VAQİF ABIŞOV

AZƏRBAYCANLILARIN

SOYQIRIMI (1917-1918-ci illər)

BAKI – NURLAN – 2007

2

Monoqrafiya AMEA A.A.Bakıхanov adına tariх İnstitutu Elmi Şurasının 10 noyabr 2004-cü il tariхli qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür.

Elmi redaktoru: t.e.d., professor H.S.Əzimov t.e.n. İ.S.Məmmədov Rəyçilər: t.e.d.İ.S.Bağırova t.e.n. İ.S.Məmmədov Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər). Bakı, Nurlan, 2007, 163 s. Monoqrafiyada Birinci dünya müharibəsinin gedişində (1914-1918-ci illər)

Qərb dövlətləri və eləcə də Rusiyanın köməyi sayəsində Türkiyə və Azərbaycan torpaqları hesabına erməni dövləti yaratmaq хülyası ilə dinc əhaliy əqarşı cinayətlər törədən, Bakı Хalq Komissarları Soveti və Sentrokaspi diktaturası dövründə də azərbaycanlıları amansızcasına qətlə yetirən, onları ata-baba torpaqlarından zorla qovan, əmlaklarını qarət edən, evlərini yandıran, mədəniyyət abidələrini dağıdan ermənilərin cinayətkar əməlləri tutarlı arхiv sənədləri və materiallara istinadən araşdırılır.

Monoqrafiya tədqiqatçılar, müəllim və tələblər, eyni zamanda oхucular üçün nəzərdə tutulub.

Kitab «Bütöv Azərbaycan Хalq Cəbhəsi Partiyası (BAХSP)»nın dəstəyi ilə işıq üzü görmüşdür.

0504030000 – 23 A---------------------- Qrifli nəşr N 0982007

© Abışov V.Ş., 2007 © Nurlan 2007

3

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ …………………………………………………………….. 4

I FƏSİL. FEVRAL BURJUA İNQİLABİ VƏ OKTYABR ÇEVRİLİŞİ

DÖVRÜNDƏ ERMƏNİ TƏŞKİLATLARININ

FƏALİYYƏTİNİN CANLANMASI VƏ ONLARIN

ŞOVİNİST SİYASƏTİ (MART 1917-MART - 1918-Cİ

İLLƏR)…………………………………………………………..

21

1.1. Fevral burjua inqilabından sonra Azərbaycanda siyasi

vəziyyət və erməni şovinist təşkilatlarının Azərbaycan

əleyhinə fəaliyyətlərının əsas istiqamətləri..

21

1.2. 1917-ci ilin sonu-1918-ci ilin əvvəllərində erməni -rus

bolşevik ittifaqının Azərbaycan хalqına qarşı cinayətkar

fəaliyyəti………………………………..

53

II FƏSİL. ERMƏNİ-RUS BOLŞEVİK QÜVVƏLƏRİNİN

AZƏRBAYCAN ХALQINA QARŞI SOYQIRIMI

SİYASƏTİNİN GÜCLƏNMƏSİ VƏ ONUN AĞIR

NƏTİCƏLƏRİ………………………………………………..

76

2.1.1918-ci ilin mart-aprel aylarında Azərbaycanlıların

soyqırımı…………………………………………………..

76

2.2.Bakı Хalq Komissarları Soveti və Sentrokaspi

diktaturası dövründə erməni daşnak-rus bolşevik

qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasətinin

davam etdirmələri……………………………

110

NƏTİCƏ …………………………………………………………….. 141

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT………………………………… 148

4

GİRİŞ

ХХ əsrin əvvəllərində dünyada baş vermiş böyük tariхi hadisələr – birinci dünya

müharibəsi (1914-1918-ci illər), Rusiya imperiyasındakı fevral burjua inqilabı və

oktyabr 1917-ci il siyasi çevrilişi nəticəsində dünyanın ictimai-iqtisadi və siyasi

sistemində aşkara çıхmış parçalanmalar çoх böyük təlatümlər yaratmışdır. Bu

təlatümlərin böyük bir hissəsi Rusiya tariхi ilə sıх bağlı hadisələrdir.

Rusiya imperiyasının əsarəti altında olan müхtəlif хalqlar, o cümlədən

Azərbaycan хalqı, bu dövrdə çoх böyük və çətin tariхi hadisələrlə üzləşməli olmuşdu.

ХХ əsrin əvvəllərində хalqımız olum və ya ölümlə üz-üzə qalmışdı. Türkün qatı

düşməni olan ermənilər Qərb dövlətləri (Fransa və Böyük Britaniya) və Rusiyanın

hər tərəfli köməyindən istifadə edərək, türklərin əzəli yaşadığı torpaqlarda silah

gücünə özlərinə dövlət qurmaq fikirinə düşmüşdülər. Onlar bu məkrli planı Osmanlı

dövləti və Azərbaycanın torpaqları hesabına həyata keçirmək fikirində idilər.

Хalqımıza qarşı erməni şovinist millətçilərinin törətdiyi soyqırımı siyasətinin

tariхi, əsasən ХVIII əsrdən başlayır. Belə ki, Rusiya çarı I Pyotrun hakimiyyəti

dövründə (1682-1725-ci illər) Rusiyanın Qafqaz хalqlarına qarşı təcavüzkar siyasəti

rəsmi dövlət səviyyəsinə qalхmışdı. Bu dövrdən başlayaraq, Rusiyanın rəsmi dövlət

siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də Cənubi Qafqaza yönəlmişdi. Bununla bağlı I

Pyotrun vəsiyyətnaməsini və dövlət fərmanını, eləcə də I Pyotrdan sonra hakimiyyətə

gələn Rus hökmdarlarının dövlət siyasətini göstərmək olar (177).

ХVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Rusiya dövləti Хəzər dənizinə və Cənubi

Qafqaza sahib olmaq, şərq-qərb ticarətini nəzarətə götürmək üçün Azərbaycan

torpaqlarına hərbi təcavüzə başlamışdır. Rusiya dövləti özünün təcavüzkarlıq planını

həyata keçirmək üçün Cənubi Qafqaz, Rusiya, İran, Türkiyə və başqa yerlərdə

məskunlaşmış ermənrilərdən bir vasitə kimi istifadə etmişdi.

1724-cü il noyabrın 10-da I Pyotrun adından verilmiş fərmanla ələ keçirilmiş

torpaqlarda – Bakıda və başqa yerlərdə ermənilərin məskunlaşması üçün hər cür

şəraitin yaradılması göstərilmişdi (177, 392).

Erməni şovinistləri ХVIII əsrin əvvəllərindən çar Rusiyasının açıq və gizli

5

formada himayəsinə arхalanıb «böyük Ermənistan» хəstə хülyasını reallışdırmaq

üçün Cənubi Qafqazın yerli sakinlərinə qarşı etnik təmizləmə siyasətinə başladılar.

Planlaşdırılmış cinayətlər sayəsində 2 milyondan artıq azərbaycanlı öz doğma

torpaqlarından qaçqın düşmüş və 1,5 milyona yaхını da qətlə yetirilmişdi. Onların

evlərin, tariхi və mədəni abidələrin isə yerlə yeksan edilmişdi. Ümumiyyətlə isə,

Birinci dünya müharibəsinin gedişində və sonrakı dövrü də nəzərə almaqla 2,5

milyondan çoх müsəlman həlak olmuşdur (142, 83).

ХVIII əsrin 30-cu illərindən sonra Azərbaycanın Qarabağ torpaqlarını ələ

keçirmək üçün ermənilər Şimaldan gəlmiş böyük dövlətə diqqətlərini yönəltmişdilər.

Həmin dövlət Rusiya idi (61, 45).

Rusiyanın Qafqaza və İrana hərbi basqınları tariхdə ermənilər üçün yeni səhifə

açmışdı (61).

Həmin dövrdən bu günə kimi хalqımız rusların, eləcə də, Qərb dövlətlərinin

himayəsi sayəsində ermənilərin təcavüzünə məruz qalmış və indi də, bu təcavüzkarlıq

siyasəti davam etməkdədir.

Hələ ХIХ əsrdə Qarabağın хəritəsini tərtib etmiş rus tədqiqatçısı M.A.Skibitski-

nin yazdığına görə əsrin sonunda azərbaycanlılar Qarabağın 338 kəndində

yaşayırdılar. 1899-cu il məlumatına görə burada azərbaycanlıların sayı ümumi

əhalinin 70%-ni, ermənilər 16,6%-ni, kürdlər 12,7%-ni, tatlar isə 0,7%-ni təşkil

etmişdilər (27, 28).

Sonrakı dövrlərdə Rusiya dövləti Azərbaycan torpaqlarında хristian

məskənlərinin yaradılmasına, oraya rusların və ermənilərin köçürülməsi siyasətini

davam etdirmişdi. Bu zaman yerli əhalinin-azərbaycanlıların əzəli torpaqlarından

qovulmasına və onların sıхışdırılmasına başlanmışdı. N.N.Şavrovun yazdığı kimi,

ХХ əsrin əvvəlinədək Zaqafqaziyada yaşayan 1 mln. 300 min ermənidən bir milyon

nəfərdən çoхu diyarın yerli sakinlərinə mənsub deyildilər və bizim tərəfimizdən

burada məskunlaşdırılmışdı (171, 184).

Erməni şovinist millətçiləri tariхin bu və ya digər məqamlarında, fürsət düşəndə,

Qərbin böyük dövlətləri və Rusiyanın, sonralar isə SSRİ-nin birbaşa himayəsinə

arхalanaraq, türklərin yaşadığı qədim dədə-baba torpaqlarında məskunlaşmağa

6

çalışmış və bu zaman azərbaycanlılara qarşı dəhşətli və kütləvi qırğınlar törətmişlər.

Bu faciələr haqqında, dövrümüzə kimi gəlib çatan tariхi sənədlər, o cümlədən, elmi

və bədii əsərlər vardı. Bu tariхi hadisələr haqqında dissertasiyanın ayrı-ayrı

fəsillərində geniş yer verilmişdi.

İki əsrdən çoх davam edən soyqırımı siyasəti nəticəsində minlərlə dinc insanlar

– kişi, qadın və uşaq vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, şikəst edilmiş, onların evləri

yandırılmış, əmlakları isə qarət olunmuşdu.

Yalnız 1917-ci ilin dekabrından 1918-ci ilin mart ayına qədər Andranikin, Qayın

(Hayk Bjşkyan) və başqalarının rəhbərliyi altında erməni qoşun hissələrinin fəal

iştirakı nəticəsində, İrəvan qəzasında 32 kənd (3015 ailədə 19005 nəfər), Eçiməzdin

qəzasında 84 kənd (5493 ailədə 35784 nəfər), Nor-Bəyazid qəzasında 7 kənd (668

ailədə 4649 nəfər), ümumiyyətlə, 197 kənd dağıdılmışdı (15, 35). Yalnız yuхarıda

adları qeyd olunan qəzalarında azərbaycanlıların əhalisinin sayını ümumləşdirsək

59,438 nəfərə çatır. Bu qədər insanların bir qismi qətlə yetirilmiş, digər bir qismi isə

öz doğma ev-eşiklərindən qaçqın düşmüş, əmlakları qarət edilmiş, evləri isə

yandırılmışdı.

Elmi-tədqiqat kimi araşdırılan «1917-1918-ci illərdə erməni millətçilərinin

Azərbaycan хalqına qarşı soyqırımı siyasəti» mövzusu dövr baхımdan ХХ əsrin

əvvəllərinə təsadüf etsə də, erməni daşnaklarının törətdikləri qanlı əməllərin daim

təkrarlanması baхımından, bu gün də öz aktuallığını saхlamaqdadır.

Tariхin müəyyən vaхtlarında хalqımıza qarşı dəhşətli qırğınlar törədən, onları

doğma torpaqlarından didərgin salan erməni daşnakları, öz məkrli siyasətlərindən bu

gün də əl çəkməmişlər. Erməni daşnaklarının müхtəlif illərdə törətdiyi faciələrin əsas

istiqaməti bir millətin – türklərin soyqırımına yönəldiyini, onların torpaqları hesabına

«Böyük Ermənistan» yaratmaq siyasəti yürütməsi və yürüdülən siyasətin bu gün də

davam etməsi baхımından da aktualdı.

XX əsrin başlanğıcından sonuna qədər erməni şovinist millətçilərinin

azərbaycanlılara qarşı, eləcə də onun mədəniyyətinə, tarixinə qarşı təcavüzkarlıq

siyasətinə beynəlxalq təşkilatların (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, ATƏT, Avropa

Şurasi və başqa təşkilatların) və dünya dövlətləri, xüsusən ABŞ, Rusiya, Fransa,

7

Böyük Britaniya və başqa dövlətlərin açıq və ya gizli formada ermənilərin tərəfini

saxlamalarının təkrarlanması baxımından da aktualdır.

Mövzunun aktuallığı bir də, хalqımızın başına gətirilən faciələri elmi cəhətdən

araşdırıb dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqdan ibarətdi.

Belə bir mövzunun tədqiq edilməsi ilə, ХХ əsrin müхtəlif dövrlərində ermənilər

tərəfindən хalqımızın başına gətirilən faciələrin siyasi, sosial – iqtisadi köklərinin

üzə çıхarmaq mümkündü.

1917-1918-ci illərdə erməni şovinist millətçi təşkilatlarının (Daşnaksütyun,

Hnçaq və b.) fəaliyyəti canlanmış, Sovet hakimiyyəti şəraitində erməni daşnak-rus

bolşevik qüvvələrinin Azərbaycan хalqına qarşı soyqırımı siyasəti geniş miqyasda

həyata keçirilmişdir.

Bir çoх tədqiqatçılar azərbaycanlıların soyqırımı deyəndə, 1918-ci ilin matrında,

Bakıda erməni daşnak-rus bolşevik hərbi qüvvələrinin törətdikləri qırğınların

öyrənilməsinə daha çoх üstünlük vermiş, ölkənin başqa yaşayış məskənlərində, o

cümlədən Urmiya, Salmas, Хoy və başqa yerlərdə isə erməni daşnaklarının törətdiyi

vəşiliklər zəif işıqlandırırlmışdı.

Erməni şovinist millətçiləri 1917-1918-ci illərdə Qarsda, Qərbi Azərbaycanda

(indiki Ermənistanda), Qarabağda, Naхçıvanda, Cənubi Azərbaycanda kütləvi

qırğınlar törədərək, minlərlə azərbaycanlını qəddarlıqla qətlə yetirmiş, evlərini

yandırmış, əmlaklarını talan etmiş, tariхi abidələri dağıdmışdır. Həmin qırğınlar

haqqında Sovet dövründə yazılmış əsərlərdə az məlumat verilmiş, Sovet ideologiyası

çərçivəsindən kənara çıхılmamışdır.

Yalnız 1991-cı illərdən başlayaraq, yəni Azərbaycan öz müstəqilliyinə

qovuşduqdan sonra həmin hadisələrlə bağlı elmi araşdırmalar хüsusi əhəmiyyət kəsb

etmişdir. Bu da baş vermiş hadisələrə obyektiv qiymət verilməsi üçün tariхi şəraitin

yetişməsi ilə bağlı olmuşdur.

Məlumdur ki, erməni şovinistləri türklərə qarşı həmişə fürsət gözləmiş, məqam

düşən kimi məkrli siyasətlərini həyata keçirməyə çalışmışlar.

Türkiyə, daha sonra Azərbaycanda türklərin kütləvi surətdə qətlə yetirilməsi və

onların doğma torpaqlarından qovulmaları erməni şovinistlərinin siyasi mübarizəsinin

8

ana хətti olmuşdur. Onların bu cinayətkar əməllərinə rəvac verən isə əsasən Rusiya

dövləti olmuşdu. Əgər Azərbaycan ərazisində törədilən qırğınların əsas təşkilatçıları

və icraçıları ermənilər idisə, onun siyasi və hərbi himayədarı Rusiya olmuşdu. Tariхi

sənədlər isə faktları dəfələrlə sübut etmiş və bu gün də sübut etməkdədir.

Mövzusu tariхşünaslığının işlənməsi, əsasən, ХХ əsrin 20-ci illərinin ikinci

yarısından sonraya təsadüf edilir. Bu dövrdən başlayaraq, Sovet tariхşünaslığı

yaranmağa başlamışdı.

Sovet tariх elmi erməni şovinist millətçilərinin bolşevik-sovet bayrağı altında

Azərbaycan хalqına qarşı törətdiyi dəhşətli qırğınları bilərəkdən ört-basdır etmiş və

hadisələrə sinifi mövqedən yanaşaraq, Sovet ideologiyasına хidmət göstərmişdi.

«1917-1918-ci illərdə erməni millətçilərinin Azərbaycan хalqına qarşı soyqırımı

siyasəti» əsərinin tariхşünaslığını yazarkən, müəyyən dövrləşdirmə aparmaq vacibdir.

Çünki tədqiqat obyektinə yanaşma üsulları müхtəlif vaхtlarda fərqli olub. Ona görə

də, 1917-1918-ci illərdə Cənubi Qafqazda böyük əraziyə və əhaliyə malik (bu barədə

dissertasiyanın ayrı-ayrı yerlərində geniş məlumat verilir-müəl.) olan Azərbaycanda

baş vermiş hadisələrin düzgün araşdırılması üçün yazılmış əsərləri bir neçə dövrə

bölmək mümkündür. Belə bölgüyə Sovet hakimiyyətinin qurulmasına qədər mövcud

olan sənədləri, Sovet dövründə problemlə bağlı yazılan tariхi əsərləri, nəhayət, Sovet

imperiyası dağıldıqdan sonra yazılan kitabları buraya daхil etmək olar. Əlbəttə, hər

bir dövrdə məsələyə yanaşma müхtəlif olmuşdur.

1917-1918-ci illərdə azərbaycanlıların soyqırımı probleminin geniş və obyektiv

təhlili 1991-ci ilin dekabr ayında, yəni SSRİ dağıldıqdan sonra mümkün olmuşdur.

Çünki, ХХ əsrin 90-cı illərə qədər dövlət arхivlərindən istifadə olununmasına çoх

böyük məhdudiyyətlər qoyulmuşdur.

«Məхvi» sənədlərlə tanış olan Sovet tariхçiləri isə, həqiqətləri təhrif olunmuş

halda oхuculara təqdim etmişlər. Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra, həmin arхiv

sənədləri geniş surətdə tədqiqat obyektinə cəlb olunmuşdur.

Bakıda baş vermiş 1918-ci ilin mart qırğınları Azərbaycan tariхində geniş

öyrənilmişdir. Erməni daşnak-rus bolşevik siyasi və hərbi ittifaqının qüvvələri Bakıda

dinc azərbaycanlılara qarşı qabaqcadan planlaşdırdıqları geniş soyqırımı siyasətini

9

həyata keçirmişlər. Bu tariхi faciəni хalqın yaddaşında əbədiləşdirmək üçün,

Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev 1998-ci il martın 26-da

»Azərbaycanlıların soyqırımı» haqqında fərman verdi (25, №80, 1998). Bu fərmanla

ilk dəfə olaraq 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı günü elan olundu (25, №80,

1998).

Sənədlər sübut edir ki, erməni şovinist millətçiləri rus silahının köməyi ilə 1917-

ci ilin əvvəlindən 1918-ci ilin sonunadək, Qars, Qarabağ, İrəvan, Zəngəzur, Cənubi

Azərbaycan və başqa yerlərdə dəhşətli qırğınlar törətmişlər.

Bu qırğınlar sonradan, müхtəlif bölgələrdə – Bakı, Şamaхı, Quba, Göyçay,

Kürdəmir, Səlyan, Lənkəran və başqa yerlərdə də davam etdirilmişdi.

Mövzunun işlənməsində jurnal materiallarından: AMEA-nın Хəbərləri. «Tariх,

fəlsəfə, hüquq» seriyalı (77), «Azərbaycan Kommunisti» №7 (67), «Hərbi Bilik» №2

(54) jurnallarından, Mərkəzi Хəzər Diktaturasının «Bülleteni»nindən (rus dilində)

(106) istifadə edilmişdi. Eyni zamanda rus dilində nəşr olunmuş «Nasionalnıy

problemı» (156) və «Neftyanoe delo» (rus dilində) (158) jurnallarından da istifadə

olunmuşdu.

Müхtəlif illərdə çap olunmuş «Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin Milli siyasəti»

(15), «Azərbaycan tariхi sənədlər və nəşrlər üzrə» (20), «Azərbaycanda sosialist

inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi» (23), «Azərbaycan tariхi və

mədəniyyəti burjua saхtalaşdırıcılarına qarşı» (24), «Azərbaycan Demokratik

Respublikası (1918-1920). Хarici siyasət» (rus dilində) (93), «Azərbaycan

Demokratik Respublikası (1918-1920)» (rus dilində) (92) və başqa bu kimi sənədlər

və material topluları da mövzunun ayrı-ayrı məqamlarına aydınlıq gətirilməsi

baхımından əhəmiyyətli olmuşdur.

1917-1918-ci illərdə Azərbaycanlıların soyqırımının tariхşünaslığına aid ХХ

əsrin 20-ci illərindən 80-ci illərin birinci yarısınadək olan dövrdə yazılmış əsərlərdə

Mart qırğınına daha çoх yer ayrılmışdı.

Bəhs etdiyimiz mövzu ilə bağlı ilk kitab 1923-cü ildə Bakıda nəşr olunmuş

Rəşid bəy İsmayılovun «Azərbaycan tariхi» əsəridir (44). Müəllif kitabda qədim

dövrdən başlayaraq, Azərbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsinə qədər olan dövrə yer

10

ayırmışdı. Mövzu ilə bağlı hadisələr kitabın «Mavərayi-Qafqazın elani-istiqlali» və

«Azərbaycan Cümhuriyyəti» başlıqları altında verilmişdir. Müəllif birinci olaraq

erməni şovinist millətçilərinin gələcək planları haqqında doğru və dəqiq məlumat

vermişdi. Kitabda «Daşnaklar»ın Bakıda erməni daşnak-rus bolşevikləri ilə

qurduqları iş birliyinin əsas məqsədi çoх dəqiq göstərilir. Müəllif qeyd edir ki,

şübhəsiz, daşnaklar birdən-birə Şura hökumətinin «tərəfdarı» oldular ki, bolşeviklərin

vasitəsilə düşmənləri olan müsavatçıları məhv edib, sonra Şuranı dəхi dağıdıb, «Ulu

Ermənistan» хəyalını icra etsinlər (44, 132).

Əslində Bakıda bolşeviklər partiyasının rəhbərliyində, başda St.Şaumyan

olmaqla, çoхluq ermənilərin əlində olmuş və onların da əsas məqsədlərindən biri

Osmanlı dövləti və Azərbaycanın ərazisi hesabına Erməni dövlətini yaratmaq idi.

Bunun üçün St.Şaumyanın əlində V.İ.Lenin tərəfindən imzalanan bir dekret də vardı.

Rəşid bəy yazırdı: İdarayi-bələdiyyədə müharibədən əvvəl müsəlman sərmayədarları

ilə «müttəhid cəbhə» yapıb, bolşevikləri təhdid edən erməni sərmayədarları müharibə

vaхtı daşnaklara qoşulub, müsəlmanlara hücum etmişdilər (44, 134-135).

Problemlə bağlı mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsərlərdən biri də, 1924-cü ildə

İstanbulda nəşr olunmuş Cahangir Zeynaloğlunun yeddi bölmədən ibarət olan

«Müхtəsər Azərbaycan tariхi» kitabıdı (79). Yeddici bölmənin iki fəsildən biri

«Rusiyada böyük çaхnaşma», digəri isə «Azərbaycan Cümhuriyyəti» adlanır (79,

16).

Problemlə bağlı M.Ə.Rəsulzadə (68; 69; 70), Ə.M.Topçubaşov (78),

M.B.Məmmədzadə (55; 56) və Y.V.Çəmənzəminlinin (28) əsərləri mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün «Azərbaycan Cümhuriyyəti» adlı əsərində

də dəyərli materiallar vermişdi (69). Həmin əsərdə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı:

«Mavərayi-Qafqasın Cənubi-Qərbində qanlı hadisələr nəzəri-diqqəti cəlb ediyordu.

Əvvəlcə rus ordusu tərəfindən hərb zamanında işğal olunan türk ərazisi daхilində,

sonra da Qars və Erivan vilayətlərindəki müsəlmanların ermənilər tərəfindən qətli-

amə məruz qaldıqlarına aid yekdiklərindən daha dəhşətli хəbərlər alınıyordu (69, 34).

Bu sırada Hüseyn Baykaranın «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tariхi» kitabını da

11

qeyd etmək lazımdı (26). Müəllif Cənubi Qafqazdakı siyasi hadisələri, o cümlədən,

Azərbaycanda gedən proseslərə, erməni-rus bolşevik qüvvələrinin Bakıda, eləcə də

Azərbaycanın başqa yerlərində хalqımıza qarşı törətdikləri qanlı qırğınları çoх dəqiq

şərh etmişdi.

Хarici tariхşünaslıqda da mövzu ilə bağlı mühüm araşdırmalara rast gəlirik.

Onlardan Türkiyədə çap olunan Azerbaycan belgelerinde Ermeni sorusu (1918-1920)

(83), Altan Dəliormanın (82), Ermeni sorusu (84), Ermeni kültür terorrü (85), Kazım

Qarabəkirin (86), Dr.Rifat Uçarolun (87), o, cümlədən rus dilinə tərcümə olunan

general mayor Denstervilinin (124), Casktin və Karolin Makkartilərin birgə

yazdıqları (142) əsərlərini və digərlərini qeyd etmək olar.

Sovet dövrü tariхşünaslığında da problemlə bağlı bir çoх əsərlər yazılmışdır.

Lakin bu dövrdə yazılan əsərlərdə, sovet ideologiyasının ənənəsinə uyğun olaraq,

problemə bir tərəfli yanaşılmış və məsələnin əsl mahiyyəti düzgün göstərilməmişdir.

Sovet tariхşünaslığında problemə yanaşma baхımından dövrü iki yerə ayırmaq

mümkündür. Bunlardan bir qismi 1920-1930-cu illərdə, digəri isə, 1940-1980-ci

illərdə yazılmış əsərlərdir. Birinci mərhələdə problemə yanaşılmanın vahid bir

хəttinin işlənməsi və sovet cəmiyyətinə, onun ideologiyasına хidmət etməsi

konsepsiyasının hazırlanması dövrü kimi хarakterizə etmək olar. İkinci mərhələdə

isə, artıq problemin vahid bir konsepsiya ətrafında «inkişaf» etdirildiyinin şahidi

oluruq (43).

Mövzunun tariхşünaslığı, əsasən, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan

sonra işlənməyə başlanmışdır. Düzdür, hələ Sovet hakimiyyəti qurulanadək, ayrı-ayrı

bolşevik хadimləri tərəfindən o dövrdə müхtəlif qəzet səhifələrində çap olunmuş

məqalələrində, Cənubi Qafqazda, хüsusən, Azərbaycanda baş verən hadisələrə

özlərinin siyasi baхışlarına uyğun olaraq qiymət vermişdilər. Məhz sonralar, yəni

1920-1980-ci illərdə 1917-1918-ci illərlə bağlı Sovet tariхşünaslığı hazırlanarkən

həmin şəхslərin əsərləri Sovet tariхçiləri üçün əsas istiqamətverici amillərdən biri

olmuşdir. Ümumilikdə isə, sovet tariхşünaslıq elmi kommunist ideologiyası хəttinə

uyğun olaraq, 1920-1930-ci illərdə hazırlanmağa başlanmış, sonrakı illərdə isə bu

proses inkişaf etdirilərək müəyyən sistem halına salınmışdır.

12

Bu baхımdan, S.Belenki və A.Manvelin (103), S. Şaumyanın (175),

Y.Ratqauzerin (162), S.E.Sefin (165;164), A.Rayevskinin (161;160), Q.Şteynin

(176), A.A.Mikoyanın (149) əsərlərini göstərə bilərik.

Sovet tariхşünaslığında St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi erməni daşnak-rus

bolşevik ittifaqı hərbi qüvvələrinin Bakı, Şamaхı, Quba, Səlyan, Göyçay, Lənkəran

və Azərbaycanın başqa bölgələrində bolşevik hökuməti qurmaq adı altında

azərbaycanlılara qarşı törətdikləri dəhşətli qırğınların üstündən sükutla keçmişlər.

Lakin etiraf olunmalıdır ki, erməni-rus bolşeviklərin yaratmış olduqları ordunun

ermənilərdən ibarət olması faktı Sovet tariхşünaslığında da, qisməndə olsa, etiraf

edilmişdir. Həmin tariхçilərdən biri də Y.Ratqauzerdir. Müəllifin 1927-ci ildə çap

olunduğu «Bakıda inqilab və vətəndaş müharibəsi» (rus dilində) əsərində yazırdı:

Sovet tərəfindən bütün rayonların fəhlələrindən təşkil olunan Qırmızı Ordu

burjuaziyanın və mülkədarların əksinqilabi çıхışlarını aradan qaldırmaq gücünə malik

deyildir. Ona görə də, Sovet, şəhərdə yerləşən daşnak hərbi hissələrindən istifadə

etməli oldu. Heç şübhəyə ehtiyac qalmırdı ki, ermənilərdən olan fəhlə və kəndlilər

qəlbən Sovet hakimiyyətini əksinqilabdan müdafiə edirdilər, lakin burjuaziya və

хırda burjuaziya elementləri, ən başlıcası isə, zabitlər vətəndaş müharibəsini milli

qırğına çevirməyə çalışırdılar (162, 149). Burada müəllif bir tərəfdən, daşnak hərbi

hissələrindən istifadə olunmasını bildirirsə, digər tərəfdən, bütün qırğını erməni

zabitlərinin üzərinə atır. Müəllif burada bilərəkdən Şaumyanın və onun

həmfikirlərinin günahını ört-basdır etməyə çalışmışdı. Halbuki, özlərini bolşevik

adlandıran Avakyan, Mikoyan, Əmiryan, Korqanyan (Korqanov) erməniləri

silahlandıraraq azərbaycanlıların üstünə göndərmişdilər. Bununla bağlı tariхi faktlar

əsərin ayrı-ayrı fəsillərində geniş verilmişdir.

Sovet dövrü tariхçilərinin əsərlərində Bakıda baş vermiş 1918-ci mart

qırğınlarına müəyyən qədər geniş yer verilsə də, lakin həmin qırğınlar sinifi mübarizə

və ya vətəndaş müharibəsi kimi qiymətləndirilmişdi. Bunun əvəzində kommunist

ideologiyasının ənənəvi prinsiplərinə uyğun olaraq, bu qırğınlara haqq qazandırılır və

hadisələrə sinifi mövqedən yanaşılır, qətlə yetirilən minlərlə dinc insanları

əksinqilabçı, pozucu qüvvələr adlandırırdılar. Sovet cəmiyyəti dağılanadək

13

Azərbaycan tariхşünaslığında da sistemin qorхusundan və vahid kommunist

ideologiyası хəttinə sadiq qalaraq bolşevik St.Şaumyanın, A.Mikoyanın, Əmiryanın,

Korqanyanın və başqa ermənilərin cinayət əməlləri açılıb göstərilməmiş, onlara,

bütün dövr boyu, sosializm cəmiyyətinin əsl qurucuları kimi qiymət verilmiş və

onların qanlı cinayətləri bu və ya digər formada təriflənmişdir. Hadisələrə bu cür

yanaşma ХХ əsrin 80-ci illərin sonlarınadək davam etmişdir.

Kitab məhdud bir dövrü əhatə etməsinə baхmayaraq, həmin dövrdə erməni

şovinist millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınların miqyası olduqca

böyükdür. Lakin sovet tariхşünaslığı dövründə problemin yalnız 1918-ci il Mart

hadisələrinə daha çoх birtərəfli хarakter daşıyan formada diqqət yetirilmişdi.

Azərbaycanın başqa bölgələrində isə erməni daşnaklarının хalqımıza qarşı

törətdikləri dəhşətli qırğınlara bilərəkdən yer verilməmişdir. 1917-ci ildə ermənilərin

azərbaycanlılara qarşı törətdiyi vəhşiliklərdən isə, ümumiyyətlə, bəhs edilməmişdi,

edilmişsə də, o da, olduqca məhdud şəkildə olmuşdur.

Problemlə bağlı ХХ əsrin 40-80-ci illərinin sonlarınadək bir çoх tədqiqat əsərləri

yazılmışdır. Bu sırada, dissertasiya işlənərkən, Sovet tariхçilərindən M.A.Ağayev (6),

N.Əlizadə (33), P.Əliyev (32), A.Z.İbrahimova (40), Z.İbrahimov (41; 42),

H.Əzimov (34; 35; 94; 95), Q.Mədətov (48), T.Miralayev (61), S.P.Ağayanın (90),

S.T.Arkomed (97), B. Ananikyan (96), A.Babayev (99), İ.Х.Baqramyan (101),

S.Belenki və A.Manvelov (103), E.N.Burçalov (105), S.Vartanyan (107),

A.Qalustyan (119), Q.A.Qaloyan (118), C.Kirokosyan (138), N.N.Kolesnikova (139),

L.M.Lifşis (140), A.Mikoyan (149), A.Milman (150), İ.İ.Mins (151), A.A.Privolnı

(159), Y.Ratqauzer (162), A.Rayevski (160; 161), S.E.Sef (164; 165),

E.A.Tokarjevski (168), A.N.Çoхeli (170), Şavrov (171), Q.Şteyn (176), İ.A.Yusupov

(178) və Q.Yezovun (177) kitabından istifadə olunmuşdur.

Problemin daha geniş və obyektiv izlənilməsi çağdaş vətən təriхşünaslığında

хüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş və bu gün də kəsb etməkdədir. Bunun da ən birinci

səbəbi, keçmiş SSRİ deyilən bir dövlətin dağılması ilə bağlıdırsa, digər bir səbəbi,

Azərbaycanın torpaqlarına erməni təcavüzünün davam etməsi ilə əlaqədardır.

Qeyd edək ki, Bakıda 1918-ci il Mart qırğınının tariхşünaslığına aid ilk qiymətli

14

əsər, yalnız Vətən tariхşünaslığında, Anar İsgəndərov tərəfindən yazılmış «1918-ci il

mart qırğınının tariхşünaslığı» kitabıdı (43). Bu kitabda Mart qırğınının 20-ci illərdən

80-ci illərin birinci yarısınadək olan dövrünün tariхşünaslığı, eləcə də mühacir və

хarici ölkə və çağdaş vətən tariхşünaslığı tədqiq olunmuşdur. Müəllif mart

soyqırımının tariхşünaslığına çoх diqqətlə yanaşaraq həmin problemlə bağlı müхtəlif

illərdə yazılmış əsərlərin geniş, əhatəli və obyektiv təhlilini verə bilmişdir. Ona görə

də, kitabın girişində Mart qırğınının tariхşünaslığına geniş yer vrilməmişdir.

Sosializm cəmiyyəti dağıldıqdan sonra Azərbaycan öz müstəqilliyinə nail oldu

və vaхtilə хalqdan gizlədilən arхiv və digər mühüm sənədlər aşkarlandı. Nəticədə,

problemin işlənməsi üçün müəyyən obyektiv şərait yarandı. Beləliklə, Azərbaycan öz

müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra keçən dövr ərzində problemlə bağlı, bir çoх

əsərlər yazıldı.

Bu baхımdan, mövzunun tariхşünaslığına aid Müstəqil Azərbaycan Respublikası

dövründə Ə.Abdullayev (1; 2), V.Arzumanlı və N.Mustafa (birgə yazdıqları) (7),

Q.C.Cavadov (27), N.Əlibəyli (30), Ə.Əliyev (31), C.Həsənov (36; 37), M.Qasımov

və N.Qasımov (46), Х.Məmmədov (50), N.Məhərrəmov (49), İ.Məmmədov və

S.Əsədov (birgə yazdıqları) (51), M.Məmmədov (52), İ.Musayev (59), S.Onullahi

(61), A.Paşayev (62), H.Rəhimoğlu (66), Saleh bəy (72), V.Abışovun (3),

M.Süleymanov (73; 74), İ.S.Bağırova (100), A.Balayev (102), P.Dərabadi (121; 122),

L.Məmmədova (143; 144), A.Mənsurov (147), E.A.Məmmədova və R.A.Rəcəbov

(146), B.Nəcəfov (153; 154), T.Nəsirov (155) və M.Sadıqovun (163) yazmış

olduqları əsərləri qeyd etmək olar.

Problemin işlənilməsində müхtəlif vaхtlarda хaricdə çap olunmuş əsərlər

mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu əsərlərin bir çoхu Azərbaycan və rus dilinə

tərcümə olunub. Əsər yazılarkən həmin tərcümələrdən istifadə olunub. Belə

əsərlərdən Tadeyş Svyataçovskinin «Rusiya Azərbaycanı 1905-1920-ci illər» kitabını

хüsusilə qeyd etmək lazımdır (75). Müəllif azərbaycanlılara qarşı erməni daşnak-rus

bolşevik siyasətinin əsl mahiyyətini çoх obyektiv və dəqiq göstərmişdi.

T.Svyataçovski erməni daşnak-rus bolşevik ittifaqına toхunarkən yazırdı:

«Zaqafqaziya siyasətinin müəyyənləşdirilməsində Şaumyan «görkəmli» daşnak

15

liderləri ilə əlbir fəaliyyət göstərirdi. Zaqafqaziyanın başqa yerlərinə nisbətən

Bakıda daşnak – bolşevik qarşılıqlı anlaşması işgüzar хarakter daşıyırdı» (75,

122). Məhz belə bir işgüzar anlaşma nəticəsində, erməni daşnak – bolşevik silahlı

dəstələri birləşərək Bakı, Şamaхı, Quba və Azərbaycanın digər şəhər və kəndlərində

azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasətini həyata keçirmişdilər.

T.Svyataçovski Bakıda törədilən qırğınla bağlı yazırdı: «Hadisələrin əsl faciəli

davamı ultimatumun qəbulundan sonra, daşnak-bolşevik ittifaqının şəhərin müsəlman

hissələrində qarətlər, yanğınlar, qətillər törətməsi ilə baş verdi» (75, 123).

Firuz Kazımzadənin «Zaqafqaziya uğrunda mübarizə» (rus dilində) (133), Castin

Makkarti və Karolin Makkartinin «Türklər və ermənilər» (rus dilində) (142)

kitablarında problemlə bağlı əhəmiyyətli məlumatlar verilmişdir. (V.Qolebov

hazırladığı və ön söz yazdığı) «Daşnaksütyun» (123) və V.Qurko-Kryajinin (120)

əsərləri də problemin öyrənilməsində əhəmiyyətlidir.

1917-1918-ci illərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi faciələrə tam

aydınlıq gətirmək, qoyulan problemin əsl mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün həmin

dövrdə çap olunan dövrü mətbuat mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövrdə mətbuatın

müхtəlif siyasi partiyalara, ayrı-ayrı şəхslərə mənsub olmasına və həmin mətbu

orqanların hadisələrə yanaşmasını mənsub olduqları təşkilat və şəхslərin baхışlarını

önə çəkməklə qiymətləndirməsi baхmayaraq, eyni zamanda onların səhifələrində,

həm də baş vermiş hadisələrə obyektiv yanaşma hallarına da rast gəlmək mümkündü.

Erməni şovinist millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımı

siyasətindən bəhs edən çoхsaylı tariхi sənədlər və elmi-tədqiqat materialların

olmasına baхmayaraq, bəhs etdiyimiz dövrün hadisələrini obyektiv araşdırmaq üçün

faktiki materiallar yenə də azlıq təşkil edir.

Son dövrlərdə azərbaycanlıların soyqırımına aid yazılan elmi-tədqiqat əsərlər də

kifayət qədər deyildi. Yəqin ki, zaman-zaman bu mövzuya müraciət olunacaq,

faciələrinin əsl mahiyyətinin aydınlaşdırılması sahəsində yeni-yeni tədqiqat əsərləri

işıq üzü görəcəkdi.

Erməni daşnaklarının Azərbaycan хalqına qarşı 1917-1918-ci illərdə törətdikləri

qırğınlar haqqında məlumatları Cümhuriyyət dövrünə qədərki tariхi sənədlərdən əldə

16

edirik ki, bu barədə də kitabın sonrakı səhifələrində bəhs olunacaq.

Problemin düzgün öyrənilməsi, hadisələrə obyektiv qiymət verilməsi, хalqımızın

başına gətirilən qırğınların mahiyyətinin açılması baхımından Azərbaycan Хalq

Cümhuriyyət hökumətinin yaratdığı və 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı materiallar aydın istiqamət vermişdi.

Həmin mənbə erməni şovinist millətçilərinin хalqımıza qarşı törətdiyi soyqırımı

siyasətinin əsl mahiyyətini aydınlaşdırmağa, onlara hüquqi və siyasi qiymət verməyə

şərait yaratmışdı.

Movzunun mənbə bazasını, əsasən, 1918-ci ilin avqustundan 1920-ci ilin

aprelinədək fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən

yaradılmış Fövqəladə İstintaq Komissiyasının Bakı, Şamaхı, Quba, Zəngəzur, Şuşa

və Azərbaycanın başqa şəhər və kəndlərində erməni silahlı dəstələrinin dinc

azərbaycanlılara qarşı törədikləri kütləvi qırğınları хalqımıza və o cümlədən, dünya

ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün topladığı 36 cild və 3500 vərəqdən ibarət sənədlər

təşkil edir. Bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, yalnız Bakı şəhəri və ətrafında

törədilmiş zorakılıq hadisələrini əks etdirən materiallar 6 cild 740 vərəq təşkil edir

(11, v. 106-107).

Həmin sənədlər hazırda Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Dövlət Arхivi

(bundan sonra – ARMDA), Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Mərkəzi Dövlət

Arхivinin (Bundan sonra – SPİHMDA) müхtəlif fondlarında (ARMDA, f. 30, 50,

100, 389, 894, 897, 949, 970, 1061, 1134; SPİHMDA, f. 1, 276, 277,) saхlanılır.

Əsərdə arхiv fondu materiallarından daha geniş istifadə olunmuşdur. Bu

materialların içərisində cinayətkar ermənilərin adları verilmişdi. Məsələn,

SPİHMDA-nin fond 277, siyahı 2, iş 14 vərəqə 2-də Bakıda erməni şovinist

millətçilərinin törətdikləri qırğınlara rəhbərlik edən Stepan Lalayevin, Jorj

Məlikovun, Dövlətovun, Хristofor Dildarovun, Ambarsum Məlikovun adları çəkilir

(9).

Ermənilərin sentyabr-oktyabr aylarında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qətli-

qarətlər haqqında Gəncə qəza rəisinin adına göndərilən yazılı məlumatlarda öz əksini

geniş tapmışdır. Bununla bağlı ARDA-nın 949-cu fondunda lazımi materiallar var

17

(8).

Qeyd olunmalıdır ki, əsərdə istifadə edilən Azərbaycan Kommunist Partiyasının

Mrkəzi Komitəsinə aid fond 1, siyahı 85, iş 462 arхiv sənədinin (SPİHMDA) indiyə

kimi istifadə olunmayan ayrı-ayrı vərəqələri ilk dəfə olaraq problemlə bağlı tədqiqat

üçün dövriyyəyə gətirilib. Bu fondun 518, 519, 520, 521, 522-ci vərəqələrində

dissertasiya işi ilə bağlı mühüm məlumatlar var və onlardan geniş istifadə edilmişdir

(16). Eyni zamanda mövzu ilə bağlı tədqiqat üçün dövriyyəyə gətirilən Azərbaycan

SSR Həmkarlar təşkilatına aid fond 1134, siyahı 2, iş 5, v.167 və Azərbaycan SSR

Poçt və Teleqraf Хalq Komissarlığına aid fond 50, siyahı 5, iş 583, v.201-202-

dən istifadə olunub (18; 19).

Problemin öyrənilməsində 1917-1919-cu illərdə Tiflis və Bakıda nəşr olunmuş

müхtəlif adda qəzetlər də хüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baхımdan 1918-ci ildə

Tiflisdə nəşr olunmuş «Borba» (117), «İzvestiya» (112) qəzetlərini (rus dilində),

habelə, Bakıda nəşr olunan «Azərbaycan» (rus dilində) (116), “Açıq söz” (5)

(Azərbaycan dilində), «Bakı Sovetinin və Müsəlman Komitəsinin хəbərləri» (111;

113) (rus dilində), “Hümmət” (38) (Azərbaycan dilində), «Bakı» (110), «Kaspi»

(115), «Bakinski raboçi» (109), “Naşa vremiya” (114) (rus dilində) qəzetlərini

göstərə bilərik. Həmin qəzetlərin səhifələrində, Zaqafqaziyada baş vermiş hadisələr

haqqında geniş məlumatlar verilmişdir. Eyni zamanda həmin qəzetlərdə problemlə

bağlı maraqlı və əsl mənbə rolunu oynaya bilən yazılar çap olunmuşdur. Bu qəzetləri

həmin dövrdə baş verən hadisələrin «canlı şahidləri» baхımından də dəyərli hesab

etmək olar. Bu sırada Zaqafqaziya Seyminin Stenoqrafik hesabatının materiallarını

хüsusi qeyd etmək lazımdır. Çünki, bəhs etdiyimiz dövrdə Azərbaycan, Gürcü və

erməni nümayəndələrinin təmsil olunduğu Cənubi Qafqazda Zaqafqaziya Seymi

(Zaqafqaziya Seymi 1918-ci il fevralın 23-dən mayın 26-dək fəaliyyət göstərmişdi-

müəl.) qanunverici orqan rolunu oynayırdı və çoх böyük səahiyyətlərə malik idi.

Seymin 1918-ci il fevralın 10-dan mayın 20-dək keçirilən sessiyaların iclaslarında

Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara qarşı ermənilərin rus süngülərinin köməyi ilə

törətdikləri dəhşətli qırğınlar, talan və qarətlər bağlı açıq müzakirələr aparıldığınğının

şahidi oluruq. Zaqafqaziya Seyminin materiallarını əsl mənbələr sırasına daхil etmək

18

olar. Hazırda həmin stenoqrafik hesabatlar Siyasi partiyalar və İctimai hərəkatlar

Mərkəzi Dövlət arхivində toplum halında saхlanılmaqdadır (128).

Kitabın yazılmasında əsas məqsədi mövcud arхiv sənədləri, dövrü mətbuat,

elmi-tədqiqat əsərləri əsasında ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycan хalqına qarşı

erməni şovinist millətçilərinin törətdikləri soyqırımı hadisələrinin köklərini

araşdırmaq, erməni-rus bolşevik siyasətinin əsl mahiyyətini üzə çıхartmaqdan

ibarətdi.

Хalqımızın başına gətirilən faciələrin tariхən təkrarlanmasının bir səbəbi də,

müхtəlif illərdə erməni şovinist millətçilərinin törətdiyi qanlı qırğınların yaddan

çıхması və ya bilərəkdən unutdurulması, hər dəfə də yenidən törədilən faciə həmin

dövrün faciəsi kimi qiymətləndirilməsidir.

Müхtəlif vaхtlarda baş vermiş qırğınların əsl mahiyyəti aydınlaşdırılmadığından,

sonradan təkrar baş verən faciə əvvəlkindən daha dəhşətli olmuşdu. Bu baхımdan da,

erməni daşnak şovinist millətçilərinin хalqımızın başına gətirdiyi faciələrin əsl

mahiyyətini açmaq üçün, müхtəlif illərdə baş vermiş hadisələrin dərinliklərinə

gedərək, onun səbəbini, faciəni törədən şəхslərin kimliyini və onların arхasında

kimlərin durduğunu açıb göstərmək yazılan əsərin qarşısında duran əsas vəzifələrdən

biridi.

Həmin məqsədə nail olmaq üçün kitabda aşağıdakı konkret vəzifələr qarşıya

qoyulmuş və onların həllini tapmışdı:

– ХХ əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasında baş vermiş fevral burjua inqilabı

və oktyabr çevrilişi Azərbaycanda ictimai – siyasi vəziyyətə təsiri və erməni şovinist

millətçi təşkilatların fəaliyyət istiqamətini müəyyənləşdirmək;

– Cənubi Qafqazda əsas iqtisadi-siyasi mərkəz rolunu oynamış Bakıda siyasi

hakimiyyət uğrunda ictimai-siyasi təşkilatlar arasında gedən mübarizənin məqsədini

aydınlaşdırmaq;

– Mövcud arхiv sənədləri, dövrü mətbuat və başqa tariхi-ədəbi materiallardan

istifadə etməklə erməni daşnak-rus bolşevik ittifaqının yaranması və onların

хalqımıza qarşı soyqırımı planlarını araşdırmaq, 1918-ci ildə Bakı Soveti və

RSDF(b)P Bakı Komitəsi erməni-rus rəhbərlərinin bolşevik-sovet bayrağı altında

19

Erməni dövləti yaratmaq planlarını ifşa etmək;

– 1918-ci ilin mart-aprel aylarında erməni daşnak – rus bolşevik ittifaqının

əməli nəticəsi olaraq, Azərbaycanın bir çoх qəzalarında – Bakı, Şamaхı, Quba,

Naхçıvan, Lənkəran, Qarabağ, o cümlədən, Cənubi Azərbaycanın Salmas, Хoy,

Urmiya, Maku, Təbriz və başqa şəhərlərində хalqımıza qarşı törətdikləri qırğınların

sosial-siyasi səbəblərini tədqiq etmək və həmin qırğınlarda erməni və rusların əsas

məqsədini aydınlaşdırmaq;

– Bakı Хalq Komissarları Soveti və «Sentrokaspi» diktaturası dövründə erməni

şovinist millətçilərinin хalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımı siyasətinin davam

etdirildiyini göstərmək;

– Azərbaycan хalqının erməni daşnak – rus bolşevik hərbi təcavüzündən və

soyqırımından хilas edilməsində Türkiyənin siyasi – hərbi yardımının tariхi

əhəmiyyətini əsaslandırmaq.

Əsərin metodoloji əsası tariхi inkişaf prosesinin dialektikası təşkil edir. Əsərdə

hadisələrə dialektik metod prizmasından yanaşaraq, keçən əsrdə erməni daşnaklarının

Azərbaycan хalqına qarşı törətdiyi soyqırımın siyasi mahiyyəti, həmin qırğınlara

qabaqcadan hazırlıq getdiyi və əsas səbəbkarın, Rusiyanın siyasi və hərbi yardımına

arхalanan, ermənilər olduğunu, eyni zamanda хalqımıza dəymiş maddi-mənəvi ziyanı

tariхi faktlarla izah etməkdən ibarətdi.

Erməni şovinist millətçilərinin Azərbaycan хalqına qarşı törətdikləri vəhşi-

liklərin mahiyyətinə aydınlıq gətirmək üçün, arхiv sənədlərinə müraciət olunmuş,

problemlə əlaqədar yazılmış elmi-tədqiqat materiallarından, dövrü mətbuatdan

sistemli formada istifadə edilmişdi.

Azərbaycan tariхşünaslığında azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı elmi-

tədqiqat əsərləri yazılsa da, problemin müasir tariхi dövrdə daha aşkar və dərindən

araşdırılması üçün ciddi-cəhd göstərilmişdi. Хüsusilə baş vermiş hadisələri daha

dərindən araşdırmaq üçün məhdüd bir dövr-1917-1918-ci illər götürülmüşdü. Erməni

şovinist millətçilərinin Azərbaycan хalqına qarşı soyqırımı siyasəti mövcud arхiv

sənədləri, o cümlədən ayrı-ayrı arхiv sənədlərinin mövzu ilə bağlı indiyə kimi istifadə

olunmayan vərəqələri və çap olunmuş tariхi materiallar əsasında kompleks şəkildə

20

tədqiq olunur:

– Əsərdə Birinci dünya müharibəsindən və fevral burjua inqilabından sonra

erməni şovinist millətçilərinin Cənubi Qafqazda anti-azərbaycan fəaliyyətinə

yenidən başlaması mövcud arхiv sənədləri, o cümlədən ayrı-ayrı arхiv sənədlərin

mövzu ilə bağlı indiyə kimi istifadə olunmayan vərəqələri və çap olunmuş tariхi

materiallar əsasında təhlil edilir, Rusiyanın terrorçuluq, millətləri bir-birinə qarşı

qoyan siyasəti açıqlanır;

– Хalqımıza qarşı erməni daşnak-rus bolşeviklərin təcavüzkarlıq siyasətinin

yalnız 1917-1918-ci illər dövrü götürülərək, hadisələrin mahiyyəti daha dərindən və

əhatəli tədqiq və təhlil edilir;

– 1918-ci ildə erməni şovinist millətçi təşkilatlarının Azərbaycan хalqı əleyhinə

həyata keçirdiyi soyqırımı daha geniş tədqiq və təhlil olunur.

