BBiilltteenn - genubih.ba · 2018 Bilten, 4 2 Udruženje genetičara u osni i Hercegovini –...

ISSN 2566-2899

BBiilltteenn UUddrruužžeennjjaa ggeenneettiiččaarraa uu BBoossnnii ii HHeerrcceeggoovviinnii

Br. 4 | Maj 2018.

Predstavljamo

nova izdanja

Str. 4

Kalendar:

25. april -

Međunarodni DNK

dan

Str. 27

Izdvajamo:

Foto-vodič kroz protokol za izolaciju

DNK iz biljnog materijala

Str. 18

Tema broja:

Nanočestice

biopolimera-

budućnost genske

terapije

Str. 15

2018 Bilten, 4

2 Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH

Izdavač

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini (GENuBiH)

Urednik

Doc. dr. Sanin Haverić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Urednički odbor

Prof. emeritus dr. Rifat Hadžiselimović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Stojko Vidović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci

Prof. dr. Kasim Bajrović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Lejla Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Adaleta Durmić Pašić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Jasmina Čakar, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Anja Haverić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Naida Lojo Kadrić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Amra Kazić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Semina Hadžiabulić, Agromediteranski fakultet, Univerzitet Džemal Bijedić

Prof. dr. Izet Eminović, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Slavka Ibrulj, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Emina Kiseljaković, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Mirela Mačkić Đurović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Dunja Rukavina, Veterinarski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Azra Skender, Biotehnički fakultet, Univerzitet u Bihaću

Mr. Radmila Malešević, Klinički centar, Banja Luka

Naslovna stranica: Priprema biljnog materijala za ekstrakciju DNK – Jasna Hanjalić, MA

URL: http://www.genubih.ba/Bilten.html

Bilten, 4 2018

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH 3

SADRŽAJ

PREDSTAVLJAMO NOVA IZDANJA ................................................................................................... 4

Monografija: „Prvih 30 godina Instituta za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju (INGEB) Univerziteta u Sarajevu“ ........................................................................ 4

Bioantropologija - Rod Homo u prostoru i vremenu ................................................................... 7

Genotoksikologija ........................................................................................................................ 9

Laboratorijske tehnologije u molekularnoj biologiji .................................................................. 11

Primjenjena bioinformatika – Praktikum .................................................................................. 13

TEMA BROJA .................................................................................................................................. 15

Nanočestice biopolimera-budućnost genske terapije kod CF hronične bolesti

pluća .......................................................................................................................................... 15

IZDVAJAMO ................................................................................................................................... 18

Foto-vodič kroz protokol za izolaciju DNK iz biljnog materijala ................................................ 18

Prikaz rezultata analize evaluacijskih anketa za održane radionice: „Metode

izolacije DNK - praktično i teorijsko usavršavanje“ ................................................................... 22

KALENDAR ..................................................................................................................................... 27

25. april - Međunarodni DNK dan ............................................................................................. 27

NAJAVE KONFERENCIJA ................................................................................................................. 33

2018 Bilten, 4


PREDSTAVLJAMO NOVA IZDANJA

Urednički odbor Biltena

U svečanoj sali Rektorata Univerziteta u Sarajevu, 27. februara 2018. promovisano je pet

novih knjiga čiji je izdavač Univerzitet u Sarajevu - Institut za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju. U nastavku teksta predstavljamo ove knjige. Zahvaljujemo autorima za

dostavljene materijale.

Monografija: „Prvih 30 godina Instituta za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju

(INGEB) Univerziteta u Sarajevu“

Predgovor – riječ direktora

Institut za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu

(INGEB) u 2018. godini obilježava 30 godina

svog postojanja. Osnovan je s ciljem razvoja

biotehnologije na bazi genetičkog

inženjerstva, kao i molekularne biologije

općenito. Tokom tri decenije djelovanja

prošao je različite faze krenuvši od

osnivanja, nabavke opreme i edukacije prve

generacije naučnoistraživačkog kadra, do

intenziviranja naučne aktivnosti.

U periodu historijskih dešavanja u našoj

državi, 90-ih godina prošlog vijeka dolazi do

stagnacije u razvoju Instituta. Tada su

saradnici Instituta koje je rat zatekao u

saradničkim laboratorijama diljem svijeta

Bilten, 4 2018


objavljivali rezultate svojih naučnih

istraživanja održavši tako kontinuitet

naučne produkcije. Nakon 1995. godine

počinje period mukotrpne fizičke obnove

devastiranih laboratorija, moderniziranja

istraživačke opreme, edukacije novog i

mladog istraživačkog kadra, potom se kreće

na put dostizanja naučnih i tehnoloških

ciljeva. Institut se 2013. godine vraća u svoje

prirodno naučno okruženje, u Univerzitet u

Sarajevu, gdje kao organizaciona jedinica

ima poseban zadatak razvoja

multidisciplinarnih pristupa u razvoju

molekularno-biološke tehnologije. Bitno je

istaći da je Univerzitet u Sarajevu

svojedobno bio inicijator za osnivanje prvo

Centra, a kasnije Instituta. Usporen razvoj

lokalnih industrijskih potencijala, kao i

globalni svjetski tokovi na području

molekularne genetike i biotehnologije,

doveli su do restrukturiranja i adaptacije

strateških smjerova i ciljeva Instituta.

Njegova vizija i misija su ostale

nepromijenjene, a to je usvajati i razvijati

savremene molekularne tehnologije i činiti

je dostupnom društvu.

Naša intencija je da se ne bavimo

naukom radi nauke, već da sva svoja znanja i

dostignuća stavimo u službu našeg društva,

što nam i jeste zadatak kao javne naučne

ustanove. Tako smo, na primjer, u saradnji s

Međunarodnom komisijom za nestale

osobe, učestvovali u DNK identifikaciji

nestalih osoba u Bosni i Hercegovini, gdje su

naši naučnici prvi uspješno izolovali DNK iz

skeletnih ostataka, educirali smo današnje

eksperte u toj oblasti, svojom stručnošću

smo pomagali prilikom poplava u našoj

državi 2014. godine, znanjem o genetici

pomažemo sudske i policijske organe

različitih nivoa naše države kada god to od

nas zatraže, kao i agencije koje se bave

kontrolom hrane, a svojim naučnim i

stručnim znanjem podržavamo razvoj naše

male privrede bazirane na komparativnim

poslovnim prednostima. Često razvijamo

personalizirane DNK analize po potrebi

državnih organa, nevladinih udruženja, pa

čak i pojedinaca. Naša naučna i stručna

validnost se prepoznaje i van okvira naše

države. Prema istraživačko-razvojnoj

strategiji za inovacije regiona Zapadni

Balkan, naručenoj od strane Svjetske banke

iz 2013. godine, Institut je prepoznat kao

jedina naučno-razvojna institucija u Bosni i

Hercegovini koja daje ugovorene

istraživačke usluge na međunarodnom

nivou. Također, Institut je afilijacijski centar

Međunarodnog centra za genetičko

inženjerstvo i biotehnologiju.

