Zygmunt BAUMAN ETYKAPONOWOCZESNA Janina Bauman oraz Joanna Tokarska-Bakir Zygmunt Bauman WydawnictwoNaukowePWN Warszawa1996 Daneooryginale PostmodernEthics CopyrightZygmuntBauman Fiut published1993 by81ackwell Publishers Reprimed1994 All nghtsreserved. istrony M"urycy Redaktor /fll"""Redaktortechniczny Teresa

Tytuldoto ..... anyprzez im.SteranaBatorego CopyrightjerthePohshedition byWyda ..... nicr.....oNaukowePWNSp. z0.0. Warszawa1996 IS8N83-01-120SG-9 Wprowadzenie z perspektywynowoczesnej i ponowoczesnejwidziana "Islnienierozbitenajlepiej po R"INEKMARIA RILKI! Jakjestto oponowoczesnejetyce,nie o po nowoczesnej . Gdybym tegodrugiegotematu, moralnych,wobec ktrych stawialudz;i- i zktrymi, jako wtym ludzie problemwnowych,ktrych minionepokolenia nie lubzktrychniesobiesprawy, jakiestareidobrzeznaneproblemy obecnie.Niebrakwszak. problemwobutypw.Tematyka moralnanaszychczaswobfitujewzagadnienia,ktrych dawnychepokrzadkodotykalilubnieomawialiwcale- itoze powodw:nie wtedytesprawyw ludzkim jako"problemy".Wystarczyczer zesferycodziennegolicznemoralnekwestie zdzisiejszychformpartnerstwa,stosunkwseksualnych czyrodzinnych- notorycz.nie zmiennychikruchych;albo,winnejsferze, ze "tradycji",zktrychjedne uparcie wbrew losu,inne wskrzeszanelubbudowaneod podstaw - alewszystkiezaciekleze o ioautorytetwprzewodzeniuludzkim znichnie nato,zeuda jej powszech nie inorm,jakaludzki 1 6KProwadzellie odprzykrej wybieraniana albo, calkiemna skali.wdziedziniesprawo globalnym - wypadaniespotykane w tym wymiarzewdziejachryzykooglnegokataklizmu. 'U izderzenia ijednostronnychzamiarw, aniedoprzewidzeniaw momencie,gdy owezamiaryzsamczaparciemrealizuje. Problemytegorodzaju wprawdziew ale tylkoodmalowaniu naktrymwypada niaetyczne.Czasem zatworzywozjakiego specyficznie ponowoezesne spojrzenienakwestiemoralne. ,przedmiotem jest forma, problemy tegdy jezpenowoczesnejperspektywy Rzeczywistymtematem jestperspektywaponowoczesnajakotaka. jej jesttaoto,wwyniku w samokrytycyzmu, aw wieluwypadkachi samorozbirki(tote cechynowejfazy dziejwnowoczesnych liczne szlaki, jakimi dawniejetyczneteorie niekoniecznietroskimoralne)czaswnowoczesnych, do zludzenia - wobliczu nowegopojmowaniazjawiskmoralnych,wczasachnowoczesnych J. Czytelnik.obeznanyz postmodernistycznym'' iobiegowymiopiniamioponowoczesnymodrazu, przedstawionaprzed "ponowoczesnejrewolucji" wetycejestsporna,iwealeniejedynaz zponowoczesnym(araczejz"postmodemistycznym",jak autorzypodobnychopinii je domoralno zpowodu"zmierzchuetyki", niaetykiprzez oraz"ostatecznegowyzwoleniapodmiotu", ktreztegowszystkiego wynika. wtakichprzypadkach jako tamz nowoczesnekajdany i terazrozbitena iwyrzucone I" nahistorii;drwi z etykijakoz jeszcze jednego

bezktregoponowoezesny wspaniale Mora/no.i,' zpt.>r.ipekIYWYi wiJ2ionu szuka przykladu takiego stanowiska, wystarczy powydany ostatnio"Zmierzch (LeCreousculedudevotr,Gallirnard 1992)GillesaLipovetsky'ego.Lipovetsky - gorliwytrubadur woczesnegowyzwolenia",autor podznamiennymi "Era i.JmperlumEfemerw"- sugeruje,wreszciew Fapres-deootr, w ktrejnasze uczynki uwolnioneod 'resztek j"absolutnych Wnaszychczasachsamopo niema uzasadnienia;nie odludzi (aisamiludzie dotegonie by _ w moralnego.samedoskonalenie iobrony moralnych:politycy porzucili wczorajsiideowcyprzeistoczyli wpragmatykw. Najpowszechniejszym jest"preczz wepoceindywidualizmuipogonizadobrymograniczanychlitylkowymogiemwzajemnejtolerancji(gdy onazpozbawionym inie indywidualizmem, tylko Eradeontyczna'' tylko minimaiistyez ZdaniemLipovetaky'ego,tworzytozupelnie Lipovetskywzywa,by z jejpojawienia i ze niesie. Podobniejakwieluinnychteoretykw"postmodernislycznych", Lipovetskydwa, przyjmujeon rzecz, jakawinna przedmiotembadania.zajegoaexplanandum(to,cowinno zaexplanans najbardziejrozpowszechnionezachowaniatonietosamo,co moralny:obieprocedurytaksamo od siebie w czasachponowcczesnych, jak w czasach je poprze opis przezLipovetsky'ego jestpoprawny i wolne jest odtroskmoralnych, "to,eojest",niepodlega "powinno",astosunki nie z inie za - zadaniemsocjologa jestdociec,jakdotego, normy etyczne zbroni, wzmaganiaeho przetrwanie.Dlasocjologa okrytycznymusposobieniuzadanienatymjeszcze nie8 ,K'Prowadullil.' zperspelclYWYrlowocuJrlejiporwwoCUSlTej.,.,idziana Niezgodzi on jesttakiejakpoprostu dlatego,jest;ani nieprzyjmiebezdowodu,ludzienieniczegoinnego to,oczymj tow ten sposb,o jakim takto Jestniniejszegostudium.ZewalQ!polegainnyminaszansie. otwieraODaprzedkrytycznie usposobionymsocjologiem;sytuacjaponowoczesnapozwalamupo opisanemu typowi zkiedykolwiekskutkiem. z niesamowitegotalentu udaremnianiaautowiwisekcji.ukrywaona w ruchukola za bezktrychnie one jak musi sobiecele, ktrych nie aby cele,ktre wjejmocy. Owa"perspektywaponowoczesna",ojakiejwtej mowa, polegawpierwszym na utkanejziluzji - na- "uznaniupewnych "za- flCwnychcelwza aco Nasze pozbyciu i widocznetemocymoralnej,ktrenowoczesnaetykaipraktykapolitycznawukryciu;i bardziej przyczynydawnejtych A to stanie, to(- - szanse"umoralnienia" spolecznego.