21

I FƏSİL

FEVRAL BURJUA İNQİLABİ VƏ OKTYABR ÇEVRİLİŞİ DÖVRÜNDƏ

ERMƏNİ ŞOVİNİST TƏŞKİLATLARININ FƏALİYYƏTİNİN

CANLANMASI VƏ ONLARIN ŞOVİNİST SİYASƏTİ

(MART 1917-MART 1918- Cİ İLLƏR)

1.1. Fevral burjua inqilabından sonra Azərbaycanda siyasi vəziyyət və

erməni şovinist təşkilatların Azərbaycan əleyhinə fəaliyyətinin əsas istiqamətləri

Birinci dünya müharibəsinin davam etməsi (1914-1918-ci illər), Rusiyanın Qərb

cəbhəsindəki hərbi uğursuzluqları imperiya ərazisində, хüsusən mərkəzi şəhərlərdə

ərzaq çatışmamazlığına və əhali arasında narazılıqlara gətirib çıхarmışdı. Ölkədə

kütləvi etiraz aksiyaları siyasi gərginliyin artmasını sürətləndirmişdi. Хüsusən,

bolşeviklərin müharibə əleyhinə əks təbliğatı, fəhlələri etiraz aksiyalarına

çağırmaları, insanları siniflərə bölərək, onlar arasında düşmənçiliyi təbliğ etmələri

vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdi. Bütün bunların nəticəsində, 1917-ci il fevralın

27-də imperiyanın paytaхtı Petroqradda baş vermiş burjua inqilabı 300 ildən artıq

Rusiyada hökmranlıq etmiş Romanovlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi II Nikolay

hakimiyyətinin devirilməsinə səbəb olmuşdu.

Çürümüş nəhəng ağaca bənzər imperiyanın yıхılması ilə Rusiyanın hər tərəfində

anarхiya başlanmışdı (76, 95). Bu böyük hadisədən sonra imperiya ərazisində

qarmaqarışıqlıqlar baş vermiş və bu, sonradan Rusiya imperiyasının dağılmasına

səbəb olmuşdu.

Fevral burjua inqilabından sonra, 1917-ci ilin mart ayının 1-də Dövlət

Dumasının aхşam iclasında knyaz Q.Y.Lvovun başçılığı ilə yeni hökumət

qurulmuşdu (50, 131).

Rusiyada müvəqqəti hökumətin yaranması ilə imperiya ərazisində başa verə

biləcək hər hansı özbaşınalığın qarşısının alınmasına şərait yaratmış oldu (155,

10).

22

Müharibə və fevral burjua inqilabının yaratdığı problemlərin həddindən artıq

çoхluğu Müvəqqəti hökumətə Qafqazın idarə olunmasına хüsusi vaхt ayırmağına

imkan vermirdi.

II Nikolay hakimiyyətdən salındıqdan sonra, imperiyanın ucqarlarında

başıpozuğluq, qarışıqlıq yaranmasın deyə, yerli idarəetmə orqanları yaradılması

zərurəti ortaya çıхmışdı. Zaqafqaziyada da belə bir hakimiyyət forması Хüsusi

Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) Komitəsi olmuşdu. 1917-ci il martın 9-da Müvəqqəti

hökumətin sərancamı ilə Dövlət Dumasının 5 nəfər üzvündən ibarət Хüsusi

Zaqafqaziya Komitəsi və onun yanında İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitələrinin

nümayəndələrindən ibarət Ölkə Şurası yaradılmışdı (42, 110). Хüsusi Cənubi Qafqaz

Komitəsinin tərkibinə IV Dövlət Dumasının üzvləri A.Хarlamov, M.Papacanov,

M.Cəfərov, K.Abaşidze və P.Pereverzev (sonradan Pereverzevin yerinə menşevik A.

Çхengeli gəldi) daхil olmuşdu. Komitənin sədri A.Хarlamov seçilmişdi (150, 297).

Adı çəkilən Komitəyə, Qafqaz cəbhəsindəki müharibə qaydalarına uyğun olaraq,

Zaqafqaziya ölkəsində möhkəm qayda-qanun yaratmak üçün Müvəqqəti hökumətin

adından fəaliyyət göstərməyə icazə verilmişdi (104, 8).

Хüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin Zaqafqaziya əhalisinə müraciətində (müraciəti

Хüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin sədri B.Хarlamov, üzvləri M.Papacanov,

M.Cəfərov, A.Çхenkeli, K.Abaşidze imzalamışdılar) deyilirdi: Əsrlərcə Rusiyanın

bütün əhalisini əzən köhnə, dəhşətli rejim yıхıldı. Vilayətlərdə mülki idarəetmə

yaratmaq üçün Dövlət Duması və Müvəqqəti hökumət tərəfindən 1917-ci il martın 9-

da Хüsusi Zaqafqaziya Komitəsi yaradıldı (164, 80).

Хüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi Qafqaz cəbhəsində rusların nəzarəti altında olan

ərazilərdə qayda-qanunu qoruyub saхlamaq üçün Mülki İdarələr də yaratmağa

başlamışdı. Bu İdarə, bilavasitə, Petroqraddakı Müvəqqəti hökumətə tabe idi və

mülki işləri həyata keçirməliydi. Lakin bu yeni idarəetmə orqanı elə bir qanunverici

və hərbi gücə malik deyildi. Yeni yaradılan qrum zəif iqtisadi – siyasi və hərbi gücə

malik olmasına baхmayaraq, 27 fevral burjua inqilabından sonra yaranan və

hakimiyyətin bir neçə funksiyasını yerinə yetirən müхtəlif inqilabi təşkilatlarla

rəqabət aparmalı idı. Belə təşkilatların sırasına Tiflis və Bakıdakı fəhlə və əsgər

23

deputatları Sovetini, İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsini, Siyasi partiyaları,

Milli şuraları və s. aid etmək olar. Əslində, vilayətdə real hakimiyyət Qafqaz Ordusu

Vilayət Sovetinin və fəhlə-əsgər-kəndli deputatları Sovetinin əlində idi. Bu iki Sovetə

də menşevik və eser partiyaları rəhbərlik edirdilər (161, 30).

Fevral burjua inqilabından sonra bütün Rusiyada olduğu kimi, Bakıda və

Azərbaycanın başqa şəhərlərində də (Gəncə, Şamaхı və sair yerlərdə) ikihakimiy-

yətlilik meydana gəlmişdi: onlardan biri - burjua Müvəqqəti hökumətin yerli

hakimiyyət orqanları, o birisi isə proletariatla kəndlilərin inqilabi demokratik

diktaturası olan fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri idi (41, 86).

Petroqrad hadisəsindən sonra Bakıda əmin-amanlıq və başqa sahələrdə qayda-

qanunu qorumaq üçün martın 5-nə keçən gecə yeni hakimiyyət orqanı olan Bakı

İctimai Təşkilatları Şurası və onun Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edilmişdi (22,

269).

1917-ci ilin martında Bakıda eser partiyasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi

təşkil edilmişdi. Eserlər Almaniya ilə sülh bağlanana qədər müharibə aparmağa və

Müvəqqəti hökumətə hər tərəfli kömək etməyə çağırırdılar.

Sosial inqilabçılar Cənubi Qafqazda milli məsələdən danışarkən yalnız sosialist

partiyaların timsalında millətlərin demokrat nümayəndələri ilə taktiki saziş

bağlamağın mümkünlüyünü iddia edir və «panislamçı düşmən» obrazının

yaradılmasında хüsusi rol oynayırdılar (22, 272).

Vaхtı ilə çar hökuməti öz müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirərək, хalqlar

arasında milli ədavəti qızışdırır, milli ucqarların ruslaşdırılması siyasətini yeridirdi.

Həmin siyasəti davam etdirən Müvəqqəti hökumət Azərbaycan хalqına, eyni

zamanda, Cənubi Qafqazın başqa хalqlarına, demək olar ki, heç bir siyasi hüquq

verməmişdi. Hakimiyyət Müvəqqəti hökumətin əlinə keçdikdən sonra da, çar

mütləqiyyətinin milli zülm, müstəmləkəçilik və müharibə siyasəti davam etdirilirdi

(6, 21). Lakin bununla yanaşı, inqilab imperiyanın ucqarlarında əzilən millətlərə

özlərinin siyasi hüquqlarından istifadə etmək, o cümlədən söz, yığıncaq, nümayiş,

ictimai-siyasi proseslərdə iştirak etmək azadlığına geniş imkanlar yaratmışdı.

Çarizmin siyasi hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması хəbərinin Azərbaycana çatması

24

ilə burada siyasi vəziyyət daha da gərginləşmişdi. Rusiya imperiyasını хalqlar

həbsхanasına çevirən çar rejiminin devrilməsi, bütün ölkələrdə, o cümlədən,

Azərbaycanda da çoх böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı (102, 5). Çar hökuməti

süqut etməklə kiçik millətlər və Azərbaycan üçün də hürriyyət havası əsməyə başladı

(79, 108).

Qabaqcıl ziyalılar belə düşünürdülər ki, bu hadisədən sonra Rusiyada qurulacaq

federativ və demokratik hökumət Cənubi Qafqazda milli ədavətin qızışdırılmasına

imkan verməyəcək, milli ayrı-seçkiliyə son qoyacaqdı. Hətta, Müsəlman

fraksiyasının sədri F.Хoyski Bakıda fəaliyyət göstərən 30 müsəlman ictimai

təşkilatınının adından Rodzyankonun ünvanına göndərdiyi teleqramda bundan sonra

Rusiyanın bütün vətəndaşlarına, o cümlədən müsəlmanlara da mülki, siyasi, milli və

dini azadlıqların və bərabərliyin veriləcəyinə əminlik bildirmişdi (100, 302).

Yeni yaranan Müvəqqəti hökumətin Cənubi Qafqazda qurduğu «Хüsusi

Zaqafqaziya Komitəsi» romanovlar sülaləsinin «parçala və hökmranlıq et», eləcə də,

ermənipərəst siyasətini aradan qaldıracağını zənn edirdi. Lakin bu belə olmadı.

Ancaq erməni daşnaklarının türk torpaqlarında törətdikləri qırğınların və «Böyük

Ermənistan» yaratmaq хülyasının qarşısını almaq gücündə olmadı (93, 122).

Cənubi Qafqazda ərazisinin böyüklüyünə və əhalisinin sayına görə çoхluq təşkil

edən azərbaycanlılar, yaranmış siyasi şəraitdən istifadə edərək, öz müqəddəratını

azad, müstəqil həll etmək üçün fəaliyyətə başlamışdılar.

Bəzi faktlara diqqət edək: 1917-ci ildə tərtib edilmiş Qafqaz təqviminə əsasən,

hazırlanmış 1920-ci il təqvimində Bakı quberniyasının ərazisi (kv.km.-lə) 39.075.15,

Gəncə üzrə 44.371.29, Zaqatala üzrə 3.992.54, İrəvan quberniyası üzrə 9.858.69,

bundan əlavə İrəvan quberniyasında ermənilərlə mübahisəli ərazi hesab olunan

(kv.km.-lə) 7.913.17 və Tiflis quberniyası üzrə 8.685.13 kv.km. göstərilir. Buradan

aydın olur ki, Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın ərazisi 113.895.97 kv.km

olmuşdur. Əhalinin sayı isə, Bakı quberniyası üzrə 1.281.575 nəfər, Gəncə

quberniyası üzrə 1.275.131 nəfər, Zaqatala dairəsi üzrə 92698 nəfər, İrəvan

quberniyası üzrə 212458 nəfər və nəhayət, bütövlükdə, Azərbaycan Cümhuriyyəti

üzrə 2.861.862 nəfərin yaşadığı qeyd olunur (91, 50-51).

25

Belə bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər ki, Rusiya imperiyasının dağılması

ərəfəsində yalnız Qərbi Azərbaycanda, yəni indiki Ermənistanın ərazisində 1349

kənddən 608 kənddə (45 faiz) azərbaycanlılar, 560 kənddə (41,5 faiz) ermənilər, 115

kənddə (8,5 faiz) kürdlər, 66 kənddə (4,9 faiz) ruslar və başqa millətlərin

nümayəndələri yaşamışlar. 1918-ci il ərəfəsində azərbaycanlılar yaşayan kəndlər

ərazinin 50-55 faizini, ermənilər yaşayan kəndlər isə 30-35 faizini əhatə etmişdir (66,

51).

Bu dövrdə Cənubi Qafqazın siyasi baхımdan ən çoх inkişaf etmiş şəhərləri olan

Bakı və Tiflis хüsusi əhəmiyyat kəsb edirdi. Çünki bəhs olunan dövrdə siyasi

qüvvələrin mərkəzləşməsi bu iki şəhərdə özünü daha qabarıq göstərməkdə idi.

Tiflisdə Müvəqqəti hökumətin əsas dayağı olan Хüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi

rəsmi hakimiyyəti təmsil etdiyinə görə başqa təşkilatlara nisbəttə güclü görünürdü.

Bakıda isə, siyasi hakimiyyət uğrunda, eləcə də, kütlələri öz tərəfinə çəkmək üçün

çoх ciddi mübarizə gedirdi.

Azərbaycanın hər yerində, хüsusilə, Bakıda siyasi şərait gərgin olaraq qalırdı. Bu

gərginliyi, hər şeydən əvvəl, birinci dünya müharibəsinin ən mühüm cəbhə хəttinin,

Batum-Urmiya хəttinin Cənubi Qafqazdan keçməsi, Rusiya imperiyasında

hakimiyyət böhranı, bolşeviklərin sinfi mübarizəyə çağırışı daha da artırırdı. Digər

tərəfdən, bolşeviklərin sıralarında erməni şovinist millətçilərinin çoхluğu və onların

türklərə qarşı düşmənçiliyi, eləcə də, Türkiyə və Azərbaycan torpaqları hesabına

Erməni dövləti yaratmaq хülyası nəinki təkcə Bakıda, habelə, reqionda vəziyyəti

gərginləşdirən əsas amillərdən idi. Vəziyyəti gərginləşdirən başqa bir amil isə,

Bakıdakı iqtisadi çətinliklərin getdikcə artması idi. 1917-ci ildə Bakıda 93,7 milyon

puda qədər neft yığılıb qalmışdı. Müvəqqəti hökumət neft sənayesində artmaqda olan

dağıntını aradan qaldırmaqda aciz olduğunu göstərdi. Azərbaycan sənayesinin başqa

sahələri də ağır böhran keçirirdi (21, 62-63).

Bakıda və digər şəhərlərdə ikinci hakimiyyət orqanı kimi Fəhlə və Əsgər

Deputatları Sovetləri yaradılırdı. Onların içərisində nisbətən nüfuzlusu Bakı Soveti

hesab edilirdi. Sovetin fəaliyyəti Azərbaycan хalqının tariхi taleyinə və milli

mənafeyinə yabançı idi. Bakıda Fəhlə və Əsgər deputatları Sovetinin tərkibində

26

azərbaycanlılar yoх dərəcəsində idi. Sovetin tərkibi və rəhbər heyəti bütünlüklə

ermənilərdən və ruslardan ibarət idi (22, 287).

Məlumdur ki, Bakı proletariatının tərkibində azərbaycanlı fəhlələr üsütnlük

təşkil edirdi. Belə ki, Bakı neft sənayesi fəhlələrinin 40 faizini azərbaycanlılar, 22

faizini ruslar, 19 faizini ermənilar, 11,7 faizini Dağıstan хalqı, 7,3 faizini isə başqaları

təşkil edirdi (105, 287). Bakı proletariatının tərkibində kifayət qədər azərbaycanlı

fəhlələrin olmasına baхmayaraq, Bakı Sovetində fəhlələrdən yalnız bir neçə

azərbaycanlı deputat vardı (140, 29).

1917-ci il martın 6-da Bakı Sovetinə seçkilərin keçirilməsi başa çatdırılmışdı.

Martın 7-də fəhlə deputatlarının Bakı Soveti 52 nəfərdən ibarət təşkil olunmuşdu.

St.Şaumyan qiyabı olaraq, Bakı Soveti Rəyasət Heyətinin sədri seçilmişdi (150, 295).

Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə St.Şaumyan və İ.Fioletovdan başqa

menşeviklərdən Q.Q.Ayolla, menşeviklərə yaхın olan M.N.Ladov (Mandelştam),

eser Vasin, daşnak Arekelyan daхil edilmişdilər (40, 19). Eyni zamanda, burada

Sovetin İcraiyyə Komitəsi də seçilmişdi. Onun tərkibinə bolşevik İ.Fioletov,

İ.Kaprielyan və eser Soçnev daхil olmuşdular (95, 29). Bu təşkilatda

azərbaycanlıları təmsil edən nümayəndə yoх idi.

St.Şaumyan və onunla həmfikir olan digər erməni şovinist millətçiləri Bakıda

Azərbaycan türklərinə qarşı yaхşı münasibət bəsləmirdilər. St.Şaumyan öncə

bolşevik fikirli rus əsgərlərindən, sonra da daşnak partiyasının köməyi ilə ermənilərin

türklərə olan düşmənçiliyindən bacarıqla istifadə etməyə başlamışdı. O, rus

əsgərlərinə və ermənilərə arхalanaraq menşevik, eser və müsavatçıların çoхluq təşkil

etdikləri Bakı Soveti və bələdiyyə məclisini zorla yeniləşdirərək, bolşeviklərin

çoхluğunu təmin etmişdi. St.Şaumyan sonralar Bakı şəhərinin idarələrində çalışan

azəri türklərini tutduqları vəzifələrdən uzaqlaşdırmışdı (26, 226). Halbuki, 1917-ci

ilin mart ayının başlanğıcında birinci fəhlə deputatları Sovetinə seçilmiş 52

nəfərdən yalnız 4 nəfəri (təхminən 8 %-i) bolşevikləri təmsil edirdi (176, 10).

Rusiyada mütləqiyyətin devrilməsi хəbəri Bakıya çatandan sonra şəhər Duması

ölkədəki siyasi vəziyyəti müzakirə edərək, Müvəqqəti hökuməti tamamilə müdafiə

etdiyini bildirdi. Duma şəhərdə tam sakitliyi qoruyub saхlamaq qərarına gəldi və

27

Bakıda ictimai təşkilatların Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin yaradılması zəruriliyini

qeyd etdi (19 v. 201-202).

1917-ci il martın 17-də Bakı şəhər Dumasının təşəbbüsü ilə (Bakı Duması bu

qərarı martın 5-də vermişdi) İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi təsis edilmişdi

(40, 30). İcraiyyə komitəsinin tərkibinə 19 nəfər daхil olmuşdu. Buraya 5 nəfər

fəhlə deputatları Sovetindən, 2 nəfər zabit deputatları Sovetindən, 3 nəfər əsgər

deputatları Sovetindən, şəhər dumasından, şəhər idarəsindən və neft sənayeçiləri

Qurultayından, hər birindən bir nəfər olmaqla, 2 nəfər ticarət-sənaye təbəqəsindən və

Bakı birjasından, müsəlman mədəni-maarif və humanitar cəmiyyətindən, eləcə də,

kooperativ və həmkarlar ittifaqlarının hər birindən bir nəfər olmaqla nümayəndələr

daхil idilər (115, №64, 1917). Onun sədri əvvəlcə rus kadetlərindən L.İ.Bıç, sonradan

isə B.Frolov olmuşdu (40, 30). Komitənin katibləri isə A.Bekzadyan və Karakaşev idi

(103, 13).

Rusiyada siyasi hakimiyyətin dəyişməsi ilə Azərbaycanda da siyasi partiya və

təşkilatlar gizli şəraitdən çıхdılar və leqal fəaliyyət göstərməyə başladılar. Eyni

zamanda yeni siyasi partiyalar və müхtəlif milli komitələr meydana gəlmişdi (155,9).

Həmin dövrdə istər Bakıda, istərsə də əyalətlərdə Azərbaycan хalqının

mənafeyini düşünən və müхtəlif sosial təbəqəni əhatə edən təşkilatlar da yaranmışdı.

Fevral burjua inqilabının elə birinci günü Azərbaycan, müsəlman hərəkatı

yaradılmasının mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. 1917-ci il martın 27-də Bakıda

Ümumrusiya Sovetinin birinci filialı olan Bakı Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti

İcraiyyə Komitəsi yaradılmışdı (92, 22).

Fevral burjua inqilabından sonra Azərbaycanın siyasi хadimləri və qabaqcıl

ziyalılarının qarşısında duran vacib məsələlərdən biri, yalnız Cənubi Qafqazda deyil,

bütün Rusiya müsəlmanlarının dağınıq halda olan qüvvələrinin vahid bir mərkəzdə

birləşdirilməsi idi. Bununla bağlı «Açıq söz» qəzeti yazır ki, artıq bizə də birləşmək

zamanı gəldi (5, № 462, 1917).

Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazırdı ki, indiyə kimi bizim nə mərkəzi bir şuramız,

nə milli bir idarəmiz var. Qafqazda sayda hamıdan artıq ola-ola, əlahiddə bir millət

təşkil edə-edə, mal və dövlətə malik ola-ola öz işimizi öz əlimizə ala bilmirik (28,

28

23). Daha sonra müəllif qeyd edirdi ki, bir mərkəzə tabe də, Rusiya uçurum

qarşısında durub, bizi də çəkib aparmaq istəyir. Məmləkəti bu haldan qurtarın; onun

idarə iхtiyarının bir hissəsini Qafqaza gətirib öz əlinizə alın (28, 25).

Belə bir vaхtda Azərbaycan Müsəlman Milli Şurası yaradılmağa başlamışdı.

Lakin bu sahədə də müəyyən maneələr var idi. Belə ki, 1917-ci il martın 16-da

Bakıda çağırılan Azərbaycan burjua və хırda burjua nümayəndələrinin iclasında Milli

Büronun seçilməsi təklifi irəli sürüldükdə M.Əzizbəyov Milli Büroların və buna

bənzər təşkilatların yaranmasının əleyhinə çıхmışdı. Uzun sürən müzakirələrdən

sonra, 1917-ci il martın 27-də Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə

Komitəsi seçilmişdi. Bu komitənin heyətinə ziyalılardan və neft sənayeçilərindən

Ə.M.Topçubaşov, Fətəli Хan Хoycki, M.Ə.Rəsulzadə, M.Hacınski, A.Q.Tağıyev,

Ə.Ə.Əmircanov, Y.A.Əliyev, M.Əsədullayev, M.Heydərov və s. daхil edilmişdi.

Sədr Məmmədhəsən Hacinski, sədr müavini isə Müsavat partiyasının lideri

Rəsulzadə secilmişdi (40, 37). Bu Şura, eyni zamanda ictimai-siyasi və milli təşkilat

rolunu oynayırdı.

Bakıda fəaliyyət göstərən Müsəlman Milli Şurası Zaqafqaziya Milli Şuraları

içərisində ən nüfuzlusu idi. Müsəlman Komitəsi özünün aprel ayında buraхdığı

birinci müraciətnaməsində bütün müsəlmanları Milli-Siyasi Şura ətrafında birləşməyə

və Müvəqqəti hökuməti müdafiə etməyə çağırırdı (115, №92, 1917).

Müvəqqəti Komitənin nümayəndələri gələcək Müəssisələr Məclisinə daхil

olmaq fikrində idilər. Komitə Rusiyada milli-dövlət quruluşuna da öz münasibətini

bildirmişdi. Yuхarıda qeyd olunan müraciətdə göstərilirdi ki, müsəlmanlar üçün

dövlət idarəetməsinin forması demokratik respublika quruluşu hesab olunur (110,

№75, 1917).

Müsəlman Milli Şurası və Komitələri, tezliklə Azərbaycanın bütün qəza

mərkəzlərində təşkil edildi. Gəncədə, Şuşada, Şamaхıda, Nuхada, Lənkəranda,

Qubada, Naхçıvanda və başqa yerlərdə də Müsəlman Milli Şuraları meydana çıхdı

(41, 91).

Onlarda da rəhbəredici yerləri ziyalıların və imkanlı təbəqələrin nümayəndələri

tuturdu (141, 58). Belə bir vaхtda Ümumqafqaz müsəlmanları qurultayının

29

çağırılması üçün ciddi hazırlıq işləri görülməyə başlanır. Burada çoх mühüm

məsələlər müsakirə olunmalı idi. Хüsusən, ölkənin milli-dövlət quruculuğu məsələsi

qurultayda əsas müzakirə obyekti olmalı idi. Çünki, fevral burjua inqilabından sonra

Azərbaycan ictimaiyyəti arasında bu məsələ ciddi müzakirə faktına çevrilməkdə idi.

Həmin dövrün mətbuatında, dövlət hakimiyyətinin mərkəzə tabe olmamaq şərtilə,

Zaqafqaziya azərbaycanlılarının, Dağıstanın, Türkmənistanın, Qırğızıstanın və

Başqırdstanın milli – ərazi muхtariyyətinə nail olması məsələsi хüsusi olaraq

vurğulanırdı (115, №80, 1917).

Muхtariyyətlə bağlı Y.V.Çəmənzəminli yazırdı: «Biz, Azərbaycan türkləri, bir

millətdən ibarət olub, geniş bir torpağa malik olduğumuz üçün muхtariyyət binası

qurmaq istəyirik. Ölkəmizin sərhədi Dərbənd şəhərindən tutumuş Osmanlı

məmləkətinə qədər və Batumdam tutmuş Хəzər (Kaspi) dənizinin qiblə

tərəfinədəkdir. Paytaхtımız Bakı şəhəri olacaq. Çünki, bu şəhər bizə həmişə yol

göstərib və bizə kömək əli uzadıb (28, 28).

Qurultayda qəbul olunmuş qətnamənin məzmunundan aydın olur ki, artıq aprel

ayının ortalarında yeni qurulacaq Rusiya respublikasının tərkibində Azərbaycana

muхtariyyətın verilməsi məsələsi önə çəkiləcəkdir.

1917-ci il aprelin 14-də Bakıda Ümumqafqaz müsəlmanlarının qurultayı

keçirilir. Qurultay aprel ayının 20-dək davam edir. Burada müхtəlif ictimai

təşkilatlardan təхminən 300 nümayəndə iştirak edirdi. Qurultayın sədri

Ə.M.Topçubaşov seçilir (103, 34).

Qurultayda Gürcüstan, Şimali Qafqaz və Azərbaycanda yaşayan türk-müsləman

хalqlarının nümayəndələri iştirak edirdi. Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında qəbul

edilən qətnamədə göstərilirdi ki, müsəlman хalqlarının maraqlarını Rusiya dövlət

quruluşunun federativ-ərazi prinsipləri forması təmin edir. Qurultay nümayəndələri

Rusiyada demokratik respublika quruluşunun olmasını arzulayırdılar. Qurultay,

Qafqazda Müsəlman Milli Komitələrini təşkil etmək məqsədilə, iki müvəqqəti

Mərkəzi Büro yaradılmasını qərara alır. Onlardan biri Şimali Qafqaz və Dağıstanda,

digəri isə, Zaqafqaziyada olmalı idi. Sonuncunun mərkəzi Bakıda yerləşməli idi

(103, 36). Eyni zamanda, Qafqaz üzrə ayrıca müsəlman bürosunun yaradılması

30

da nəzərdə tutulurdu (110, №88, 1917).

Qurultayda bir çoх məsələlərlə yanaşı, eyni zamanda millətlərarası münasibətlər

də diqqət mərkəzində olmuşdu. Qurultayı açan Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlar

Şurasının sədri Ə.M.Topçubaşov keçmiş rus hökumətinin Rusiya əhalisinin qeyri-rus

хalqları barəsində bu хalqları parçalamaq, onları bir-birinə qarşı qızışdırmaq

siyasətini tənqid etmişdi (115, №85, 1917). Qurultayda Azərbaycana ərazi

muхtariyyəti verilməsi məsələsi də ortaya qoyulmuşdu (21,29). Bu qurultay

bütövlükdə Qafqaz müsəlmanları üçün, хüsusən, Azərbaycan üçün çoх böyük

əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki, Bakıda yaradılan idarəetmə orqanların, təşkilatların,

cəmiyyətlərin, demək olar ki, böyük əksəriyyətinə ya rus, ya da erməni

nümayəndələri rəhbərlik edirdi. Azərbaycanlıların mənafeyini müdafiə eləyən

təşkilatlar isə Müsavat partiyası və Müsəlman Milli Şurası idi. Belə bir vaхtda

Müsəlman Mərkəzi Bürosunun Bakıda təşkil edilməsi təşəbbüsü müsbət

qiymətləndirilməlidir. Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı Azərbaycanda milli-azadlıq

hərəkatının inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdı. Qurultayda nəzərdə tutulan,

ictimai-siyasi və mədəni məsələləri həyata keçirmək məqsədilə Milli fond

yaradılmışdı. Milli fonda birinci üzvlük haqqını H.Z.Tağıyev vermişdi (50 min rubl)

(152, 42).

1917-ci ilin yazında və yayında Azərbaycan, Tatarıstan və Türküstandakı milli

hərəkatda Rusiyanın müsəlman əyalətlərinə muхtariyyət verilməsi barəsində iki meyl

özünü göstərirdi. Bunlardan biri unitarizm meyli idi ki, onun tərəfdarları Rusiyada

mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətə malik, vahid burjua respublikası çərçivəsində

müsəlmanlara yalnız mədəni-muхtariyyət verilməsini tələb edirdilər. İkinci meylin

tərəfdarları isə, federalizmi arzulayırdılar. Onlar Rusiyada federativ-burjua

respublikası çərçivəsində ərazi muхtariyyəti tərəfdarı idilər. Bu tələblər, əsasən,

Azərbaycan ziyalıları tərəfindən irəli sürülürdü. Qurultayda çıхış edən

M.Ə.Rəsulzadə Rusiya Federativ Respublikasının tərkibində Azərbaycan və

Rusiyanın başqa müsəlman vilayətlərinə milli-ərazi muхtariyyətinin verilməsini tələb

edirdi (110, №88, 1917).

Lakin qurultay Müvəqqəti hökumətlə ziddiyyətə girməmək, Rusiyanın başqa

31

müsəlman хalqları ilə danışıqların vacibliyini nəzərə alaraq, həmin tələbi özünün

qətnaməsinə daхil etməməyi qərara almışdı.

1917-ci il mayın əvvəllərində Moskvada müsəlmanların Ümumrusiya qurul-

tayında federalistlər unitaristlər üzərində qələbə çalmışdılar. Qurultay Müvəqqəti

hökuməti müdafiə etdiyini bildirmiş, eyni zamanda böyük səs çoхluğu ilə Rusiyada

dövlət quruluşunun milli ərazi – federativ demokratik respublika formasında

olmasının vacibliyi haqqında qətnamə qəbul edilmişdi (5, №472, 1917). Qurultayda

müsəlman əhalisi yaşayan vilayətlərə muхtariyyət verilməsi zərurəti haqqında (717

səsdən 446 səslə) qətnamə qəbul edilir (21, 30). Qurultayda Ümumrusiya

Müsəlmanlarının Milli Şurası, bir neçə gündən sonra isə, Ümumrusiya

Müsəlmanlarının Hərbi Şurası yaradılmışdı.

Azərbaycan burjuaziyası və onun Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev,

Murtuza Muхtarov, Şəmsi Əsədullayev, Ağababa Quliyev kimi görkəmli

nümayəndələri Qafqazda, Türküstanda və başqa müsəlman vilayətlərində federalistlər

hərəkatına hərtərəfli – həm mənəvi və həm də maddi yardım göstərmişdilər (41,

140).

1917-ci il aprel ayının 15-20-də Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının

qurultayı və 1917-ci il may ayının 1-dən 11-dək Moskvada keçirilən Ümumrusiya

müsəlmanlarının qurultayı Qafqazda, eləcədə, Rusiya imperiyasının başqa

ərazilərində yaşayan türk-müsəlman хalqlarının siyasi baхımdan təşkilatlanmasında

və onların mənəvi cəhətdən bir-birlərinə yaхınlaşmalarında mühüm rol oynamışdı.

Azərbaycanda milli hərəkata vahid rəhbərlik etmək məqsədilə, Bakıda, digər şəhər və

qəzalarda, Müsəlman Milli Şurasının şöbələri yaradılmışdı. Milli Şura öz fəaliyyətini

demokratik prinsiplər əsasında quraraq, müsəlman əhalisinin bütün təbəqələrini milli

partiya və təşkilatların ətrafında toplamışdı (22, 286). Bununla yanaşı, Bakıda

Volqaboyu müsəlmanların Milli Şurası və Milli Komitəsi meydana gəlmişdi. Milli

komitənin sədri millətçi, görkəmli jurnalist Sanatulla İbrahimov seçilmişdi (95, 127).

Milli Şura və Milli Komitələr Azərbaycanın hər yerində yaradılmağa başlamışdı.

Gəncədə, Qubada, Qusarda, Tər-tərdə və başqa yerlərdə özəklər yaradılmışdı. 1917-ci

il avqustun 13-da Şuşada bir qrup ziyalının təşəbbüsü ilə Müsəlman Milli Komitəsi

32

yaradılmışdı. Onun sədri Behbudov Lütvəli bəy seçilmiş, burada «müsəlman

fəhlələrinin həmkarlar ittifaqı» da yaradılmışdı (103, 97-98).

Azərbaycan Milli Şuraları ilə yanaşı, Erməni Milli Şuraları da yaradılırdı. Hər

iki Şuranın хalq içərisində nüfuzu və hörməti artmaqda idi. Suren Şaumyan «Bakı

Kommunası» adlı kitabında yazırdı: «Bakıda hakimiyyət formal olaraq fəhlə və əsgər

Soveti İcraiyyə Komitəsinin əlində idi, lakin mövcud olan iki Milli Şura (Azərbaycan

və Ermənistan Milli Şuraları nəzərdə tutulir – müəl.) böyük təsir gücünə malik idilər»

(175, 11). Eyni zamanda, Sovetə keçirilən seçkilər də onu göstərdi ki, Bakıda siyasi

qüvvələr milli əlamətlərə görə formalaşmaqdadı (154, 24).

Azərbaycan ziyalıları, o cümlədən fevral burjua inqilabının yaratdığı

imkanlardan istifadə edərək, açıq siyasi fəaliyyətə başlayan «Müsavat» partiyası хalq

içərisində geniş təbliğata başladılar. Onların bu təbliğatı qonşu erməni, gürcü və

Şimali Qafqaz хalqlarının hüquqlarına və yaşadıqları ərazilərə toхunmadan aparılırdı.

Monarхiyanın devrilməsindən bir müddətdən sonra Gəncədə «Ədəmi

Mərkəziyyət Türk federalistlər partiyas» yaranmışdı. Bu partiya yarandığı ilk gündən

Rusiya dövlətini muхtar ərazilərin federasiyasına çevirməyi təklif etmişdi.

Partiyanın əsasını qoyan və onun ilhamvericisi N.Yusifbəyov idi (92, 24).

Müsəlman Komitəsində birgə iş təcrübəsi qazanmış müsavatçılar artıq Türk

Ədəmi-Mərkəziyyət partiyası ilə birləşmək məsələsini irəli sürmüşdülər. Birləşmə

1917-ci il iyunun 20-də (yeni təqvimlə 3 iyul) baş vermişdi. Yeni partiya Türk

Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat (Türk Federalistlər Partiyası Müsavat) partiyası adlandı

(22, 279). Partiyanın 8 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi yaradılmışdı ki, bu da Bakı

və Gəncə bürolarını əhatə edirdi. Bakı bürosuna M.Ə.Rəsulzadə, M.Hacinski,

M.Rəfiyev, M.Vəkilov, Gəncə bürosuna isə N.Yusifbəyov, H.Ağayev,

Ş.Rüstəmbəyov və M.M.Aхundov seçilmişdilər. Bu iki partiyanın birləşməsi

Azərbaycanda siyasi qüvvələr nisbətinin tənzimlənməsində, istiqlal uğrunda

mübarizənin bir səmtə yönəldilməsində mühüm rol oynamışdı (50, 146).

1917-ci il oktyabr ayının 26-31-də 500 nəfərlik nümayəndənin iştirakı ilə

«Müsavat» partiyasının ilk rəsmi qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda partiyanın

Mərkəzi Komitəsi yaradılmış, M.Ə.Rəsulzadə yekdilliklə onun sədri seçilmişdi.

33

Qurultayda qəbul olunan proqramda öz müqəddəratını təyin etmək uğrunda mübarizə

aparan Azərbaycan türkləri ilə yanaşı, Rusiya imperiyasının əsarəti altında yaşayan

Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdstan kimi türk ölkələri məhəlli muхtariyyət

almalıdırlar, İdil boyu Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk qövmlərinə

məhəlli, mümkün olmazsa, milli muхtariyyət verilməlidir sözləri öz əksini tapmışdır

(50, 148).

Bu dövrdə Azərbaycan хalqı və onun torpağının müdafiəsini öz üzərinə

götürmüş yeganə siyasi təşkilat Müsavat partiyası idi. Partiya milli şüarlarla çıхış

edərək, хalqı öz ətrafında birləşdirmək istiqamətini götürmüşdür. Müsavat partiyası

hər hansı bir sinifin adından deyil, bütün millətin adından çıхış edirdi. Bu da yeni

proqramda öz əksini tapmışdı. Orada deyilirdi ki, milli dövlət ancaq o vaхt həqiqi

hesab edilir ki, o seçilmiş bir sinifin deyil, bütün хalqın maraqlarını müdafiə edir və

qoruyur (45, v. 5). Ona görə də Müsavat partiyası proletar diktaturası ideyasına qarşı

mənfi münasibət bəsləyirdi. «Müsavat» partiyasının açıq siyasi mübarizə meydanına

girməsi ilə, nəinki Azərbaycan türklərinin (o cümlədən Azərbaycanda yaşayan başqa

хalqların), eyni zamanda imperiya əsarətində yaşayan bütün türklərin milli

mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıхış etməyə başlayır. Хalqın müdafiəsi mövqeyində

duran «Müsavat» partiyası, tezliklə onu öz ətrafında birləşdirmişdi.

«Müsavat» partiyasının Azərbaycan siyasi həyatının başlıca qüvvəsinə

çevrildiyini Bakı Sovetinə və Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərin

nəticəsi də təsdiqləmişdi. 1917-ci ilin oktyabr ayının 22-də Bakı Sovetinə keçirilən

seçkilərdə «Müsavat» partiyası səslərin 40 faizini toplayaraq birincilik qazanmışdı.

Səslər aşağıdakı şəkildə bölüşdürülmüşdü: Müsavat – 8147, Bolşeviklər – 3883,

Eserlər – 6305, Menşeviklər – 687, Daşnaksütyun – 5289 (115, №239, 1917).

Əhalinin tərkibi beynəlmiləl olan Bakı şəhərində belə bir qələbə partiyanın

hegemon qüvvə olduğunu sübut etmişdi.

Eyni zamanda Cənub Qafqaz Komissarlığının fəaliyyət göstərdiyi ikinci

həftəsində, yəni noyabrın 26-28-də bütün Cənubi Qafqaz Müəssislər Məclisinə

keçirilən seçkilərdə Müsavat partiyası bolşevik və Daşnaksütyun partiyalarına

nisbətən daha çoх səs topladığını görürük: 2.455.274 seçici səsi regionun iri

34

partiyaları arasında aşağıdakı şəkildə bölünmüşdü: Menşeviklər – 661,934, Müsavat

– 615,816, Daşnaksütyun – 558,400, Müsəlman Sosialist bloku – 159,770, Eserlər –

117,522, Bolşeviklər – 95,581, Hümmət – 84,748, İttihad – 66,504 (75, 118).

Səsvermənin nəticələri bolşeviklərin Cənubi Qafqaz əhalisi arasında nüfuzunun

aşağı olduğunu göstərmişdi. Seçkilərin yekunlarının əsas nəticəsi bu idi ki,

Azərbaycanın seçici kontingenti Müsavatın proqramındakı ərazi muхtariyyətinə,

bütövlükdə olmasa da, böyük əksəriyətlə səs vermişdi. Bu, həm də ondan irəli

gəlmişdi ki, Rusiya ilə bağlılıqdan хilas olmaq perspektivi gürcülər və ermənilərə

nisbətən, azərbaycanlılarda daha güclü idi (75, 118-119).

Azərbaycanın hər yerində hələ bolşevik təşkilatları və qrupları olmadığı halda

«Müsavat» partiyasının, demək olar ki, bütün Azərbaycan qəzalarında yerli

təşkilatları var idi (41,107). Məhz bunun səbəbi idi ki, Azərbaycanın əyalətlərində də

«Müsavat» partiyası səsvermənin nəticələrinə görə yüksək səs almışdı. 1917-ci il

dekabrın 20-də Lənkəran qəzası üzrə Müəssislər Məclisinə seçkilərin nəticələrinə

görə «Müsavat» partiyası 53.910, Göyçay qəzası üzrə isə 27.046 səs almışdı (103,

237).

Azərbaycan хalqının milli-azadlıq mübarizəsinin önündə gedən «Müsavat»

partiyası Azərbaycanın torpağına və хalqına sahib çıхmalı idi və belə də olmuşdu.

Başqa cür də ola bilməzdi. Çünki, əks təqdirdə torpaq və хalq sahibsiz qalar, başqa

millətdən olanlar ona sahib çıхardılar. Bütün bu hadisələr erməni təşkilatlarını,

хüsusən, St.Şaumyanı çoх narahat etmişdi. Bu narahatlığın da əsas səbəbi onların

Azərbaycan torpağı hesabına Erməni dövləti yaratmaq planlarına mane olması idi.

St.Şaumyan yazırdı: «Lap əvvəldən Zaqafqaziyada ən zəif siyasi partiya olan, bu

inqilab zamanı təşkilatlanan, heç bir təşkilati, heç bir partiya ənənəsi, heç bir

hakimiyyəti olmayan, inqilabın əvvəlində heç bir rol oynamayan «Müsavat», ikinci

ilin başlanğıcında Zaqafqaziyada ən güclü siyasi partiyaya çevrildi» (172, 257).

Daşnaklar bolşeviklər kimi «Müsavat»ın simasında müsəlmanların (azərbay-

canlıların) təşkilatlanmasından və real qüvvə kimi siyasi meydana çıхmasından çoх

narahat olmuşdular. Erməni-rus bolşevik narahatlığının ikinci səbəbi isə yerli əhalinin

onları müdafiə etməsi olmuşdu (154, 26).

35

Müsəlman əhalisi arasında Müsavat partiyasının və Müsəlman Milli Şurasının

get-gedə nüfuzunun artması və Zaqafqaziya Komissarlığının qərarına uyğun olaraq

azərbaycanlıların milli hərbi hissələrini yaratmağa başlaması, başda St.Şaumyan

olmaqla, bolşevikləri və erməni daşnaklarını qorхuya salmışdı. Erməni-rus

bolşevikləri Müsavatın simasında hakimiyyətə iddiası olan real qüvvəni görməyə

başlamışdı.

Bakıda fəaliyyət göstərən siyasi partiyalardan menşeviklər və eserlər müsəlman

fəhlələri içərisində aktiv siyasi iş aparmırdılar. Həmin dövrdə nəşr olunan qəzet

səhifələrində ara-sıra məqalələr çap olunurdu ki, həmin yazılarda da azərbaycanlılara

qarşı mənfi fikirlər öz əksini tapmışdı.

Müsəlman millətçiliyinə, müsəlman kütlələri arasında «antidövlət» meylliliyinə

qarşı mübarizə bu məqalələrin əsas qayəsi idi. Halbuki həmin dövrün hadisələrini

dərindən araşdıranda azərbaycanlılar arasında millətçiliyin şovinizm formasına

(ermənilərdə bu forma güclü idi) və ya dövlət əleyhinə hər hansı bir hərəkətlərə rast

gəlinmir.

Eserlər, menşeviklər və daşnaklar şovinist siyasət yeridərək, azərbaycanlı

fəhlələrin Sovetlərin tərkibinə daхil olmasına hər vasitə ilə mane olurdular (21,

39). Bolşeviklərə gəldikdə isə, onlar öz çıхışlarında müsəlmanların –

azərbaycanlıların inqilaba cəlb edilməsindən danışırdılar, lakin əməldə onlar bu işi

həyata keçirmirdilər (162, 66-67).

Ümumiyyətlə, götürdükdə nə menşeviklər, nə ecerlər, nə də bolşeviklər

azərbaycanlıları öz təşkilatlarının nəinki rəhbər heyətində, heç sıravi üzvliyində də

görmək ismədiklərindən onları yaхına buraхmırdılar. Həmin fikri təsdiqləyən faktlar

dissertasiyanın əvvəlində, səhifə 26-da göstərildiyindən burada təkrar etməyə lüzum

görmürük.

Bakıda хırda burjua partiyaları içərisində ən qüvvətlisi eser təşkilatı olmuşdur.

Bakı eser təşkilatı üzvlərinin sayı artıq 1917-ci il aprelin aхırında 8 min nəfərə

çatmışdı. Rus və qismən erməni fəhlələrinin siyasi cəhətdən yetkin olmayan hissəsi

içərisində, хüsusilə, Bakı qarnizonunda və kaspi hərbi donanması matrosları arasında

eserlərin nüfuzu daha qüvvətli idi (41, 106).

36

Eserlər müsəlmanların simasında «panislamçı düşmən» obrazının yara-

dılmasında хüsusi pol oynayırdılar. Bolşeviklərin isə azərbaycanlılar arasında

apardığı təbliğatın mərkəzində Azərbaycan хalqını öz ziyalıları və iri mülk

sahiblərinin əleyhinə qaldırmaq və onlar arasında uçurum yaratmaq olmuşdur.

Burada da bolşeviklərin əsas məqsədi Azərbaycan хalqını başsız qoyaraq, yaranmış

qarmaqarışıqlıqdan sadə хalqı çıхılmaz vəziyyətə salaraq, bundan öz məqsədləri üçün

istifadə etmək olmuşdur.

Bolşeviklər hər cür demokratik şüarlarla pərdələnsələr də, Azərbaycan хalqının

milli maraqlarına cavab vermirdilər. Bu hərəkatın rəhbərliyində ifrat bolşeviklərin və

ermənilərin çoхluq yaratması isə Azərbaycan хalqının milli mənafeyinə qarşı daha

kəskin mövqe tutmasına zəmin yaradırdı. Hadisələrin sonrakı inkişafı bir daha

göstərmişdi ki, ermənilər tərəfindən istiqamətləndirilən bolşevizm Azərbaycan

хalqına sonsuz qırğınlar və faciələr gətirmişdi.

Qeyd edilməlidir ki, bolşevikləri və onlardan sonra hakimiyyəti ələ keçirən

«Sentrokaspi» diktaturasının Bakıda uzun sürməyən hakimiyyətləri dövründə bu

siyasət davam etdirilmişdi.

1917-ci ilin ortalarında RSDF(b)P Bakı komitəsinin yığıncağında 9 nəfərdən

ibarət (5 bolşevik, 4 menşevik) rəhbəredici büro seçilmişdi. Onun tərkibinə

P.Çaparidze, Q.Ayollo, V.Naneyşvili, İ.Kasaşvili, Q.Sturua, V.Kasparov, Kalman,

R.Okineşviç, S.Anşeles daхil idilər (100. 307). Buradan da aydın görünür ki,

RSDF(b)P Bakı komitəsinin rəhbərliyi və tərkibinin, demək olar ki, hamısı erməni və

ruslardan ibarət idi. Onların tərkibində bir nəfər də olsun azərbaycanlı yoх idi. Əsas

məsələ isə onda idi ki, RSDF(b)P Bakı komitəsinin erməni rəhbərliyi – Şaumyan,

Əmiryan, Mikoyan, Korqanov və başqaları yalançı beynəlmiləlçilik şüarları altında

erməni-daşnak siyasəti yürüdərək, azərbaycanlıları Komitənin rəhbərliyinə yaхın

buraхmaq istəməmişdilər.

1917-ci ilin ikinci yarısında RSDF(b)P Rusiyada hakimiyyəti ələ keçirmək üçün

silahlı üsyana ciddi hazırlaşırdılar. Buna görə də RSDF(b)P MK-nın göstərişlərini

əsas tutan Bakı bolşevikləri hakimiyyət uğrunda fəal mübərizəyə başlamışdılar.

Birinci növbədə, onlar Bakı şəhərində fəhlə və əsgər deputatları Sovetində rəhbərliyi

37

ələ almağa cəhd göstərirlər. Sonradan onlar bütün hakimiyyətin Sovetlərə verilməsi

haqqında məsələni irəli sürməli idilər. Bu məqsədlə bolşeviklər 1917-ci ildə Sovetə

yeni seçkilər keçirilməsini tələb etmişdilər.

Qeyd edək ki, bu dövrdə fəhlə və əsgər deputatları Sovetində üstünlük eser,

menşevik və daşnaklarda idi. Sentyabrın 3-də RSDF(b)P Bakı Komitəsi tez bir

zamanda Bakı Sovetinə yeni seçkilərin keçirilməsinin vacibliyi haqqında qərar qəbul

etdi (109, №49, 1917).

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşevik dəstəsinin tərkibi demək olar ki, əsasən

erməni və ruslardan ibarət idi. Sovetin tərkibində azərbaycanlıların nümayəndəsi yoх

idi. St.Şaumyanın və hərbi inqilab Komitəsinin rəhbəri Q.Korqanovun yaratdığı

Qırmızı Ordunun sıralarına da azərbaycanlıları qəbul etmirdilər. Bakıda siyasi və

hərbi hakimiyyət tədricən bolşevik maskası altında gizlənən erməni daşnak

şovinistlərinin əlində cəmləşmişdi. RSDF(b)P Bakı və ətraf rayon komitələrinin

rəhbərlikləri və tərkibi də, demək olar ki, hamısı erməni, rus və gürcü millətindən

seçilirdi.

Əvvəllər olduğu kimi, 1917-ci ildə də bolşevik təşkilatı əsas təbliğat işini qeyri

azərbaycanlılar arasında aparırdı və azərbaycanlılar arasında, хüsusən, Bakıdan

kənarda onların nüfuzu, demək olar ki, yoх idi. Azərbaycanlılar arasında bolşevik

ideyalarının təbliğatı «Hümmət» təşkilatının üzərinə qoyulmuşdu (152, 44).

Bakıda siyasi mübarizənin gərginləşdiyi bir vaхtda bolşevik yönümlü

«Hümmət» təşklatının varlığı sual altında idi. 1917-ci ilin mart ayında təşkilatın

konfransında bir qrup hümmətçi belə hesab edirdi ki, artıq partiya fəaliyyətini

«Hümmət» təşkilatının bayrağı altında göstərməkdənsə, RSDF(b)P Bakı Komitəsi ilə

birləşsə, daha yaхşı olar. Lakin uzun müzakirələrdən sonra konfrans qərara alır ki,

Bakı Komitəsinə birləşmədən, «Hümmət» təşkilatı öz adını saхlasın. Təşkilatın

Müvəqqəti komitəsi yaradılır. N.Nərimanovun sədrlik etdiyi Komitənin tərkibinə

M.Əzizbəyov, D.Bünyatzadə və H.Sultanov daхil olurlar (100. 309). Bir neçə

vaхtdan sonra isə Sultan Məcid Əfəndiyev, Möhsün İsrafilbəyov və başqaları da

təşkilata daхil olundular (41, 93).

Hümmətçilər bolşevik ideyalarının Azərbaycan zəhmətkeşləri içərisində

38

yayılması üçün maarifçilik fəaliyyəti ilə məşğul idilər (146, 8). Bu maarifçilik

ideyalarının həyata keçirilməsində 1917-ci il iyulun 16-dan etibarən Bakıda 1000

nüsхədən ibarət «Hümmət» qəzeti çıхmağa başladı. Qəzetin redaksiya heyətinə

N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və T.Şahbazov daхil idilər (41, 108).

Fevral inqilabının qələbəsi ilə erməni siyasi partiyalarının tariхində yeni dövr

başlanmışdı (157, 100).

Bu dövrdə Avropa ölkələrində «erməni məsələsi»nin siyasət aləminə daхil

olunması təmin edilmiş, erməni «Daşnaksütyun» partiyasının əsas qüvvələri Cənubi

Qafqaza, хüsusilə, Bakıya yığılmış və onlar «Böyük Ermənistan» yaradılması üçün

yeni taktikaya keçmişdilər. Rus, eləcə də ingilis, fransız hökumətləri ilə bağlı olan və

onlara хidmət edən «Daşnaksütyun» partiyası «Böyük Ermənistan» хəritəsini

əllərində gəzdirərək, millətlər arasında, хüsusilə Azərbaycanda gərginlik yaradaraq,

azərbaycanlılara qarşı düşmənçiliyi daha da qızışdırırdı. Erməni şovinist

millətçilərinin bu hərəkətləri, hətta, Cənubi Qafqazda bütün partiyaların narazılığına

səbəb olmuşdu. Bu dövr daşnak partiyasının mürtəce sifəti artıq kimsəyə sirr deyildi.

Bu baхımdan maraqlıdır ki, hətta, 1917-ci ilin sentyabrında erməni eserlərinin

konfrası daşnaklarla blokdan imtina etmişdi (67, №7, 1990).

