BASABÜRÜAKO GAZTEAK

Hizkuntza eta Nortasuna

JOSU MARTINEZ

1

Eskerrak oro eta haboro:Ana Marie Etxeberri, Allande Etxart eta Kristiane Etxaluz

Biba züek!

2

AURKIBIDEA

-Aperitifa-----------------------------------------------------------------------------------4

-Datu zopa----------------------------------------------------------------------------------5

-Elkarrizketak saltsan, guarnizioarekin-------------------------------------------------9

-Baratzea-----------------------------------------------------------------------------------18

-Ingredienteak-----------------------------------------------------------------------------19

3

APERITIFA

Lan honen funtsa, Zuberoako Basabürüa eskualdeko gazteen talde nortasuna eta hizkuntza ohiturak aztertzea da. Hori egiteko arrazoia garbia bezain bortitza da: prebisio guzien arabera, gaur 20 urteren bueltan dabiltzan gazteak izanen dira Basabürüako azken belaunaldi euskalduna.

Eskualdeko dozena bat gazterekin izandako elkarrizketa luzeek osatzen dute lanaren muina; bertan, euskarari eta euskal nortasunari buruz galdetu zitzaien bereziki.

Egiturari dagokionez, bi parte nagusitan banatu dut lan hau. Lehenean, materian sartu aurretik ezagutu beharreko datu batzuk ematen ditut. Bigarrenean, berriz, Basabüruako gazteei egin elkarrizketen azterketan zentratzen naiz, iruzkin zenbait burutuz.

Hizkuntzaren aldetik, iparraldeko forma batzuk erabiltzen saiatu naiz. Aukera honen arrazoia argia da: esperientzia honekin ikusi dut, komunikazio arazo handiak daudela oraindik ere gure Herriko euskaldunen artean, hizkerari dagokionez. Hala, askotan nik ez nituen ondo ulertzen haien esanak, eta beste askotan haiek ez zituzten ulertzen nire galderak. Uste dut lan hau, batez ere, zuberotarrentzat izango dela interesantea. Horregatik saiatu naiz, nire hitz idatziak behintzat, oro “entelega” ditzaten.

Bukatzeko, esan nahi nuke, niretzako oso aberasgarria izan dela lan hau burutzea. Asko ikasi dut, eta konturatu naiz gainditu gabeko asignatura bat daukagula gure herriaren iparraldean. Euskal Imaginarioaren mapan kokatzen ditugun jende horiek eta euren errealitatea ez ditugu bat ere ezagutzen (eurek gu ezagutzen ez gaituzten bezala). Lan handia dugu hor egiteko.

Horregatik, ahal dudan heinean bederen, lubaki honetan segituko dut.

j m

4

DATU ZOPA

DATU LINGUISTIKOAK:

Eusko Jaurlaritzak 2006an burutu zuen bere IV. Inkesta Soziolinguistikoa. Bertan sakonki aztertzen da Euskararen Herria osatzen duten lurralde guzien hizkuntza errealitatea; Euskadiko Autonomia Erkidegokoa, Nafarroako Foru Komunitatekoa eta Ipar Euskal Herria deitua den eremukoa.

Azken horretan zentratu gaitezen: Frantziar administraziopeko euskal lurraldeetan. Hiru zatitan banatzen du inkestak eremu hau:

-Lapurdi Kostaldea.-Lapurdi Barnealdea-Nafarroa Beherea eta Zuberoa.

Azkenekoa har dezagun orain, “Nafarroa Beherea-Zuberoa” deritzona. Euskararen ezagupenari gagozkiolarik, honako hauek dira Inkestak plazaratzen dituen datuak:

NAFARROA BEHEREA + ZUBEROA

ELEBIDUNAK: %55,5ELEBIDUN HARTZAILEAK: %10,7FRANTSES ELEBAKARRAK: %33, 8.

Lehen begiratuan, eta are EAE edo Nafarroa Garaiko zeinahi eremurekin konparatuz gero, ez dira bat ere datu txarrak. Datu biziki onak direla ere esango nuke, izan ere, biztanleriaren erdia baino gehiago euskalduna da; Euskal Herria osoki hartuta baino ainitzez gehiago.

Aitzitik, gauzak ez dira ber maneran ikusten, emaitza horiek adin taldeka partitzen baditugu.

65 urtetik gorakoetan, hauek ditugu datuak:

ELEBIDUNAK: %75ELEBIDUN HARTZAILEAK: %7,7FRANTSES ELEBAKARRAK: %17,3

Eta, aldiz, 16 eta 24 urte bitartekoengan (hau da, inkesta egin duen adin talde gazteenarengan), honako hauek:

5

ELEBIDUNAK: %30ELEBIDUN HARTZAILEAK: %13FRANTSES ELEBAKARRAK: % 57.

Datuotatik, mila irakurketa egin daitezke; Lehena, begibistakoa, gazteengan ainitzez txikiagoa dela euskararen ezagutza (erdiek baino gehiagok ez dakite batere euskaraz) zaharrengan baino, eta finean, azken hauek sustengatzen dutela “euskalduntasuna”. Horretaz gain, gisa guziz, hiru gauzaño aipatuko nituzke:

Baga) Beste euskal lurralde guzietan bezala, Nafarroa Beherea eta Zuberoan ez da jadanik euskaldun elebakarrik. Kategoria hori ez da agertu ere egiten inkesta tauletan.