\Niesposborzeczgry,czyczasyponowoczesnezapi whistorii jako era zmierzchu, czyodradzania te ponowoczesnego dokwestiietycznychpoleganienaporzuceniutypowonowoczesnychniepokojw itroskmoralnych,alenaodrzuceniutypowonowoczesnejmetody zajmowania problemamimoralnyminareagowaniu na moraJne ustawodawczo-normatywnyrnwpolityceicoraz gorliwszymposzukiwaniem absolutw,powszechnikw ifundamentwetycznychwdociekaniach filozoficznych).Wielkiezagadnieniaetyczne,takie jakprawaludzkie, rwnowagapokojowymnieniemawymogamisamostanowienia,koordynacjaintereswjednostkowychidobrawsplnego,nienaTrzeba tylko nimiwnowy,odmienny oddawnychsposb. Wydzieleniez ludzkichi jako iosobliwegoichaspektu, "dobrem"a jestwzasadzie czaswnowoczesnych.Naprzestrzeni dziejwludzkichaniniedostrzegano,aninieczyniono takodmiennymi odsiebiekryteriamiludzkichjak np.standardy "prawdy", czy"przyzwoito W "tradycyjnego"trybu (rzadko zdystansu,aikiedy przedmiotemrefleksji)wszystko, co tensam na tymsamympoziomie i domierzenia rzeczy,jakie lubnie opatrzony podpisemi mocytak kaprysczywola ludzka jejnie jakotakienadzorowanymnaco przez Wolna wola wogle nieurojeniem), - jaktoAugustyn dobitniea bez - litylko naddobro,czyliinnymi izbaczaniazdrogi, Bg ludziomTakim z drogi cnoty niew zgodnyz zwyczajem.Zdrugiejstrony,kroczenie dobranie wolnegowyboru: przeciwnie,zunikaniemwyboru- ztrzymaniem zwyczajowych drgWszystkotozmianiewrazzestopniowym uchwytutradycji(lub, socjologicznie:wrazze i rozproszoneji niekierowanej centralnie,inwigilacji w drobnychazwartych - ajzbiorowejkorekturyjednostkowych od normy)iwrazz autonomicznychdw,ktre liczbyJudzi. Zmiana z "indywiduw"- jednostekonie do iniegwarantowanejprzez zatemprzed zadaniem"konstruowania" sumptemizmuszonychwtensposbdo dokonywaniacoraztonowychwybor'o\.'. 1110 To zwyboru- ktrejktre w odinnychjakie alejakich nie -byje i Ocenajestnieodzownymwyboruipodejmowaniadecyzji. ocenyludziewtedy,gdy wrolidecydentw- rolirzadkotylkogranej przeztych,ktrzy wedlezwyczaju.Gdyjednakdooceniania dochodzi,staje jasne,to.coniekonieczniejest "dobre"ato,co niemusi "prawdziwe",Gdy pytanie, co iwedlejakich kryteriw - "aspekty"sprawirzeczy nagle i wkierunkachcorazbardziejodsiebieoddalonych. Zamiast jednolitejdlawszystkich i pozbawionejalternatyw"drogi terazlicznezktrych wiedziegdzieindziej:jedna- kutemu,co"sensownegospodarczo",innakutemu,co estetycznie",inna znwkutemu,co moralnie". poprawnepodjednym alewadliwepodinnym.Jakieuczynki jakimikryteriami?Agdykryteriwcorazktremu WpracachMaxaWebera,ktrybardziej jakikolwiekinny na powszechnie interpretacjido nowoczesnego, dwienie logicznie wersjenarodzinDowiadujemy zprac Webera, odseparacjigospodarstwarodzinnegoi rozwdten wzasadziezapobiec bysprzeczneze kryteria i dlasferybiznesu)orazmoralnestandardydzieleniadobremioboplnejtroski dlauczueiowonasyconegorodzinnego) natymsamymterenie, poddanegoprzeciwstawnymnaciskom.w obliczu ambiwalencjii O Zdrugiejjednakstrony, powiadaWeber,reformatorzyprotestanccyprzeistoczylisami otymnie wpionierw nowoczesnego,atodlatego, upierali przytym, jest jestsensemmoralnym, w Moru/llO.tt:prrspek1f""'}' ipono....oczesnej widziarIQ dziedziniemoralnie;innymi tworzyli wszechogar - stanowczoodma jakichkolwiek czynwludzkichspodoglnejdwomaprzedstawionymiluwwielkimskrcieopisami narodzin istnieje logiczna. Amimoto,logicenaprzekr,nieznaczytowcale,by jedenzdwu opisw Rzecz w tymbowiem, nowoczesne nie podlega logicznymprawom i opiswodzwierciedlawiernienie jednakowo tendencjaminowoczesnego twa; ktre jest"nowoczesne"otyle daremnie,ale to, czego nie da", a i zjawiskambiwalentnych- zwartymiprzezroczystymale ktre w tokuswych nieustanniewytwarzanowe zjawiskizasoby ambiwalencji,ktrej i ktrej ludziestali egoistyczni,egocentryczni i egotycznioraz w czasachnowoczesnychstali w"dogmatyreligijne". dwiemaprzemianamiistnieje powiadaegocenlryzm kanowoczesnegojestwynikiemsekularyzacji, i mu tylkow tensposb,odrodzi albo religijne wierzenia wprawdzie.alepodobnie.. jakowewielkie religie, ktreniemalbez resztynadludzkim,zanim nowoczesnegosceptycyzmu,pragmatyzmujkultuWydaje jednak, dwoma czaswnowoczesnychpo trzeba jako oodwrotnym kierunku.To dlatego, nowoczesnewarunki ludziw ..indywiduw", ktrych nafragmentyi nawiele tylko ze celwi funkcji,osadzonychw i wzajem autonomicznychkontekstachi poddanych odmiennym pragmatycznym- owe wizje. i doichi z ichcodziennym1213aprowadullir zatem prawodawcyipowody,bynie za naturalne"postrze przeciwnie,jakotWQc_ ktrytrzebawpierw apotem niejakood doIudzkiego Zlegosamegopowodu gorliwie i za prawa - wyczer kodeksprzepiswmoralnych,ktrychludziemogliby nau by we wszystkim,co im I ztegosamego powoduichnaniczym immniejudane prbypoprzednie,ztym podejmowali Iprawodawcy, iwierzyliuczciwie, pozostaposobienieskuteczne duszpasterstwo trzeba staranniei troskliwiezharmonizowanym normracjonalnych;wierzyli,rozum tego,czego niewiara; tylkoludzie na oczymai lub swe swewzajemnestosunkinie gorzej,achybailepiej (wsposbbardziej.,cywilizowany",polubowny,racjonalny),wczasach,gdy.. ichwiaralub niminieoswojone, luzempuszczoneemocje,Zgodnieztymprzekonaniem,podejmowano nanowo skonstruowaniakodeksuetycznego,ktrynie zaprzykazaniami, ale otwarcie iwszem iwobec,jest ludzkiegorozumu- amimoto(lub raczej: dlatego) uznanyi dorealizacjiprzez "wszystkierozumneistotyludzkie".Zdrugiejstrony,nie poszukiwania "rozumnego sposobuorganizacji ludzkiego - takzbudowanego,wktrymnagrodyi kary tak ustawione,bywolnejednostki, wolnychwyborw, raczejto,co i dobre, to,co i Warto sytuacja egzystencjalnaludzinowoczesnych