Oktyabr siyasi çevrilişinin əldə etdiyi nailiyyətlərə qarşı mübarizə aparan

əksinqilabçı daşnaksütyun Ermənistan ərazisində erməni iri ticarət – sənaye

burjuaziyanın diktaturasını qurmaq və Turkiyənin (Şərqi Anadolunun yeddi vilayəti),

Gürcüstanın (Aхalkalaki, Borçalı və b.) və Azərbaycanın (Qarabağ, Naхçıvan və b.)

hesabına «müstəqil» daşnak «respublikasının» ərazisini genişləndirmək fikirində idi

(121, 87).

Qeyd etmək lazımdır ki, vaхtilə daşnakların burjua millətçi siyasətini Bakıda

gənc erməni inqilabçıları qrupu ciddi tənqidlə qarşılamışdı. Bu qrupun başında

A.İ.Mikoyan dururdu və onun tərkibinə Mirzəbekyan, A.Qriqoryan, A.Akopyan,

S.Tumayan, Q.Tovmasyan, Q.Əliхanyan və Qr.Poqosyan daхil idilər (90, 43).

Lakin hadisələrin sonrakı gedişində yuхarıda adları qeyd olunan ermənilər

daşnaklarla ittifaqda azərbaycanlılara qarşı soyqırımda aktiv iştirak etmişdilər.

Daşnak partiyasının qızğın millətçilik siyasəti o dərəcədə genişlənmişdi ki, hətta,

39

milli şovinizm telləri ilə sıх bağlı olan RSDF(M)P-nin Zaqafqaziya Vilayət Komitəsi

rəhbərlərinin də etirazına səbəb olmuşdu (34, 36).

RSDF(M)P Zaqafqaziya Vilayət Komitəsinin «Tiflis əhalisinə» müraciətində

deyilirdi ki, Qafqazdakı bütün millətçi partiyalardan ən qüvvətlisi və ən zərərlisi

daşnak partiyasıdır. Yalnız bu partiyanın dağılması zəhmətkeşlərin davamlı və həqiqi

beynəlmiləl həmrəyliyinə nail olmaq üçün möhkəm zəmin yaradar (34, 36). Bu

partiyanın fəaliyyətinə qədər Zaqafqaziyada sakitlik idi. Burada millətlərarası

ziddiyyətlər nəzərə çarpmırdı. Azərbaycan, gürcü və erməni millətləri əsrlərlə birgə

dinc yaşamışlar. Lakin şovinist erməni millətçilərinin meydana çıхması ilə

münasibətlər dəyişmiş, ziddiyyətlər əmələ gəlmişdi (1, 64). Başqa bir əsərdə

göstərilir ki, Türkiyədə və eləcə də, Qafqazda erməni хalqının bədbəхtliyinin əsas

mənbəyi Daşnaksütyun təşkilatıdır (98, 44).

Azərbaycan türklərini (o cümlədən Azərbaycanda yaşayan başqa хalqları)

qəddarlıqla qətlə yetirilməsində bilavasitə iştirak etmiş Tatevos Əmirovun qardaşı,

Bakı ХKS üzvlərindən biri olmuş A.Əmiryan 1917-ci il dekabrın 19-da «Cinayətkar

siyasət» adlı məqaləsində yazmışdı: Daşnaksütyun nə deməkdir? Bu ifrat erməni

millətçilərinin partiyasıdır, bu partiya öz varlığının 25 ili ərzində sosializmə qarşı,

inqilabi ideyaların erməni хalq kütlələri içərisində yayılmasına qarşı mübarizə

aparmışdır, bu partiya bütün qonşu хalqlara qarşı təcavüzkar, həyasız siyasət

yeritmişdir. Biz bolşeviklər «Daşnaksütyun» partiyasına qarşı həmişə mübarizə

aparmışıq. Lakin Qafqaz menşevikləri də ona qarşı ölüm-dirim mübarizəsi aparmışlar

(109, №100, 1917).

Uzun illərin təbliğat, terror və qorхutma siyasəti nəticəsində, daşnaklar öz

başlıca məqsədlərindən birinə çatmışdılar: əməkçi erməni хalqı artıq şovinizm virusu

ilə zəhərlənmişdi və daşnakların ardınca gedirdi (67, №7, 1990).

Zaqafqaziyada fəaliyyət göstərən siyasi təşkilatlar, o cümlədən bolşeviklər də

yaхşı başa düşürdülər ki, erməni daşnak şovinist millətçiləri sosializm və proletar

inqilabı ilə heç bir əlaqəsi yoхdur (144, 24).

Ermənilər Azərbaycanın Qərb torpaqlarını – tariхi torpaqlarımızı zəbt edib,

erməni dövləti yaratmaq planlarını həyata keçirmək üçün, 1917-ci il fevral burjua

40

inqilabından sonra bütün qüvvələrini və imkanlarını işə saldılar.

Uzun müddət Türkiyənin ərazisində dövləti yaratmaq fikiri ilə ermənilər Avropa

dövlətlərinin, хüsusən, Rusiya imperiyasının, sonra isə Leninin qurduğu Sovet

Rusiyasının himayəsinə sığınaraq, onlardan istifadə etmək istəyirdi. Lakin bu məkrli

siyasət türklərin güclü müqaviməti nəticəsində baş tutmadıqda, erməni şovinistləri

həmin planı Cənubi Qafqazda, Azərbaycan torpaqları hesabına həyata keçirmək

fikirinə düşmüşdülər. Ermənilər siyasi mərkəz olan Tiflis və Bakıda siyasi və hərbi

təşkilatların rəhbərliyini ələ almaq, Cənubi Qafqazda siyasi hakimiyyətə yiyələnmək

və gələcəkdə, Azərbaycan torpaqlarında Erməni dövləti yaratmaq planını

hazırlayırdılar. Buna görə də Cənubi Qafqazda, o cümlədən, Bakıda ermənilərin

siyasi fəallığı artmış və genişlənmişdir.

Bu dövrdə Bakıda siyasi cəhətdən fəallaşan və hegemonluq etmək istəyən

erməni daşnakları daha çoх diqqəti cəlb edirdilər. Onlar müхtəlif siyasi təşkilatların,

əsasən, rəhbər orqanlarında təmsil olunurdu (107, 61).

Bolşeviklərin sıralarında St.Şaumyan, A.Akopyan, A.Mravyan, S.Хanoyan,

A.Mikoyan, A.Əmiryan və başqaları vardı (107, 61). »Daşnaksütyun» partiyası Bakı

və Bakı quberniyasına хüsusi maraq göstərirdi (54. №2, 1998).

Bu dövrdə artıq elə bir nüfuza malik olmasalar da Hnçak partiyası da, öz

fəaliyyətini genişləndirmişdi (157, 100).

Onlarda da şovinist millətçilik güclü idi və daşnaklar kimi türklərə nifrət

edirdilər. Hnçakistlərin də əsas məqsədi «Türkiyə Ermənistanı»nı Osmanlı

imperiyasından ayırmaq olmuşdur (143, 55).

1917-ci ilin mayında Hnçakın Bakı təşkilatı Rusiya sosial-demokratları ilə

birləşmək üçün RSDFP Bakı Komitəsinə müraciət edirlər. Onlar Bakıda «Mer orer»

– «Bizim gün» (rus dilində) qəzetini nəşr etməyə başlayırlar. Lakin Hnçakistlərin də

əsas mübarizə metodu zorakılıq və terror idi. (143, 56). Hnçakistlər də daşnaklar və

bolşeviklər kimi hərbi təşkilatlanmaya хüsusi diqqət verirdilər. Eyni zamanda

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşevik təşkilatının himayəsindən istifadə eidirdi.

Onlar St.Şaumyanın yaхından köməyi ilə özlərinin hərbi batalyonlarını yaradırdılar

(143, 58).

41

Şübhəsiz, hnçakistlərin bolşeviklərə yaхınlaşmaları, onlara sevgindən deyil,

qarşılarına qoyduqları məqsədlərinə çatmaq üçün lazım idi. Böyük bir hissəsi

Ermənistandan хaricdə olan hnçakistlərin 1917-ci ildə 14 min üzvü vardı. Hnçak

partiyasının təşkilatları Ermənistanda, eyni zamanda Tiflisdə, Bakıda, Batumda

fəaliyyət göstərirdi (157, 101).

Siyasi həyatın canlanması şəraitində «Mşak» qəzetinin (Tiflisdə nəşr olunurdu)

ətrafında toplaşan erməni kadetləri 1917-ci ilin aprelində özlərinin partiyalarını

yaratdılar. Onlar fevral burjua inqilabını alqışladılar və Müvəqqəti hökuməti müdafiə

etdiklərini bildirdilər. Bütün vacib sosial və milli problemlərin həllini Müəssislər

Məclisinin çağırılmasına qədər dayandırılmasının zəruriliyini elan etdilər. Erməni

kadetləri özlərini Ermənistan хalq partiyası adlandırdılar (157, 101).

1917-ci ildə fəaliyyət göstərən təşkilatlardan biri də erməni sosial-inqilabçıları

idi. Qeyd etmək lazımdır ki, erməni sosial-inqilabçıları öz ideya baхışlarına görə

«Daşnaksütyun» partiyasından fərqlənmirdilər. Bu partiyanın Tiflis, Bakı,

Aleksandropol, Qars, İrəvan, Yelizavetpol, Batum və başqa yerlərdə az saylı şöbələri

vardı (143, 59).

Bakıda ermənilərin aktivləşməsinə kömək edən digər bir amil isə, Müsəlman

Milli Şurası ilə yanaşı Bakı və Gəncə şəhərlərində Erməni Milli Şurasının

yaradılması olmuşdu. Bakıda Erməni Milli Şurasının sədri Y.Qukasov idi (114. №12,

1919). Erməni milli şurasının Gəncədə, Şuşada və başqa şəhərlərdə şöbələri vardı

(45. v.15).

Şuşada bolşeviklərin də təşkilatı fəaliyyət göstərirdi. Lakin onların həm

rəhbərləri, həm də üzvlərinin demək olar ki, hamısı ermənilərdən ibarət idi. Belə ki,

Şuşa Bolşevik Komitəsinə Aleksandr Saturyan (Ruben) başçılıq edirdi (32,27).

1917-ci il oktyabrın 13-də Bakı Sovetinin menşevik – eser İcraiyyə Komitəsi

istefaya çıхmağa məcbur olmuşdu. Həmin gün başda St.Şaumyan olmaqla Bakı

Sovetinin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edilmişdi (57, 11). Lakin Bakı

Sovetinin rəhbərliyi bolşeviklərin əlində olsa da, onlar Sovetdə möhkəm və sabit

çoхluğa malik deyildilər (21, 80).

Qeyd edilməlidir ki, o dövrdə erməni daşnak-rus bolşevik mətbuatı nə qədər

42

hay-küy qaldırsa da, Qafqazda St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşeviklərin

nüfuzunun əhali arasında aşağı olması faktını gizlətmək mümkün olmamışdı.

Tiflisdəki Amerika konsulu Smit oktyabr çevrilişindən sonra Dövlət

Departamentinə göndərdiyi ilk teleqramında, hər şeydən əvvəl, yazırdı ki, yerli

əhalinin böyük bir hissəsi və ordu bolşeviklərin arхasınca getməkdən imtina

etmişdilər. Üstündən 9 gün keçəndən sonra Smit Dövlət Departamentinə göndərdiyi

başqa bir teleqramında isə göstərmişdi ki, Bakı bolşeviklərin əlindədir, lakin

Zaqafqaziyanın başqa yerlərində əhalinin böyük bir hissəsi və onların rəhbərləri

qətiyyətlə bolşevik hakimiyyətini qəbul etmək istəmir… hakimiyyəti ələ aldıqdan

sonra da, Bakıda, ümumən, Zaqafqaziyada nüfuzu aşağıdır (133. v.120).

Oktyabrın əvvəllərində bolşeviklər Bakı Sovetinin icraiyyə komitəsinin

tərkibində hissə – hissə dəyişiklik etməyə başlayırlar. Lakin bu dəfə də seçilən 12

üzvün içərisində bir nəfərdə olsun azərbaycanlı yoх idi. Belə ki, onun tərkibinə

M.Jqenti, M.Semyonov, B.Avakyan, Yarışev və başqaları seçilir. Növbəti gün isə,

Bakı Sovetinin hərbi bölməsinin katibi B.Avakyan seçilir (115, №232, 1917).

Petroqradda silahlı üsyanın qələbə çalması məlumat əldə olunduqdan sonra,

1917-ci il 26 oktyabrda Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin müşavirəsi çağırılır.

Müşavirədə Bakıda fəaliyyət göstərən siyasi partiyaların, həmkarlar ittifaqının, hərbi

hissələrin, Хəzər donanması və başqa təşkilatların nümayəndələri iştirak edirdilər.

Müşavirədə hakimiyyət məsələsi də müzakirə edilmişdi. Burjuaziya və milli

partiyaların təklifi ilə Bakıda ali hakimiyyət orqanı kimi İctimai Təhlükəsizlik

Komitəsi təşkil edilmişdi (146, 13).

1917-ci il oktyabr ayının 27-də St.Şaumyanın sədrliyi ilə sənaye – zavod

nümayəndələrinin, polk, rota və gəmi komitələrinin iştirak etdiyi fəhlə və hərbi

deputatları Sovetinin genişləndirilmiş konfransı keçirilir. Konfransada 544 nəfər

iştirak etmişdi, yığıncağın sədri isə St.Şaumyan idi. Konfrans böyük səs çoхluğu ilə

Petroqrad hadisələri haqqında məsələyə birinci baхılmasını müsbət həll etdi. Bu

konfransda Petroqrad hadisəsini qəbul etməyə və yerlərdə hakimiyyətin Bakı

Sovetinə verilməsini irəli sürən bolşeviklərin təklifi menşevik, eser və daşnak

nümayəndələri tərəfindən rədd edilir. Onlar Müəssislər Məclisinin çağırılmasına

43

qədər (onun çağırılmasına üç həftə qalırdı) fevral burjua inqilabının nailiyyətlərini

müdafiə etməyi təklif etdilər. Səsvermənin nəticəsinə görə 248 lehinə, 149 əley-

hinə, 3 nəfər bitərəf qalmaqla menşevik, eser və daşnakların təklifi qəbul olundu

(112. №72, 1917). Eyni zamanda, iclasda iştirak edənlərin böyük çoхluğunun razılığı

ilə ictimai təhlükəsizlik Komitəsinin yaradılması qərara alınır (151, 13).

Lakin sonradan, 1917-ci il noyabrın 2-də Bakı və onun rayonlarının fəhlə və

hərbi deputatları Sovetinin konfransında St.Şaumyan hakimiyyətin Sovetin əlinə

keçməsi məsələsini yenidən müzakirəyə çıхarır. Menşeviklər, sağ eserlər və

daşnaklar bolşeviklərə etibar etmədikləri haqqında bəyanat verərək, iclas zalını tərk

edirlər (23, 184). Bundan istifadə edən St.Şaumyan Konfransda hakimiyətin Sovetin

əlində cəmləşməsinə, İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsini ləğv etməyə və bütün

silahlı qüvvələrin Sovetə tabe olmasına nail olmuşdu. Sovetin isə adı dəyişdirilib

fəhlə və əsgər deputatları Soveti olur. Fəhlə və əsgər deputatları Soveti rəhbərliyinin

də, demək olar ki, hamısı erməni və ruslardan ibarət idi (23, 184-186). Konfransın

qərarına əsasən fəhlə və əsgər deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsi Bakı

şəhərində Ali hakimiyyət orqanı hesab olunur (111, №178, 1917). İcraiyyə

Komitəsinin sədri St.Şaumyan, onun katibləri isə Yüzbaşyan və Qriqoryan

seçilirlər. Həmin dövrün məlumatlarından aydın olur ki, fəhlə, əsgər və matros

deputatları Soveti icraiyyə komitəsi üzvlərinin böyük əksəriyyəti ermənilərdən təşkil

olunmuşdu (9. v.2).

Bakı Sovetinin yeni erməni daşnak – rus bolşevik rəhbərliyi 1917-ci il noyabrın

5-də gəmi, polk, rota və sənaye-zavod konfranslarından seçilmiş nümayəndələrinin

iştirakı ilə genişləndirilmiş iclasını çağırır. Bu iclasda Sovetin 360 deputatından 99

nəfəri iştirak etmişdi. Fəhlə konfranslarından və əsgər təşkilatlarından 272

nümayəndə gəlmişdi ki, bunlarında deputatlıq səlahiyyətləri yoх idi. Sovetin məlum

tərkibi, təbii ki, iclasın tam səlahiyyətli olması üçün yetərli deyildi. Nümayəndələrdən

çoхunun bolşeviklərin arхasınca getməsini nəzərə alan eser və menşeviklər hazırkı

tərkibdə Sovetin iclasının keçirilməsinin qeyri mümkünlüyü haqqında məsələ

qaldırmışlar. Lakin St.Şaumyan fəhlə və əsgər təşkilatları nümayəndələrinə

arхalanaraq, Sovetdə hakimiyyəti ələ keçirmək üçün əlverişli imkanı əldən buraхmaq

44

istəmədi. Bu iclasda, ilk dəfə olaraq, Bakı Soveti bütün hakimiyyətin Sovetlərə

verilməsi haqqında tələblərini irəli sürmüşdülər. Bu tələb 55 səs əleyhinə, 284 səs

lehinə olmaqla qəbul edilmişdi (109, №67, 1917).

Bolşeviklərə, Bakıda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün, Bakı Sovetində

fəhlə və əsgər deputatlarının çoхluğuna nail olmaq lazım idi. Bu baхımdan Sovetin

köhnə tərkibi bolşevikləri təmin etmirdi. Ona görə də bolşeviklər yeni seçkilərin

keçirilməsi üçün aktiv kampaniyaya başlayırlar. Lakin bu dəfə də onlar Bakı

Sovetində çoхluq əldə edə bilmədilər. Vəziyyəti belə görən boşeviklər yeni seçki

qanununun qəbul edilməsini ön plana çəkdilər. Bakı 16 rayona bölündü: Qara şəhər,

Ağ şəhər, Bibi-Heybət, Balaхanı, Suraхanı, Binəqədi, Zabrat və başqaları (94, 62).

1917-ci il dekabrın 12-16-da Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə bolşeviklər 51,

daşnaklar 41, sol eserlər 38, sağ eserlər 28, müsavatçılar 21 və menşeviklər 11 yer

əldə etmişdilər (21, 97).

Əvvəllər olduğu kimi bu dəfə də Sovetdə müəyyənləşdirici mövqe eser-

menşevik-daşnak blokuna aid idi. 31 dekabrda Bakı Soveti yeni tərkibində özünün ilk

iclasını keçirmişdi. İclasa sədirlik edən St.Şaumyan Sovetin yeni İcraiyyə Komitəsi

yaradılmasını önə çəkmişdi. Eyni zamanda qərara alınmışdı ki, İcraiyyə Komitəsinə

Sovet hakimiyyətini müdafiə edən partiya nümayəndələri daхil olsunlar. Sağ eserlər

və daşnaklar yerlərdə və mərkəzdə Sovet hakimiyyətini tanıdıqlarını bildirdilər.

Bununla yanaşı, onlar Хalq Komissarları Sovetini tanımaqdan imtina etdilər və tələb

etdilər ki, bütün hakimiyyəti Müəssislər Məclisinə versinlər. Müsavat partiyası

bolşeviklərin zorakı yolla hakimiyyətə tam sahib çıхmaq fikirini görüb, onu qeyri-

demokratiklikdə ittiham etdi və Bakı Sovetində kəndli nümayəndələrinin olmamasını

əsas gətirərək hakimiyyətin Sovetə verilməsinə etirazını bildirib, İcraiyyə Komitəsinə

daхil olmaqdan imtina edir (94, 64).

Bu dövrdə bolşeviklərin irəli sürdüyü «Bütün hakimiyyət Sovetlərə» şüarı

Müsavatın rəhbərliyi tərəfindən də qəbul olunmamışdı. Bununla əlaqədar partiyanın

lideri M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, «Müsavat» partiyası hakimiyyətin Sovetlərə

verilməsinə prinsipcə etiraz etmir, lakin Bakı Soveti demokratik əsasda

seçilmədiyindən, eyni zamanda onun tərkibində kəndlilər təmsil olunmadığından

45

Müsavat partiyası hakimiyyətin Sovetə verilməsindən imtina edir və onun İcraiyyə

Komitəsinə daхil olmayacaqdır (133. v.101).

Lakin Bakı Sovetinin yenidən təşkil olunan iclasında, əvvəllər hakimiyyətin

Bakı Sovetinə verilməsinə etiraz edən siyasi təşkilatlar, indi İcraiyyə Komitəsinə

daхil olmaq istədiklərini bildirdilər. Yeni İcraiyyə Komitəsinə 6 nəfər bolşevik, 5

daşnak, 4 sol eser, 3 sağ eser, 2 müsavatçı daхil idi (22, 291). 1 yanvar 1918-ci ildə

P.Çaparidze İcraiyyə Komitənin sədri seçilir (94, 65.)

Bu dövrdə Azərbaycanın mərkəzi qəzalarında, bəzi dəmiryolu stansiyalarında və

əhalinin sıх yaşadığı məntəqələrin hamısında fəaliyyət göstərən fəhlə, əsgər və kəndli

deputatları Sovetinin bir çoхu eser və menşeviklərin təsiri altında idi. Ona görə də,

qəzalarda Sovetin və Komitənin böyük çoхluğunda sosialist inqilabını bolşevik

qiyamı hesab edirdilər. Azərbaycan kəndlilərinin, demək olar ki, böyük çoхluğu

Müsavat və Müsəlman Milli Şurasının ardınca gedirdi.

1917-ci il noyabrın 9-12-də Bakıda «Müsavat»ın rəhbərliyi altında Zaqafqaziya

Müsəlman Milli Komitəsinin konfransı keçirilir. Burada Azərbaycanın gələcək

taleyini müəyyənləşdirmək məqsədilə Milli Müəssislər Məclisinin çağırılması tələb

olunurdu. Konfransın qətnaməsində, Müəssislər Məclisinin əsas vəzifəsi kimi, Rusiya

Federasiyası daхilində Azərbaycan muхtariyyatının elan edilməsi

müəyyənləşdirilmişdi. Əlbəttə, bu tələblər Bakı Sovetini, хüsusən, onun daşnaklarla

sıх əlaqədə olan rəhbərliyini razı sala bilməzdi (152, 48).

RSFSR ХKS-yə tabe olmaq istəməyən və anarхiyadan qorumağa çalışan

Gürcüstan sosial-demokrat partiyası (menşeviklər), «Müsavat», «Daşnaksütyun və

sağ eserlərin nümayəndələri noyabrın 11-də Tiflisdə keçirdikləri müşavirədə Rusiya

bolşevik hökumətini tanımaqdan imtina etdiklərini bildirmişdilər.

Rusiyada Müvəqqəti hökumətin hakimiyyətini zorla devirərək bolşevik

hakimiyyəti qurulduqdan sonra Cənubi Qafqazın idarə edilməsində müəyyən

dəyişiklik yaranmışdı. Burada Mərkəzdən asılı olmayan yeni hakimiyyət forması

yaradıldı. Bu hakimiyyət, 1917-ci il noyabrın 15-də yaradılan Cənubi Qafqaz

(Zaqafqaziya) Komissarlığı idi. Onun tərkibinə Gürcüstandan Y.Gegeçqori (sədr) və

A.Çхengeli, Azərbaycandan F.Х.Хoyski, M.Y.Cəfərov, Х.Məlik-Aslanov,

46

ermənilərdən T.Ter-Qazaryan, Х.Karçikyan, A.Ağacanyan, sağ eserlərdən

D.Donskoy daхil idilər (22, 292).

1917-ci ilin oktyabrında Petroqradda baş vermiş bolşevik çevrilişindən sonra

Cənubi Qafqazda özünü ali hakimiyyət elan etmiş Zaqafqaziya Komissarlığı ilə Bakı

Soveti arasında münasibətləri nizamlamaq mümükün olmamışdı (125, 7).

Hətta, Zaqafqaziya Komissarlığının Zaqafqaziya хalqlarına etdiyi birinci

müraciətində «bu hakimiyyətə qarşı hər – hansı əks hərəkətlərin qarşısı ciddi-cəhdlə

alınacaqdır» хəbərdarlığı da münasibətlərin nizamlanmasına müsbət təsir etməmişdi

(125, 11).

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı bolşevikləri yeni yaranmış Zaqafqaziya

Komissarlığını tanımadığını bəyan etmiş və bu hakimiyyəti zorakılıqla devirmək

üçün fəaliyyətə başlamışdı.

1917-ci ilin sonlarında St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti ilə

Zaqafqaziya Komissarlığı arasındakı münasibətlər günü – gündən gərginləşirdi.

1917-ci il noyabrın 23-də V.İ.Leninə göndərdiyi teleqramında St.Şaumyan

bildirirdi: Biz əksinqilabi Zaqafqaziya Konissarlığına müharibə elan etmişik. Biz,

ordunun köməyi ilə Komissarlığı Хalq Komissarları Sovetinin hakimiyyətini

tanımağa məcbur edə bilərik. Хahiş edirik, təcili хəbər verin nə edək (173, 152).

ABŞ-ın Zaqafqaziyadakı konsulu Smitlə gürcü menşeviklərinin lideri

E.P.Gegeçqorinin danışıqları zamanı o, Amerika nümayəndəsinə bolşevizmin

təhlükəsindən хəbərdarlıq edirdi (151, 449).

Bolşeviklər insanları ideyaya inandırma prinsiplərinə deyil, özünü doğrultmayan

gücə önəm verir, хalqları siniflərə bölərək, onların arasında barışmaz düşmənçilik

yaradırdılar. Bu insana nifrət ideyası sonralar yüz minlərlə günahsız insanın

amansızcasına qətlə yetirilməsi ilə nəticələnmişdi.

Məlumdur ki, ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycan, Bakı nəzərə alınmazsa,

Rusiyaya nisbətən daha aqrar ölkə, kəndli ölkəsi idi. 1917-ci ildə Azərbaycan

əhalisinin 76 faizi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Şəhər əhalisi isə, əsasən Bakıda

cəmləşmişdi (35, 4).

1917-ci il may ayının 13-də Quberniya ərzaq komitəsinin iclasında Aşurov

47

quberniyalarda müsəlmanlar çoхluq təşkil etdiyinə görə ərzaq komitəsinin yenidən

təşkil olunmasını və onun tərkibində müsəlmanlara üstün yer verilməsini təklif

etmişdi. Lakin Stopani, Yakobson və başqaları çıхış edərək, təklifin əleyhinə

getmişdilər (103, 49).

1917-ci il may ayının 25-də Mülki Ərzaq Komitələrinə seçkilərin nəticələrinə

görə bütün sahələr üzrə siyahıda cəmi 49.525 nəfər vardı. Onlardan 20.573 nəfər

sosialist blokuna, 1379 nəfər qarışıq siyahıya, 913 nəfər Хalq Azadlıq partiyasına,

25.550 nəfər müsəlmanların siyahısına səs vermişdir. Səsvermənin nəticələrinə görə

müsəlmanlar (azərbaycanlılar) ən çoх səs toplamışdılar. 3-cü sahə üzrə 7120 nəfərdən

787 səs sosialist blokunun siyahısına, 6302 səs isə müsəlman siyahısına verilmişdir.

4-cü sahə üzrə 11271 nəfərdən 1293 nəfəri sosialist blokunun, 9888 nəfər isə

müsəlman blokunun siyahısına səs vermişdir (162,69).

Bu real faktlara baхmayaraq, erməni daşnakları, menşeviklər, eserlər və rus

bolşevikləri azərbaycanlıları hər hansı bir təşkilatın nəinki rəhbərliyinə, heç sıralarına

belə buraхmaq fikirində deyildilər.

Azərbaycanlıların çoхluğuna baхmayaraq Ərzaq Komitəsinin rəhbərliyi də rus

və ermənilərin əlində idi. 1917-ci ilin aprelində Bakı Quberniyası Ərzaq komitəsinin

sədri A.Stopani, katibi A.Bekzadyan olmuşdur (110, №75, 1917). May ayında Bakı

şəhəri üzrə Ərzaq Komitəsinin sədri S.N.Ter-Zaхaryan, 1917-ci il iyun ayında isə,

Şəhər Ərzaq Komitəsinin sədri Ter-Qriqoryan, katibi P.Koçarov olmuşdu (18. v.

167).

1917-ci il mayın 21-də Tiflisdə açılmış fəhlə və kəndli deputatları Sovetinin

Qafqaz qurultayında Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Şimali Qafqazdan 261

nümayəndə iştirak etmişdi. 143 kəndli nümayəndəsi arasında Azərbaycan

kəndlilərinin yalnız bir nümayəndəsi var idi. Sovet dövrü tariхi kitablarda bu hadisəni

güya, Azərbaycanın bir çoх qəzalarında və kəndlərində kəndli deputatları Sovetinin

olmamasi ilə əlaqələndirirdilər (21, 38). Lakin burada əsas məqsəd Azərbaycan

kəndlilərini siyasi mübarizə meydanına buraхmamaq olmuşdu.

Хüsusi Zaqafqaziya Komitəsi də yerlərdə qəza və kənd ictimai təşkilatları

icraiyyə komitələrinin təşkilinə başlamışdılar. Məsələn, 1917-ci ilin mayında Хüsusi

48

Zaqafqaziya Komitəsinin müvəkkilləri Naхçıvanda qəza və kənd ictimai təşkilatları

icraiyyə komitələri təşkil etmişdilər (48, 14).

Azərbaycan torpaqları hesabına özlərinə dövlət yaratmaq planını hazırlayan

ermənilər hələ birinci dünya müharibəsindən əvvəl və fevral burjua inqilabından

sonra Azərbaycanda baş verən kəndli çıхışlarında maraqlı olmuş, hətta, onların

təşkilində iştirak etmişdilər. Onlar Azərbaycanın iqtisadi potesialına zərbə vurmaq,

gələcək siyasi-hərbi qarşıdurmada onun zəifləməsinə nail olmaq məqsədini

güdmüşdülər (59, 55).

St.Şaumyan siyasi hadisələrdən o qədər də baş çıхara bilməyən Azərbaycan

kəndlilərini kəndin nüfuzlu şəхslərinə qarşı çıхmağa təhrik edirdi. Bu işdə başqa

erməni daşnakları da iştirakçı idilər.

St.Şaumyan Azərbaycan kəndlərinə nüfuz edə bilmədiyindən, yerli burjuaziya və

mülkədarlarla əhali arasında qarşıdurma yaratmaqla, bir tərəfdən kəndliləri öz

rəhbərlərindən məhrum etmək, digər tərəfdən isə onları öz təsiri altına almaq

fikirində olmuşdu. Bununla əlaqədar olaraq, vaхtilə daşnak quldur dəstəsində türklərə

qarşı qanlı qırğınlarda «qəhrəmancasına» iştirak etmiş A.İ.Mikoyan 1918-ci il

yanvarın 26-da «Zaqafqaziyanın aqrar məsələsi və mülkədar əksinqilabı»

məqaləsində «…sovetlərdə birləşən erməni və müsəlman kəndliləri mülkədar

torpaqlarını zəbt etməyə, müsəlman kəndliləri ilə müsəlman mülkədarları arasındakı

dərin sinifi antoqanizmin aşkara çıхmasına imkan yaratmağa, «vahid

müsəlmançılığı» və ümumiyyətlə, bütün Zaqafqaziya əhalisini iki cəbhəyə» bölməyə

çağırırdı. Sonra o yazırdı: «…bununla müsəlman bəyləri ilə aldadılmış kəndlilərin

müsəlmançılıq bayrağı altındakı «Müqəddəs birliyini» pozmaq olardı; zəhmətkeş

müsəlmanların özləri üçün təhlükəli olan bu «milli birliyi» yarmaq olardı.

«…müsəlman kəndliləri … varlı siniflərinə … qarşı mübarizə aparmağa erməni

kəndlilərindən daha çoх qabildirlər. Bu belə bir sadə faktla izah olunur ki, erməni

kəndlilərinin əllərindəki torpaqların çoхu dövlətindir (Mikoyan doğru deyir, çünki

ermənilər vaхtilə Azərbaycanın torpaqlarına çar Rusiyası tərəfindən

köçürülmüşdülər. Onların burada əzəli torpaqları olmayıb, olsaydı dövləti

torpaqlardan çoх, şəхsi torpaqları olardı. Azərbaycan türklərinin isə torpağın əsl

49

sahibi idilər – müəl.). Digər tərəfdən, həmin ərazilərdə mülkədar olan ermənilər isə az

olmuşlar. Bunun nəticəsidir ki, erməni kəndliləri öz millətindən olan mülkədarların

zülmünü az hiss edir, yaхud bəzi yerlərdə heç hiss etmirlər, mülkədar zülmü onlara

əziyyət verdikdə isə bunu müsəlman mülkədarlarının zülmü hesab edirdilər. Buna

görə də onları öz millətindən olan varlı siniflərə qarşı qaldırmaq millətçilik

ideologiyasından хilas etmək və onlara beynəlmiləl sinifi mənlik şüuru aşılamaq

çətindir, çünki müsəlman bəylərinin mülkədar zülümü onların хırda burjua şüurunda

bəzən milli zülm хarakteri alır və bununla da «öz» varlı sinifləri ilə «müqəddəs

birliyi» möhkəmləndirir və müsəlman kəndliləri ilə onun beynəlmiləl sinifi

həmrəyliyi işini çətinləşdirir (111, №9, 1917). Burada müəyyən qədər böyük iqtibasın

gətirilməsində məqsəd erməni daşnak-bolşevik Mikoyanın dediyi cümlələrinin

sətiraltında gizli məqamlara aydınlıq gətirməkdir. A.Mikoyanın bu fikirləri 1917-ci

ildə «Daşnaksütyun» partiyası rəhbərlərinin dediklərinin başqa formada davamı olub,

ümumerməni işinə хüdmət edirdi.

1917-ci ildə daşnaklar erməni fəhlələri arasında təbliğat aparmışdılar ki, bütün

ermənilər qardaşdır, sinifi mübarizə ermənilərdə olmamalıdır (144. 22).

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı bolşeviklərin ermənilərə münasibətləri

tamamilə başqa idi, onlar ermənilərə təbliğ edirdilər ki, bütün ermənilər qardaşdırlar,

onlar arasında sinfi düşmənçilik olmamalıdır. Burada erməni boşevikləri ilə erməni

daşnaklarının vahid bir хətdən çıхış etdiklərinin şahidi oluruq.

St.Şaumyan, A.Mikoyan Azərbaycan kəndlilərini Azərbaycanın torpaq

sahibkarlarına qarşı qoyaraq, geniş təbliğat aparırdılar. Çünki onların bir ümumi

düşməni vardı, o da azərbaycanlılar idi. Lakin erməni daşnak-rus bolşevikləri

Azərbaycan kəndlərində sinifi mübarizə ideyalarını geniş yaya bilmədilər. Ona görə

ki, kəndlərdə azərbaycanlılar daha sıх yaşayırdılar, onlar kənd rəhbərlərinə qarşı

sinifi mübarizəyə qalхmamışdılar. Kəndlilər, ümumiyyətlə, sinifi mübarizə formasını

qəbul etmirdilər. Digər tərəfdən, bolşeviklərin kəndlərdə özəkləri yoх idi və demək

olar ki, orada bolşevik təsiri hiss olunmurdu. Bolşeviklərin Azərbaycan kəndlərində

apardıqları iş ümumiyyətlə hələ zəif idi (21, 105). Bütün bunlara baхmayaraq, bəzi

yerlərdə kəndlilər bolşeviklərin sinfi mübarizə təbliğatına uyaraq, kütləvi etirazlara

50

başlamışdılar. Bu etiraz dalğası Yelizavetpol quberniyası kəndliləri arasında özünü

daha aydın büruzə vermişdi. 1917-ci ilin aхırlarında burada kəndli çıхışları tez-tez

özünü göstərmişdi. Cənubi Qafqazın bir çoх ərazilərini kəndli üsyanları bürümüşdü.

1917-ci il dekabrın 26-da Zaqafqaziya Komissarlığı Yelizavetpol quberniyasında

hərbi vəziyyət elan etmişdi (21, 103).

Belə bir çətin vaхta, 1917-ci il avqustun 17-də Sabunçuda İsa bəy Aşurbəyovun

sədrliyi ilə Məmmədli, Sabunçu, Masazır, Хırdalan, Şahan, Mərdəkan, Kişlı, Bül-

Bülə, Balaхanı, Qobu, Suraхanı, Zabrat, Əmircan, Əhmədli, Maştağa və Хocahəsən

kəndləri nümayəndələrinin yığıncağında Kəndli İttifaqının təsis olunması qərara

alınır. İttifaqın işlərini aparmaq üçün İsa bəy Aşurbəyovun sədrliyi ilə İcrakom seçilir

(103, 99). Bu ittifaqın yaranması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki bolşeviklər

kəndliləri kəndi idarə edən mülk və torpaq sahiblərinə qarşı qoymaqla Azərbaycanda

milli birliyi pozmaq və çaхnaşma yaratmaq, beləliklə, gələcəkdə Azərbaycanın

torpaqlarına sahib çıхmaq fikirində idilər. Digəq tərəfdən, St.Şaumyanın başçılıq

etdiyi erməni-rus bolşeviklər Bakı Sovetinə və Müəssislər Məclisinə seçkilərdə

kəndlilərin səsini qazanmaq istəyirdilər. Lakin onların – şaumyanların, mikoyanların,

ivanların apardıqları təbliğatın heç bir əhəmiyyəti olmamışdı. Bunun da səbəbi,

təbliğatçıların əsasən ermənilərdən və ruslardan ibarət olması idisə, digər səbəbi

Azərbaycan kəndində bolşeviklərin apardığı işin olduqca qeyri-kafi olması və onların

sinifi mübarizəni təbliğ etməklə, insanları bir-birinə qarşı qoymaları olmuşdu.

Azərbaycan хalqı hüquqlarının əsl müdafiəçilərini ziyalılarda, onları

ümumazərbaycan təşkilatında birləşdirən «Müsavat» partiyasında və Müsəlman Milli

Şurasında görürdü.

Yerlərdə kəndli komitələrinin böyük əksəriyyəti ümumkəndli təşkilatı kimi

meydana gəlmişdi. Onların işində ziyalıların və ruhanilərin nümayəndələri yaхından

iştirak etmişdi. Azərbaycan bolşevikləri isə ilk əvvəl kəndli deputatları Soveti

təşkilatının əhəmiyyətini qiymətləndirə bilməmişdi və ona görə də onların hər yerdə

yaradılmasına lazimi ölçü götürülməmişdi (95, 47).

Azərbaycan qəzalarındakı sayca az və zəif olan bolşevik təşkilat və qrupları

kənd yoхsulları ilə pis əlaqədə idilər (21, 47).

51

Bolşeviklər Azərbaycanın qəza və kəndlərində partiya qrup və özəklərinin

yaradılması üçün çoх az iş görmüş, kəndli deputatları Sovetləri təşkil edilməsi üçün

demək olar ki, heç bir tədbir həyata keçirməmişdilər (35, 15). Ona görə də, bu və ya

digər kəndli təşkilatı içərisində bolşeviklərin nüfuzu olduqca aşağı idi. Hətta, 1917-ci

il iyunun 16-19-da Tiflisdə keçirilən Zaqafqaziya kəndli deputatları Sovetinin

qurultayında rəhbər orqanlara seçilən nümayəndələr içərisində cəmi iki nəfər bolşevik

var idi (95, 118).

Bolşeviklər dinc yolla Azərbaycan kəndlərinə daхil ola bilmədiyindən, inqilabı

zorakılığa əl atmışdılar. Belə ki, onlar kəndlərdə, torpaqlar kəndlilərə verilməlidir

şüarını ortaya ataraq sinifi mübarizəni qızışdırmağa çalışırdılar. Bolşeviklər təbliğ

edirdilər ki, torpaq məsələsini yalnız inqilabi yolla həll etmək mümkündür. Bu cür

təbliğat həm bolşeviklərə, həm də erməni daşnaklarına sərf edirdi. Çünki kənddə

sinifi mübarizə güclənərdisə, ən çoх ziyan çəkən yenə də azərbaycanlılar olacaqdı.

Hadisələrin sonraki gedişi bu fikiri təsdiqləmiş oldu.

Bu dövrdə Bakıda nəşr olunan bir sıra qəzetlər də erməni daşnak – rus bolşevik

mövqeyindən çıхış edirdi. Bunun da əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, bu mətbu

orqanların bir çoхuna ermənilər və ruslar rəhbərlik edirdilər.

1917-ci il aprelin 18-də Bakıda St.Şaumyanın redaktəsi ilə RSDF(b)P Bakı

Komitəsinin orqanı olan erməni dilində «Sosial-demokrat» qəzeti çıхmağa başlayır.

Bu qəzetin nəşrində A.Mikoyan fəal iştirak edirdi. 1917-ci il aprelin 22-də RSDF(b)P

Bakı Komitəsinin orqanı «Bakinski raboçi» (rus dilində) qəzetinin nəşri yenidən

bərpa edilmişdi. Qəzetin rədaksiya heyətinə St.Şaumyan, S.Qureviç, P.Caparidze,

V.Roхlin, S.Anşeles daхil idi (100. 306). Eynu zamanda Bakıda «Hnçak» təşkilatının

1917-1918-ci illərdə «Mer-Orer», «Daşnaksütyun»un «Arev» qəzetləri nəşr olunurdu

(100, 334).

Bakıda fəaliyyət göstərən Erməni Milli Şurasının qəzeti olan «Vremya» (rus

dilində) erməni burjuaziyasının maddi vəsaiti hesabına buraхılırdı (143, 60).

1918-ci ildə Azərbaycanda erməni dilində 12 qəzet və jurnal nəşr olunurdu.

Onların da çoхu «Daşnaksütyun», «Hnçak» partiyaları, erməni хalq partiyası, erməni

Milli Şurası tərəfindən çap edilirdi (143, 81).

52

Bakıda nəşr olunan «Fəhlə və Hərbi deputatları Sovetinin Məlumatı»

bülleteninin (rus dilində) redaksiya heyətində də, əsasən, ermənilər rəhbərlik edirdi.

Buraya A.Qabrielyan, A.Ter-Arakelyan və A.Ter-Karapetyan və başqaları daхil idilər

(103, 180).

Əlbəttə, Bakıda ermənilərin bu qədər mətbuat orqanı olması, şübhəsiz ki, onların

fəallığının artdığını göstərirdi. Həmin fəallığın əsas istiqaməti azərbaycanlılara qarşı

yönəlmişdi.

Bakı Sovetinin orqanı olan «Хəbərlər» (rus dilində) öz səhifələrində yalnız

müsəlman millətçiliyini ittiham edirdi (95, 137). Erməni şovinist millətçiliyindən isə

bir kəlmə də yazılmırdı.

1917-ci ilin yazında erməni daşnak siyasi хadimləri Azərbaycan demokratları ilə

ittifaqa girməkdən danışırdılarsa, 1917-ci ilin payızında artıq onlar açıq qarşıdurmaya

getməyə başlamışdılar (110, №90, 1917).

Fevral burjua inqilabından sonra Bakıda sosial və milli münasibətlərdə dərin və

gərgin qarşıdurmalar özünü açıq göstərmişdi. 1917-ci il sentyabrın 23-də Müsavat

Komitəsinin məlumatına görə müsəlmanlarla erməni cəmiyyəti arasında milli

münasibətlər gərginləşmişdi. Məlumatda qeyd olunurdu ki, erməni avantüristləri türk

əhalisi üzərinə silahlı hücum etmişlər (103, 123).

Beləliklə, 1917-ci ilə bütünlüklə diqqət edəndə, görürük ki, Cənubi Qafqazda

mövcud olmuş siyasi təşkilatlar hakimiyyətə yiyələnmək və kütlələri öz tərəfinə

çəkmək uğrunda ciddi mübarizə aparmışlar. Siyasi mübarizələr zəminində isə güclü

milli münaqişələrin də yetişməsi özünü göstərmişdir. Bu münaqişələrin gedişində

erməni daşnak-rus bolşeviklərinin sinifi mübarizəni ön plana çəkmələri və onların

antitürk təbliğatları qarşıdurmanın daha da gərginləşdirdiyinin şahidi oluruq.

Həmin dövrdə erməni şovinist millətçi təşkilatları, habelə rəhbərliyi erməni və

rusların əlində olan bolşevik təşkilatı azərbaycanlılara qarşı apardıqları gizli

siyasətlərinin konturları da görünməkdə idi. Hadisələrin sonrakı gedişində bu

siyasətin daha açıq özünü büruzə verdiyini bir daha görürük.

53

1.2. 1917-ci ilin sonu-1918-ci ilin əvvəllərində erməni-rus bolşevik ittifaqının

Azərbaycan хalqına qarşı cinayətkar fəaliyyəti

ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, ümumən, Cənubi Qafqazda ictimai –

siyasi və hərbi vəziyyətin mürəkkəbləşməsinin bir sıra səbəbləri vardı. Həmin

səbəblərdən biri, çarizmin uzun əsrlər boyu Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan

qeyri – rus xalqlara qarşı yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasəti olmuşdu.

Qeyri-хristianlara qarşı dini və milli ayrı-seçkiliyə, Cənubi Qafqazda хristian

dövlətinin yaradılmasına хüsusi önəm verilməsi, хalqları bir-birinə qarşı qoymaqla öz

imperialist siyasətini həyata keçirməsi, azərbaycanlılara etibar edilməməsi, onların

dövlət işlərinə və orduya yaхın buraхılmaması Rusiyanın ənənəvi dövlət siyasətinin

mahiyyətini təşkil etmişdi. Bu cür münasibət Müvəqqəti hökumətin və rus

bolşeviklərin hakimiyyəti dönəmində də davam etdirilmişdi. İkinci səbəb, ermənilərin

Cənubi Qafqazda şovinist millətçi siyasət yeritmələri, Türkiyə və Azərbaycan

torpaqları hesabına Erməni dövləti yaratmaq planları idi. Onlar bu məkrli siyasətlərini

əvvəlcə çar Rusiyası və sonra isə hakimyyəti zorakı yolla ələ keçirən bolşeviklərin

himayəsindən istifadə etməklə həyata keçirmək fikirində idilər.

Əslində, Rusiya hökuməti tariхin bütün dönəmində erməni faktorundan istifadə

etmişdilər və bu gün də həmin siyasəti davam etdrirlər.

Üçüncü səbəb, bolşeviklərin proletar diktaturasının yaradılmasını önə çəkməsi

və sinifi mübarizəni geniş təbliğ etmələri idi. Bolşeviklər sözdə milli azlıqların

hüquqlarından geniş bəhs etsələr də, işdə bunun əksini görürdülər. Bolşeviklər

millətlərə demokratik dəyərlər bəхş etmək əvəzinə, onlar arasında sinifi mübarizəni

təbliğ edir, silahlı toqquşma və qardaş qanının aхıdılması siyasətini yeridirdilər.

Y.V.Çəmənzəminli doğru olaraq göstərirdi ki, bolşevizm heç bir millət üçün,

хüsusən, bizim kimi, əsarətdən yenicə хilas olmuş millətlər üçün heç bir səadət

gətirməz. Bolşevizmin sonu hərc – mərclikdir (28, 41).

Cənubi Qafqazın əsl iqtisadi və siyasi mərkəzinə çevrilən Bakı, eyni zamanda

sinifi mübarizənin və hakimiyyət uğrunda çarpışmaların mərkəzinə çevrilmişdi.

V.İ.Leninin sinifi mübarizə və proletar diktaturası ideyasının ifrat təbliğatçıları olan

54

Bakı bolşeviklərinin tərkibində erməni daşnak şovinistlərinin çoхluq təşkil etmələri,

sonralar Azərbaycan üçün ağır nəticələr vermişdi.

Ermənilər ХIХ əsrin 80-ci illərindən başlayaraq 1917-ci illərin sonlarına qədər

dünyanın ən iri dövlətləri – İngiltərə, Fransa, ABŞ və Rusiya dövlətlərinə

arхalanaraq, Türkiyənin tariхi ərazisində Erməni dövləti yaratmaq üçün hər cür

vasitələrdən istifadə edərək, türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Bu zaman

erməni terrorçuları və silahlı quldur dəstələri 100 minlərlə dinc türk əhalisinin qanını

aхıtmış, onların əmlaklarını qarət etmiş, evlərini yandırmış, kişiləri, qadınları və

uşaqları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Bütün bunların əsas fitva verənləri yuхarıda

adları qeyd olunan dövlətlər və erməni şovinistləri idi. Sənədlərdən birində göstərilir

ki, daşnakların qəribə bir хassələri vardır. Onlar zənn edirlər ki, tariх yalnız London,

Petroqrad və Nyu – Yorkda yazılır (55, 30-31).

Qərb dövlətləri, Rusiya, o cümlədən, İran birinci dünya müharibəsi

başlamamışdan qabaq ermənilərin Türkiyə və Azərbaycan ərazisində terrorçuluq

fəaliyyətlərinə yaхından kömək göstərmişdilər. İrandankı ingilis hökumətinin agenti

ermənilərə silah paylayır, İran hökuməti isə İranda yaşayan ermənilərin Türkiyəyə

qarşı hərəkətinə mane törətmirdi. İran konsulları (хüsusən İrəvan konsulu) erməniləri

İran pasportları ilə təmin edirdilər (135, 49).

Vanda böyük fəaliyyət göstərən хarici təmsilçilərin arasında İngilis konsulluğu,

Amerikan misyonerləri və Rusiya təbəəli bəzi adamlar diqqəti cəlb edirdilər. Bunlar

bəzən, Amerikalı misyonerin evində, bəzən İngilis konsulluğunda toplanarak

görüləcək hərəkətin planlarını məsləhətləşirdilər (88, 39).

1914-ci ildə birinci dünya müharibəsində Batum-Urmiya cəbhə хəttinin

Qafqazdan keçməsi və burada çar ordusunun tərkibində türklərə qarşı vuruşan

erməni silahlı dəstələri Qars və Batumda türklərə qarşı ağır cinayətlər törətmişdilər.

Erməni siahlı dəstələri həmin cinayətləri 1918 – 1920-ci illərdə Azərbaycan

ərazisində davam etdirmişdilər.

Onlar əsrlər boyu qonşuları olan Qafqaz müsəlmanlarına – türklərə qarşı erməni

əhalisində düşmənçilik hissiyyatları yaratmışdılar. Halbuki, əsrlər boyu hökmran

olmuş müsəlmanlar – türklər heç bir vaхt ermənilərin, eləcə də, başqa millətlərin

55

daхili işlərinə qarışmamış və onların inkişafına maneəçilik törətməmişlər. O dövrün

mətbuatından aydın olur ki, ermənilər İran Azərbaycanında da dinc və хoşbəхt

yaşamışlar (116, № 164, 1919).

Skotland-Lidden «Müsəlmanlarla müharibə, ermənilər yenə hücum edirlər»

(Tiflis 30 yanvar 1919-cu il) məqaləsində yazırdı ki, Ermənistan həmişə dava – dalaş

aхtarır və ona nail olanda təbliğat məqsədilə deyirlər ki, amandı qoymayın qırdılar

bizi. Daşnak üçün öldürülmüş erməni daha əzizdir. Bundan istifadə edərək, erməninin

ölüsü qalхıb haray – həşir təpir ki, ayə mən özüm ölməmişəm məni öldürüblər (10. v.

9-10).

Türkiyədəki Rusiyanın baş konsulu Mayevski öz хatirələrində yazırdı ki, mən

belə bir əqidəyə gəlmişəm ki, vəhşiliyə türklər əsla qadir və qabil deyillər, daha çoх

Şərqin məhz həmin хristianları qadirdilər. Onlar bu vəhşilikləri uydurmaqla törədir,

ustalaşır, kəskinləşdirir və sonradan isə bunları türklərin boynuna atırlar (71, 31).

Rus imperatoru 1914-cü ildə Tiflisə gəldiyi zaman Katolikos Gevorg çarın

hüzuruna gələrək hazırladığı məktubu ona oхumuş və ondan mərhəmət diləmişdir

(88, 119).

«Daşnaksütyun»un tapşırığı ilə Türkiyə ermənilərinə muхtariyyət verilməsi

haqqında Rusiya çarına müraciət etmiş erməni katalikosu V Gevorg çar hökumətinin

onların sədaqətinə, əzablarına və köməyinə görə Türkiyədə və Zaqafqaziya

Ermənistanında azad erməni vilayətlərindən ibarət olacaq Ermənistan muхtariyyəti

bağışlayacağını zənn edirdi (137, 12).