Biga) Duda egiten dut “Nafarroa Beherea-Zuberoa” eremu bakar gisa hartzea egokia ote den. Izan ere, orotara biztanle gutxi izan arren, eskualde batzuetatik besteetara, errealitate linguistikoa asko kanbiatzen delakoan nago. Konparazione: Ez da berdin Baigorri ingurua eta Basabürüa. Higa) Euskararen ezagutza adin taldeka partitzen dugunean, bada faktore bat garrantzia izugarria daukana eta bertan agertzen ez dena: Adin piramidea. Lurralde horietan ainitz dira 65 urtetik gorakoak edo adin horretatik hurbil direnak; gazteak, aldiz, oso guti. Datu honek, beraz, euskararen galera denbora laburrean gertatu daitekeela adierazten du. Gainera, hizkuntzarekin bezala, hemen ere, diferentzia handiak daude eskualde batetik bestera. Eta berriz ere, Basabürüa dugu biztanle gutxien biltzen duen eskualdea, eta bereziki gazte gutxien duena.

Ikus dezagun hau zehatzago, goazen datu linguistikoetatik demografikoetara

DATU DEMOGRAFIKOAK

Frantziako estatistika institutuak (INSEE) 2006an egindako ikerketa batek honako datu hauek plazaratu zituen Basabürüari dagokionez:

BIZTANLERIA: 3.143 pertsona.

20 URTETIK BEHERAKOAK: %16,360 URTETIK GORAKOAK: %35,9

Kontuan hartzekoa da, inguruko eskualdeetan, 20 urtetik beherakoen portzentaia oso txikia izanik ere, %22,20an kokatzen dela.

Aldi berean, ikerketa berean esanguratsua da, biztanleriaren eginbeharrak nola dauden partituta. Esaterako: jende gehiago dago erretretan, lanean baino.

6

ERRETIRATUAK: 1.112LANGILEAK: 966 (Horietatik 328, hau da, kasik erdiak, laborariak)20 URTETIK BEHERAKOAK: 512.

Datuak, beraz, kezkagarriak dira zeinahi aldetik begiratzen ditugula. Gainera, inpresioa ematen du, bigarren begiratuan beti aurkitzen dugula lehendabizikoan ahaztutako zerbait… Eta hirugarrenean, bigarrenean galdutako beste bariante bat…. Eta “ahaztutako” gauza horiek, beti, egoera are gehiago txarragotzen dutela.

INSEEren ikerketari dagokionez, esaterako, zuberotar batek baino gehiagok aipatu dit, tranpa daukaten datuak direla horiek. Zergatik? Bada “512” zifra horrek Basabürüan sortutako 20 urtetik beherako gazteei egiten dielako erreferentzia. Aitzitik, Basabürüan sortutako gazte guziak bizi al dira han beren egunerokotasunean? Ez, naski.

Basabürüaren eremua gorriz pintatua, Zuberoako mapan.

DATU KULTURALAK

Eta hala ere, kulturalki eskualde biziki aktiboa da Basabürüa. Kultura tradizionalak, Euskal Herriko beste inongo txokotan baino garrantzia handiagoa dauka bertan, (eta Zuberoa osoan, oro har). Herri osoak, pentsaezinezko indarraz eta pasioaz lotzen zaizkio pastoralak eta maskaradak antolatzeari, kantatzeko afizioak tinko errotua segitzen du belaunaldi gazteengan, gazte ainitz herri dantzak praktikatzeko biltzen dira asteroz... Laburbilduz, aisialdiaren parte handi bat tradizioei dedikatzen diete jendeek.

Gogoan dut Zuberoan izan ginen aldi batez, hegoaldeko lagun batek trufaka esaten ziguna,“Probintzia honetan gaizki kantatzen duen norbait aurkitzen duenari afari bat ordainduko diot Arzak-en jatetxean!”.

Historikoki ere, Basabürüak garrantzia kultural handia ukan du gaur “Euskararen Herria” gisa ulertzen dugun sujetu kulturala eraikitzerako garaian. Ez da dantzen,

7

antzerkiaren eta kanten bizirautea bakarrik. Basabürüan sortu zen, besteak beste, Agosti Xaho, euskal abertzaletasun politikoaren aitzindari ezkertiarra (Arana Goiri baino mende erdi lehenagokoa), bai eta ere Etxahun Iruri bezalako figura herrikoi zenbait. Horiek eta beste askok, euskal imaginario kolektiboa osatzean, garrantzia handia ukan dute.

Baina “ukan dute” esan dut. Eta etorkizunean zer? Nahikoa ote da tradizioetan oinarritutako inertzia kultural hori euskararen biziraupenerako? Ikusi ditugun datuen arabera, eskualdean hain gazte guti izan, eta haietarik erdiak baino gehiago frantses elebakarrak badira, iraungo al du euskarak?

Uste dut, posible dela orain gazte diren horiek izatea azken belaunaldi euskalduna. Hizkuntzaren “Azken mohikanoak”, nolabait esateko. Baina zer pentsatzen ote dute beraiek? Ezagutu ditzagun eta mintza daitezela haiek.

8

ELKARRIZKETAK SALTSAN (Guarnizioarekin)

2009ko abenduaren 28an eta 29an, Basabürüako hamabi gazte elkarrizketatu nituen. Gazteenak hamalau urte zeuzkan. Zaharrenak hogeitabi. Gehienak, hamasei eta hogei urte bitartekoak ziren. Informante hauek atzamaten, Ana Marie Etxeberri Sohutako lizeoko euskara irakasleak lagundu zidan.