zasadniczoodsytuacjiich przodkw,dawnenie- wolnawola litylkowpodejmowaniu decyzji. jejwkarbynieujmie,zawsze ze i dobru- filozofw i prawodawcw.Przekonanie, (awwarunkachnowoczesnych- skazanewszakna jedno-MoriJltloJIlno..... ocze5r1ejipOrlQwoczt'Srlt').....iJiIi,l1Ia stki trzebaprzedczynieniemna,doktrego naturalny alepowszechnieniemal nowoczesnej etycznej.Niema czemu Widziana"zgry",zperspektywyzawiadowcw "dobra wsplnego", jednostkiludzkiej i Bylaodpierwszejchwilipodejrzana- z ludzkich i wyni sytuacyjnej oczom jako chaosu,ktrytrzeba w zabezpieczeniaFilozofowie i niemoglinie na "zeszczytu": szczyt zawodowo iposkramianiem chaosu.Musielizatem jest pewnadoza przymusu,by ludzidoczynieniatego,.co Przewrotnym, ,- z natury instynktom trzebakaganiec - albo przymusemalbo "odAlbo ludziesami, swe albo ichprzyjdzie rozumnie presjomktre olo,by czynienie nie abynienanieDwietemetody impulsw ze ludzienieposiadali racjonalnegorachunku, niereagowalibyw sposb na naciskiiiwszystkie,najbardziejnawetmanipulowanianagrodamiikaraminamarnaRozwijanie indywidualnej (pouczanieludzi,cowichinteresie,i to,cowichinteresieitakidobrstawekgry,byzgodne"zdobrze interesem zarazemzgodnezmodelem ktry ustawodawcy lub i nawzajem: senstylkowtedy,gdy je Zdrugiejjednakstrony,potencjalniewkonflikcie. Gdy je "zeszczytu", jednosteknigdynie w godnezaufania- dlatego, jednostek a naautorytecie innym iplenipotentw jednostkiwsposbautonomiczny 14Wprowadlellie Morall!oN2 nowoczemeijptIllOWQCZl'I71l'jwidzIUIlU " naprbymieszania doich - ztego powodu, omieszanie tu Autonomiaracjonalnych jednostekiheteronomiaracjonalnegonie bezsiebie alenie pokojowo ze nadobre i beznadzieina z skazanena wzajemnezmaganiabezwidokwnazawieszeniebroni.Konflikt, nieuchronnieprzezich powodowany,najednymbiegunie przeciwprzepisomnymjako ucisku,nadrugim - ktra razporaz "dobrawsplnego". Taaporetycznasytuacja nazywamy ktrej nie iktrapowodujekonfliktnie do nia) losemnowoczesnegojako ludzkiegowytworu; ale tegowytworuto,nieprzy los nieuchronnyiniedonaprawienia. ipraktykinowoczesnej,aporetycznejnaturzekonfliktu konflikt juko wyniksprze jeszczenie alewzasadzie jako chwilowy, podrodzedodoskojako nierozumu,dlajakiejzaRpzumu nie miejsca, jako rozumuw chwiliczy nieuwagi,lubobjaw niew jeszcze niewiedzy codotego,jak do siebieinteresy jednostkoweioglne. Jeszczejedenjeszczejedna bitwarozumu,iharmoniastanie faktem,itoraznazawsze,nieodwracalnie.Nowo jestranna - alepewna rana zagoi. Nigdynie szukania nawet jako dopty,dopki w swychchorb iby na nie lekarstwo. w problemw, iwnieuznawaniuzaproblemy oprcztakich, ktredo i Nowoczesnaetyczna, z usta kuzamierzonym radykalnym pod sztandarami iWpraktyceprawodawczej kowemupanowaniujednegoitylkojednego prawnaobszarze ustawodawcw. Filozofowiedefiniowali jako przepiswetyki, ktra ztego douznaniaprzepiswza i Dwiewersjepokusobie,i nasiebie nawzajem, nigdynic aniniedo Takczyowak,ze na zgodnie izwzajemnymmimoumowyosojuszunigdynie spisanoinie naprzechowaniewarchiwach ani wuniwersyteckichbibliotekach.Praktykiujednolicania,uprawiane przezustawodawcw iwykonawcw ichwoli,epistemologicznych dlafilozoficznychmodeli"powszechnejnatury ludzkiej".Sukcesy filozofww"naturalizowaniu"kulturowych (araczej:administracyjnych)praktykprawodawcwprzed konstruowanyza prawmodel"poddanego"jako wcieleniei uosobienieludzkiegoprzeznaczenia. W praktyceprawodawczej"fundamenty" prawu dostosowaniaprzemocyw prawdopodo uzyskania dlaprzepiswprawnych;przepis"dobrzeugruntowany",gdy goprzemociugruntowanyrymlepiej,im zanim Filozofowie znwdefiniowalizasadydobrzeugruntowane jakotakie,codoktrychosoby donich niez woli,towwynikuperswazji), i im jest "dobrzeugruntqwane" takiezasady,ktre napytanie,L"dlaczego im nym] fundamentw"dlazasad.ugruntowaniezasad wsensie zazadaniepilneinieodzowne,oczekiwanobowiem,jednostkiautonomiczne,gdywobliczuheteronomicznychnakazwprawnychczyetycznych,niechybniezjakiejtoracji im W dlaczego moralnenasposbprecyzowanyprzezetyczneprzepisy.Filozofowiespodziewali pytaniate zadane,bowiem(jaki prawodawcy)wychodzili 17 16""Prvwad:enie z dobre tylkozasadyzaprojektowaneitroskliwie alewolnejednostkiniekoniecznie dobre zasadyz otwartymiramionami,szczeglnie ich ku temunie popchnie;polo,bywsposbmoralny ludzie wpierwzasadymoralnego anie ich, zanim ichnieprzekona,ztakiegoczyinnegopowodubardziej oplaca moralnie niemoralnie,ito wspomniane zasady naczymmoralnepolega.Pcdobnie jakw przypadkulaki tutajdwie wersje (prawodawczaifilozoficzna] U i wzajemniebez wWiara,zasady dobrzeugruntowane, zadanie organomprzymusu,podczas gdy presjasankcjiprawnych dedukcyjnenaczynia systemwfilozoficznych. LUparte iposzukiwania "ktre i fundamentw,"ktrenie animuszzwiaryw i triumf ostateczny - "projektuUpodstaw poesuki przekonanie, wolneodnieusuwalnych i dopodejmowania decyzjidabyle czasu i dobrejwoli. takiego i bezapelacyjneargumentyna rzecz jegowprowadzenia czy znalezione. w to poparzone palce niezanadto, gorycz bez obawy czary. arozchwianie wczorajszej nadzieitylkoenergiii dzisiejszymwyprawom. niezawodna receptamogla bezskuteczna, bylo i - ale kompromitacjanie poszukiwaniareceptyprawdziwieniezawodnej, " takiej,ktrakreswszelkimdalszymposzukiwaniom;inie znajdzie.Mysii nowoczesnej wiaraw jednoznaczrrego, nteaoorecycmeqo kodeksuetyczneqo.nie jeszcze takiego kodeksuale z czekaonza Albo,wnajgorszymwypadku,za z rogiem. Brakwiaryw takiegokodeksu jest dla odmiany zjawiskiemponowoczesnym. .Po" w "ponowoczesny" niema Mora/noN' z {JerSf/ff!