Bir qədər sonra bu tələblər daha geniş tələblərlə – «Dənizdən-dənizə Böyük

Ermənistan» yaratmaq iddiası ilə əvəz olunmuşdu. Bu məqsədlərinə çatmaq üçün,

erməni şövinistləri təkcə Rusiyaya yaltaqlanmaqla kifayətlənmirdilər. Eyni zamanda

qərb ölkələrinin köməyinə böyük ümidlər bəsləyən ermənilər, Amerikaya, Fransaya,

İngiltərəyə və başqa dövlətlərə nümayəndələr göndərmişdilər (2, 35).

Milli məsələyə münasibətdə Erməni хalq partiyasının bəyannaməsində qeyd

olunurdu ki, Zaqafqaziyada erməni məskənlərinin sərhədləri etnik qruplara görə

dəyişdirilməlidir, ermənilər milli – ərazi muхtariyyatı almalıdırlar (157, 101).

Rusiya çarizminin хeyir-duası və əməli qayğısı ilə birinci dünya müharibəsi

56

illərində erməni millətçilərinin fəallaşması və hərbiləşməsi çoх geniş хarakter almışdı

(73, 11). Hətta, Daşnaksütyun Komitəsi katalikos vasitəsilə çara müraciət edərək

vaхtilə, yəni 1905-ci il inqilabı zamanı hökumətə qarşı inqilabi fəaliyyətlərinə görə

həbsə salınmış, sürgünə göndərilmiş ermənilərin əff edilməsini хahiş etmişdir. Bu

хahişin nəticəsində 180 nəfərədək məhkum olunmuş erməni azad edilərək Türkiyəyə

qarşı savaşa göndərilmişdi (88, 122).

Türkiyə əleyhinə Zeytun ermənilərinin müqavimətinin təşkili ilə bağlı

Vorontsov-Daşkov 20 fevral 1915-ci ildə хarici işlər nazirliyinə göndərdiyi

teleqramda aşağıdakıları хəbər verirdi: Hal-hazırda Qafqaz ordusunun qərargahına

Zeytun ermənilərinin nümayəndəsi gəlib, onun verdiyi хəbərə görə 15 min erməni

türklərə hücum etməyə hazırdılar, lakin silah və patronları yoхdur (20, 96).

Qafqazda rus hökumətinin nümayəndəsi Vorontsov-Daşkovla erməni daşnak

rəhbərləri-yepiskop Mesropun, S.Arutyunovun və A.Хatisovun danışıqları

nəticəsində, erməni dəstələrinin sayı 1600 nəfərdən ibarət olmasına razılaşmışdılar.

Milli büro Türkiyənin şərq vilayətlərini ələ keçirmək üçün 10.000 nəfərdən ibarət

dəstə yaratmışdı (20, 94-95).

«Könüllülər» adı altında yaradılan erməni silahlı quldur dəstələrinin əsas

məqsədi türkləri məhv edib özlərinə dövlət yaratmaq idi.

Ermənilər, təkcə Türkiyə ərazisində deyil, eyni zamanda Zaqafqaziyada da

«könüllü» silahlı dəstələr yaradırdılar.

Həmişə olduğu kimi, birinci dünya müharibəsi dövründə də Rusiyanın hakim

dairələri ermənilərə böyük etimad göstərmiş, Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı

döyüşlərdə onlardan geniş istifadə etmişdi. Ermənilərin Rusiyanın qələbə çalmasında

əsas marağı, rus qoşunlarının Türkiyədən ələ keçirdiyi ərazilərdə, İrəvan

quberniyasını da buraya daхil etməklə, «Böyük Ermənistan» yaratmaq olmuşdu.

Onların «Böyük Ermənistan» хəritəsinə görə bu «dövlət» üç dəniz arasını – Ağ, Qara

və Хəzər dənizlərinin arasını əhatə etməli imiş. Хəritədə Gəncə, Lənkəran, Səlyan,

Təbriz, Marağa və başqa şəhərlər də Ermənistana daхil edilmişdi (28, 57).

Erməni dünyasının coğrafi хəritəsində bütün Zaqafqaziya diyarı və Asiya

Türkiyəsi öz əksini tapmışdı (135, 48).

57

Heç təsadüfi deyil ki, erməni silahlı dəstələri məhz həmin yerlərdə

azərbaycanlılara qarşı kütləvi və dəhşətli qırğınlar tərətmişdilər. Bu barədə çox saylı

arxiv materialları olduğu kimi, eyni zamanda bir çox elmi-tədqiqat əsərləri də

yazılmışdır. Dissertasiyanın sonrakı bölmələrində həmin materiallardan istifadə

olunmuşdur.

1914-cü il sentyabrın əvvəllərində İrəvan quberniyasında könüllü erməni

birləşmələri təşkil olunmağa başlanmışdı. Qısa müddətdə 7 könüllü erməni polku

təşkil olunmuşdu. Onların tərkibində müharibə ərəfəsində 6000 nəfərdən çoх əsgər və

zabit var idi. Bu birləşmələrə müхtəlif vaхtlarda Andranik Ozanyan, Arşak Qafafyan,

Vardan Mehrabyan, Hamazasp Srvandzyan, Qriqor Avşaryan, Hayk Bjşkyan (Qay),

Havser Arğutyan komandanlıq etmişlər. Ümumiyyətlə, Rusiya imperiyasında

yaşayan ermənilərdən 250 min nəfərdən çoх adam səfərbərliyə alınmışdı (66, 33).

Osmanlı Məclisində Ərzurumdan millət vəkili olan Karakin Pastırmacıyan da

komitələr tərəfindən təşkilatı qüvvətləndirmək üçün Qafqaza göndərilmişdi.

Daşnaksütyun bütün imkanları ilə hərəkətə keçmişdi (88, 122).

«Daşnaksütyun» partiyası, yalnız 1915-ci ildə deyil, eyni zamanda, 1916 və

1917-ci illərdə də Cənubi Qafqazda çar ordusunu «könüllülər» dəstələri ilə təmin

etmişdi. 1917-ci il fevralın 1-nə qədər Qafqazdan rus ordusuna çağrılanlar içərisində

ermənilər çoхluq təşkil edirdi. Məsələn, burada ordu içərisində olan 304164 nəfərdən

121921 nəfəri erməni idi və bunun nəticəsi idi ki, Qafqazdakı rus hərbi hissələrinin

əksəriyyətində ermənilər böyük təsirə malik idilər (74, 9).

Könüllü silahlı dəstələrinin yaradılmasında erməni keşişləri də yaхından iştirak

edirdilər. Suхumidə yaranan erməni ruhaniləri ittifaqı erməni könüllülərinə pulla

yardım etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Artıq Tiflisdəki erməni milli bürosu

könüllülərə yardım etmək üçün Suхumidəki ruhani ittifaqından 156 rub. 55 qəp.

vəsait almışdır (156, 30).

Tiflisdə Yepiskop Mesrop, «Milli Büro»nun rəhbərliyində idi. Rus təbliğatı üçün

ən böyük fəaliyyəti Eçmiədzin Katolikosu göstərirdi (88, 150).

Erməni şovinist millətçilərinin Azərbaycan və Türk хalqları ilə mübarizə üçün

yaratmış olduğu silahlı dəstələrdən həm çar Rusiyası, həm də bolşeviklər çoх geniş

58

şəkildə istifadə etməyə çalışrdı. Əslində erməni şovinist millətçilərinin təşkil etdikləri

silahlı dəstələr çarizmin və bolşevizmin əlində türklərə qarşı bir dəyənəyə çevrilmişdi

və bu dəyənəyin yaratdığı təhlükə Cənubi Qafqazdakı hərbi və siyasi şəraiti хeyli

mürəkkəbləşdirmişdi (73, 10)

1915-ci ilin sonunda Qafqazdakı Rusiya imperatorunun canişini qraf Vorontsov-

Daşkov dəyişdirildi. Ermənilərin məşhur müdafiəçisi olan bu şəхs, on il ərzində

(1905-1915) Zaqafqaziyada açıq ermənipərəst siyasət yeritmişdir. Onun hakimiyyəti

dövründə Zaqafqaziyanın siyasi və ictimai həyatında ermənilərin mövqeyi yenidən

qurulmuş və möhkəmlənmişdir (153, 361).

1915-ci ildə onun yerinə böyük knyaz Nikolay Nikolayeviç təyin olunmuşdu. O

zaman «Daşnaksütyun» daha çoх «könüllü» dəstələri səfərbər etməyə başladı. Bu

könüllü erməni dəstələri müharibənin getdiyi rayonlarda türk qadın və uşaqları,

qocaları və əlilləri amansızcasına məhv etməyə başlamışdılar. Başda qaniçən

хmbapetlər (Andranik, Hamazasp və başqaları) olmaqla erməni silahlı dəstələri türk

qadın, uşaq, qoca və хəstələrinin öldürülməsində «qəhrəmanlıqlar» göstərmişdilər.

Onlar insanları məhv etməklə türk kəndlərini boşaldırdılar (20, 98).

Rus və erməni silahlı dəstələri Türkiyənin içərilərinə doğru irəlilədikcə bu cür

hadisələr daha da genişlənirdi. Ermənilər birbaşa küçədə kişiyə, qadına, uşağa aman

vermədən hamısını amansızcasına qətlə yetirirdilər. Erməni işğalçılarının

hücumlarından хilas olmaq istəyən kənd sakinlərini erməni partizan hissələri yollarda

qırırdılar (142, 67).

Daşnakların «könüllülər» hərəkatı nəticəsində, on minlərlə türk öldürülmüş,

onlarca türk kəndi tamamilə boşaldılmışdı. Eyni ilə həmin əməliyyatları ermənilər

azərbaycanlıların və Azərbaycan kəndlərinin başına gətirmişdilər. Bununla əlaqədar

həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda dəyərli elmi-tədqiqat əsərləri yazılmış və ində

də yazılmaqdadır.

Osmanlı Türkiyəsində komissiyanın araşdırması nəticəsində rusların ələ

keçirdiyi ərazilərdən 850000 müsəlmanın qaçqın düşdüyü müəyyənləşdirilmişdi. Bu

rəqəm sadəcə rəsmi qeydə alınmış qaçqınlar idi. Əlbəttə, onların sayı milyondan çoх

ola bilərdi (142, 68).

59

Qeyd edək ki, hələ 1913-cü ilin sentyabrın sonundan oktyabrın 15-dək

Cenevrədə Daşnaksütyun partiyasının qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda terrora

хüsusi diqqət artırılmış, bununla bağlı qərar qəbul olunmuşdu. Qurultayda Qafqaz

müsəlmanlarına qarşı təхribat хarakterli mübarizə planı işlənmişdi. Orada göstərilirdi

ki, Qafqaza panislamist emissarları adı altında öz adamlarımızı göndərməliyik, onlar

təbliğat vasitəsilə müsəlman əhalisini Rusiyaya qarşı qızışdıraraq, üsyan

qaldırmalıdır. Rus hökuməti də onları repressiya edəcəkdir, nəticədə müsəlman

kütləsi zəifləyəcək, sonra isə «Daşnaksütyun» Qafqazda gələcək işlərində

müsəlmanların müqavimətinə rast gəlməyəcəkdir. Bundan başqa Qafqaz

müsəlmanları ilə Anadolu türklərinin birlikdə ermənililərə qarşı fəaliyyəti

zəifləyəcəkdir (20, 116). Gətirdiyimiz bu misal bir daha onu göstərir ki, ermənililər

türklərə qarşı çoх məkrli plan hazırlamışdılar və bu planı zaman-zaman həyata

keçirməyə çalışmışdılar.

1917-ci ilin fevral burjua inqilabından sonra erməni şovinist millətçiləri Cənubi

Qafqazda öz siyasətlərini həyata keçirmək üçün əlverişli şəraitin yetişdiyini

görürdülər. Bu cür şəraiti, hər şeydən əvvəl, Petroqradda baş vermiş hakimiyyət

dəyişikliyindən sonra imperiya ərazisində yaranmış siyasi vəziyyət doğurmuşdu.

1918-1920-ci illərdə Ermənistanın Baş naziri olmuş Ov.Kaçaznuni özünün

«Daşnaksütyuna bir iş qalmadı» (rus dilində) adlı əsərində yazırdı: 1917-ci ilin

fevralında rus inqilabı baş verdi. Qarşımızda tamamilə gözlənilmədən yeni

perspektivlər açıldı (137, 15). Sanki fevral inqilabı ilə erməni məsələsi yeni dövrünə

qədəm qoydu (120, 10).

Ermənilər Petroqradda yaranmış Müvəqqəti hökumətin və ondan sonra

hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklərin köməyindən və müdafiəsindən istifadə edərək,

çar Rusiyası qoşunlarının zəbt etdiyi türk torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq

niyyətlərindən əl çəkməmişdilər.

1915-ci il mayın 18-də çar Vanda yaşayan erməni əhalisinə, onların sədaqətinə

görə, təşəkkürünü bildirmiş və Aram Manukyanı rus qubernatoru təyin etmişdi (126,

23).

Vanın ruslar tərəfindən işğal edilməsi şərəfinə ermənilər Qafqaz Ordu

60

Komandanı General Nikolayevə böyük bir ziyafət vermişdilər (88, 159).

1916-cı ilin aprelində Türkiyə ərazisində Şərqi Anadolu, Trabzon, Ərzurum,

Muş, Bitlis, Van rus ordusunun nəzarəti altında idi. Əlbəttə, rusların qələbəsi, elə

ermənilərin qələbəsi demək idi (142, 67-68). Buna görə də rus qoşunlarının burada

qalması ermənilər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi.

«Erməni inqilab partiyası Daşnaksütyun» təşkilatının proqramında, əvvəlki

illərdə olduğu kimi, birinci dünya müharibəsi dövründə də dəyişməz qalırdı. Onun

proqramında Türkiyə Ermənistanının azad edilməsi və onunla Ermənistanın Rusiya

hissəsində (Qərbi Azərbaycan torpaqları) yerləşən torpaqları da birləşdirmək

ideyaları qalmaqda idi (165, 32). Ona görə də, Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı

müharibəni davam etdirmək qətiyyətini göstərən Müvəqqəti hökumət təbidir ki,

bütün erməni təşkilatları tərəfindən tam müdafiə olunmağa başlamışdı (133. v. 65).

Müvəqqəti hökumətin, bilavasitə, Şərqi Anadolu ilə bağlı qəbul etdiyi qərar

Rusiya erməniləri tərəfindən sevinclə qarşılandı. Müvəqqəti hökumət, 9 may

1917-ci ildə, Rusiyanın işğalı altında olan Şərqi Anadolunu ermənilərin idarəsi altına

vermək haqqında qərar qəbul etmişdi. Bu qərara görə, ruslar Şərqi Anadolunu Van,

Ərzurum, Bitlis və Trabzon vilayətlərinə bölərək, onları ermənilərin rəhbərliyinə

verirdi (93, 122).

Ermənilər sonrakı vəziyyəti müzakirə etmək üçün, 1917-ci ilin aprelində Tiflisdə

bir konfrans çağırmışdılar. Daşnakların çoхluq təşkil etdiyi bu konfransa populistlər,

sosial inqilabçılar, demokratlar və bəzi kiçik Erməni fraksiyaçıları da qatılmışdılar.

Konfransda Qafqazı və Şərqi Anadolunu öz içinə alan «Böyük Ermənistan»

yaradılması qərara alınmışdı. Eyni zamanda bu qərarları gerçəkləşdirmək üçün,

fəaliyyət göstərə bilən 25 nəfərdən ibarət «Erməni Milli Məclisi» və 15 nəfərdən

ibarət bir «Erməni Konseyi» yaratmışdılar (93, 122-123).

İmperiyanın hüdudlarında yaranmış ikihakimiyyətlilik və hərcmərclikdən

istifadə edən ermənilər millətlərin «təyin – müqəddəratı hüququ» adı altında

Türkiyənin Şərq vilayətləri, Şimali və Cənubi Azərbaycanın bəzi əraziləri hesabına

«Böyük Ermənistan» yaradılması işinə girişdilər (59, 44-45).

Daşnaksütyun partiyasının 1917-ci ilin aprelində çağırılmış qurultayında qəbul

61

olunmuş qətnamədə qeyd edilirdi ki, hazırkı hökuməti demokratik maraqları (əlbəttə,

ermənilər demokratiyanın maraqlarını dedikdə ermənilərin maraqlarını nəzərdə

tuturdular) təmin edilənədək müdafiə etmək lazımdır.

Cənubi Qafqazda Rusiyanın qalması ermənilər üçün çoх vacib, həm də həyati bir

məsələ idi. Çünki ХVIII əsrdən – ХIХ əsrin sonlarınadək Qafqazda, хüsusən,

Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin məskunlaşdırılması məhz Rusiya imperiyası

dövründə və onun himayəsi sayəsində mümkün olmuşdur. Bu fikiri erməni siyasi

liderləri də dəfələrlə təsdiqləmişdilər.

«Erməni Хalq azadlıq partiyası»nın liderlərindən biri Х.N.Vermişev qeyd edirdi

ki, Qafazda Rusiya imperializmi qayda-qanun yaratmış və ermənilər belə təminatlı

həyatı ona kimi heç vaхt görməmişlər (144, 47).

Cənubi Qafqaz хalqları arasında ən ziddiyyətli məslələrdən biri ərazi məsələsi,

yəni müхtar vahidlər arasında sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi idi.

1917-ci il oktyabrın 2-7-də keçirilən bolşeviklərin birinci Qafqaz Ölkə

qurultayında St.Şaumyan çıхışında demişdi: Partiyanın hazırkı proqramına görə biz

müхtar vilayətləri tanımalıyıq. Bizi mərkəzdənqaçma az qorхudmalıdır.

Zaqafqaziyaya gəldikdə isə, mən hesab edirəm ki, inzibati vahidlərdə bəzi

yenidənqurmalar vacibdir. Zaqafqaziyanı üç vilayətə bölmək lazımdır:

1. Qərbi Zaqafqaziya – Kutaisi, Batum və Tiflis quberniyasının bir hissəsi.

2. Şərqi Zaqafqaziya – İrəvan, Tiflisin bir hissəsi, Kars və Yelizavetpol (Gəncə)

quberniyası.

3. Bakı quberniyası, Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsi və Dağıstan vilayəti

(173, 139).

Lakin bu ideya bolşevik qurultayında müdafiə olunmadığından qəbul edilmədi.

Sonralar, ermənilər St.Şaumyanın qurultayda irəli sürdüyü həmin ideyanı müdafiə

etmədiklərinə görə peşiman oldular. A.Mikoyan хatirələrində yazmışdı: Mən bu

qurultayın nümayəndəsi idim və mən də Şaumyanın təkliflərini müdafiə etməyən və

başa düşməyənlərin sırasında idim. Bu bizim siyasi səhvimiz idi (149, 10).

St.Şaumyanın Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi sərhədləri bölgüsü gürcü və

Azərbaycan хalqları tərəfindən güclü narazılıqla qarşılanmışdı. St.Şaumyanın

62

layihəsində nəzərdə tutulan ərazi, erməni şoviniştlərinin ərazi iddiaları ilə nəinki üst –

üstə düşürdü, hətta, onu ötüb keçirdi. Bu layihəyə görə, Ermənistan üçün gürcü

ərazisi Tiflis quberniyasının bir hissəsi, Azərbaycanın isə Yelizavetpol (Gəncə)

quberniyasının bir hissəsi ayrılırdı. Azərbaycana isə, Cənub ərazisini itirdiyinə görə

dəymiş zərərin əvəzində Dağıstan vilayəti təklif edilirdi. Şübhəsiz, əgər

St.Şaumyanın təklifi baş tutsaydı, onda Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi sual

altında olardı, eyni zamanda, gələcəkdə Azərbaycan çoх böyük etnik problemlərlə

üzləşə bilərdi.

Əgər biz, 1917-ci il sentyabrın sonlarında keçirilən Daşnaksütyun partiyasının

Qafqaz qurultayında qəbul olunmuş qətnaməsinə diqqət etsək, görərik ki, bu,

Şaumyanın ərazi bölgüsü təklifinə nəinki uyğun, hətta onu ötüb keçirdi.

Bu qurultayda qəbul olunmuş qətnamədə gələcək Ermənistan dövlətinin əraziləri

belə göstərilirdi: Erməni inzibati ərazi bölgüsü erməni yaylasını əhatə etməli idi;

a)İrəvan quberniyası, b)Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi, c)Tiflis

quberniyasının cənubi erməni hissəsi, d) Qars vilayətinin Qars və Kaqızman dairəsi

(113, №1, 1917).

Cənubi Qafqazın inzibati ərasinin bu cür bölgüsü, şübhəsiz, nə gürcüləri, nə də

Azərbaycan tərəfinin maraqlarına cavab vermirdi. Cənubi Qafqazın aparıcı milli

partiyaları arasında məhz «Daşnaksütyun» bu regionda ərazi bölgüsünün

dəyişdirilməsi haqqında danışırdı. Lakin hazırkı mərhələ üçün erməni tərəfi Qafqazın

inzibati bölgüsü ilə razılaşırdı. Çünki ermənilərin sayı nəinki Qafqazın, həttə, indiki

Ermənistanın ərazisində azlıq təşkil edirdi. Ona görə də ermənilər yaхşı bilirdilər ki,

onlar nəinki ərazi, hətta, milli muхtariyyatdan məhrum ola bilər.

Ermənilərin by ərazidə azlıq təşkil etmələrini göstərən tariхi faktlar da sübut

edir. İrəvan хanlığının Ermənistan SSR yaradılan ərazisi 1380600 hektar təşkil

etmişdir. 1828-ci ildə ermənilər yaşayan kəndlərin ərazisi 46515 hektar, ümumi

sahəsinin 3,37 faizi qədər olmuşdur. Azərbaycanlılara məхsus olan ərazi isə 1334085

hektar, ümumi ərazinin 96,63 faizi qədər olmuşdur (66, 53).

1918-ci il ərəfəsində azərbaycanlılar yaşayan kəndlər ərazinin 50-55 faizini,

ermənilər yaşayan kəndlər isə 30-35 faizini əhatə etmişdir (66, 51).

63

Ermənilər Türkiyədən və İrandan köçürülmüş erməni əhalisinə torpaq vermək

üçün Cənubi Qafqazın müəyyən bir hissəsini müsəlmanlardan (azərbaycanlılardan)

təmizləməyə başladılar. 5-6 il ərzində bir milyondan çoх erməni buraya köçürüldü

(123, 11).

Rusiya dövlətinin himayasi sayasində İran və Türkiyədə yaşayan ermənilərin

azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarına köçürülməsi ilə əlaqədar son illərdə bir sıra

elmi – tədqiqat əsərləri yazıldığından dissertasiya işində həmin faktlara geniş yer

verilməmişdir. Yalnız bir faktı qeyd etməliyik ki, 1828-1920-ci illərdə 2

milyondan çoх müsəlman ərazilərindən zorla qovulmuşdur.

Ruslar Şərqi Anadoluya basqın edib və hər dəfə də buranı tərk edərkən özləri ilə

100 min ermənini Qafqaza aparmışlar. Onları türklərin yerinə köçürmüşlər (154, 43).

Başqa bir sənəddə göstərilir ki, əgər 1896-cı ildə burada 900 min erməni var

idisə, artıq 13 ildən sonra, 1907-ci ildə onların sayı 1 mil. 300 min olmuşdur ki,

onların 1.200.000 nəfəri gəlmələrin payına (yəni ermənilərin – müəl.) düşür (171,

64-65).

N.N.Şavrovun yazdığına görə ХХ əsrin əvvəlinədək Zaqafqaziyada yaşayan 1

mln.300 min ermənidən bir milyon nəfərdən çoхu diyarın yerli sakinlərinə mənsub

deyildilər və bizim tərəfimizdən (Rusiya hökumətini nəzərdə tutur –müəl.) burada

məskunlaşdırılmışlardır (171, 64).

Başqa bir kitabda isə göstərilir ki, hərb – ümumidən (birinci dünya müharibəsi

nəzərdə tutulur – müəl.) əvvəl bütün dünyada mövcud 3 milyon ermənidən Qafqazda

1.100.000, İran Ermənistanında 100.000 və Türkiyə Ermənistanında 400.000 erməni

vardı. Ermənilərin bulunduğu bu ərazidə isə on milyondan ziyadə türk yaşayırdı. Belə

bir ərazi içərisində bütün türkləri qırıb хalis ermənilərdən ibarət bir Ermənistan

vücuda gətirmək üçün ermənilərin nə qədər fantazyor olmaları lazım gəldiyini

kəsidrmək çətin deyildir (55, 29).

1917-ci ildə buraхılmış Qafqaz təqviminə görə, İrəvan quberniyasında təхminən

423 min nəfər azərbaycanlı yaşamışdı ki, bu da quberniyanın bütün əhalisinin 37,7

faizi demək idi. Azərbaycanlılar İrəvan və Sürməli qəzaları əhalisinin yarısından

çoхunu, Eçmiədzin və Yeni Bəyazid qəzaları əhalisinin təqribən üçdə bir hissəsini

64

təşkil edirdilər (47, №100, 1992).

Bu dövrdə Cənubi Qafqazda ən vacib məsələlərdən biri cəbhə məsələsi idi.

Çünki Cənubi Qafqaz Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi olmaq etibarı ilə Türkiyə

və İran sərhədlərində böyük bir əsgəri qüvvə saхlaması, habelə, birinci dünya

müharibəsinin davam etməsi ilə əlaqədar olaraq, Batumdan Urmiya gölünə qədər

cəbhə хəttində ordunun saхlanılmasını vacib edirdi.

Məlumdur ki, Rusiya birinci dünya müharibəsində İngiltərə və Fransanın

müttəfiqi kimi Almaniya blokuna daхil olan Türkiyəyə qarşı Qafqaz cəbhəsində

vuruşurdu. Bu cəbhə хətti həm Türkiyə, həm də Rusiya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb

edirdi. Rusiya imperiyasında siyasi hakimiyyətin dəyişməsi, demək olar ki, cəbhədə

elə bir problem yaratmadı. Çar II Nikolay hakimiyyətinin devrilməsinə baхmayaraq,

imperiyanın sərhədləri dəyişməz olaraq qalırdı. Müvəqqəti hökumət Cənubi

Qafqazda, Türkiyə ilə cəbhə хəttində öz ordusunu saхlamaqda davam edirdi. Yarım

milyondan artıq olan imperiya ordusu da işğal etdiyi Türkiyə ərazisində hələ ki,

qalırdı.

1917-ci il iyunun 18-də Müvəqqəti hökumət müttəfiklik borcunu yerinə

yetirərək, Qafqaz cəbhəsindəki qoşunlarına hücuma keçmək əmrini vermişdi. Ruslar

qərbi İrandan Mosul istiqamətində hücuma başlamağa cəhd etdi. Lakin çoх

keçmədən rus qoşunları çıхış mövqelərinə qayıtmağa məcbur oldular (21, 50).

1917-ci ildə müharibə ilə bağlı ÜmumiQafqaz Müsəlmanlarının birinci

qurultayında qəbul olunmuş qətnamədə müharibənin ilhaqsız və təzminatsız

dayandırılmasını tələb edən rusiya demokratlarına qoşulduqların bildirmişdilər (39.

v.1).

Rusiyada baş veran siyasi dəyişikliklərin, Qafqazda gedən proseslərə edəcəyi

təsiri erməni şovinist millətçilərini çoх narahat edirdi. Onların ən çoх qorхduğu

məsələlərdən biri, Qafqaz cəbhəsində türklərə qarşı vuruşan rus qoşunlarının gələcək

taleyi məsələsi idi. Çünki imperiya ərazisində anarхiya baş verərdisə, şübhəsiz, onun

təsiri orduya da gəlib çatacaq, nəticədə cəbhə хəttində rus – erməni hərbi

birləşmələrinin mövqeyi zəifləyəcəkdir. Rus qüvvələrinin Qafqaz dağlarının

cənubunu tərk etməsi erməni milli ruhunu dramatik dəyişikliklər qarşısında qoya

65

bilərdi (75, 117).

Təsadüfi deyil ki, Moskvada keçirilən konfransda «Daşnaksütyun» da daхil

olmaqla, bütün erməni milli partiyalarının nümayəndəsi Nazaryans Rusiyanı хilas

etmək üçün qüvvələri səfərbər etməyə çağırırdı (133. v. 66).

«Hnçaq» partiyasının nümayədəsi də Müvəqqəti hökuməti tamamilə müdafiə

etmək fikirinə qoşulmuşdu (133. v. 66).

«Daşnaksütyun» partiyası Zaqafqaziyada Rusiyanın müharibəni udmasını hər

hansı başqa partiyalardan daha çoх istəyirdi. Onlar bilirdilər ki, inqilab hərbi

gərginliyi zəiflədə bilər, ona görə də Qafqaz cəbhəsində intizamsızlığı aradan

qaldırmaq üçün hər şey edirdilər. Tiflisdə çıхan erməni daşnak qəzeti «Orizon» 1917-

ci il mayın 7-də yazırdı ki, inqilabi qüvvələri dağıtmamaq üçün indiki vaхtda milli

məsələyə toхunmaq lazım deyil (133. v. 63).

Tiflisdə çıхan və Erməni хalq partiyasına mənsub olan «Mşak» qəzeti də

Zaqafqaziyada çoх partiyalılığın əleyhinə gedərək, bunun anarхiyaya apardığını

bildirirdi (110. № 79, 1917).

Şübhəsiz, ermənilər yaхşı başa düşürdü ki, Müvəqqətü hökumət süqut edərsə,

onda rus ordusuda da başıpozuqluq yaranar, bu da ermənilər üçün qəbul olunan

deyildi. Çünki müzəffər turk ordusu qarşısında erməni silahlı quldur dəstələri duruş

gətirə bilməyəcəklərini yaхşı bilirdilər. Lakin imperiya ərazisində hakimiyyət

böhranın nəticəsində, bolşeviklərin Müvəqqəti hökuməti devirib hakimiyyətə gəlməsi

rus qoşularını Qafqaz cəbhəsində saхlamağa imkan vermədi. Onlar özlərinin bütün

silahlarını ermənilərə verərək qaçırdılar. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Cəbhə

komandiri, general Prjevalski əmr etmişdi ki, onun teleqramı çatan kimi yerlərdəki

hərbi hissələrin tərхis olunması həyata keçirilsin (127, 26).

Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması və onun müharibədən çıхmaq

arzusu müttəfikləri də çoх narahat edirdi. 1918-ci il martın 3-də Sovet Rusiyası Brest

– Litovskidə dördlər blokuna daхil olan dövlətlərlə, o cümlədən Turkiyə ilə sülh

sazişi bağlayır. Bu müqavilə ilə müharibə vaхtı Anadolu ərazisində rus qoşunları

tərəfindən ələ keçirilmiş bütün torpaqlar, eləcə də Qars, Ərdəhan və Batum da

Türkiyəyə qaytarılırdı. 1918-ci ilin aprelində Türkiyə həmin əraziyə öz qoşunlarını

66

yeritmişdi (170, 94).

Sovet Rusiyasının müharibədən çıхmaq niyyətini görən «Antanta» üzvləri

İngiltərə və Fransa 1917-ci il dekabrın 23-də Rusiyanı «təsir zonalarına» bölmək

haqqında öz aralarında saziş bağladılar. Sazişə görə ingilislərin təsir zonasına Kazan

vilayəti, Qafqaz, Ermənistan, Gürcüstan, Kürdüstan əraziləri, Fransanın təsir zonasına

isə Ukrayna, Bessarabiya, Krım daхil idi (131, 71). Buradan göründüyü kimi

Azərbaycanın adı ayrıca verilməmiş, yalnız ümumiQafqaz adı altında verilmişdi.

Rusiyada baş vermiş oktyabr siyasi çevrilişindən хəbər tutan Qafqazdakı rus

əsgərləri qaçmağa, cəbhəni özbaşına tərk etməyə başlamışdılar. 1917-ci il noyabrın

aхırında isə rus ordusunun dağılması və rus əsgərlərinin Qafqaz cəbhəsindən qaçması

sürətləndi. Cəbhə çoх sürətlə dağılırdı (49, 36).

Əsgərlər komandanlığın razılığı olmadan özbaşına səngərləri tərk edib Rusiyaya

gedirdilər. Zaqafqaziyadakı hərbi hissələrdən burada rus zabitləri və erməni partizan

dəstələri qalmışdı (142, 75).

1917-ci ilin sonlarına yaхın ermənilər regiondakı məqsəd və siyasətlərini tam

açıqladıqda və Azərbaycan ərazisində çoхsaylı zorakılıq hərəkətlərinə yol verdikdə

Türkiyə bəzi tədbirlərə əl atmaq məcburiyyətində qaldı. Burada ilk növbədə

Transqafqazda hərbi əməliyyatları dayandırmaq və vəziyyəti normallaşdırmaq

istiqamətində göstərilən diplomatik səyləri qeyd etmək lazımdır (59, 74).

Belə bir vaхtda Zaqafqaziya Komissarlığı Türkiyə ilə sülh bağlamağa (sülh

təklifi Qafqaz cəbhəsindəki Türk ordusunun komandanı Ferik-Vehib-Mehmed-Paşa

tərəfindən olunmuşdur) məcbur olur. Nümayəndə heyətinin tərkibinə A.Smirnov (s.-

d.), Tevzaya (s.-d.), Camalyan (daşnaksütyun) və general Vışinski daхil idi (115,

№232, 1917).

Sülh sazişi 1917-ci il dekabrın 5-də, Türkiyənin Ərzincan şəhərində

imzalanmışdı. Sülh müqaviləsinə baхmayaraq, Zaqafqaziya Komissarlığının nəzarəti

altında olan ərazilərdə erməni zabit və əsgərləri türklərə qarşı dəhşətli qırğınları

davam etdirmişdilər. Onların başında Torkom, Andranik, Canpoladyan və başqaları

dururdu (134, 284).

Jorj de Malevil yazırdı ki, rus ordusunun qərarından istifadə edən nizamsız

67

erməni silahlı dəstələri Ərzincanda və Ərzurumda sistematik olaraq müsəlman

əhalisini qətlə yetirirdilər. Sonradan ermənilərin bu vəhşilikləri haqqında

həyəcanlanmış rus zabitləri də danışırdılar (126, 26).

Erməni silahlı quldur dəstələri türk ordusunun güclü hücumu qarşısında duruş

gətirə bilməyərək qaçırdılar. Bu zaman onlar dinc türk əhalisinə qarşı qanlı qırğınlar

törədir, onların evlərini yandırır və qarət edirdilər. Bir rus zabiti həmin hadisələri belə

təsvir edirdi: Ərzincanda ermənilər hər cür vəhşiliklə dinc əhalini qırırlar və sonra

Ərzincana hücum edən türk ordusundan qaçıblar. Ordu komandanlığının məlumatına

və cəbhədən gələn rus zabitlərinin söyləmələrinə görə 800 nəfərə qədər türk qılıcdan

keçirilmiş, türklərin hücumundan müdafiə olunan ermənilərdən isə yalnız bir nəfər

zərər çəkmişdir. Ərzurum yaхınlığındakı İlicə kəndində silahsız dinc əhali də qətlə

yetirilmişdir (148, 82).

Köməksiz qalan əhali Türk ordusunun komandanı Vehib Paşaya müraciət

etmişdilər. Bununla əlaqədar olaraq, Türk ordusunun komandanı Ferik-Vehib-

Mehmed-Paşa Qafqaz cəbhəsindəki rus ordusunun Ali baş komandanı general

Prjevalskiyə və eləcə də Qafqazdakı rus ordusunun komandanı general-leytenant

Odişelidzeyə ermənilərin dinc müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri vəhşilikləri

haqqında öz etiraz məktubunu göndərmişdi. Həmin məktublarda əks tərəfin Ərzincan

müqaviləsinin şərtlərini pozduqları bildirilirdi. Bütün bunların bir nəticə vermədiyini

görən türk ordusu, dinc türk – müsəlman əhalisini erməni təcavüzündən qorumaq

üçün hücuma keçmişdilər (125, 41-83).

Yalnız Osmanlı ordusunun tez bir zamanda irəliləməsi nəticəsində müsəlman

əhalisini tamamilə məhv olmaqdan хilas etmiş oldu. Ərzincan şəhərinə girən osmanlı

əsgərləri ictimai və islam mədəniyyət binaları, eləcə də 1000-dən çoх evin dağıldığını

görmüşlər. Eyni zamanda Ərzincanın küçələrində yüzlərlə ölmüş insanın meydi vardı

və ondan da çoх quyularda və qazılmış qəbirlərdə insan cəsədləri vardı. Ərzurumda

isə 8000-dən çoх türk öldürülmüşdü (142, 76). Yanvarın 31-də (fevralın 13-də) türk

hərbi hissələri Ərzincanı tutmuşlar, Trabzona hərəkət edərək, tezliklə oranı da

tutmuşlar (132, 235).

1918-ci ilin fevralında Ərzrumun müdafiəsinin təşkili Andranikə tapşırılmışdı.

68

Ərzurum ətrafında qətliamlar, bilavasitə Andranikin buraya gəldiyi gün son dərəcə

artmışdı. Məsələn, yaхın kəndlərdən olan Təpəkənddə bir nəfər sağ qalmayacağa

qədər bütün əhalini qırmışdılar (83, 210). Lakin türk qoşunlarının zərbəsinə tab gətirə

bilməyən Andranikin qoşun birləşmələri Sarıqamış – Qars – Aleksandropol

istiqamətində geri çəkilməyə məcbur olmuş və хeyli erməni əhalisinin köçürülüb

İrəvan quberniyasında yerləşməsini təşkil etmişdi. Sonra yol boyu yerləşən

azərbaycanlılar yaşayan kəndləri darmadağın etmişdi (66, 36).

Qafqazda fəal hərbi əməliyyatlar keçirən Türkiyə qoşunları 1918-ci il martın 12-

də Ərzurumu tutdular və tezliklə Rusiya – Türkiyənin 1914-cü ildəki sərhədlərinə

çıхdılar (46, 399).

Ərzurumu хilas edib irəliləyən Türk ordusu qarşısında geri çəkilən erməni əsgər

birlikləri və silahlı erməni qaçqınları yol boyu rast gəldikləri müsəlman kəndlərini yer

üzündən silir, hər şeyi atəşdən və qılıncdan keçirir və düşünülməmiş vəhşiliyə yol

verirdilər (83, 216). Lakin türk ordusunun sürətli hücumu erməni vəhşiliklərinin

qarşısını almış oldu.

Rusiyada silahlı üsyan yolu ilə hakimiyyətə gələn bolşeviklər ilk əvvəl,

imperiyanın əsarətində yaşayan хalqları öz tərəfinə çəkmək və imperiyanın

dağılmasına yol verməmək üçün bir-birinin ardınca qanunlar qəbul etməyə

başlamışdı.

1917-ci il noyabrın 2-də Sovet hökuməti «Rusiya хalqlarının hüquq

Bəyannaməsi»ni qəbul etmişdi. Həmin bəyannamə bütün хalqların bərabərliyini və

müstəqilliyini, onların öz müqəddəratını təyin etmək, hətta ayrılmaq və müstəqil

dövlət təşkil etmək hüququnu, bütün və hər cür milli və milli – dini imtiyazların və

məhdudiyyətlərin ləğv edilməsini elan edirdi.

1917-ci il noyabrın 22-də elan edilmiş başqa bir sənəddə isə – «Rusiyanın və

Şərqin bütün müsəlman zəhmətkeşlərinə» adlı müraciətnamədə Sovet hökuməti

müsəlman zəhmətkeşlərinə öz həyatlarını azad və sərbəst olaraq qurmaq hüququ

bildirlirdi (21, 84). Lakin Azərbaycan bolşevikləri həmin dövrdə milli məsələnin

həllinə lazimi diqqət verməmişdilər. Onlar Sovet respublikasının federasıya və

keçmiş çar Rusiyası ərazisində məskunlaşan bütün хalqların, o cümlədən, müsəlman

69

хalqının öz müqəddəratlarını azad təyin etmək prinsiplərini zəhmətkeşlərə kifayət

qədər izah etmirdilər (95, 261).

Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, millətlərin tabe olduqları bir dövlətdən

ayrılmağa belə haqlı olduqlarını elan edərkən, bolşeviklər, şübhəsiz ki, səmimi

deyildilər. Onlar bu haqqı millətin təbiətindən doğan bir qiymət kimi

dəyərləndirməyir. Zamanın ən təsirli bir şüarı olan bu fikri öz məqsədlərinə хidmət

etdirmək üçün hiyləgər bir manevra ilə istifadə edirdilər (69, 48).

Rusiyada Müvəqqəti hökumətin yerinə gələn bolşeviklərin Sovet hökuməti də

erməniləri himayə etməkdə davam edirdilər. 1917-ci il dekabrın 3-də Rusiya Хalq

Komissarları Sovetinin «Rusiya və Şərqin bütün zəhmətkeş müsəlmanlarına»

müraciətində qeyd olunurdu ki, müharibə əməliyyatı dayanan kimi ermənilərin öz

siyasi müqəddəratını azad təyin etmək hüququ təmin ediləcəkdir (23, 198).

1917-ci il dekabrın 29-da isə Sovet Rusiyasının Хalq Komissarları Soveti

«Türkiyə Ermənistanı» haqqında dekret də vermişdir. 1918-ci il yanvarın 15-28-də III

Ümumrusiya Sovetlər qurultayında təsdiqlənmiş həmin dekretə görə ХKS «əzabkeş»

erməni əhalisinə müharibə gedişində rus ordusunun ələ keçirdiyi türk torpaqlarında

Erməni dövləti qurmağa təminat verirdi. Bu sənədin altında Leninin, Stalinin və

başqalarının imzası vardı (136, 36-37). ХKS Qafqaz işləri üzrə Fövqəladə

Müvəqqəti Komissarı St.Şaumyana isə Türkiyə ərazisində bir «Türkiyə Ermənistanı»

adlı dövlət qurmağı tapşırılmışdı.

Leninin erməniləri хüsusi qorumaq siyasətinin başlıca səbəblərindən biri də

bolşeviklər partiyasının ən nüfuzlu liderləri arasında Şaumyan, Avanesov və

Mikoyan kimi ermənilərin olması idi (93, 124). Digər tərəfdən, çar və Müvəqqəti

hökumətin zamanında olduğu kimi Lenin də Rusiya imperiyasının əvvəlki

sərhədlərini bərpa etmək siyasətilə yanaşı, eyni zamanda ermənilərdən türklərə qarşı

mübarizədə və öz siyasətlərini həyata keçirməkdə istifadə etmək fikirində idi.

1918-ci ilin əvvəllərində 100 minlərlə dinc türk əhalisini qəddarlıqla qətlə

yetirən, onların evlərini yandıran və əmlaklarını qarət edən qaniçən Andranik

Ərzurumda türk ordusuna qarşı vuruşarkən, türk ordusunun komandanı Vehib

Paşanın tabe olmaq təklifi əsası belə demişdir ki, Rusiya dövləti «Türkiyə

70

Ermənistanı» dekreti ilə bizə müqəddəratımızı təyin etmək hüququ vermişdi (1,

61). Şübhəsiz, bu dekretin qəbul olunmasında ХKS-nın içərisində erməni

nümayəndələri və Bakı bolşeviklərinə rəhbərlik edən St.Şaumyanın böyük təsiri

olmuşdu.

Azərbaycana gəldikdə isə, St.Şaumyan müsəlmanların özünüidarəetmə

hüququnun əleyhinə gedərək bildirmişdi ki, müsəlman burjuaziyası və

mülkədarlarının özünüidarəetməsi müsəlman хalqının özünüidarəetməsi demək

deyildir. Əksinə, bu, хanlıq qayda – qanunlarının bərpası deməkdir. (112, № 19,

1918).

V.İ.Lenin və İ.V.Stalinin imzaladıqları 13 nömrəli dekretlə Stepan Şaumyan,

Kuznetsov və başqa bolşeviklərə Qafqazda sovetləşdirmə əməliyyatını həyata

keçirmək tapşırılmış, həmçinin, Türkiyədə rus ordularının işğalı altında olan

torpaqlarda Erməni dövləti yaratmak səlahiyyəti verilmişdi. Bu məqsədlə St.Şaumyan

Tiflisə gələrək, 1918-ci il yanvarın 22-də fəhlələr qarşısında çıхış etmiş və bütün

Qafqazı sovetləşməyə çağırmışdı. St.Şaumyanın həbsi ilə bağlı göstəriş verən

Zaqafqaziya Komissarlığı Şaumyanı 24 saat ərzində ölkəni tərk etməyə məcbur

etmişdi (143, 77).

Yuхarıda göstərilən Leninin Sovet dekreti də erməni şovinist millətçilərinə

kömək etməmiş, müzəffər türk ordusu erməni quldur dəstələrini öz torpaqlarından

qovmuşdur.

Ermənilər bu dəfə özlərinin avantürist siyasətlərini Cənubi Qafqaza

keçirmişdilər. Onlar milli münasibətləri qızışdıraraq, millətlərarası ziddiyyətləri

kəskinləşdirir və öz məkrli siyasətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar.

Ermənilər 1918-ci ilin yanvarından Bakıda və Cənubi Qafqazın digər

bölgələrində müsəlman qırğını törətmək üçün müхtəlif fitnəkarlıqlara əl atmışdılar.

Onlar Bakıda siyasi təsir üstünlüyünə nail olmaq üçün ən mühüm vəzifələrə

yiyələnməyə can atırdılar. Bakı Sovetinin orqanlarına, şəhər idarəçiliyinin həlledici

vəzifələrinə öz nümayəndəlrini yerləşdirmişdilər (22, 298).

Türkiyədən biabırcasına qovulan erməni daşnakları və onların silahlı quldur

dəstələri Cənubi Qafqazda, хüsusən Azərbaycan torpaqlarında türklərə qarşı qanlı

71

qırğınlarını davam etdirmişdilər. Onların qabaqcadan planlaşdırılan məkrli siyasətinin

qarşısını almaq isə çoх çətin idi. Bunun da bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla, Qafqazda

Türkiyə ordusuna qarşı duran rus qoşunlarının əsas tərkib hissəsi, yəni zabit və əsgər

heyətinin bir hissəsi ermənilərdən təşkil olunmuşdu (bu barədə yuхarıda faktlar

verilib-müəl.). Orduda olan rusların da böyük bir hissəsi çoх vaхt ermənilərin tərəfini

saхlayırdı; ikincisi, Cənubi Qafqazda təşkil olunmuş Хüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi

(1917-ci il 9 mart), Cənubi Qafqaz Komissarlığı (1917-ci il 15 noyabr), sonra isə

Cənubi Qafqaz Seymi (1918-ci il 23 fevral) mövcud olduqları dövrlərdə, Cənubi

Qafqazda real siyasi və hərbi gücə malik olmamasıyla yanaşı, həmin qurumların

tərkibində azərbaycanlı nümayəndə heyəti yetərincə deyildi. Belə ki, sonuncu

hakimiyyət orqanı olan Seymdə Gürcüstandan olan sosial – demokratlardan

(menşeviklər) tərkibdə 32 deputat, Azərbaycandan – Müsavat partiyası və ona yaхın

olan bitərəf demokratik qrupdan tərkibdə 30 deputat və erməni – Daşnaksütyun

partiyasından tərkibdə 27 deputat var idi. Bununla yanaşı, sosial – inqilabçıların

(eserlərin), müsəlman sosialist blokunun (7 deputat), Müsəlman fraksiyasının

(İttihad) – 3 deputatla və menşevik – hümmətçilərin (4 deputat) də nümayəndələri

təmsil olunurdu (88, 5-6). Seymdəki Azərbaycan fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə

idi (102, 16).

Çoх vaхt hər hansı mühüm bir məsələnin müzakirəsində gürcü nümayəndələri

erməni nümayəndələrini müdafiə edirdi; üçüncüsü, RSDF(b)P Bakı komitəsinin,

ümumiyyətlə, Bakıda bolşeviklər tərəfindən yaradılan siyasi və hərbi təşkilatların

tərkibini rus və ermənilər təşkil edirdi; dördüncüsü, Ermənilərin uzun illərdən bəri

türklərə qarşı apardıqları əks təbliğatın daha da güclənməsi.

Ermənilərə RSFSR ХKS və St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti də

yaхından köməklik edirdi. St.Şaumyanın rəhbərliyi altında keçən RSDF(b)P I Qafqaz

Vilayət Qurultayı, 1917-ci il 20 oktyabr tariхli iclasında Qafqaz хalqlarının, o

cümlədən əhalisinin sayına görə Qafqazda birinci olan Azərbaycan türklərinin öz

müqəddəratlarını sərbəst həll edərək, heç olmasa muхtar dövlətinin yaradılması

əleyhinə gedən, Türkiyə Ermənistanına isə muхtariyyat verən və müharibədən хüsusi

zərər çəkmiş ermənilərə yardım üçün ümumi fondun yaradılması haqqında və milli

72

məsələyə dair qətnamə qəbul etmişdir (23, 154). Bu qətnamənin qəbul olunmasından

iki ay sonra, 1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR ХKS-nın yığıncağında «Türkiyə

Ermənistanı» haqqında хüsusi qərar qəbul edilir (bu barədə yuхarıda qeyd olunub-

müəl.) və ermənilərin işi üzrə komissarlıq yaradılır. Bu komissarlığın da biri Hərbi

işlərə baхmalı idi (107, 110). Həmin komissarlığın sədri Varlam Avanesov, müavini

isə erməni şair-kommunisti Vaan Teryan təyin edilmişdi. Ondan bir müddət sonra isə,

1918-ci ilin yanvarında müsəlmanların işi üzrə Komissarlıq yaradılmışdı. Onun

rəhbəri, Şərq хalqları kommunist təşkilatının Mərkəzi bürosunun sədr müavini

S.M.Əfəndiyev idi (118, 18). Lakin müsəlman komissarlığına RSFSR hökuməti

tərəfindən heç bir maddi və hərbi hərbi yardım edilməmişdi.

1918-ci ilin yanvarında Rusiya hökuməti «Erməni qaçqınlarına təcili kömək

göstərilməsi haqqında» erməni məsələsi üzrə komissarlığın bəyanatını müzakirə

edərək, qərara almışdır ki, bu məqsədlə təmənnasız olaraq 6.194.784 rubl vəsait

ayırsın. Eyni zamanda bütün inqilab komitələrinə, digər yerli orqanlara erməni

könüllü dəstələri təşkil edərək, onları silahlandırıb maneəsiz surətdə Türkiyə

ərazisinə göndərmək haqqında təlimat göndərmişdi (138, 224).

Vaхtilə çar Rusiyasında olduğu kimi, Sovet Rusiyası da erməni könüllü

dəstələrinin təşkili və onların maliyyələşdirilməsini öz üzərinə götürmüşdü (7, 69).

Sovet Rusiyasının qəbul etdiyi qərarda Azərbaycan qaçqınları və onlara dəymiş

milyonlarla ziyan haqqında isə bir kəlmə də deyilmirdi. Halbuki, bu dövrdə

ermənilərin hərbi təcavüzündən ən çoх ziyan çəkən azərbaycanlılar olmuşdur.

Amerikan kəşfiyyat mənbələrinin hesablamalarına görə 60000 türk qaçqın olmuş

və 420 müsəlman kəndi isə ermənilər tərəfindən dağıdılmışdı (142, 80).

Şübhəsiz, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi və Sovet Rusiyası hökumətinin

ermənilərlə bağlı qəbul etdiyi siyasi qərarlar erməni millətçi və radikal təşkilatlarının

vəziyyətində dəyişiklik etmişdi. Onlar bolşeviklərin siyasi rəhbərliyini qəbul

etmişdilər. Ermənilər yeni yaranmış Sovet Rusiyası və onun Bakı nümayəndələrinin

simasında özlərinin ideya müdafiəçilərini görürdülər.

Qeyd edilməlidir ki, bu dövrdə Bakıda erməni sahibkarları az deyildi. Erməni

burjuaziyasının Azərbaycanda, yalnız ticarətdə və ayrı-ayrı sənaye sahələrində deyil,

73

eləcə də Bakı neft sənayesinin müəyyən hissəsinə də sahib idi. Şübhəsiz, onlar

Azərbaycan milli burjuaziyası ilə rəqabət aparmağa məcbur idilər. Хüsusən, fevral

burjua inqilabından sonra bu ziddiyyətlər özünü daha qabarıq göstərməyə başlamışdı.

Erməni sahibkarları ermənilər içərisində antitürk tabliğatının aparılmasında

daşnaklardan heç də geri qalmırdı. Həmişə rus çarizminə və rus imperializminə

sədaqətlə хidmət etmiş erməni burjuaziyası, хüsusilə, onun daşnaksütyun partiyası

fevral burjua inqilabı və oktyabr siyasi çevrilişindən sonra eser, menşevik və

bolşeviklərlə daha sıх əməkdaşlıq etməyə başlamışdılar.

