BATI’DAKİ ‘SÜRGÜN’ DOĞULU/YABANCI EDWARD...

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: I Nisan 2009

3

BATIDAK SRGN DOULU/YABANCI EDWARD SADN GZYLE ORYANTALZM

-TEKNN TANIMLANMASI -

Do. Dr. Bayram Ali ETNKAYA*

zet Edward Said, iinde yaad Batnn ve Batlnn ruh yapsn ve zihin dnyasnn en

karanlk mahrem alanlarn if eden Filistinli bir eylemci, bir bilgedir. Yeri geldiinde eline kalem yerine, Filistinli ve Doulular iin, pasif bir sivil direni ve duru tarz olarak ta alarak atan bir akademisyendir. Tm insanlar iin zgrl ve teki yaratmann garabetini insanla haykran bir sestir, Edward Said. O, tm hayat boyunca srgndeki bir yabanc ve bir marjinal entelekteldir.

Saidin hayat, bir adan, oryantalizmin tarihsel, sosyolojik ve felsef geliimiyle paralellik gstermektedir. Smrlen toplumlarn ve lkelerin ektikleri aclar, ileleri ve straplar, benzer ekilde smrenlerin lkesinde Edward Said, tm ynleriyle yaamtr.

Said, oryantalizmi ve oryantalistleri tm cepheleriyle ele alm, bir nevi onlarn niyet, ama, hedef ve icraatlarnn arka planlarn ifa etmitir. Oryantalizm tanm ve tarifleri, Edward Saidin dilinden, yeniden bir anlam kazanmtr. Bu tanmlar, onun tarafndan ekillenmi, orijinal ve zgn dncelerin verimli rneklerini olutururlar.

Anahtar Kelimeler:

Edward Said, srgn, yabanc, oryantalizm, teki

ORIENTALISM IN THE EYE OF EDWARD SAID, EXILED EASTERNER/FOREIGNER IN THE WEST

Abstract

Edward Said is Palestinian activist and scholar who disclosed the spiritual structure of the Westerners and the most intimate of their entellectual world. At the same time he is an acedemician who stages a passive and civil resistance for the Easterners. He is a criying voice to defend freedom for all humanity. That is why his life is parallel to the historical, sociological and philosophical development of Orientalism. Edward Said suffered from the same pains, troubles and problems which have been lived in the countries of exploited peoples in all aspeects. Edward Said took up and studied orientalism from all directions and so Orientalism has gained a new meaning in the tonque of Edward Said.

Key Word: Edward Said, exiled, foreigner, Orientalism, the other.

.Bir ngiliz okul ocuu gibi dnmek ve inanmak zere yetitirilseydim de, ayn zamanda stleri tarafndan bulunduu konumu, yani ngiliz olmaya zenmeyecek ekilde eitilen bir yabanc, Avrupal olmayan bir teki olduumu bilecek ekilde de yetitirildim.Bizi Onlardan ayran hat dilsel, kltrel, rksal ve etnik bir hatt. Anglikan Kilisesi iinde domu vaftiz edilmi ve cemaate kabul edilmi olmam iimi kolaylatrmad; Hristiyan Askerleri leri ve Grnlandn Buzlu Dalarndan gibi kavga ilahileri

* Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi.


4

sylenirken bana ayn zamanda hem saldrgan hem de saldrlan roln oynamak dyordu. Ayn zamanda pis Arap hem de Anglikan olmak srekli bir i sava iinde olmak demekti.1

Giri Batda iki ksm Doulu entelektel vardr. Birinci ksm, onurlu, zgveni tam,

kendisinden emin ve kendisine birok imkn kaybettirme pahasna ramen szlerini ve dncelerini cesaretle savunur (smail Rci Faruk, Aliya zzet Begovi, Halil nalck vb.). Dier ksm ise, Bat / Batl deer ve kltr karsnda kompleks iinde, srekli savunmac, ezik, rkek; varln ve dncelerini muhataplarna gre konumlandran bir psikolojik yap sergiler (Fazlurrahman, Muhammed Arkoun vb). Birinci ksma giren entelektellerden birisi Edward Saiddir. O, iinde yaad Batnn ve Batlnn ruh yapsn ve zihin dnyasnn en karanlk mahrem alanlarn if eden Filistinli bir eylemci, bir bilgedir. Yeri geldiinde eline kalem yerine, Filistinli ve Doulular iin, pasif bir sivil direni ve duru tarz olarak ta alarak atan bir akademisyendir. Tm insanlar iin zgrl ve teki yaratmann garabetini insanla haykran bir sestir, Edward Said. O, tm hayat boyunca srgndeki bir yabanc ve bir marjinal entelekteldir.

Dnyann kadm ehirlerinden biri olan Kudste Hristiyan Filistinli anne ve babann ocuu olarak dnyaya gelen Edward Said, genlik yllarn 1948den sonra ailesinin snmac olarak yaad Msrda geirdi. lkrenimini, ngilizlerin Britanyayla tabi balar bulunan bir Arap nesli yetitirmek amacyla at elit smrge okullarnda grd. Onun Ortadoudaki son okulu, Kahiredeki Victoria Koleji oldu. Smrgecilerin (ngilizlerin) ynetimi kendilerine devredecekleri ynetici snfa mensup Araplara ve Levantenlere eitim vermek maksadyla atklar bu okul, ok renkli ve farkl rencilere mekanlk yapmtr. Said, bu okulda sonralar rdn Kral olacak olan Hseyin ve birok bakan, babakan ve baarln iadam konumlarna gelecek olan rdnl, Msrl, Suriyeli ve Suudi erkek renciyle arkada olmutur. Kendisinin anlattna gre, okulun ba gzetmeni ve ba ikencecisi olan, sinemann Hollywoodda zirveye ulam tek Ortadoulusu olan mer erif (Michel Shalhoub) de, onun okulunun parlak rencilerinden birisidir.2

Victoria Kolejinde, Said, okul hayatnn her ynn belirleyen kurallarn yazl olduu bir el kitab ile muhatap olur. Kitapn ilk sayfas, en temel kural bildiriyordu: Okulun dili ngilizcedir. Okulun dili ngilizcedir; baka bir dil konuurken yakalanan renciler cezalandrlacaktr. lgin olan Kolejdeki hibir rencinin dili ngilizce deildi. ngiliz retmenlerden baka reticinin bulunmad okulda, Arap, Ermeni, Yunan, talyan, Yahudi ve Trklerden meydana gelen kozmopolit bir yap bulunmaktadr. Herkes Arapa ve Franszca bilmesine ramen, Edward Said ve dier renciler iin bu kat smrgeci kstlamayla kar kararak ortak bir dile snmaktadr.3

Nsral bir anne ve Kudsl bir babann ocuu olan Said, babas, nad ve anadili iin, karmak zihin yapsyla u ironik szleri sylemekten kendini alamaz:

Babamn bir de Birinci Dnya Sava srasnda, askerliini Fransada Pershingin komutasnda Amerikan Keif Kuvvetlerinde yaparken kazand ABD vatandal vard. Babam 1911de, 16 yandayken, o zamanlar bir Osmanl eyaleti olan Filistinde, Bulgaristandaki sava yznden askere alnmamak iin ayrlm. ABDye gitmi, orada birka yl okumu ve alm, sonra da 1919da kuzeniyle birlikte i kurmak iin Filistine dnm, Bunlarn yannda, Said gibi apak bir Arap soyadnn bandaki beklenmedik nadmla (doduum yl olan 1935te annem Galler Prensine ok hayranm), ocukluk yllarm boyunca rahatszlk verici lde kurald bir renciydim; Msrda okula giden, ngiliz nadl, Amerikan pasaportlu ve kesin hibir kimlii olmayan bir Filistinli. Daha da beteri, anadilim olan Arapa ile okul dilim olan ngilizce ayrlmaz biimde i ie girmiti: Hangisinin ilk dilim olduunu hibir zaman bilemedim ve her ikisinde de rya grmeme ramen ikisinde de

1 Edward Said, Dnyalar Arasnda, K Ruhu, ev: Tuncay Birkan, II. bask, stanbul 2006,17. 2 Said, Dnyalar Arasnda, 15. 3 Said, Dnyalar Arasnda, 15-16.


5

kendimi tam anlamyla evimde hissetmedim. Ne zaman ngilizce bir cmle sylesem, iimde onun Arapas da yanklanr ya da tam tersi olur bunun.4 Kahireyi sevmeyen Edward Said iin, yazlar gittikleri Lbnan da ky Dur al

Suveyr doyumsuz anlar yaand bir mekn olarak zihnindeki yerini hayat boyunca korur. O, her zaman sabit bir corafyada yaayamamann acs ve hznn yaar, bulunduu yerleri ayaklarnn her an kayabilecei topraklar olarak grr. ektii skntlardan kurtulmann zlemini ektiini u ifadeler tm plaklyla ortaya koyar:

Daha basit bir gemiim olamaz myd, tamamen Msrl ya da baka bir ey olup da insan sabit bir kkenden yoksun grnen kelimelere geri gtren sorular yznden her gn ayn skntlar yaamasam olmaz myd? inde bulunduum durumun zamanla daha da beter bir hal alan en kt yan, ngilizce ile Arapa arasndaki sava ilikisiydi.5 Smrgeci bir milletin, yani ngiliz-merkezli bir eitim almak, Said iin, strap verici

ve skc bir halin yaanmasdr. yle ki, onun ngiliz hatta Hindistan tarih ve corafyas (ki bunlar alnmas zorunlu dersler arasndadr) hakkndaki bilgileri, Arap dnyas ve toplumu hakknda bilgilerinden fazla bir seviyeye ulamt. Ancak onun asla unutmayaca hususlar, zihnine kaznmt:

Ama bir ngiliz okul ocuu gibi dnmek ve inanmak zere yetitirilseydim de, ayn zamanda stleri tarafndan bulunduu konumu, yani ngiliz olmaya zenmeyecek ekilde eitilen bir yabanc, Avrupal olmayan bir teki olduumu bilecek ekilde de yetitirildim. 6 Edward Saidin Anglikan kilisesinde vaftiz edilmesi ve o kltrn iinden yetimi

biri olmas da, Batllar nezdinde, onun kimliini deitirmez. nk o, ncelikle bir Douluydu ve hep yle kalmas gerekmekteydi:

Bizi Onlardan ayran hat dilsel, kltrel, rksal ve etnik bir hatt. Anglikan Kilesesi iinde domu vaftiz edilmi ve cemaate kabul edilmi olmam iimi kolaylatrmad; Hristiyan Askerleri leri ve Grnlandn Buzlu Dalarndan gibi kavga ilahileri sylenirken bana ayn zamanda hem saldrgan hem de saldrlan roln oynamak dyordu. Ayn zamanda pis Arap hem de Anglikan olmak srekli bir i sava iinde olmak demekti.7 Nihayetinde kimlik, doku ve zihin uyumazlndan, Said, Victoria Kolejinden atlr

(1951 Bahar). Zira onun, tamam ngiliz olan retmenleriyle girdii tartmalar, dier rencilerden daha fazla dikkat ekiyordu.8

Kendisinin ifadesiyle kksz insan olarak, Said iin gelecek belirsizdir. Babas karar verir, onu Massachusettsn kuzeybat kesinde kat, priten bir okula yerletirir. Bu olay ve gn, Saidin en kt hatralar arasnda yerini alr. Okulun kat ve ar ahlk olmas onun iin bir sorun tekil etmez, ancak Saidin kaygs farkldr: Zira, Amerikada domad gibi, istenen bir aksanla konumayan, beysbol, basketbol ve Amerikan futbolu ile bymemi tek ocuk odur. Batda yaayan her Doulu gibi Edward Saidin de gnlk hayat gayet zor dairesel bir izgi izler. O, mevcut hali hznl ve i actc bir ekilde zetler:

Dilleri benim dilim olmayan ve benim aa ya da bir ekilde onaylanmayan bir rka ait olduumu yzme vurmaktan ekinmeyen Anglosaksonlarn dmanlklarna kar bir seenek olarak sndm dil ortamndan hayatmda ilk defa yoksun kalyordum. Smrge ortamnn gndelik skntlarn yaam olan herkes neden bahsettiimi anlayacaktr. lk yaptm ilerden biri, adn Kahiredeki bir aile dostumuzdan aldm Msr kkenli bir retmeni aramak oldu. Nedle konu demiti arkadamz, o hemen kendini evinde hissetmeni salar. Gneli bir Cumartesi gn leden sonra ayaklarm geri gide gide Nedin evine vardm; ayn zamanda tenis antrenrl de yapan o srm gibi, esmer adama kendimi tantp Kahireden Freddie Maloufun onu aramam sylediini anlattm. Haa evet dedi tenis antrenr biraz souk bir tavrla, Freddie. Hemen Arapaya getim, ama Ned elini

4 Said, Dnyalar Arasnda, 16; kr. Edward W. Said, Yersiz Yurtsuz, ev: Aylin ler, III. bask, stanbul 2005, 15. 5 Said, Dnyalar Arasnda, 16-17 6 Said, Dnyalar Arasnda, 17. 7 Said, Dnyalar Arasnda, 17. 8 Said, Dnyalar Arasnda, 17.


