1277

BALKAN VE I. DÜNYA SAVAŞI ESNASINDA EDİRNE MERKEZ ASKER HASTANESİ’NDE VEFAT

EDEN KOCAELİLİ ASKERLER

Veysi AKIN*

Giriş: Savaş Dönemi Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri

Dünya tarihine genel olarak bakıldığında savaş dönemlerinde salgın hastalıkların yaygın olduğu görülür. Savaş şartlarından dolayı gerekli hijyenin sağlanamaması, yeterli besin kaynaklarına ulaşılamaması ve sağlık hizmetlerinin düzenli bir şekilde verilememesi çeşitli hastalıklara zemin hazırlamaktadır. Yakın tarihimizde savaşlara bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardan dolayı en yüksek düzeyde ölüm olayları I. Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında yaşanmıştır. Bu dönemde yaklaşık 8.000.000 asker savaş yaralanmalarından dolayı vefat etmişken, 3.000.000 civarı da çeşitli hastalıklardan kaybedilmiştir1.

Hastalıklar sadece cephede savaşan askerleri etkilememiş, savaşan ülkelerin sivil halkları için de tam bir felaket olmuştur. Harp dönemleri milletlerin ekonomik ve sosyal yapısını kötü yönde etkilediğinden, insanlar ciddi sağlık sorunlarıyla karşılaşmıştır. Osmanlı Devleti de son dönemlerini hep savaşlarla geçirdiği ve bu savaşlar toprak kayıpları ile neticelenerek göçe sebep olduğu için gerek cephede ve gerekse cephe gerisinde sivil hayatta salgın hastalıklarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Kırım Savaşı ve 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı döneminde gerek orduda ve gerekse Rus Ordusunun işgal ettiği topraklardan kaçarak Anadolu’ya ve İstanbul’a doğru gelen Müslüman halkın yol boyunca ve sığındığı şehirlerde salgın hastalıklar nedeniyle kitlesel ölümler yaşanmıştır. İstanbul’da mülteciler arasında beliren salgın hastalıklar, kısa sürede şehrin genel sağlığını tehdit eder duruma gelmiştir.

Cephede savaşarak ölen askerlerden çok daha fazla sayıda asker hastalıklardan dolayı hayatını kaybetmiştir. Kırım Savaşı’nda salgın hastalıklardan ölenlerin sayısı takriben 85.0002 olarak kayıtlara geçerken, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı için bu rakam 40.0003 olarak verilmektedir.

Balkan Savaşı yıllarında da salgın hastalıklar, ordu ve sivil halk arasında önemli bir tahribat meydana getirmiştir. 1912 yılında sadece koleraya yakalanan asker sayısı 30 binden fazladır ve bu miktarın yaklaşık üçte biri tedavi olamadan vefat etmiştir4. Balkan Savaşı esnasında göçe zorlanan halkın yaklaşık 600.000’ni yollarda ölmüştü. Bunların önemli bir kısmı savaş şartlarına bağlı hastalıklardan kaybedilmişti5.∗ Yrd. Doç. Dr. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, e-mail: veysiakin@trakya.edu.tr1 Oya Dağlar Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, Libra Yay., İstanbul t.y., s. 31. 2 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976, s. 4.3 Nuran Yıldırım, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye

Ansiklopedisi, C. 5,İletişim Yay., İstanbul 1985, s. 1327.4 Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, (2. Baskı) Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010, s. 65.5 Justin McCarty, Ölüm ve Sürgün, İnkılap Yay., İstanbul t.y., s.192.

1278

Balkan Savaşı öncesi ordunun sağlık işleri planlanmış olmakla beraber, hazırlıkların yapılamaması dolayısıyla uygulanamamıştır. Bu sebeple savaş süresince cephede ve cephe gerisinde sağlık hizmetleri son derece yetersiz kalmıştır. Böylece yaralıların ve hastalıkların tedavilerinde aksamalar yaşanmış, kayıpların artmasına yol açmıştır. Özellikle de salgın hastalıklardan ölenlerin sayısı bir hayli fazla olmuştur. Başta kolera, çiçek, dizanteri ve frengi gibi bulaşıcı hastalıklar savaş sırasında ve sonrasında askerler ve siviller arasında ölümlere yol açmıştır6.