Od značajnijih istupa u kontekstu

translacije naših znanja u industrijski sektor,

izdvaja se formiranje interdisciplinarnih

istraživačkih grupa. Institut je u saradnji s

Poljoprivredno-prehrambenim fakultetom,

Elektrotehničkim fakultetom, Prirodno-

matematičkim fakultetom, Veterinarskim

fakultetom, Fakultetom za sport i tjelesni

odgoj, Institutom za arheologiju Filozofskog

fakulteta Univerziteta u Sarajevu i

Zemaljskim muzejom BiH organizovao šest

multidisciplinarnih istraživačkih grupa:

FruitDNA, DNAqua, ArheoDNA, SportGen,

Bioinfo i VivoGenTox. Takav koncept

organizovanja naučnoistraživačkog rada

racionalizira intelektualne i infrastrukturne

2018 Bilten, 4


kapacitete Univerziteta u Sarajevu i drugih

bh. naučnih ustanova u cilju što kvalitetnijih

projekata, publikacija i patenata. Sve grupe

realiziraju razne naučnoistraživačke projekte

koje podržavaju različiti bh. državni nivoi,

kao i privredni sektor, a FruitDNA grupa

trenutno realizira dugogodišnji

međunarodni projekat DNK profiliranja

različitih sorti voćaka. Aplikativna vrijednost

dugogodišnjih naučnih napora našeg

kolektiva Instituta, ogleda se i u direktnoj

primjeni tehnoloških uputstava razvijenih u

okvirima pomenutih istraživanja.

Osnovna i najznačajnija djelatnost

Instituta bavi se naučnim istraživanjima što

se može vidjeti iz velikog broja objavljenih

naučnih radova i realiziranih projekata.

Neprestano težimo podići nivo kvaliteta

naučnih publikacija, ali vodimo računa i o

stručnom unapređenju naučnika u BiH.

Ekspertna djelatnost u oblasti biljne,

animalne i humane molekularne genetike

svrstava INGEB u vodeće i prepoznatljive

institucije u regionu. O tome svjedoče

brojna naučna priznanja, mentorstva

saradnika INGEB-a u realizaciji doktorskih

disertacija od značaja za nauku i tehnologiju

u BiH, ali i širi društveni napredak. Dakako,

sve ove aktivnosti nisu realizovane bez

poteškoća, subjektivnih i objektivnih.

Saradnici INGEB-a nastojali su uočiti

subjektivne zapreke i ukloniti ih. Što se tiče

objektivnih, poteškoća, pokušavaju uticati

na njihovo rješavanje u poželjnom obliku. U

različitim fazama razvoja ovog Instituta,

naučnoistraživačke intencije i entuzijazam

bivaju prepoznati od strane različitih

kantonalnih i federalnih ministarstava,

agencija, privrednih društava i pojedinaca.

Svako na svoj način doprinosi djelovanju

Instituta i time ostavlja trag u njegovom

razvoju.

Prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik,

direktor Instituta za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu

Bilten, 4 2018


Bioantropologija – Rod Homo u prostoru i vremenu

Autor: emeritus prof. dr. Rifat Hadžiselimović,

naučni savjetnik

Knjiga pod naslovom „Bioantropologija

– Rod Homo u prostoru i vremenu“, čiji je

autor emeritus prof. dr. Rifat

Hadžiselimović, sadrži 332 stranice, a

artikulirana je u devet poglavlja:

Uvod;

Priroda i faktori promjenjivosti;

Evolucijski faktori hominizacije;

Bioraznolikost fosilnih ljudi i njihovih

srodnika;

Filogenija primata;

Miljokazi procesa hominizacije;

Bioraznolikost recentnih ljudi;

Odabrana bibliografija;

Indeks.

***

Izvod iz recenzija

Zahvaljujući bogatom pedagoškom

iskustvu u oblasti bioantropologije,

biomedicine, genetike i evolucije, Autor je

uspio da biranim opisima i ilustracijama

olakša pristup svojim tekstualnim

konstrukcijama, što potvrđuje njegove

naglašene sposobnosti u sintetiziranju

interdisciplinarnog viđenja obuhvaćenih

znanstvenih problema. Odabrane ilustracije

i tabele u velikoj mjeri su izvorni i korektni

sopstveni prilozi, što ovoj knjizi daje

značajku uvjerljive originalnosti i afirmira

znanstvenu vjerodostojnost Autora.

Stil priloženog rukopisa zrači osobitom

sklonošću pisca da svojom komunikacijom ni

jednu razinu potencijalnih čitatelja ne

ostavlja indiferentnom. U svakom pasusu

2018 Bilten, 4


može se zamijetiti suglasje između čvrste

utemeljenosti respektivnih znanstveno–

antropoloških argumenata i očigledne

antropofilije. Također je neupitno da do

sada nismo imali ni jedan tako kompleksno

koncipiran uradak koji, sa toliko uspjeha,

pokušava usaglasiti ovdašnje moguće

pristupe čovjeku kao biološkom i

društvenom biću, uz naglašenu orijentaciju

ka suvremenom tumačenju odnosa između

genetičke i sociobiološke prirode

međupopulacijskih razlika u suvremenom

čovječanstvu.

Prof. dr. Pavao Rudan,

Ravnatelj Instituta za antropologiju,

Zagreb

***

“Knjiga dr. Hažiselimovića predstavlja

dragocjen prilog razvoju fizičke

antropologije i poznavanju biodiverziteta

recentnog čovjeka ne samo u Bosni i

Hercegovini, nego šire u Evropi. To je

savremen udžbenik iz bioantropologije,

napisan znalački po rigorozno odabranim

stručnim, naučnim i pedagoškim

kriterijumima. Njen autor je iskusan i

poznati profesor univerziteta, koji je uveo

bioantropologiju i antropogenezu kao nove

nastavne i naučne discipline na Sarajevskom

univerzitetu, čime je doprinio da se one

danas predaju na više univerziteta bivše

Jugoslavije. Njegova knjiga “Uvod u teoriju

antropogeneze“ prvi je univerzitetski

udžbenik u ex–Jugoslaviji, koji se sada koristi

u nastavi na nekoliko fakulteta.“

Akademik Božina Ivanović,

Crnogorska akademija nauka i

umjetnosti, Podgorica

***

“Osnovna kvaliteta rukopisa je da on

ima sva obilježja sveučilišnog udžbenika, ali

također i knjige kojoj se želimo i trebamo

vraćati. Ova primjedba ne tiče se samo vrlo

kvalitetnog i stručno obrađenog teksta, već

također vrlo rijetko u udžbenicima prisutne

topline, osjećajnosti i prisnosti, koja je

neobično važna i koja će studentu–čitatelju

postati bliska i zainteresirati ga za gradivo te

će biti most od poznatog ka nepoznatom.“

Prof. dr. Dražena Papeš,

Prirodoslovno–matematički fakultet

Sveučilišta u Zagrebu

Bilten, 4 2018


Genotoksikologija

Autori: doc. dr. Sanin Haverić,

viši naučni saradnik,

doc. dr. Anja Haverić,

naučna saradnica i

Maida Hadžić, MA,

viša stručna saradnica.