6

uzatp beni durdurdu. Hayr, kardeim, burada Arapa konuulmaz. Amerikaya geldiim zaman btn bunlar geride braktm. Bu da son grmemiz oldu.9 Victoria Kolejinde ald iyi bir eitimle, Said, Massachusettsteki yatl okulda

baarl bir grafik izer ve yz altm kiilik snfta birinci olmay baarr. Ancak hayat boyunca onarlmaz bir yara olacak kalacak bir olay gerekleir:

Ama sanki bende bir eyler gizemli bir ekilde ters gidiyormu gibi, ahlk adan yetersiz biri olduum da dnlyordu. Mesela mezun olduunda, al ya da veda konumas yapma hakk bu erefe layk olmadm gerekesiyle benden esirgendi; o zamandan beri hl anlamakta da affetmekte de zorlandm bir ahlk yargdr bu. 10 Tam bir Batl gibi olmay iine sindiremeyen Said, lisansst eitimi srecince

edebiyat, mzik ve felsefe dersleri alr. Ancak grd derslerin, onun geleneiyle hibir balants bulunmamaktadr. Onun haber verdiine gre, 50lerde ve 60llarn balarnda, Arap dnyasndan gelen renciler, bilim adam, doktor, mhendis veya Ortadou uzman olarak lkelerine dnerler. Princeton ve Harvard mezunu olan bu insanlar, vatanlarna dndklerinde, genellikle retmenlik yaparlar. Ancak Saidin onlarla ortak noktalar fazla bulunmamaktadr. Bunun zorunlu bir sonucu olarak dili ve gemii, onda tecrit edilmilik duygusunu artrmaktadr. Columbiadan New Yorka geldiinde, Batdaki yabancln unutmasna, hibir zaman frsat verilmez:

1963 sonbaharnda Columbiada ders vermek zere New Yorka geldiimde, egzotik ama zel bir dikkat gsterilmesi gerekmeyen Arap kkenli biri olarak grlyordum- hatta arkadalarmn ve meslektalarmn ounun Arap, hele hele Filistinli szcn kullanmaktansa hi kimseyi incitmeyen, ok daha kolay ve daha belirsiz bir terim olan Ortadouluyu kullanmay tercih ettiklerini hatrlyorum. Columbia da oktandr ders vermekte olan bir arkada sonralar, ie alnrken blmdekilere skenderiyeli bir Yahudi olarak sunulduumu syledi. Columbiada benden kdemli meslektalarm tarafndan kabullendiim, hatta pohpohlandm hissine kapldm hatrlyorum; bir iki istisna dnda hepsi beni bizim kltrmzden, mit vaat eden, hatta ok mit vaat eden bir akademisyen olarak gryorlard. O zamanlar Arap dnyas zerinde odaklanan hibir siyas faaliyet olmad iin, verdiim dersler ve yaptm aratrmalarda gttm, bazen hafife dna kmakla birlikte ana akma uygun kayglarm beni blmn snrlar iinde tuttuunu fark ettim.11 Edward Saidin savunduu siyas dnceler, hem sava kart hem de Martin Luther

King taraftarlarnca ar tepkilere sebep olur. lk kez, gemii ve diliyle Filistin arasndaki balant, Saidin Nazi ve Yahudi dman olarak damgalanmas iin gereke oluturur. Bu durum da onun blnmlk hissini pekitirmektedir.12

Edward Said, 1972 ylnda niversiteden izin alp Beyrutta bir yl kalr, amac Arap dili ve edebiyat almaktr. Bunu zellikle kendini, varln, ruhunu ve kklerini/kkenlerini kefetmek amacyla yapar. Aksi takdirde kkleri ve yaad kltr onda derin krlma ve krizlere sebebiyet vermektedir.

Bir benliimi dieriyle uyumlu hale getirmeye ynelik hem siyas hem de varolusal bir ihtiya hissediyorum; zira bir zamanlar Ortadou ad verilen ey zerindeki tartma srailler ile Filistinliler arasndaki (19) bir tartmaya dnrken, Amerikal bir akademisyen ve entelektel olarak sz alabilme kapasitesine sahip olmamn yan sra rastlant eseri oralarda doduum iin ben de tartmann iine ekilmitim ironik bir biimde. 1970lilerin ortalarna gelindiinde, birbirlerine taban tabana zt iki taraf adna, hem Bat hem de Araplar adna konumak gibi ilgin ama pek zenilecek yan olmayan bir konumdaydm.13 Yaadklar ve edindii faturas ar tecrbeler, Saidin inat uyumsuz

entelektellerde kendisini bulmasna frsat verir. Bu erevede Conrad, Vico, Adorno, Swift, Adonis, Hopkins, Auerbach, Glenn Gould gibi dnr ve sanatlarn slbu ya da dnme tarz, onun iin zgn ve taklidi imknsz birer modele dnr. Bu entelektellerin sanat ve

9 Said, Dnyalar Arasnda, 18. 10 Said, Dnyalar Arasnda, 18. 11 Said, Dnyalar Arasnda, 18-19. 12 Said, Dnyalar Arasnda, 19. 13 Said, Dnyalar Arasnda, 20.


7

dnceleri iyi rafine edilmi seviyeli ve z bilin iaretlerini tamaktadr. Saidde, onlar ekici klan husus; sadece kendi kendilerini yaratm olmalar deil, bu kendini yaratma giriimini kasten ve titizlikle, kkenlere inerek ortaya kardklar bir genel tarihin iinde konumlandrm olmalaryd.14

Saidin en byk ukdesi -ki bu otuz yllk bir zlemdir- Vico ile 14. yzyln nemli tarih filozofu bn Haldun hakknda bir seminer gerekletirmektir. Ancak onun bir sknts vardr: Bat edebiyat reten biri olarak sahip olduu kimlik, almalarnn dier ynn snfn dna kard:

Kendi konumda yazmay ve ders vermeyi srdrmem, ironik bir biimde, niversitelerde konuma yapmaya davet edildiim seminerlerin sponsorlarna ve dzenleyicilerine, benden zellikle edeb bir konu hakknda konumam isteyerek utan verici siyas faaliyetlerimi gz ard etmeleri iin bir bahane sunuyordu. Bir de halkm adna harcadm abalardan bahsettikleri halde, o halkn adn bir kez olsun anmayanlar vard. Filistin hl kanlmas gereken bir szckt. Edward Said ne Arap dnyasna ne Filistine ne de Bat dnyasna yaranamayan

yalnz bir entelekteldir. Yahudi Savunma Konseyi, onu Nazi ilan eder (1985). Akabinde niversitedeki brosu kundaklanr; kendisi ve ailesi lm tehditlerine maruz kalr. Ancak Enver Sedat ve Yaser Arafat, kendisine danmadan, onu bar mzakerelerinde Filistin temsilcisi olarak tayin ederler. Bu atama, onun basn yoluyla daha geni evrelerce takip edilmesini beraberinde getirir. Ar sol milliyetiliin hedefi olur. nk o, Filistin meselesinde ve srailli Yahudilerle Filistinli Araplarn ayn corafyada bar iinde yaamalar hususunda ar liberal kabul edilmektedir.15 Said, slogan ve macera adam deildir, u szleri kendisi gayet gzel tasvir etmektedir:

Silahl mcadele gibi klie sloganlara ve masum insanlarn lmesine yol am, Filistin davasna siyas olarak hibir katkda bulunmam devrimci maceraclklara kar her zaman son derece eletirel bir tutum takndm. Bense, balanmam ya da askda brakan bir hayat yaamay beceremedim: Son derece kt bir n olan bir davaya bal olduumu ilan etmekten ekinmedim. te yandan, eletiri dayanmayla ya da bakalarnn ulusal ballk adna sizden bekledikleriyle att zaman bile eletirel olma hakkm her zaman korudum. Bylesi bir konumun getirdii kesin, neredeyse elle tutulur bir rahatszlk vardr; zellikle de iki tarafn ve bunlarn gerektirdii iki hayatn birbiriyle uzlaamayaca gz nnde bulundurulursa.16 Oryantalizm, Kltr ve Emperyalizm ve dier kitaplarn cesaretli yazar olarak Said,

gizli kalm ve hi tartlmam konular ele alarak Batl okurlar iin bir benlik oluturduunun farkndadr. Dou hakknda konuurken, Avrupann kendini onun ztt olarak tanmlamasna yardmc olmu; uzak, ounlukla ulalamaz bir dnyaya ynelik ok eitlilikler gstermi coraf taknty ifa etmi ve insanlarn zihin dnyasna amtr.17

Aalanma ve tahkirin birok tryle, hem akademik hem de entelektel hem de halk dzeyinde karlam olan Edward Saidin Amerikal bir psikologla yaad anekdot, gerekten i actc ve onur krc referanslar iinde barndrmaktadr:

atma zm konusunda uzmanlam ve Filistinlilerle srailleri ilgilendiren birok seminerde karlatm Bostonlu bir psikolog bir keresinde Greenwich Villageden beni telefonla arayarak ehre gelip beni ziyaret edip edemeyeceini sordu. Kadn gelip eve girdiinde, gzlerine inanamayan bir ifadeyle piyanoma bakt sesinde kukulu bir tonla Demek gerekten piyono alyormusunuz dedi- sonra da geri dnp dar doru yrmeye balad. Ayrlmadan nce bir fincan ay imek isteyip istemediini sorduumda ( bu kadar ksa bir ziyaret iin hayli uzun bir yoldan geldiniz, dedim), zaman olmadn syledi. Sadece nasl yaadnz grmek iin gelmitim dedi ki hi de alay ediyormu gibi bir hali yoktu. Bir keresinde de, baka bir ehirde yaayan bir yaync onunla yemee kana kadar szlememi imzalamay reddetti. Yardmcsna benimle yemek yemenin niye bu kadar nemli olduunu sorunca, beyefendinin sofra adabmn nasl olduunu grmek istediini syledi. Neyse ki bu deneyimlerin hibiri beni uzun sre etkilemedi, yolumdan alkoymad: Her zaman bir snfa ya da bir

14 Said, Dnyalar Arasnda, 20. 15 Said, Dnyalar Arasnda, 23. 16 Said, Dnyalar Arasnda, 23. 17 Said, Dnyalar Arasnda, 24.


8

metin teslim tarihine yetiebilmek iin koturup duruyordum ve beni lmcl bir depresyona sokabilecek bir kendi kendini sorgulamadan kasten uzak duruyordum.18 Srekli teki olmaya ve marjinalletirilmeye maruz kalan Doulu Entelektel iin, her

eye ramen kimlik konusunu ele almak, konumak ve tartmak; skc, i karartc ve anlamsz bir alan olarak gzkr. Ancak o unu da kabul eder: Bugn birok yerde kimlik siyaseti, etnik almalar, kklerin olumlamas, kltrel gurur ya da rtkan milliyetilik gibi konular, narsist benlik incelemelerinden baka bir ey deildir. Bundan dolay Said, hakir grlen ve tahakkm altnda inleyenlerin hak ve kimliklerinin mdafaasn bir zorunluluk olarak grr. Kendisini Amerikal bir entelektel olarak gren bunu bilinli olarak kulland dnlebilir- Saidin forml gayet ak ve nettir:

Biz Amerikal entelektellerin lkemize bir borcumuz var: onun son sper g olarak kariyerini irkinletiren kaba anti-entelektalizme, zorbala, adaletsizlie ve taralla kar savamak. deolojik anlamda Amerikal olmann erdemleri zerinde srar etmektense, kendini baka bir eye dntrmeye almak ok daha etin bir grev. Ben ahsen bir lkeyi kaybetmi olduum ve yakn bir zamanda onu tekrar elde etme gibi bir umudum olmad iin, yeni bir bahe ilemek ya da katlacak baka bir kurum aramak bana pek huzur vermiyor. Adornodan bask altnda uzlamann hem korkaka hem de sahtekrca bir ey olduunu rendim: Kaybedilmi bir davay savunmak zafer kazanan bir davay savunmaktan iyidir; geicilik ve olumsallk hissi rnein, kiralk bir ev- srekli mlkiyetin verdii salamlk hissinden daha tatmin edicidir.19 fadelere dikkat edildiinde, grlecektir ki, Edward Said, kendisini yaad Birleik

Devletler corafyasnn bir ferdi olarak tanmlar ve teki aray iine girmekten zenle ve iddetle kanr. Bu anlamda onun yapt iten bir eletiridir. Belki de o, yeni bahe(ler) aramaktan bkmtr.

Adalet ve hakkaniyeti herkes iin dnen Saidin birbirinden farkl etnik ve dini kimliklerin savunucu olmas artc deildir. O, psikolojik kavramlarla ifade edecek olursak empati yaparak tekilerin rollerine sahip kar. Bu erevede her grup ve cemaat, onu kendinden biri olarak alglar ve kabullenir:

Son be yldr Arap basn iin ayda iki makale yazyorum; son derece din-kart bir siyasetten yana olmama ramen, slm dnyasnda sk sk vgyle slmiyeti savunan biri olarak betimleniyorum ve baz slmc partiler beni kendi taraftarlarndan biri olarak gryor. Hibir ey doruluktan bu kadar uzak olamaz; terrizm savunucu olduum ne kadar doruysa bu da o kadar doru. Herhangi bir kampa btnyle ait olmayan ya da herhangi bir davann tam anlamyla partizan olmayan kiinin yazsnn prizmatik niteliiyle baa kmak zordur; ama burada da, yllar iinde birike birike temsil eder gibi grndm eyin birbiriyle atan ya da en azndan birbirlerine btnyle uydurulmayan eitli ynlerinin uzlatrlamaz olduunu kabul etmi durumdaym.20 Akademik dnyada nemli bir konuma ve kariyere sahip olan Said, buna ramen,

huzurlu ve rahat deildir. Filistin, Ortadou, slm ve emperyalizm kart gibi mevzularda yazd, konutuu ve aktif olarak mdahil olduu iin, entelektel iin ok ar bir ithamla muhatap olur: Terr Profesr. Ancak onu almadan ve retmeden geri brakacak ve durduracak hibir engel yoktur:

Tam bir alma delisiydim, tatilleri sevmezdim, zaten pek de tatile kmazdm; btn yaptklarm yazarn tkanmas, skntya dmesi ya da kuruyup kalmas gibi dertlere (hi deilse bile) fazla dnmeden yaptm.21 nsan olsa olsa geici bir tatmine ulaabilir ki o da hzla phenin ve metni iinde yaanlamaz klan bir yeniden yazma ve yeniden yazma ve yeniden yapma ihtiyacnn pususuna der. Yine de bu, kendinden memnun olma uykusundan ve lmn nihailiinden evladr.22 Entelektelin Srgn Batda yaamann Batl olmayan bir kii iin zorluunu bizzat yaayan Edward Said,

iin, bu hal bir srgnde yabanc olmaktan baka bir ey deildir. Bu psikoloji, onu hem 18 Said, Dnyalar Arasnda, 25. 19 Said, Dnyalar Arasnda, 25-26. 20 Said, Dnyalar Arasnda, 26. 21 Said, Dnyalar Arasnda, 14-15 22 Said, Dnyalar Arasnda, 27.


9

srgn konusunda hem de srgnde ba ne eik olmayan, kalemini ve dilini krmayan hakikati her ortamda haykran entelektel hakknda yazmaya sevkeder. Srgn ve entelekteli yle bir tasvir eder ki, onunla srgnde bir yabanc olma halinin strabn yaamak mmkndr.

Said iin, srgn hakknda dnmek ironik bir hali yaatr. nk srgn hem davetkrdr hem de kkrtcdr; ancak her halkarda srgnde yaamak korkun bir travma deneyimidir. Srgn, insan ile doup byd yer arasnda, benlik ile benliin hakiki yuvas arasna konulmu derin ve kapanmayan bir hendektir. Ondaki keder ve hznn tarifi yaplamaz. Tarih ve edebiyat, her ne kadar srgn kahramanlk, romantik, erefli ve onurlu ufuklar aan bir olgu olarak tasvir etseler de; tm anlatlanlar, hikayeden, yabanclamann ve yalnzlamann ktrmletirici acsn hafifletme gayretinden baka bir ama tamaz. Srgnde elde edilen kazanmlar sonsuza dek arkada braklm bir eyin kaybedilmesiyle srekli olarak baltalanr.23

Srgn, eer nihi bir kayp hal ise, Edward Said u soruyu sorar: Bu kayp neden bu denli kolayca modern kltrn gl, hatta zenginletirici bir motifi haline gelmitir? Ona gre, bunun sebeplerinden biri, modern dnemi, manev anlamda ksz ve yabanclam bir zaman dilimi olarak, endie ve yalnz kalabalklar a olarak grmemizdir. Nietzsche, gelenekten rahatszlk duymay; Freud ise aile ii mahremiyeti baba katli ve ensestin rn olan fkeyle kamufle etmek iin ekilmi bir cila olarak zihinlere ilemektedir. ada Bat kltr, Saide gre, srgnlerin, gmenlerin, mltecilerin imalatdr. Amerikan akademik, entelektel ve estetik dncesi, faist, komnist ve dier otoriter/totoliter rejimlerin basklarndan kaan snmaclarn rndr.24

Edward Said, nceki srgnlerle, gnmz srgnlerini birbirinden ayrr. Ona gre, modern savalar, emperyalizm ve baskc/zorba yneticilerin yar-teolojik ihtiraslar bu ayrtrmada nemli bir rol oynamaktadr. Bu adan yaanlan asr, gerek anlamda bir mlteciler a, yerinden edilmi kii a ve kitlesel g adr. Dolaysyla her ortamda srgn, Saidin bak asyla, insana zindelik kazandrmaz:

Yirminci yzyl leinde srgn ne estetik adan ne de hmanist adan kavranabilecek bir ey deildir: Sngn konu alan edebiyat, ou insann nadiren birinci elden yaad bir kaderi ve mkl durumu nesnelletirir olsa olsa; ama bu edebiyat biimleyen srgn, hmanizmi ya da yaratcl mahmuzlayan faydal bir ey olarak grmek onun yaratt sakatlklar, onu yaayanlarn hayatlarna getirdii kayplar ve onu bizim iin iyi bir ey olarak kavramaya alan her giriim karsndaki dilsizliini sradanlatrmak demek olur. 25 Edebiyattaki ve dindeki srgn anlaylar, Saidi u sorular sormaya zorlar: Edebiyattaki ve dindeki srgn anlaylar aslnda korkun bir eyi bulanklatrmyor mu? Srgn iflah olmaz lde sekler ve dayanlmaz lde tarihsel bir ey, insanlar tarafndan baka insanlar iin retilmi bir ey deil midir; tpk lm gibi, ama lmn niha merhametini de sunmadan milyonlarca insan gelenein, ailenin ve corafyann verdii besinden koparan bir ey deil midir?26 Hakikatte srgn, milliyetiliin aksine, temelde sreksiz bir varlk halidir. Srgnler,

kklerinden, topraklarndan, gemilerinden ve ana scaklndaki yurtlarndan koparlarak atlmlarn szlar ve straplardr. Onlarn ordular ve devletleri bulunmamaktadr. Bu yzden srgnler, ounlukla kendilerini muzaffer bir ideolojinin ya da itibarn yeniden kazanm bir halkn paras olarak grmeyi tercih ederek, paralanm hayatlarn anlat formu iinde yeniden kurmaya ynelik acil bir ihtiya hissederler. in can alc noktas, bu muzaffer ideolojiden kurtulmu ve srgnn paralanm tarihini yeni bir btn iinde yeniden birletirmek amacyla tasarlanm bir srgnlk durumunun, gnmz dnyasnda neredeyse katlanlmaz, neredeyse imknsz oluudur.27 23 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, ev: Tuncay Birkan, II. bask, stanbul 2006, 28. 24 Said, Srgn zerine Dnceler, K Ruhu, 28. 25 Said, K Ruhu, 29. 26 Said, K Ruhu, 29. 27 Said, K Ruhu, 32-33.


10

Srgnlk bazen geride kalmaktan veya kamamaktan daha iyidir, diyen Said, bunu hibir eyin gven iinde bulunmad szleriyle gerekelendirir. Onun iin znde kskan bir haldir, srgnlk. Zira insan sahip olduklarnn azl karsnda, elindekileri muhafaza etmek hususunda daha titiz bir gayret iine girer. Dolaysyla srgnde kazanlan her ey deerlidir, bllmeye kylmayacak kadar kymetlidir. Srgn olmann en dayanlmaz yn, kendinizin ve vatandalarnzn evresine yksek duvarlarn rlmesidir. Bunu, Saidin ifadeleriyle sylersek: Abartl bir grup dayanmas hissinin yan sra yabanclara, hatta sizinle ayn mkl durumda olabilecek kiilere bile duyulan tutkulu dmanlk.28

Srgnler, srgn olmayanlara anlaml bir hasetle bakarlar. nk onlar, yaadklar ortamn insanlardr ve oraya aittirler. Halbuki srgn hibir zaman asl vatannda deildir ve olamazd. Bu erevede srgn bir sorunun cevabn ok merak eder: Bir yerde doup orada az ok sonsuza kadar yaamak, oraya ait olduunu bilmek nasl bir ey?

Evinden zorla veya gnll koparlan herkes srgn ise, srgnler, mlteciler, baka lkeye yerleenler ve gmenler arasnda birtakm ayrmlar yapmak mmkndr. Bu anlamda srgn, asrlk lke dnda srme uygulamasndan neet etmitir. Artk srgn iin ile ve ac balar. Bu aamada Srgn bir kere srgn edildikten sonra zerinde yabanc olma damgas tayarak anormal ve sefil bir hayat yaar.29

Yabanc olma gibi bir damga ve yaftann mrlk sahibi olan Edward Said iin, mlteciler, yirminci yzyl devletinin yaratmdr. Aslnda mlteci kavram, ok acil bir ekilde uluslar aras yardma ihtiya duyan ok sayda masum ve sersemlemi durumda insan tanmlayan siyas ve diplomatik bir szcktr. Gerekte ayn szck, Saidin zihin ve gnl dnyasnda, yalnzlk ve tinsellik enisinin tm hallerini artrr. 30

Baka diyarlara yerleenler, ounlukla ferd ve sosyal sebeplerle yabanc bir lkede gnll olarak yaamay tercih ederler. Her eye ve zorlua ramen, insanlar srgnn yalnzln ve yabanclk duygusunu paylaabilirler, ama onun kat kurallarndan strap duymazlar. Gmenlerin ikircikli bir stats vardr, der Said. Ona gre teknik anlamda, yeni bir lkeye hicret eden herkes gmendir. Bu yer deitirme, gnll olarak da gerekleebilir. Hakikatte smrge memurlar, misyonerler, teknik uzmanlar, paral askerler ve kiralk askeri danmanlar da bir anlamda, srgnde yaarlar, ama oralara srlm deillerdir. Afrikadaki Asyann baz ksmlarndaki ve Avustralyadaki beyaz yerleimciler bir zamanlar srgn olmu olabilirler, ama nc ve millet kurucu olmalar sfatyla, srgn etiketi zerlerinden dmtr.31 Dolaysyla bir zamanlarn srgnleri, yeni zamanlarn efendisi ve asl sahipleri olabilirler.