Cephede salgın hastalıklara yakalanan askerler tedavileri için daha ziyade İstanbul’daki hastanelere sevk ediliyorlardı. Sevk işlemlerinin çok düzgün yapılamaması sebebiyle salgın hastalıklar askerler arasında daha çok yayılmaktaydı. İstanbul’a sevk edilenlerin dışında kale savunmalarını yaşandığı kentlerde (Edirne-İşkodra-Yanya) askerlerin tedavileri bu merkezlerde kurulan askeri ve sivil hastanelerde yürütülüyordu. Balkan Savaşı esnasında kale savunması gerçekleştirilen şehirlerden birisi de Edirne idi7. Diğer yerlerde olduğu gibi Edirne’de de sağlık hizmetleri konusunda sıkıntılar vardı. Sıkıntıların başında yeterli sayıda hastane ve yatak olmayışı geliyordu. Savaş evvelinde Edirne’de kurulmuş hastaneler şunlardı8:

Edirne Merkez Asker Hastanesi: 1000 yataklı

Erkek Gureba Hastanesi: 150 yataklı

Kadın Hastanesi: 100 yataklı

Rahibeler Hastanesi (Fransız): 100 yataklı

Ancak bunlar da yeterli değildi. Yaralıların tedavileri için kent genelinde 6.000 yatağa ihtiyaç vardı. Mevcutların dışında yatak ihtiyacını karşılamak maksadıyla askeri ve sivil okullar tatil edilerek hastaneye çevrildiler9. Hastaneler öncelikle cepheden gelen yaralıların tedavisine hizmet ediyorlardı. Ancak savaş süresi ilerledikçe Edirne’nin yaşadığı başka bir sorun da salgın hastalıklar oldu. Göçmenlerin kente sığınmasıyla yaşanan izdiham ve beraberinde gelen açlık, soğuk kış şartlarıyla birleşince hastalıklara zemin hazırlamıştı. Daha kale savunmasının başladığı ilk günlerde Kasım ayının ortalarından itibaren askerler arasında tifo, kolera ve tifüs yayılmaya başlamıştı. İshalli vakaların dizanteriye yakalandıkları anlaşıldı. Özellikle salgın hastalıkların tedavisi için Edirne Merkez Asker Hastanesi kullanılıyordu10. Alınan bütün tedbirlere rağmen 7.000 civarında dizanteri vakası görülmüş ve bunların 91’i tedavileri esnasında kurtarılamayarak vefat etmişlerdi11.

Kısa süren mütareke döneminde de Edirne’de kolera ve tifo vakalarına rastlanmıştı. Hastalığın yayılmaması için askeri birliklerde gerekli tedbirler alındığı gibi, sivil halka da uyarılar yapılmıştı. Buna rağmen bir kısım hastalar kaybedilmişse de salgınların yayılmasının önüne geçilmişti12.

Balkan Savaşı esnasında Edirne’nin içinde bulunduğu sıkıntılardan birisi de açlık ve soğukla mücadele idi. Mütareke sonrasında savaşın yeniden başladığı günlerde havalar da soğumuştu. Siperlerde donmuş asker cesetlerine rastlanıyor, nöbet değişimine giden 6 Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 77-88.7 Bu konuda bkz.: Ali Remzi Yiğitgüden, Balkan Savaşı’nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II, Yay. Haz.: Betül Turan-

Zekeriya Türkmen, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., Ankara 2006; Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman Yay., İstanbul 2008; Erkan Akyüz, Balkan Savaşlarında Edirne Müdafaası, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2014.

8 Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 206.9 Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), Haz: Dr. Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler

Derneği Edirne Şubesi Yay.,Edirne 1994,s. 78.10 Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 209-210.11 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, s. 108.12 Hafız Rakım Ertür’ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri, Yay. Haz.: Ratip Kazancıgil, Edirne

Araştırma Merkezi Yay., Kırklareli 1986, s. 53-56.

1279

askerlerin yollarda açlıktan bitap düşerek, donma tehlikesi geçirdiği veya donduğu vakalara rastlanıyordu13. Bu şartlara daha fazla dayanamayan Edirne 26 Mart 1913’te düştü. Sırp ve Bulgar kuvvetleri şehri ele geçirdiler14.

İşgalden sonra Edirne’nin durumu daha da perişan bir hal aldı. Askerlerin büyük bir kısmı Tunca nehrinin oluşturduğu Sarayiçi olarak adlandırılan bir adada yağmur ve çamurun altında günlerce aç bırakıldılar15. Açlık, mikroplu sular ve soğuğun etkisiyle askerlerin bir kısmı vefat etti. Askerler arasında dizanteri salgını çıktı. Açlık ve salgın hastalıktan her gün 20-30 asker ölmekteydi16.

Edirne’nin teslim alındığı dönemde Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde 1270’ten fazla yaralı ve hasta subay ve er bulunuyordu. Yaralı ve hastalara yeterli ihtimam gösterilmiyordu. Donma vakaları dolayısıyla iyileşmeyen yaralar sebebiyle pek çok askerin el ve ayakları kesilmek zorunda kalınmıştır17.