Knjiga “Genotoksikologija” je napisana

na 235 stranica „letter“ formata, a obuhvata

133 slike i 12 tabela. Ovu knjigu su

recenzirali emeritus prof. dr. Rifat

Hadžiselimović i naučna savjetnica dr. Slavka

Ibrulj. Sadržaj knjige obuhvata sljedeća

poglavlja od kojih svako obuhvata više

konzistentno povezanih odjeljaka:

Predgovor;

Ćelija;

Genetička informacija;

Ćelijski ciklus;

Kultura animalnih ćelija;

Ćelijski procesi u uvjetima

genotoksičnog i citotoksičnog

djelovanja;

Mutacije;

Tehnike bojenja metafaznih

hromosoma;

Citogenetička nomenklatura i

klasifikacija humanih hromosoma;

Aberantne manifestacije u interfaznim

ćelijama;

Klinički značaj mutacija u humanom

genomu;

Teratologija;

Ciljana mutageneza;

Testovi za procjenu mutagenosti,

genotoksičnosti i citotoksičnosti;

Literatura;

Indeks.

Izvod iz recenzija

„Sadržaj teksta je jasno uokviren

relevantnim odrednicama intencija i

namjene buduće knjige. Ti ciljevi se

ostvaruju dosljednom i korektnom

elaboracijom obuhvaćenih područja

2018 Bilten, 4


genetičke toksikologije. Primjereno su

obuhvaćena i dodirna interdisciplinarna

područja sa pripadajućim oblastima

fundamentalnih, biomedicinskih i

biotehničkih nauka. Priloženi tekst se

odlikuje metodski korektnim pristupom i

sugestivnom “didaktičkom aparaturom”, te

jasnoćom i preglednošću izlaganja, što će

značajno olakšati transfer znanja u

nastavno-naučnom i istraživačkom procesu.

Pisan je logičkim slijedom elaborirane

materije, jezikom koji je primjeren

pripadajućoj naučnoj oblasti. Prilozi (slike

mahom u koloru) su pažljivo odabrani,

nedvosmisleni i atraktivni, usaglašeni sa

suvremenim načelima specifične

prezentacije i komuniciranja sa

potencijalnim čitaocima. Argumentirano se

može očekivati da će privući i širi interes

naučno-stručnih krugova pripadajuće i

srodnih naučnih oblasti. Istovremeno, ta

knjiga će popuniti nedopustivu prazninu u

publicistici pripadajuće specijalnosti u bh. i

regionalnim razmjerima.“

Emeritus prof. dr. Rifat Hadžiselimović,

naučni savjetnik, Univerzitet u Sarajevu -

Institut za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju

***

„Sadržaj rukopisa prezentiran je

pregledno i jasno, u jezičkom i

konceptualnom smislu. Naučne činjenice i

podaci navedeni u rukopisu u potpunosti

prate savremene naučne trendove

pripadajuće oblasti bioloških nauka, a

tehnički su perfektno prezentirani. U tom

pogledu, naročito se ističu originalne slike,

kako fotomikrografije visoke rezolucije koje

su napravili sami autori, tako i pripremljene

šeme (u potpunosti originalno djelo autora)

koje dosljedno prate te vizualiziraju ključne

dijelove teksta - molekulsko-biološke i

citogenetičke osnove mutageneze i ostalih

procesa koje izučava genotoksikologija.

Knjiga Genotoksikologija će predstavljati

novitet u domaćoj stručnoj literaturi i služit

će brojnoj čitalačkoj publici - prvenstveno

studentima biologije kao i biolozima

genetičkog ali i ostalih usmjerenja. Rukopis

u potpunosti odgovara i metodički je

prilagođen sadržaju predmeta Mutageneza i

genotoksikologija (I ciklus) kao i

Citogenetička toksikologija (II ciklus), a u

skladu sa nastavnim planom i programom

Odsjeka za biologiju Prirodno-matematičkog

fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Osim

toga, knjiga će poslužiti i kao stručna

literatura kandidatima iz različitih oblasti

biomedicine pri izradi diplomskih radova,

magistarskih i doktorskih disertacija.

Predloženi rukopis su napisali iskusni biolozi

- genetičari sa užom specijalizacijom u

oblasti citogenetike i genotoksikologije.

Obuhvatajući najsavremenija saznanja i

metode, uspjeli su pristupačnom

terminologijom i razumljivim jezikom,

objasniti kompleksne mehanizme djelovanja

genotoksina i evaluaciju posljedica njihova

djelovanja.“

Dr. Slavka Ibrulj, naučna savjetnica,

šef Centra za genetiku, Medicinski

fakultet Univerziteta u Sarajevu

Bilten, 4 2018


Laboratorijske tehnologije u molekularnoj biologiji

Autori: dr. Naida Lojo-Kadrić, naučna saradnica,

prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik i

prof. dr. Lejla Pojskić; naučna savjetnica.

Knjiga „Laboratorijske tehnologije u

molekularnoj biologiji“, sadrži 182 stranice

teksta, sa 9 tabela i 57 slika. Recenzenti

knjige su: prof. dr. Kasim Bajrović, naučni

savjetnik Instituta za genetičko inženjerstvo

i biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu i dr.

Vesna Hadžiavdić, vanredna profesorica

Prirodno - matematičkog fakulteta

Univerziteta u Tuzli.