Srgn olann hayatnn bir ksm, yolunu yitirmesine sebep olan kayb, ynetilecek yeni bir dnyay ina etmekle geirir. Romanc, satran oyuncusu, siyas eylemci ve entelektelin srgn olmas da, garip ve sra d bir olgu deildir. nk bu mesleklerin hepsi nesnelere asgari oranda yatrm yapmay gerektirir; hareketlilik ve yetenek ister.32

En derin srgn yaam ve bu hali her daim hissetmi biri olarak Edward Said, srgnleri acnacak hallerin sahibi insanlar olarak nitelendirir:

Ne kadar iyi idare ederlerse etsinler, srgnler farkllklarn her zaman (hatta bu farkllktan yararlanrken bile) bir tr kszlk olarak hisseden egzantriklerdir. Gerekten evsiz olan biri modern olan her eyde yabanclk grme alkanlna bir yapmacklk, bir modaya uyma gsterisi olarak bakar. Farklla kaskat bir iradeyle kullanlacak bir silah gibi sarlan srgn, ait olmay reddetme hakkn kskanlkla savunur.33

28 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 33. 29 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 36. 30 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 36. 31 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 36. 32 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 37 33 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 37


11

Said iin, srgn kimlii, hatta hayatn kendisini daha dolu ve daha anlaml klmak iin dayanlmas zorunlu bir tecrbedir. Ona gre, srgn yoluyla kurtulu fikri, din bir karakter tamaktadr. Fakat birok kltr, siyas ideoloji, mitoloji ve gelenek bu dnceyi benimsemi gzkmektedir.

Srgn daha iyi bir durumun zorunlu n koulu haline gelir. Bir milletin devlet olmadan nceki srgnn, bir peygamberin zafer kazanarak geri dnmeden nce evinden srgn edilmesini anlatan hikyelerde bunu grrz. Musa, Muhammed, sa.34 Yaadmz dnyada srgne duyulan ilginin nemli ksm, Edward Saide gre,

kurtuluu bir motif olarak srgnn nimetlerinden srgn olmayanlarn da yararlanabilecekleri eklindeki anlamsz fikirden kaynaklanr. Geri bu dncenin belirli bir noktaya kadar doruluk pay vardr. Ortaadaki seyyah bilginler veya Roma mparatorluundaki okumu Yunan kleler gibi, srgnler de evrelerini etkilerler. Bizler doal olarak, der Said, onlarn ektikleri sefalet ve istekleri zerinde deil de, aramzdaki varlnn bu aydnlatc yn zerinde odaklanrz. Ona gre modern kitlesel yerinden etmelerin i karartc siyas perspektifinden bakldnda, srgn bireyler bizi, kalpsiz olmaya mecbur bir dnya evsizliin trajik yazgsn dikkate almaya zorlar.35

Srgn bir feti haline getiren kimse iin, bu hal onu her trl balant ve ballktan uzaklatrr. Srgnn zerinde, partilere, milli hareketlere, devlete katlma basks kurulmas sk grlen olaylardandr. Bu ncllerden hareketle Said, kendisine yeni bir yaknlklar kmesi tavsiye edilen srgnn, yeni ballklar ve ilikiler gelitirebileceini dnr. Ancak bu aamada srgn, eletirel bak an, fikr ihtiyatn ve ahlk cesaretini yitirebilir. 36

Edward Saidin dnce dnyasnda srgnden bir millet oluturmak gibi ( bu yzylda Yahudiler ve Filistinlilerin yaptklar gibi) yeniden kurucu projeler bir mill tarih ina etmeyi, kadim bir dili canlandrmay, ktphaneler ve niversiteler gibi mill kurumlar kurmay ierir. Bunlar da, bazen keskin etnik merkezcilikten ne karsalar bile, ayn zamanda kanlmaz olarak etnilik gibi basit ve pozitif olgularn ok tesine giden benlik sorgulamalarna yol aarlar.37

Srgn, bireyin kendisi hakknda dnecei bir yer olarak deil, modern hayatn nemli bir blm zerin heyula gibi ken kitlesel kurumlara bir alternatiftir. Srgn, Saide gre, bir seim meselesi de deildir. ine dorudan veya bana gelen bir haldir. Srgn kii, abucak eletirilmekten uzak bir srye uyma tavrn benimsemedii gibi bir kenarda oturup yaralarna merhem de srmeyecekse, vicdan sahibi (msamahakr ya da ask suratl deil) bir znellik bimelidir kendine.38

Edward Saide gre srgn, sekler ve olumsal bir dnyada, evlerin her zaman iin geici olduunun bilincindedir. nsann aina olduu topran gvenlik iinde olmasna salayan snrlar ve itler, iindekiler iin birer hapishaneye dnebilir. Bylece onlar akl terazisinden geirmeden savunmaya balarz. Ancak srgnler snrlar iinde muhafaza edilemezler, dnce ve tecrbenin nndeki tm engelleri ykar aarlar.39

Herkesin bir memleketi ve lkesi olduunu varsayan srgn, bu topraa ait sevgi, ballk ve hasret duygular bulunduunu farz eder. Ancak her trl srgn iin geerli olan husus, yurdun ve yurt sevgisinin yitirilmi olmas deil, bu kaybn her ikisinin var oluuna da ikin olmasdr.40

34 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 38. 35 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 39. 36 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 39. 37 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 39-40. 38 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 40. 39 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 41. 40 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 41.


12

Srgn, hazlarla e ortama tama cesaretine girien Said iin, yurdunu ve topran terk etmek her zaman olumsuz olarak alglanmamaldr. Ona gre srgn, tm dnyay yabanc grmekten daha ehvendir:

Srgnn hazlarndan bahsetmek belki tuhaf kaabilir, ama srgnn iinde bulunduu baz durumlar hakknda sylenebilecek birka olumlu ey vardr. Btn dnyay yabanc bir lke gibi grmek zgn bir bak asna ulamay mmkn klar. nsanlarn ou temelde tek bir kltrn, tek bir ortamn, tek bir yurdun farkndadr; srgnlerse en azndan iki kltr, ortam ya da yurdun farkndadrlar ki bu bak as oulluu, ezamanl dier boyutlara dair bir farkndala, -mzikten bir tabir dn alacak olursak- kontrapuntal (kontrpuana ait, iki ya da daha fazla melodinin bir arada alnmasndan meydana gelen) bir farkndala yol aar. Bir srgn iin, yeni ortamdaki hayat, ifade ve faaliyet alkanlklar kanlmaz olarak, bu alkanlklarn bir baka ortamdaki hallerini kaydetmi olan hafzann arka plan nnde cereyan eder. Yani, yeni ortam da eski ortam da canl ve gerektir; kontrapuntal bir biimde bir arada bulunurlar. Bu kavray biiminin verdii emsalsiz bir haz vardr, hele srgn kii Ortodoks yarglar azaltp sempati ve takdir hislerine oaltan dier kontrapuntal yanyanalklarn bilincindeyse. Nereden olursan ol evindeymisin gibi davranmak da zel bir baar hissi verir insana. 41 Her eye ramen Edward Said iin riskli bir eydir bu durum. Yani baka tr grme

ve gsterme alkanl, hem yorucu hem de sinirleri tahrip eden maraz bir haldir. Zira srgn; hibir zaman memnun, uysal veya gvenli olmama halidir. Wallace Stevensin szleriyle bir k ruhudur srgn; burada bahar olasl kadar yazla gzn pathosu da yakn ama ulalamaz bir yerdedir. Belki de, srgn hayatnn farkl bir takvime gre hareket ettiini ve ev hayat kadar mevsimlere bal ve yerleik olmadn sylemenin bir yoludur bu. Srgn, allm dzenin dnda srdrlen hayattr. Gedir, merkezsizdir, kontrapuntaldr; ama ona almaya baland anda bozguncu gc yeni batan fkrverir.42

En hzn verici yazglar arasnda varln konumlandran srgn, modernlik nceki zamanlarda korkun bir ceza yntemiydi. nk o, sadece aileden ve bildik corafyalardan amasz ve hedefsiz varlk bulma halinden daha te bir olguydu. Bununla birlikte srgn hibir zaman kendine ait evinde olmamtr. Hzn ve korkunluk arasndaki bu hal, kendini hibir zaman evinde hissetmeyen, etrafna hi uyum salayamayan, gemie yattrlamaz bir acyla, bugne ve gelecee ise buruklukla bakan biri, srekli toplumd olan biri olmak anlamna da geliyordu. Srgn fikri bir czzaml, toplumsal ve ahlk anlamda bir parya olmaktan duyulan korku ile balantl olmutur her zaman.43

Srgn olmak, her eyden/varlktan kopuk, yaltlm, izole edilmi, marjinalletirilmi ana topraktan umutsuzca ve tahkir edilerek uzaklatrlm demek deildir, der Edward Said. Onun iin keke bu varsaymn gereklii olsayd; o zaman geride braklanlarn, bir adan dnlemez ve hibir ekilde geri getirilemez olduunu bilmek gibi bir teselli hali yaanrd. Gerekte, srgnlerin ou iin glk, sadece evinden ve vatanndan uzak diyarlarda yaamak durumunda olmak deildir; daha ok gnmz dnyasnda, srgnde olduunuzu, yuvanzn aslnda pek de uzakta olmadn hatrlatan bir ok eyle birlikte yaamaktan, ada gnlk hayatn normal aknn sizi eski yerinizle srekli ona ulaacak gibi olduunuz ama bir trl ulaamadnz bir temas halinde tutmasndan kaynaklanr. Bu yzden srgn bir arada kalma durumundadr, ne iyi ortamyla tamamen birleebilir ne de eskisinden tamamen kopabilir, ne balanmlklar tamdr ne de kopmuluklar, bir dzeyde nostaljik ve duygusalsa bir baka dzeyde becerikli bir takliti ya da gizlice toplum dna atlm bile tetikte durulmas gereken bir tehdit kar ortaya; fazla rahat ve gvenlikli olma tehlikesi.44

Bir entelektel iin srgn olan biri kadar marjinal ve yabanc olmak; otorite ve g sahibine, gezgine, alkanla deil geicilie ve rizikoya; otorite tarafndan tespit edilen statkoya deil yenilie ve deneye duyarl kalmak demektir. Srgn, soylu entelektel cret 41 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 42. 42 Said, K Ruhu-Srgn zerine Dnceler-, 42. 43 Edward Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), ev: Tuncay Birkan, II. bask, 2004, 57. 44 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 58-59.