Osmanlı idarecileri, 1877-78 Osmanlı Rus Savaşı ve 1912-13 Balkan Savaşı yıllarında edindiği tecrübe ile I. Dünya Savaşı evvelinde hem sivil hem de askeri alanda sağlık hizmetlerinde yeni düzenlemeler yapmışlardır. 1913’te yayınlanan Vilayet-i İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi ile Memleket Tabiplikleri, Hükümet Tabipliği’ne dönüştürülmüş ve illerde Sıhhiye müdürlükleri kurularak, başta koruyucu ve çevre sağlığı hizmetleri olmak üzere il genelinin tüm sağlık işlerinden bu kurum mesul tutulmuştur18. Yine Birinci Dünya Savaşı başında Dâhiliye Nezareti’nin adı, Dâhiliye ve Sıhhiye Nezareti olarak değiştirilmiş ve sağlık hizmetleri de bu nezaret üzerinden verilmeye başlanmıştır19. Seferberlik ile birlikte Ağustos 1914’ten itibaren 20-45 yaşlarındaki sivil hekim, eczacı ve diş hekimleri ordu emrine alınmıştır20. Alınan bütün tedbirlere rağmen hastanelerdeki kayıtlara göre ordunun salgın hastalıklardan kayıpları 388 bin civarındadır. Bu rakamlara kaçak askerlerden ölenlerin miktarı dâhil edilmemiştir21. Osmanlı orduları I. Dünya Savaşında askerlerinin yaklaşık üçte birini cephe gerisinde kaybetmişti. Özellikle 3 ncü Ordu’da salgın hastalıklar (tifüs, tifo, dizanteri, dönek ateş, pnömonü ve sıtma) daha yaygındı. 3 ncü Ordu bir yıl (1915) içerisinde salgın hastalıklardan 23.651askerini kaybetmişti22. Osmanlı Orduları Askeri Sağlık İdaresi kayıtlarına göre, dört yıl süren savaşta askeri birliklerde görev yapan erlerin % 47’si hastanelere girmiş ve bunların % 17’si tedavileri esnasında ölmüştür23.

Genel duruma göre Çanakkale Cephesi’nin vaziyeti daha iyidir. Cephenin gerek İstanbul’a yakınlığı ve gerekse bölgedeki hastane teşkilatlarını çokluğu sağlık hizmetlerinin daha verimli sunulmasını sağlamıştır. Çanakkale muharebeleri esnasında Türk Sağlık Teşkilatı, sıkışık bir alanda bulunan orduda askerler arasında salgın bir hastalık çıkmasını

13 Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 214.14 Veysi Akın, “Edirne Müdafii Mehmed Şükrü Paşa”, Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman

Yay., s. 208-211. İstanbul 2008. 15 “Edirne de Tunca Adasında 5000 esir Türk askeri öldürülmüştür. Sarayiçi’nde 15.000 esir Türk Askeri ve 5000 ahalinin

ekserisi açlık ve süngü darbeleri ve kurşuna dizilerek şehit edilmişlerdir”, İlker Alp, Bulgar Mezalimi, Ankara 1990, s. 30.

16 Tosyavizade Dr. Rıfat Osman, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), Yay.: Dr. Ratib Kazancıgil, Edirne 1994, s. 49; Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 216-217, Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, s. 107.

17 Macar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar, s. 218-219.18 Erdem Aydın, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve

Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 15 (2004), s. 201-203. Erkan Tural, “Vilayet İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, C.15, Sayı: 1 (Ocak 2006), s. 61-65.

19 Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, s. 94.20 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, s. 123.21 Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, s. 145.22 I. Dünya Savaşı dönemi III. Ordu’daki sağlık faaliyetleri hakkında bir çalışma için bkz.: Hakan Erdem, Ahmet Tetik,

Özgür Arun, Bülent Ahmet Beşirbellioğlu, Ömer Çoşkun, Can Polat Eyigün, “War and infection in the Pre-antibiotic Era The Third Ottoman Army in 1915”, Scandinavian Journal of Infectious Diseases, September 2011, Vol: 43, No: 9, pp. 690-695.

23 Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, C. IX, Genelkurmay Yay., Ankara 1985, s. 578.

Veysi AKIN

1280

engellemek için büyük çaba sarf etmiştir. Takriben dokuz ay süren savaş esnasında 110.000 civarında yaralı, 71.000 civarında hasta ve hava değişimine ihtiyacı olanlar savaş bölgesinde ve civarında yer alan hastanelere sevk edilmiştir. Hastanelerde bu süreçte 48.268 hasta, 22.619 yaralı tedavi edilmiş; hastalar arasında % 11,6, yaralılar arasından % 2,7 şehit olmak suretiyle tedavilerinde başarı sağlanmıştır.

Çanakkale muharebelerini gerçekleştiren 5 nci Ordu’nun Çanakkale ve Gelibolu yarımadasında kurulanlar hariç olmak üzere hastanelerinin ağırlık merkezi İstanbul idi. İstanbul hastaneleri hasta ve yaralılarla kabul edemez duruma geldiği zamanlarda Trakya’daki hastanelere sevkiyat yapılmaktaydı24.