Sadržaj knjige „Laboratorijske

tehnologije u molekularnoj biologiji“

obuhvata sljedeća glavna poglavlja:

Principi molekularno-genetičke

karakterizacije sa osvrtom na historijat

Infrastruktura molekularno-genetičke

laboratorije

Molekularno-genetički markeri u

dijagnosticiranju oboljenja

Uzorci za molekularno genetičku

karakterizaciju

Izolacija nukleinskih kiselina

Kvantitativno-kvalitativna analiza

izolovanih nukleinskih kiselina

Metode PCR-a (polimerazna lančana

reakcija)

Specifične PCR metode

Metode sekvenciranja DNK

Metode analize nukleotidnih sekvenci i

baze podataka

Primjena proteinskih metoda

DNK čipovi

Primjeri molekularno-genetičke

karakterizacije kod oboljenja

Principi genske terapije

Primjena rekombinantne DNK

tehnologije u proizvodnji lijekova

2018 Bilten, 4


Genetičko testiranje i savjetovanje

Literatura

Index

Izvod iz recenzija

Rukopis „Laboratorijske tehnologije u

molekularnoj biologiji“ je originalno djelo

autora, podjeljeno u 16 poglavlja.

Sadržaj teksta je jasno uokviren

relevantnim odrednicama intencija i

namjene buduće knjige. Ti ciljevi se

ostvaruju dosljednom i korektnom

elaboracijom obuhvaćenih područja

laboratorijske tehnologije u molekularnoj

biologiji. U knjizi se može jasno pratiti put

rada u laboratoriji za molekularno –

genetičku karakterizaciju, od postupanja i

pravila rada u laboratoriji, uzoraka koji se

mogu koristiti za molekularno – genetičku

karakterizaciju, preko izolacije početne

biološke molekule (DNK, RNK, proteini),

kvantifikacije i kvalitativne analize bioloških

makromolekula, te baze molekularno –

genetičke karakterizacije odnosno PCR

reakcije. Osim poglavlja koje se bave

klasičnim PCR-om, real-time PCR-om, i

specifičnim PCR metodama kao što su

klasične RFLP, ASA, Touchdown PCR, MLPA

metode bazirane na PCR reakciji, jedno od

glavnih poglavlja je i poglavlje Sekvenciranja

DNK molekule, koje obuhvata poznate

klasične metode sekvenciranja, kao i novije

metode sekvenciranja nove generacije. Ovaj

segment knjige također obuhvata i DNK

čipove, kao i kratak prikaz proteinskih

metoda koje dopunjuju molekularno –

genetičku karakterizaciju.

U knjizi se daje osvrt i na molekularno –

genetičke markere, gensku terapiju i

primjenu rekombinantne DNK u proizvodnji

lijekova, kao i prikaz genetičkog testiranja i

savjetovanja. Također je dat i prikaz

osnovnih bioloških baza podataka, kao što je

OMIM i Ensembl, i način pretrage navedenih

baza podataka a što je povezano sa

laboratorijskom dijagnostikom. Bitan

segment knjige su i primjeri molekularno

genetičke karakterizacije u dijagnozi

oboljenja, gdje se na šest bolesti kao case-

specific primjeri objašnjava upotreba

navedenih laboratorijskih tehnika.

Bilten, 4 2018


Aplikativna bioinformatika – Praktikum

Autori: doc. dr. Belma Kalamujić Stroil, naučna

saradnica,

Semir Dorić, MA, viši stručni saradnik,

prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik i

prof. dr. Lada Lukić Bilela.

Recenzenti praktikuma „Aplikativna

bioinformatika“ su: dr. Samim Konjicija,

vanredni profesor Elektrotehničkog

fakulteta Univerziteta u Sarajevu, dr. Kasim

Bajrović, naučni savjetnik Instituta za

genetičko inženjerstvo i biotehnologiju

Univerziteta u Sarajevu i dr. Adisa Ahmić,

vanredna profesorica Prirodno-

matematičkog fakulteta Univerziteta u Tuzli.

Osnovna poglavlja sadržaja ove knjige

su:

Uvod: definicija i sadržina

bioinformatike;

Biološke baze podataka;

Baze podataka nukleotidnih

sekvenci;

Baze podataka proteinskih sekvenci;

Specijalizirane baze podataka;

Rad sa jednom sekvencom;

Blast;

Poravnanje dvaju i više sekvenci;

Genska predikcija;

Predikcija sekundarne strukture

proteina;

Predikcija tercijarne strukture

proteina;

Predikcija sekundarne strukture RNK

molekule;


ribosomske RNK (rRNK);


transportne RNK (tRNK);

Struktura, uloga i primjena malih

RNK molekula;

Filogenetičke analize;

Tablice standardnog genetičkog koda

i aminokiselina i linkovi za biološke

baze podataka i bioinformatičke

alate;

Indeks.

2018 Bilten, 4


Knjiga „Aplikativna bioinformatika –

praktikum“ predstavlja koncizan ali

sveobuhvatan priručnik koji daje pregled

svih glavnih tema iz oblasti bioinformatike:

biološke baze podataka, obradu

nukleotidnih i proteinskih sekvenci,

poravnanje sekvenci, gensku predikciju,

molekularnu filogenetiku, te strukturnu

bioinformatiku. Priručnik je pisan

prevashodno za studente I, II i III ciklusa

studija na fakultetima bioloških,

biotehničkih i biomedicinskih nauka, ali će

biti vrlo koristan i za istraživače i nastavnike

koji žele da unaprijede svoje znanje iz date

oblasti. Tehnički detalji kompjuterskih

algoritama i metoda analize pojašnjeni su

grafičkim ilustracijama što ovu knjigu čini

pristupačnom i za one zainteresirane

čitatelje koji ne posjeduju sofisticirana

informatička znanja i vještine. Konačno,

knjiga „Primjenjena bioinformatika –

praktikum“ je prva publikacija iz oblasti

bioinformatike ne samo u BiH već i u

regionu, te će nedvojbeno olakšati

čitateljima savladavanje osnovnih znanja iz

bioinformatike na njima razumljivom

jeziku.“

Bilten, 4 2018


TEMA BROJA

Nanočestice biopolimera-budućnost genske terapije kod CF hronične bolesti pluća

Admir Papić, BA

Nanomedicina predstavlja primjenu

nanotehnologije u medicini. Interakcijom s

biološkim molekulama, na nano-nivou,

nanotehnologija otvara veliko područje

istraživanja i primjene. Interakcije između

umjetnih molekularnih sklopova ili nano-

uređaja i biomolekula mogu se događati u

izvanćelijskom mediju (in vitro) i unutar

ljudskih ćelija (in vivo).

Područje nanomedicine koje pokazuje

snažan razvoj su "nanolijekovi" gdje se

nanočestice dizajniraju za ciljanu dostavu

lijeka. Upotreba takvih nosača poboljšava

biodistribuciju lijeka, usmjeravajući aktivne

molekule na bolesna tkiva dok štite zdravo

tkivo.

Nanobiomedicina također pokazuje i

ogroman potencijal u regenerativnoj

medicini gdje nanotehnologija dopušta

razvoj biokompatibilnih materijala koji

podržavaju rast ćelja korištenih u ćelijskoj

terapiji.