13

ve kstahla aktr; allmn mantna deil, deiimi ve hareket halinde olmay temsil eder, yerinde saymay deil.45

Srgn en ar bir ekilde yaayan doulu entelektel Edward Said iin, hl Bat niversitesi entelektele, yeni bask ve kstlamalar altnda da olsa, dnmeyi ve aratrmay gerekletirebilecei yar-topik bir ortam verebilmektedir.46

Entelektelin Bilgelii Entelektel, Edward Saidin de katld ekliyle, kamusal alanda bir reeteye,

slogana, Ortodoks parti izgisine veya kat bir dogmaya uygun bir ekilde davranmaya mecbur braklmayan, davranlar hakknda ngrde bulunamayan kiidir. Yine entelektel, bireyin hangi partiye yaknlk duyarsa duysun, hangi lkeden gelirse gelsin ve kendini aslen neye bal hissederse hissetsin, insanlarn yaad aclar, skntlar ve basklar hususunda, belli doruluk ilkelerinden ayrlmayan erdemli insandr. Konjonktre gre tavr sergilemek, konuulmas gerekli olan yerde susmak, rk kabadaylklara, tantanal dneklik ve gnah karma seremonilerine rabet etmek bir entelektelin kamusal ve bireysel rolne en byk darbeyi vuran ilkesizliklerdir.47

Entelektel, Edward Said iin, dzen adam olmad gibi ovenist rkla da frsat vermeyen prensiplere sahip bir bilgedir:

ktidardaki bir avu bilmie gvenmeye tevik eden uzmanlar, e dost gruplar, profesyoneller, dzen adamlardr. Dzenin adamlar belli karlar gzetirler, oysa entelekteller ovenist milliyetilii, irketlemi dnce msveddelerini ve snf, rk ve toplumsal cinsiyet imtiyazlarn sorgulayan kiiler olmaldrlar.48 Bu erevede entelektel, realist ve rasyonalisttir. O, konumunu ve varlnn farknda

olan hayali zirvelerden haz duymaz ve holanmaz. Dnceleri, nereden iyi ve net iitilecekse, entelektel szlerini o seviyeden seslendirecek; byle davrand mddet zarfnda, bar ve adaletin szcs ve temsilcisi olacaktr. Bulunduu seviye itibariyle, o, yalnz konuur, ama ancak kendisini bir hareketin gerekliiyle, bir halkn zlemleriyle, mterek bir idealin peinde hep beraber koanlarla birletii bir yank bulur sesi.49

Entelektel iin, iktidar g ve sahiplerine hakikati sylemek bir idealizm deildir. Ona den grev: Tercihleri dikkatlice analiz edip semek; en faydal olan ve mspet anlamda deiim, dnm ve geliime ak olan temsil etmektir.50

Entelektel Evrensel olmaldr. Entelektelin en belirgin zellii, evrenselliidir. Bu anlamda evrensellik:

Yetitiimiz ortamn, sahip olduumuz dilin ve milliyetin salad, ounlukla da bakalarnn gerekliini grmemizi engelleyen birer perde ilevi gren, ucuz kesinliklerin tesine geebilme riskini gze alabilmek demektir. Ayn zamanda d politika, toplumsal politika gibi meseleler sz konusu olduunda insan davranlar iin tek bir standart arama ve buna uyma abas demektir.51

Entelektelin ar ve ciddi vazife ve sorumluluunu her zaman iin yaayan biri olarak Edward Saide gre, onun grevini evrensel kriterler belirler. Buna gre, eer bir dmann haksz ve zalimane saldrsn eletirip knyorsak, lkemizin haksz g kullanmna bavurup zayf bir lkeyi igal giriimine de ayn tepkiyi gstermeliyiz. Bu anlamda entelektellerin ne sylemeleri ve ne yapmalar gerektiini tespit eden hibir kural bulunmamaktadr. Said, bunu

45 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 72. 46 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 88. 47 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 12. 48 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc),13. 49 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 104-105. 50 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 104-105b 51 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 13.


14

gerekten laik bir entelektel iin taplacak ve yanlmaz klavuzluuna gvenilecek herhangi bir tanr da yoktur szleriyle betimler.52

Said, entelektellerin glme zrl, srekli ikayet eden insanlar olarak tanmlanmasn ho karlamaz. Byle bir tanmlamay, Noam Chomsky veya Gore Vidal gibi ada enerjik muhalif entelekteller yanllamaktadr. 53

Entelektel, Edward Said iin, tanklk makamndadr. Tankln sahiplerinin, yani entelektellerin, koruyacak makam ve mevkileri olmad gibi, toprak zengini de deildirler. Gurur ehveti iinde bulunan az saydaki entelektele ramen, genellikle onlar, kendileriyle dalga geerler, olaylar olduu gibi, mahrem haline dntrmeden konuurlar ve tartrlar. Byle bir halin faturas ar ve zahmetlidir. Zira entelekteller, bu aamada, yalnzdr. Ancak onlarn, gizli ve grnmeyen bir ksm takipileri vardr. Entelektellerin mridleri; hakikat, hikmet ve adalet arayclarndan bakas deildir. Saidin kendi szleri, sylenenleri daha da berraklatrmaktadr:

Kiinin deitirme gcne sahip olmad zc bir duruma tanklk etmesi hi de monoton, renksiz bir faaliyet deildir. Foucaultnun deyimiyle amansz bir vukufu, alternatif kaynaklar taramay, gmlm belgeleri gn na karmay, unutulmu ( ya da terk edilmi) tarihleri diriltmeyi gerektirir tanklk etmek. Dramatiklikten ve isyankrlktan nasibini alm olmay, ok nadir ele geen konuma frsatlarn ok iyi kullanp dinleyicinin dikkatine ekebilmeyi, hasmlarndan daha iyi espriler yapp daha iyi tartmay ierir. Ne koruyacak makamlar ne de banda nbet tutup gcne g katacaklar topraklar olan entelektellerde bazlarn ok rahatsz eden bir eyler vardr; kendini beenenleri de yok deildir ama daha ok kendileriyle dalga geerler mesela, laf eveleyip gevelemektense dobra dobra konuurlar. Ama u gerekten ka yoktur; kendilerini byle gren entelektellerin ne yksek mevkilerde e dostlar, ne de resmi makamlarda itibarlar olur. nsan yalnz kalr, doru; ama her zaman srye uyup mevcut duruma hogr gstermekten iyidir yalnz.54 Bu entelektel tanm, bir bakma, Edward Saidin kendisini, yaadklarn ve

tecrbelerini tasvir etmektedir. Ancak o, Batdaki srgn entelekteldir. Entelektel olmann kriter ve kstaslarn, o, bizzat kendisi deneyimleriyle gerekletirmitir. Elbette bu katlanlmas ve tahamml edilmesi zor ve g bir yaam servenidir. Said, bu strab ekmitir, ancak dndklerinden, konutuklarndan, yaptklarndan ve yazdklarndan dolay, asla piman ve ikayeti deildir. Hatta lmnden (2003) nce, yaknlarna ifade ettii szler; mr boyunca mcadele ettii kendi halk, Filistinliler iin, fazla bir ey yapmamann (!) zntsnden baka bir ey deildir.

Kudste doan, Msrda ngiliz smrge kolejinde eitim alan ve niversite (ve tesini) Amerikada devam ettirmi bir Doulu bir entelektel olan Edward Said, ncelikle ismiyle zdelemi olan Oryantalizm adl eseriyle tefekkr dnyasna adn duyurmutur. Bu adan onun bu eserinde, dikkat ekici bir unsur olarak, oryantalizm tanmlar orijinal ve zgn tasvir ve tasavvurlar iinde barndrmaktadr. Makale, u andan itibaren, bahsi geen hususu, Edward Saidin dnce atmosferi snrlar iinde, oryantalizm ve oryantalist kavramlar erevesinde deerlendirmek niyet ve amacn tamaktadr.

Oryantalizm Nedir? Edward Said, Batnn Dou hakknda grlerini ortaya koyabilmek amacyla

oryantalizm ifadesini/kavramn kullandn, peinen ilan etmektedir. Ona gre bu husus Dounun sistematik bir aratrma, bulu ve pratik fayda oluunun bilim disiplinidir. Said, ayn zamanda bu szc, ayrm izgisinin dier tarafnda neler bulunduunu aratrmaya alan kiinin ryalar, hayalleri ve szcklerinin bir araya geliinden doan koleksiyonu tantmak iin kullandn sylemeyi ilave eder. Onun iin oryantalizmin bu iki yn birbiriyle badaabilir. Bat, baz zamanlar birini baz zamanlar da dierini kullanarak

52 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 13. 53 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 17. 54 Said, Entelektel (Srgn, Marjinal, Yabanc), 17.


15

Douda olduka salam bir yol amtr. Saidin amac: Bu yolun iaret talarn tespit ve tahlil etmektir.55

Baty, Saidin deyimiyle, oryantalizm yntem ve teknikleri asndan yekpare dnmek gereki deildir. Zira yeni dnyann sakinleri, yani Amerikallarn gayreti, Douyu in ve Japonyann ana aktr olduu Uzakdou ile birletirmektir. Kadim smrgeciler olan Franszlar ve ngilizler, (bunlara Ruslar, Portekizliler, talyanlar ve svelileri de eklemleyebiliriz), Doubilim denen Oryantalizm/arkiyatlk iinde uzun sren tecrbelere sahiptirler. Saylan bu lkeler, Douyu, Bat Avrupann grd ekilde dnmler, anlamlar, tanmlamlar ve tasvir edip kodlamlardr. Bu giriten sonra, Said, Douyu kendince yle takdim eder: Dou sadece Batnn yakn komusu deildir, bu alan ayn zamanda Avrupann en geni, en zengin ve en eski smrgelerini kurduu bir blge ve uygarlnn ve dillerinin temelidir.56

Edward Said, kulland oryantalizm kavramna o kadar geni anlamlar ve konular yklyor ki, alann kapsaycl rktc tepkiler vermeye msait hale gelmektedir:

Oryantalizmden sz amak genelde ngiliz ve Fransz uygarlnn bir hareketi, zaman zaman insanlarn hayal glerini dahi aabilen davranlar, Hind ve tm Dou lkelerinin yaadklar alar, kutsal kitaplarda ad geen lkeler, baharat ticareti, smrgelerde kullanlan silahlar ve uzun smrgecilik yzyllar, artc bir bilimsel aratrmalar kitapl, oryantalizm konularnda saysz bilim adam, profesyonel oryantalistler topluluu, Dou fikirlerinin bir araya geliinden doan kark bir dzen, Dou despotizmi, Dounun duyarll gibi elikili kavramlar, saysz tarikat ve yollar, felsefe akmlar, Avrupann gnlk yaam iinde faydalanlmaya allan Dou hikmeti ve dncesi gibi konulardan sz amak demektir. 57 Oryantalizm, Said iin, her eyden nce ngiltere ve Fransann Douya kar ince bir

duyarll, ilgisi ve sorumluluudur(!). Baka lkeleri, oryantalizmle dorudan fazla alakalandrmad iin eletirilere de maruz kalan Said, her iki smrgeci gc on sekizinci yzyl balarna kadar Hind ktasn ve ncilde ismi geen Dounun ve Douculuun tek hkimleri olarak grr. Amerikann malum corafyayla yakn alakas da, seleflerinin geleneksel bak alarndan farkllk gstermez. Edward Said, bu noktada, ikisi eski ve biri yeni emperyal lkenin, dolaysyla Batnn tm glerinin oluturduu ve byk bir hrs ve itahla retime devam eden birlikteliin ortak olarak gerekletirdii eserlerin tamamna, oryantalist yaptlar ismini vermektedir.58

On sekizinci yzyln sonunda oryantalizm; Douyu nesne olarak ele alan kurumlarn tamam, verilen beyanatlar, taknlan tavrlar, yaplan benzetmeler, bir cins reti, ynetim ekli veya hkmet biimi olarak tezahr eder. Bu anlamda oryantalizm, Batnn stnln devam ettirme ve Dou zerinde otorite ve egemenlik kurma giriimidir.59

Oryantalizm, kltr, bilim ve kurumlarn mdahalesiyle teekkl ettirilmi basit bir konu ve siyas saha deildir. Bununla birlikte Said, onu Dou zerinde telif edilmi kapsaml ve yaygn bir koleksiyonundan da ibaret olarak deerlendirmez. Bu adan oryantalizm, Batnn Dou corafyasn ezmeye matuf hain bir emperyalist komplosu da deildir. Hsl Oryantalizm estetik, bilimsel, ekonomik, sosyolojik, tarihe ait ve filolojik metinler aracl ile aktarlmaya allan bir cins jeo-ekonomik grler btndr. Oryantalizm coraf bir ayrm deil dnya Dou ve Bat olmak zere eit olmayan iki blme ayrlmtr- bir seri karlar toplamdr.60

Pragmatik nceliklerin hakim olduu oryantalizm, kltrel ve siyas bir varlk olmasnn zorunlu bir sonucu olarak ariv hazinesine ve klliytna (ki 1800 ile 1950 yllar

55 Edward W. Said, Oryantalizm, ev: Nezih Uzel, IV. bask, stanbul 1998, 111-112. 56 Said, Oryantalizm, 12. 57 Said, Oryantalizm, 15. 58 Said, Oryantalizm, 15-16. 59 Said, Oryantalizm, 14. 60 Said, Oryantalizm, 26.