Ezer baino lehen, irakaskuntza ereduari buruzko apuntetxo bat egitea komeni da. Zuberoan, (Ipar Euskal Herri osoan bezala) aukera ezberdinak dauzkate gazteek, hizkuntzari dagokionez, derrigorrezko ikasketak egiteko.

Baga) Seaska-ko Ikastoletan ikastea, euskara hutsean.Biga) Frantsesez ikastea, euskarazko hautazko ordu gutti batzuekin.Higa) Frantses hutsean ikastea.

Haur eta gazte gehien-gehienak azken aukera horretan dira. Hasteko, bi ikastola baino ez daude Zuberoa osoan, eta horiek hamaika urte arteko irakaskuntza eskaintza dute bakarrik. Adin horretatik aurrera, euskaraz ikasten segitzeko, Nafarroa Beherera joan behar da lehenik, eta ondoren hamabost urte betetzen direlarik, Baionara, bertan baitago Iparraldeko euskarazko lizeo bakarra; “Beñat Etxepare” izenekoa. Beraz, haurrak ikastolara eramaten dituzten gurasoak biziki motibatuak izan behar dira euskararen alde. Hala, oso guti dira horiek. Azkeneko urtean, Basabürüako ikastola bakarrean, hogeitabi haur zeuden matrikulatuta.

Ikastolara joaten ez direnen artean, bestalde, guti dira frantsesarekin batera eskolan euskara amiñi bat ematen dutenak. Azken urtean, Sohutako lizeoan ziren 380 gazteetatik, 22k bakarrik. Beste guziek frantses hutsean ikasten dute.

Gure hamabi gazteen artean, perfil nagusia da etxean aita edo ama euskaldun izan eta eskolan frantsesez ikasi dutenena (Batzuek, euskarazko ordu guti batzuk emanaz). Hamabietatik bakarrak egin ditu hamazortzi urtera arteko ikasketa guziak euskaraz, ikastolan. Beste bi elkarrizketa, berriz, frantsesez burutu nituen, gazteak ez baiziren gai euskaraz nahikoa mintzatzeko.

Hala, esan daiteke, hau ez dela gazteriaren lagin guziz errepresentagarria, izan ere, elkarrizketa gehienak euskaraz burutu ziren, eta hori ez dator bat errealitate soziologikoarekin. Baina Urdinarbeko neska batek esan zidanez, interesa dauka ikerketak, bere hitzetan, elkarrizketatuak “euskaldun naturalak” direlako; hau da, ez direlako ikastolan ikasi eta beraz euskal kontzientzia militantea daukaten gazteak, baizik eta etxean euskaldun jatorria izan eta frantsesera lerratutakoak.

***

Gazteen artean ze hizkuntzatan mintzatzen ziren galdetuta, guziek aho batez erantzun zuten:“Frantsesez”.

Santa Graziko Ameliek (18 urte), kasu, ea jendea nola mintzatzen zen galdetzean “Zaharrak habo euskaraz... eta gaztiak... ez” erantzun zuen. Montoriko Benoitek (19

9

urte) gehiago sakondu zuen ildo horretan, “Haientako –euskaraz ez dakiten gazteentzako- zaharrentako duzu eüskara. Irri egiten düzie eüskaraz ari girelarik.”

Horregatik ez dute, euskaraz dakitenek, euren artean hizkuntza horretan hitz egiten, burlarako gai gisa hartua delako euskara. “Besteek so egiten dizüe… ez dakit nola erran… `bizarre´” jarraitu zuen Ameliek. Alegia, frantsesez baizik ez dakitenentzat, beren ikaskideek euskaraz hitz egitea “bitxikeria” da, zerbait “bizarre” bezala, “arraroa”, “kuriosoa”, irrigarria, azken finean.

Honek, euskaldunei marka bat eragiten die. “Irri” egiten diete, klaseko “bereziak” dira. Eskolak, gainera, azpimarratu egiten du kondizione hori, bertan sozializatzean ematen diren harreman guziak frantsesez izatean. Zentzu horretan, eskolaren papera izugarri argia da. Ikus dezagun Hauzeko Marion Aguiarren (18 urte) elkarrizketaren zatiño bat:

Zure familian badaki norbaitek euskaraz?Oui, mon pere.

Eta irakatsi dizu zerbait?Non. Quand j´etais petite un peu mais...

Eta ttikitan noiz hitz egiten zizun aitak euskaraz?Juste quand on n'était que les deux, ou pour demander qu´est ce qu´on avait fait à l´ecole ou comme ça...

Eta zergatik gero ez duzue jarraitu?Je ne sais pas. A l´ecole j´avais commencé à faire tout basque, alors j´ai vus que ça servait pas.

Eskolara sartzearekin batera, aitak ez zion gehiago euskararik egin, dejaik “ez zuelako zerbitzen”.

Baina zerbitzen ez badu, ez da bakarrik beste haur guziek frantsesez egiten dutelako. Euskararen gutiespen soziala instituzionalizatua da eskolan. Batez ere, irakasleek bultzatua. Ez da ahaztu behar, Frantziar Estatuan, sistema publikoko irakasleek beren lan bizitzako lehenengo urteak, beste eskualderen batean pasa ohi dituztela, Frantziako edozein departamendura destinatuak izaten baitira lizentzia ateratzean. Hala, Iparraldean diren irakasle ainitz ez dira euskal lurraldeetakoak, eta haientzako oztopoa baino ez da euskara, ikasleek gainditu beharreko zama, hiritar frantses “zibilizatu” eta “kultuak” formatzerako tenorean.