Genska terapija usredotočena na

upotrebu virusnih vektora je široko

proučavana u tretmanima cistične fibroze

(CF) zbog visoke učinkovitosti transfekcije.

Ipak, upotreba virusa kao vektora dovodi do

zabrinutosti zbog mogućih imunoloških

odgovora, biološke sigurnosti i teških upala

koje se javljaju nakon dugih perioda

primjene. Stoga su ne-virusni vektori nastali

kao potencijalno sigurnija alternativa.

Upotreba biokompatibilnih i

biorazgradivih polimera kao što su kitozan ili

polilaktid-koglikolna kiselina (PGLA) postaje

sve češća za sljedeću generaciju

nanočestica. Kationski polimeri se vežu za

negativno nabijene nukleinske kiseline kroz

elektrostatske interakcije kako bi oblikovali

poliplekse. Kitozan je glavni derivat kitina,

drugog najbogatijeg polisaharida u prirodi.

To je linearni biorazgradivi polisaharid koji

se sastoji od nasumično raspodijeljenih β (1-

4) povezanih D-glukozamina i N-

acetilglukozaminskih jedinica. Kitozan

pokazuje nekoliko karakteristika koje ga čine

zanimljivim materijalom za farmaceutske

formulacije. Potiče nisku citotoksičnost,

biokompatibilan je, biorazgradiv i podstiče

vezanje mukusa za sebe. Sve ove osobine

postavljaju kitozan kao potencijalni

terapeutik u genskoj terapiji kod CF

(Menchicchi et al., 2014).

Kationska svojstva kitozana korisna su u

farmaceutskim formulacijama i

biomaterijalima, jer molekula može

formirati polielektrolitne komplekse s

negativnim nabojem DNK, RNK, siRNK i

mikroRNK. On je prijavljen kao prikladan

kandidat za transmukozu i nakon

2018 Bilten, 4


intratrahealnog davanja miševima

pronađeni su kompleksi kitozana u

središnjim dišnim putevima, a transgena

ekspresija je uočena u epitelnim stanicama.

Genska terapija temeljena na upotrebi

kitozana kao vektora uveliko se razmatra u

posljednjem desetljeću, ali samo nekoliko

studija je dalo procjenu za upotrebu

kitozana kao potencijalnog vektora za

prijenos CFTR gena (Santos – Carballal et al.,

2015).

Osim ovog prirodnog polimera,

sintetički polimer PLGA je odobren od

strane US Food and Drug (FMA) i Europske

agencije za lijekove (EMA) u različitim

sistemima za isporuku lijeka kod ljudi. PLGA

polimeri su široko korišteni zbog njihove

inherentne biokompatibilnosti, niske

toksičnosti, imunogenosti i

biorazgradljivosti. In vivo PLGA se hidrolizira

u mliječnu kiselinu i glikolnu kiselinu koja se

zatim uklanja preko ciklusa limunske

kiseline. Promjenom omjera svakog

monomera, mogu se proizvesti različite

forme PLGA sa različitim nivoima

degradacije, tj. kopolimer čiji je sastav 50%

laktid i 50% glikolid najčešće je

upotrebljavani kopolimer, sa najbržim

nivoom biodegradacije, gdje do razgradnje

dolazi u otprilike 50 do 60 dana. PLGA

nosači lijeka mogu postići trajnu

citoplazmatsku dostavu brzim „bijegom“ iz

endolizosoma i mogu se koristiti za

generiranje širokog raspona čestica iz

nanočestica (10-1000 nm) u mikročestice (1-

250 μm) (Fernandez et al., 2018).

Mikro RNK (miRNK) je regulatorna RNK

koja negativno regulira ekspresiju ciljnih

gena. Za CFTR je poznato da je regulisan

setom olovnih miRNK koje su prekomjerno

eskpresirane u plućima osoba koje boluju od

CF-a. Nova terapijska strategija za CF

uključuje citoplazmatsku isporuku Locked

Nucleic Acid (LNA) – modificirane RNK

prilagođene za blokiranje endogenih miRNK

vezujući se na njihove srodne miRNK

elemente prepoznavanja (MREs) u 30-toj

netranslatiranoj regiji (UTR) CFTR iRNK. Ovi

novo-dizajnirani inhibitori nazvani Traget

Site Blockers (također nazivani morfolinima)

nemaju efekte izvan cilja, koji su povezani sa

anit-miRNK inhibitorom pristupa. Anti-

miRNK LNA su antisense oligunukleotidi koji

mogu biti sintetizirani tako da budu

komplementarni zreloj miRNK od interesa i

inhibiraju njenu funkciju. Jednom, kada se

ubace u ćeliju djeluju tako što maskiraju

ciljno mjesto na miRNK, ali ne djelujući na

aktivnost endogene miRNK. LNA posjeduje

izuzetno visok afinitet vezanja za

komplementarne RNK oligonukleotide,

pokazujući poboljšanu mismatch

diskriminaciju i visok nivo stabilnosti u

biološkim sistemima. Sve ovo pokazuje da

CFTR specifični LNA biopolimer baziran na

tehnologiji nanočestica reprezentuje

obećavajući sistem za daljni razvoj novih

terapijskih pristupa kod hronične bolesti

pluća izazvane CF-om (Fernandez et al.,

2018).

Bilten, 4 2018


Literatura

Fernandez, E., Santos-Carballal, B., de Santi, C., Ramsey J.M., MacLoughlin, R., Cryan, S.A., Greene C.M. (2018) Biopolymer-Based Nanoparticles for Cystic Fibrosis Lung Gene Therapy Studies. Materials (Basel), 11(1). pii:E122.

Menchicchi, B., Fuenzalida, J.P., Bobbili, K.B., Hensel, A., Swamy, M.J., Goycoolea, F.M. (2014) Structure of chitosan determines its interactions with mucin. Biomacromolecules, 15:3550-3558.

Santos-Carballal, B., Aaldering, L.J., Ritzefeld, M., Pereira, S., Sewald, N., Moerschbacher, B., Götte, M., Goycoolea, F.M. (2015) Physicochemical and biological characterization of chitosan-microRNA nanocomplexes for gene delivery to MCF-7 breast cancer cells. Scientific reports,5:13567.