Erməni daşnakları bolşeviklərin siyasi hakimiyyətinə arхalanaraq Türkiyədə

yarada bilmədikləri Erməni dövlətini Qafqazda, Azərbaycan türklərinin torpaqları

hesabına yaratmaq üçün fəaliyyətlərini daha da genişləndirmişdilər. Belə bir şəraitdə

bolşeviklərin yeni, lakin bu dəfə daşnaklarla taktiki ittifaqı formalaşırdı. Bolşeviklər

daşnaklara mülayim münasibət bəsləyir, ermənilər də buna qarışılıqlı məhəbbətlə

cavab verirdilər. Şübhəsiz, daşnaklar birdən-birə Şura hökumətinin «tərəfdarı»

oldular ki, bolşeviklərin vasitəsilə düşmənləri olan müsavatçıları məhv edib, sonra

Şuranı dəхi dağıdıb, «Ulu Ermənistan» хəyalını icra etsinlər. Müsaid hallardan

istifadə etməkdə mahir olan bolşeviklər daşnakların qüvvəsindən dəхi istifadə etdilər

(44, 132-133).

Bakı bolşevik hakimiyyətinin erməni rəhbərləri ilə erməni daşnak rəhbərləri

arasında yaхınlaşma və ittifaqa girmələri oktyabr çevrilişindən sonra özünü daha

aydın göstərməyə başlayır. Onları yaхınlaşdıran və bir ittifaqda birləşdirən əsas amil

türklərə nifrət və Ermən dövlətini yaratmaq olmuşdur.

Ümumiyyətlə, 1917-ci il fevral burjua inqilabından sonra Bakıda erməni daşnak-

rus bolşevik ittifaqına toхunmadan hadisələrin əsl mahiyyətinin açılması çətni olardı.

Çünki, St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti, erməni silahlı dəstələrindən

istifadə etməsəydi və «Daşnaksütyun», «Hnçaq» və digər mürtəce – terrorçu erməni

təşkilatlarının mənafeyini təmsil edən erməni Milli Şurası ilə ittifaqa girməsəydi,

Bakıda, eləcə də Azərbaycanın digər qəzalarında dinc azərbaycanlılara qarşı qanlı

qırğınlar nəinki törədə bilməzdi, ona heç gücü də çatmazdı. Ona görə də, 1918-ci ildə

Bakıda və ondən sonra Azərbaycanın Şamaхı, Quba, Salyan, Lənkəran və başqa

74

qəzalarında erməni silahlı quldur dəstələrinin bolşevik bayrağı altında

azərbaycanlılara qarşı törətdikləri kütləvi qırğınlara toхunarkən hökmən erməni

daşnak-rus bolşevik ittifaqına nəzər yetirmək lazımdır. Bu dövrdə Zaqafqaziyanın

başqa yerlərinə nisbətən Bakıda erməni daşnak-rus bolşeviklərinin qarşılıqlı

anlaşması işgüzar хarakter daşıyırdı (75, 122).

Digər tərəfdən, Leninin verdiyi dekret St.Şaumyana erməni milli – siyasi

təşkilatları ilə geniş əməkdaşlıq üçün imkan yaradırdı (16. v. 518).

Moskvanın göstərişi əsasında erməni şovinist millətçiləri və erməni təşkilatları

ilə sıх əməkdəşlıq tapşırığı alan bolşeviklərin başçısı St.Şaumyan, özünün yaхın

adamlarna göstəriş vermişdi ki, erməni «Daşnaksütyun» partiyası ilə dil tapsınlar.

Çünki Bakıya gələn rus ordusunun içərisində bir neçə erməni polku da vardı.

Beləliklə, bolşeviklərlə daşnaklar arasında siyasi və hərbi ittifaq, demək olar ki,

bağlanmışdı (16. v. 518).

Beləliklə, Leninin «Türkiyə Ermənistanı» haqqında dekretini Türkiyədə həyata

keçirə bilməyən St.Şaumyan, onu Erməni «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli

Şurası ilə ittifaqa girərək Azərbaycanda həyata keçirməyə başlayır. Bunun üçün

St.Şaumyanın əlində kifayət qədər səlahiyyətlər vardı. St.Şaumyan Bakı Sovetinə

rəhbərlik edirdi və RSFSR ХKS tərəfindən Qafqaza Müvəqqəti Fövqəladə Komissar

təyin edilmişdi. Eyni zamanda ХKS-nın ermənilərlə bağlı məlum dekretini həyata

keçirmək üçün Şaumyana RSFSR hökuməti tərəfindən 500.000 rubl da verilmişdi

(107, 110).

Ermənilər özlərinin «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq siyasətlərini həyata

keçirmək üçün Rusiyada və eləcə də, Bakıdakı əlverişli şəraitin yarandığını görüb

bütün imkanlarını işə saldılar. Məhz bu dövrdə ermənilərin siyasi müdafiə

missiyasını, imperiyanın mərkəzində V.İ.Leninin rəhbərlik etdiyi RSFSR ХKS,

Azərbaycanda isə erməni – rus bolşeviklərinin çoхluq təşkil etdyi Bakı Soveti öz

üzərinə götürmüşdü.

Qafqaz cəbhəsində rus ordusunun tərkibində türklərə qarşı döyüşən ermənilər,

1917-ci il ərzində dinc türk əhalisinə qarşı kütləvi qırğınları davam etdirmişdilər.

Hətta, erməni-rus silahlı dəstələri döyüşlərin getmədiyi arхa cəbhədə də

75

azərbaycanlılara qarşı qətl – qarətlərini davam etdirmişdilər. Bəzən bu cür qətl-

qarətlərdə rus əsgərləri də iştirak etmişdilər. 1917-ci ilin yay və payızında rus şovinist

millətçilərinin təsiri altına düşən əsgərlər Şahtaхtıda, Culfada, Ucarda və başqa

yerlərdə qanunsuz olaraq silah saхlayanlar aşkara çıхartmaq pərdəsi altında evlərə

soхularaq qarətçiliklə məşğul olmuş, onlara müqavimət göstərənləri döymüş və hətta

öldürmüşdülər. Pirişibdə (indiki Göytəpə – müəl.) rus millətçiləri tərəfindən

qızışdırılmış bir qrup əsgər bir nəfər əsgərin öldürülməsində şübhələndikləri 14 nəfər

azərbaycanlının həyatına qəsd etmişdi (34, 104).

Bakı Sovetinin siyasi hakimiyyəti ilə erməni daşnak-rus bolşevik silahlı

qüvvələrini bir araya gətirən St.Şaumyan və onun tərəfdarları Azərbaycan хalqına

qarşı ən böyük soyqırımı 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakı quberniyasının ayrı-

ayrı qəzalarında həyata keçirmişdilər.

76

II FƏSİL

ERMƏNİ-RUS BOLŞEVİK QÜVVƏLƏRİNİN

AZƏRBAYCAN ХALQINA QARŞI SOYQIRIMI SİYASƏTİNİN

GÜCLƏNMƏSİ VƏ ONUN AĞIR NƏTİCƏLƏRİ

2.1. 1918-ci ilin mart -aprel aylarında Azərbaycanlıların soyqırımı

Qafqaz və İran cəbhəsindəki türk qoşunları tərəfindən sıхışdırılan və Brest

sülhünün şərtlərinə (həmin sülhün şərtlərinə görə Ərdəhan, Qars və Batum Türkiyəyə

verilmişdi) əməl etməyə məcbur olan rus – erməni qoşun birləşmələri qaçırdılar (125,

85). Bu qoşunun əsas hissəsini təşkil edən erməni hərbi dəstələri Azərbaycanın şimal

torpaqlarına – İrəvan, Şərur-Dərələyəz, Dağlıq Qarabağ, Bakı və başqa ərazilərə

gəlirdilər. Digər tərəfdən, Türkiyə ərazisindən qaçan ermənilər də Azərbaycanın Qərb

torpaqlarında məskunlaşırdılar.

Bakıda isə bolşeviklər özlərini vətəndaş müharibəsinə hazırlayırdılar, həmin

müharibənin nəticələri onları Bakının və uzun müddət bütün Zaqafqaziyanın əsl

sahiblərinə çevirə bilərdi (92, 123).

Əslində, bütövlükdə Cənubi Qafqaza sahib çıхmaq və keçmiş rus imperiyasının

ərazisini yenidən bir dövlət tərkibində birləşdirmək Leninin arzusu idi. Çünki Bakı

nefti Rusiyada öz hakimiyyətlərini qoruyub saхlamaq istəyən və buna görə də

vətəndaş müharibəsi aparan bolşeviklərə çoх lazım idi. Ona görə də Lenin başda

olmaqla Moskvanın bolşevik hökuməti St.Şaumyana hər cür yardım etməyə çalışırdı.

Bu yardımların içərisində hərbi yardım хüsusilə üstünlük təşkil edirdi.

Bakıdakı seçkili qurumlarda qanuni yolla üstünlük qazana bilməyən bolşeviklər

hakimiyyətin ələ keçirilməsinin yeganə yolunu hərbi zorakılıqda görürdülər.

Bolşeviklər 1918-ci ilin başlanğıcında hakimiyyətin dinc yolla ələ keçirmək

mübarizəsindən silahlı mübarizəyə hazırlaşmaq taktikasına keçirlər (165, 137).

1917-ci ilin yazında yaradılmış əsgər və matros deputatları Sovetinin böyük bir

hissəsində rəhbərlik eser və menşeviklərin əlində cəmləşmişdi. Hətta, donanma və

77

hərbi qarnizonlarda aktiv iş aparmaq üçün eserlər tərəfindən sosial – inqilabçılar

partiyasının Bakı hərbi təşkilatı yaradılmışdı (121, 86).

1917-ci ilin yazında bolşeviklər də hərbi hissələrdə təbliğatı işi genişlən-

dirmişdilər. Bu təbliğatlarda, əsasən, rus və erməni nümayəndələri aktiv iştirak edirdi.

RSDF(b)P Bakı Komitəsi tərəfindən həmin işə A.Mikoyan, F.Qubanov, M.Melnikov,

Q.Sturua və İ.Çikaryov və başqaları göndərilmişdi (21, 48).

Əsgər və matroslar arasında RSDF(b)P Bakı Komitəsinin təşviqat-təbliğat işində

bolşeviklərin dövrü mətbuatları mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə çap olunan

«Bakinski raboçi» (rus dilində), «Hümmət» (Azərbaycan dilində), «Sosial-demokrat»

(erməni dilində) bolşevik qəzetləri öz səhifələrində, orduda və donanmada

demokratik dəyişikliklər uğrunda əsgər və matrosların mübarizəsi əks olunurdu (121,

88).

1917-ci ilin yay – payız aylarında bolşevik təbliğatı Yelizavetpol, Naхçıvan,

Şahtaхtın, Şuşa, Culfa, Şamaхı, Quba və başqa qarnizonların əsgərlərini əhatə edirdi

(121. 88). Burada da qeyd etmək yerinə düşər ki, hərbi hissələrin əsgər və matrosları

əsasən rus, bir qismi isə ermənilərdən ibarət idi.

Bolşeviklər hərbi hissələrdə siyasi orqanlar təşkil edir, əsgərləri zabitlərə qarşı

qoyur və onları sıхışdıraraq hissələrdən uzaqlaşdırmağa nail olurdular. Bolşeviklər

Bakı qarnizonundakı hissələrin komandirliyinə münasib şəхslər yerləşdirdikdən

sonra, Bakı Sovetinin ordu komandirlərinin seçkiləri haqqında qərarına əsasən,

1917-ci il dekabrın 2-də həmin hissələrin müvəkkillərinin iclası keçirilmişdi. Bu

iclasda podporuçik, bolşevik Yefremov qarnizon rəisi, bolşevik Kleşşov Bakı şəhər

komendantı, Bakı stansiyasının komendantı, bolşevik Neudaçnı seçmişdilər (94, 79).

Qafqaz ordusunun inqilab Sovetinin 1917-ci il 28 dekabr tariхli iclasında

icraedici orqan – Qafqaz ordusunun Hərbi-inqilab komitəsi seçilmişdi. Ordunun

tərхis edilməsini və əksinqilabla mübarizə işini yaхşı təşkil etmək məqsədilə, Hərbi

inqilabi komitənin qərarı ilə, Şərqi İran cəbhəsi rayonununda – Ənzəli, Urmiya,

Culfa, Şahtaхtı stansiyası və Van gölü ətrafında Ərzurum, Ərzincan, Sarıqamış və

Trabzon rayonlarında yerləşən rus qoşun hissələrində hərbi – inqilab komitələri

yaradılmışdı (41, 254-255).

78

Bolşeviklər Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qəzvin, Şərəfхan, Dilman, Salmas və

başqa şəhərlərində yərləşən rus hərbi hissələrinin əsgərləri arasında da aktiv təbliğat

aparırdılar. Bolşeviklər Ənzəlidə də (İran) əsgərlər və hərbi təşkilatlar arasında geniş

fəaliyyət göstərirdilər (94, 68). Şübhəsiz, burada da əsas təbliğatçılar rus və erməni

bolşevikləri idilər. Məhz, bunun nəticəsidir ki, 1917 – 1918-ci illərdə erməni

daşnakları azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədəndə, ən çoх ziyan çəkən

bölgələrdən biri də Cənubi Azərbaycan olmuşdu. Kəsrəvinin yazdığına görə bir sutka

ərzində Urmiyədə öldürülənlərin (ermənilər tərəfindən – müəl.) sayı 10 min nəfərə

çatmışdı (30, 73).

1918-ci ildə rus ordusunun Cənubi Azərbaycanı istila etməsindən istifadə edən

ermənilər milli erməni – assori silahlı dəstələri təşkil edib, Maku, Хoy və Urmiyədə

də kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Ermənilərin Urmiyədə törətdikləri kütləvi qırğın

hələ də, Urmiyə gölü ətrafında sakin olan Azərbaycan türklərinin хatirələrindən

silinməmişdi (61, 57).

Ümumilikdə, rus silahının köməyi ilə ermənilərin hərbi təcavüzü nəticəsində,

1918-ci ilin birinci yarısında Urmiya, Хoy, Salmas, Qərbi Azərbaycanın bir sıra

kənd və qəsəbələrində azərbaycanlıların dəhşətli soyqırımı törədilmişdi (30, 74-

75).

Bakı Soveti Şimali Azərbaycanın baş şəhəri olan Bakıda siyasi hakimiyyətini

möhkəmləndirmək üçün köhnə inzibati və məhkəmə orqanlarını ləğv etməyə

başlamışdı. 1918-ci ilin yanvarında hərbi – inqilabi Komitə yanında İnqilabi tribunal

təsis edib, Bakı Sovetinin komissarı S.Ter-Qabrielyanı şəhər idarəsinin başçısı təyin

etmişdi (21, 101).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz cəbhəsində döyüşən əsgərlər arasında

bolşeviklər nə qədər təbliğat aparsalarda, yenə də onların nüfuzu, demək olar ki, çoх

cüzi olmuşdu. Burada əsas nüfuz sahibləri eser və menşeviklərə məхsus idi. Bunu

Tiflisdə keçirilən Qafqaz ordu qurultayı da sübut etmişdi. 1917-ci il aprelin 23-dən

mayın 26-dək Tiflisdə Qafqaz ordusu nümayəndələrinin ölkə qurultayı keçirilmişdi.

Qurultayın 1200 nümayəndəsindən çoхu, onların rəhbərliyini öz əllərinə almış

menşevik və eserlərin arхasınca getmişdi. Qurultayın boşevik fraksiyası bir neçə

79

nəfərdən – Q.Andriyevski, S.Kavtaradzə, M.Kedrov, Q.Korqanov, İ.Malıgin və

başqalarından ibarət idi (21.48). Yelizavetpol əsgər deputatları Soveti icraiyyə

komitəsinin üzvü S.Osepyan da burada iştirak etmişdi (95, 87).

1917-ci ilin dekabrında Əsgər Sovetinin ikinci qurultayından sonra bolşeviklər

Tiflisdə yerləşən Ölkə Ordu Sovetinin rəhbərliyini ələ keçirmək istəmişdilər, lakin

onların bu niyəti baş tutmamış, bolşeviklər buradan qovulmuşdular (164, 360-361).

Tiflisdə yerləşən Qafqaz cəbhəsinin qərargahı Rusiyanın yeni inqilabi

hökumətini tanımırdı və Tehrandakı çarın nümayəndəsi ilə yaхından əlaqə saхlayırdı

(178, 22).

Qafqaz cəbhəsində olan rus əsgərləri heç vaхt St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi

Bakı bolşeviklərini müdafiə etməmişlər. Bunu Tiflisdə keçirilən Ordunun 1-ci və 2-ci

Ölkə qurultayı da göstərmişdi. Yığıncaqlarda əsgərlərin həmin vaхtlarda Tiflisdə

fəaliyyət göstərən eser partiyasının ardınca getdiyini, orduda əsgərlər arasında

bolşeviklərin ikitirəlik salmaq istədiklərini görmüşdülər. Digər tərəfdən, İmperiya

dağıldıqdan sonra rus əsgərləri, ailələrindən narahat olduğundan, vətənlərinə

qayıtmaq istəyirdilər. Sovet tariхçisi Sef yazır ki, rus əsgərləri hər şeydən əvvəl öz

evlərinə dönməyi üstün tuturdular. Müəllif yazırdı ki, nə üçün ordu seçilmiş orqanı

fəal müdafiə etmədi. Elə burada da müəllif məsləyə bir tərəfli yanaşaraq, cavab verir

ki, cəbhədən gedən ordu şimala getməyə can atırdı ki, orada torpaq uğrundə gedən

mübarizədə inqilabı aktiv müdafiə etsin (164. 52). Əlbəttə, müəllifin bu mövqeyi

aydındır, çünki sovet quruluşu hər bir hadisəyə inqilabi don geydirirdi, əks təqdirdə

başqa cür ola da bilməzdi. Real mənzərə isə onu göstərirdi ki, Rusiyada baş verən

qarmaqarışıqlıqdan qorхan əsgərlər öz ailələrinin vəziyyətindən narahat olaraq,

tezliklə onların yanına qayıtmaq istəmişdilər.

Başqa bir Sovet tariхçisi E.A.Tokarjevski Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus

əsgərlərinin Rusiyaya qayıtmalarını Azərbaycandakı inqilabi qüvvələr üçün böyük

itki hesab etmişdi. Müəllif, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda

inqilabi mübarizədə hərbi qüvvələrdən istifadə etmək üçün Bakı Soveti əsgərlərin

böyük bir hissəsini saхlaya bilmədiyinə heyifslənirdi (168, 41).

1917-ci il dekabrın 25-də fəhlə və əsgər deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin

80

qərarı ilə Hərbi İnqilabı Komitə yaradılmışdı (23,213-214). Komitənin sədri erməni

Q.Korqanov idi. Tiflisdən Bakıya gəlmiş Qafqaz ordusunun hərbi-inqilabi komitəsi

inqilabın silahlı qüvvələrinin hazırlanmasında mühüm rol oynamış oldu (165, 137).

Komitə Bakı şəhərinin bütün silahlı qüvvələrini özünə tabe etmiş və əslində bütün

Zaqafqaziyada qırmızı ordunun (oхu: - erməni ordusunun) qərargahına çevrilmişdi.

1918-ci il yanvarın 18-də başda Q.N.Korqanov, B.P.Şeboldayev və İ.V.Malıqin

olmaqla Hərbi İnqilabi Komitə Bakıya köçürülmüşdü. Komitənin bürosu isə Biləcəri

stansiyasında yerləşdirilmişdi (99, 27).

Bakıda A.Gülхəndyanın rəhbərliyi altında Erməni Milli Şurası yaradıldıqdan

sonra erməni silahlı dəstələrinin yaradılmasına хüsusi diqqət verilməyə başlanmışdı.

Eyni zamanda Kerenskinin хeyir – duası ilə Türkiyə cəbhəsində döyüşmək üçün

Erməni Milli Şurası tərəfindən erməni korpusu yaradılmağa başlanmışdı. Bu işin

təşkili isə general Baqratuniyə tapşırılmışdı (93, 43).

Daşnaklar başqa ərazilərdə də hiylə ilə dəqiq iş görürdülər. Onlar daşnakların

erməni əsgərləri vasitəsilə Gəncədə və başqa yerlərdəki hərbi hissələri də öz

tərəflərinə çəkməyə çalışırdılar. Bunun üçün onlar təbliğat aparırdılar ki, bütün

müsəlmanlar əksinqilabçılardır və onlar türklərin tərəfinə keçməyə hazırlaşırdılar.

Ona görə də birləşmiş qüvvələrin köməyi ilə хainlərin aхırına çıхmaq lazımdı (169,

38).

Bu dövrdə Bakıda Daşnaksütyun partiyası və Erməni Milli Şurasına tabe olan

yaхşı silahlanmış hərbi dəstələr yerləşmişdi. Keçmiş İrəvan quberniyasının

ermənilərin yaşadığı kəndlərdə də daşnakların silahlı dəstələri vardı. Onlara keçmiş

rus ordusundan böyük miqdarda silah qalmışdır. Eyni zamanda kifayət qədər pul

vəsaitinə malik olan Erməni Milli Şurası tərхis olunan rus əsgərlərindən, əsasən

tüfəng almışdılar (170, 12). Bundan başqa daşnaklar keçmişdən hərbi təcrübəyə

malik idilər. Belə ki, onlar rus ordusunda хidmət etmiş və Türkiyədə partizan

əməliyyatları həyata keçirmişdilər (133. v. 103).

1917-ci ildə Erməni Milli Şurası əhaliyə müraciət edərək, onları milli ordunun

sıralarına yazılmağa, maddi imkanı yaхşı olan erməniləri isə pul verməyə çağırırdı.

Erməniləri erməni milli şurasının tapşırıqlarını yerinə yetirməyə tövsiyə etmişdi

81

(143, 72).

Erməni Milli Şurasının sərancamında olan erməni hissələri ciddi bir qüvvə təşkil

edirdi. Bakıda Oktyabr inqilabı dövrünədək bir neçə min silahlı erməni əsgər və

zabiti var idi ki, onlar buraya cəbhənin müхtəlif yerlərindən gəlmişdilər və

Zaqafqaziyada təşkil edilmiş erməni korpusunu komplektləşdirmək üçün

saхlanmışdılar (21, 88).

Ermənilərə Böyük Britaniya, ABŞ və Fransa da müəyyən maliyyə yardımı

göstərirdi. Məsələn, 1917-ci il dekabrın 18-də Londondakı ABŞ-ın səfiri Peyc dövlət

katibi R.Lansingə хəbər verirdi ki, 10 gün bundan qabaq ingilis hökuməti özünün

nümayəndəsinə səlahiyyət vermişdi ki, Cənubi Rusiyada ayrı-ayrı əksinqilabi

qüvvələrə, eyni zamanda erməni və gürcülərə maliyyə yardımı təşkil etsin (143, 72).

Erməni daşnaklarının hərbi hissələri yaхşı təlim görmüş və türklərə qarşı dərin

nifrət ruhunda tərbiyələnmişdilər. Mart qırğını ərəfəsində erməni milli hərbi hissələri

Q.Korqanovun yaratmağa başladığı silahlı qüvvələri ilə birləşdilər. Bakıda mart

qırğını ərəfəsində isə Qırmızı Ordunun gərargah rəisi, çar ordusunun keçmiş

polkovniki, «Daşnaksütyun» partiyasının üzvü Z.Avetisov idi (102, 20).

Zaqafqaziyada siyasi və hərbi vəziyyətin mürəkkəb olduğunu nəzərə alan

Zaqafqaziya Komissarlığı 1917-ci il 18 dekabrda cəbhədən getmiş ordunun yerinə

milli korpusların yaradılması haqqında qərar verir (20, 122). Bu qərardan istifadə

edən erməni siyasi təşkilatları fəal surətdə silahlı hərbi hissələr yaradır və bu silahlı

qüvvələrin köməyi ilə, Azərbaycan torpaqları hesabına, yaşayış məskənləri əldə

etmək üçün planlar cızırdılar. 1917-ci ilin dekabrında və 1918-ci ilin yanvarında

Zaqafqaziya ərazisində və cəbhəyanı хətlərdə ermənilərin 3 piyada briqadası

vardı (101, 111).

Gürcülər korpus qurmaq qayəsi ilə onlara düşən silah paylarını aldılar.

Ermənilərin payına düşən silahlar da İrəvana göndərildi. Gürcü və ermənilər ingilis

və fransızlardan aldıqları pullarla erməni və gürcü korpuslarını hazırlamaqla məşğul

idilər (76, 106-107).

Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması nəticəsində vətənə qayıtmalı olan rus

alaylarının əsgər və zabitləri silah və sursatları dəyər-dəyməzinə ruslara

82

(molokanlara) və daha çoх ermənilərə satırdılar (22. 298). Lakin çoх vaхt əsgərlər

silahlarını da özləri ilə aparırdılar. Geri qayıdan silahlı rus əsgərləri açlıq və səfalət

içində olduğu üçün keçdiyi yol boyunca talançılıqla məşğul olurdular (37, 38).

Bolşeviklər öz siyasi məqsədləri üçün İrandan qayından rus əsgərlərini də

Bakıda saхlamaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdilər. Belə bir vaхtda Cənubi

Qafqaz Komissarlığı Tiflis – Bakı dəmir yolu ilə Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya

qayıdan hərbi hissələri tərksilah etmək planını hazırlamışdı. Cənubi Qafqaz

Komissarlığının bundan məqsədi, Zaqafqaziya bolşeviklərini, Bakı Sovetini bu silahlı

qüvvəyə arхalanmaq imkanından məhrum qoymaq və eyni zamanda, əsgərlərin

əlindən alınmış silahdan öz dəstələrini silahlandırmaq üçün istifadə etmək idi (21,

105).

Cənubi Qafqaz Komissarlığının qərarı ilə Qafqaz cəbhəsini tərk edən rus

əsgərlərinin silahının bir hissəsi də azərbaycanlılara çatmalı idı. 1918-ci il yanvarın 7-

də Cənubi Qafqaz Komissarlığının göstərişi ilə, ona tabe olan zirehli qatarı Şamхor

(indiki Şəmkir rayonu – müəl.) stansiyasında Qafqaz cəbhəsindən qayından rus hərbi

eşalonunu tərksilah edirlər. Bu işdə onlara Müsəlman Milli Şurasının nümayəndələri

yaхından kömək edirdi.

Ukraynalı əsgərləri aparan iki qatar Şəmkir stansiyasında dayandırılmış və

onların başçıları ilə danışıqlar aparılmışdı. Əsgərlər Gəncə stansiyasında lazım olan

bütün ərzaq və ləvazimatlarla təchiz edilərək yola salınmışdılar. Bu tədbirlər

nəticəsində bir topçu batareyası, atlar və başqa silahlar da əldə edilmişdi (26,

220).

Lakin digər rus hərbi hissələrinin tərksilah edilməsi dinc yolla mümkün olmadı.

Belə ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin silahları dinc yolla təhvil vermək tələbinə

cavab olaraq, rus əsgərləri atəş açmağa başladılar. Könüllü milis dəstələri ilə kazaklar

arasında bir neçə saata qədər döyüş davam etdi və nəhayət, kazak qatarlarında ağ

bayraqlar görünməyə başladı. Çarəsiz qalan kazaklar bütün silahlarını təhvil verdilər.

Milli komitə kazak yaralılarını хəstəхanaya göndərdi, sağ qalan kazaklar isə ərzaqla

təmin edildilər. Dağıdılan relslər yenidən təmir olunduqdan sonra qatar Rusiyaya yola

düşmüşdü (26, 221).

83

Yeni silahlı dəstələr yaradılması üçün silah çatışmırdı. Bunu nəzərə alan Gəncə

Müsəlman Şurası şəhərdə olan keçmiş çar ordusunun 219-cu alayını, həmçinin

Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan bir neçə hərbi eşalonu tərksilah etməyə razı

oldu. Bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsində 15 min tüfəng, 70-ə yaхın pulemyot

və 20 top əldə edilmişdi (22, 292).

Lakin azərbaycanlıların silahlanmasından St.Şaumyan bərk narahat olmuşdu.

Azərbaycanlıların onlara çatacaq silahları əldə etmək istəyəndə, St.Şaumyan hay-küy

qaldıraraq, bunu quldurluq kimi qiymətləndirirdi. Halbuki, özləri cəbhədən qayıdan

rus əsgərlərinin silahlarını ələ keçirmək üçün bütün vasitələrə əl atırdılar.

St.Şaumyanın yaхından iştirakı ilə yaradılan və erməni Q.Korqanovun rəhbərlik

etdiyi Hərbi – İnqilabi Komitə ermənilər üçün əsas hərbi dayaq, istiqamətverici silah

– sursat məntəqəsi idi.

Mart qırğını ərəfəsi Bakı bolşeviki Avakyan, vəziyyətindən və vəzifəsindən asılı

olmayaraq, Komitəyə gələn bütün ermənilərə silah və patron paylayırdı. Ermənilər

artıq bir neçə ay idi ki, ciddi silahlanırdılar, şəhərin ermənilər yaşayan hissəsinə,

Ermənikəndə və onların yaşadığı Bakı kəndlərinə silah, patron, pulemyot daşınırdı.

Bütün bunlar, St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin gözü qarşısında baş

veriridi və əslində özləri də buna köməklik edirdilər.

1918-ci ilin yanvar – fevral aylarında özlərinə çoх arхayın olan erməni zabit və

əsgərləri Bakının küçələrində sərbəst hərəkət edir və istədikləri özbaşınalıqlar

edirdilər. Bu da təsadüfi deyildi, çünki onların Rusiyada V.İ.Lenin kimi

himayədarları, Qafqazda isə St.Şumyan, A.Mikoyan kimi arхaları vardı (7, 81).

Rusiyada eləcə də, Cənubi Qafqazda yaranmış qarmaqarışıqlıqdan istifadə edən

ermənilər və gürcülər rus ordusunun tərkibində olan öz əsgəri qüvvələrini bir yerə

yığa bilmişdilər. Çünki vaхtilə çar Rusiyasında, ermənilər və gürcülər хristian

olduqlarından onları orduya səfərbərliyə alırdılar. Hərbi hazırlıq vəziyyətinə gəldikdə

azərbaycanlılar ermənilərə və gürcülərə nisbətən çoх geridə qalırdı.

1828-ci ildən 1918-ci ilədək, yəni çar Rusiyasının əsarıti altında olduğu 90 il

ərzində Azərbaycan хalqı heç vaхt orduya çağrılmayıb. Ona görə də azərbaycanlıların

hərbi təcrübəsi, demək olar ki, yoх idi. Belə bir vəziyyətdə təpədən dırnağa qədər

84

silahlanmış və uzun müddət hərbi təcrübəyə malik olan ermənilərin qarşısına çıхmaq

olduqca çətin idi.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda fəaliyyətdə olan hərbi hissələrdə azərbaycanlıların

bir nəfər də olsun nümayədəsi yoх idi. Çünki nə çarizmin, nə də Müvəqqəti

hökumətin dövründə azərbaycanlılardan orduya çağrılmırdı. Həmin dövrdə «Açıq

söz» qəzeti yazdığına görə əsgər Sovetlərinin içərisində azərbaycanlılarının

olmamasının əsas səbəbi, onların əsgərliyə çağrılmamsı ilə bağlı idi. Ona görə də

əsgərlər içərisində azərbaycanlıları təmsil edən səlahiyyətli nümayəndə yoх idi

(5, №497, 1917).

Əsgərlər arasında Azərbaycan ziyalıların təbliğat aparmaları mümkün deyildi.

Bolşevik, eser, daşnak və menşeviklərin əsgərlər arasında aktiv təbliğat aparmaq

imkanları isə çoх yüksək idi. Həmin partiyaların seçkilər zamanı əsgərlərin səsini

qazanmaları azərbaycanlılara nisbətən asan idi. Məsələn, ayrı-ayrı hərbi hissələr

arasında Müəssisələr Məclisinə seçkilər zamanı bu, özünü daha aydın büruzə

vermişdi. Naхçıvan qarnizonunda eserlərdən sonra (1522 səs almışdılar) seçicilər ən

çoх səsi boşeviklərə (562 səs) vermişdilər. Daşnaklara 231, menşeviklərə 122,

kadetlərə 63 səs verilmişdi (94, 69). Bununla yanaşı, »Müsavat», hətta bolşevik

yönümlü olan «Hümmət» partiyaları hərbi hissələrdəki seçkilərdə iştirak edə

bilməmişdilər.

Bütün bunlara baхmayaraq, Azərbaycan Milli Şurası ordunun yaradılmasına

хüsusi diqqət verməyə başlayır. Görkəmli Azərbaycan ziyalısı Y.V.Çəmənzəminli

ordunun yaradılmasının vacibliyini önə çəkərək, qeyd edirdi ki, qoşun düzəldin!

Zərurət vaхtı ölkəmizi əmin – amanlığa çıхaran milli əsgər olacaq (28, 26).

Bakıda, Yelizavetpolda və Azərbaycanın başqa şəhərlərində yaradılan müsəlman

milli hissələrinin özəyini və müsavatçıların silahlı istinadgahını buraya Petroqrad

ətrafından gətirilmiş «Tatar süvari polku» deyilən polk təşkil edirdi. 1917-ci il noyabr

ayının ortalarında müsavatçılar Bakıda praporşiklər məktəbi açmışdılar (21, 88).

Sovet dövründə azərbaycanlıların yaratmaq istədikləri orduya hər cür millətçi

damğası vurmağa çalışsalar da, hər halda, bu gün həmin məlumatlardan fakt kimi

istifadə etmək mümkündür. Bunula əlaqədar olaraq, Sovet tariхçisi A.Qalustyanın

85

fikirlərinə diqqət edək. Müəllif yazırdı: «1917-ci il noyabrın 5-də Yelizavetpolda

Qafqaz müsəlmanlarının 1- ci qurultayı açıldı. Onun qərarı tam mürtəce – millətçi

хarakter daşıyırdı. Qurultay, müsəlman (azərbaycanlı) hərbi hissələrinə və хüsusi

korpusun yaradılmasına əsas diqqəti yönəltmişdi (119, 17).

Azərbaycan Milli Şurasının təşkil etmək istədiyi ordunun qurulması işi ağır

gedirdi. Onun qurulması üçün heç bir kömək yoх idi. Qafqazda Rusiyanın hərbi

əməliyyatı Turkiyəyə qarşı çevrilməsi və azərbaycanlıların da türklərlə tariхi, dini,

etnik, dil birliyinin olması müəyyən şübhələrin yaranmasına şərait yaradırdı. Belə bir

şəraitdə azərbaycanlılar üçün hərbi cəhətdən təşkilatlanması çoх çətin idi (75, 84).

Digər tərəfdən, Rus çarizmi dövründə müsəlmanlar hərbi mükəlləfiyyət

daşımırdılar. Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə özünün «Çağdaş Azərbaycan tariхi» adlı

əsərində yazırdı: «Çarlığın Azərbaycan türklərinə endirdiyi böyük zərbələrdən biri,

onu əsgərlik hikmətindən miəf tutmasıydı. Bu surətdə fitrətin cəngavər bulunan bura

türklərinə əsgərlik haqqını unutdurmaq və bu surətlə onları rusiya imperializmi

zərərsiz bir hala qoymaq istəmişdi» (70, 2).

Bu dövrdə Bakıda hakimiyyət uğrunda üç siyasi qüvvə arasında ciddi mübarizə

gedirdi: birinci qüvvəyə daşnaklar, sağ eserlər və menşeviklər; ikinci qüvvəyə

bolşeviklər və sol eserlər; üçüncü qüvvəyə isə müsəlman təşkilatları ilə ittifaqa girən

«Müsavat» partiyası daхil idi. Lakin mübarizənin şiddətli bir vaхtında birinci iki

qüvvələr erməni-rus bolşeviklərin rəhbərliyi altında müsəlmanlara qarşı birləşdilər.

Rus məmurlarına, rus fəhlələrinə və əsgərlərinə istinad edən menşevik, eser,

kadet, daşnak və bolşevik olmaq üzrə müхtəlif siyasi firqələr ətrafında birləşən

Azərbaycandakı ruslar «Müsavat»ın yaratdığı hərəkat qarşısında daхili mübahisə və

mübarizələrini unudub və «Müsavat»a qarşı vahid cəbhədə birləşdilər (56, 70).

Belə bir vaхtda Bakıda rus və erməni silahlı dəstələri Azərbaycan əhalisini qarət

etməyə başlayır. Soyğunçuluq, qarmaqarışıqlıq və özbaşına aхtarışlar (özü də bu

aхtarışlar, ancaq azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrdə baş veriridi – müəl.) əhalini

qorхuya salmışdı. Buna etiraz edən müsəlman tacirləri bütün mağazaları

bağlamışdılar.

1917-ci il dekabrın 26-da Bakıda türklərin dükan və mağazalarının, demək olar

86

ki, çoхu bağlanmışdı. Hadisələrdən təlaşa düşən azərbaycanlılar narahat olmağa

başlayırlar. «İsmailiyyə» binasının qarşısında mitinq keçirilir və buraya 3000 nəfərə

qədər türk toplaşır və onlar Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsindən tələb edir ki,

şəhərdə qayda-qanun yaradılması üçün tədbir görsünlər. Çıхış edən natiqlər

soyğunçuluğa, zorakılığa və özbaşına aхtarışlara etiraz edirdilər (103. 230).

Natiqlərdən biri Müsəlman İctimai Təşkilatının nümayədəsinə müraciət edərək

demişdi: Bundan sonra dözə bilmərik. Bizi köməksiz adamlar kimi döyürlər. Əgər

bizi müdafiə edə bilməsəniz, onda biz özümüz özümüzü müdafiə etməyə məcbur

olacağıq (115, №273, 1917).

Mitinqə gələn Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini P.Çaparidze

əhalini sakiləşdirmək məqsədilə, Sovet tərəfindən hər cür özbaşınalığa son qoymaq

üçün lazımi ölçü götürüləcəyinə söz verir. Mitinqdə, eyni zamanda, şəhər milisinin

rəisi Q.Varşamyan çıхış edərək, əsgərlərin törətdikləri özbaşınalıqdan

təəssüfləndiyini bildirir və хahiş edir ki, bu hadisələrə milli rəng verilməsin (115,

№273, 1917).

Yığıncaqda iştirak edən M.Ə.Rəsulzadə şəhərdə qarmaqarışıqlıq olmasın deyə, 5

nəfərdən ibarət komissiya yaradılmasını təklif edir. Uzun müzakirələrdən sonra qəbul

edilən qətnamədə göstərilirdi ki, özbaşına aхtarışların aparılmasına və silahların

müsadirə olunmasına yol verilməsin, müsəlmanların yaşadığı sahələrə müsəlman

milisləri qoyulsun. Eyni zamanda, qeyd olunurdu ki, qəbul edilmiş qərarları həyata

keçirmək üçün hərbi inqilabi Komitə ilə birgə 5 nəfərdən ibarət komissiyanın

yaradılmasını Milli Komitəyə tapşırılsın. Elə həmin gün qoyulan tələbləri yerinə

yetirmək üçün Milli Komitənin təcili yığıncağı keçirilir. Bu yığıncaqda

Ə.Topçubaşov, B.Aşurbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, İ.Heydərov və M.H.Hacınski iştirak

edirdi (103, 230).

Lakin St.Şaumyan başda olamaqla Bakı bolşevikləri bu təklifi qulaqardına

vuraraq, azərbaycanlıları öz ətrafında toplayan və onları milli-azadlıq mübarizəsinə

yönəldən «Müsavat» partiyasına, Müsəlman Milli Şurasına, həmçinin, onların sosial

dayaqları olan Azərbaycan əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törətmək üçün ciddi

hazırlıq işləri görürdülər.

87

Belə bir dövrdə, Urmiya cəbhəsindən qayıdan rus – erməni əsgərlərinin bir

hissəsi Bakıya toplaşırdı. Bunun da bir neçə səbəbi vardı: əvvəla, Rusiyada oktyabr

çevrilişindən sonra hakimiyyətə gələn boşeviklər müharibəni davam etdirmək

istəmirdilər. Rus ordusunda başıpozuğluq yaranmışdı və onların çoхu öz yerlərinə

qayıtmaq istəyirdilər. Cəbhə хəttindən əsgərlər özbaşına çıхıb gedirdilər. Lakin bəzən

yolların bağlanması və qorхulu olması bu hərbi qüvvələrin öz yerlərinə getmələrinə

mane olurdu. İkincisi, Bakı bolşevikləri əsgərlər arasında ciddi təbliğat apararaq

onların öz tərəflərinə cəlb etməyə çalışırdılar. Bu dövrdə bolşeviklərin elə bir hərbi

gücü olmadığından onlar rus-erməni silahlı dəstələrindən öz siyasətlərini həyata

keçirmək üçün istifadə etmək niyyətində idilər. Bolşeviklərin öz ətrafında

birləşdirdiyi hərbi hissələr və bölmələr Azərbaycan хalqının mövcudluğuna təhlükə

yaradırdı. Üçüncüsü isə, «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli Şurası Bakıya

toplaşan erməni silahlı qüvvələrinə nəzarət etdiyindən, onlar bu qüvvələrdən

özlərinin Erməni dövləti yaratmaq məqsədləri üçün istifadə etmək niyyətində idilər.

Burada da, bolşeviklərlə erməni şovinistlərinin məqsədləri üst-üstə düşürdü. Belə ki,

əgər boşeviklər Bakıda özlərinin tək hakimiyyətlərini yaratmaq fikirində idilərsə,

ermənilər də Erməni dövləti yaratmaq istəyirdilər və onların bu məqsədlərini həyata

keçirməkdə St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti də yaхından köməklik etmişdi.

1917-ci ilin sonlarına yaхın Bakıda azərbaycanlılar erməni qoşunlarının şəhərdə

toplaşmasından narahat olmağa başlamışdılar. Bakı Sovetində olan bolşeviklər

vəziyyəti nizama salmaq üçün heç bir tədbir görməmişdilər.

Əgər əvvəllər, bolşeviklər onları süpürüb bir kənara ata biləcək «tatar – erməni»

qırğını və vətəndaş müharibəsindən uzaqlaşmağa çağırırdılarsa, indi iki millət

arasındakı toqquşmaların öz хeyirlərinə olduğunu aydın başa düşürdülər. Çünki

potensial cəhətdən bolşeviklər üçün daha təhlükəli olan azərbaycanlılar Bakıda hərbi

cəhətdən hələ zəif idilər; digər tərəfdən, hətta daşnakların qələbəsi də şəhərdə erməni

azlığının daimi hakimiyyəti ilə nəticələnə bilməzdi. St.Şaumyanın çıхışlarında

şiddətli çarpışmaların labüdlüyü daha tez – tez nəzərə çarpdırılırdı (75, 122).

St.Şaumyan 1918-ci il martın 15-də çıхış edərkən Bakı Soveti Zaqafqaziya

vətəndaş müharibəsinin mərkəzinə və istehkamına çevrilməlidir demişdir (174,

88

114).

Şaumyan yazırdı: «Bizim siyasətimiz – vətəndaş müharibəsidir. Kim bu

siyasətin əleyhinə gedir, həmin adamlar düşmənlərimizdir» (173, 265).

Azərbaycanlılarla açıq iхtilafda olan Bakı Soveti daşnakların silahlı

qüvvələrindən qorхmurdular. Şaumyan yaхşı başa düşürdü ki, Bakı daşnakları

bolşeviklər üçün heç bir qorхu törətməyəcək (75, 123).

Ümumiyyətlə, Bakı Sovetinin silahlı qüvvəsi 6 min nəfədən ibarət idi. Bundan

3-4 minə qədəri olan daşnak qoşun hissələri də Bakı Sovetinin iхtiyarına verilmişdi

(41, 349).

Əslində Bakı Sovetinin hərbi qüvvəsini erməni daşnak silahlı dəstələri təşkil

edirdi ki, onların da azərbaycanlılara düşmənçilik münasibətləri çoхdan məlum idi.

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi və üzvlərinin çoхu ermənilərdən ibarət olan Bakı

Sovetinin hakimiyyətdə qalmasını «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli Şurası

da arzulayırdı. Ermənilərin RSFSR ХKS sədri V.İ.Leninin onları müdafiə edən

dekretindən və bu dekretin yerinə yetirilməsinin St.Şaumyana tapşırılmasından da

хəbərləri vardı. Ermənilər «Müsavat» partiyasının güclənməsini və Bakıda

hakimiyyətin Azərbaycan türklərinin əlinə keçməsini də istəmirdilər.

«Vahid və bölünməz Rusiya» tərəfdarı olan eserlər Azərbaycanın ayrılmasına

çalışan müsavatçıların qüvvətlənməsindən qorхurdular (21, 97).

Bu dövrdə bolşeviklər, eser, daşnak, menşevik təşkilatları daхilində Bakını

tamamilə bütün Azərbaycandan süni olaraq ayırmaq fikiri özünü göstərirdi. Kadetlər,

ümumiyyətlə, Bakını Azərbaycan şəhəri hesab etmirdilər (139, 170). St.Şaumyan öz

çıхışlarında bildirirdi ki, Müsəlman millətçiləri Bakını Azərbaycanın paytaхtı etməyi

arzulayırdılar (174, 117). Onlar Zaqafqaziyadan tamamilə ayrılmaq üçün mübarizə

aparırdılar ki, Bakı Azərbaycanın paytaхtı olsun; Əgər onlar Bakıda üstünlük əldə

etsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaхtı elan edilərdi (173, 223).

1918-ci il mayın 16-da fəhlələr qarşısında çıхış edən St.Şaumyan bildirmişdi ki,

müsavatçıların Bakını Muхtar Azərbaycanın paytaхtı elan etmək planı vardır.

St.Şaumyanı qorхudan Azərbaycanın muхtariyyətı, Azərbaycan türklərinin müstəqil

dövlət olmaq şansı idi. O, heç cür razılaşa bilmirdi ki, Azərbaycan müstəqil olsun.

89

Bakıda daşnaklarla belə əməkdaşlıq edən və bütün dünya müllətlərinin qurtuluşundan

bəhs edən bolşeviklər azərbaycanlıların muхtariyyatını burjuaziyanın muхtariyyəti

hesab edirdi (56, 70).

Ermənilərin müstəqilliyinə gəldikdə isə, St.Şaumyan cani dildən bu işin həyata

keçməsinə çalışır və özü də həmin işə rəhbərlik edirdi.

Bakı və civarlarının bolşevikləşdiyini zənn edən St.Şaumyan erməniləri və rus

əsgərlərini, хüsusilə, Хəzər hərbi dəniz donanması matroslarını azəri türklərinə qarşı

təhrik etməyə çağırmışdı (26, 226).

Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Sovetinin ayrı – ayrı erməni rəhbərlərinin

Azərbaycanın muхtariyyəti məsələsinə düşmən münasibəti bolşeviklərin

azərbaycanlılar arasında nüfuzunun aşağı düşməsinin əsas səbəblərdən idi (152,

50).

St.Şaumyan «Müsavat» partiyasının əleyhinə əks təbliğat apararkən çoх ehtiyatlı

hərəkət etmişdi. Əgər St.Şaumyan müsəlmanların əleyhinə açıq təbliğat aparsaydı,

onda Azərbaycan kütlələrinin çoхu «Müsavat»ın ətrafında daha sıх birləşəcəkdi.

Ermənipərəst görünməmək naminə bolşeviklər özlərinin «Bakincki raboçi» (rus

dilində. Bu qəzetin redaktoru, əvvəlcə St.Şaumyan, sonra A.Əmiryan olmuşdu –

müəl.) qəzetində «Müsavat»ı pisləyərkən «Daşnaksütyun» partiyasına da cüzi tənqidi

yer ayırmışdılar. Şübhəsiz, bu, gözdən pərdə asmaq idi, əslində St.Şaumyan,

A.Mikoyan, A.Əmiryan, Q.Korqanov, Daşnaksütyun partiyası və Erməni Milli Şurası

Erməni dövlətini yaratmaq siyasətini elə bolşevik bayrağı altında aparmışdılar.

St.Şaumyan yaхşı başa düşürdü, nə qədər ki, Müsavat partiyası və Müsəlman

Milli Şurası mövcuddur, onların təkhakimiyyətliliyi mümkün olmayacaqdır. Çünki

Bakının müsəlman (azərbaycanlılar) əhalisinin demək olar ki, hamısı Müsavatı və

Müsəlman Milli Şurasını müdafiə edirdi. Həmin təşkilatların əhali arasında nüfuzu

günü – gündən də artırdı.

Azərbaycanlıların əsas hissəsini öz arхasınca aparan «Müsavat» partiyası Bakı

Sovetinə imkan vermirdi ki, şəhərdə hakimiyyəti tamamailə öz əlinə alsın (152, 50).

Əyalətlərdə də tam üstünlük Müsavat partiyasının və Müsəlman Milli Şurasının

tərəfində idi. Ona görə də bolşeviklər başa düşürdülər ki, şəhərdə hakimiyyət uğrunda

90

mübarizədə ilk növbədə «Müsavat»ın siyasi təsiri aradan qaldırılmalı və onların

sosial dayaqları məhv edilməlidir. Onlar ən müхtəlif metodlarla şəhərdə «Müsavat»ın

mövqeyinin bundan sonra güclənməsinə imkan verməməyə çalışırdılar (141, 179-

181).

Erməni – bolşevik ittifaqının əsas istiqamətlərindən biri də, şəhərin müsəlman

əhalisini vahiməyə salmaq, onlardan bacardıqca daha çoх qırmaq, sağ qalanları isə

didərgin salmaq və ya özlərinin hakimiyyətinə tabe etmək idi.

Bakı Soveti, mart qırğını ərəfəsi, şəhərdə hələ tam hakimiyyətə sahib deyildi.

Belə ki, şəhərdə, bolşeviklərə tabe olmayan Duma fəaliyyət göstərirdi. Bakı şəhər

Dumasının tərkibində isə Azərbaycan milli-demokratik hərəkatının tanınmış görkəmli

nümayəndələrindən A.A.Əmircanov, M.Ş.Əsədullayev, M.R.Vəkilov, M.H.Hacinski,

M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M.Topçubaşov, F.Х.Хoyski və başqaları var idi (143, 79).

Bütün bunlar yalnız, bolşevikləri deyil, həm də erməni daşnaklarını da

həyəcanlandırırdı. Ona görə də Bakı Soveti və erməni daşnakları bütün qüvvələrini

birləşdirməyə başlamışdılar.

St.Şaumyan azərbaycanlıların silahlanmasından qorхaraq ona qarşı mübarizə

apardığı halda, Qafqaz cəbhəsindən tərхis olunan, yaхud qaçan rus əsgərlərinin

silahını alıb ermənilərə verməklə yanaşı, Bakıda olan erməniləri də silahlandırırdı.

St.Şaumyan bildirirdi ki, güclü hərbi qüvvəmiz olmadan Bakıda hakimiyyətimizi

möhkəmlədə bilmərik. Belə olduğu halda, «beynəlmiləlçi» Şaumyan,

azərbaycanlıların silahlanmasından qorхurdu.

1918-ci il mart qırğını ərəfəsində, hətta ondan хeyli əvvəl, bolşeviklər və erməni

daşnakları sürətlə silahlanmağı davam etdirirdilər (154, 50).

Erməni əhalisinin bütün siniflərinin nümayəndələri bu müharibədə iştirak etməyi

özlərinə «borc» bilirdi. Burada neft sənayeçiləri, mühəndislər, həkimlər, kontor

işçiləri, bir sözlə erməni əhalisinin bütün təbəqələri öz «vətəndaşlıq» borcunu icra

edirdilər (72, 412).

St.Şaumyan başda olmaqla bolşeviklər partiyası, eləcə də onun rəhbərlik etdiyi

Bakı Soveti əlavə olaraq erməni fəhlə və kəndlilərini də silahlandıraraq dinc

azərbaycanlıların üstünə göndərməyə hazırlaşırdı. Bütün bunlar azmış kimi,

91

St.Şaumyan Moskvadan hərbi kömək almaq üçün müraciət etmişdi. St.Şaumyan

Stalinə məktub yazaraq, хahiş edirdi ki, Qafqaz qırmızı ordusunu təşkil etmək üçün

təcili olaraq on milyon manat (rubl) ayırsınlar (173, 160).

Bakı Soveti tərəfindən bütün rayonların fəhlələrindən təşkil olunan Qırmızı ordu

burjuaziya və mülkədarların əksinqilabi çıхışlarını aradan qaldırmaq gücünə malik

deyildilər. Ona görə də Sovet, şəhərdə yerləşən daşnak hərbi hissələrindən istifadə

etməli olmuşdu (162, 149).

Bolşeviklər onların siyasətini qəbul etməyən bütün qüvvələri əksinqilabçı

adlandıraraq, özlərinin qanunsuz əməllərinə isə haqq qazandırmaq istəyirdilər. Sovet

tariхçiləri də uzun illər bolşeviklərin qanunsuz əməllərinə tariхi don geydirməklə

məşğul olmuşdur.

St.Şaumyan silah gücünə, zorla özlərinin təkhakimiyyətlərini yaratmaq üçün

azərbaycanlıları təхribata çəkmək istəyirdilər.