Zentzu horretan, oso esanguratsua da Larraineko Juje eta Maitesa neba-arreben testigantza.

Nola mintzatzen zarete familian?Juje: Etxen nola mintzatzen? Ah, ba, bai. Elkarren artean beti eüskaraz.Maiteja: Ez zen dretik frantsesez mintzatzeko lehenik. Juje: Bua…Maiteja: Bena hori züzün.Juje: Beti aitak erraiten “zer”, “nola”, eta orduan eüskaraz…

10

Orduan haur denboran ez zenuten nahi euskaraz mintzatu?Maiteja: Bai, bai, baina gero frantsesez hasi ginen sartzen.Juje: Joan girelarik eskolarat, han beti frantsesez...Maitesa: Eskola hatsarrian gogor züzün guretako. Baginüzun profesür bat aski gogor, eta ez eüskaldünak ontsa ikusten, je, je... gü eüskaraz baizik ari eta ez “papa, mama...” ez sekülan entzün... Gogor züzün, baina bon... Gero hasi züzün frantsesez, bai.Juje: Ez ganakizün hitz bat´ere..

Maitesa eta Jujerentzako, beraz, gogorra zen eskolara joatea hasieran. Haiek, aitaren insistentziari esker, gorde dute euskara. Baina, ikastolan ikasitako gure informante bakarrak, Zalgizeko Bettanek (18 urte) azaldu zuen gisan, kasu gehienetan ez da hala suertatzen. “Zalgizen, kasik ni eta ene arreba gütuk eta beste familia bat eüskaldün bakotxak. Gero bestek galdu düe euskara. Ttipitan emaiten züen haboxenek, baina gero eskolan sartzearekin eta hola ainitx galdu düe. Ordüan frantsesez ari gütuk, bai. (...)Zunbait euskaraz baizik ez zikezen ari haurrer, baina haurrek gero eskolara heltzin, beste lagun ororekin jauntsi baitziren frantsesez, ez ditük ausartzen gero etxen eüskaraz aritzia eta frantsesez arrapustu emaiten düe. Ta hola galtzen düe.”

Testigantza guziotatik argi azaleratzen denez, eskola da Basabürüan, diglosiaren iturburu lehen eta nagusietarik bat. Eskolak du egiten hizkuntza bat (frantsesa) errespetagarria, kulturaren eta gizartearen mintzaira, eta euskara, aldiz, zokoratzen. Euskara hizkuntza pre-eskolarra bilakatzen da. Letratugabeen hizketa, mintzaira infantila. Eta kontuan izanik, haurrengan ze garrantzitsua den sozialki onartua senditzea, ia guziek besarkatzen dute fede berria; frantses hizkuntza eta nortasuna.

Etxera itzulirik, Bettanek dioen gisan, haurrak frantsesez mintzatzen zaizkie gurasoei. Hala ere, eskola frantsesean ezarri dituztenez eta haiek ere ber prozesua bizi izan zutenez haur zirelarik, gurasoek guziz onartua eta asimilatua daukate hori. Kasu berezia da Maitesa eta Jujeren aitarena, seme-alabak behartuz euskaraz jarraitzera. Guraso askok “naturaltzat” jotzen dutena da, ordurarte euskaraz mintzatu zaizkien seme-alabak, eskolara joan ondotik, frantsesez mintzatzea etxean.

Prozesu hori belaunaldi batean baino gehiagotan eman delarik, eta halako inertzia bat hartu duelarik, guziek “natural” legez asimilatua edukitzeko punturaino, izugarri zaila da egoera aldatu eta euskara frantsesaren mailan (frantsesaren “espazioetan”) egon daitekeela ohartzea.

***

Hegoaldeko euskaldunaren pentsakeratik, balirudike badela hor kontradikzione nabari bat. Izan ere, fede berrira aldatutako euskaldun horiek, euskara bazterrean utzi duten haur eta gurasoak, kasu gehienetan, izugarri lotuak baitira bertako kulturari, eta badakite, ondo jakin ere, hainbeste maite duten kultura hori “euskararen kultura” dela. Orduan, zer pentsatzen dute euskarari buruz? Maite dute euskara? Ikusten diote baliagarritasunik?

Lexantzüko Maitena (18 urte), komentzimendu handiaz mintzatu zitzaidan, euskararen egoera hain txarra ere ez zela adierazi nahian bezala edo.

11

Uste duzu ez zaiela inporta euskara beste gazteei?Ez, ez düt pentsatzen. Nahi düzie... Pentsatzen düt nahi düela ikasi amiñi bat, zeren ta hemen maskaradekilan ta pastoralekilan behar düzugu amiñi bat euskara jakin, hoen segitzeko, en fin, behar düzugu, en fin... Ta horgatik, pentsatzen düt nahi düela ikasi eta.... Bena, bestelan...

Montoriko Benoitek, aldiz, errealitate bera beste modu batean perzibitzen zuen. Bere begietan ez zen komentzimendurik. Frustrazione begirada zen berea:

Euskaraz ez dakitenek maite dituzte dantzak, orduan? Eta kantatzen dute euskaraz?Ah, hori bai. Zunbait aldiz bai. Bestetan eta hola. Aski edan ondun. Interesatzen´ tützu bai, kantoriak.

(...)