5 inci Ordu Komutanlığı Salık Başkanlığının Ordu Komutanlığı’na sunduğu raporda mayıs ayı toplam yatak sayısı 5050’li olarak gösterilmiştir25. Bunların dağılımları şöyledir:

Tekirdağ: 1450 yatak

Şarköy: 400 yatak

Gelibolu: 150 yatak

Lâpseki: 300 yatak

Ezine: 500 yatak

Dümrek Köyü: 450 yatak

Biga: 1300 yatak

Dimetoka: 500 yatak

Ayrıca cephede hizmet veren tedavi amaçlı merkezler de bulunuyordu. Bunlar sıhhiye bölük hastaneleri, alay ve tümenlerin seyyar hastanelerinden ibaretti. Bunların sayıları da bir hayli fazlaydı26.

Gelibolu, Çanakkale, Tekirdağ ve İstanbul’daki hastanelerin dışında yaralı ve hastalara hizmet eden Trakya hastaneleri Edirne ve mülhakatında (Uzunköprü, Keşan, Eriklice) bulunuyorlardı27.

Bu hastanelerde yatarak tedavi gören askerlerden iyileşemeyerek vefat edenler o dönemde memleketlerine gönderilmemişler, o bölgedeki en yakın şehitliklere veya mezarlıklara defnedilmişlerdir. Bunların sayılarını ve yerlerini tespit etmek oldukça zor ve uzun çalışmalar gerektirmektedir. Mesela, İstanbul Sağlık Dairesi İstatistik Şubesi’nden Dr. Rıfkı Bey’in hazırladığı rapora göre; 1916 yılı sonuna kadar İstanbul hastanelerinde tedavi gören yaralılardan 6.128’i, hasta olanlardan ise 24.451’i vefat etmiştir28. Bunların büyük bir kısmının Edirnekapı şehitliğine defnedildikleri bilinmekle beraber, İstanbul’daki diğer şehitlik ve mezarlıklara gömülenlerin sayıları da az değildir29.

Edirne Merkez Asker Hastanesi ve Kocaelili Mehmetçikler

Edirne Merkez Asker Hastanesi ve Şehitliği

İstanbul örneğinde olduğu gibi, Tekirdağ ve Edirne hastanelerinde vefat edenler de bölgedeki şehitliklere ve mezarlıklara defnedilmişlerdir. Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde 24 Ahmet Esenkaya, “Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri”, Çanakkale Araştırmaları

Türk Yıllığı, Sayı:10-11 (2011), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 36.25 Ahmet Esenkaya-Ceyhan Koç, “Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı: 3

(Mart 2005), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 32.26 Yaralanarak şehit düşenlerin tedavi edilmeye çalışıldığı hastaneler şehit listeleri verilirken yazılmaktadır. Bkz.:

Şehitlerimiz, C. I-V, Milli Savunma Bakanlığı Yay., Ankara 1998.27 Esenkaya, “Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri”, s. 44-45.28 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Askeri Hastaneleri, C. I, s. 238.29 Bu konuda bkz.: Lokman Erdemir, “Çanakkale Savaşı Sırasında İstanbul Hastanelerinde İlk Sağlık Hizmetleri ve

Şehitlerin Defni”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,Yıl: 17/1 (2012), Yay., s. 60-62.

1281

tedavi görmelerine rağmen iyileşemeyerek vefat edenlerin kimlikleri ve defin yerleri son yapılan çalışmalarla tespit edilmiş bulunmaktadır. Burada vefat edenlerin sayısı 5005 olup, defnedildikleri yerde hastane yakınlarında Edirne-Sarayakpınar yolu üzerinde bulunan Asker Hastanesi şehitliği veya mezarlığı olarak adlandırılmaktadır.

Bu bilgilerden hareketle günümüzde tarla haline gelmiş bulunan alanda Edirne Şehit Aileleri Derneği’nin gayretleriyle büyük bir şehitlik ve şehitler ormanı yapılması planlanmıştır. Projeye göre şehitlik alanı 1071 metrekare olacak, şehitlerin isimleri alana yazılacak ve her bir şehit için alana birer ağaç dikilecektir. Şehitliğin temel atma töreni 24 Eylül 2014’te gerçekleştirilmiş ve çalışmalar hali hazırda hızlı bir şekilde sürdürülmektedir. Şehit Aileleri Derneği’nden temin ettiğimiz bu 5005 kahramanın 54’i Kocaelilidir.

Çanakkale Savaşı’na katılan ve hastalanarak tedavi maksadıyla Edirne’ye gönderilen Mehmetçiklerin tedavi gördükleri Edirne Merkez Asker Hastanesi,1899 yılında Müşir Veysel Paşa tarafından inşa ettirilmiş olup, Edirne-Sarayakpınar yolu üzerindedir. 1980’li yıllara kadar hastane binasının önemli bir kısmı ayakta kalmayı başarabilmişse de günümüze sadece bir duvarı intikal edebilmiştir. İnşa edildiği günden itibaren uzun süre hastane olarak hizmet etmiş olan bina,30 Cumhuriyet döneminde Askeri hastanenin Edirne’den taşınması sonrasında kısa bir süre Jandarma Okulu olarak kullanılmış ve daha sonra kaderine terk edilmiştir31.

Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde Tedavileri Esnasında Vefat Eden Kocaelililer

Milli Savunma Bakanlığı kayıtlarına göre Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Kocaeli’nin toplam şehit sayısı 1.341 olarak verilmektedir. Bunlar bizzat harp sahasında savaşırken şehit veya yaralanarak bölge hastanelerinde şehit düşmüş olanlardır. Şu veya bu şekilde hastalanarak çeşitli hastanelere kaldırılmış ve tedavileri esnasında iyileşemeyerek hastanelerde vefat edenler bu rakama dâhil edilmemişledir. Bunların harplere göre dağılımını yaparsak şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır.Tablo: 1: Kocaelili Şehitlerin Harplere Göre Dağılımı32

Harp Sayı Harp SayıTürk-Yunan 1897 4 Kore 12Trablus 4 Kıbrıs 4Balkan 10 İç İsyanlar 3Birinci Dünya 1089 Görev 13İstiklal 202 Toplam 1.341

Bu genel verilerden sonra Edirne Merkez Hastanesi özeline dönecek olursak, bu hastane Balkan Savaşı’nda kale savunması ve I. Dünya Savaşı esnasında da özellikle Çanakkale Cephesi’nden gelen yaralı ve hastaların tedavisinde önemli hizmet görmüştür. Bu hizmetten yaralarının sarılması ve hastalıklarının iyileştirilmesi anlamında Kocaelili askerler de istifade etmişlerdir. Bunların bir kısmı iyileşerek birliklerine veya evlerine dönme şansı bulmalarına rağmen, bir kısmı şifa bulamayarak hastanede vefat etmiştir. Vefat edenler daha önceki bölümde hakkında bilgi verdiğimiz Merkez Asker Hastanesi’nin yakınlarındaki şehitliğe defnedilmişlerdir. Bu kahramanların listesi Balkan ve I. Dünya Savaşı’na göre tasnif edilerek aşağıya çıkarılmıştır.

30 Servet Ünkazan, Edirne ve Çevresi’nde Osmanlı Dönemi Askeri Mimari, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013, s.79-80. Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Yay. Haz.: Ratıp Kazancıgil, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013, s. 90.

31 Nilüfer Gökçe-Esin Karlıkaya, “Edirne Merkez Asker Hastanesi”, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, II/18 (2001), s. 143-148.

32 Tablo, www.msb.gov.tr/arsiv/phpscr/Sehitler.php adresindeki veriler esas alınarak oluşturulmuştur.

Veysi AKIN

1282

Tablo 2: Edirne Merkez Hastanesi’nde Vefat Eden Kocaelililer

Balkan Savaşı 1912-1913Adı Baba Adı Memleket Birlik Adı Vefat Tarihi Vefat Sebebi

Ahmet İlyas Merkez Piyade (Cephane Bölüğü) T.E. Hastalık

Davut Mustafa Merkez Piyade (Top Sahra Cephane) T.E. Hastalık

Mehmet Ali Ali Merkez Fatih Fırkası Hırka-i Şerif Alayı 22/07/1329 Hastalık

Mustafa Abdullah Merkez T.E. T.E. HastalıkOsman Ali Merkez Süvari T.E. Hastalık

Şevki Mehmet Merkez 1.Kolordu Nizamiye Katarı 3.Kol T.E. Hastalık

Birinci Dünya Savaşı 1914-1918

Adı Baba Adı Doğum Tarihi Memleket Birlik Adı Vefat

Tarihi Yaş Vefat Sebebi

Ahmet Arif 1878 Piyade (Depo) 13/08/1330 36 Dizanteri

Ahmet Bilal 1888 Piyade 20/12/1331 27 Dizanteri

Ahmet Molla Hasan 1881 Derbent

Ketenciler TE 19/12/1331 34 Hastalık

Ali Bekir 1870 MerkezAyazma

Piyade (Uzunköprü Amele Taburu)

19/10/1331 45 Kangren

Arif Ahmet 1878 TE 21/11/1331 37 Hastalık

Bekir İbrahim 1898Piyade (Tebdil Hava Efradından)

02/04/1333 19 İltihab-ı Ema (Zatü’l-Ema)

Bekir Mehmet 1888 TE 25/11/1331 27 HastalıkCemal Hüseyin 1893 TE 15/12/1331 22 HastalıkCemal Ali 1886 Piyade 19/08/1330 28 Edranü’r-RieEmin Hüsnü 1892 Piyade 01/01/1332 24 ZatürrieGarabet Parsih 1883 Bahçecik TE 30/11/1331 32 HastalıkHalil İbrahim 1896 Piyade 24/08/1332 20 ŞehitHamit Mehmet 1886 Piyade 01/01/1332 30 Daü’l-Hafr