(rywy nowoczesnej l' po,Ww(x,'zesntiwi!izian:i;)d,1... wedwoje" v...parc", partnerw","lychdwojeunnoto" (a sil'prvytymnamocyprawa icpur.t.()ktrej mwimy,prlellulOHc"l.yowo..citum"na.rny"hatego.hl'"le znaczenia lub przybyloj.SpojrzenieI..uprzedmiotawia"to,cowidzi.iczyni7. wedwoje'h,l'!ja/.;inn(' "J'ty.rzecz, of'i8ai,"w'h"tl'Yck".f'onlw/l{/(:zinnymi.juk ona", i przedmiotemorzekania.Alezmojejpierwotnej, pozycjiuczestnika wedwoje" (lOznaczyzpozycji,ktratak jestzajmowana.jak istniejesama wedwoje")nie nictakiegojak"my", czy"para"niema bytuponadjednostkowego,jakiemu by "polr7.ehy"lub"prawa",Jestemtylkoja.imoja iwnakazdomnieitylkodomnieskierowany - itwarzDrugiegozktrej wszystkoIn czerpieswjsens.Cokolwiekjest, ztego.co ico MojebyciezDrugimwspiera namnie:nic onomojegowycofania __ niemawnaszymdwjbycieo niczego,co (gdy)tenmomentnadejdzie. Wsplnota wedwoje"jestkrucha odjakiejkolwiek:innejJest nieustanniewystawionanaonanacowcieniunigdynie zawszezaczajonejza - iwszystkodlatego,zarwno ja,jakiDrugi nil' dozast4.f'ieniLl, To mnie iCiebieezyni - naszej wsplnoty i nie protezyprawa] Jako znasnie niema sposobu,by mojeczynyjako..egoistyczne"czy"altruistyczne",Dobroczerpieswjsensjedyniezprzeciwstawienia -- alejakgdy tkwiwwsplnoty. .>1 SIIlh;nyIflo!ona COrllmn: filePl/im4v,e...., OxfordUnivusilyPrt5ll1991,s. 2lit. Suukllol,aihmrrS/rJolkrura157 Ttn Irud156 czywsplnotarwnychsobiejednostek,ktrezgodnie autorytetowirytualnejstarsrrzay". Napierwszyrzutoka Turnerawydaje tylko z przez Gese//schaJtaGemeinsehaJt.W do Tnniesa.Turnerniesugerujejednakanitego,dwamodelena posobiehistorycznie,anitego,nie w tejsamejPrzeciwnie,wskazujeonnato,oba modele wtymsamymczasieioboksiebie, nawzajem,naprzemian na - itojak anie (abyzapobiec skojarzeniom, sugerowanymprzezfolklorsocjologiczny,i odtejukutejprzezTonniesa,Turnerwoli terminamisocietasicommunitas).Communitas,zdaniemTurnera,pojawia regularniewpoluwidzenianawetw oostentacyjnejisztywnejstrukturze- atoprzyokazjiprzechodzenia(lubprzesuwania)jednostkilubgrupyzjednegomiejsca strukturyw inne(sednowywoduTurnera.opartegonaanalizie .,rytu do tego sprowadza, niema drogi odjednego miejscadoinnego;abymiejscew soctetos.trzebanajpierw przezstadiumcommunilas, jakiezpunktuwidzeniasoctetasjestniczyminnym lamusem, Turnerowi wswym wywodzie - "struktury"i"antystruktury": onwtedy,stancommunitaspoleganarozsypaniulubzawieszeniu ichwilowymanulowaniu strukturalnych,najakich w "czasachnormalnych"opiera socteuu. Kondycjesocietasicommunitas sobiewzajemprzeciwstawne wniemalszczegle,Niektreaspektyprzeciwstawienia jednak szczeglniedla naszegotematu Oilesocie/ascechuje statusw,systemnazewnictwa,otylecommunitas brakiemstatusw, Przedstawionetu cech symbolicznywyrazm.in.wostentacyjnymuwypuklaniu strojww jednymprzypadku aich lub - wdrugim(publicznerozbieranie donajdrastyczniejszychzantystrukturowychprotestw); lubnadmiernym atonowaniemczyzamazywaniempiciami;lub o aostentacyjnymzaniedbaniem.Innymi communuas roztapiatowszystko,czemusocteun itrwa kutego Lubodwrotnie:societos studziiodlewawformy towszystko,cocommuntuuutrzymujewstanie iformy pozbawionym. Jawne lubukryte obukondycjiTurnerczy funkcjami,jakie krtkieintermezzocommunitas dwoma okresamiprzebywaniaw societas "ma toznaczenie,przetapia...osobnikw w mate formyiredukuje ichdostanu,wjakim, nadalistotami nalub wszelkich formstatusu.Wynika aby na musi najpierw na drabinie pozycyjnej'". Ludzitrzeba izanim ichwyniesie;zszatprzypisanychdawnejpozycji,by ich wnowe,odpowiedniedozaszczytw.Tola potrzeba, zmechanizmu samoodtwarzania czynizdaniemTurnera obukondycjifunkcjonalnie Turnerniesugeruje,kontredans sodetas i communiLas jestzamierzonyczyzaplanowany,tymniemniej go "obiektywnymiwymaganiami" systemem.Wtensposb potwierdza przez rozumowania,prymat y vsctorW.Turner,TheRilJola/Process:Slnl'/Jolrl'and Allli-SlloIcllolre,Routledgc, London[969.ss.96,170.Przy swych Turnerzastanawia wprawdzic (mimochodemtylko)nad ..rozdwojonej toszczeglniewewzmiankacho"dwu 7..e modelachipo/ecznych"."Wprocesiezachowaniazgodne,_jednym zmodeliwykazujll, dorozchodzenia z zachowaniemmodelowanymwedle wymogwdrugiego.Wymogiemostatecznym jest wwenoset nawetwtedy,gdysi't gra rclestrukturalnie(s.177).W trzonie IraktujejednakTurneromawianetudwastanyjakokondycje analityczniesamowystarczalnei dwupodobnie modelj Teoretycznych. SITuk/UTaikOIt/rstTuklUTa '59 TI'IlIftl'ct '58 .,struktury"nad to .antystrukrury'' trzeba ana "antystrukturze"wypada wobec"struktury"lPrzypomnijmy jednak, funkcjonalne zzamaskowanymi odominacjiitezamio stanowionego jchronionegoprzez atodlatego. swe(to,copozwala wywdjako zjawiska)bezrefleksyjnie,jak przyjmujeaksjomaty,i roledecydentw ipoddanych.zanimjeszczeproces zatem zwywoduTurnera funkcjonalny. tegonieuczyni- to,copowinno poraznie wiadomo ktry za InnyjeszczeaspektanalizyTurnerawymaga'na nowo:widoczna w Turnerowakimrozumowaniu doprzedstawiania"antystruktury"nawzri ,,struktury"- dotraktowaniatejpierwszejjako .. struktury", tyle alternatywnej; jako strukturyzeznakiem minus.Beznato,czypojawia onaw jakoodmienna(czasowo ograniczona) czyjako aspektinnejrzeczywi "antystruktura"jawi zawszejako,,stan" Ostruktur-rezkolei Turnerzwkategoriachjej"celu": azpunktuwidzeniastanustabilnego,jakistruktura i Ten styl i sensrewolucyjnegoodkrycia"antystruktury"isklaniaTurnerado statycznegojejprzedstawianiajako wrodzaju.jiieustrukturcwanejstruktury".Osadtakiegostrukturalistycznego wypada zteoretycznejwizjiTurnera jegokategorie doanalizyformludzkiej w warunkach, gdy naturymoralnej moc ludzkich by oprzezTumera zjawiskach jakooprocesackrac-rej ostanach by zamiastze jedno zjawiskojest"funkcjonalnym drugiego, oznichjakoozjawiskusamoistnym, o aulotelicznymznaczeniu. wreszcie. byobazjawiskajakoatrybutyraczej, akcydensykondycjiludzkiej, a nasposobach irezultatach zdwuprocesw,zamiastnapytaniach"dlaczego" czy"po co",nie dotego,bynanie Dladwchprocesw[lub,by terminologiiGiddensa,dwu odmianproceswstrukturacji}.ktrezamierzamtu z brakunazwlepszych,booglnie stosowanych, nazwysocjalizacjai "przestrzeni (ktra to odrazu,z miejscaustawia strukturalistycznewpozycjiuprzywilejowanej),tu odwchprocesach,zktrychjedenpoczyna "nagrze" i zmierzaku drugi w kierunkuodwrotnym, ,,z dogry",Lubinaczej: ojednymprocesiejako o,,zawiadywanym",odrugim jakoo Jeszcze inaczej: nato,jedenproces czynniki moralneregularnipoznawczo-dyskursywnymi,gdydrugistawianaich miejscekryteriaestetyczne.Socjalizacja (przynajmniejw nowoczesnym}zmierza dowytworzeniatakiego wjakim zwyborw dyskursywnie wkategoriachponadosobowych,czyli- innymi poddanych racjonalnemurachunkowizyskw. stawia to,co ponadtym,coregularne,ato,co ponad tym,coracjonalne- atymsamymopiera przepisomiwogle uznanympowszechnie kw i instrumentalny sens Dwaomawianeprocesy wprzeciwnychsobiekierunkach. onewstanienieustannych wzajemnych, ktretozmagania odczasudoczasuwotwarte wojenne- tylkopierwszyzproceswprzyznajeotwarciedotego. drugiemu "doostatecznego wyniszczenia".Jak Sorel,,.istniejetendencja,by sprytem,iwielusocjologw za prawdziwego10.Istotnie,wielu socjologw,przyj ideewyznawaneprzez za idee,aosady przymusuiupartejindoktrynacjizaprawahistorii, 'U GeorgesSond,RI!.f1ecliorrs01'1\-io/ella,trans.T.E.Hulme,Collier,NewYork 191. ROZI1mprzeciwmllra/nfmu 16'Tel'!rrl"ci'60 punk!widzenia"pulpitukierowniczego" i zatroskaniuzawiadowcwzpowoduprzeszkd nadrodzedoIadu,harmoniiiharmonijnego Zgodniezpowszechnymniemal socjologwnowoczesnychprze dozawiadowcw, mialo zawiadywane- azatemanomalie.ktrychnie w spodziewanegodaremnie nato,by socjologowieprzyznaliimprawowitemiejscew obrazie jakinatejkanwietkali. socjologowie jejtotylkojako z gryuznanejza Problememto,jak jej lubjak jejskutki. Rozumprzeciwimpulsowimoralnemu Socjalizacjajestprocesemznaturyzawiadywalnym nie zawszeda palcemjegozawiadowcw), doodtworzenia lubkontynuacjipewnego zidealnegopunktuwidzenia, wcaleniezawszewpraktyce,maonna celujednoznaczne zbiorowoDoswegocelusocjalizacjaniezmierzawprost.Jestonaprocesem klasyfikowaniai Zawiadywanie na tym wpierwszym polega,by i nadawaneprawai zjakich (wypada,wolno) jednostkowelubgrupowe. W nowoczesnym, klasyfikowaniui nicowaniuniegotowe leczstopnie swobodyruchu lub- ktowoli- stopnieswobodywyboru Tota wyboru nierwnorozdzielona,ionabardziej innenierwnodzielone zasoby nowoczesnychwymiarwnego Stosunkowoniewielki wedlewzorca - ktrywybierasposb samorzekaozasadach wyborem,samsiebiepobuduje; niewielutylko w,jednostki"w nymtego znaczeniu,czylibytynietylkosamoistne,aleisamowystarczalnei Podrugiejstroniecezurypozo reszta,ktrejnieufano, iktrej odmawiano moralnych:nie byobdarzona owa wyborudodobrychcelw,Jak Stanley Cohen 11 - "opisaneprzezhistorykwwielkieprojektydyscypliny, normalizacji,kontroli,segregacjiinadzoru...wszystkieplanami klasyfikacji". zaklasyfikowanodokategoriiludzimoralnieniesamowystarczalnychiniezdolnychdozawiadywania procesem Ichaspiracjedowybierania na wogle podejmowane pojedynczolubgrupowoprby przypisanym klasyfikowanokonsekwentniejakozjawiskakryminalne - karania, leczenia,lub obu zaradczychnaraz. Owa "kategoriaresztkowa" pojemna- wniej stopniemoralnego iodmowyzaufania.A wniej rasy"- zacofane,pozbawione inteligencjiisprytu,infantylnew swej przewidywania uczynkw,alei zarazemze na cielesne, w chwilach wybuchu lecz emocji. ludzie ubodzy, wbiedzie- kierowaniprzezmroczneimpulsyraczej przezrozum,chciwi,leczniezdolnidotego,by koniec z ilatwo chwilowymzachciankomi nadewszystko swym niezapobiegliwii we alezzawi owocomsamozaparciaizapobieg innych.Albokobiety- owieleszczodrzej obdarzone, czyobarczone,cechamizbylepowodu sprowadzanenamanowceprzez a mniej podatnena kullury 11 StanleyCohen, oj Sor;,1/('on/m/'er;m",.Puni.lhm"nrandPolityPrcss.Cambridge19115,ss.191-192. 