16

arasnda Batda Dou ile ilgili olarak 60-65 milyon eserin varlk bulmas sz konusudur) mlik bir sektrdr. Bu anlamda oryantalizm, sistematik bir alma ve yntemi kendisine ilke olarak benimser. Nihayetinde Dou ile ilgili dnlm, sylenmi ve yazlm her ey entelektel bir yaklam erevesinde ele alnp belirli kalplara yerletirilmitir.61

Oryantalizmin bak asyla Dou, Bat bilimi ile getirilen, Bat bilin ve uurunda teekkl eden ve niha aamada, Batnn imparatorluu ile ortaya karlan bir seri kuvvet geleriyle ambalajlanm bir takdim projesidir. Saide gre, oryantalizmin bu tarifi, siyas rengi fazla olsa da izah basittir. Onun iin oryantalizm, baz siyas gler ve politik hareketlerin mahsuldr. Oryantalizm, ham maddesi Dou uygarl, Dou halk ve topra olan bir yorum mektebidir. Bu mektebin objektif bulgular, yetenekli bilginlerin ortaya koyduklar saysz eserler, yaynlanan ve tercme edilen kitaplar, sraya konan gramer bilgileri, szckler, lm devirlerin yeniden canlandrlan eserleri, aklc bir grle insanlarn faydasna sunulan pek ok metin, aslnda konuma dillerinin iinden karlm lmsz gereklerdir.62

Edward Said iin, fikirler toplam, inanlar halkas ve Dou hakknda edinilmi bilgiler kliesi olarak oryantalizm ile kltr ve farkl dnce okullar arasndaki iliki nemli bir olaydr.63 Dolaysyla ortak bir akademik rn olan oryantalizm, Dou ile ilgili n yargl ve belirli bir misyonla harekete geen brokratik bir messesedir.64

Oryantalizm, on dokuzuncu yzyl kltr iinde, Douda yaayan insanln bir ksmn Bat iin yeniden kefetmeye gayret eden bir almann addr. Yirminci yzylda ise bu alma, bir politika vastas olduu gibi ayn zamanda, ok daha nemli llerde Batnn Douyu kendi menfaatleri ynnde analiz etme ve yorumlama kural haline dnt. Bu erevede modern oryantalizm, Batnn slm karsnda duyduu byk korku ve ekingenliini ifade etmektedir.65

Bat kltr iinde oryantalizmin sunumu, Saide gre akll denge denen eye yaklamaktadr. Dolaysyla bu durum sadece bir tarih olmaktan karak madd bir varlk tayan olguya dnr. Bu denge yeni bir kltrel hareket ve Dou konusunda sylenecek eyleri belirtmek iin bir sistemdir.66

ok soyut ve uzmanca bir gelenek olan oryantalizmin,67 gelitirdii analiz yntemleri kendi iinde kendi kendine yarar deerleri var klmtr. Hakikatte oryantalizm, kendi anti tezini kendi iinde barndrmaktadr.68

Edward Saide gre, oryantalizm tarihi boyunca tartlmayacak gereklerin varlk nedeni olmutur. Bu gereklerin en tartlmaz ve en garip olan, belki Arap dilinin tehlikeli bir ideolojiye araclk yapt ile ilgili iddiada toplanmaktadr.69 Nitekim Said, kendisinin fikirsel varsaym sistemi olarak nitelendirdii oryantalizmde, ok ciddi bir uygulama dzenin varlndan sz eder. Ancak onun nezdinde, bu, entelektel adan fazla erefli olmayan menfi bir durumun iaretlerini verir.70

Entelektel adan erefli bir saha olmayan oryantalizm, Saidin gznde, Bat kamuoyunun bilinalt kltrnde tekine kar gelien korku, pein fikirli, yanl ynlendirme, endie ve phelerin kmeletii bir ruh yapsn tasvir eder. teki; slmiyeti, Araplar ve tm Douyu temsil etmektedir. Said, Dounun; kitaplarda, 61 Said, Oryantalizm, 27. 62 Said, Oryantalizm, 277-278. 63 Said, Oryantalizm, 280. 64 Said, Oryantalizm, 326. 65 Said, Oryantalizm, 343. 66 Said, Oryantalizm, 368. 67 Said, Oryantalizm, 354-355. 68 Said, Oryantalizm, 415. 69 Said, Oryantalizm, 431. 70 Said, Oryantalizm, 432-433.


17

romanlarda, filmlerde, belgesellerde, hatta niversitelerde bile hep olumsuz ve kt bir imajla sunulduunu rneklendirir:

Kamunun bilinalt kltrnde slmiyete, Araplara ve genel olarak Douya kar, oryantalizm olarak adlandrldm bir tavr zaten vard. Yakn zamanlarda yaynlanan V. S. Naipaulun A Bend in the River ve John Updikenin The Coup adl romanlarnda olduu gibi, orta retim tarih kitaplar, izgi romanlar, televizyon dizileri, filmler, karikatrlerde sergilenen Mslman tipi deimiyordu. Bu tip her zaman sinsiydi ve tiplemenin malzemesi yllarn getirdii Mslman imaj, yani, petrol mteahhiti, terrist ve (son zamanlarda) kana susam ayak takm. Ayrca, genel olarak kltr hayatnda (ya da Batl olmayanlar hakknda tantc bilgi, konumalar ve hatta dncelerde) slmiyet veya slmiyetin herhangi bir unsuruna ilikin, anlayla ele alnan hemen hibir ey yoktu Uzmanlk sahalar slmiyet olan retim yelerine gelince, onlar da slmiyeti ve onun eitli kltrlerini kendi icatlar veya kltr birikimlerinin sonucu oluan ideolojik bir ereve iinde deerlendirdiler.71 Niha noktada Edward Said, oryantalizmi, kiisel yazarlar, ngiltere, Fransa ve

Amerika emperyal glerinin ekillendirdii politik alan arasnda dinamik bir al veri olarak dnr.72

u halde, oryantalizm, kresel aktrlerinin tespiti glk karan bir mesele deildir. Ancak onun kiisel filleri kimlerdir? Gl ve istikrarl almalarn sradan olmayan ve profesyonel uzmanlarnn misyonu nedir? Nasl bir sistem ve metotla altlar? Bu ve benzeri sorularn saysn oaltmak mmkndr. imdi oryantalizmin icraclar olarak sylenen oryantalist kimliin bir tasvirini yapma giriiminde bulunabiliriz.

Oryantalist Kimdir? nemli ve misyonunun bilin ve uurunda olan oryantalist, Edward Saidin ifadesiyle,

uzak ufuklarn ardndaki Dounun tm gizemli ve aikr her neyi varsa tespit ediyor, inceliyor ve lkesine tayordu. Bu nclden kan sonuca gre, onun fikir ve grlerini gz nnde bulundurmadan Dounun ifresini ve kodlarn tehis ve tahlil etmek imknszdr. Oryantalistin rehberlii olmadan Dounun hikyeleri, masallar, efsaneleri, dilleri, folkloru, inanc, dini, gelenei ve kimlii zlemez.73

19. Yzyln Oryantalistinin Douyu Nakledii/Rivayeti (Hem Douyu hem de Baty mar Eden Malzeme)

evirmen, arac veya szc anlamlarna karlk gelen tercman kelimesi, Arapadan alnmtr. Bu szlerden hareketle Said, oryantalizmin misyonunun snrlarn tespite alr:

evirmen, Arac yahut Szc anlamlarn tayan sevimli tercman kelimesi Arapadan aktarlmt. Oryantalizm bir yandan Douyu mmkn olduu kadar genie ele almak istiyor, dier yandan elde ettii bilgiyi Batda muntazam ekilde snflandrmak, dergilere aktarmak, szckleri sralamak, gramer, aklama, yayn ve yayn gelenei szgelerinden geirerek onu Avrupaya yarar hale getirmek istiyordu. 74 Dolaysyla Dounun kaderi, gemii ve geleceinin kapsaml deerlendirmesi ahs

gzlem(ci)lerin inisiyatifine braklmtr. Mevcut durumun zorunlu bir sonucu olarak da Douyu ya sahte ve yalanc seyyahlar anlatacak ya da orada yaayan ve bilim hazinelerine doyumsuz bir ehvetle sahip olanlar/ele geirenler hikaye edecekler. Batnn gznde, Dou kltr, birim ve tecrbesi ise Doulu olarak nitelendirilen indirgemeci bir damgayla negatiflendirilecektir. Kifler, seyyahlar, komisyonlar, ordular ve tccarlar tarafndan Batya kategorik olarak blm blm nakledilen Dou, oryantalizmin sistematik yaratclyla yeniden toplanr; oryantalizmin szckleri, ktphaneleri ve arivleri teekkl ettirilir. Edward Said, mevcut durumu, Disraelinin deyimi ile Dou, on dokuzuncu yzyln

71 Edward Said, Haberler Anda slm, ev: Alev Alatl, stanbul 1984, 40-41. 72 Said, Oryantalizm, 29. 73 Said, Oryantalizm, 187-188. 74 Said, Oryantalizm, 232.


18

ortalarna doru bir ta oca ekline girmiti. Bu malzeme sadece Douyu deil Baty da yeniden imar etmeye yaryordu szleriyle zetlemektedir.75

Said, Dounun bir ksm blgeleri ve yaam biimleri hakknda otorite olan kiileri, kltrel alanlar uzman kabul etmenin bir gelenek haline geldiini bildirir. Ona gre, kinci Dnya Savana yakn gnlerdeki oryantalist, byk bir stat olarak sayg grmekteydi. Bu saygn uzman, Dou hakknda her trl aklama yapabilecek donanma sahip ve buna hakk olan bir kiiydi. Oryantalist olarak isimlendirilen bu bilge fazla kark sahalara girmeden, rnein Arap grameri yahut Hint dini hakknda bir forml ortaya koyacak olsa dahi bu hareket Dou hakknda, hatta blgenin btn zerinde bir eyler sylemiesine yoruma uruyordu. Dolaysyla Dou malzemesinin herhangi bir elemanyla ilgili btn almalar, benzer ekilde derin Doulu anlam da tasvir iin yeterliydi. Nitekim Dounun kkl bir organik ba tadna inanldna gre megul olduu madd delillerin neticede Doulularn dnyasn, karakterini, dnce biimini, gzellik anlayn lmeye yarar, bulunmaz kriterler olduunu dnmek oryantalist bilgin iin ok doru bir hareket oluyordu.76

Emperyal Dernek 1784n Ocak aynda, William Jones, Asiatic Society of Bengalin (Bengal Asya

Dernei) kurucu meclisini toplar. smi geen dernek, ngilterede Royal Society (Kraliyet Dernei), fonksiyonu ne ise onun da rol benzer zellikler tamaktayd. Dernein ilk bakan ve Dou ve Doulular hakknda en fazla bilgileri toplam kii olarak William Jones artk, oryantalizmin kurucusu saylabilirdi (Bu deyim A. J. Arberrynindir). Jones, amacn u kelimeyle ifa etmekten bir saknca grmemekteydi: Ynetmek ve renmek, daha sonra Douyu ve Baty mukayese etmek. Dounun sonsuza doru uzanan konularn renmek, sralamak ve bunlar kanunlar, gelenekler ve bilinen eserlerin toplamndan oluan bir digest complet ( tam bir zet) halinde ortaya koyabilmek iin Jones byk bir aba ierisinde olmutur. Nihayetinde hedefledii amacna nil olmutur.77