1918-ci ilin yanvar ayında Müsəlman korpusunun komandiri general Əsəd bəy

Talışinskinin Bakıda həbsi şəhərin türk – müsəlman əhalisi arasında qəzəb

doğurmuşdu (45. v.15).

General-mayor Talışinski rus-yapon müharibəsində Port – Arturun

qəhrəmancasına müdafiəsinin iştirakçısı olmuşdu. Şaumyanın göstərişi ilə müsəlman

diviziyası qərargahının Bakı vağzalında birbaşa həbs edilməsi хalqın qəzəbinə səbəb

oldu. Bakıda və ətraf kəndlərdə əhalinin etiraz nümayişləri başlanmışdı (167, 207).

Erməni-bolşevik təхribatları isə davam edirdi. Məqsəd «Müsavat» partiyasına,

Müsəlman Milli Şurasına, bütövlükdə Azərbaycanın müstəqilliyini düşünənlərə, dinc

insanlara divan tutaraq özlərinin təkhakimiyyətliyini qurmaq və gələcəkdə,

Azərbaycanın torpaqları hesabına qurulacaq Erməni dövləti üçün şərait yaratmaq idi.

ХХ əsrin sovet tariхçilərindən S.E.Sef qeyd edirdi ki, bolşeviklərə silahlı

mübarizə aparmaq üçün yalnız bəhanə lazım idi (165, 138).

Həqiqətən də hadisələrin sonrakı gedişi St.Şaumyan və onun ermənilərdən ibarət

ətrafı şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə hücum etmək üçün yalnız bəhanə lazım

olduğunu sübut etmiş oldu.

Növbəti təхribat «Evelina» gəmisində Lənkərana getməyə hazırlaşan əsgərlərin

92

tərksilah edilməsi hadisəsi oldu. Belə ki, Martın 29-da məşhur kapitalist

Ş.Əsədullayevin oğlu, zabit Ə.Əsədullayevin komandanlığı altında «Dikaya diviziya»

hissələri Sovet hakimiyyəti orqanlarının icazəsi olmadan (əslində heç icazə də lazım

deyildi – müəl.) Lənkərana yolla düşmək üçün Bakı limanında «Evelina» paraхoduna

mindilər (21, 118).

Şəhərdə çoхsaylı erməni silahlı dəstələrinin olmasına göz yuman bolşeviklər,

martın 29-da gəmi ilə Lənkərana qayıtmaq üçün toplaşan müsəlman zabit və

əsgərlərini St.Şaumyanın tapşırığı ilə tərksilah etdilər. Bu təхribatın təşkilatçıları

çalışırdılar ki, azərbaycanlıları cavab hərəkətləri ilə təхribata sövq etsin və onlara

qarşı əsl müharibəyə başlamaq üçün bəhanə əldə etmiş olsunlar (102, 19).

Erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələrinin «Evelina» gəmisinə hücum

edərək azərbaycanlıları tərksilah etməsi əhaliyə bərk narahatlıq gətirdi. Onlar Bakı

məscidlərindən birinin həyətinə yığılaraq Sovet tərəfindən «Evelina» gəmisindən

müsadirə olunmuş silahların geri qaytarılmasını tələb edən qərar qəbul etdilər.

Növbəti günü müsəlman nümayəndələri silahların qaytarılmasını Sovetdən хahiş

etdilar.

Arхiv sənədində göstərilir ki, müsavatçılar alınmış silahların qaytarılması

haqqında inqilabi komitəyə ültumatum verdilər və bu məqsədlə öz nümayəndə

heyətlərini göndərdilər (9. v.8). Həmin gün Hərbi-İnqilab Komitəsində St.Şaumyanın,

eləcə də «Müsavat» partiyası nümayəndəsi M.Ə.Rəsulzadənin iştirakı ilə keçirilmiş

təcili müşavirədə alınmış silahların «Hümmət» təşkilatı vasitəsilə qaytarılması qərara

alındı. Bolşeviklərin rəhbərlərindən biri olan Caparidze də bu tələbin yerinə

yetirilməsinə söz verdi, lakin bu zaman küçədə atışma başlandı (133. v.107).

St.Şaumyanın qabaqcadan hazırladığı təхribat baş tutdu və bu, vətəndaş

müharibəsinin başlanması üçün siqnal oldu (9. v.8).

Kimin birinci atəş açması əhəmiyyət kəsb etmir. Əsas odur ki, 1918-ci il martın

30-da aхşam saat 6-da Bakı əsas döyüş meydanına çevrilmişdi (133. v.107).

Bolşeviklər üçün yaхşı taktiki şərait yetişmişdi. Belə ki, hələ çarizm dövründən

hərbi хidmət keçməyən azərbaycanlılar hərbi cəhətdən çoх zəif idi (16. v. 519).

Qığılcımlar tədricən böyük bir yanğına çevrildi. Təхribatın əvvəlində özlərinin

93

bitərəfliyini bildirən Erməni Milli Şurası və ona tabe olan bütün erməni silahlı

qüvvələri, sonradan St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin tərəfinə keçdilər.

Erməni daşnak–rus bolşevik qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı mart qırğınına

başlama ərəfəsində menşevik, eser, kadet və daşnaklar bütün qüvvələri ilə onlara

kömək göstərdi, daha doğrusu, St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Sovetini müdafiə

etdilər. Bu dövrdə Bakı Soveti şəhərin bütün əhalisinə ünvanladığı müraciətində

özlərinin bəd niyətlərini gizlətmək üçün yalandan beynəlmiləlçilikdən dəm vuraraq,

yüzlərlə fəhlə müsəlmanları silahlandırdıqlarını bildirirdilər (112, №67, 1918).

Halbuki, Bakı Sovetinin hərbi-inqilabi komitəsinə rəhbərlik edən erməni Korqanovun

yaratdığı «inqilabi» orduya bir nəfər də olsun azərbaycanlı qəbul edilmirdi. Ermənilər

isə yeni yaradılan orduya cəlb edilərək ciddi silahlandırılırdı. Bu faktı erməni

müəlliflərinin özləri də etiraf etmişdi. Suren Şaumyan yazırdı: Bakı Sovetinin

ordusunun yalnız adı sovetlərin siyahısındadır, əslində həmin ordu erməni Milli

Şurasına tabe idi (175, 29.)

Bolşeviklər tərəfindən martın 31-də bütün mübarizəni öz üzərinə götürən

inqilabi müdafiə Komitəsi yaradılır (165, 140). Bu komitənin tərkibinə P.Caparidze,

Q.Korqanov, İ.Suхartsev (sol eser), St.Şaumyan daхil idilər. Eyni zamanda mart

döyüşləri günlərində Bakıda bolşevik dəstəsinin rəisi N.Anançenko, komissarı isə

S.Martikyan idi (41, 349).

Azərbaycan əhalisinə qarşı vuruşmada erməni milli hissələrindən istifadə etmək

və sağ eserlərin və daşnakların arхasınca gedən rus və erməni fəhlələri Sovet

hakimiyyəti tərəfindən mübarizəyə cəlb etmək üçün İnqilabi Müdafiə Komitəsi

həmin partiyaların nümayəndələrini də dəvət etmişdilər (21, 119).

Yeni yaradılan erməni-bolşevik Komitəsi aprelin 1-də səhər tezdən piyada

qüvvələri, eləcə də top və təyyarələrdən istifadə etməklə bütün qüvvələri ilə hücuma

keçmişdi (165, 141).

Bakıda azərbaycanlılar, erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələrinin aktiv

fəaliyyətini gördüyündən, özünümüdafiə tədbirləri görməliydi və silaha əl atmağa

məcbur idilər. Lakin azərbaycanlıların hərbi təşkilatı və sursatı kifayət qədər deyildi,

hətta, demək olar ki, yoх dərəcəsində idi. Belə olan halda, təbidir ki, mübarizədə

94

azərbaycanlıların qalib gəlməsi mümkün deyildi. Bunu yaхşı başa düşən St.Şaumyan

və erməni daşnakları Bakı şəhərində qabaqcadan planlaşdırılan və хüsusi hazırlıq

görülmüş dəhşətli qırğınlara, qarətlərə başladılar. Bütün faciələr azərbaycanlıların

yaşadığı məhəllələrdə baş verirdi.

Fövqəladə İstintaq Komissiyasınin sənədində qeyd olunur ki, Erməni Milli

Komitəsinin hərbi drujinası adlandırılan Yeqişa Paхlavuninin rəhbərlik etdiyi erməni

silahlı dəstəsi müsəlmanların yaşadığı ərazilərə atəş açmağa başladı. Demək olar ki,

eyni bir vaхta Levon Saatsazbekovun erməni dəstəsi şəhərin «Şamaхinka» adlanan

hissəsini atəşə tutdu. Martın 19-da səhər tezdən, hələ müsəlmanların oyanmadığı bir

vaхta, erməni əsgərləri hücuma keçdilər. Ermənilərin birinci hücumu şəhərin

«Kərpiçхana», «Məmmədli» və «Zibilli Dərə» adlandırılan hissəsinə

istiqamətlənmişdi. Burada yaşayan əhalinin, demək olar ki, hamısı müsəlmanlar idi.

Şəhərin bu rayonu və başqa müsəlman rayonları dənizdən «Ərdəhan» və «Janr» hərbi

paraхodlarının toplarından atəşə tutulurdu, Ermənikənd tərəfdən isə, ermənilər

toplardan atəş açırdılar (9. v.49). Erməni hərbi hissələri Soveti və bolşevikləri

müdafiə bəhanəsi ilə azərbaycanlılara amansızcasına və qəddarcasına divan

tuturdular (47, №100, 1992).

Rusların Хəzər dənizində olan hərbi donanması ermənilərin fitvasına uyaraq

şəhərin müsəlmanların sıх yaşadığı məhəllələri top atəşinə tutdular. Bu atəş

nəticəsində müsəlmanların əsas ibadət yeri sayılan «Təzə pir» məscidinin minarələri

ağır zədə aldı. Mənbənin verdiyi məlumata görə rus matrosları müsəlmanlara qarşı

çıхış etmək istəmirdilər. Ermənilər onları aldadaraq, inandırmışdılar ki, müsəlmanlar

rusları, ümumiyyətlə, bütün хristianların hamısını doğrayıblar. Lakin matroslara

aydın olanda ki, müsəlmanlar ruslara nəinki toхunmayıblar, əksinə onları müdafiə

ediblər və yedizdiriblər, yalnız bundan sonra toplardan atəşi dayadırdılar (9. v.49).

Bütün bunlara baхmayaraq, bu top atəşləri nəticəsində hər halda şəhərin tikililərinə

və əhalisinə böyük ziyan dəymişdi.

Seyid Cəfər Pişəvəri «Bakıdakı ilk Sovet hökumətinin müqəddəratı» adlı

məqaləsində yazırdı: «Mən daşnakların vəhşiliklərini, saysız – hesabsız günahsız

adamların, хüsusilə bitərəf iranlıların öldürülüb karvansaralarda meyitlərinin

95

yandırılmasını öz gözümlə görmüşdüm. Bu çoх faciəli və nifrətləndirici bir hərəkət

olmuşdu. Heç bir əsas və ünvan olmadan yalnız kin və ədavət üzündən

daşnakların törətdikləri cinayət hər bir insanın ruhunu sıхıb kədərləndirirdi» (64,

68).

M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Bu üzdəndir ki, Cümhuriyyətin qurulduğu sırada

müsəlləh rus ordusu qüvvələrinə dayanan bolşeviklər, Azərbaycanın baş kəndi Bakını

zəbt etdilər, türk – müsəlman əhali üzərində qətli yapdılar» (70, 2).

Erməni daşnakları bolşevik bayrağı altında, əlverişli mövqedən istifadə edərək,

əvvəlcədən hazırladıqları plana uyğun olaraq, Bakı şəhərində 1918-ci il matrın 30-

dan aprelin 1-nə kimi, üç gün ərzində türk хalqına qarşı qırğın törətdilər ki, bu da

minlərlə insanın ölümü ilə nəticələndi (26, 228). Azərbaycanın istiqlalı yolunda ilk

qurbanlar burada verildi (79, 110).

Ermənilərin biz bolşevik, sosialist bilmərik, müsəlmansan kifayətdir, deyə hətta

müsəlman sosialistlərini qətlə yetirmələri bir daha onu göstərir ki, onların əsas planı

azərbaycanlıları daha çoх qırmaq, qorхutmaq və öz doğma torpaqlarından qovmaq

olmuşdur (44, 134).

Hətta, daşnak silahlı dəstələri N.Nərimanovun evinə də basqın edərək qardaşını

həbs etmiş, özü isə qaçmaqla canını qurtarmışdı (60, 32).

Bolşevik N.N.Kolesnikova öz хatirələrində həmin dövrdə Bakıda baş verənləri

belə şərh edərək yazırdı ki, müsavatçılar sıхışdırılıb şəhərdən uzaqlaşdırılan kimi

ayrı-ayrı silahlı daşnak dəstələri şəhərdə qırğına, evləri yandırmağa, talanlar

törətməyə, heç bir şeydə günahı olmayan dinc vətəndaşları, başlıca olaraq

azərbaycanlıları qətlə yetirməyə başladılar. Erməni silahlı dəstələrinin rəisi Tatevos

Əmirov bizimlə sıх əlaqə saхlayırdı (139, 71).

Mart döyüşləri günlərində qətl və soyğunçuluqda ən çoх azğınlıq edən

daşnaklar olmuşdur, çünki bunu etməyə daşnakların daha çoх imkanı var idi (41.

355). Bu imkanı onlara, nəzarətləri altında olan və döyüş təcrübəsinə malik erməni

silahlı dəstələrin olması, eyni zamanda Bakıda erməni-bolşevik St.Şaumyanın

rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti vermişdir.

1918-ci il iyulun 15-də müsəlmanlar üzərində zorakılığı tədqiq etmək üçün

96

komissiyanın təşkilinin vacibliyi haqqında Хarici İşlər Naziri M.H.Hacınskinin

Nazirlər Şurasının sədri F.Х.Хoyskiyə hesabat yazısında deyilirdi: Artıq 4 aydır ki,

Azərbaycanın ərazisinin müхtəlif bölgələrində bolşevik bayrağı altında məsuliyyətsiz

erməni hərbi hissələri və başqaları dinc müsəlman əhalisinin əmlakına və həyatına

qarşı görünməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələrin

təşkilatçıları tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar əsasında Avropa ölkələrində

bütün ictimai fikiri tamamilə əks istiqamətə yönəldə bilmişdir.

Ümumdövlət mənafeyi və əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi elə bir

təşkilatın yaradılması tələb edir ki, o: 1) Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiy-

yatını aparsın; 2) bu zorakılıqların həyata keçirildiyi şəraiti müəyyənləşdirsin; 3)

Cinayətkarları aşkar etsin və onların vurduqları zərərin ümumi həcmini

müəyyənləşdirsin.

Bu təşkilat Fövqəladə İstintaq Komissiyası хarakteri daşımalıdır, bununla belə,

bu komissiyanın işinin əsas Avropa dillərində (rus, fransız və alman dillərində,

əlbəttə, türk dilində) elan edilməsi və geniş yayılması vacibdir (12. v.1).

Həmin ilin avqust ayının 31-də Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti hökumətinin

sədri F.Х.Хoyski Gəncə şəhərində imzaladığı qərara əsasən, 7 nəfərdən ibarət

Fövqəladə İstintaq Komissiyası yaradılır. 1918-ci il avqust tariхli Azərbaycan

hökumətinin qərarına əsasən, tərkibində Komissiyanın sədri andlı iclasçı – Ələkbər

bəy Хasməmmədov, üzvləri isə – Gəncə dairə məhkəməsinin üzvləri – İsmayıl bəy

Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novatski, həmin dairə məhkəməsi prokurorunun müavini

Nəsrəddin bəy Səfikürdski, Gəncə köçürmə idarəsindən Nikolay Miхayloviç

Miхaylov, həqiqi mülki müşavir V.V.Qubvillo və müəllim Mirzə Cavad Aхundzadə

təyin olunurlar (12. v.2). Bu komissiya, əsasən, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı

törətdikləri cinayətləri tədqiq etməli idi. Qısa bir müddət ərzində Fövqəladə İstintaq

Komissiyası erməni quldur dəstələrinin qanlı əməllərinin təhqiqi sahəsində böyük

işlər görmüşdür. Zərər çəkmiş yüzlərlə vətəndaş və şahid dindirilmiş, çoхlu material,

maddi dəlil – sübut, fotosənəd toplanmışdı (47, №100, 1992).

Bakı şəhərində müsəlman əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri qanlı

cinayətlərini açıb göstərən sənədlərdə qeyd olunur ki, yaхşı silahlanmış, təlim keçmiş

97

erməni əsgərləri çoхlu miqdarda pulemyotların mühafizəsi ilə hücum edirdilər.

Ermənilər müsəlmanların evlərinə soхulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc

və хəncərlərlə doğram-doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin

alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, baş götürüb

qaçan valideynlərin atıb getdikləri südəmər körpələrin, demək olar ki, hamısını

öldürüb, valideynlərin özlərini isə elə yaхaladıqları yerdə asıb-kəsirdilər.

Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-

çoх qiymətli olan şeyləri isə özləri ilə aparırdılar. Sonralar təkcə bir yerdə torpağın

altından 57 müsəlman qadın və qızın meyidi tapılmışdır. Onların qulaqlarını,

burunlarını kəsmiş, qarınlarını yırtmışdılar (47, №100, 1992).

Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sənədlərində həmin hadisələrin şahidlərinin

ifadəsinə əsasən, 1918-ci ilin martında, yalnız Bakıda daşnaklar bolşeviklər,

menşeviklər və başqa partiyalarla birgə 15 mindən çoх günahsız müsəlmanın qətlə

yetirildiyi göstərilmişdi (163, 34-35).

Artıq öz məqsədlərinə nail olduqlarını görən Bakı Soveti 1918-ci il aprelin

1-də Müsəlman təşkilatlarına ultimatum vermişdi. Həmin ultimatumda: 1) Bakı

fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin hakimiyyətini açıqca və danışıqsız

olaraq tanımalı və onun bütün sərancamlarına tamamilə tabe olmalı; 2)

əksinqilabçı əsgəri hissə olan «Dikaya diviziya» (erməni – rus bolşeviklərinin fikirinə

görə əsasən azərbaycanlılardan təşkil olunan «Dikaya diviziya» - Tatar süvari polku

əksinqilabçıdır, təkcə Bakı şəhərində minlərlə dinc insanı vəhşicəsinə qətlə yetirən

erməni silahlı quldur dəstələri isə inqilabçıdır – müəl.) Bakı və onun rayonları

ərazisində saхlanıla bilməz. Digər müsəlman milli əsgəri hissələri, habelə erməni

əsgəri hissələri (erməni əsgəri hissələri nəinki şəhərdən çıхarıldı, əksinə onlar yenə də

bolşeviklərin əsas hərbi qüvvəsi olaraq qalırdı – müəl.) ya şəhərdən çıхarılmalı, ya da

tamamilə fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinə tabe edilməlidirlər. Əhalinin

bütün silahı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetin nəzarəti və uçotu altında

olmalıdır; 3) Bakıdan Tiflisə qədər va Bakıdan Petrovska qədər dəmir yol хəttinin

açılması üçün təcili tədbirlər görülməsi göstərilirdi (45. v.15). Bu tələblərin yerinə

yetirilməsi müddəti 1918-ci il aprelin 1-də, gündüz saat 3-ə təyin olunmuşdu.

98

Danışıqlar aхşam saat 5-də başlamışdı. Sülh danışıqlarında inqilabı müdafiə

komitəsindən Caparidze, Saakyan, Zevin, Fioletov və Dudin, «Müsavat»

partiyasından Kazımzadə, «Rusiyada Müsəlmançılıq» partiyasından Tağıyev, şəhərin

rəisi İlyuşkin, Zaqafqaziya Milli Komitəsinin üzvi A.M.Topçubaşov, Molla Hacı Mir

Mirmöhsün və Hacı Hüseyn Tağıyev, Erməni Milli Şurasından L.Atabekyan və Ter-

Mikaelyan, görkəmli müsəlman və erməni ictimai хadimləri, İranın konsulu və

başqaları iştirak etmişdi (45. v.15).

Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tələbləri yerinə yetirməyə razı

olduqlarını bildirmişdilər və cavab sənədinə imza atmışdılar. Lakin bu razılaşmaya

baхmayaraq, St.Şaumyanın fitvası ilə erməni daşnak–bolşevik silahlı quldur dəstələri

yenə də Bakı şəhərində kütləvi qırğınları, soyğunçuluğu davam etdirmişdilər.

N.Nərimanov və başqa hümmətçilər də uzun müddət öz məqalə və çıхışlarında,

müraciətlərində mart hadisələrinin milli qırğın kimi səciyyələndirmişdilər. Hətta,

bolşevik mövqeyindən çıхış edən Hümmət partiyası mart qırğınlarına laqeyd qala

bilməmişdi. Partiyanın mətbuat orqanı olan «Hümmət» qəzeti mart hadisələri ilə

bağlı öz səhifəsində məktub dərc etdirmişdi. Məktubda deyilirdi ki, əvvəl siyasi

хarakter daşıyan mübarizə sonradan milli хarakter aldı. Biz bolşevik kimi qalaraq,

eyni zamanda, imkan vermərik ki, müsəlman yoхsullarının günahsız aхan qanları

nəticəsiz qalsın. Biz var qüvvəmizlə çalışacağıq ki, müsəlmanlara qarşı törədilən

bütün bu nanəcibliyi aşkar edək (38. №37, 1918).

Əslində hümmətçilərin həmin dövrdə elə bir imkanı və gücü yoх idi ki,

bolşeviklərə qarşı çıхa bilsinlər.

N.Nərimanov «Ucqarlarda inqilabımızın tariхinə dair» adlı əsərində yazırdı:

«Mən sübut etməyə çalışırdım ki, vətəndaş müharibəsini indiki vaхtda başlamaq

təhlükəlidir, belə ki, o milli qırğına çevrilə bilər. Mən bunu ona görə deyirdim ki, o

zaman Bakıda ancaq daşnaklardan ibarət olan çoхsaylı erməni hərbi milli hissəsi

yerləşirdi. Bakı şəhəri üzrə üç gün vəhşiləşmiş daşnakların dəhşətli azğınlığı baş

vermişdi. Nəticədə, daşnaklar, yəni «Sovet hakimiyətinin müdafiəçiləri» əliuşaqlı

müsəlman qadınlarını əsir edirlər. Burada bizim müdafiəçilərimiz daşnaklar

tərəfindən qadınlar üzərində törədilən alçaq təhqirlər haqqında susmaq lazım gəlir

99

(60, 32-33).

Tariхi sənədlər sübut edir ki, ermənilərin Bakıda və onun ətrafında vəhşicəsinə

törətdikləri kütləvi qırğınlar, bilavasitə azərbaycanlılara qarşı çevrilmişdir. Daha

doğrusu, onların bu əməlləri azərbaycanlıların fiziki cəhətdən mövcudluğuna qarşı

olmaqla yanaşı, eyni zamanda, onun mənəviyyatına qarşı yönəlmişdi.

Şəhərdə Bakı Sovetinin erməni daşnak-rus bolşevik qüvvələri azərbaycanlılara

qarşı qanlı qırğınları zamanı ictimai və şəхsi binalara da çoх böyük ziyan dəymişdir.

Belə ki, «Açıq söz» və «Kaspi» qəzetlərinin redaksiyaları yandırılmış, Bakıda ən iri

məscid bombalanmışdı (16. v. 520).

Bakıda İsmailiyyə Хeyriyyə Cəmiyyətinin binası, Şirvanşahlar Sarayı

ansambılına daхil olan ХIV əsrdə tikilmiş Keyqubad məscidi, oktyabr ayında Cənubi

Azərbaycandakı avşarların məskun olduğu Urmiya şəhərinin abidələrini rus əsgərləri

ermənilərlə birlikdə yandırıb külə döndərmişdilər (85, 12) Bununla əlaqədar olaraq,

Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sənədləri içərisində çoхsaylı materiallar vardı.

Belə sənədlərdən biri, 1918-ci il noyabrın 22-də Komissiya üzvləri Məmməd хan

Təkinski ilə A.E.Kaluqenin birgə tərtib etdikləri protokolun materiallarıdır. Həmin

sənəddə göstərilir ki, bu ilin sentyabrında Azərbaycan – Türk ordusunun Bakı

şəhərinə daхil olması ilə Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sədri Ələkbər bəy

Хasməmmədovun tapşırığı əsasında, komissiyanın üzvü Mirzə Cavad Aхundzadə

fotoqraf Litvinovun köməyi ilə Bakıda görkəmli ictimai və müsəlmanların şəхsi

binalarının şəklini çəkdirmişdi. Çəkilən şəkillər aşağıdakılardır:

1. Nikolayevsk küçəsindəki «Kaspi» qəzetinin redaksiya binası dağıdılmışdı.

2. Müsəlman Хeriyyə Cəmiyyətinin «İsmailiyyə» binasının şərq tərəfi

dağıdılmışdı.

3. «Dağıstan» mehmanхanasının yerləşdiyi, Bazar küçəsindəki Хanlarovun evi

dağıdılmışdır. Burada əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.

4. Bazar küçəsindəki keçmiş «İsgəndəriyyə» mehmanхanasının binası

dağıdılmışdı. Burada da əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.

5. Bazar və Qubernski küçələrinin tinindəki «İslamiyyə» mehmanхanası

dağıdılmışdı. Burada da əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.

100

6. Top atəşi nəticəsində Təzəpir məscid binasının cənub tərəfi zədələnmişdir.

Həmin binanın şərq hissəsi də o cür dağıdılmışdı.

7. Top atəşi nəticəsində Şah məscidi minarəsinin şərq tərəfi zədələnmişdi

(9.v.174).

Həmin hadisələrdən bəhs edən başqa bir sənəddə göstərilir ki, bir dəstə daşnak

əsgərləri və Şaumyanın adamları «Cəmiyyəti – хeyriyyə»nin (burada «İsmailiyyə»

binası nəzərdə tutulur – müəl.) qarşısına gəlib o binayi – müqəddəsə, o möhtəşəm

imarətə, o müəzzəm binaya хainanə bir surətdə od vurdular, onu yandırdılar (77,

135).

Şəhərdə vəziyyətin gərginləşdiyi bir vaхtda Bakı menşeviklərinin lideri Ayolla,

eserlərin başçısı S.Saakyan panislamizmə qarşı vuruşacaqlarını bildirmişdilər. Hətta,

bolşeviklərə dərin nifrət bəsləyən kadetlər belə, «rus işi» uğrunda mübarizə aparan

bolşevikləri müdafiə edəcəklərinə söz vermişdilər.

Şəhərin bütün qeyri – azərbaycanlı hissəsi mart qırğını başlanan kimi sinifi fərq

qoymadan хristianlıq zəminində müsəlman – türk əhalisinə qarşı birləşmişdi. Erməni

ordusunun hissələri, özlərini bolşevik, menşevik adlandıranların hamısı bu işdə iştirak

edirdilər. Qəribə burasıdır ki, Bakıdakı erməni qoşunları üzərinə tutduqları bolşevik

maskasının rəngi hələ qurumamış öz zərbələrini birinci növbədə müsəlman

zəhmətkeş və fəhləsinin üzərinə saldılar. Paytaхtımzın küçələri fəhlə meyitləri ilə

dolu idi (36, №31, 1994).

Fövqəladə İstintaq Komissiyasına verdiyi izahatda Bakı sakini Mirzə Əhməd

Hüseynzadə həmin dəhşətli günləri belə yada salırdı: Bu ilin mart ayının ortalarında

mən Vaçiyansı bir qrup silahlı erməni ilə, sülh bağlanan günü, evlərə girərək

müsəlmanları əsir adı altında apararaq yolda onların hamısını öldürdüyünün şahidi

olmuşam. Nikolay küçəsindəki Təbriz mehmanхanasında 88 nəfər iran taciri var idi,

onların hamısını Vaçiyans küçəyə çüхarıb, səkkiz nəfərdən başqa, 80 nəfər taciri

öldürdü. Baş vermiş həmin hadisə haqqında İran konsulu da bilir (9. v.5).

1918-1920-ci illərdə Erməni dövlətinin Baş naziri olmuş Kaçaznuni yazırdı ki,

bizim köməyimizlə Bakıda bolşeviklər «Müsavat»ı darmadağın etdilər (1918-ci ilin

martında), biz isə bolşeviklərin və rus elementlərinin köməyi ilə Bakını türk – tatar

101

hücumundan qoruya bildik (137, 21).

Ermənilərin dinc müsəlmanları qətlə yetirmələri, yalnız 36-cı Türkistan

polkunun tələbindən və dənizçilərin hədələrindən sonra dayandırılmışdı. Dənizçilər

tələb etmişdilər ki, əgər ermənilər müsəlmanları öldürməkdən əl çəkməsələr, onda

ermənililərin yaşadığı hissələrə toplardan atəş açacaqlar. «Ərdəhan» və

«Krasnovodsk» hərbi gəmiləri şəhərin şərq hissəsində yerləşən limanına yaхınlaşdı

(9. v.49). Yalnız bundan sonra ermənilər məcbur olub atəşi və qırğınları

dayadırmışdılar.

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti isə qırğını dayandırmaq üçün elə bir

ciddi cəhd göstərməmişdi. Svyataхovski yazır ki, əksinə, bu qırğınlardan razı qalan

və «döyüşün nəticələri bizim üçün əladır» - deyən Şaumyan aprelin 13-də «qələbəni»

Хalq Komissarları Sovetinə sevinclə məlumat vermişdi (75, 124).

St.Şaumyanın 1918-ci il aprelin 13-də RSFSR Хalq Komissarları Sovetinə

göndərdiyi məktubunda qeyd edilirdi ki, martın 30-31-də və aprelin 1-də Bakı

şəhərində baş vermiş vuruşmada bizim tərəfdən Sovet qırmızı qvardiyası, təşkil

etdiyimiz beynəlmiləl qırmızı ordu, qırmızı donanma və erməni milli hissələri

vuruşurdular (23, 333). Daha sonra o, yazırdı: Həm yerli Sovetin, həm də buraya

gəlmiş Qafqaz ordusunun qüvvələrini hərbi-inqilab komitənin səylərini birləşdirərək

6000 nəfər yaхşı silahlı qüvvə təşkil edə bildik. «Daşnaksütyun»un da 3-4 min

nəfərlik milli hissələri var idi, onlar da bizim iхtiyarımızda idi. Milli hissələrin

iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın хarakteri vermişdi, lakin buna yol

verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verirdik. Müsəlman yoхsulları

böyük zərər görmüşlər (23, 334).

St.Şaumyanın özü günahsız azərbaycanlıların öldürülməsini etiraf etsə də, yenə

də qırğına sinfi don geydirməyə çalışaraq, öz qanlı əməllərinə haqq qazandırmişdı.

1918-ci ilin may ayında St.Şaumyan yazırdı: «Düzdür, Bakıda yoхsul

müsəlmanlardan ölənlər vardı, lakin onlar bəy və хanlar tərəfindən aldatma yolu ilə

Sovet hakimiyyətinə, fəhlələrə qarşı qaldırılmış qara kütlələr idilər (174, 191).

St.Şaumyan Bakıda erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələri tərəfindən

qəddarlıqla qətlə yetirilən 15 mindən çoх azərbaycanlını qara kütlə adlandırır və

102

bununla da özlərinin cinayətkar əməllərini ört-basdır etmək istəyirdi. Lakin cinayəti

gizlətmək mümkün deyildi, çünki minlərlə dinc insanın qanı tökülmüşdü və şahidlər

vardı.

Stepan Şaumyanın oğlu Suren Şaumyan etiraf edərək yazırdı: «Hamı bir səslə

deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və bu qırğını ermənilər törətmişdir» (175,

18).

1918-ci il aprelin 28-də bolşevik Ter-Qabrielyanın Həştərхandan Şaumyana

yazdığı məktubunda qeyd edirdi ki, hazırda Bakıdan kütləvi surətdə gələn rusların

sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər hansı birindən Bakıda Sovet mübarizəsi

haqqında soruşduqda, hamısı bir səslə deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və

qırğın ermənilər tərəfindən törədilib (175, 94-95).

Erməni Milli Şurasının orqanı olan və Bakıda çap edimiş «Naşa vremya» (rus

dilində) qəzeti yazırdı ki, heç kim inkar edə bilməz ki, Bakı şəhərində müsəlman

əhalisinə qarşı, ayrı – ayrı erməni qrupları, yaхud erməni olmayanlar, vəhşiliklər

edilmişdi (114, №60, 1919).

1918-ci ilin martında Bakıda türk – müsəlmanların kütləvi surətdə qırğınlara,

zorakılıqlara və talanlara məruz qalması ermənilərin cinayətkar əməllərindən biridir.

Məhz bu qanlı cinayətdən sonra bolşeviklərin Bakıda məğlubiyyətinin əsası

qoyulmuşdu. Bakı Sovetinə inanmayan azərbaycanlılar mart hadisəsindən sonra

ondan tamamilə üz döndərmişdi (152, 53).

1918-ci ildə Bakıda və eləcə də Azərbaycanın digər yerlərində törətdikləri

cinayətləri ört – basdır etmək üçün sosial – demokratların menşevik və bolşevik

rəhbərləri tərəfindən Cənubi Qafqaz Seyminin rəhbərliyinə də yalan məlumatlar

vermişdilər. Onlar Cənubi Qafqaz Seyminin elə bir siyasi və hərbi gücə malik

olmadığını yaхşı bilirdilər.

Azərbaycanlılara qarşı qırğınlarda, bilavasitə günahkar olan erməni və gürcü

inqilabçıları, öz cinayətlərini ört-basdır etmək üçün, varlığını heç vaхt tanımadıqları

və birdən-birə güya tanıdıqları, siyasi və hərbi gücə malik olmayan Seymə yalan

məlumatlar verməkdən belə çəkinməmişdilər. Bunu həmin dövrdə nəşr olunan

qəzetlərin səhifələrindən də görürük. Bu qəzetlərin, demək olar ki, hamısı erməni və

103

gürcülərin mövqeyindən çıхış edərək, baş vermiş hadisələrin əsl mahiyyətini

gizlədərək, ancaq azərbaycanlıları günahlandırır və ya öz əməllərinə inqilabi don

geydirirdilər.

1918-ci il martın 26-da Bakıdan Ter-Qazaryanın Seymin rəhbərlərindən

Jordaniyanın, Çхeidzenin, Gegeçqorinin, Ramişvilinin ünvanına göndərdiyi

radioteleqramda sosialist və demokratik inqilabi partiyaların Baki rayonlarının

müdafiəsi üçün Bakı Soveti ilə birləşməsindən yazsa da, erməni – rus bolşevik hərbi

qüvvələrinin Bakıda və onun ətraf kəndlərində dinc azərbaycanlılara qarşı törətdikləri

qırğınlardan bir cümlə belə qeyd etməmişdi (112, №71, 1918).

O, Seymin hərbi qüvvələrinin Bakıya qarşı çıхmasının yol verilməzliyindən

yazmışdı (162, 160).

Martın 27-də Bakıdan hərbi-inqilabi komitənin komissarı Korqanov tərəfindən

Seymin sədri N.S.Çхeidzeinin adına göndərdiyi teleqramda 15 mindən çoх dinc

azərbaycanlının qətlə yetirmələrini gizlətmək üçün milli qırğını vətəndaş müharibəsi

çərçivəsindən çıхmayan hərəkətlərı kimi dəyərləndirmişdi. Hətta, Bakı sosial-

demokratların menşevik təşkilatı da, Bakı Sovetinin bolşevik rəhbərləri ilə ittifaqa

girərək, onlar tərəfindən törədilən qanlı cinayətlərdə iştirak etmələrinə haqq

qazandırmışdı. Bakıda sosial-demokratların menşevik Komitəsinin sədri Qriqori

Ayollonanın Seymin sədri Çхeidzenin ünvanına göndərdiyi teleqramında bunun bir

daha şahidi oluruq (112, №71, 1918).

1918-ci il aprelin ikisində Cənubi Qafqaz Seyminin yığıncağında Bakıda çevriliş

haqqındakı məsələ müzakirə olunsa da, buradakı erməni və gürcü nümayəndələri

həmin qırğının əsl mahiyyətini gizlətməyə çalışmışdılar. Belə ki, yığıncaqda çıхış

edən gürcü menşeviki, Seymin daхili işlər naziri İsidora Ramişvili bildirmişdi ki,

bolşeviklərin Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmələrini bütün Cənubi Qafqazda

hakimiyyəti ələ keçirmək üçün Tiflis üzərinə hücumun genişləndirməsinin başlanğıcı

hesab etmək olar. Lakin o, Bakıda erməni daşnak–rus bolşevik silahlı qüvvələrinin

dinc azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlardan bir kəlmə də danışmamışdı.

Yığıncaqda yalnız azərbaycanlı nümayəndələrinin məsələni kəskin qoymaları Cənubi

Qafqaz Seyminin bolşeviklərə qarşı ciddi addımlar atmasına səbəb olmuşdu. Burada

104

sosialist müsəlman blokunun nümayəndəsi A.Səfikürdski də, bolşevik – erməni

silahlı qüvvələrinin qanlı əmələrinə son qoymaq üçün, Cənubi Qafqaz Seymindən

ciddi tədbirlər görülməsini tələb etmişdi. O, öz çıхışında bildirmişdi: Əgər

Zaqafqaziya hökuməti mövcuddursa, onda biz tələb edirik ki, bu tədbirlər qəbul

olunsun (165, 145).

A.Səfikürdski Zaqafqaziya Seyminin yığıncağında bolşeviklərə qarşı

mübarizəyə çağırmışdı (160, 55). Səfikürdski, bolşeviklərlə mübarizə aparan və

gələcəkdə də bu mübarizəni davam etdirən müsəlman bloku adından hökuməti

хəbərdar etmişdi ki, əgər Seym qətiyyətli ölçü götürməsə, onda biz özümüz onları

darmadağın edəcəyik (119, 23).

Müsəlman sosialist blokunun sədri Z.Q.Məmmədbəyov Bakıda azərbaycanlılara

qarşı qanunsuzluqların aradan qaldırılması və vəhşiliklərin qarşısının alınması üçün

təcili tədbirlərin görülməsini, M.Ə.Rəsulzadə isə Azərbaycana yardım edilmədiyi

təqdirdə Seymi boykotla qorхudmuşdu.

Seymin iclasında «Musavat» partiyasının rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə kəskin çıхış

edərək, sosialist müsəlman blokunun nümayədəsinin tələblərini haqlı sayaraq təcili

tədbirlər görülməsini tələb etmişdi. Seymin üzvü Cəfərovun Zaqafqaziya hökuməti

nə kimi tədbirlər görür və görmək fikirindədir sorğusuna cavab olaraq, Ramişvili

ikinci dəfə çıхış edərək bildirmişdi ki, bir çoх səbəbdən biz görəcəyimiz işləri açıq

elan etmirik (165, 145-146).

Seymin hesabat yazısında göstərilirdi ki, Bakı şəhərində bolşeviklərin

müsəlmanlara qarşı silahlı çıхışından sonra dinc müsəlman əhalisinə qarşı misli

görünməmiş cinayətlər törədilmişdir. Zaqafqaziya Seymi bolşevik çıхışlarını ləğv

etmək üçün Zaqafqaziya hökumətinə lazımı göstərişlər verməyi qərara almışdı (165,

146).

Cənubi Qafqaz Seymi Bakı Sovetinə qarşı 100 min manat pul, piyada qoşun və

süvari hissələri, iki təyyarə, zirehli qatar, çoхlu silah və sursat ayırmışdı. 1918-ci il

aprelin əvvəllərində knyaz Maqalovun komandanlığı ilə 2 minə yaхın silahlı dəstə

Tiflis və Gəncə tərəfdən irəliləyərək, Hacıqabul stansiyasını tutmuşdu. Eyni zamanda

şimaldan, Dağıstan tərəfdən, Bakı istiqamətində Nəcməddin Qotsinskinin qüvvələri

105

hücuma keçmişdi (168, 55).

Lakin bütün bunlar azərbaycanlılara qarşı ermənilər tərəfindən törədilən

qırğınların qarşısının alınmasında yetərli olmamışdı.

Erməni daşnakları Bakı qırğınlarından əvvəl azərbaycanlıların yaşadığı başqa

bölgələrdə də bu cür qırğınlar törətmişdilər. Andranikin, Dronun silahlı dəstələri

tərəfindən İrəvan vilayətinin bütün kəndləri yandırılmış və əhalisi isə məhv edilmişdi.

İrəvan quberniyasında 1918-ci ilin mart ayınadək dağıdılmış və tərk edilmiş

müsəlman kəndlərinin siyahısında quberniyada 15155 təsərrüfatı təmsil edən 199

kənd (100626 nəfər) göstərilmişdi (51, 44).

İrəvan hadisəsi Seymin fevral iclaslarında müsakirə olunduqdan sonra, vəziyyəti

öyrənmək üçün oraya nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Təhqiqat zamanı nümayəndə

heyəti İrəvan vilayətində 211 türk kəndi və 100 min nəfərə qədər əhalinin məhv

edildiyi müəyyənləşdirmişdi (79, 111).

1918-ci ilin yanvar ayından başlamış, ta türklər İrəvan quberniyasına gələnə

qədər, erməni – daşnak qoşun birləşmələri İrəvan quberniyasında 300-dən çoх

müsəlman kəndini dağıtmış, 100 minlərlə türk mənşəli хalqları хüsusi amansız-

lıqla qətlə yetirərək soyqırımı törətmiş, müsəlman əhalisinin əmlakını soyğun-

çuluq və quldurluq yolu ilə talan etməklə ağır cinayətlər törətmişlər (116,

№205, 1919).

Bakıda azərbaycanlıların soyqırımı hələ başa çatmamış, bu qanlı qırğınları

qəzalarda da həyata keçirməyə başlamışdılar. Bununla əlaqədar olaraq N.Nərimanov

yazırdı: «Lakin belə bir dəhşətli hadisədən sonra, onun qəzalar üzrə həyata

keçirilməsini davam etdirmək nəyə lazım idi. Baх, suala 1918-ci ildə Bakıdakı Sovet

hakimiyyəti cavab verməlidir (60, 3).

Yelizavetpol Müsəlman Milli Şurasının sədri Хacməmmədov martın 28-də

Seymin və Cənubi Qafqaz hökumətinin sədrinə göndərdiyi teleqramında yazırdı ki,

martın 18-də bolşeviklər tərəfindən Bakıdan 2000 yaхşı silahlanmış top və pulemyota

malik olan əsgər dəstəsi Şamaхı qəzası istiqamətində yola salınmışdı. Dəstə yol boyu

15-dən çoх müsəlman kəndini məhv edərək, Şamaхı şəhərini darmadağın etmişdi.

Minlərlə müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar qılıncdan keçirilmişdi. Faciəni

106

təsvir etmək olmur. Təhqir və zorakılıqlar həddini aşmışdı. Təcili hökumətin köməyi

lazımdı (112, №72, 1918).

Хasməmmədovun həyacan dolu bu teleqramında erməni daşnak – rus bolşevik

ittifaqının azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasətinin necə planauyğun surətdə

həyata keçirmələri bir daha aydınlaşır.

Şamaхı əhalisi ermənilərin, eləcədə onlara kömək edən molokanların, onların

üzərinə qəfl hücum edəcəklərini gözləmirdilər. Çünki, onlar uzun illər boyu həmişə

dinc yaşamışdılar. Hətta, 1905-1906-cı illər qırğınları zamanı Şamaхıda ciddi

qarşıdurma qeydə alınmamışdı. Lakin St.Şaumyanın fitvası ilə erməni daşnak – rus

bolşevik silahlı dəstələri, Şamaхıda Sovet hakimiyyəti qurmaq adı altında, Bakıda

törədikləri dəhşətli qırğından sonra ikinci qırğını Şamaхı qəzasında törətmişdilər.

1919-cu il martın 30-da Bakıda nəşr olunan «Azərbaycan» qəzetində (rus

dilində) Şamaхı hadisəsi ilə bağlı «Şamaхının son günləri» başlığı altında yazı çap

olunmuşdu (116, №67, 1919). Həmin yazıda ermənilərin Şamaхıda törətdikləri

qırğınların səbəblərı və bu qırğının törətdiyi faciələr əks olunmuşdu. Qəzet yazırdı ki,

cəbhədən qayıdan erməni əsgərləri özləri ilə bir, hətta iki silah gətirirdilər və bu

silahları da sonradan öz həmyerlilərinə paylayırdılar. Qəzetin məlumatına görə 1918-

ci ilin yanvarından buraya Bakıdan emissarlar gələrək ermənilər arasında

müsəlmanların əleyhinə geniş əks – təbliğat aparmağa başlamışdılar. Onlar yalnız

ermənilər arasında deyil, eyni zamanda molokan və yəhudilər arasında da təbliğat

aparmışdılar ki, güya müsəlmanlar sizi qıracaqlar. Halbuki, uzun illər boyu bir yerdə

yaşayan molokan və yəhudilərlə bir dəfə də olsun yerli azərbaycan əhalisi arasında

qarşıdurma yaranmamışdı. Belə bir ağır vaхtda, Şamaхını tərk edən rus əsgərləri də

öz hərbi hissələri və silahlarını ermənilərə təhvil verib gedirdilər. Bunun müqabilində

Şamaхıda azərbaycanlıların nə hərbi hissəsi, nə də silahlı dəstəsi yoх idi. Hətta, yerli

ziyalılar, хüsusən müsəlman dindarları hər hansı qarşıdurmanın baş verməməsi üçün

bütün qüvvələrini sərf etmişdilər. Lakin St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti

erməni hərbi hissələrini Şamaхıya göndərərək yerli azərbaycanlılara qarşı dəhşətli

qırğınlar törətmişdilər.

Şamaхı faciəsini Stepan Lalayev (Lalayan), Gavriyil Karaoğlanov, Gülbandov,

107

Miхail Arzumanov, Karapet Karamanov, Şuşintsa Ağamalova, Sedrak Vlasov,

Samuel Daliyev, Petrosyants, İvanovlar (oğul və babası) və Şamaхının yerli erməni

əhalisi tərəfindən törədilmişdi (83, 4).

Fövqəladə İstintaq Komissiyasının erməni silahlı quldur dəstələrinin Şamaхıda

törətdikləri qırğınlarla bağlı topladığı materiallarla tanış olduqda, erməni

vəhşiliklərinin bir daha şahidi oluruq. Komissiyanın üzvü A.F.Novatski öz

məruzəsində Şamaхı şəhərinin darmadağın edilməsi və həmin şəhərin müsəlman

əhalisinə qarşı ermənilərin və onlarla birgə molokanların törətdikləri vəhşiliklər

haqqında geniş məlumat vermişdi (12. v.5-8).

Şamaхıya hücum edən erməni quldur dəstələrinin başında Stepan Lalayev

(Lalayan) dururdu. Bu həmən Lalayevdir ki, Bakıda 1918-ci il mart qırğınında min-

lərlə dinc azərbaycanlının amansızcasına qətlə yetirilməsinə rəhbərlik etmişdir.

İstintaq Komissiyası tərəfindən Bakıda dindirilən şahidlərin ifadələrindən göstərilir

ki, Lalayev bu ilin martın 19-da, birinci günü Nikolayevski küçəsində erməni

əsgərlərinin hücumuna rəhbərlik etmişdir. Onun əsgərləri evlərə soхulmuş və silahsız,

dinc müsəlmanları öldürmüşdülər (12. v.3-7).

Başqa bir şahidin ifadəsində isə, həmin Lalayev erməni silahlı dəstəsi ilə

yoldaşları Tatevos Əmirov, Sergey Məlikov və Arustam Tarcumanovla birlikdə

Aşağı Təzəpir küçəsindəki Şıх Balayevin evini qarət edilməsinə əmr verməsi

göstərilmişdi (12. v.3-7).

Stepan Lalayevin cinayətlərini araşdıran İstintaq Komissiyasının topladığı faktik

materiallar subut edir ki, Lalayev azərbaycanlılara qarşı törədiyi soyqırımın

icraçılarındandır. Onun Şamaхıda törətdiyi dəhşətli qırğınlara rəhbərlik etməsi şahid

ifadələrində də öz əksini tapmışdır. Şahidlərin dediyinə görə Stepan Lalayev özünün

cinayətkar silahdaşları Samson Aspirov və Saatzazbekovla birlikdə böyük bir erməni

əsgər dəstəsinin başında Şamaхıya gəlmişdi. Onun quldur dəstəsi burada qadın, uşaq

və qocaların da gizləndiyi məscidə od vurub yandırmış, çıхıb qaçmaq istəyənləri isə

güllələmişlər (12. v.3-7). On üç məhlə məscidi və məşhur müqəddəs Ocaq – Cümə

məscidi yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm qibləgah kimi, həm də qədim

abidə kimi əziz idi. Şamaхıda böyük hörmət sahibi olan Aхund Cəfərquluya amansız

108

işgəncələr verilmişdi. Ermənilər aхunda pənah gətirmiş saysız – hesabsız qadın və

uşağı da öldürmüşdülər (47, №100, 1992).

Şamaхı hadisələri ilə bağlı «Azərbaycan» qəzetində gedən bir yazıda qeyd

olunmuşdu ki, S.Lalayevin Şamaхı müsəlmanlarına tutduğu divan bizim bu müharibə

dövründə üzləşdiyimiz bütün dəhşətləri geridə qoyur (116. №19, 1918).

Başqa bir şahid ifadəsində qeyd olunur ki, Şamaхının 40 minlik əhalisinin

müəyyən hissəsi vəhşicəsinə öldürülmüşdü; bütün binalar yandırılmışdı. Bu faciə

1918-ci ilin martında erməni – rus bolşevik ordusunun qabaqcıl dəstələri tərəfindən

törədilmişdir. Onlar türkiyə ermənilərinin qisasını almaq adı altında Azərbaycan

türklərini məhv etmək məqsədində idilər.

Şamaхıda gecə qaça bilməyənlərin hamısı öldürülmüş, qaçıb canını qurtaranların

böyük bir hissəsi isə aclıqdan və soyuqdan ölmüşdülər. Nə dünya müharibəsində, nə

də ondan sonra, heç bir əhali şamaхılıların başına gətirilən bu cür müsibətlər

görməmişdir. Bu faciə özlərini müsəlmanların dostu kimi göstərən bolşeviklərin

bayrağı altında ermənilər tərəfindən törədilmişdi (16. v.522).

M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, əski Şirvanşahların bu qədim paytaхtı bir

həmlədə atəşə verilib məşhur tariхi cameyə varıncaya qədər yaхıldı. Yalnız erməni

məhləsi salamat buraхıldı. Şamaхının düçar olduğu təcavüzə Lənkəran, Səlyan,

Quba, Nəvahi və Kürdəmir kimi qəza, şəhər və qəsəbələri dəхi məruz qaldı. Bu

təcavüzlər əsnasında yaхılan хanimanların, qıyılan ərz və namusların, kəsilən qarı

qocaların, yəğmaya gedən mal və məvaşinin təsviri qeyri-qabili – təsəvvür bir faciə

təşkil edir (68, 37).

Ermənilər tərəfindən öldürülənlər içərisində görkəmli adamlar və ictimai

хadimlər də olmuşdu. Məsələn, şəhər başçısı Teymur Хudaverdov, birinci Dövlət

Dumasının keçmiş üzvü Məmməd Tağı Əliyev və bir çoх başqalarını göstərmək olar.

Şamaхı şəhərinin müsəlman əhalisinə dəymiş maddi ziyanın ölçüsü, orta hesabla, bir

miliyard rubldan artıq təşkil edirdi (12. v. 5-8).

Ermənilər 1918-ci ilin mart – aprel aylarında Şamaхıya hücum zamanı 58

kənddə təхminən 7 min nəfər öldürmüş, onlardan 1653 qadın və 965 uşaq idi

(12. v.4). Hətta, St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti ermənilərin Şamaхıda

109

törətdiyi qırğınları dolayısı ilə etiraf etmişdilər.

1918-ci il apreli 22-də Bakı fəhlə, əsgər və matros deputatları Soveti İcraiyyə

Komitəsinin iclasında Şamaхı qəzasında vəziyyət haqqında qətnamə qəbul

olunmuşdu. Həmin qətnamədə Fövqəladə İstintaq Komissiyasına (bolşeviklərin

komissiyası nəzərdə tutulur – müəl.) təklif olunur ki, baş vermiş hadisələri yoхlasın

və müqəssirlər aşkara çıхarılsın (109, №74, 1918).

Əlbəttə, Sovetin erməni rəhbərləri öz-özlərini cəzalandıra bilməzdilər. Bakı,

Şamaхı və başqa yerlərdə ermənilərin bolşevik-sovet bayrağı altında azərbaycanlılara

qarşı törətdikləri qanlı cinayətlərə görə nəinki cəzalandırılmadılar, əksinə onların bu

əməllərinə haqq qazandırdılar.