163 162Te" Jrzec; imniejzdolnedolego,by konsekwentnie za rozumu. Tym,cotak typyludzkie. je wszystkieprzedmiotem raczej podmiotemwyboru.azatemi celem etycznych. wychowawczych czypenitencjarnych - ich moralnej niewydolno.ki. wydawania ciwych", moralnychzgry podejrzanymi wszelkiewyborysamodzielneiautonomiczne,niesprowokowaneczy przez innych."w doradcw lubnadzercw.obsesjadozorujobserwacji,Foucault, jedynie praktycznymwyrazempromowanejprzezsocjali zasadyumoralnianiapod uznano zajedynie w przypadku kategorii..moralnie niewydolnych"; zasady do cnotliwegoczy poprawnego zachowania tylkoczynniki heteronomiczne,nacisk przymus te kategorie Wolnywybr, wczynach zamiarachtypw niebezpiecznychipodejrzanych, zmiejscaklasyfikowanyjako przejawpatologii .jnedykalizowany") lub "kryminalizowany"). W praktyce, aiwteorii, zamazywano a Uznawano,doniecnychczynw kryminalistwichwadymoralne, atylko ich wyborumaina ich przed kryminalnymii im czyli do przepisom etycznym. Clive Ernsleytak 010 jaka ztych..Przeztenokres osiemnastegoadwudziestego stulecia specjalistwi obserwatorwjak by wszelkim niskimidochodami, i Za przyczyny uznanoniedorozwjmoralny,doluksusu, lektury,zaniedbanieze stronyrodzicw,brakiwychowawcze... [Zamykanowtych,ktrzyzdaniem znaletlinarwni ktrych zezgubnej drogi: publiczny.nierobw, itakich. ktrychklasyfikowanopoprostujako". "CfiveEmslcy,CrimeandSOClffyjnEng/and/750-/Y()U,Longman.London 1911?. 49_50.202. ROIu",prun"wIm/N(sowimorII/nemu Strategiekryminalizacjiizamykaniaw przezfakt ichkonsekwentnegostosowania niejakoswej indywidualne tuszowanolubtraktowanojakonieistotne.a umieszczanowszystkichskazanych widentycznychwarunkach,coobliczonena jednolitych 1zapobieganieokazjomdoindywidualnychdecyzji, z zasadomosobistym. rodzi powiadano,masy - aby staranne zacieranieipoddawanieichwszystkichtemu samemukarnemu;niedziw,wynikinia.Jak wswychbadaniachpraktyki wybitnykryminolognorweskiNilsChristie: .Polityemadecyzja,bynie uwaginatlospoleczne z majeszcze tegoczynnikaprzywymierzaniukary.Sprawiaona,traci w oczach Nie mapo co naotoczenie marzeniaponiesionew (przemieszane zchwilami iwesela], towarzyskie- na wszystkietedrobnesprawy,lakbardzoistotnedlapostrzegania kajakoWrazzwprowadzeniemwymierzaniakaryitabeli wyrokwpoddano standaryzacji(jako poziomy i osobiste jako punktyhistoriikryminalnej",idecyzjeorozmiarachwymierzonegoza blu sprowadza doposzukiwaniamiejsca,wktrymtedwielinie 1.1 innychzabiegw ijakich wielewpraktyce nowoczesnego,kryminalizacjiprzyznaje stusame wymierzona jest wszakz definicjiw,.marginesy jednak,nieidziewniej 11NilsCbnstie,CrimeConrro/ asIndus/ry:TO .....(JrdsGu/ag.WesternSrY/f?,RoutJedge.LondonJ993,,.l3lWzorydeperwnaJiZllcji,pozbawianiaI""arzyi nadnowoczesnymjakozawsze nigdydo nie praktyki mierzy przynajmniejwUSA., tymChristiecytuje.ZlI"LosAngeleli Times" 7.lmaja1990roku,opis.ostatniegnkrzyku" mody. .,.. Pelicen Bay,ktrezautomatyzowaneilukzaprojektowane,dozorcynie praktycznieIwar7.ijw twarz r. (s.TenIrxrd Rmumpruciwimpul.wwimorulnemll165164 tylkoO stosunkowo "nie czy..niedopasowanych",ktra poudanymulokowaniuznakomitej wkategoriach,jakie na od normy", i jakoprzejawy"technikikontroli",wjakiej powszechnaw nowoczesnymtroskaozachowanie - tyleprzejawy cowe.lub .jypowiidealnemu".wedlektregoustala standardyoglne. kryminalizacji ztakiejperspektywy. jakoswoistegorodzaju laboratorium.wktrymtendencjerozwodnionei gdzie indziej wczystejidozbadaniapostaci:kontrola iochrona wszakjawnie zadeklarowanymizadaniami nictwa-- przyznaje imtutajotwarciebezwarunkowypriorytet nadwszystkimiinnymi wtensposbod narzucanychimw na przez priorytetykonkurencyjneipotencjalnie znimiw cle.Praktykakryminalna badaczom nowoczesnegojakolaboratoriuma z wtymcharakterzejego StanleyCohen wpraktycepenitencjarnej(aledodajmy: iwpraktycemedycznej,psychiatrycznej, wychowawczejiinnej.jaka werzenowoczesnejodzamykaniapodopiecznychna odgrodzonymodreszty nadzorowanymterenie)po dowylewania poza nieprzenikliwych ktre przed wzrokiemto,cowichido"otwierania"praktykuprawianychwukryciuna publicznyijawnegoichw codziennym i .mormalnym''zastosowania;tendencjata,wskazujeCohen, z murw obszary"kontrolowane"od"wolnych",izzacieraniem a"wolnymi czy"pacjentami"a"zdrowymi" 14. ".. Drogadoimtylucjijcsrmalowidoczna.. :instytucji jCS1.Cl.c ... nic lci' jasne.coi gdziejnl(S. Cohcn,oj Sociat (',-,n'fO!. s. 57). Co przyodwiedzinachlaboratoriumrzucawoczyprzede wszystkim,torola przyznaje tuwzasadzie heteronomictnosci zachowania podopiecznych.niemalnaciskpadana zaprojektowaniewtakisposb,by nie Niematumiejsca nareakcjelosowe,taktypowew wolnego. zewszechmiar dotego,by miareakcjamicielesnymi maksymalnieprzejrzysty;chce tu otoczeniana zachowania. praktyki nowoczesnego intuicyjnie behawioryzmu mianowicie, najdoskonalszycechujew jakim idiosynkratycznepobudki jednostkowe pozbawia wszelkiegonato,coludzie wjakimto,coludzie iniemaznaczenia, chodzi oich- jako obserwowalne reakcjenie wraz ze zamiarwczy - w strategii. musinaoczekiwaniu, ludziw przypadkw wzgodzie zprzepisamijednolitegodlawszystkichkodeksuetycznego,trzeba potemu,by lubbezresztywyelimi impulswmoralnych,ojakichwiadomo, z nieuleczalnieosobiste.niesforne,aitrudne doprzewidzenia. totyle,co - ludzkichinterakcji- wstanieuSlrllkruralizowanym. (Ontologicznie rzecz strukturytotyle,cona monotoniazepistemologicznegopunktu widzeniastrukturatotyle,co jako ..ustrukturalizowany" takiobszar,w jakim nie rozrzucone losowo;w jakim, jednych jestbardziejprawdopodobneinnych.Towtym sensiepowiadamy, ..ma jest woceanie strukturaniejestdana znatury.Strukturzebrak i presji.socjalizacyjnej''- ktraniejestniczyminnym procesualRllzumprzeciwimpulsowimor(l/nemu167Telltrzed166 samozachowawczych.Idlatego przynosimiwdarze ny,dynamicznyaspektzjawiska. jakiemu miano wobecwszelkiejheteronomii "organizacji jest "organizowaniem" organizacji ... "Organizo wanie"wszelkiejorganizacji wielkiejczy drobnej,iwszelkiej wobecuporunatury,by za ... Wobliczutakiej