2018 Bilten, 4


IZDVAJAMO

Foto-vodič kroz protokol za izolaciju DNK iz biljnog materijala

(PREMA SOLTIS LAB CTAB PROTOKOLU: DOYLE&DOYLE, 1987; CULLINGS, 1992)

Jasna Hanjalić, MA, viša stručna saradnica,

Dr. Lejla Lasić, viša stručna saradnica,

Doc. dr. Belma Kalamujić Stroil, naučna saradnica i

Semir Dorić, MA, viši stručni saradnik

Osnovni cilj svakog protokola za

ekstrakciju DNK je obezbijediti jednostavnu,

jeftinu i brzu proceduru. Kada je riječ o

biljnom tkivu, izbor odgovarajuće metode je

svakako kompleksan. Iako postoje brojni

protokoli i komercijalni kitovi, ekstrakcija

visoko kvalitetne DNK je često

ograničavajući faktor u molekularnim

analizama biljaka. Osnovni razlog je

prisustvo različitih komponenti, sekundarnih

metabolita, polisaharida i proteina, u

visokim koncentracijama, koji se

precipitiraju zajedno sa DNK pa stoga utiču

na kvalitet i kvantitet izolovane DNK.

Posebno fenoli, alkaloidi, polifenoli i

polisaharidi su poznati kao inhibitori enzima

u PCR i restrikcijskim reakcijama (Barra et

al., 2012; Sarwat et al., 2006).

Najpoznatiji i najčešće korišteni

protokol je CTAB Soltis Lab (Doyle&Doyle,

1987; Cullings, 1992). CTAB je zlatni

standard za ekstrakciju genomske DNK iz

različitog biljnog materijala. Ipak, i ovaj

protokol ima mnogih ograničenja u

zavisnosti od istraživane biljne vrste i

sastava njenih sekundarnih metabolita.

Uslijed hemijske heterogenosti, čak i blisko

srodne vrste mogu zahtijevati primjenu

različitih protokola za ekstrakciju (Blatter et

al., 2014; Sharma et al., 2002).

Bilten, 4 2018


Istraživana biljna vrsta pohranjena u papirne vrećice sa silica kuglicama; priprema za izolaciju

Pripremanje lysis pufera; miješanje svih sastojaka na magnetnoj mješalici

IIzzgglleedd uuzzoorraakkaa nnaakkoonn ddooddaavvaannjjaa ppuuffeerraa zzaa lliizzuu ii vvoorrtteexxaa;; iinnkkuubbaacciijjaa uu vvooddeennoomm kkuuppaattiilluu pprreekkoo nnooććii

2018 Bilten, 4


DDooddaavvaannjjee 2244::11 HHlloorrooffoorrmm::IIssooaammiill aallkkoohhoollaa;; cceennttrriiffuuggiirraannjjee;; pprriimmjjeettnnee ssuu ttrrii ffaazzee nnaakkoonn cceennttrriiffuuggee

PPrreebbaacciivvaannjjee ggoorrnnjjee ffaazzee uu nnoovvuu ttuubbiiccuu;; ddooddaavvaannjjee 77,,55MM aammoonniijj aacceettaattaa ii ddooddaavvaannjjee iissoopprrooppaannoollaa;;

ssttaavvlljjaannjjee uuzzoorraakkaa nnaa lleedd;; cceennttrriiffuuggiirraannjjee

IIssppiirraannjjee ttaallooggaa 7700%% ii aappssoolluuttnniimm eettaannoolloomm;; ooddlljjeevvaannjjee eettaannoollaa ppaazzeeććii nnaa ttaalloogg uu ddnnuu ttuubbiiccee;; ssuuššeennjjee

Bilten, 4 2018


Literatura

Barra, M., Salazar, E., Beltrán, M., Sagredo, B. (2012) Simple and robust DNA extraction method for the large-scale analysis of genotypes containing high polyphenolic content, such as landraces of Solanum tuberosum and Zea mays. Cien Inv. Agr. 39(3):593-601.

Blatter, A., Bratz, M., Gorshe, R., Mandrekar, P. (2014) Isolation of DNA from Plants: A Comparison of Maxwell® 16, Manual Spin-Column and CTAB Methods. Promega Corporation Web site. http://worldwide.promega.com/resources/pubhub/isolation-of-dna-from-plants-comparing-maxwell-and-ctab-methods/ Updated 9/14. Accessed April 16, 2018.

Cullings, K.W. (1992) Design and testing of a plant-specific PCR primer for ecological and evolutionary studies. Molecular Ecology, 1:233-240.

Doyle, J.J. & Doyle, J.L. (1987) A rapid DNA isolation procedure for small quantities of fresh leaf tissue. Phytochemistry Bulletin, 19:11-15.

Sarwat, M., Negi, M., Lakshmikumaran, M., Tyagi, A. (2006) A standardized protocol for genomic DNA isolation from Terminalia arjuna for genetic diversity analysis. Electron J Biotechnol. 9:86-91.

Sharma, A.D., Gill, P.K., Singh, P. (2002) DNA isolation from dry and fresh samples of polysaccharide rich plants. Plant Molecular Biology Reporter, 20:415a-15f.

RRaassttvvaarraannjjee ttaallooggaa uu ddddHH22OO;; pprroovvjjeerraa iizzoollaacciijjee DDNNKK ggeell eelleekkttrrooffoorreezzoomm

2018 Bilten, 4


Prikaz rezultata analize evaluacijskih anketa za

održane radionice: „Metode izolacije DNK -

praktično i teorijsko usavršavanje“

Dr. Naida Lojo-Kadrić, naučna saradnica

Doc. dr. Anja Haverić, naučna saradnica

Tokom 2017. godine u dva ciklusa (3-4.

juni i 9-10. septembar) su realizovane

radionice u čijem fokusu je bila DNK izolacija

iz različitih uzoraka. Za realizaciju radionica

su bile odgovorne dr. Naida Lojo-Kadrić,

Maida Hadžić MA, Anesa Ahatović MA i

Mirela Džehverović B.Sc, a radionice je

pohađalo ukupno 36 učesnika.

Po završetku radionica a prije dodjele

certifikata svi učesnici su ispunili

evaluacijsku anketu čiji rezultati slijede.

Učesnici su u visokom procentu ocijenili

da je sadržaj radionice dobro opisan u

promotivnom materijalu, kvalitetno

pripremljen te primjenljiv za njihov posao,

dok je potrebno malo promijeniti

prezentaciju i organizaciju materijala (slika 1

i 2).

Za oko 10 % učesnika drugog ciklusa

radionica, sadržaj radionice je ocijenjen kao

manje primjenljiv za njihov posao (slika 2).

Slika 1: Rezultati za radionicu održanu 3-4.6.2017.