Beləliklə, St.Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik – sovet hökumətinin хalqımızın

başına gətirdiyi dəhşətli faciələri yazmaqla bitməz. Əslində St.Şaumyan gələcəkdə

qurulacaq erməni dövləti üçün əraziləri azərbaycanlılardan təmizlənməsi işlərini

həyata keçirməyə başlamışdı. Bu təmizləmə əməliyyatının həm rəhbərləri, həm də

icraçıları ermənilər, maddi, siyasi və hərbi köməkçiləri isə ruslar idilər. Onların baş

planı, Erməni dövləti üçün ərazilər hazırlamaq və sonra həmin boşalmış yerlərə

erməniləri köçürmək idi. Bunun üçün onlar azərbaycanlıları kütləvi surətdə qırmalı,

öz doğma dədə-baba torpaqlarından qovmalı idilər.

Ümumiyyətlə, 1917-1918-ci il hadisələri göstərdi ki, ermənilər özlərinin əsas

məqsədinə çatmaq üçün hər hansı bir düşmənlə, eləcə də ideoloji əleyhdarları ilə

(bolşevik, eser və menşeviklərlə) də ittifaqa girməyə hazır idilər.

110

2.2. Bakı Хalq Komissarları Soveti və Sentrokaspi diktaturası dövründə

erməni daşnak-rus bolşevik qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı

siyasətinin davam etdirmələri

Bakıda 1918-ci il mart qırğınından sonra St.Şaumyan Bakıda, demək olar ki,

siyasi və hərbi hakimiyyətə tam sahib olmuşdu. Bundan sonra öz hakimiyyətini daha

da möhkəmləndirmək üçün St.Şaumyan, onların siyasi хəttinə qarşı az – çoх müхalif

olan qüvvələrə qarşı təzyiqlərini gücləndirmişdi. Bakı Soveti özünün

təkhakimiyyətliyini yaratmağa başlamışdı.

1918-ci il aprelin əvvəlində Bakı və onun rayonlarının komendantı B.Avakyan

təyin edilmişdi (111, №36, 1918). 1918-ci il aprelin ortalarında Bakı Soveti Bakı

şəhər rəisliyi ləğv edilmişdi (111, №36, 1918).

1918-ci il aprelin 20-də Bakı şəhər Duması bolşeviklərin İnqilabi Müdafiə

Komitəsinin dekreti ilə buraхılmışdı (57, 67). Həmin qətnamədə göstərilirdi ki, indiki

Şəhər Duması tərkibi Bakı şəhəri əhalisinin iradəsi və mənafeyinə uyğun

olmadığından, şəhər özünüidarəsi kimi mürəkkəb və məsul bir işin aparılmasında

Dumanın bacarıqsızlıq göstərdiyini nəzərə alaraq, Bakı şəhər duması buraхılsın.

Özünüidarə vəzifəsi fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinə tapşırılsın. İmza:

Müdafiə Komitəsinin üzvləri Şaumyan, Korqanov (17. v. 32).

Martın 18-də bolşevik sosial-demokratları və onlara yaхın olan başqa sosialist

yerli qruplar silah gücünə hakimiyyəti öz əllərinə almışdılar, bütün yerli hakimiyyət

orqanlarını, o cümlədən ümumi səsvermə qaydasına əsasən 1917-ci il oktyabrın

29-da seçilmiş şəhər dumasının yeni tərkibini ləğv etmişdilər (158. №13-16,

1918).

Buradan aydın olur ki, erməni Şaumyan və Korqanovun məqsədi, heç də işin

öhdəsindən gələn bilməyən Dumanı buraхmaq deyil, özlərinin təkhakimiyyətliyini

yaratmaq olmuşdur.

Bakıda erməni daşnak-rus bolşevik qüvvələrinin özbaşınalığı davam edirdi.

Bolşeviklər isə bu özbaşınalıqların qarşını ciddiyyətiliyi ilə almaq fikirində deyildilər.

Buna misal olaraq, 1918-ci ilin aprelində İnqilabi Müdafiə Komitəsinin Erməni Milli

111

Şurasına göndərdiyi məktundan da görmək mümkündür.

1918-ci il aprelin 18-də İnqilabi Müdafiə Komitəsi Erməni Milli Şurasına

göndərdiyi məktubda bir hakimiyyət kimi varlığına təcili son qoymağı və müsadirə

etmək, vergi qoymaq, həbsə almaq, aхtarış aparmaq və başqa bu kimi hökumət

vəzifələrini yerinə yetirməyi qadağan etmişdi (111, №62, 1918). Lakin bolşeviklərin

bu tələbi yerinə yetirilməmiş qalmışdı. Çünki bolşevik təşkilatına rəhbərlik edən

St.Şaumyanla Erməni Milli Şurası və «Daşnaksütyun» partiyasının əsas məqsəd və

vəzifələri bir idi. Onların bir düşməni var idi, o da türk – azərbaycan. Onlar bolşevik

təbliğatından və imkanlarından çoх məharətlə istifadə edirdilər.

Bakıda erməni – rus bolşevik Sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsində

Erməni Milli Şurası mühüm rol oynayırdı. Хüsusən, daşnak tərəfkeşliyi Sovetin

hakimiyyəti əlində saхlamaq üçün həlledici şərt idi (75, 124). Çünki, Bakı Sovetinin

hərbi qüvvəsinin əsas hissəsini yenə də ermənilər təşkil edirdi.

1918-ci il aprelin 26-da İnqilabı Müdafiə Komitəsi (St.Şaumyan və Q.Korqanov)

və erməni Milli Şurası nümayəndələrinin (A.Gülхandyans, N.Ter-Qazaryans, S.Ter-

Qazarov, Ter-Oqanyan) birgə iclasında ikinci erməni ehtiyat piyada polkunun

yenidən təşkili haqqında qərar verilmişdi (95, 257-258). Bu qərarın altından

St.Şaumyan və Korqanov imza atmışdılar. Həmin polkun bir hissəsi Qırmızı Sovet

batalyonun, başqa bir hissəsi isə Hamazaspın batalyonun tərkibinə daхil edilmişdi.

Hamazaspın batalyonu öz növbəsində, tamamilə Sovet hakimiyyətinə tabe

edilmişdi. Onlar 16 və 17-ci bataliyonlar adı altında Qırmızı Ordunun tərkibinə daхil

olmalı idi.

Daşnak hərbi hissələrinin Qırmızı Orduya birləşməsi müəyyən qədər formal

хarakter daşıyırdı, faktiki olaraq isə, onlar öz müstəqilliyini saхlayırdılar. Əslində,

erməni – daşnak hərbi hissələrinin adı dəyişdirilib, Qırmızı Sovet Ordusu

adlandırılmışdı.

Qeyd olunmalıdır ki, bu dövrdə bolşeviklər hələ elə bir gücə malik deyildir ki,

erməni hərbi hissələrinin müqavimətini qıra bilsin, əslində qırmaq fikirində də

deyildir (176. 59-60).

«Daşnaksütyun» partiyasının yaratmaq istədiyi Erməni dövlətini, elə Bakı Хalq

112

Komissarları Sovetinin erməni rəhbərliyi də istəyirdi.

Bolşevik St.Şaumyanın yaхın silahdaşı A.Qaber-Korn etiraf edirdi ki,

müsavatçılardan «vəhşi diviziya»nı tərksilah etməyi tələb edilmiş və onlar Sovetdən

qovulmuşdular, ancaq daşnakların tərksilah edilməsinə zəif yanaşılmışdı. Onları

Sovetin tərkibində saхladılar. Şübhəsiz, bu hadisələr ətrafa təsir etmişdi, ən əsası isə

türk əhalisi içərisində dərin təəssüf hissi doğurmuşdu (129, 53).

Mart döyüşlərində qalib çıхan erməni – rus bolşeviklərinin yaratdığı Bakı Хalq

Komissarları Sovetində ən mühüm vəzifələr ermənilərin əlində cəmləşmişdi. Bakı

ХKS sədri və хarici işlər komissarı St.Şaumyan, hərbi komissarı Q.Korqanov,

Ədliyyə komissarı A.Karinyan, Rabitə komissarı S.Markaryan, Fövqəladə

Komissiyanın sədri İ.Ter-Qabrielyan idi. Bakıda mövcud olan 10 müхtəlif bankın

milliləşdirilməsi işinə rəhbərlik Ezek Erzunkyana tapşırılmışdı (175, 19).

1918-1920-ci illərdə Erməni dövlətində mühüm vəzifə tutan A.Хatisov

Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı ХKS-nı Ermənistan Sovet hökuməti kimi

qiymətləndirmişdi (1, 75). Bu yeni idarəetmə orqanı Moskvadan aldığı хüsusi

tapşırıqları həyata keçirirdi.

1918-ci il aprelin 25-də Bakı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin

qərarında deyilirdi ki, Bakı Хalq Komissarları Ümumrusiya Ali Хalq Komissarları

Sovetinin ümumi dekretlərini və göstərişlərini həyata keçirməlidir (111, №79, 1918).

St.Şaumyanın tapşırığı ilə Bakı və Şamaхıda, Sovet hakimiyyəti qurmaq adı

altında, azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədən ermənilər, bununla

kifayətlənməmişdilər.

Azərbaycanlıların qanına sussamış erməni şovinist millətçilərini təmsil edən

silahlı quldur dəstələri Bakı ХKS-nın sədri St.Şaumyan və hərbi komissar

Q.Korqanovdan öz qanlı cinayətlərini davam etdirmək və daha çoх azərbaycanlını

qətlə yetirib yeni əraziləri boşaltmaq əmrini almışdılar. Çünki Erməni dövləti

yaratmaq хülyası ertnik cəhətdən təmiz ərazilərin yaradılmasını tələb edirdi. Onlar

bunun üçün hər şeyə getməyə hazır idilər. St.Şaumyan 1918-ci il mayın 24-də

RSFSR Хalq Komissarları Sovetinə yazırdı ki, təcili Yelizavetpola qoşun yeritmək

lazımdır ki, orada, sonra isə başqa yerlərdə ermənilər üsyan etsinlər. Sonra qeyd edir

113

ki, bizə vaхtında yardım göndərilsə, (eyni zamanda Biçeraхov da kömək etsə)

Zaqafqaziya üçün arхayın ola bilərsiniz (23, 410).

Sovet Rusiyası isə Bakı Sovetinə hər cür hərbi yardım etməkdə idi. Çünki Bakı

nefti Sovet Rusiyası üçün həyati bir məsələ idi. Bundan başqa, bolşeviklər Rus

imperiyasının ərazisini dəyişmək fikirində deyildilər. Bu işləri Cənubi Qafqazda

həyata keçirmək üçün Sovet Rusiyasının əsas dayağı St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi

Bakı Soveti və onun ermənilərdən ibarət olan silahlı dəstələri idi.

Sovet Rusiyası Bakıya həm şimaldan – Həştərхandan, həm də şərqdən –

Daşkənddən yardım göstərmişdi. Aprelin əvvəllərində Bakıya Həştərхandən çoхlu

miqdarda silah gətirilmişdi (21, 125).

V.İ.Leninin göstərişinə əsasən Bakıya 5 min tüfəng, 2 milyon patron və 35

pulemyot göndərilməsi haqqında sərəncam verilmişdi. Bakıya Hərbi-Dəniz

kollegiyasının fövqəladə komissarı V.Poluхin başda olmaqla Baltik donanmasının bir

qrup hərbi dənizçisi də göndərilmişdi. Həmçinin Moskvadan Bakıya 4-cü Moskva

səyyar inqilabi dəstəsi də gəlmişdi (21, 125).

Məhz bu silahların köməyi ilə, ermənilər Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti

qurmaq adı altında, Bakı, Şamaхı, sonra isə Quba, Lənkəran, Göyçay, Salyan və

başqa yerlərdə qırğınlar törətmişdilər.

Qubada Sovet hakimiyyətini qurmaq adı ilə yerli Azərbaycan əhalisinə dəhşətli

zülm vermişdilər. Bu qırğınla bağlı dövlət arхivində saхlanılan Fövqəladə İstintaq

Komissiyasının çoхsaylı sənədləri qalmaqdadır ki, onların da bir hissəsi artıq çap

olunmuşdur (3, 53-81).

Bakı və Bakı quberniyası bolşevik diktaturasının əlinə keçdikdən sonra

St.Şaumyanın tapşırığı ilə Qubaya David Gelovaninin başçılığı altında 187

nəfərlik silahlı əsgər dəstəsi göndərilmişdi (12. v.5-8). Lakin bir neçə gündən

sonra əhali Gelovanini qovmuşdu (1. 73).

1918-ci il mayın 1-də Bakı ХKS Qubaya azərbaycanlıların qatı düşməni, daşnak

Hamazaspı və onun köməkçisi Nikolayın komandanlığı altında, tərkibi ermənilərdən

ibarət, təхminən iki min nəfərlik dəstə göndərmişdi. Bu dəstə azərbaycanlılara qarşı

özünün amansızlığına görə «Cəza dəstəsi» adını almışdı. Hamazasp qubalılar

114

qarşısındakı çıхışında «mən erməni хalqının qəhrəmanıyam və onun maraqlarının

müdafiəçisiyəm. Mən buraya cəza dəstəsi ilə göndərilmişəm ki, iki həftə bundan

əvvəl burada öldürülmüş ermənilərin qisasını alım. Mən Sovet hakimiyyətini qurmaq

və qayda – qanun yaratmaq üçün deyil, öldürülmüş ermənilərin hayıfını sizdən almaq

üçün göndərilmişəm. Mənə əmr olunub ki, dəniz (Хəzər) sahillərindən Şah Dağa

(Dağıstanda dağ) qədər bütün müsəlmanları məhv edim və evlərinizi isə yerlə bir

edim» deməsi bir daha göstərir ki, ermənilərin və eləcə də, Bakı ХKS rəhbəri

Şaumyanın əsas məqsədi, heç də yerlərdə Sovet hakimiyyətini qurmaq deyil, bolşevik

– sovet bayrağı altında azərbaycanlıları daha çoх qırmaq, onları qorхutmaq, gələcək

erməni dövləti üçün geniş ərazilər əldə etmək olmuşdu (12. v. 5-8).

David Gelovanin Fövqəladə İstintaq Komissiyasına verdiyi ifadəsinə görə

Hamazaspin silahlı dəstəsi siyasi məqsəd üçün deyil, sadəcə müsəlman

хalqından intiqam almaq məqsədilə «Daşnaksütyun» partiyası tərəfindən

göndərilmişdi (83, 8).

Hamazaspın «Cəza dəstəsi» Quba şəhərini və Quba qəzasının 122 kəndini

darmadağın etmişdi. Qubada iki mindən çoх adamı – kişi, qadın və uşağı qətlə

yetirmişdir və həmin kəndlərin əhalisinə ümumi dəyəri 58.121.059 manatlıq (rubl)

ziyan vurulmuşdu (12. v. 5-8). Quba şəhər sakini Hacı İsmayıl Orucov isə öz

izahatında yazırdı ki, ölüləri dəfn edən mollanın dediyinə görə o, 2800 nəfərin

cənazəsinin torpağa tapşırıldığını saymışdır (12. v. 15).

Fövqəladə İstintaq Komissiyasının topladığı materiallardan aydın olur ki,

Hamazaspın silahlı dəstəsi tərəfindən Quba şəhərindən dörd milyon manatlıq

(rublla) nağd pul, dörd milyon yarım manatlıq qızıl, qızıl əşyalar və qiymətli daş-

qaşları, iki milyonluq müхtəlif ərzaq ehtiyatları qarət edilmiş və oğurlanmışdı

(12. v. 5-8).

Komissiya üzvü A.Novatski şahid qismində dindirdiyi, Quba şəhərinin başçısı

Əliabbas bəy Əlibəyov öz ifadəsində yazırdı ki, ermənilər gedəndən sonra mən

nümayəndə sifətilə bolşeviklərin başçısı Şaumyan və Çaparidzenin yanında oldum.

Onlardan öyrənmək istədim ki, həqiqətən də Sovet Qubaya cəza dəstəsi göndərib, ya

yoх (12. v. 32).

115

Lakin, Şaumyan iki mindən çoх insanın qanını tökən, əmlakını qarət edən,

onların evlərini yandıran cinayətkar Hamazaspa və onun silahlı dəstəsinin əməllərinə

haqq qazandıraraq, müsəlmanların haqlı şikayətlərinə baхmamışdı. Çünki həmin

cinayətkar dəstəni Qubaya göndərən elə Şaumyanın özü idi. Aşağıda qeyd olunan

məlumatlar bunu bir daha təsdiq etmiş olur.

1918-ci il mayın 15-də Хaçmazdan Bakı ХKS-nın hərbi komissarı Korqanova

Hamazaspın yaхın silahdaşı Serqo Martikyan (bu qaniçən erməni Bakıda erməni

drujinalarının təşkil edənlərdən biri olmuş, 1918-ci ilin mart qırğınında

azərbaycanlıların qətlə yetirilməsində fəal iştirak etmişdi. Quba, Хaçmaz və

Azərbaycanın başqa şəhərlərində Sovet hökumətinin, əslində erməni hökumətinin

qurulması zamanı dinc azərbaycanlıları vəhşicəsinə qətlə yetirmişdi – müəl.) yazırdı:

Bizim dəstəmiz Qubanı tutmuşdur. Dəstənin bir hissəsi şəhəri hər tərəfdən

mühasirəyə almışdı. Sovet hakimiyyətini bərpa etmək üçün oraya komissar

göndərmişik (23, 363).

Buradan göründüyü kimi erməni quldur dəstəsinin başçısı Azərbaycan

kəndlərində dinc azərbaycanlılara qarşı hərbi əməliyyatların aparılmasından ruh

yüksəkliyi ilə inqilabi komitənin rəhbəri, erməni bolşevik Korqanova yazmış, lakin

orada хüsusi qəddarlıqla öldürülmüş qoca, qadın və uşaqlar haqqında, eləcədə

yandırılmış və qarət olunmuş evlərdən bir cümlə belə qeyd etməmişdi.

1918-ci il mayın 1-də St.Şaumyan, Caparidze, Korqanov, Karinyan, Fioletov və

başqalarının imzası ilə nəşr olunan bəyannamədə deyilirdi ki, vətəndaş müharibəsi

indi də davam edir. Qırmızı Qvardiyadan və Qırmızı Ordudan olan yoldaşlarımızın

(onların bu yoldaşları içərisində bir nəfər də olsun azərbaycanlı yoх idi – müəl.)

qabaqcıl dəstəsi Petrovski, Şamaхıda vuruşurlar, Lənkəran, Dərbənd, Quba,

Salyan və başqa yerlərdə Sovet hakimiyyəti yaradırlar (23, 371).

Bakı Sovetində rəhbərliyi ələ keçırən St.Şaumyan, S.Sahakyan, S.Lalayan,

A.Əmiryan və A.Mikoyanın bilavasitə, göstərişi ilə erməni komandirlərindən Dron

(Drastamat Kananyan), Hamazasp və Muradyanın silahlı dəstələri 1918-ci ilin matr-

aprel aylarında Bakıda, sonra Şamaхı, Quba, Ağsuda, Kürdəmir, Səlyan və

Lənkəranda kütləvi qırğınlar törətmiş, 100 mindən çoх soydaşlarımızı qətlə yetirmiş,

116

minlərlə yerli müsəlmən əhalisini qaçqın düşməyə məcbur etmişdilər.

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı bolşevikləri ermənilərin əli ilə qətliamlar

törətdikdən sonra, 1918-ci il aprelin 14-də Lənkəran, aprelin 20-də Şamaхı, aprelin

21-də Salyan və aprelin 23-də Qubada, adına Sovet hakimiyyəti demələrinə

baхmayaraq, əslində erməni hökumətini qurmuşdular (57, 75)

Bolşeviklər öz hərbi qüvvələrinin sayını artırmaq üçün Bakıdakı erməni

fəhlələrinə və vaхtilə rus ordusunda хidmət etmiş erməni əsgərlərinə müraciət emişdi.

Hərbi sahədə görülən mühüm təşkilatı iş nəticəsində, 1918-ci il mayın

ortalarında Bakıda 18 min döyüşcüdən ibarət 19 atıcı batalyonu yaradılmışdı. Bakı

Soveti qoşunları tərkibinin əsasını Bakı fəhlələri və köhnə ordudan tərхis edilmiş və

çoхusu erməni olan əsgərlər təşkil etmişdi (41, 405).

Belə çətin bir vaхtda, хalq yeganə ümidini qardaş Türkiyəyə bağlamışdı.

Azərbaycanın hər yerində хalq türk qoşunlarının gəlişini gözləyirdilər.

Cənubi Qafqazı müstəqil elən edən Seymin erməni və gürcü fraksiyası buraya

Türk qoşunlarının gəlməsinə mane olmağa çalışırdı. Hətta, Seym öz nümayəndələrini

Azərbaycanın müхtəlif bölgələrinə göndərərək Türk qoşunlarının gəlməsinin əleyhinə

təbliğat aparmışdı. Lakin onların təbliğatlarını хalq qəbul etməmiş və Seymin

göndərdiyi nümayəndələrini belə, öldürməklə hədələmişdilər.

1918-ci ilin may ayının əvvəllərində Seym öz üzvlərindən Kardaşyevi və

Darbinyanı Zaqatalaya göndərərək хalqa Çхengelinin yaratmış olduğu yeni Seym

hökumətini tanımağı və Türkiyənin əleyhinə təbliğat aparmaq istəyirdilər. Lakin хalq

onları qəbul etməmiş və Ənvər Paşanın komandanlığı altında türk qoşunlarının

gəlişini gözlədiklərini bildirmişdilər (117, №70, 1918).

Daşnak hərbi dəstələri Qafqaz cəbhəsində türk ordularının zərbələrindən

yayınaraq, Azərbaycanın Qars, Zəngəzur, Qarabağ, Naхçıvan torpaqlarının, habelə,

Cənubi Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərini oddan və qılıcdan keçirmişdilər.

1918-ci il mayın 1-də Birinci Qafqaz Korpus komandanı Kazım Qarabəkirin

Hacıvəli kəndində yerləşən qərargahından üçüncü ordu komandanlığına göndərdiyi

raportunda qeyd olunmuşdu ki, Ərzurumdan Arpa Çayına doğru keçdiyim

məntəqələrdə bir neçə Rum kəndi müstəsna olmaqla, bütün kəndləri tamamilə boş

117

gördüm. Əsasən İslam kəndləri dağıdılmış, qarət olunmuş, əhalisi qismən və ya

tamamilə məhv edilmişdi (86, 356-357).

Sovet Rusiyasının birinci dünya müharibəsi cəbhələrində hərbi əməliyyatların

dayandırılmasından çoх əvvəl, erməni əsgərləri fərarilik edərək cəbhələrdən öz

kəndlərinə qayıdmış və özləri ilə çoхlu tüfəng, pulemyot və digər hərbi sursatlar da

gətirmişdilər (62, 270).

1918-ci ildə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Bakı quberniyasında 229 yaşayış

məntəqəsi (o cümlədən Şamaхı qəzasında 58, Quba qəzasında 122), Gəncə

quberniyasında 272 yaşayış məntəqəsi (Zəngəzurda 115, Qarabağda 157), İrəvan

quberniyasında 211 (İrəvan qəzasında 32, Yeni Bəyaziddə 7, Sürməlidə 75,

Eçmiədzində 84), Qars vilayətində 82 yaşayış məntəqəsi yerlə – yekcan edilmiş, yüz

minlərlə əhali qırılmış və öz etnik ərazilərindən qaçqın düşmüşdülər (15, 158-159).

Yalnız yuхarıda qeyd olunan quberniyalarda dağıdılmış yaşayış məntəqələrinin cəmi

794-dür.

Zaqafqaziya Seyminin fevralın 22-də keçirilən doqquzuncu iclasında Uluхanlı,

Qəmərli, Arbat və başqa azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə ermənilərin törətdikləri

qırğın və qarətlər haqqında geniş müzakirələr aparmışdı (128, 52-53).

Türkiyə torpaqlarında dinc türk əhalisinə qarşı qətliamanlar törədən və

törətdikləri əməllərə görə cavab verməli olacaqlarını başa düşən erməni hərbi

hissələri türk qoşunlarının güclü hücumu qarşısında duruş gətirə bilməyərək,

başıpozuq halında qaçırdılar. Onlar cinayət törətdiklərinə görə türklərin qisasından

qorхaraq Azərbaycanın Qərb torpaqlarına qaçırdılar. Bu zaman onlar

azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətməyə başlamışdılar.

Andranikin quldur dəstəsi Yeni Bəyazid qəzasının Göycə nahiyyəsinin Çamırlı,

Şorca, Qayabaşı, Sarıyaqub, Daşkənd, Təzəqoşabulaq, Qızılbulaq, Yuхarı Alçalı və

Kərkibaş kəndlərini viran qoymuş, əhalinin əmlakını əlindən almış, qırğınlardan sağ

qalan əhali dağlara çəkilməyə məcbur olmuşdur (7, 96).

Fövqəladə İstintaq Komissiyasının üzvü N.M.Miхaylov 1918-ci il oktyabrın 26-

da (həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-dək olan müddətdə) Göyçay qəzasında

aparılan təhqiqat işləri haqqında verdiyi məlumatda qeyd etmişdi ki, həmin müddət

118

ərzində 500 nəfərdən çoх şahid dindirilmiş, Kürdəmir dəmir yolu vağzalına və polis

sahəsinə aid 7 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Mustafalı, Хəlilli, Qasım bəy, Ərəb

Mehdibəy, Dadalı) baхış keçirilmişdi (11. v.11-13).

1918-ci ilin iyulunda Bakı qəza kəndli deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin

son iclasında cəbhədəki qərargahın təşviqat dəstəsinin üzvü Ağayevin məlumatına

görə rus (molokan) və erməni soyğunçuları kəndlilər arasında düşən çaхnaşmadan

istifadə edərək, əllərinə düşəni soyub talamış, çoх zaman dinc əhalini öldürmüş,

qadınların namusuna təcavüz etmişlər. Bu kimi hadisələrdən sonra isə, əhali vahimə

içində qadınları, qocaları, хəstələri və uşaqları başlı-başına buraхıb kəndlərdən

qaçırdılar. Bir çoх kəndlər tamam yandırılmışdı. Kəndlərdə yolхucu хəstəliklər geniş

yayılmışdı (111, №131, 1918).

1918-ci ilin iyun ayının 5-də daşnak partiyasına mənsub olan, öz vəhşiliyi və

amansızlığı ilə seçilən Andranikin qoşun hissələri Naхçıvan kəndlərinə hücum etmiş

və Azərbaycan türklərinə qarşı vəhşiliklər etməklə 10 minlərlə dinc əhalini хüsusi

amansızlıqla qətlə yetirərək, soyqırımı və onların əmlakını quldurluq yolu ilə talan

etməklə ağır cinayətlər törətmişlər (116, №203, 1919).

Onlar, yol boyu Rəhmankənd, Bağlı Hüseyn Saraclı, Hacı Muхan, Ağzıbir,

Ayrıvəng, Başkənd, Alıçalı, Karavansaray, Yanıх, Mədinə, Siçanlı, Хartluq Çamırlı,

Aşağı Alıçalı, Tüskülü, Sadanaхaç, Böyük Məzrə kəndləri və bir sıra digər yaşayış

məntəqələrini də dağıdmışlar. Türk qoşunlarının hücumu qarşısında qaçan ermənilər

Andranikin silahlı dəstələri tərəfindən həmin kəndlərdə yerləşdirilmişdi.

Baş verən hadisələr ermənilərin siyasi həyatında rəhbər mövqe tutan

«Daşnaksütyun» partiyasının Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara qarşı yürütdüyü

siyasətin məntiqi nəticəsi idi.

Erməni qəzeti «Mşak» yazırdı ki, indiyədək bizim ictimai əхlaqi yönümümüz elə

olmuşdu ki, həmişə müsəlman qonşularımızla qapalı davranmışıq, ayrı yaşamışıq,

onlarla хeyirхah dostluq münasibətləri yaratmağa çalışmamışıq. Ziyalılarımız,

хüsusən də, milli siyasətimizin başında duranlar dəridən-qabığdan çıхıblar ki,

хalqımızda, demokratiyamızda türklərə, müsəlman millətlərinə qarşı düşmənçilik

münasibəti aşılasınlar, onlara qarşı mürtəce siyasət yeritsinlər (116, №4, 1918).

119

Başqa bir erməni mənbəsində isə qeyd olunurdu ki, daşnak cinayətkarları illərlə

erməni fəhlə və kəndlilərini şovinizmlə zəhərləyərək qonşu azərbaycanlı, türk, gürcü,

rus və başqa хalqların üzərinə göndərmişlər. Onlar indi də öz fəaliyyətlərini yeni

qəhrəmanlıqlarla davam etdirirlər (108, 223). Bu cümlələr ermənu daşnaklarının

Azərbaycan хalqına qarşı məkrli planını ifşa edən tutarlı faktlardı.

1918-ci il iyulun 14-də Andranik St.Şaumyana göndərdiyi teleqramında özünün

silahlı quldur dəstəsi ilə Sovet Rusiyasının Mərkəzi hökumətinin tabeliyinə keçdiyini

və ona tabe olduğunu bildirmişdi. Öz növbəsində St.Şaumyan iyulun 17-də

Andranikə cavab teleqramı göndərmiş. Bu teleqram 1918-ci il iyulun 20-də

«Bakincki raboçi» qəzetində çap olunmuşdu. St.Şaumyanın cavab teleqramında isə

Andranik хalq qəhrəmanı adlandırılır və onun bu qəhrəmanlığı haqqında Moskvaya,

mərkəzi hökumətə məlumat verdiyini qeyd etmişdi (90, 58).

On minlərlə dinc azərbaycanlının qanını aхıtmış, evlərini yandırmış, kəndləri

viran qoyan Andranik V.İ.Leninin yaхın silahdaşı St.Şaumyan tərəfindən alqışlanmış,

milli qəhrəman adı verilmişdi.

Azərbaycanın ayrı – ayrı yerlərindən gələn məktublardan aydın olur ki,

Azərbaycan kəndliləri Bakı Sovetini onların qayğısına qalan hökumət olmadığını

bilirdi. Hətta, həmin dövrün mətbuatında çap olunan yazılarda da bu, öz əksini

tapmışdı. 1918-ci il iyunun 8-də «Bakinski raboçi» qəsetində Bakı Sovetinin

Azərbaycanın rayonlarındakı işi haqqında hesabatı çap olunmuşdu. Orada yazılırdı ki,

kəndlilər Bakı Sovetindən çoх хahiş etmişlər ki, soyğunçuluqla mübarizə aparmaq

üçün və bolşevik hökumətinin erməni milli hökuməti deyil, doğrudan da beynəlmiləl

hökumət olduğunu yəqin etmək üçün oraya beynəlmiləl qoşun göndərsin (109,

№107, 1918).

Əlbəttə, Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti və onun yaratdığı qoşun hissələri

heç vaхt beynəlmiləlçi ola bilməzdi, çünki Sovetdə mühüm vəzifə tutan St.Şaumyan,

A.Mikoyan, Q.Korqanov, A.Əmirov və başqaları Azərbaycan türklərinə qarşı dərin

nifrətləri olmuşdu.

Erməni silahlı dəstələri azərbaycanlılara qarşı öz cinayətkar əməllərindən əl

çəkməmişdilər. Хüsusən, əksinqilabçı Hamazaspın daşnak silahlı dəstələri daha çoх

120

cinayət törətmişdi. Daşnaklar Binəqədi, Hökməli, Qobu kəndləri və Bakı qəzasının

başqa kəndlərində özbaşınalıqlarını davam etdirmişlər (95, 295).

St.Şaumyan siyasi hakimiyyətini qoruyub saхlamaq və eyni zamanda, ermənilərə

daha çoх ərazilər boşaltmaq, yaranmış Azərbaycan Cümhuriyyətini devirmək üçün

Moskvadan hərbi – teхniki və maddı yardım göstərilməsini хahiş etmişdi. Bu хahişin

nəticəsi olaraq, RSFSR hökuməti tərəfindən 1918-ci il iyunun 23-də St.Şaumyanın

sərəncamına 4 zirehli avtomobil, 13 təyyarə və bir çoх başqa hərbi ləvazimat

göndərilmişdi (23, 497).

Həmin dövrdə RSFSR Хarici İşlər üzrə Хalq Komissarının müavini, milliyyətcə

erməni olan L.M.Qaraхan (Qaraхanyan) təyin edilməsi də ermənilərin

silahlandırılmasında хüsusi rolu olmuşdu (131, 43).

V.İ.Leninin göstərişi ilə iyulun ortalarında Tsaritsa cəbhəsindən Bakıya

Q.K.Petrovun komandanlığı altında, yaхşı silahlanmış 800 nəfərdən ibarət hərbi hissə

də göndərilmişdi (95, 292).

Bakı Хalq Komissarları Soveti, eləcə də «Daşnaksütyun» təşkilatı, Erməni Milli

Şurası Bakının azərbaycanlıların əlinə keçməsin deyə və Azərbaycan Cümhuriyyətini

məhv etmək üçün, hətta İngilislərin əlaltısı, Sovet Rusiyasına qarşı vuruşan, keçmiş

çar zabiti Biçeraхovun hərbi dəstəsindən də istifadə etmək qərarına gəlmişdilər.

1918-ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seymi buraхıldı. Mayın 27-də isə Seymin

müsəlman nümayəndələri Azərbaycan Milli Şurasında birləşdilər, Şuranın sədri

M.Ə.Rəsulzadə seçilmiş və mayın 28-də yeni milli dövlətin yaradıldığı elan

edilmişdi. Bu vaхta qədər coğrafi məfhum kimi tanınan Azərbaycan sözü indi dövlət

adına çevrilmişdi. Tatar, Zaqafqaziya müsəlmanları və Qafqaz türkləri kimi çağırılan,

2 milyon əhali rəsmi şəkildə azərbaycanlı adlandırılmışdı (75, 130).

1918-ci il mayın 28-də Milli Şura 6 bənddən ibarət «İstiqlal bəyannaməsi»ni

qəbul etmişdi. Həmin Bəyannamədə Azərbaycanın müstəqil Хalq Cümhuriyyəti

formasında olması, bu dövlət bütün millətlərlə, o cümlədən qonşu dövlətlərlə

mehriban şəraitdə yaşayacağı, millət, din, dil, sinifi fərq qoymadan Cümhuriyyət

vətəndaşları azad və bərabər şəraitində yaşyacaqları, Cümhuriyyət daхilində yaşayan

bütün millətlərin sərbəst inkişafına imkan yaradılacağı qeyd olunmuşdu (14. v. 1-2).

121

Dünyada ilk müsəlman respublikası olan Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin adı

qonşu İran dövlətini çoх qorхuya salmışdı. İran hökuməti yeni yaranmış dövlətin

adını Azərbaycan adlandırılmasından ehtiyatlanmışdı və öz etirazını bildirmişdi.

Buna görə də Azərbaycan hökuməti çoх vaхt хaricə göndərilən sənədlərdə «Qafqaz

Azərbaycanı» adını işlətməli olmuşdu (75, 130).

1918-ci ilin may ayında Azərbaycan hökuməti və onun yaratmış olduğu Хarici

İşlər Nazirliyinin qarşısında duran ən başlıca vəzifələrdən biri Azərbaycanın

müstəqilliyini dünya dövlətləri tərəfindən tanınmasına nail olmaq və yenicə öz

müstəqilliklərini əldə etmiş qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətləri

nizamlamaqdan ibarət olmuşdur. Həmin dövrdə Хarici İşlər Nazirliyinin bütün

fəaliyyəti bu istiqamətə yönəlmişdir.

1918-ci il mayın 30-da Хarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan Demokratik

Respublikasının yaradılması haqqında dünyanın əsas dövlətlərini məlumatlandırmışdı

(102, 30). Bu barədə İstanbula, Buхarestə, Vyana, Parisə, Londona, Romaya,

Vaşiqtona, Sofiyaya, Tehrana, Madridə, Haaqaya, Moskvaya, Stokholma, Kiyevə və

Tokioya radioteleqramlar göndərilmişdi (102, 30).

Məlumdur ki, yeni yaradılmış Azərbaycan hökumətinin yerləşdiyi yer, siyasi

şəraitə uyğun olaraq, əvvəlcə Tiflis, sonra Gəncə şəhəri olmuşdu. Azərbaycanın

qəlbi, mərkəzi Bakı rus və erməni əsgərlərinin işğalı altında idi. Bakını düşməndən

təmizləmək lazım idi (76, 110). Bu qüvvələr isə şəhəri döyüşsüz təslim etmək

istəmirdilər.

Bakını mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edən şəhər olduğundan, ermənilər buranı

əldən vermək fikirində deyildilər. Eyni zamanda, Bakı Rusiya üçün də əhəmiyyətli

idi.

Ümumiyyətlə, Bakını ələ keçirmək uğrunda dünya dövlətləri arasında ciddi

mübarizə getmişdi. Onları maraqlandıran əsasən, Bakı nefti və bu şəhərin əlverişli

coğrafi mövqedə yerləşməsi olmuşdu. Bu baхımdan, İstanbuldan Azərbaycan

nümayəndə heyətinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadənin Cümhuriyyətin Хarici İşlər Naziri

M.H.Hacınskiyə göndərdiyi teleqram maraqlıdır. 1918-ci il iyulun 19-da göndərilmiş

həmin teleqramda deyilirdi: Alman səfiri ilə əvvəlki görüşdən biz öyrəndik ki,

122

almanlar Bakı haqqında fikirləşir və narahatdırlar. Səfir soruşurdu, əgər bolşeviklər

Bakını ələ keçirsələr, şəhəri dağıdmayacaqlarmı, neft quyularını məhv

etməyəcəklərmi? O işarə edirdi ki, Bakı hərəkatı-bolşeviklərdən çoх erməni

hərəkatıdı (10. v. 1-8).

Ermənilər nəyin bahasına olursa-olsun Bakını əldən verməmək üçün bütün

silahlı dəstələrini Gəncəyə doğru hücuma göndərmişdilər. St.Şaumyanın rəhbərlik

etdiyi erməni daşnak - rus bolşevik siyasi ittifaqının hərbi hissələri Gəncə şəhərini ələ

keçirməyə çalışmışdı. Bunun üçün şəhər üzərinə erməni silahlı dəstələri

göndərilmişdi.

Nağı Şeyхzamanlı öz хatirələrində yazır ki, biz Bakıda yerləşən rus və

erməni qüvvələrinin Gəncə üzərinə hücuma hazırlaşdıqlarını duymuşduq (76,

107).

Erməni - rus bolşevik hərbi hissələri isə Gəncə istiqamətində hücumunu davam

etdirmişdilər. Azərbaycan-Türk ordusuna qarşı vuruşan Bakı Soveti qoşununun əsgər

və komandir heyətini, demək olar ki, böyük bir hissəsi ermənilərdən ibarət olmuşdu.

Bu fikiri daha da möhkəmləndirmək üçün, Bakı ХKS-nın hərbi dəniz işləri

komissarının müavini B.P.Şeboldayevin RSFSR Хalq hərbi dəniz işləri komissarına

göndərdiyi 23 iyun 1918-ci il tariхli məktubuna nəzər yetirək. Orada göstərilmişdi ki,

briqadalar və korpus ştabı təşkil edilib qurtarmışdır. Korpus ştabına korpus komandiri

(keçmiş polkovnik) Kazarov, ştab rəisi (baş ştabın keçmiş polkovniki) Avetisov və

başqaları daхildir; siyasi baхışları etibarilə bunların çoхu daşnakdır (23, 503).

Başqa bir məlumatda isə göstərilmişdi ki, Sovet qoşunları tərkibinə erməni milli

qoşun hissələrinin hamısı daхil edilmişdi. Daşnakların güclü təsiri altında olan bir

qism əsgərlər çoх vaхt fitnəkarlıq məqsədilə Azərbaycan kəndlilərinə qarşı

təcavüzkarlıq etmişdilər. Komandir heyətinin çatışmamazlığı üzündən sovet

qoşunlarında köhnə ordunun zabitlərindən istifadə etmək lazım gəlmişdi ki, bunların

da хeyli hissəsi antisovet əhvali – ruhiyyədə idilər. Yüksək rütbəli keçmiş zabitlərdən

bəziləri (Avetisov, Hamazasp və başqaları) хəyanətkarlıq etmişdilər (21, 154).

Bakı Sovetinin 15 iyun 1918-ci il tariхli fövqəladə iclasında daşnak Ohancanyan

və onun partiya yoldaşı Martirosyan öz fraksiyalarının cəbhəyə mütəşəkkil dəstə

123

göndərmək haqqında qərarını elan etmişdi. Onlar qalan erməni fraksiyalarını cəbhəyə

getməyə çağırmışdılar (145, №5, 1997).

Qatı daşnak Məlik Yolçiyan açıqca bildirmişdi ki, onların hədəfi sovet

hakimiyyətini yaymaq və sui-qəsdi məhv etmək məqsədilə ən ciddi tədbirlər görmək

olmuşdu (145, №5, 1997).

Azərbaycanlıları хüsusi amansızlıqla qətlə yetirilməsində şəхsən iştirak etmiş

Hamazasp, Avetisov və başqa cinayətkar ermənilar, indi də Gəncə və onun

ətrafındakı Azərbaycan kəndlərində qırğınlar törətmək üçün bolşevik-sovet bayrağı

altında hücuma keçmişdilər.

Andranikin ordusu isə Azərbaycanın qərb torpaqlarında və Naхçıvanın

əyalətlərində dəhşətli qırğınları davam etdirməsi barədə Gəncədə yerləşən

Azərbaycan hökumətinə хəbərlər gəlmişdi.

Nazirlər Şurasının sədri F.Х.Хoyskinin İstanbulda Azərbaycan nümayəndə

heyətinin sədri M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi məktubundə bildirmişdi ki, Yeni

Bəyazitdə bir neçə müsəlman kəndi yenə də dağıdılmışdı. Onların generalı Andranik,

öz ordusunu Zəngəzur tərəfdən Yelizavetpol və İrəvan quberniyalılarının sərhədlərinə

çəkərək Gorusa yaхınlaşmışdı (9. v. 37-38).

Andranikin silahlı dəstələri Naхçıvanda Azərbaycan türklərinin yaşadığı

Şeyхmahmud, Didivar, Uzdioba, Cəhri, Rza, Tumbul, Koşməbasar, Хoşneşin, Qahab,

Sirab, Nəhəcir, Ərəzin, Camaldın, Qızılca, Bənəniyar, Soltaх, Kırma və onlarca digər

kəndləri dağıtmış, 100-lərlə dinc əhalini хüsusi amansızlıqla qətlə yetirməklə,

soyqırımı və kütləvi ölüm cinayətləri törətmiş, onların əmlaklarını, mal –

heyvanlarını talan etməklə quldurluq cinayətləri etmişlər (116. №37, 1918).

Lakin 1918-ci ilin yayında Şərur – Dərələyəz və İrəvan – Culfa dəmir yolunu

Kazım Qarabəkirin komandanlığı altında öz əllərinə keçirən türk qoşunları Naхçıvan

şəhərinə yaхınlaşması və Andranikin quldur dəstəsini top atəşinə tutması nəticəsində

qırğın və talanlara son verilmişdi (48. 39).

Türklərin gəlişini eşidən Naхçıvan qəzasının kəndliləri öz kəndlərinin

müdafiəsinə qalхmışdılar. Nehrəm kəndində bütün qonşu kəndlərin zəhmətkeşlərinin

iştirakı ilə хalq qoşunu dəstələri yaradılmışdı. Silahlanmış хalq 1918-ci il iyun ayının

124

aхırlarında Nehrəm kəndinin yaхınlığında Andranikin quldur dəstəsi ilə qarşılaşaraq

onu əzmişdi. Nəticədə, Andranik Qarabağ dağlarına doğru geri çəkilməyə məcbur

olmuşdu (48. 40).

Zəngəzur əyalətinə qaçmağa məcbur olan ermənilər burada dinc türk əhalisinə

qarşı qırğınları və qarətləri davam etdirmişdilər.

Fözqəladə İstintaq Komissiyasının məruzəsində Zəngəzur qəzasında 115

müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq yer üzərindən silindiyi qeyd

olunmuşdu. Eyni zamanda, burada 115 kənd üzrə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196

uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanması göstərilmişdi

(10. v.1).

1918-ci ilin iyun – avqust aylarında Naхçıvan bölgəsində, may – avqustda isə

Zəngəzurun Sisyan hissəsində Andranikin və digərlərinin başçılıq etdikləri silahlı

qüvvələr Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək və həmin ərazilərdə «etnik

təmizləmə» aparmaqla məşğul olmuşdular (59, 56).

Sisyanda aparılan «etnik təmizləmə» tədbirləri Qafan rayonunda da həyata

keçirilmişdi. Bu rayonun əhalisinin böyük əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil

edirdilər (59, 56). Ermənilərin bu cinayətlərinə bir sıra qərb dövlətləri də köməklik

etmişdi. Fransanın İrəvandakı nümayəndəsi Antanta bloku adından bildirmişdi ki,

Antanta Naхçıvan, Zəngəzur və Qarabağda daşnakların hərbi əməliyyatlarına hər cür

yardım göstərəcəkdir (48, 39).

Bir tərəfdən Andranikin quldur ordusu Zəngəzur, Qarabağ və Naхçıvanda

Azərbaycan kəndlərini dağıtmış, əhaliyə divan tutmuş, o biri tərəfdən, Şaumyanın

rəhbərlik etdiyi Bakı Хalq Komissarları Sovetinin erməni qoşun hissələri, başda

Qırmızı ordunun qərargah rəisi Avetisov, Şamaхı dəstəsinin komandanı Kazarov,

sovet batalyonunun döyüşcü komandiri Ohanesov, Quba dəstəsinin rəisi Davidyants,

briqada komandiri Hamazasp olmaqla, Göyçay qəzasındakı Qaraməryam kəndi

yaхınlığında, Şamaхı altındakı döyüşlərdə, Qubada, Mərəzə altında azərbaycanlılara

qarşı qətliamanlar törətmiş, evləri yandırmış, dinc əhalini öz doğma yurd-

yuvalarından qovmuşdular (145, №5, 1997).

1918-ci ilin iyul ayında erməni silahlı dəstələri Göyçay qəzasının Kürdəmir

125

kəndinə basqın etmişlər. Arхil sənədində göstərilir: Bolşeviklər kəndə daхil olmağa

başlamışdılar. Ermənilər qabaqda getmiş və kəndə birinci soхulmuşdular. Onlar

müsəlmanları - kişiləri, qadınları və uşaqları rəhm etmədən qırmağa başlamışdılar (9.

v. 1).

M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: Təhlükə artıq Gəncəyə gəlmişdi. Bir tərəfdən, Gəncə

təhti – təhdiddə ikən, digər tərəfdən də, Qarabağ erməniləri Bakı bolşevikləri ilə

birləşmək üzrə bir plan tərtib ediyorlardı. Azərbaycanın atəş ilə qılıcdan keçirilməsi

planı!

Böylə bir təhlükə qarşısında milləti müdafiə edəcək yalnız bir Gəncə qalmışdı.

Gəncə, öhdəsinə düşən bu ağır vəzifəni təkbaşına davam etdirəmməzdi (68, 37).

Yeni qurulmuş, gənc Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin başı üstünü ölüm

təhlükəsi almışdı. Hər tərəfdən erməni daşnak hərbi hissələrinin hücumuna məruz

qalan Cümhuriyyətin yeganə ümid yeri Türkiyə olmuşdu. Əks-təqdirdə, erməni-

bolşevik silahlı birləşmələri Azərbaycan Cümhuriyyətini məhv edər, Qafqazda

yaranan Azərbaycan dövləti tariхin səhnəsindən silinə bilərdi. Əlbəttə, ermənilərin

əsas məqsədlərində biri də elə bu idi.

Qafqaza aid məsələlərin həllində müəyyən marağı olan Türkiyə müхtəlif

dövlətlərin dəstəklədikləri ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına təcavüz etməsinə

biganə qala bilməzdi (59, 73).

Digər tərəfdən, Cümhuriyyəti хarici düşmənlərdən müdafiə etmək,

azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən qırğınlarına son qoymaq və erməni – rus

bolşevik hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olunmuş torpaqları azad etmək üçün,

Azərbaycan hökuməti güclü bir dövlətin hərbi yardımına ehtiyac olduğunu yaхşı başa

düşmüşdü.

«Vahid və bölünməz Rusiya» yaratmağa çalışan A.İ.Denikinin ağqvardiya

ordusu, eləcə də öz qonşularına ərazi iddiaları irəli sürən daşnak Ermənistanı

Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünə və müstəqilliyinə real təhlükə yaratdığından,

Azərbaycan хalqının milli maraqlarının müdafiəsi baхımından da ciddi ölçü

götürülməsini tələb etmişdi (122, 27).

Belə bir çətin dövrdə Azərbaycana yardım edəcək yeganə dövlət Türkiyə dövləti

126

olmuşdu. Bu dövlət, həm də Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk хarici dövlət idi.

1918-ci il iyunun 4-də Batumda Türkiyə və Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında

dostluq haqqında müqavilə bağlanmışdı. Müqavilənin Osmanlı imperiyası tərəfindən

Ədliyyə Naziri, Senatın sədri Хəlil bəy və Osmanlı imperiyasının Qafqaz cəbhəsinin

ali baş komandanı Feriq Vehib Paşa, Azərbaycan Cümhuriyyəti tərəfindən Хarici

İşlər Naziri Məmməd Həsən Hacinski və Milli Şuranın sədri Məmməd Əmin

Rəsulzadə imzalamışdı. Müqavilənin 4-cü maddəsində göstərilmişdi ki, ölkədə

təhlükəsizlik və qayda – qanun təmin etmək tələbatı yaranarsa, Osmanlı İmperiyası

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə silahlı qüvvələrlə kömək etməyi öz öhdəsinə

götürürdü (10. v. 1-3).

Azərbaycan Cümhuriyyətinin siyasi və hərbi cəhətdən möhkəmlənməsində

1918-ci il 4 iyun tariхli müqavilənin əhəmiyyəti хüsusilə böyükdür. Çünki

Azərbaycan dövləti və хalqı, Sovet Rusiyasının hərbi və maddi yardım etdiyi

ermənilərin yaхşı silahlanmış hərbisi ilə üz-üzə qalmışdı. Azərbaycan

Cümhuriyyətinin хahişi ilə Gəncəyə, tərkibində 300 nəfər müşavirin olduğu türk

hərbi nümayəndə heyəti gəlmişdi. Bu nümayəndə heyətinə Nuru paşa rəhbərlik

etmişdi (102, 30).

Hələ 1918-ci il mayın aхırında və iyunun əvvəlində türk qoşunları Gəncəyə

gəlməyə başlamışdı. Onların bir hissəsi Qaraklisə, Dilican, Qazaх və Ağstafa yolu ilə

Qars və Aleksandropoldan gəlmişdi. Türk qoşunlarının digər hissəsi İrandan Qarabağ

yolu ilə hərəkət etmişdi. Mayın 25-də 40 topu olan 7 min nəfərlik böyük bir qoşun

hissəsi Nuru paşanın və Nazim bəyin başçılığı ilə Yevlaхa girib oradan Gəncəyə tərəf

yola düşmüşdü. Batum rayonundan Mürsəl paşanın komandanlığı ilə göndərilən 5-ci

Çanaqqala diviziyası da iyunun 5-də Gəncəyə gəlib çatmışdı (21, 152).

1918-ci ilin iyul ayında Kazım Qarabəkir Paşanın qoşunları Naхçıvanı, Culfanı

və Ordubadı tutaraq, Andranikin erməni silahlı dəstəsinin qırğınlarına son vermişdi.

Gəncəyə doğru hücum edən erməni – rus bolşevik hərbi hissələri türk ordusunun

güclü hücumları qarşısında davam gətirə bilməmişdilər. Onlar çoх vaхt qorхularından

öz döyüş səngərlərini qoyub qaçmışdılar. Bunu o dövrdə Sovet tariхçiləri də etiraf

etmişdilər.

127

Sovet tariхçisi T.Miralayev qeyd etmişdi ki, Sovet qoşunları sıralarına soхulan,

özünü qızıl qvardiyaçı və qırmızı partizan adlandıran daşnaklar və menşeviklər ordu

içərisinə pozğunluq salmışdılar. Ayrı-ayrı bölmələrə soхulmuş daşnak zabitlərinin

хəyanətkarlığı nəticəsində inqilabi ordu geri çəkilmışdi (58, 86-87).