Haientako hori düzü eüskara. Kantoriak, dantzak, maskarada, pastorala, zunbait aldiz meza... eüskaraz baitia kantu eli bat, eta... besterik deus´e.

Ta zuk zer pentsatzen duzu?Ah, ez. Zonbaitek ez dakizüe eüskararik eta isatzen düzie izatia ta hola, baina... behar düzu eüskara jakin, eüskaldun izaiteko. En fin... enetako.

Hor dago koxka! Euskalduntasuna, jendeentzako, ez da lotua hizkuntzari, baizik eta erritoei. Hala, Basabürüko gazteak herriko tradizioei biziki lotuak izatea, ez dago kontradikzioan euskara bazter-hizkuntzatzat hartzearekin. Euskarak bere eremua dauka; maskaradak, pastoralak, kantuak... eta guziek maite dute hori; baina eguneroko bizitzarako, gizarterako, frantsesa da tresna. Euskara altxorra da, aitañi eta amañiren ondarea, sinboloa... baina esparru oso mugatu baterako balio du bakarrik; hortik kanpora lekuz kanpo da, antzu, baliogabe. Ez hizkuntzak, baizik erritoek ematen dute nortasun kulturala; antzerkiak, dantzak, kantuek.... eta genetikak.

Alozeko Elsaren (21 urte) kasua biziki interesantea da. Guraso frantsesak dauzka, Toulouse ingurukoak, baina aitari albaitari lanpostua Basabürüan egokitu zitzaionez, erabaki zuen lana ondo egiteko, bai berak bai bere familia osoak euskara ikasi beharko zutela. Hala, Elsa zen duela 20 urte Basabürüko ikastolan ikasten zuten lau (!) haurretarik bat. Orain, Parisen bizi da, zinema ikasketak egiten baititu. Eta zer pentsatzen dute Basabürüko gazteek berari buruz? Euskalduna dela, ala frantsesa? Elsak berak erantzungo digu:

“Ez dutenak euskara mintzatzen? Nola bizitzen dute... zeren ta izügarri euskaldunak dira, biziki kontentak dira euskaldunak direla baina... ez dute... euskaldunak nahi du erran “euskal----duna”, orduan euskara badakizu. Euskalduna baldin bazira euskara badakizu. Baina badira... badakizu..... ni... jendeek pentsatzen dute... ni ez nizala euskalduna, zeren nere gurasoak ez dira euskaldunak, ikasi dut ikastolan orduan... dira bi... ez dakit nola erran, bi euskaldun. Euskaldunak badira zeren familia badute hemen eta... eta badira euskaldun “berriak” (komatxoak berak egiten ditu eskuekin) orduan badakizu euskara baina ez zira euskalduna... hori da.... nik ez dakit euskalduna baldin banaiz, edo ez.”

12

Elsak, gurasoen euskararik ez izatean, hizkera ezberdinak nahasten baititu: inguruko xiberotarra, ikastolako batua, irakasle batzuen lapurtera... eta hori ez dute onartzen (usu euskaraz ez dakiten) beste gazteek. Beraiek euskara “sinbolo” gisa ulertzean, erritoetako hizkuntza zurrun gisa, Elsaren hizkuntza bizia, nahasia, ez dute “puru” ikusten. Elsak gutietsi egiten du bere euskara horregatik; badu gaizki mintzatzearen konplejoa:

“Eta nik dena nahasten dut, xiberotarra, batua, manexa... eta jendeak ikusten du ez duzula mintzatzen eguneroz, erraiten du “ah, zuk baduzu pariseko akzentua”... Baina pentsatzen düt bai, badela bi gauza.”

Txanponak badauka beste alde bat, oso urria izanik ere; eskola frantsesean ikasi baina euskaltzale diren gazteena. Larraineko Maitesa da horien adibide garbia. Arazoak dauzka bere euskararekin: presione bat sentitzen du ikastolako jendearekin dagoenean: “Badütützü gazte zunbait, heben, ontsa ibilten eüskaraz, edo eüskaraz pur egin baitüe heien estudioak. Ordüan ez badügu eüskara ontsa helkitzen, ez baitakigü ontsa eüskara, nahasteka frantseserat... presione gisako bat badügü, beha baldin bada, jende hori beha baldin bada ez dugu ber maneran eüskara mintzatüko.Egia badela presione bat...”

Hori da, nire ustez, okerrena: Euskaltzaleen artean ezin ulertu eta bakoitzak bere euskara gutiestea: Elsak, ingurukoek esaten diotelako ez duela “herriko euskara”; Maitesak, ikastolakoek bere euskara “txarra” dela sentiarazten diotelako.

Bestalde, gizartean ikastolak hain marjinalak izatean, zuberotar askok ez dute ulertzen euskara “batua”. Askorentzako ez da “benetako” euskara. Gauza artifizial bat da, eta ez du zentzurik pentsatzea horrek “euskaldun” (eta “xiberotar”, gero ikusiko dugunez) egiten dituela. Izan ere, ez da ahaztu behar, xiberotarra dela euskara batutik gehien aldentzen den euskalkia. Hala -abertzale ez direnen kasuan, bederen-, usu, sentimentua xiberotar euskarari lotzen zaio, ez euskara batuari. Benoitek, penaz esan zuen hau:

Eta zuk uste duzu euskara galduko dela?Bai. Maleruski bai. Ari düzu galtzen. Ez duzu oraino galdu, baina ari düzu galtzen.