Apsolutno se slažem sa izjavom Slažem se sa izjavom Niti se slažem niti se ne slažem

100,0%

0,0% 0,0%

88,9%

0,0% 5,6%

88,9%

11,1%

0,0%

94,4%

5,6% 0,0%

100,0%

0,0% 0,0%

Sadržaj radionice

Sadržaj radionice je opisan u promotivnom materijalu

Sadržaj radionice je primjenljiv za moj posao

Materijal je prezentovan i organiziran

Radionica je ispunila moja očekivanja

Namjeravam preporučiti radionicu kolegama

Bilten, 4 2018



Učesnici obje održane radionice su

smatrali da je organizacija radionice odlična

u smislu preciznog definisanja ciljeva

radionice (100%) te da u potpunosti

zadovoljava edukativne i praktične aspekte,

dok su sugestiije da se tempo radionice

malo ubrza (83,3% i 77,8%). Većina

ispitanika smatra da je radionica na

srednjem nivou, i da je dovoljno dugačka.

Obje skupine učesnika su instruktore

radionica smatrale apsolutno pripremljenim,

kompetentnim za zadatu temu te

pristupačnim i susretljivim, a izuzetno dobro

su ocijenjeni i mjesto održavanja radionice,

program te praktičan rad tokom radionica.

Gotovo svi učesnici su mišljenja da je

radionica ispunila njihova očekivanja te da je

bila uspješan način učenja prezentiranih

sadržaja. Samo manji broj učesnika obje

radionice nije siguran koliko će biti u

mogućnosti da koristi naučeno znanje.

Sugestije o mogućim načinima

unaprijeđenja radionica su prikazane na

slikama 3 i 4 (slika 3 i 4).

Učesnici su bili u prilici da pohvale i

kritikuju odabrane aspekte radionica a

rezultati analize njihovih odgovora su

prikazani na slikama 5 i 6 (slika 5 i 6).

Apsolutno se slažem sa izjavom

Slažem se sa izjavom Niti se slažem niti se ne slažem

Ne slažem se sa izjavom

83,3%

16,7%

0,0% 0,0%

55,6%

33,3%

5,6% 5,6%

88,9%

11,1%

0,0% 0,0%

94,4%

5,6%0,0% 0,0%

100,0%

0,0% 0,0% 0,0%

Sadržaj radionice

Sadržaj radionice je opisan u promotivnom materijalu

Sadržaj radionice je primjenljiv za moj posao

Materijal je prezentovan i organiziran

Radionica je ispunila moja očekivanja

Namjeravam preporučiti radionicu kolegama

2018 Bilten, 4




Smanjite količinu sadržaja obuhvaćenih

radionicom

11%

Povećajte količinu sadržaja obuhvaćenih

radionicom

28%

Smanjite tempo radionice

16%

Povećajte tempo radionice

11%

Produžite vrijeme radionice

17%

Smanjite vrijeme radionice

17%

Kako biste poboljšali ovu radionicu?

Pružite bolje informacije prije

radionice

32%

Povećajte količinu sadržaja obuhvaćenih

radionicom

26%

Povećajte tempo radionice

10%

Poboljšajte nastavne metode

11%

Produžite vrijeme radionice

21%

Kako biste poboljšali ovu radionicu?

Bilten, 4 2018




Na pitanje o temama kojima bi učesnici

željeli prisustvovati u narednom periodu,

njih ukupno 85% je odgovorili PCR, 44%

sekvenciranje i 41% izolacija RNK. Ostale

teme su bile zastupljene u manjem

procentu.

S obzirom na interes učesnika,

obavještavamo sve zainteresovane da je

tema radionica za 2018. godinu upravo

Polimerazna lančana reakcija (PCR) čiji prvi

termin održavanja je planiran za 9.6.2018.

Izolacija DNK iz biljaka6%

Ništa negativno

21%

Samostalan praktični rad

32%Susretljivost i

stručnost instruktora21%

Odlična organizacija5%

Česte pauze5%

Odlična tema5%

Ostaviti mogućnost

opredjeljenja

za vrstu praktičnog

rada5%

Molimo vas da date svoje mišljenje o tome šta je bilo najbolje/najgore u

ovoj radionici

Ništa negativno4%

Bez zamjerki15%

Samostalan praktični rad

29%

Susretljivost i stručnost instruktora

37%

Odlična organizacija15%

Molimo vas da date svoje mišljenje o tome šta je bilo najbolje/najgore u

ovoj radionici

2018 Bilten, 4


Bilten, 4 2018


KALENDAR

25. april - Međunarodni DNK dan

Doc. dr. Anja Haverić, naučna saradnica

Dr. Naida Lojo-Kadrić, naučna saradnica

Obilježavanje 25. aprila, na

međunarodnom nivou, predstavlja sjećanje

na revolucionarno otkriće strukture DNK

molekule 1953. godine, kojim su James

Watson, Francis Crick i Maurice Wilkins

uticali na cjelokupni razvoj i tok genetičkih

istraživanja i dostignuća sve do danas.

Naime, 25. aprila 1953. godine, James

Watson i Francis Crick su u skromnom

naučnom članku objavljenom u časopisu

Nature, objelodanili svoje otkriće za koje su

1962. godine dobili i Nobelovu nagradu.

Navedenim povodom, a u okviru

projekta “Misli glavom – čuvaj gene”,

podržanog od strane Ministarstva za

obrazovanje, nauku i mlade Kantona

Sarajevo, u oblasti prevencije konzumiranja

duhana i duhanskih proizvoda, Udruženje

genetičara u Bosni i Hercegovini je u

saradnji sa nekoliko sarajevskih gimnazija

realizovalo više edukativnih radionica

teorijsko-praktičnog karaktera.

Na poziv za učešće u projektu, upućen

direktorima škola, odazvale su se Gimnazija

„Dobrinja“, Treća gimnazija i Peta gimnazija,

dok je Bošnjačka gimnazija izrazila svoj

interes i podršku projektu ali i razočarenje

što zbog ranije ugovorenih aktivnosti nije

bila u mogućnosti da učestvuje. Prije samog

učešća u projektu profesorice su

obezbijedile pisane saglasnosti od svih

učesnika. Učenicima je prezenirana

odabrana metodologija nakon čega su

samostalno uzorkovali i na mikroskopu

posmatrali markere genotoksičnosti u

ćelijama epitela bukalne sluznice, koje su

prve izložene duhanskom dimu tokom

konzumiranja duhana i duhanskih

proizvoda.

2018 Bilten, 4


Na početku radionica, učenici su ispunili

ankete kojima je evaluirano njihovo znanje o

problematici projekta. Utvrđeno je

slijedeće:

Od učenika koji su prisustvovali

radionicama, 31 učenik ne

konzumira duhanske proizvode

(83.79%), a 6 (16.21%) je potvrdilo

konzumiranje cigareta.

Najmanji period konzumacije

duhanskih proizvoda u grupi pušača

je 3 mjeseca, dok je najduži 3-4

godine. Medijan za dužinu perioda

konzumacije duhanskih proizvoda je

18 mjeseci. Obzirom da se radi o

grupi učenika koji imaju od 17-18

godina, može se reći da je početak

konzumiranja cigareta u srednjoj

školi u dobi od 16.5 godina starosti.