Hasan Ali 1876

Gerdelli Karyesi Ziraat Amelesi Efradından

16/02/1334 38 Hastalık

Hasan Salih 1882

İkmal (Dimetoka Amele Taburu)

16/06/1331 33 İltihab-ı Ema (Zatü’l-Ema)

Hüseyin Ahmet 1894 Piyade 13/02/1333 22 Zat’ülEma-i Müzmine

Hüseyin Ali Osman 1874 Merkez

Hacılar

Piyade (Nakliye Depo Taburu)

16/11/1331 41 Zatürrie

1283

Hüseyin Mehmet 1873 TE 09/12/1331 42 Hastalık

Hüseyin Muhacir Mehmet 1891 İkmal 07/01/1331 24 İltihab-IıEma

(Zatü’l-Ema)

İbrahim Mustafa 1889 DarıcaSüvari (Süvari Topçu)

01/01/1332 27 Dizanteri

İbrahim Tahir 1897 Piyade 12/09/1334 21 Edranü’r-Rie

İdris Mehmet 1888 MerkezFevziye

Karargâh (1.Kolordu 3.Fırka Karargâhı Efradından)

01/10/1331 27 Hastalık

İsmail Kasım 1895 Piyade 02/11/1331 20 Zatürree

Karabet Parsih 1883 Bahçecik Sıhhiye Bölüğü 30/11/1331 32 İshal Şekli

Dizanteri

Mahmut Emin 1887

İkmal (Karaağaç Tecrithanesi Efradı)

07/07/1331 28 Üremi

Mehmet Ahmet 1872 İkmal 05/11/1330 42 Dizanteri

Mehmet Ahmet 1879 MerkezLütfiye Piyade 25/12/1331 36 Daü’l-Hafr

Mehmet Ali 1889 HerekeNaipköy Piyade 30/05/1334 25 Edranü’r-Rie

Mehmet Ali 1876

İkmal (Mustafa Pasa Jandarma Bölüğü)

06/07/1331 39 Zatürrie

Mehmet İsmail 1880 T.E. 29/09/1332 36 Şehit

Mehmet Mustafa 1885 MollafenariAkviran

Çatalca 1.İnşaat Taburu

19/11/1331 30 Nezle-i Ema-i Müzmine

Musa Emin 1898

Edirne Jandarma Alay Mektebi Talebesinden

24/02/1333 19 Lekeli Tifo

Mustafa Ali 1884 Piyade 20/11/1334 34 Humma-i Merzeği

Mustafa İbrahim 1885 MerkezKaşıkçı Piyade 01/01/1332 31 Humma-i

Racia

Mustafa Mehmet 1886 Piyade 02/02/1332 30 Humma-i Racia

Mustafa Mehmet 1879 Piyade 15/02/1332 37 Nezle-i Em’a

Mustafa Mustafa 1894 T.E. 15/10/1332 22 Yaralanarak Şehit

Mustafa Yusuf 1892 Süvari 14/06/1330 22 Zatü’l-CenbRecep İbrahim 1886 T.E. 15/12/1331 29 HastalıkRıfat İbrahim 1876 Piyade 28/10/1331 39 HastalıkSalih Halil 1892 Piyade 06/07/1332 24 Nezle-i Em’a

Veysi AKIN

1284

Süleyman Ömer 1875

Piyade (Ergene Amele Taburu)

07/12/1331 41 Zatürrie

Şahin Necip 1893 MollafenariAkviran Piyade 28/01/1332 23 Dizanteri

Şükrü Hasan 1891 Karargâh 26/12/1331 24 Hastalık

Tevfik Şaban 1891 Sahra Topçusu 30/11/1331 24 Hastalık

Veli Mehmet 1888 Piyade 19/01/1332 28 İltihab-ı Ema-ı Müzmine

Yevanet Haçiçek 1879

Piyade (Merkez İnşaat Bölüğü)

03/03/1332 37 İltihab-ı Ema-i Müzmine

Yunus Ali 1894 T.E. 27/09/1332 22 ZafiyetZekeriya Hamza 1883 Piyade 01/12/1331 32 Hastalık

Tablo 3: Vefat Edenlerin Adlara göre Dağılımı

İsim Sayı İsim Sayı İsim SayıAhmet 4 İbrahim 2 Rıfat 1Ali 1 İdris 1 Salih 1Arif 1 İsmail 1 Süleyman 1Bekir 2 Karabet 1 Şahin 1Cemal 2 Mahmut 1 Şevki 1Davut 1 Mehmet 6 Şükrü 1Emin 1 Mehmet Ali 1 Tevfik 1Halil 1 Musa 1 Veli 1Hamit 1 Mustafa 7 Yevanet 1Hasan 2 Osman 1 Yunus 1Hüseyin 4 Recep 1 Zekeriya 1

Toplam 54

Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde vefat eden Kocaelilerin adları incelediğinde ilk sırayı Mehmet, Mustafa, Ahmet gibi peygamberimize atfen verilen isimler (19) almaktadır. Bunu diğer İslam büyüklerine atfen Ali, Hasan, Hüseyin, Osman, Bekir gibi isimler (10) takip etmekte ve daha sonra da İslam öncesi İbrahim, Davut, İdris, İsmail, Süleyman, Yunus ve Zekeriya gibi peygamber adları gelmektedir.