Oryantalizmin Siyasal Alanda Ortaya Koyduu Sorular Edward Said, oryantalizmin, siyasal platformda birtakm sorular ynelttiini haber

verir. Bu ilgin sorular sorma hususunda biz de Saide katlmalyz: Oryantalizmin siyasal alanda ortaya koyduu sorular unlardr: Oryantalist gelenek gibi bir emperyalist gelenein meydana gelmesine yol aan dier tip entelektel, estetik, bilimsel ve kltrel enerji kaynaklar nelerdir? Filoloji, szlk bilim, tarih, biyoloji ve ekonomik teoriler, romanlar ve lirik iirler, oryantalizmin aka emperyalist olan dnyasnn fikirlerine nasl yardmc olmulardr? Oryantalizmin iinde meydana gelmi deimeler, dzenlemeler, incelemelere hatta devrimler nasl varlk kazanmlardr? Orijinalitenin, devamlln hatta bireyselliin bu gr iindeki yeri nedir? Oryantalizm bir devirden dierine nasl geiyor yahut nasl bir retim yolu izliyor? Nihayet bir tarih ve kltrel fenomen olan oryantalizmi nsanln istekli bir eseri olarak nasl inceleyebiliriz.78 Bir Bat rn Olarak Oryantalizm Batnn Dou zerinde imalatn gerekletirdii bir rn olarak oryantalizm, Edward

Saide gre, bazen daha ileri ekilde kendisini yaratan kltrn ihtiyalarna karlk vermitir. Bylece oryantalizmin tarih iinde bir taraftan salam bir ahenk, dier taraftan kendisini evreleyen kltrle gl bir beraberlik sz konusudur. Said, analizlerinde bu alann formlarn, i organizasyonunu, nclerini, balca otoritelerini, klasik metinlerini, inanlarna bal dncelerini, zerinde durduu figrlerini, taraftarlarn, yorumcularn ve yeni kuaklarn gstermeyi denediini bildirmektedir. Ayrca o, oryantalizmin kuvvetli fikirleri, doktrin ve kltrel eilimleri nasl kabul ettiini ve ou zaman kendisinden esinlenen bu hareketleri nasl karladn izah etmeye teebbs ettiini haber vermektedir. Bunun sonucunda Said, oryantalizmin gemii ve yaad zaman ile belirginletiini syler.

75 Said, Oryantalizm, 232-233. 76 Said, Oryantalizm, 346347. 77 Said, Oryantalizm, 118. 78 Said, Oryantalizm, 30.


19

Nihayetinde birbirinden farkl oryantalizm modelleri ortaya kar. Onun iin artk, Bir dil oryantalizmi, bir Freud oryantalizmi, bir Spengler oryantalizmi, bir Darwin oryantalizmi ve bir rk oryantalizm yabanc birer alanlar olarak grlmez. Bununla birlikte saf Dounun hibir zaman var olmadn rendik. Yahut en azndan artlanmam bir Dounun varlna ahit olamadk. Ayn ekilde oryantalizmin maddi olmayan hibir ekline rastlanmamtr. Douda masum bir kk fikir dahi yer tutmamtr. Douda fikirler hareketlerden ayrlamazlar.79

Oryantalizmin Dnyay Blmesi Oryantalizm formu ve yntemi/stili, dnyann onun kategorik ayrtrmas sonucu

itibariyle iki ksma ayrlabilir: Doulu ve Batl. Bunun zorunlu bir sonucu olarak zgrlk, ifade gc ve kendini tanma yetenei gibi kavramlar bir Doulu iin Batlnn anlad manadaki sembolleri ve simgeleri gstermez. slamc bir oryantalist, Dou ile ilgili dncelerini aklarken bir takm zorluklar ve ykmllklerle kar karyadr:

slmc bir oryantalist Dou konusundaki fikirlerini ortaya koyarken Dounun zel direniini de dile getirmek zorundadr. (zellikle Mslmanlara ait direnii). Ayrca Dou ve Bat arasndaki bu direni; deimelere, Dou ve Bat arasndaki anlay beraberliine, kadnlar ve erkekleri, klasik ve arkaik ilkel dnyalarndan karak modernizmin ilkelerine yaklatrma almalarna kardr. Nihayet bu direni korkulacak kyametin Bat uygarlnn k deil fakat Dou ve Baty ayran duvarlarn yklmas anlamna geldiini aklayan gre kardr. Oryantalist btn bu direni biimlerini bylece yorumlayarak dnyaya ilan etmek zorundadr.80 Dnyann Paylam ve Smrgecilik Olarak Oryantalizm On dokuzuncu yzyldan sonraki oryantalizm gelenei, Edward Saide gre,

emperyalist aktrlere, onlar iin gerekli olan tm malzemeyi, kelimeleri, hayalleri, anlatm biimlerini sunmaktadr. lave olarak oryantalizm, Avrupann ve Batnn yerkre zerindeki byk ve kapsaml tasarrufundan da g alyordu. Nitekim oryantalizmin kapsam ve messeselerinin ulat en st snr, Avrupann ok byk bir genilie sahip olduu zamanlarla paralellik gstermektedir. 1815 ile 1914 arasnda, yani yzyllk srete, Avrupai yerkre zerindeki smrge corafyasn yzde 35den yzde 85 dzeyine karmtr. Dolaysyla dnyadaki hemen hemen tm lkeler, bu igalden dorudan veya dolayl etkilenmilerdir. Bu smrge haritas, daha ok Asya ve Afrika lkelerinin topraklarnn igal edilmesiyle ekillenmitir.81

Bu vahi ve adaletsiz blme esnasnda, oryantalizm, bir taraftan etkili propagandalarla Batnn gcn dnyaya ilan ederken, e zamanl olarak dier taraftan Dounun zayf ve gszln pekitirme misyonunu stlenmitir. Dolaysyla Batllarn ileri srdkleri dnce ve grler, bu atmosferde doru kmtr.

Tesirli metot ve yntemlerle zihinlere ilenen Batllarn g gsterileri, oryantalizmin yerkreyi blgelere ayrmasn, blgeler arasnda atmay, sorunlarn kmasn ve rk ayrtrma giriimlerini kolaylatrd. Bahsi geen sorunlar, oryantalizmin icat ettii en nemli ve etkili entelektel problemleri oluturmaktadr. 82

Oryantalizmin ortaya kard sorunlarn insan ve lkeler zerindeki tahribatn, Said, sorularla azaltmaya alr:

nsanln gerei blmlere ayrlabilir mi? Aslna baklrsa insanlk gerei temelde kltr, tarih, gelenekler, toplumlar, hatta rklar olarak eitli farkllklar tamaktadr; ancak insanlar bu ayrlklarn sonularn yine insanca kabul ederek yaamalarna devam etmiyorlar m? Bu noktada u soruyu soruyorum: nsanlarn ayr ayr olularndan doan dmanlk hislerini ortadan kaldrmak ve Biz (Avrupallar) ve Onlar (Doulular) demek zor mudur? Aslnda btn bu ayrcalklar genel fikirlerdir;

79 Said, Oryantalizm, 40. 80 Said, Oryantalizm, 354-355. 81 Said, Oryantalizm, 65. 82 Said, Oryantalizm, 71.


20

gemiteki ve yaanan gnlerdeki varlklar, insanlar arasnda farklar grmeye alm bir kafaya dayanmaktadr. 83 Batl uzmanlarn bilinli veya bilinsiz zmlemelerinin k kayna ve ulalan

neticelerinin nclleri, Doulu ve Batl ayrtrma zerine kurulmutur/kurgulanmtr. Blnmenin sunilii bilinmesine ramen ulalan aamada, siyas alandaki ayrlklarn dozaj da artmaktadr. Doulu daha doulu olurken Batl daha Batllamaktadr. Nihayetinde, farkllklar ve eitlilikler, toplum ve lkelerin, ksaca insan ilikilerin alann daraltmak84 ve atma ve kinleme noktalarn tahrik etmektedir.

Oryantalizm ve Realizm Kendisinin zel dil, dnce ve gr a olarak nitelendirdii oryantalizm, Edward

Said iin, felsef adan realizmin ileri bir ekli olarak dnlmektedir. Bu form; sorunlar, eyay, varl ve Dou denilen corafyay geleneksel kalplar ierisinde ele alma ve analiz etme zerine ekillenmitir. Formun takipileri, anlatmak istediklerini iyice bilmek, isimlendirmek ve iaret etmek durumundadrlar. Bunun sonucunda formun veya bu anlatm vastasnn bir cins realist deer kazandn veyahut dorudan gerein ta kendisi olduunda srar ederler.

Szlerine aklk getirmek isteyen Said, u sonuca ular: Oryantalizm, anatomik ve sraldr. Onun szcklerini kullanmak Dounun meselelerini ele alnabilecek trden zel blmlere ayrarak incelemektir. Psikolojik adan ise oryantalizm bir paranoyadr. rnein sradan tarih bilgisi ile alakas olmayan bir bilgidir. Oryantalizmin uydurduu corafyann ve izdii atafatl snrlarn yaratt baz sonular bunlardr.85

Oryantalizm bir hesaplamaya girien Said, onun kulland epistemolojiyle yapt ykc ve indirgemeci tahribatn ar olduunu dnr. Ancak ona gre oryantalizm, hafife alnacak kadar zayf bir kurumsal yaplanma deildir. Onun tad ve malik olduu zellikler ve donanmlar gcnn ciddiye alnmasn gerektirir. Oryantalizmde, bilim, ideoloji ve emperyal yaplanma, o kadar entegre bir ahenk iinde sentezlenmitir ki, gizli estetik bir harmoni olutururlar. Ancak Edward Said, her bilgi kayna, disiplin, tarih ve siyas oluum iin sz konusu olduu bilinciyle, oryantalizme de istemeyerek bu hakk tanmaktadr. Onun yapt bir durum tespitinden baka bir ey deildir, yoksa oryantalizmin gnahlarnn mazeret ve meruiyet bulma abas ierisinde deildir:

Ben oryantalizmde, bu alann perspektifini ve ekonomi politiini karsna almakla kalmayp, ayn zamanda onun sylemini hem bu denli mmkn hem de bu denli srekli klan sosyokltrel durumu da hedef alan hasmane bir eletiri iine girdiimi dnyordum. Oryantalizm gibi epistemolojiler, sylemler ve yntemler, indirgemeci bir biimde, annca yamanan, iyice eskiyip tamir edilemez hale gelince de atlp yerlerine yenileri alnan ayakkablar gibi tarif edildikleri takdirde anlarna layk olamazlar. Oryantalizmin arivci vakar, kurumsal otoritesi ve ataerkil uzun mrll ciddiye alnmaldr, nk bir btn olarak bu zellikler, epistemoloji diye kolayca bir kenara atlamayacak kayda deer bir siyas gce sahip bir dnya gr olarak ilev grrler. Yani oryantalizm benim grme gre, yalnzca bir bilim olarak deil partizan bir ideoloji olarak da egemen kanadn temsil ettii ve iledii emperyal bir mcadelenin en youn annda dikilmi bir yapdr. Ama oryantalizm bu mcadeleyi, kulland bilimsel ve estetik deyimlerin altna gizlemitir. Ben ite bunlar gstermeye alyorum; ayrca alara kendilerine zg ve bireyselliklerini veren eitli sosyokltrel, tarihsel ve siyas oluumlardan kurtulabilmi ya da kurtulabilecek hibir disiplin, hibir bilgi yaps, hibir kurum ya da epistemoloji olmadn iddia ediyorum.86 Kapsaml ve zgrlk bir optik iinde yeniden tahlil edilen oryantalizm, zne

olarak yeni bir bilgi tr iin nesneler yaratmak gibi zorlu bir ura ierisindedir ve hakikatte

83 Said, Oryantalizm, 71. 84 Said, Oryantalizm, 71-72. 85 Said, Oryantalizm, 108-109. 86 Edward W. Said, Smrgenin Temsili: Antropolojinin Muhataplar, K Ruhu, ev: Tuncay Birkan, II. bask, stanbul 2006, 49-50.