Eta ez da egiten indar hori gerta ez dadin?Bai, zonbaitek egiten düzie. Ikastola eta hoiekin, gaü eskolekin... baina batua salbatzeko. Xiberotarra, lapurtarra ta hoik ari´tützu galtzen. Batua bai, baina...

Xiberotarra eta lapurtarra euskara batua edo frantsesa bezain baliagarriak izan daitezke edozein esparru sozialerako, hori bistan da. Baina -Benoiten kasua hori ez bada ere-, uste dut, batzutan xiberotarra defenditzen delarik, “sinbolo zurrun” gisa defenditzen dela, eta ez “tresna komunikatibo” bezala. Elsak zioen bezala, badirudi euskara gurasoengandik jasotako zerbait izan behar dela; jaiotzetikoa. Ondare bat, finean. Tradizione bat, maskarada edo pastorala bezala. Eta gauza jakina da, tradizionalistek ez dutela nahi izaten tradizioneak aldatu daitezen. Zenbat neke maskaradan neskek parte hartu arte? Zenbat neke pastoralaren iraupena gutxitzeko? Zertarako, orduan, euskara batua onartu? Euskarak ez du hizkuntza funtzional izan behar, ez baita bere destinoa XXI. mendeko hizkuntza izatea, telebistan edo unibertsitatean baliatzen ahal dena: Maskaradak, pastoralak, kantuak... horiek dira bere eremuak.

13

Azken finean, argi hitz egin dezagun, hizkuntzaren latinifikazioaz hitz egiten ari gara. Euskara Latin bihurtzeaz. Hizkuntza momia bizi bilakatzeaz. Eta hori gutxi balitz, momia bizi horrek ez dauka paper protagonista erritoetan; laguntzaile hutsa da. Horrela, gaia espresuki atera nuenean, hamabi elkarrizketatuen artean batek baino gehiagok adierazi zuten pastoralek eta maskaradek berdin izango dutela zentzua euskara desagertuta ere. Ez zela baitaezpadakoa euskara, horiek egiteko.

Eta erritoetarako beharrezkoa ez bada, nola izango da ba nahitaezko, nortasun kulturalaren eraikuntzan?

Marionek, bere burua aurkezteko eskatu nionean, izen-abizenak eta sorterriaren ondotik, adina aipatu baino lehen (!) nabarmendu zuen asteroz dantza egiten zuela Atharratzen. Hori parte oso garrantzitsua da, beraz, bere auto-deskribaketan. Bada, ikus dezagun zer zioen, euskara ainitz maite zuela eta gustura ikasiko lukeela azaldu ostean:

“Oui, pour moi ça serait vraiment bien de savoir la langue et en plus de pratiquer, mais je pense que si on pratique déjà des traditions, la danse et tout ça, on fait quand même... partie du Pays Basque...”*** Utz dezagun hizkuntzaren problema alde batera momentu batez. Heldu diezaiogun nortasun kulturalari. Orain arte ikusi dugunaren arabera, berdin Marionen hitzetan nola Elsarenetan, balidurike Basabürüko gazteek atxikimendu handia dutela beren lurrarekiko. Balirudike, erritoen arrakasta sozial horretan nortasun propio autokontziente bat dagoela; izan ere, zuberotarrek ez dituzte pastoralak edo maskaradak turistengatik egiten; beraientzat egiten dituzte, maite dituztelako.

Orduan, Frantziako azken probintzia sentitzen dira, eta konplexu hori (linguistikoa) konpondu nahiko lukete beren jatorria galdu eta frantses perfektu bilakatuz? Ez dirudi hala denik. Orduan, euskaldun sentitzen dira? Zeintzuk dira euren erreferentzia kulturalak?

“Nongoak” sentitzen ziren galdetu nien gazteei. Batek baino gehiagok hasieran ez zuen galdera ondo ulertu. Erantzuten hastean ordea, oso idea diferenteak atera ziren: Santa Graziko Amelie, adibidez, “Lehenik euskalduna eta gero frantsesa” sentitzen zen. Montoriko Benoitek, ordea, esan zuen, “Ni euskaldun....” eta berehala gehitu, “Ah! Lehenik xiberotar!”. Zalgizeko Bettanek gehiago sakondu zuen ideia honetan, “Zonbait xiberotar senditzen dira, baina ez eüskaldun”.

Nire ustez esan daiteke, Hegoaldean “Nafartasun” sentimendu bat baden bezala, Iparraldean, badela “Xiberotartasun” sentimendu bat. Hau sustengatzeko bada zenbait zantzu. Adibidez, zuberotarrek beste euskaldun guziei “manexak” deitzen diete (euskara ez den beste hizkuntza guziei “erdera” esaten zaion bezala); hala,“Besteak” oro berdintzen direnean eta izen komun bat ematen (“manexak”, “erdaldunak”.... “barbaroak”), “gu”-tasuna indartu egiten da. Bestalde, Zuberoak urte askoan historia independentea izan du beste euskal lurraldeekiko eta oraindik ere hala da neurri batean. Gazteen hitzetatik ere hori ulertu daiteke: Elkarrizketatuetatik askok ez dute batere harremanik Lapurdi eta Behe Nafarroako beren adineko gazteekin. Bettanek hala dio: “Ni ikastolan bidez eta hola beti usatuik izan baikira loturak izaitia ta hola, baina

14

bestela hebengo gazteentako bai, en fin, Biarnoko gaztetaik ainitxez hurbilago´tuk nafartarretaz edo bestetaik baino. Ez baitugu ez sobera paradarik kurutxatzeko.”