Ayrıca bu isimler arasında Karabet ve Yavenet gibi iki gayrimüslim Ermeni vatandaşın da bulunduğu görülür. Bunlardan Parsih oğlu Karabet 1883 doğumlu Bahçecik nüfusuna kayıtlı olup, seferberlik gereği orduya katılmış sıhhiye bölüğünde hizmet ederken Dizanteriye yakalanmış ve tedavisi esnasında vefat ederek Edirne Merkez Asker Hastanesi Mezarlığı’na defnedilmiştir. Diğeri de Haçicek oğlu Yavenet 1879 doğumlu ve İzmit nüfusuna kayıtlı olup, piyade sınıfı inşaat bölüğünde hizmet ederken İltihab-ı Ema-i Müzmine (Müzmin Kan İltihabı) hastalığına yakalanarak tedavisi esnasında Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde vefat etmiş ve aynı mezarlığa gömülmüştür.

1285

Tablo 4: Memleketlerine Göre Dağılım

Memleket SayıMerkez 43Merkez köyler 5Başiskele//Bahçecik 1Darıca 1Gebze/Mollafenari/Akviran 2Körfez/Hereke 1Kartepe/Derbent/Ketenciler 1Toplam 54

Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde tedavileri esnasında vefat eden Kocaelili askerler, memleketlerine göre incelendiğinde 43 sayısı ile İzmit merkez kazanın büyük bir yekûn tuttuğu anlaşılır. Buna merkez köyler de eklendiğinde bu sayı 48 ulaşmaktadır. Bunun dışında Başiskele (2), Gebze (2) olmak üzere, Darıca, Körfez ve Kartepe de birer olarak sıralanır.

Tablo 5: Vefat Sebeplerine Göre Dağılım

Sıra Hastalık Sayı Sıra Hastalık Sayı1 Daü’l-Hafr 2 9 Lekeli Tifo (Tifüs) 12 Dizanteri 6 10 Nezle-i Ema (Kanama) 3

3 Edranü’r-Rie (Akciğer Hastalığı) 3 11 Şehit/Yaralanarak şehit 3

4 Hastalık 18 12 Üremi 15 Humma-i Merzeği 1 13 Zafiyet 1

6 Humma-i Racia (Dönek Ateş) 2 14 Zatü’l-Cenb (Akciğer Zarı

iltihabı) 1

7 İltihab-ı Ema (Zatü’l-Ema) Kan İltihabı 6 15 Zatürree 5

8 Kangren 1 Toplam 54

Kocaelili askerlerin önemli bir kısmının (19) vefat ediş sebebi olarak genel bir tanımlama ile “hastalık” yazılmış, ancak hastalığın adı belirtilmemiştir. Bunların içerisinde salgın hastalıklar var mıdır? Bilemiyoruz. Bununla beraber hastalıkları belirtilenlere bakıldığında salgın hastalıklardan ölümler olduğu anlaşılmaktadır. Bu hastalıkların başında Dizanteri, Humma, Dönek Ateş, Tifüs, çeşitli iltihaplanma ve kanamalar dikkat çekmektedir. Ayrıca savaş esnasında yaralanmalara bağlı iyileşmeyen kangren ve yaralar dolayısıyla şehit olarak hastaneye ulaştırılmış olanlar da mevcuttur. Hava şartlarına bağlı olarak Zatürreeye yakalanmış ve tedavileri esnasında vefat edenler de mevcuttur. Bunlar da toplam sayıya göre önemli bir oran oluşturmaktadır.

Veysi AKIN

1286

Tablo6: Yaşlara Göre Dağılım

Yaş Sayı Yaş Sayı Yaş Sayı19 2 28 3 37 320 2 29 1 38 121 1 30 3 39 222 5 31 1 41 223 1 32 2 42 224 5 33 1 45 125 1 34 2 T.E. 627 4 36 3 Toplam 54

Kocaelili şehitler yaşlarına göre incelendiğinde ekseriyetle 20-45 yaş arasında oldukları gözlenecektir. Bu dilimin dışında 19 yaş olmak üzere iki kişi mevcuttur. Bunlardan birisi “Edirne Jandarma Okulu” talebesi olup, harp esnasında okul tatil edilerek cephe hizmetine gönderilen Kocaeli merkez nüfusundan Emin oğlu Musa olup, Lekeli tifo (Tifüs) hastalığına yakalanarak Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde tedavisi sırasında vefat etmiştir. Diğeri ise Karamürsel nüfusuna kayıtlı 1898 doğumlu İbrahim oğlu Bekir olup, kanda iltihaplanma sonucu tebdil-i havaya çıkmış, ancak hastanede tedavisi esnasında vefat etmiştir. Diğerleri ya normal yaşı icabı askerlik görevini yapmak üzere orduya katılmışlar ya da seferberlik emri gereği ordu hizmetine alınanlardır.