21

buna mecburdur.87 Bu erevede Edward Saidin ortaya koyduu oryantalizm tanm aktr: Oryantalizm, Dou ile sistematik bir ekilde ilgilenen dnsel veya bilimsel uralarn btndr.88

Gizli Oryantalizm ve Ak Oryantalizm Edward Said, oryantalizmi gizli ve ak oryantalizm eklinde iki ekilde

deerlendirmeye ynelir. Ona gre, bilinsiz ve dolaysyla dokunulmazl olan oryantalizm, gizli oryantalizmdir. Dier taraftan Dounun toplum, dil, edebiyat, tarih, sosyoloji gibi eitli alanlarn kapsayan oryantalizm de, ak oryantalizmdir. Buna gre, Dounun bilin dnyasndaki her deimeyi bariz bir ekilde ak oryantalizmde grmek imkan dahilindedir. Gizli oryantalizmin beraberlii, dengeli yaps ve sreklilii yerine oturmu bir yap sergilemektedir.89

Oryantalizmi, kendisine gre snflandrma giriiminden sonra, Said, on dokuzuncu yzyln oryantalist yazarlarn, ideoloji ve fikir ayrm gzetmeksizin, kimlik analizine tabi tutar ve onlar Douya ynelik mterek acnas tutumlarn tespit eder:

Eserlerini analiz ettiim on dokuzuncu yzyl yazarlarnn Dou hakknda tadklar grlerdeki farkllk genellikle kiisel formu ilgilendiren d yzey farklldr. Ayrm temelde deildir. Bu yazarlardan her biri Dounun orijinalitesini, geriliini, suskunluunu, ilgisizliini kadnlar ile iliki kurabilirliini, ekip evrilebilme yeteneini ortak olarak belirtmiler; bu konularda hibir deiiklie yer vermemilerdir. Dolaysyla Renandan Marksa, (deolojik gr as ele alnacaksa) yahut daha gl yazarlara, (lane ve Silvestre de Sacy gibi) veya hayal gc tayan sanatlara (Flaubert ve Nerval) kadar uzanan bir halka iinde tm Dou hayranlar dnyann bu yresini Bat tarafndan dikkatle incelenmesi, yeniden ina edilmesi ve hatta acnmas gereken bir kara paras olarak grmlerdir. Dou, varln Avrupann byk bilim, sanat ve endstri hareketlerinin dnda srdrmt. Dolaysyla Douda ok zel bir karnn yanda olarak grnyordu. 1870ten sonra ve yirminci yzyln ilk yarsnda durum buydu.90 Oryantalizmin Dogmalar Oryantalizmin dogmalar, Saidin dilinden yeni bir anlam kazanmaktadr. Ona gre

bugn Araplar ve slm hakknda yaplan inceleme ve aratrmalarda, oryantalizmin temel dogmalar en katksz ekilleriyle varlk alan bulmaktadr:

a. Her sektr akla dayal, geliim ve ilerleyii insancl, stn Bat ile ilkesiz ve kuralsz geri kalm, zelil Dou arasndaki sistematik ve mutlak fark meselesi.

b. Dou ile ilgili soyutlamalar, zellikle kaynak klasik Dou medeniyetini anlatan metinler ve klliyt olursa her zaman ada Dou realitelerinden karlan delillere yn- tercihtir.

c. Dou ezelidir, tek biimlidir ve kendini tariften aciz bir corafyadr. Bundan dolay Douyu Bat bakmndan anlatacak ve aktaracak son derece genellie haiz ve sistematik bir dil kullanmak kanlmazdr; ayn zamanda ilim asndan objektiftir.

d. Temelde, Dou ya korku duyulacak (Sar tehlike, Mool Srleri esmer mstemlekeler) ya da (susturma yolu ile, aratrma gelitirmeyle, mmkn ise dorudan igal suretiyle) kontrol altnda tutulacak geni bir blgedir.91

On dokuzuncu Yzyl Oryantalizmi On dokuzuncu yzyl oryantalizminin tipik zellii, Dou zerindeki temel

dnceleri, onun duyarlln, despotizme ynelimini, kaba mantn, gereklere kar ilgisizliini, geri kalmln yeniden gzden geirmesidir. Dolaysyla Dou hakknda konuan ve yazan bir oryantalist, Dou kelimesiyle zel bir corafyaya iaret ediyordu. Temel ekliyle Dou malzemesi, hibir keiften zarar grmeyecek kadar salam bir yap 87 Edward W. Said, arkiyatl Yeniden Dnmek, K Ruhu, ev: Tuncay Birkan, II. bask, stanbul 2006, 71. 88 Said, Haberler Anda slm, 58. 89 Said, Oryantalizm, 281. 90 Said, Oryantalizm, 282. 91 Said, Oryantalizm, 407-408.


22

grnmndedir. Bu adan hibir zaman tam anlam ile deer kaybna maruz kalmamtr. Aksine bu yzyln oryantalist yazarlar ve bilim adamlar, bu malzemeye aklk kazandrmlar ve onu ayrntlaryla sunmulardr. 92

Ayn zamann oryantalistlerinin fikirleri, felsefenin genel teorileri ile bir araya gelmi ve kaynamtr. Bylece bilginler, fikirlerini, formllerini, bilimsel almalarn ve yaanan dnya zerindeki dncelerini, ortak bir dille younlatrmaya almlardr. Bu gayret esnasnda baka bilim dnyalarndan ve dnce sistemlerinden gelen kltrel deerler ehemmiyet kazanmtr.93

On dokuzuncu yzyln sonunda, oryantalizm, Edward Saide gre kabuk deitirir. Bu ada, oryantalizmin esinlendii ve hayat bulduu tm bilimsel veri ve kategoriler statik grlerle temellendirilmektedir. Samiler ve Dou Dncesi mevzularnda ortaya kan hareketlilik, snrlar am ve Dou ve Doulu davranlarn ilgilendiren geni bir sahay iine almaktayd. Disiplin, meslek, dil yahut zel dnce stili olarak oryantalizm btn Douyu tek bir kabn iine koyuyordu. Dou olmasayd oryantalizm ad verilen uyumlu, anlalr ve esneklii olan bilgi de olmazd. Dolaysyla Dou oryantalizmin maldr. Oryantalizmin getirdii bilgiler Doudur.94

Saide gre, tarih olarak oryantalizmin blmlerinden biri olan liberal hmanizm, gerek bir anlaya giden yolun almasn ertelemektedir. Oryantalizm de yeni yolun almas daha ok teknik hususlar kapsamaktadr.95

Yirminci Yzylda Oryantalizm/Oryantalist Yirminci yzylda, sosyoloji, antropoloji, dilbilim ve tarihte varlk bulmu her tr olay

ve olguyu aratran Harward, Princeton, Chicago gibi niversitelerde Ortadou ve slmiyet dersleri veren Amerikan bilim adamlar, pein fikirli ve bamsz incelemeler yapmyorlar myd? Hayr. Bunun nedeni oryantalizmin dier sosyal veya beeri ilimlerden daha ok saptrlm olduundan deil, onun da en az dier uralar kadar ideolojik ve kirletilmi olmasdr. Aralarndaki temel fark, oryantalist bilim adamlarnn uzman konularn, slmiyete ilikin gerek duygularn inkar etmek hatta saklamak iin, nesnelliklerini ve dilbilimsel tarafszlklarn ortaya koymak amac gden otoriter bir dil kullanmalardr.96

Oryantalizmin gz nnde fark edilmeyen nemli bir zellii de, slm tarih boyunca belli bir kiilik iinde tanmas ve tantmasdr. Modern zamanlarda, oksidentalizmle Batnn kendi ortaya kard oryantalizm arasnda bir gerilimin varl sz konusudur. Bu gerilim olsa bile, Bat dorudan atmaya girmektense, bilimin soukkanl, greli tarafsz avadanlna ve yar-nesnel izahlarna dayanmak/snmak eilimindedir. Bu yolla, slm daha bir somutlatrlr; tehdidin gerek yz ifa edilir ve zmn bir kar hareket tavsiye edilir. Nihayetinde, ok farkllk gsteren artlarda yaayan ok sayda Mslman, bilimi iddet hareketleri gibi saldrganln bir tr olarak kabul ederler.97

Sonu Batda yaayan srgn doulu Edward Said, hemen hemen tm eitimini, mr

boyunca tantmaya, tanmlamaya, incelemeye ve aratrmaya alt smrgeci lkelerin okullarnda almtr. Bu uzun sre onu, yaad insan ve corafyay daha yakndan ve iten tanmasna frsat vermitir.

Saidin hayat, bir adan, oryantalizmin tarihsel, sosyolojik ve felsef geliimiyle paralellik gstermektedir. Ancak Said ve oryantalizmin aktrleri kar karya durmaktadr. O,

92 Said, Oryantalizm, 281. 93 Said, Oryantalizm, 281. 94 Said, Oryantalizm, 324-325. 95 Said, Oryantalizm, 344. 96 Said, Haberler Anda slm, 60. 97 Said, Haberler Anda slm, 60.


23

oryantalizmi zmeye ve analiz etmeye altka, tekiler de onu yakndan grmeye eilimli olmulardr.

Smrlen toplumlarn ve lkelerin ektikleri aclar, ileleri ve straplar, benzer ekilde smrenlerin lkesinde Edward Said, tm ynleriyle yaamtr. Srgndeki bir yabanc olmay hibir zaman istememesine ramen, yaadklar ve bulunduu mekanlar, adeta ona bu rol kaderi olarak mecbur brakmtr.

Said, oryantalizmi ve oryantalistleri tm cepheleriyle ele alm, bir nevi onlarn niyet, ama, hedef ve icraatlarnn arka planlarn ifa etmitir. Bunu yaparken o, komplolara ve sloganlara snmadan, bilimsel kriter ve ltleri, kiisel ve sbjektif dncelere asla feda etmeden sistematik ve sorgulayc bir yntem kullanmtr.

Oryantalizm tanm ve tarifleri, Edward Saidin dilinden, yeniden bir anlam kazanmtr. Bu tanmlar, onun tarafndan ekillenmi, orijinal ve zgn dncelerin verimli rneklerini olutururlar.

Oryantalizm, Batnn Douyu her trl okuma, belirleme ve tanmlama biiminin bir ifadesidir. Bylece Bat, Dou zerinde her adan tasarruf hakkna ve yetkisine sahip bir vazifeyi kendisine tayin etmektedir. Sahip olma hakk grd bu durum, Batnn Dou zerinde hakimiyetini pekitirmektedir.

Oryantalizm, sosyal, ekonomik, estetik, tarih ve filolojik metinlerin vastasyla oluturulan bir klliytn addr. Ancak bir messese olarak oryantalizm, ilkeli ve sistematik metotlardan asla ayrlmayan entelektel bir yaklamdr.

Dounun bir takdim projesi olan oryantalizm, ham maddesi Dou uygarl, Dou halk ve topra olan bir yorum mektebidir.

Disiplin, meslek, dil veyahut dnce biimi olarak oryantalizm, Douyu tek bir kap iine koyan uyumlu, anlalr ve esneklii olan bilgi bankasdr. Dolaysyla Dou oryantalizmin maldr. Oryantalizmin getirdii bilgiler Doudur.

BATI’DAKİ ‘SÜRGÜN’ DOĞULU/YABANCI EDWARD...

Documents

Transcript of BATI’DAKİ ‘SÜRGÜN’ DOĞULU/YABANCI EDWARD...