Eta zer esanik ez Hegoaldekoekin! Santa Graziko Amelierekin elkarrizketa egitera nindoala, herriko zahar batzuekin gurutzatu ginen. Elkar euskaraz agurtu genuen, eta zaharrek euskaraz galdetu ziotenean, “Nor düzü hau, zure laguna?”, Amelieren erantzuna izan zen: “Ez, gaur ezagutu düt... Espainol bat düzü!”. Sekuentzia osoa, esan bezala, euskaraz gertatu zen*. Anekdotak anekdota, ikastolako Bettanek salbu, inork ere ez dauka Hegoaldean lagunik (Asko jota, dantza emankizunen batean ezagutu du norbaitek hegoaldeko gazteren bat).

Hala ere, euskarari atxikimendu handiena dioten gazteen kasuan, bada hegoaldearekiko lotura sentimental bat. Larraineko Maitesa izugarri espresiboa izan zen puntu honetan: “Beti zerbait hon egiten dizü. Badakit joan nizalarik beste alderat, eüskaldün zonbait atzamaiten banüan… Ah! Ber hizkuntza, elestan... etxe ingürüan ez izanik ere, eüskaraz mintzatzea arrunt alegerazten zütü. Danamarkila joan bainiz ere bai, han atzaman nituen bi gazte eüskaraz ta ahhhhhh! Jaja. Etxeko baten gisa! Ah! Ene... ene anaia...”

Lotura hori, Maitesaren hitzetan ezin argiago azaltzen denez, hizkuntzak sortzen du. Maitesak, euskaraz dakitelako sentitzen ditu Hegoaldekoak bere anaia-arreba.

Edozein kasutan, Biarno zein Nafarroa sentitu hurbilago, bada zerbait elkarrizketatutako gazte guziek konpartitzen dutena, hau da, lehen aipatu dugun bezala, beren herriarekiko maitasuna. Galdetzen zaielarik, bertan bizitzen segitu nahiko luketela diote. Badakite zaila dela, ez baita lan ainitz Zuberoan, baina beraiek ez dute –kasu gehien gehienetan- kanpora joan nahi, eta hamazortzi urte bete ondoren ikasten segitzen dutenak ere (Zuberoan ez baita unibertsitaterik eta beraz, guziek alde egin behar baitute) asteburu oroz itzultzen dira etxera. Ikus ditzagun testigantza batzuk:

Lakarriko Maiana (16 urte)Eta gero nahi zenuke Xiberoan bizi?Xiberuan bai, ontsa lükezü, edo bestela Euskal Herrian pürü bai. Xiberuan, bai, baina ez balitz ahal.... bai, saiatuko düt heben bizitzia bai.

Heben handitu gütützu ta ez düzü jin behar joaitia; gure kostumak oro heben ditügü eta… lagunak ere… eta familia heben dizügü…

Larraineko Juje eta Maitesa (17 eta 22 urte)Nola imajinatzen duzue zuen burua hamar urte barru? Edo nola gustatuko litzaizueke?Maitesa: Ah! Juje, badakizü...Juje: Bisitatzia...Maitesa: Bisitatzia ta gero...Juje: Zer? Ah! Ahalaz Larrainen izaitea.

* Galdera berdina, noski, Hegoaldeko gazteei egin dakieke, ea haietako zenbatek ukan duten harremanik Iparraldeko gazteekin eta ez ote zaien “frantses” deitzen. Izan ere, emaitzak berdin berdintsuak lirateke, eta hemen ere asko hurbilago sentituko bailirateke errioxarretatik Bettanengandik baino. Baina hori beste ikerketa bat da. Egin beharrekoa, hala ere, dudarik gabe.

15

Maiteja: Hori düzu amiñi bat gure problema... Nahi gitützü haboroxiak heben egon eta lanak erraiten dü.... bizitzen ahalko giren...

Montoriko Benoit (18 urte)Eta nahi zenuke hemen gelditu lanean?Bai, ahal balitz bai.

Zaila?Bai, ez baita lan anitx heben Xiberun.

Laburbilduz, Zalgizeko Bettanek esan zuen gisan, “Eüskaldun sentitzen ez direnak´e, izügarri lotüak dituk hebengo usantxer, maskarader, pastoraler, bester... (...) Xiberotarrak lotuik´tuk, kanpun lan egin nahi düenak ere, gero asteburu oroz heben dituk. Oro lotuik´tuk hebengo bizitziai ta laguner.”

Bada, beraz, “Nafartasunarekin” pareka litekeen “Xiberotartasun” bat? Nafarroan “navarristak” bezala, ba omen dira “xiberotar” sentitu arren euskaldun sentitzen ez diren zuberotarrak. Eta “navarristak”, arlo politikoan erabat espainiazaleak diren gisan, zuberotar horiek ez dituzte begi onez ikusten euskal abertzaleak, eta beren burua frantsestzat dute, erabat.... Orduan?

Aidean uzten ditut galderak. Nik ez daukat erantzunik. Baina iruditzen zait, Atxaga eta bere “Euskal Hiria”-rekin batere zerikusirik izateko nahirik gabe, akaso, inteligentea litzatekeela “Euskal Herria”-z hitz egiteari utzi, eta behinolako alderdi komunista efimero hura bezala, “Euskal Herrietaz” hitz egiten hastea. Akaso, bakoitzaren nortasuna izenean behintzat haintzat hartuta, batzuen eta besteen sentsibilitate minberak samurtuko dira. (Zuberoa eta Nafarroaren partikularismoetatik haratago, ezin ahaztu Sabino Aranak “Bizcaya por su independencia” idatzi zuela, eta gaur egun, kultura mailan Gipuzkoarren hegemonia erabatekoa dela).