Tablo 7: Askerlik Sınıflarına Göre Dağılım:

Sınıfı Sayı Sınıfı SayıPiyade 29 İnşaat 1Ziraat Amele Efradı 1 Nizamiye 1İkmal 5 Topçu 1Süvari 2 Talebe 1Karargah 2 TE 10Sıhhiye 1 Toplam 54

Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde tedavileri esnasında vefat eden Kocaelili askerlerin sınıflara göre dağılımı incelendiğinde, büyük ekseriyetle piyade oldukları anlaşılmaktadır. Ayrıca iki süvari, bir de topçu askeri mevcuttur. Bunlardan başka ikmal, karargâh, nizamiye, inşaat ve ziraat gibi hizmet birliklerinden olanlar da mevcuttur. Biri de “Edirne Jandarma Alay Mektebi” talebesi olup bu esnada cepheye gönderilenlerdendir.

Sonuç olarak, Kocaelililer nasıl ki Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde üzerinde yer aldığı coğrafyanın yurt olmasına verdiği şehitlerle hizmet etmişse, Osmanlı’nın yıkılış ve Cumhuriyetin kuruluş dönemi muharebelerinde de vatan savunmasına aynı ölçüde katkıda bulunmuşlardır. Son dönem savaşlarda tespit edilebildiği kadarıyla çeşitli hastanelerde tedavileri sırasında vefat edenler hariç olmak üzere Kocaelili şehitlerin sayısı 1341 olarak kayıtlara geçmiş bulunmaktadır. Bizim tespit ettiğimiz Edirne Merkez Asker Hastanesi’nde tedavileri sırasında vefat eden 54 kişi bunlara dâhil değildir. Bunlar gibi daha birçok şehitlikte bu şekilde yatanlar vardır. Bunlar da yeni araştırmaları ve araştırmacıları beklemektedir. İnşallah bu çalışma bu konudaki yeni araştırmalar için bir vesile olur. Tüm adları ve mezarları bilinen ve bilinmeyen bizlere bu aziz vatanı emanet eden şehitlerimizin kabirleri muazzez ve ruhları şad olsun.

1287

KAYNAKLARAkın, Veysi, “Edirne Müdafii Mehmed Şükrü Paşa”, Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman Yay., İstanbul 2008, s. 208-211.

Alp, İlker, Bulgar Mezalimi, Ankara 1990.

Aydın, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 15 (2004), s.185-207.

Erkan Akyüz, Balkan Savaşlarında Edirne Müdafaası, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2014.

Erdem, Hakan, Ahmet Tetik, Özgür Arun, Bülent Ahmet Beşirbellioğlu, Ömer Çoşkun, Can Polat Eyigün, “War and infection in the Pre-antibiotic Era The Third Ottoman Army in 1915”, Scandinavian Journal of İnfectious Diseases, September 2011, Vol: 43, No: 9, pp. 690-695.

Erdemir, Lokman, “Çanakkale Savaşı Sırasında İstanbul Hastanelerinde İlk Sağlık Hizmetleri ve Şehitlerin Defni”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 17/1 (2012), s. 51-73.

Esenkaya, Ahmet, “Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı:10-11 (2011), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 25-70.

Esenkaya, Ahmet-Ceyhan Koç, “Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı: 3 (Mart 2005), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 24-51.

Gökçe, Nilüfer-Esin Karlıkaya, “Edirne Merkez Asker Hastanesi”, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, II/18 (2001), s. 143-148.

Hafız Rakım Ertür’ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri, Yay.Haz.:RatipKazancıgil, Edirne Araştırma Merkezi Yay., Kırklareli 1986.

Macar, Oya Dağlar, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, Libra Yay., İstanbul t.y.

McCartyh, Justin, Ölüm ve Sürgün, İnkılap Yay., İstanbul t.y.

Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976.

Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler, (2. Baskı) Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010.

Şehitlerimiz, C. I-V, Milli Savunma Bakanlığı Yay., Ankara 1998.

Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Haz.: Dr. Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yay., Edirne 1994.

Tural, Erkan, “Vilayet İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, C.15, Sayı: 1 (Ocak 2006), s. 61-65.

Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, C. IX, Genelkurmay Yay., Ankara 1985.

Ünkazan, Servet, Edirne ve Çevresi’nde Osmanlı Dönemi Askeri Mimari, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013.

www.msb.gov.tr/arsiv/phpscr/Sehitler

Yıldırım, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yay., İstanbul 1985, s. 1319-1338.

Yiğitgüden, Ali Remzi, Balkan Savaşı’nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II, Yay. Haz.: Betül Turan-Zekeriya Türkmen, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., Ankara 2006.

Veysi AKIN