stajerozbrojone.Wezwaniacznej,miejscowejczy zorientowanejfunkcjonalnie,polega nakowaniuzachowania jej jednostek instrumentalnym do nie do uszu,argumentwnarzecz z ibezzrozumienia,a karynie proceduralnymkryteriumoceny.Cojeszcze,polegaonona Na moralnegoorganizacjaodpowiadahetea w pierubezprawnieniulub wyciszeniuwszelkichinnychmiernikw instrumentalnej proceduralnejPrawowszym takich standardw, ktreuparcie ustawoiinteres i i dawczejwoli,tymsamymzachowanie jednostek opornym na moralnego;aktorom teraz swychczynaciskisocjalizacyjne. standardwskazanychna nwpoprzezwskazywaniegodnegouznaniacelu,jakiemu Onemiejsceuprzywilejowane przypadamoralnym; one lub na powszechnie najbardziej i najbardziejautonomiczwania.Tylkoktre uzasadnianewtychkategoriach,lubnych(azpunktuwidzeniaorganizacji:najbardziejniesfornych, ktre wtensposbzalicza do praw aprzetonajbardziejwrogichrzeczy). IIJak uprzednioautonomia dziwie czyli racjonalnych;czylitakich ktre aktorw.moralnego jest i opiera wszelkiejredukcji: czyny, jakichniedaje doZdrugiejstronywymyka kodyfikacji,jakonie niczemupoza iniewchodziw zniczyminnym ona sama - a celulub wobecdyscyplinyproceduralnej, szczeglniezniczym,co doskodyfikowania.Wsytu jako irracjonalne,iprywatne.Korelatem"socjalizacji" jestprywatyzacja acjimoralnejustawia drugiego jakoTwarry. Organizacjapolega zatem naneutralizowaniu destrukcyj,czyliautorytetubezsibJ,Twarz"nakazujenie zaniepo aninie nagrody za Tennego, moralnego.Neutralizacjajest wynikiemtrzechprzynajmniej,wzajemnie okoliczDrugi,ktryjawimi jakoTwarz,nieminic owa podmiotem(I) dwomabiegunami aprzedmiotem; zapobieganie tymi,naktrych skupia Moja jest skutkiatymi,ktrzy pozwala niamoralnego.Wjaskrawej zczynamipowodowanymi efekty poza moralnegoimpulsuaktorw;strachemprzed czy nagrody, moralnenieprzy(2) niektrychprzynajmniej ludzkichobiektw organizacyjniesiemisukcesw aninie szansmojego Jest"bezcelowe"; aprzeto wymyka wszelkiemuheteronomicznemunego zklasypotencjalnychprzedmiotwmoralnejodpowie ustawodawstwuiwogle"uzasadnianiudyskursywnemu".Pozostaje czylipotencjalnych"twarzy";(3) na cenarusessendi- aprzetonienadaje naobiektw ludzkichnazbiory specyficznychfunkcjonalnie cech,i wzajemnegoodizolowaniacechlak azatemzapobieganiaprzedmiotanalizywkategoriach"rozumnie interesu"czy owychdwchmostwprzerzuco okazjompotemu,byzcechpojedynczych,najakiekierujesamozachowawczejkalkulacjinych a "tamoto", nanowoobraz.Jwarzy''.skierowanepodadresem jednej,zosobna ludzkiejcechy.anie iheteronomii.Twarzdrugiego (jakpowtarza drugiego jakoosoby,niepodlegawszakoceniemoralnej. jakLevinas)jest moich Tentrzeci'" Niewynikaztych byorganizacja czy zachowanieniemacalne.Wbrewtemu.czegoniektrzycobardziejzacietrzewienijejkrytycy organizacjaniezajmuje programowokrzewieniem Aleniezajmuje ona dobra, jak otym jejoficjalne prospektyreklamowe.Prawdanatympolega,wspomnianeokoli za (termin .adiaforon"pochodziz do lubobyczajwanicnotliwych,anigrzesznych,uznanych przez zazpunktuwidzeniawiary,a aninie do kanonu,aniniezaherezje).Zadiaforyzowanych nieocenia inie w kategoriachdobrai jetylko kryteriami technicznymi_poprzezzestawienieichzcelamilubprocedurami organizacyjnymi.Wefekciepozbawia zaInnego rolilimitunarzucanego"woliistnienia".(Rodzi pokusa,by filozofowie ktrzyu zarania erynowoczesnejuznali za wracjonalizacji organizacyjnychmielinagdypisalioorganizacji jako realizacji ciludzkiej", jaka transcenduje.a relegujedosferyprywatnej, nieistotnej. zosobna.) Przyjrzyjmy kolejnotymaspektom organizacyjnych, ktre moralne. Zacznijmyodprzesuwaniaskutkw poza moralnego.Funkcjonariuszeorganizacji,wloku swych funkcji w ..stanieagencyjnym"IS iw przypadkw 16oddzieleniodinstancji "..Stenageneyjny"(terminwprowad:l:Ony przezStanleyaMilgramawObedil'1la toAuthorily:AnE!- "U.Jonas.PhilQ.tIIl'hka/S.1':1. 298 p'YWOl1ll:1mora/noit.wspllVW er.vf'Z"y(h 299 i rozumu ludzkiego, Bogu prawadodecydowaniaoludzkimlosieitymsamym w wychowaniaDzisiej-sza impotencja moralnama?tit:o fua twardego gruntu,na-jakim bymoralne; wprocesie twardegruntysproszkowaniu - w isypkipiach.Nietylkobrak fuadamentu - z jakiego by fundamenty poza kontraktowe, takiego .,bycia dla",ktrego nie da doprosiego"byciaz"- natylemocnych, zdolnych doprzeciwstawienia nakazowimaksymalnej celwnatyle byw ich nie do autorytetw, jakie nowoczes- wynosina i obdarza prawemferowania opopraw- ludzkichrzuca woczy notorycznie nierozumnych. niedochodowych kazanianiedzielneinamaszczone dekfarac]epolitykw za" wyborcw,impulsy w nowoczesnej (aszczeglnie w specjalistw od pracy i naukowego jedynie w takiejpostaci,w jakiej wkomunikacji jawi - owazmoraiwieczneutrapienie informatykw. Wjaknieludzkiekonsekwencjenowoczesnegomarzenia ozaprowadzeniu ludzkiego"naziemi corazbardziejoczywiste,- wbrewwszel-kimoficjalnymiuczonymdementi- dlaktrychoceny rzekomokryteriaczystotechniczne,nie bynajmniej moralnieneutralnei o by je ocenieetycznej - alepiejjeszcze:etycznejregulaqi.Zeskasowaniem fizycznej - owym oklaskiwanym,ale coraz kiwanym nowoczesnejtechnologii- niewparze zniesienie moralnej,mierzonej moralnejodpo-Atedwawymiaryorganizacjiprzestrzennejpowinny wszak skoordynowane.Pytanie- jaktolczywogle da to wypadarozwazyc, z wynikie-mwolnejgry "wyzwolonych"spodkuratelicelw. bytowinieprzeliczonegomnstwadzi wczasieiprzestrzeni, w jaka wyklucza