Srednja vrijednost broja

konzumiranih cigareta je 5.8, dok je

medijan 6. Tri učenika su odgovorila

da u toku dana konzumiraju oko 10

cigareta, dva učenika 1 cigaretu

dnevno a jedan učenik je odgovorio

3 cigarete dnevno.

Svih 37 učenika su saglasni da

duhanski proizvode štete njihovom

organizmu kao i ćelijama i

molekulama u organizmu.

Stav o načinu na koji duhanski

proizvodi utiču na zdravlje je

prikazan na grafikonima 1 i 2.

Bilten, 4 2018


Grafikon 1: Mišljenja nepušača o štetnosti duhanskih proizvoda

Grafikon 2: Mišljenja pušača o štetnosti duhanskih proizvoda

43%

9% 3%

13%

5%

6%

5%

8%

3% 1% 2% 2%

Kako duhanski proizvodi štete vašem organizmu - nepušači

Šteti disajnim organima

Loša cirkulacija i kardiovaskularne bolesti

Usporena funkcija organizma

Izaziva različite bolesti

Pogoršava kožu

Ubrzano starenje, Smanjuje životni vijek

Oštećuje zube

Izaziva pojavu karcinoma

Izaziva ovisnost

Remeti diobu

Utiče na plodnost

Pitanje nije odgovoreno

Šteti disajnim organima

62%

Smanjuje dotok kisika i povećava

broj otkucaja srca 25%

Narušava balans u organizmu

13%

Kako duhanski proizvodi štete vašem organizmu - pušači

2018 Bilten, 4


Na pitanje: “Kako duhanski

proizvodi štete vašim ćelijama i

molekulama?”, 43% nije dalo

odgovor, dok su odgovori preostalih

57% učenika prikazani na grafikonu

3, gdje se vidi da je 14% (od onih koji

su ponudili odgovore), povezalo

konzumiranje duhanskih proizvoda

sa oštećenjem genetičkog materijala.

Grafikon 3: Stavovi o načinu štetnog djelovanja duhanskih proizvoda

U konačnici, 73% učesnika projekta

je odgovorilo da nisu upoznati sa

metodama detekcije oštećenja

genetičkog materijala.

Na osnovu statističke obrade evaluacionih listića utvrđeno je slijedeće:

Većina sudionika je smatrala da je materijal dobro prezentovan i organiziran (94,7%), te je radionica ispunila njihova očekivanja (78,9%),

Većina sudionika je smatrala da je radionica dovoljno duga (92,1%).

Svi učesnici su smatrali da su instruktori bili pripremljeni i odlično uradili svoj posao.

Uspješnost radionice ilustrativno prezentira grafikon 4.

Ocjene pojedinih segmenata radionica su prikazane na grafikonu 5.

Stavovi i prijedlozi za unaprijeđenje radionica su prikazani na grafikonu 6.

Nisam siguran/na

9%

Izaziva mutacije, oštećenje

genetičkog materijala

14%

Usporava ili ubrzava rad

organa 9% Koagulacija

krvi i krvnih zrnaca

4%

Oboljenje ćelija 18%

Uništavanje ćelija 41%

Izaziva kancerogena

oboljenja 5%

Kako duhanski proizvodi štete vašim ćelijama i molekulama?

Bilten, 4 2018


Grafikon 4: Stav učesnika o efektima radionice

Grafikon 5: Ocjene kvaliteta pojedinih segmenata radionica

2018 Bilten, 4


Grafikon 6: Mišljenja o načinima za unaprijeđenje kvaliteta radionica

S obzirom da su učenici anonimno

anketirani, nije evaluiran uticaj prema

spolnoj strukturi učesnika.

Udruženje genetičara u Bosni i

Hercegovini planira i dalje pratiti aktuelna

dešavanja i promicati nauku, posebno

genetiku, i primijenjivati je u svim

segmentima društvenog djelovanja u kojima

ona može naći adekvatnu primijenu i dati

odgovore važne za formiranje stava i

mišljenja.

Zahvaljujemo se Ministarstvu za

obrazovanje, nauku i mlade Kantona

Sarajevo kao i učenicima Gimnazije

“Dobrinja” i njihovoj profesorici Ljerki Marić,

učenicima Pete gimnazije sa profesoricom

Samrom Bezdrob te učenicima Treće

gimnazije i njihovoj profesorici Melihi

Salihović.

Bilten, 4 2018


NAJAVE KONFERENCIJA

Pripremila: Maida Hadžić, MA, viša stručna saradnica

First International Conference

"Nature in Southern and Eastern Europe – Diversity, State and Governance", NISEE

26-30 September 2018

Sarajevo, B&H

Web: https://www.nisee.org/

Faculty of Forestry 70th Anniversary

University of Sarajevo

International Symposium „People – Forest – Science“

10-12 October 2018

Sarajevo, B&H

12th Annual Conference on

Stem Cell and Regenerative Medicine

04-06 June 2018 Prague, Czech Republic

Web: https://stemcellcongress.conferenceseries.com/

13th International Conference on

Tissue Engineering and Regenerative Medicine

12-13 July 2018 Paris, France

Web: https://tissue-engineering.conferenceseries.com/

https://www.nisee.org/

https://stemcellcongress.conferenceseries.com/

https://tissue-engineering.conferenceseries.com/

2018 Bilten, 4


22nd Global Biotechnology Congress

10-11 September 2018 Stockholm, Sweden

Web: https://globalbiotechnology.biotechnologycongress.com/

The European Human Genetics Conference 2018

June 16-19, 2018

Milan, Italy

Web: https://2018.eshg.org/

World Congress on

Genetics & Genetic Engineering

20-21 August 2018

Amsterdam, Netherlands

Web: https://genetics.euroscicon.com/

BELBI 2018

BELGRADE BIOINFORMATICS CONFERENCE 2018

18-22 June 2018

Belgrade, Serbia

Web: http://belbi.bg.ac.rs/

7th BALKAN BOTANICAL CONGRESS – 7BBC 2018

10-14 September 2018

Novi Sad, Serbia

Web: http://www.7bbc2018.com/

https://globalbiotechnology.biotechnologycongress.com/

https://2018.eshg.org/

https://genetics.euroscicon.com/

http://belbi.bg.ac.rs/

http://www.7bbc2018.com/

BBiilltteenn - genubih.ba · 2018 Bilten, 4 2 Udruženje genetičara u osni i Hercegovini –...

Documents

Transcript of BBiilltteenn - genubih.ba · 2018 Bilten, 4 2 Udruženje genetičara u osni i Hercegovini –...