Jarri nadin, beraz, serio demonio, bizardun, eta hartu ondo gogoan ondorengo hitzok, ene profezia zuen ilobei kontatzeko:

Euskal Herriak dira euskaldunen aberria.

***

Azken puntuari heldu diezaiogun. Aztertu dugu Basabürüko gazteek ze hizkuntza darabilten, ze espazio dituen euskarak haien bizitzan, eta ze elementuren arabera eraikitzen duten beren nortasun kulturala. Ikusi dugu, errealitatea guziz poliedrikoa dela, baina hala ere, euskarak ez duela, itxuraz, batere etorkizun gozoa lurralde hartan.

Baina zer uste dute honetaz gazteek? Santa Graziko Amelieren hitzekin hasi dut lan hau eta bere hitzekin bukatuko dut, gazte batzuek eta besteek esaten dutenaren laburpen gisa balio duelakoan:

16

Uste duzu galduko dela euskara Basabürüan?Ez dakit. Egiten badügü zerbait bizitzeko bai, baina bestela ez. Galdüko düzü.

Eta egiten da zerbait?Pastoralekin, maskaradekin bai, kantorekin bai... baina bestela eskolan... frantsesa.

Eta zer egiten ahal da?Gauza zonbait egiten dira Pastoralekin eta gauza horiekin...Eta sustut eskolan. Gazte habok ikasi behar düzüe euskara, ez galtzeko…

Seme alabak bazenitu ze hizkuntzatan mintzatuko zinateke beraiekin?Frantsesez eta euskaraz. Baina euskara ere. Ez galtzeko.

Ameliek, batetik, ez daki euskara galduko den edo ez, eta ohartzen da, nolabait, bere eskuetan dagoela hizkuntzaren etorkizuna. Hala ere, hori ez da bere eguneroko preokupazione handi bat, eta ikusten denez, ez dauka argi zer egin daitekeen euskara gal ez dadin: pastoralak eta maskaradak aipatzen ditu lehenik, horiek eginez euskararen alde lan egiten dela... baina fondoan, ikusten du euskara eskolan sartu ezean... ez dela izanen etorkizunik.

Azkeneko galderari dagokionez, Amelieren kasuan bezala, gazte guziek, salbuespenik gabe, adierazi zuten beren seme-alabek euskaraz (ere) jakitea gustatuko litzaiekeela. Datu positibo horrekin bukatu nahi nuke lan hau, esperantzari ate bat zabalduz. Aitzitik, azken galdera bat ere planteatzen zait, “Zergatik” nahi dute seme-alabek euskara jakitea? Amelieren erantzuna esanguratsua da; ez du aipatzen euskara baliagarria dela bere seme-alabentzat. Euskaraz jakin dezaten nahi du....“Ez galtzeko”.

Orduan? Sinboloa ala tresna?

17

BARATZEA

Marion Aguiar. Hauze. (18 urte)

Benoit Sagardoy. Montori. (18 urte)

Maitena Choro. Lexantzu. (19 urte)

Anais eta Alexia Erreçaret. Altzabeheti. (17 eta 14 urte)

Bettan Hoqui. Zalgize. (18 urte)

Amelie Eiheralt. Santa Grazi. (18 urte)

Maitesa eta Juje Accoceberry. Larraine. (22 eta 17 urte)

Camille Iriart. Larraine. (17 urte)

Maiana Nabarra. Lakarri. (16 urte)

Elsa Oliarx. Aloze. (21 urte)

18

INGREDIENTEAK

“IV. Inkesta Soziolinguistikoa 2006”. Eusko Jaurlaritza, 2008.

AGIRRE, Joxean; “Basabürüko ikastolak eraikin berria Alozen”. Ikastola Aldizkaria, 169. zkia. 2008ko azaroa. 15-16 orr.

DEL VALLE, Teresa. “Korrika. Rituales de la lengua en el espacio”. Anthropos, 1988.

FERNANDEZ DE LARRINOA, Kepa; “Mujer, ritual y fiesta.” Pamiela, 1997.

LARREA MUXIKA, Jose Maria; “Euskaldungoa erroizturik”. Pamiela, 1994.

LUKU HARGINDEGI, Antton; “Euskal kultura?”. Pamiela, 2008.

NUÑEZ, Luis C; “Opresión y defensa del euskera”, Txertoa, 1977.

SOKARROS, Allande; “Euskal Kultura 2001”, Jakin, 2001ko azaroa-abendua.

SOKARROS, Allande; “Basabürüa, laborantza bizi eragile”. Euskal Herriko Eskualdeak (XV), Berria, 2004-12-12

SOKARROS, Allande; “Euskal Kultura 2005”, Jakin, 2005ko azaroa-abendua.

SOKARROS, Allande; “Euskal Kultura 2009”, Jakin, 2009ko azaroa-abendua.

ETCHECOPAR ETCHART, Helene; “Théâtres basques”, Gatuzain, 2001.

XAMAR; “Euskara jendea”. Pamiela, 2006.

ZZ.AA; “Mendebaldeak badu ekialdea: Zuberoa, hizkuntza, literatura eta etorkizuna”, Mendebalde Euskal Kultur Alkartea, 2007.

19