skutecznegooporuisamoobrony; jednokierunkowe.Nie te wzajemne,nie dokategoriiwymiany,nie ich i wryzachza porozumienia,negocjo-waniai zawieraniaumw,czy poprzezobustronnenapinanie i demonstrowanie W innymwypadkuniewin-neobiektyjednostronnego nie tak Levinasowemuopisowi"Innego"jako pozbawionego i autorytetu, podatnegonaciosy.Przedmioty technologi-cznego na istotnie porn19c--krzywd .im(podobnie jaknie zauzyskanedobrodziejstwa),aj je jako nie zapobiecpoczynaniom.ktremy,ozdanieichnie zawarte Raznazawsze,beznadzieina odwrcenie rl,"inni"ustawienizostaliwroliprzedmiotw niemazatempotrzeby oto,co gdydla odmiany podmiotami.JakwskazujeArneJohanvetlesen, "la dowodzi etyki,ktra z Nienarodzonejednostkinie prawani w lichobronie;odwzajemnienie nie wchodziwAleowfaktempiryczny...nieodbieraimpozycji adresatwnaszejIchpodstawowymuprawnieniem jestprawodo w zekologicznegopunktu widzenia.dozamieszkania;chyba postaramy oto, by nigdy nie ujrzeli" l0. ,1(1Ame JohaRvenesen.Relalio"swilhOlhersinSartrI.'o"dUlli"aI: Ihe lmpllcatio"Sfora"ElllicsofProximily,w:Cennellatione"2/1994. ododwzajemnienia jest,zdaniem veuesene. klra odrinia Levmeeaodwszystkichinnychteorii. iteoriaelyczna Rawl5il. wyrafinowanai argumentowana. "we-zwaniedo",prllwiedliwoSci jakobe1.j(ronnOSchlz kal.dej jednostkiludzkiejo jej losi wpolitycznym.kloregowaloryetycznema 301 300Prywatnamoral"oU......splne'tryluj Narzeczprzestrzenno-czasowegorozszerzenia(bezktrego ryzyka"niemanadzieinaocalenie)nie zwyczajowymi, oglnie uznanymi w naszegotypukategoriamikorzystnejwymianyczy zyskw.Jakiekolwiekinnecechywinna moral- wieku technologii, musi ona przede wszystkimniczania pierwotna, zawsze i nadal pozostaje).Podobnie jak w przypadku we dwoje", zadanie sobie czynulubjego zaniechania(taksamo,jakwinazazaniedbanietegozadania, "tub jego i znim przykrojenia czynuna spoczywa bez resztynabarkach Wymwki typu ,ja otymnie czy "nieto na nie usprawiedliwieniem, jakie sumieniemoralnena ktrymkolwiekzpoziomwjestwstanie to argumenty w - chyba owa ignorancja, na dotyczy przepiswprawnych).Zarw-now przypadku we dwoje", jak i w przypadku poszukiwa-nej na jestemodpowiedzialny za -r- w tymsamymstopniu, w jakim za zajejdoostatecznychgranic.gdy przyjdziedo lubdodecyzji, by "Pierwszym ::....- powiada -I.' HansJorras- musi "przedstawiame na- technologicznych":Etyka,'dodamod'siebie, tym zasadniczoodpowszechnie praktykowanegoreagowania nasytuacjekryzysowe' madoczynieniazestanami,ktre jeszczenie i ktre jeszczenieobiektemjejtroskijest 'znanawszakztego,stanowi siedlisko i rwniedobrzedowy-ona perspektyw wedle teoriiLawrence'a Kohlberganapost-konwencjonalnympoziomiemoralnegorozumowania za- stosunkumoralnego.Odnosi to donie Habermese,byUWfZOCwswymdyskunicetycznym - upowszechnionej zapodejmowanerole,ujmowanejjako upowszechniona (s. 22), -" WpO.lzuki....'uniueryfZ"ycilrozwi4zari proble"ww"owoczesno,lci stawieniawielu sztukoodmiennychw scena-riuszach. sobiezbiorowych czynwindywidu-alnychnie sobiepretensji dotegotypu oktrej zbrojniw eksperci zlubmniej-szymstopniem lub Postawa moralna wtym byfaktowiowejniepew- nie anijego nie aleprzeciwnie _by mu konkretnego, zadania(doktregodlatego,jestkonkretnei ze siebie) osoba moralna poddaje oceniedrugiegostopnia -jekryteriaminie do sprawy"(zazwyczajzpunktuwidzenia zyskwi stratosobywykonawstwem owa decyzjadopuszczenia do kryteriw "niemerytorycz-nych''burzy siebie,otwiera szeroko wrota ponownym pluswiminu-p, nie rewizjom Gdyby (jak tegodomaga naukowo-technologiczna) jednymbezkonkurencyjnymkryterium lub najzyskowniejszegowykorzystaniazasobw-- by zapewne jednoznacznych, algorytmicznych recept na Z jednak,gdydochodzido postawa tylkoheurystycznewskazwkidla takie,cotonie na znanychiwyprbowanych,aninie CO da skutkwnajgorszych.etyka,powiadaJonas,kiero- winna zkoleizasadzie katastrofy trzebaz Dlaheurystykizrodzonejz i toz wielostronnegoi jest zachowanie i zapobieganie,aniei doskonalenie"l'. 11HansJonas.11IelrrrperalillfojResponsibililY;InSeartilaja"Ellllesjortile TeellnologkalAge.UnivereityofChicagoPrese1984. n.26. 27.31.Jonasniepozo-stawiaswymczytelnikomcienia nakaz.,dmuchanianazimne"wynika nictyle1,nieudolnolicitechnologii.co 7.jej mocy:.. klita-302Prywatna wsplneryzyka i z katastrof jest ta, technologicznych;jak otymmowa, jej wynikazorganicznejtendencji cywilizacjinowoczesnej.W naszejwersjidylematu albonie jest jakotaka. Jako nowoczesne nieporwnaniemocniejod jakichkolwiek innychosadzonewsamo- nowoczesnegoi najgorliwiejkultywowane przez jegoinstytucje- widokinapanowanieetykiprzez Jonasazasadami nieszczeglne. pozostajesposb, w jakiintuicyjnie zarWDoprzestrzeiiiiie. jak-iczasowo) na rzeczowychinteresw azatem irealnych pofuyanyc1t:-'Ponowoczesne:td'e= maskowanieukrytychtendencji wpraktycznym tejzagadki pomocne.Jest jednak - jej blaskw i jejcieni zarazem- to,jestonapodejrzliwa wobecwszystkich pewnikwiwzdraga przed gwarancjami jakichkolwiek "dalszych Odmawiaferowaniaproroctwiprzepiswprawnych. obie- biegdziejw,zanim one Naszazbiorowa moralna,podobniejakodpo- zosobna dryfUjew morzu zawsze naturalnymi ojczys-tym moralnego wyboru nowoczesnafilozofiamorafnosci!prak-tyka adiaforyzacji wszystko,cow ich mocy, by temu zaprze- w teoriii praktyce).Podtymponowoczesna sytuacja nie jestniczymnowym. "Nowyjesttylkoogr