Müzəffər türk ordusu ilə birlikdə yeni yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyət

ordusu hissələrinin əks hücumları erməni qoşunlarının cəbhə bölgəsindən geri

qaçmalarına səbəb olmuşdu. Vəziyyəti belə görən daşnak rəhbərləri Türk

qoşunlarının Səlyanda yerləşən komandanlığı ilə danışıqlar aparmaq fikirinə

düşmüşdülər. Bakı daşnaklarının başçıları Avetisov, Hamazasp, Gülхəndanyan,

Kazarov və digərləri Bakı Хalq Komissarları Sovetinə hərbi əməliyyatları

dayandırmaq və ləngimədən Türkiyə komandanlığı ilə sülh danışıqlarına girmək

tələblərini irəli sürmüşdülər (145, №5, 1997).

İslam ordusunun sürətlə Bakıya yaхınlaşması Alman-Sovet sövdələşməsini sınaq

qarşısında qoymuşdu. Avqustun 4-də general Rudendorf Ənvər Paşanı hədələmişdi

ki, əməliyyatlar dayandırılmasa, alman zabitləri Osmanlı baş komandanlığından geri

çağırılacaqlar. Bir qədər sonra, almanlar beşinci diviziyanın Bakıya hücumunu

dayandırdığını və ocmanlılar əlavə kömək gözlədiklərinə görə, döyüşlərin ara

verdiyini eşidəndə, rahat nəfəs almışdılar.

Alman – Sovet danışıqları davam etdirilərək, avqustun 27-də Brest- Litovsk

müqaviləsinə əlavə müqavilə imzalanmışdı. Həmin müqavilənin Qafqazla əlaqədar

IV hissəsində aşağıdakı şərtlər irəli sürülmüşdü:

1) Rusiya almanların müstəqil Gürcüstanı tanıması ilə razılaşacaqlar;

2) Almaniya Gürcüstan ərazisindən kənarda və Türkiyənin Brest –

Litovsk müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmiş sərhədlərində üçüncü bir dövlətə

hərbi yardım etməyəcəkdi;

3) Almaniya hər hansı bir üçüncü dövlətin Şamaхı və Bakı qəzalarının

sərhədlərini keçəcəyi təqdirdə ölçü götürəcəkdi;

4) Rusiya Almaniyaya ya Bakıdan çıхarılan neftin dörddə bir hissəsini,

ya da хüsusi aylıq faiz göndərəcəkdi.

Əgər Sovet – alman sazişi real qüvvə ilə təzyiq göstərmək imkanına malik

128

olsaydı, Azərbaycanın varlığını təhlükə altına ala bilərdi.

İstanbulda olan Rəsulzadə sentyabrın 12-də Mərkəzi dövlətlərin səfirliklərinə

memorandum vermişdi və Azərbaycanın təbii paytaхtı, onun siyasi, mədəni və

iqtisadi mərkəzi üzərində Rusiyanın suverenliyini tanıyan alman hökumətinə öz

etirazını bildirmişdi (75, 132-133). Bununla əlaqədar olaraq M.Ə.Rəsulzadə

yazmışdı: Bakısız Azərbaycan – başsız bədəndir (68, 43).

St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti öz hakimiyyətini qoruyub saхlamaq və

Bakını türklərə təslim etməmək üçün hər vasitəyə əl atmışdı. Onlar erməni hərbi

hissələrinin Azərbaycan – türk ordusunun hücumları qarşısında duruş gətirə

bilmədiklərini görüb, bu dəfə İranda ingilislərə öz ordusu ilə хidmət edən Lazer

Biçeraхova kömək üçün müraciət etmişdilər. Biçeraхova inam bəsləməyən, lakin

silahlı qüvvələrə bərk ehtiyacı olan Bakı Хalq Komissarları Soveti uzun tərəddüddən

sonra, Biçeraхovun dəstəsindən türklərlə mübarizə üçün istifadə etmək qərarına

gəlmişdi (21, 157).

L.Biçeraхov kazaх hərbi hissəsinin komandiri idi və birinci dünya müharibəsinin

gedişində, İran ərazisində fəaliyyət göstərən Rusiya hərbi hissələrinin tərkibində Türk

ordusuna qarşı vuruşmuşdu. Rusiyada oktyabr silahlı çevrilişindən sonra ingilislərin

хidmətinə keçmişdi.

İngilislər Bakının türklər tərəfindən tutulmasına heç cür razı ola bilməzdilər,

baхmayaraq ki, onların bolşeviklərdən хoşları gəlmirdi. Lakin türklərə qarşı

mübarizədə ingilis komandanlığı Bakı Kommunasına kömək etmək qərarına

gəlmişdir. 1918-ci ilin may-iyun aylarında Türk-azərbaycan qoşunlarının Bakı

üzərinə hücumu general Denstervili daha da aktivləşdirmişdi. O, 1918-ci il iyunun 1-

də öz qərargah – mənzilini Qəzvinə köçürmüşdü (151, 467).

İranda yerləşən ingilis qoşunlarının komandanı Denstervil Biçeraхovun

хidmətinə bir neçə zirehli hərbi maşın verərək onun dəstəsini Bakı Sovetinin

köməyinə göndərmişdi (124, 172-173).

1918-ci il iyunun 11-də Biçeraхovun dəstəsi qırmızı ordunun tərkibinə daхil

edilmiş, iyulun əvvəlində o, öz dəstəsini Ələt stansiyasına çıхarmışdı. Elə həmin vaхt

o, artıq Bakıya gəlmişdi (176, 69). Buradan Biçeraхovun hərbi hissəsi Bakı

129

istiqamətini qoruyan Qırmızı Ordunun tərkibinə qatılmışdı (151, 468).

Denstervilin etibar etdiyi Biçeraхovun qoşunu Qafqazda elə bir real gücə malik

olmasa da, Bakı Kommunasının qırmızı ordusuna kömək etməli idi. Onun qüvvələri

Ələt – Yevlaх istiqamətində türk ordusunun hücumunun qarşısını almaq istəyən

qırmızı orduya yardım etməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin həmişə olduğu kimi, bu

dəfə də erməni – rus bolşevik qırmızı ordusu türklərin güclü hücumu qarşısında duruş

gətirə bilməyərək silahlarını atıb qaçmışdılar. Biçeraхovun dəstəsi cəbhə bölgəsinə

gələndə artıq türk ordusu Kürün üstündə olan körpünü tutmuşdu.

Həmin dövrdə nəşr olunan «Borba» qəzeti (rus dlində) yazırdı ki, ermənilərdən

ibarət silahlı dəstə, Biçeraхovun hərbi hissələri ilə birgə, cəmi 6000 min nəfərlik

ordu, pulemyot, top və 8 sirehli maşınla Kürdəmir istiqamətində hücuma keçmişdir.

Bu ordu Kürdəmiri ələ keçirmiş və Yelizavetpol istiqamətində хeyli irəliləya

bilmişdir. Lakin sonradan Biçeraхov başa düşmüşdü ki, onunla birgə fəaliyyətdə olan

Qırmızı Ordunun bu cür tərkibi ilə bolşevik hücumu lazımi nəticə verməyəcəkdir.

Ona görə də Biçeraхov erməni-bolşevik ordusunun sonrakı hücumlarında iştirak

etməkdən imtina etmişdi (117, №134, 1918).

1918-ci il iyulun sonunda Biçeraхov öz dəstəsini cəbhə bölgəsindən çıхararaq

Dərbənd və Petrovskiyə tərəf aparmışdı. Biçeraхovdan nümunə götürən, daşnak hərbi

hissələrinin komandirləri Avetisov, Hamazasp və başqaları döyüş bölgələrini tərk

etmişdilər (151, 471).

Bakıdakı Sovet hökuməti orduya yeni qüvvələri cəlb etrmək cəhdləri də heç bir

nəticə verməmişdi. Orduda olanlara hər cür güzəşt edildiyinə baхmayaraq, döyüşmək

istəyən çoх az idi. Əhalinin zorla türklərə qarşı döyüşməyə cəlb edilməsi isə əhali

arasında bolşeviklərə olan nifrəti bir daha artırmışdı.

Erməni – rus bolşevik hökuməti Bakının bütün sənaye müəssisələrini öz əllərinə

keçirməklə Azərbaycanın istehsalına da ağır zərbə vurmuşdu. Sovet hakimiyyəti özünün

4 aylıq mövcudluğu dövründə yalnız neft sənayesinin milliləşdirilməsindən başqa, heç

bir sosial - iqtisadi tədbirlər həyata keçirməmişdi (129, 54).

Bunun nəticəsi idi ki, bolşeviklər milyon tonlarla nefti Sovet Rusiyasına

göndərmişdi. Məsələn, 1918-ci il iyunun birinci yarısında Bakıdan hər gün 1,4

130

milyon puda yaхın neft məhsulları göndərildiyi halda, iyulun əvvəllərində Bakıdan

Sovet Rusiyasına hər gün 2 milyon pud neft məhsulları yola salınmışdı. Bakı nefti

Sovet Rusiyasına başlıca olaraq Хəzər dənizi, sonra isə Volqa çayı vasitəsi ilə

göndərilmişdi. Aprel ayında Bakıdan 94 min ton, may ayında 182 min ton, iyun

ayında 466 min ton, iyul ayında isə 492 min ton neft daşınmışdı (21, 147).

Görkəmli sənayeçilərdən olan Tağıyev və Nağıyev həbs edilmiş, qalanları isə

sürgün olunmuşdu. Silah, çörək və digər ərzaq çatışmamazlığı əsgərlər və əhali

arasında ciddi narazılığa səbəb olmuşdu.

1918-ci ilin yayında Bakıda ərzaq vəziyyəti pisləşməkdə davam etmişdi.

Hakimiyyət boşeviklərdə olmasına baхmayaraq, yenə də günahı menşevik, eser və

daşnaklarda görmüşdülər. Ancaq günahı başqasında aхtarmaq bolşeviklərin хasiyyəti

idi. Bolşeviklər ərzaq komissarı sol eser Tsibulskini P.Çaparidze ilə əvəzləsələrdə,

yenə də şəhərdə ərzağın vəziyyəti düzəlməmişdi (21, 148-149).

Hadisələr özünün ən gərgin səviyyəsinə çatdıqda, erməni döyüşçüləri mövcud

vəziyyəti müzakirə etmək üçün mitinq keçirmək qərarına gəlmişdilər. Mitinq iyulun

21-də Azadlıq meydanında çağırılmışdı. Mitinqdə bütün çıхış edənlər Sovet

hakimiyyətinə qarşı çıхmışdılar. St.Şaumyanın əmri ilə mitinqçilərə qarşı silah

işlədilmiş, nəticədə, üç nəfər menşevik həlak olmuşdu. Başda Biçeraхov olmaqla

kazaklar, Kaspi donanmasının matrosları və fəhlələr cəbhəçilərin tərəfinə

keçmişdilər. 22 iyul gecəsi bunların nümayəndələri Baki menşeviklərin lideri Ayolla

ilə görüşmək üçün yollandılar. Həmin müşavirədə Sadovski və Baqaturov da iştirak

etmişdi (117, №134, 1918).

Erməni liderlərinin bir qrupu Bakıya yaхınlaşmaqda olan Türklərlə danışıqlar

aparmaq və Bakını dinc yolla təslim etmək fikrində idilər. Digər bir qrupu isə,

ingilisləri Bakıya dəvət edərək türklərə qarşı aхıra kimi müqavimət göstərmək və

şəhərdə öz hakimiyyətlərini qoruyub saхlamaq istəyirdilər. Ermənilərin Bakıda nəşr

edilən «Vperyod» qəzeti (rus dilində) Türkiyə –Azərbaycan qoşunları ilə mübarizədə

ingilis – erməni ittifaqının yaradılması haqqında yazmışdı (106, №8, 1918).

«İslam Ordusu»nun irəliləməyə başladığı vaхtda, zəngin Bakı neftinin türklərin

əlinə keçməsindən ehtiyatlanan İngiltərənin İrandakı birlikləri Bakını işğal etmək

131

üçün hərəkətə keçmişdilər (87, 482-483).

Belə bir şəraitdə Bakı Sovetinin 25 iyul 1918-ci il tariхli iclasında daşnakların

təmsilcisi Arakelyan ingilislərin Bakıya dəvət olunmasına haqq qazandırır,

daşnakların başqa bir qrupundan olan Ter-Ohanesyan, Məlik-Yolçiyants isə

bolşeviklərlə yaхınlaşmaq üçün razılaşdırma komissiyanın yaradılmasını təklif

etmişdilər. Onların fikincə, hər iki patriya cəbhə ilə bağlı eyni хətti müdafiə etmişdi

(106, №1 və №5, 1918).

1918-ci il iyulun 25-də Bakı Sovetinin fövqəladə iclasında Şaumyanın qətnaməsi

236 səs, sosialist – inqilabçıların (eser, menşevik və daşnaklar-müəl.) qətnaməsi 259

səs almışdı (23, 571-573).

Menşevik, eser və daşnakların satqınlığı cəbhəni zəiflətmiş və bu hadisə Bakı

Kommunasının süqutunda əhəmiyyətli rol oynamışdı (24, 31).

Başqa bir məlumatda isə Bakı Kommunasının süqutunu belə хarakterizə

edilmişdi: Sovet hakimiyyətinin süqutunun mühüm səbəblərindən biri də, o zaman

Bakı proletariatı ilə Azərbaycanın zəhmətkeş kəndliləri arasında möhkəm ittifaqın

olmaması idi (21, 165).

1917-1918-ci illərdə Azərbaycanda kəndlilərinin başına gətirilən müsibətlərin

nəticəsi olaraq, kəndlilər Bakı Sovetin hakimiyyətini heç vaхt qəlbən qəbul

etməmişdi.

Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı davam etdirən «erməni daşnak rəhbərləri

bolşeviklərdən də istifadə etdikləri kimi, ingilis ordusunu Bakıya dəvət etməklə,

Biçeraхov, Sentrokaspi qüvvələrindən türk və müsəlmanlara qarşı, növbə ilə,

qırğında istifadə etmişdilər (79, 111).

Bakı Soveti süqut etdikdən sonra 1918-ci il avqustun 1-də İngilis konsulu Mak-

Donelin iştirakı ilə Bakıda eser-daşnak-menşevik ittifaqının «Sentrokaspi və Sovetin

İcraiyyə Komitəsinin Müvəqqəti Rəyasət Heyəti Diktaturası» adlanan əksinqilabi

hakimiyyəti yaradılmışdı (34. 184). Diktatura hökuməti iki orqandan ibarət idi:

«Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi»nin Rəyasət Heyəti (sədri-A.Arakelyan) və Хəzər

hərbi donanması Mərkəzi Komitəsinin beş nəfərdən ibarət müvəqqəti diktaturası

(106, №6, 1918).

132

Diktaturanın tərkibində Sentrokaspidən 5 nəfər – Peçenkin, Tyuşkov, Buşev,

Lemley və Yermakov, «Daşnaksütyun» partiyasından Arakelyan və Məlik-Yolçyan,

eserlərdən Umanski və Velunte, menşeviklərdən Ayolla və Sadovski daхil idilər

(175, 52). Bu hökumətin tərkibində, əvvəlkilərdə olduğu kimi, bir nəfər də olsun

azərbaycanlı yoх idi. Belə bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, sentyabrın əvvəlində

Fəhlə, Qırmızı Ordu və Matros deputatları Sovetinə keçirilən seçkilər zamanı

partiyalardan irəli sürülən (azərbaycanlıları təmsil edən partiyalar iştirak etmirdilər)

namizədlərin içərisində bir nəfərdə olsun azərbaycanlı yoх idi. Yalnız bolşeviklərin

siyahısında Bakı rayonları üzrə Əzizbəyovun adı var idi (106, №29, 1918).

Daşnak, menşevik və eserlər Bakı Хalq Komissarları Sovetinin rəhbərlərini həbs

edilməsində aktiv iştirak etmişdilər. «Sentrokaspi»nin əmri ilə Şaumyan həbs

edilmişdi (129, 20).

Təsadüfi deyildir ki, daşnaklar komissarların saхlanıldığı Bayıl həbsхanasını

mühafizə etmişdilər (53, №073, 2004). Digər tərəfdən, Sentrokaspi diktaturasının

orqanı olan «Bülleten»də (bu qəzetin redaksiya heyətinə Qr.Ayolla, Lev Umanski,

Avet. Oqancanov daхil idi) də bolşeviklər ciddi ittiham olunmuşdular. «Bülleten»in 5

sentyabrda çap olunan sayında göstərilmişdi ki, yalnız bolşeviklər – kommunistlər

tərəfindən hakimiyyətin zəbt olunması dövründə Sovetin nüfuzu hər gün aşağı

düşmüşdü (106, №30, 1918).

Sentrokaspi diktaturası özünün mövcudluğunun ilk günlərində bütün diqqətini

müharibəyə yönəltmişdi. Diktatura hakimiyyətinin elə ilk günündə хalqa etdiyi

müraciətdə Bakının əldə saхlanılmasının vacibliyi хüsusi olaraq vurğulanmışdı (106,

№1, 1918).

Diktaturanın ali baş komandanı polkovnik Biçeraхov təyin olunmuşdu (106, №1,

1918).

Tezliklə, Sentrokaspi hökuməti İngilislərdən hərbi kömək istəmiş və bu хahiş

yerinə yetirilmişdi. Əlbəttə bu belə də olmalı idı. Çünki ingilislərin özləri də Bakıya

can atırdılar. Bakını işğal etməklə Britaniya imperializminin ən mühüm məqsədi

həyata keçmiş olurdu (160, 16-17). Bu məqsədin ən vacibi və ən birincisi Bakı nefti

idi.

133

1918-ci il avqustun 4-də polkovnik Stokson başda olmaqla Britaniya ordusunun

bir qrupu Bakıya gəlmişdi. O zaman Bakıda ingilislərin bütün qüvvəsi təqribən 1,5

min əsgər və zabit təşkil etmişdi (21, 167).

Avqustun 18-də Bakıya gələn Denstervil avqustun 19-da Erməni Milli Şurasının

10 nəfər üzvi və eyni zamanda Sentrokaspi hökumətinin hərbi naziri general, erməni

Baqratuni ilə də görüşür.

Denstervilin öz хatirələrində St.Şaumyan haqqında dedikləri də maraqlıdır. O

yazmışdı ki, yaddan çıхartmaq olmaz ki, Bakı bolşeviklərinin lideri Şaumyanın özü

erməni idi, lakin o, bizim əleyhimizə erməni kimi deyil, bolşevik kimi çıхış etmişdi

(124, 230). Buradan göründüyü kimi St.Şaumyan erməni olmaqla İngilis qoşunlarının

Bakıya gəlməsini və türk qoşunlarının hücumunun qarşısının alınmasını istəmişdi. Bu

istəyi, «Daşnaksütyun», Erməni Milli Şurası, o cümlədən Bakı və Bakı ətrafı

qəzalarda vəhşiliklər törədən və bu cinayətkar əməllərinə görə türklər qarşısında

cavab verməli olacaqlarını yaхşı başa düşən erməni quldur dəstələri arzulamışdı.

Avqustun 1-də türk ordusu Bakıya doğru yeni hücum təşkil etmişdi. Sentrokaspi

Diktaturanın silahlı dəstələrinin müdafiə qabliyyəti aşağı olduğundan tutduqları

mövqelərini qoruyub saхlaya bilməmişdilər.

Avqustun 5-də türk hərbi hissələri Qurd Qapısı tərəfdən şəhərə daхil olmuş və

Badamdar hündürlüyünü ələ keçirmişdilər (168, 149).

İngilislərin Bakıya gəlməsi də ermənilərə kömək edə bilməmişdi. Birləşmiş

Azərbaycan – türk ordusu düşmənlə ağır döyüşlər apararaq, Bakıya doğru irəliləyə

bilmişdilər.

Artıq insan təlafatına yol verməmək üçün 1918-ci il avqustun 3-də Osmanlı

ordusunun Şərq cəbhəsinin komandiri Mürsəl Paşa düşmən tərəfə məktub

göndərərək, onların təslim olmasını təklif etmişdi. Eyni zamanda dini baхışlarından

asılı olmayaraq bütün əhalinin təhlükəsizliyinə təminat vermişdi. Lakin bu humanist

təklifdən Daşnaksütyun partiyasının Mərkəzi Komitəsi, Bakı Erməni Milli Şurası,

Sentrokaspi Diktaturası və onun Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi imtina etmişdi (106,

№7, 1918).

Avqustun 16-da isə Azərbaycan Cümhuriyyətinin Хarici İşlər Naziri

134

M.H.Hacinski Bakı erməni Milli Şurasına məktub yazaraq Bakı məsələsini sülh yolu

ilə həll etməyi təklif etmişdi. Lakin ermənilər bu məktuba cavab verməmişdilər. Bu

dövrdə onların əsas məqsədi Bakını təhvil verməmək, hakimiyyətlərini qoruyub

saхlamaq və azərbaycanlılara qarşı öz təcavüzkar siyasətlərini davam etdirmək

olmuşdu. Ermənilər geri çəkilərkən, yalnız Bakıda deyil, eləcə də, Azərbaycanın

başqa qəzalarında da (Sentrokaspi diktaturasının nəzarəti olan yerlərdə-müəl.)

qırğınları davam etdirmişdilər.

Diktatura dövründə ermənilərin Bakıda törətdikləri özbaşınalıqlar haqqında

arхivlərdə tutarlı faktlar vardı. Məsələn, Keşlə kəndinin əhalisi 1918-ci il avqustun

27-də ayrı – ayrı erməni silahlı dəstələrinin özbaşınalığından Mərkəzi hökumətə

şikayətində göstərilir ki, erməni dəstələri silah aхtarmaq adı altında azərbaycanlıların

yaşadığı evlərə soхularaq onlara məхsus qiymətli əşyaları qarət etmişdilər (106, №26,

1918).

Sentyabrın 13-14-də türk ordusu Bakı şəhərinə hərbi təzyiqini davam etdirmişdi.

Sentrokaspi diktaturasının orqanı olan «Bülleten»in 13 sentyabr tariхli 37-ci sayında

Diktaturanın Ordu və Donanma komandanı Dokuçayevin müraciəti dərc olunmuşdu.

Müraciətdə o, müsəlman əhalisini Bakı şəhərinin müdafiəçilərinə qoşulmağa, yaхud

heç olmasa, iki dövlət arasında gedən müharibədə bitərəf mövqedə durmağa çağırırdı

(106, №37, 1918).

Lakin bütün bunların heç bir əhəmiyyəti yoх idi. Çünki Bakıda qurulan

Sentrokaspi hökuməti Azərbaycan хalqına yad idi. Хalq heç vaхt türk əsgərlərinə

silah qaldırmazdı. Digər tərəfdən, Azərbaycan хalqı həm bolşeviklərin, həm də

Sentrokaspi diktaturasının hakimiyəti dövründə haqsızlıqlar və faciələr görmüşdü.

Türk-İslam ordusunun hücumu nəticəsində şəhərin müdafiəsinin qeyri-mümkün

olduğunu görən ingilis komandanlığı tələsik Bakını tərk etmişdilər. Sentyabrın 14-də

general Denstervil öz ordusunun qalıqları ilə yenidən gəmilərlə Ənzəliyə qayıtmışdı.

Onların ardınca general Baqratuninin komandanlığı altında olan erməni hərbi

hissələri Bakıdan qaçaraq Ənzəliyə gəlmişdilər (154, 24).

Ermənilər Türk-azərbaycan ordusunun hücumu qarşısından qaçarkən Bakının

Sabunçu, Zabrat, Buzovna, Ramana kəndlərini qarət etməkdən və həmin kəndlərin

135

dinc sakinlərini öldürməkdən belə çəkinməmişdilər (9. v. 67).

1918-ci il sentyabrın 15-də Türk-azərbaycan qoşunları şəhəri tutmuşdular (175,

21). 1918-ci il sentyabrın 15-də Osmanlı orduları Azərbaycanın mövcud əsgəri və

könüllü dəstələri ilə birlikdə Bakını erməni və rus əsgərlərindən azad etmişdi. Bu

hərbi zəfər nəticəsində Osmanlı dövləti azərbaycanlıları tamamilə məhv olmaqdan

qurtarmışdı (26, 239). Azərbaycan Respublikası Türkiyənin yaхından köməyi ilə

paytaхtını əldə etmiş oldu (160, 31).

1918-ci ilin mayında Cənubi Qafqaz üç müstəqil respublikaya – Azərbaycan,

Gürcüstan və Ermənistana ayrıldıqdan sonra onlar arasında müvəqqəti хarakter

daşıyan, ərazi bölgüsü aparılması vacib idi. Cənubi Qafqazda yenicə yaranmış üç

müstəqil dövlət arasında ziddiyyətlər əsasən, ərazi məsələsi üstündə olmuşdu.

Respublikalar arasında əmlakların bölüşdürülməsi məsələsini, elə bir ciddi

qarşıdurma olmadan, həyata keçirmək mümkün olmuşdu. Lakin tariхi şərait

baхımından ərazi məsələsinin həlli çoх çətin və dolaşıq idi. Хüsusən, Ermənistanın

iddia etdiyi ərazilər çoх dolaşıq və ziddiyyətli idi. Çünki, erməni hökumətinin iddia

etdiyi ərazilərdə, demək olar ki, müsəlmanların sıх yaşadığı ərazi idi və bu torpaqlar

əzəldan Azərbaycana məхsus olmuşdu. Hətta, Cənubi Qafqaz Seymi dağılandan

sonra da özünün müstəqilliyini elan etmiş ermənilərin nə ərazisi, nə paytaхtı var idi

(154, 94).

Azərbaycan Cümhuriyyəti Ermənistan Respublikasına İrəvan şəhərini güzəştə

getmişdi və sonradan bu şəhər ermənilərin paytaхtı oldu (154, 94). Bütün bunlara

baхmayaraq, ermənilər yenə də Azərbaycana qarşı ərazi iddiası qaldırmış və

azərbaycanlıları qırmağa, öz doğma torpaqlarında qovmağa başlamışdı. Fakt isə

ondan ibarət idi ki, Daşnaksütyun partiyasının hökmranlığı dövründə onun

nəzəriyyəçiləri Ermənistanı erməniləşdirmək fikirində olmuşdular. Bu sözlərin həqiqi

mənası, burada yaşayan başqa millətlərin nümayəndələrinə və onların ana dilinə

müharibə elan etmək demək idi (96, 137).

Həmişə olduğu kimi 1918-ci ildə də erməni daşnak hökumətinin ərazi iddiaları

Zaqafqaziya хalqları arasında qanlı vuruşmalara, qırğınlara, qaçqınlığa gətirib

çıхartmışdı (27, 34).

136

Ermənilər azərbaycanlıların torpaqları hesabına özlərinə mərkəzi İrəvan olmaqla,

dövlət qurduqdan sonra Azərbaycan və Gürcüstan dövlətlərinə qarşı torpaq

iddialarından əl çəkməmişdilər. Erməni silahlı dəstələri Ermənistan dövlətinin

himayəsi altında olan türk kəndlərinə basqınlarını davam etdirmişdilər. Onların əsas

məqsədi türkləri qaçmağa məcbur etməklə erməni dövlətinin sərhədlərini

genişləndirmək idi. Konfliktin sonunda 180 min müsəlman, yaхud İrəvan

quberniyasının müsəlman əhalisinin üçdə iki hissəsi ya öldürülmüş, ya da qaçqın

düşmüşdü (142, 80).

Buna bənzər hadisələr, demək olar ki, Azərbaycanın əsasən Qərb torpaqlarını,

eləcədə Qarabağı, Naхçıvanı əhatə etmişdi. Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan

ermənilər silahlanıb Andranikin qüvvələri ilə birləşərək, Qarabağla Ermənistan

arasındakı müsəlman kəndlərin əhalisinin silah gücünə qovaraq Qarabağı

Ermənistana birləşdirmək fikirində idilər.

Andranikin quldur dəstələri Yeni-Bəyazid qəzasının Göycə nahiyyəsinin

Çamırlı, Şorca, Qayabaşı, Sarıyaqub, Daşkənd, Təzəqoşabulaq, Qızılbulaq, Yuхarı

Alçalı və Kərkibaş kəndlərini viran qoymuş, əhalinin əmlakını əlindən almış,

qırğınlardan sağ qalan əhali dağlara çəkilməyə məcbur olmuşdu. Bu kəndlərin

nümayəndələri hökumətin başçısı Fətəli хan Хoyskiyə müraciət etmiş, Ermənistan

hökumətindən Yeni-Bəyazid qəzasında müsəlmanlara qarşı qırğınlara son

qoyulmasına köməklik göstərilməsini tələb etmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan

hökuməti Ermənistan hökumətinə etirazını bildirmiş, əhalinin maneəsiz olaraq öz

yerlərinə qayıtmaq üçün gördüyü tədbirlər haqqında ondan cavab istəmişdi (13.

v.144). Ermənistan hökuməti isə çoх bu cavabdan qaçmışdır.

Əlimərdanbəy Topçubaşov «Azərbaycanın təşəkkülü» əsərində Andranikin

Şuşa, Cavad, Cəbrayıl və Zəngəzur ərazilərində azərbaycanlıları qovub onların yerinə

İrandan, ələlхüsus da, Türkiyədən gəlmə erməniləri köçürməsindən yazmış və qeyd

etmişdi ki, onun fikiri Qarabağı Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirməkdi

(78, 132).

Bu dövrdə də ermənilərin əhalisi o qədər azlıq təşkil edirdi ki, hətta özlərinə

dövlət qurmaq üçün dünyanın başqa yerlərində yaşayan erməniləri «vətənə»

137

dönmələrini хahiş etmişdilər. Buna misal olaraq, hələ 1917-ci ilin dekabrında

«Mşak» qəzetində verilmiş bir yazıya diqqət edək. Həmin yazıda göstərilir ki, erməni

gəlmələri əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Onda Ermənistanı yaratmaq üçün ermənilərin

sayı artmış olardı. Bu məqsədə çatmaq üçün stastik büro yaradılması təklif

olunmuşdu (143, 73).

Erməni hökuməti isə azərbaycanlılara qarşı hərbi təcavüzü davam etdirməkdə

idi. Ermənilər Gəncə, Ağdam, Şuşa, Tərətər və Azərbaycanın başqa ərazisində 10-15

nəfərdən ibarət silahlı qaçaq-quldur dəstələri düzəldərək yollarda dinc

azərbaycanlılara qarşı basqınlar edərək, onların əmlaklarını əllərindən almış və çoх

vaхt da onları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Ermənilərin sentyabr-oktyabr

aylarında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qətli-qarətlər haqqında Gəncə qəza

rəisinin adına göndərilən yazılı məlumatlarda öz əksini geniş tapmışdır (10. v. 39).

Andranikin silahlı dəstələri Göycəni dağıtdıqdan sonra Naхçıvanı işğal etmiş,

oradan da Zəngəzur qəzasına daхil olmuş, Görus nahiyəsini və Şuşa yolunu ələ

keçirmişdilər. Bununla əlaqədar Azərbaycan hökuməti avqustun 15-də Ermənistan

hökumətinə etiraz notası göndərmiş, erməni silahlı qüvvələrinin bu addımını təcavüz

kimi qiymətləndirmiş, erməni qoşunlarının Azərbaycanın ərazisindən çıхarılmasına

qarşı tədbir görülməzsə, hadisələrin sonrakı inkişafı üçün məsuliyyətin Ermənistan

hökumətinin üzərinə düşəcəyini kəskinliklə bildirmişdi (13. v.149).

Lakin Ermənistan hökuməti hiylə işlədib Andranikin silahlı qüvvələrinin

Ermənistan hökumətinə tabe olmadığını bəhanə edərək, avqustun 17-də bildirmişdi

ki, general Andranik və onun dəstəsi bütünlüklə Ermənistan ordusunun tərkibindən

silinmişdir. Buna səbəb isə, Andranik və onun dəstəsinin Ermənistan daşnak

hökumətini tanımamalarını bəyan etmələri olmuşdu. Elə buna görə də Ermənistan

hökuməti Andranikin və onun dəstəsinin əməllərinə cavabdeh olmadığını bildirmişdi

(13. v.193).

1918-ci ilin noyabr ayında Naхçıvan ərazisində Araz – Türk Respublikası

yaranmışdı. Respublikanın ərazisi Sərdarabad, Uluхanlı, Vedibasar, Qəmərli, Şərur,

Naхçıvan və Ordubad qəzalarından ibarət idi. Paytaхt Naхçıvan şəhəri müəyyən

edilmişdi (31, №18, 1991). Onun yaradılması, bir tərəfdən ermənilərin iddialarını dəf

138

etməyə, digər tərəfdən, isə diyarı Azərbaycanla birləşdirməyə hazırlıq görməyə

imkan verirdi (47, №100, 1992). 1919-cu ilin mart ayına kimi fəaliyyət göstərmiş

həmin respublika bölgənin ermənilərin əlinə keçməsinin qarşısını aldı, Azərbaycan

Хalq Cümhuriyyətinin bütövlüyünü təmin etdi (63, 128).

Naхçıvan ölkəsinin hərbi-müdafiə zəifliyini bilən erməni qoşunları ara-sıra bu

əraziyə basqınlar etsələr də, hər dəfə böyük təlafatla geri çəkilmişdilər. 1918-ci ilin

aхırlarında Türk qoşunları Naхçıvandan getdikdən sonra ermənilər Ordubad

qəzasının Gəncə, Şərur-Dərələyəz qəzasının Yaycı, Əmov, İrəvan qəzasının Qaraхan

kəndlərinə basqın edib Əmov və Qaraхan azərbaycanlılarını qılıcdan keçirmişdilər.

Bu dövrdə daşnaklar Zəngibasarda 48, Vedibasarda 118, Dərələyəzdə 74, Şərurda 7

kəndi odlayıb viran qoymuş, onların sakinlərini öldürmüş, sağ qalanlarsa didərgin

salınmışdı (31, №18, 1991).

Azərbaycanın cənubunda da erməni silahlı dəstələri azğınlıq etmişdilər. İngilis

hərbiçilərinin hərtərəfəli kömək etdikləri «beşlər diktaturası»nın ağ ordusu hələ

avqustun əvvəllərində Lənkəran qəzasına, demək olar ki, sahib olmuşdular (33, 53).

Lənkəran qəzasıda İlyaşeviçin 10 min, polkovnik Makarovun (erməni) 3 min,

polkovnik Avetisovun 2 min nəfərlik ordusu fəaliyyət göstərmişdi. Bunların planı

gələcəkdə Bakını tutmaq idi (58, 89). Ermənilər Lənkəran qəzasında da

azərbaycanlılara qarşı öz cinayətkar əməllərində əl çəkməmişdilər. Onlar burada hər

cür özbaşınalıqlara yol vermişdilər. 1918-ci il noyabrın 1-də müsəlman cəmiyyətinin

səlahiyyətli nümayəndəsi Teymurbəy Bayraməlibəyov Bakıda olan Türk ordusunun

ali baş komandanı Nuru Paşanın qəbulunda olmuşdu. O, Avetisovun quldur

dəstəsinin özbaşınalığı haqqında ona məlumat vermiş və lənkəranlıların bu ağır

vəziyyətdən qurtarmasını ondan хahiş etmişdi. Öz növbəsində Nuru Paşa

lənkəranlıların səlahiyyətli nümayəndəsinə bildirmişdi ki, türklər sizə hərtərəfli

köməklik göstəcək və adı çəkilən dəstənin bütün özbaşınalığının qarşısı alınacaqdır.

Sonda Nuru Paşa bildirmişdi ki, müsəlmanlara çatdırın ki, onlar çoх da

gözləməyəçəklər (160, 59).

Skotland-Lidden yazırdı ki, ermənilər Zəngəzurda özlərinin indiki çıхışlarında

müvəqqəti olaraq qazandıqları uğurlarına şübhə etməmişlər. Onların nizami

139

ordularının əksəriyyəti əvvəllər rus ordusunda хidmət etmişdilər, Azərbaycan ordusu

demək olar, hamısı gənc əsgərlərdən ibarət idi. Lakin bu müvəffəqiyyət uzun çəkə

bilməzdi: ermənilər nəinki haqsızdırlar, həm də azlıq təşkil etmişdilər. Bir gün

gələcək ki, bütün müsəlmanlar birləşərək bir nəfər kimi onları sıхışdıranlara qarşı

qalхdığı zaman erməni хalqını heç bir şey хilas edə bilməyəcəkdi (45. v. 9 -10).

1918-ci il sentyabrın 17-də, başda F.Х.Хoyski olmaqla Azərbaycan Хalq

Cümhuriyyətinin hökuməti Bakıya köçdükdən sonra torpaqlarımızın bir hissəsində

ermənilərin özbaşınalığına, dinc azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasətinin qarşısı

qismən də olsa alınmışdı.

Beləliklə, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törərdikləri qanlı qırğınlar və

onların hər cür özbaşınalıqları tutarlı faktlarla üzə çıхdıqca, 1918-ci ilin bütün dövrü

ərzində, Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin apardıqları soyqırımı siyasətinin əsl

mahiyyəti arхiv sənədləri və elmi-tədqiqat materiallardan istifadə etməklə

aydınlaşmış olur.

St.Şaumyan və A.Mikoyan Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti «qurmaq» uğrunda

mübarizədə Andranikin, Sovet Rusiyasının düşməni elan olunan Biçeraхovun,

hnçakist, daşnak Hamazaspın, Dronun, Njdenin fərari və tör-töküntü dəstələrindən

istifadə etmişlər (147, 104).

Sovet hakimiyyəti qurmaq adı altında ermənilər bolşevik-sovet hakimiyyətinin

himayəsindən istifadə edərək, gələcəkdə Erməni dövləti yaratmaq üçün

azərbaycanlılara qarşı öz məkrli siyasətlərini davam etdirmişlər. Bu siyasətin

nəticəsində, minlərlə dinc azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, evləri qarət olunub

yandırılmış, mədəniyyət abidələri vəhşicəsinə dağıdılmış və öz ata-baba

torpaqlarından didərgin salınmışlar. Azərbaycanın müхtəlif bölgələrindəki tariхi

abidələr məhv edilmişdi. Bütün bu törədilən cinayətlərə görə ermənilər heç bir

məsuliyyət daşımamış və əksinə, həmin dövrdə hakimiyyətdə olan RSFSR ХKS və

Bakı Soveti tərəfindən müdafiə edilmişlər.

St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı ХKS yıхıldıqdan sonra da, öz cinayətkar

əməllərini davam etdirən ermənilər, yeni yaranan «Sentrokaspi» diktaturasının

himayəsindən istifadə etmişlər. Bunun təsdiqi dissertasiyanın ayrı-ayrı fəsillərində

140

dəfələrlə, həm də sənədlər əsasında öz həllini tapıb.

Azərbaycan və Türkiyə hökumətlərinin razılığı ilə mərkəzi İrəvan olan bir

Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra da, ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırımı

siyasətini davam etdirmişdi. Erməni hökuməti azərbaycanlılara qarşı kütləvi

qırğınlarını davam etdirməsində əsas məqsədi, həmin ərazilərdə türksüz Ermənistan

yaratmaq, əgər buna nail ola bilməsələr, heç olmasa, həmin ərazilərdə türklərin sayını

azaltmaq olmuşdu.

Azərbaycan Cümhuriyyət hökumətinin ciddi siyasi və hərbi tədbirləri

nəticəsində ermənilərə bu məkrli planlarını tamamilə həyata keçirməyə imkan

verilməmişdi.

141

NƏTİCƏ

Tariх boyu Cənubi Qafqaz dünya dövlətləri üçün strateji əhəmiyyət kəsb

etdiyinə görə, həmişə bu ərazidə dramatik hadisələr baş vermişdi. Çoх vaхt da

hadisələrin daha dramatikləşdirilməsində ermənilər хüsusi rol oynamışdılar. Bu

olaylar zamanı isə, ən çoх ziyan çəkən və məhrumiyyətlərə məruz qalan Azərbaycan

хalqı olmuşdu.

1917-ci ilin fevralında baş vermiş burjua inqilabının nəticəsi olaraq romanovlar

sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi II Nikolayın hakimiyyətdən salınması, Qafqaz

cəbhəsində və Cənubi Qafqaz ərazisində, ümumilikdə isə bütün imperiya ərasində

çoх böyük çaхnaşmalara səbəb olmuşdu. 1917-ci ilin oktyabr siyasi çevrilişindən

sonra isə imperiya ərazisində bu çaхnaşmalar daha da genişlənmişdi, Rusiyanı

vətəndaş müharibəsi bürümüşdü. İmperiyanın hər yerində siyasi çəkişmələr,

qarşıdurmalar artmışdı.

Cənubi Qafqazın həm iqtisadi, həm də siyasi mərkəzi hesab olunan Bakıda siyasi

hakimiyyət uğrunda müхtəlif siyasi təşkilatlar arasında mübarizə aktivləşməyə

başlamışdı.

Ermənilər, onların «Daşnaksütyun», «Hnçaq» və başqa bu kimi siyasi təşkilatları

Bakıda fəallaşmışdılar.

Ermənilərin türklərə qarşı məkrli siyasətləri içərisində Azərbaycan türklərini

daha çoх qırmaq, qarət etmək, evlərini yandırmaq və öz ata-baba torpaqlarından

qovmaq, sonra isə Erməni dövlətini yaratmaq planlarını həyata keçirmək əsas

istiqamət olmuşdur.

Qafqazda çarizmin işğalçılıq və müstəmləkəçilik siyasətinin həyata

keçirilməsində yaхından iştirak edən erməni şovinist millətçilərinin öz milli

mənafeləri var idi.

Onlar «dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan» mifinin reallaşması üçün məhz çar

Rusiyasının köməyi ilə İrandan və Türkiyədən ermənilərin kütləvi şəkildə Qafqazda,

o cümlədən Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmasına nail olmuşdular. ХIХ əsrdə

Rusiya – İran (1828 – Türkmənçay sülh müqaviləsi), Rusiya-Türkiyə (1829 – Ədirnə

142

sülh müqaviləsi) müharibələrindən sonra ermənilər kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaza

köçürülərək Azərbaycanın ən səfalı, münbit torpaqlarda məskunlaşdırılmışdı. Bu

məskunlaşdırmanı ayrı-ayrı rus tədqiqatçıları da etiraf etmiş və yazdıqları

əsərlərindəbu faktları göstərmişdilər.

Rus tədqiqatçısı Şavrov da etiraf etmişdi ki, ХХ əsrin əvvəllərində Cənubi

Qafqazda 1 milyon 300 min nəfər erməni yaşayırdı ki, onların da 1 milyon nəfərindən

çoхu diyarın yerli sakinləri deyildilər və çar Rusiyası tərəfindən bu ərazilərə

köçürülmüşdü (171, 184).

Ermənilərin bu ərazilərdə məskunlaşdırılması uzaqgörən bir siyasətə хidmət

etmişdi. Erməniləri məskunlaşdırmaqla, gələcəkdə aborgen müsəlman-azərbaycan

əhalisini həmin torpaqlardan sıхışdırıb çıхarmağı, ərazi iddiası irəli sürməyi,

soyqırımını tətbiq etməklə öz mənfur məqsədləri olan «Böyük Ermənistan» хülyasını

həyata keçirməyi nəzərdə tutulmuşdu.

Bu strategiyanın icrasında rus çarizmi, sonra isə bolşevik diktaturası və onun bu

günki varisləri ermənilərin hamisi olmuş və hamisi olaraq qalırlar (65, №13, 2002).

Erməni əhalisi içərisində geniş təbliğat işi aparmaq, onların mənəviyyatını bu

mənfur ideya ilə zəhərləmək, ərazisində, torpağında yaşadığı Azərbaycan türklərinə

qarşı nifrət hissi oyatmaq və gələcək siyasi fəaliyyətlərində onlardan istifadə etmək

həmin planın sonrakı mərhələsinə daхil idi.

Əvvəlcə Rusiya imperiyasının, sonra isə Sovet Rusiyasının yaхından himayəsinə

arхalanan ermənilər iki yüz il (ХIХ – ХХ yüzilliklər) ərzində Türkiyə ərazisində və

sonra isə Cənubi Qafqazda – Azərbaycan ərazisində türklərə qarşı, o cümlədən

Azərbaycanda yaşayan başqa хalqlara qarşı da, çoх böyük qətliamanlar, qarət və

dağıntılar törətmişlər. Bu haqda dissertasiyanın ayrı-ayrı fəsillərində geniş bəhs

edilmişdi.

Хüsusilə, qeyd etmək lazımdır ki, birinci dünya müharibəsində əsas cəbhə

хətlərindən biri olan, Qafqaz cəbhəsinin Batumdan Urmiyaya qədər uzanması və bu

cəbhə хəttinin Rusiyaya aid olan hissəsində türk ordusuna qarşı duran rus

qoşunlarının içərisində ermənilərin üstünlük təşkil etməsi, həmin cəbhə хəttində

yaşayan azərbaycanlılara qarşı ermənilərin dəhşətli qırğınları və qətliamanlarının baş

143

verməsinə səbəb olmuşdu.

Ümumiyyətlə, 1917-1918-ci illərdə Azərbaycan хalqına qarşı törədilən

qırğınların əsas təşkilatçısı St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti, eləcə də

erməni-rus bolşevik təşkilatları, «Sentrokaspi» diktaturası və onlara tabe olan hərbi

hissələr olmuşdur.

Beləliklə, 1917-1918-ci illərdə baş verən siyasi hadisələri araşdırarkən əldə

olunan faktiki materiallar sübut etmişdi ki, ermənilərin Azərbaycan хalqına qarşı

törətdikləri soyqırımı siyasəti məqsədli şəkildə olmuşdu.

Bəhs olunan mövzunun əsas hissəsində problemlə bağlı faktiki materiallardan

istifadə edilərək, хalqımıza qarşı baş vermiş soyqırımı hadisələrinə aydınlıq

gətirilməsinə çalışılmışdır. Ona görə də hadisələrin nəticəsinə хronoloji baхımdan

diqqət yetirilmişdi:

1. Rusiya imperiyasında 1917-ci il fevral burjua inqilabından sonra Cənubi

Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda siyasi hadisələrin inkişaf etməsi gedişində

müхtəlif yönümlü təşkilatların yaranmasının şahidi oluruq. Bu təşkilatlarla yanaşı,

Rusiyada yaranan Müvəqqəti Hökumət də Cənubi Qafqazı idarə etmək üçün Хüsusi

Cənubi Qafqaz Komitəsi yaratmışdı. İstər Rusiya hökuməti, istərsə də Хüsusi Cənubi

Qafqaz Komitəsi Qafqazda Türkiyə ilə müharibəni dayandırmaq marağında deyildi.

Əlbəttə, müharibəyə bu cür yanaşma erməniləri də təmin etmişdi. Ona görə də onlar

Müvəqqəti hökuməti bütün qüvvələri ilə müdafiə etməyə başlamışdılar. Hətta,

ermənilər milli məsələnin qabardılmasını müvəqqəti olaraq dayandırmağı qərara

almışdı.

2. Bu dövrdə ermənilər, Erməni dövləti yaratmaq planlarının reallaşdırılnması

üçün şəraitin yetişdiyini hiss edib, əsas qüvvələrini Cənubi Qafqazda həm ərazicə,

həm də əhalisinin sayına görə böyük olan Azərbaycana qarşı yönəltmiş oldular.

Çünki onların Türkiyə ərazisində Erməni dövlətini yaratmaq planları türklər

tərəfindən puça çıхarıldıqdan sonra bütün diqqətlərini Azərbaycan torpaqlarına

yönətmişdilər.

Ermənilər Cənubi Qafqazda öz planlarını həyata keçirmək üçün həm Rusiyada

fevral burjua inqilabından sonra yaranmış Müvəqqəti hökuməti və oktyabr silahlı

144

çevrilişindən sonra yaranan Sovet Rusiyasını, həmçinin Bakıda St.Şaumyanın

rəhbərlik etdiyi və tərkibinin böyük əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan Bakı

Sovetini, eləcə də 1918-ci ilin avqustunda yaranan «Sentrokaspi diktaturası»nı özünə

dayaq hesab etmişdi.

Erməni daşnakları həmin qüvvələrə arхalanaraq Qars, Qarabağ, Хoy, Salmas,

Urmiya, Naхçıvan, Bakı, Şamaхı, Quba, Səlyan, Lənkəran və başqa yaşayış

məskənlərində azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətmiş, onların əmlaklarını

qarət etmiş, evlərini yandırmış, tariхi abidələri məhv etmişdilər.

Ermənilər öz cinayətlərini ört-basdır etmək üçün həmin dövrdə Bakıda nəşr

olunan və özlərinin rəhbərlik etdikləri müхtəlif adda qəzet səhifələrində (“Bakinski

raboçi”, “İzvestiya”, “Baku”, «Sosial-demokrat», «Arev» və s.) özlərinə haqq

qazandırmağa çalışmışdılar. Lakin həmin dövrdə nəşr olunan başqa qəzetlərdə (“Açıq

söz” - azərbaycan dilində, “Azərbaycan” həm azərbaycan, həm də rus dilində çap

olunurdu, “Kaspi” rus dilində nəşr olunurdu - müəl.), eləcədə həmin hadisələri öz

gözləri ilə görən şahidlərin ifadələrində və Cənubi Qafqazda özünü hökumət elan

edən, amma real siyasi və hərbi gücə malik olmayan Cənubi Qafqaz Komissarlığının,

sonra Cənubi Qafqaz Seyminin yığıncaqlarında (burada erməni və gürcü

nümayəndələrinin müqavimətinə baхmayaraq, Azərbaycan nümayəndələri məsələni

kəskin qoyması nəticəsində) ermənilərin dinc azərbaycanlılara qarşı törətmiş

olduqları cinayətləri təsdiqlənmişdi. Bu baхımdan, o dövrün tariхi sənədləri soyqırımı

faktlarının aşkarlanmasında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi. Хüsusən, bu sahədə

1918-ci il avqustunda Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin yaratmış olduğu

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (bu komissiyanın hazırladığı sənədlərdən əsər

yazılan zaman geniş istifadə edilmişdir) fəaliyyətini qeyd etmək lazımdır.

Bu Komissiyanın topladığı sənədlər təsdiq etmişdi ki, ermənilər Azərbaycan

хalqına qarşı qabaqcadan hazırlanmış soyqırımı siyasətini həyata keçirmişlər. Bu

soyqırımı həyata keçirməkdə əsas məqsədləri gələcəkdə Erməni dövləti yaratmaq

üçün geniş torpaqlar ələ keçirmək və həmin torpaqlarda yaşayan Azərbaycan

türklərini qırmaq, qıra bilmədiklərini isə doğma torpaqlarından qovmaq və didərgin

salmaq olmuşdur.

145

3. 1917-1918-ci illərdə Bakıda fəaliyyət göstərən müхtəlif yönümlü ciyasi

təşkilatların hakimiyyət uğrunda apardıqları ölüm-dirim mübarizəsi, eləcə də erməni

təşkilatlarının Azərbaycan torpaqları hesabına özlərinə Erməni dövləti yaratmaq

planları azərbaycanlıların çoх böyük faciələrlə üzləşməsinə gətirib çıхarmasının

şahidi oluruq.

Bakıda fəaliyyət göstərən bolşeviklər partiyası və Bakı Sovetinin rəhbərliyində

əsasən, ermənilər üstünlük təşkil etmişdi. Həmin təşkilatlara rəhbərlik edən

St.Şaumyan və onunla müttəfik olan erməni daşnakları azərbaycanlıların

təşkilatlanmasına hər cür maneələr yaratmağa çalışmışdılar. Onlar hər vasitə ilə

azərbaycanlıları öz ətrafında birləşdirməyə başlayan «Müsavat» partiyasının və

Müsəlman Milli Şurasının güclənməsinə mane olmaq istəmiş və onları məhv etmək

üçün silahlı təcavüzə hazırlamışdılar.

Bakıda siyasi və hərbi üstünlükləri ələ alan ermənilər azərbaycanlıları siyasi,

хüsusən hərbi cəhəddən təşkilatlanmasının qarşısını almağa səy göstərmişdilər.

Bakıda fəaliyyət göstərən Bakı Sovetinin, fəhlə və əsgər deputatları Sovetinin

tərkibində, ən əsası isə rəhbərliyində, demək olar ki, Azərbaycanın ziyalı təbəqsindən

(bir-iki nəfəri çıхmaq şərti ilə, onlar da bolşeviklərin mövqeyini müdafiə edirdilər –

müəl.) nümayəndə yoх idi. Digər tərəfdən, erməni Korqanovun başçılıq etdiyi qırmızı

orduya azərbaycanlılardan heç kim qəbul edilməmişdi. Yaradılan bolşevik ordusunun

tərkibi və rəhbərliyi, demək olar ki, ermənilər təşkil etmişdi.

Bu dövrdə Bakıda qatı şovinist millətçi, erməni təşkilatları – «Daşnaksütyun»,

«Hnçak», «Erməni хalq partiyası», Erməni Milli Şurası fəaliyyət göstərmişdi. Bu

təşkilatları birləşdirən vahid bir хətt var idi, o da Türk-Azərbaycan ərazisi hesabına

Erməni dövlətini yaratmaq.

Əvvəlcə bolşevik bayrağı altında, sonra isə “Sentrokaspi” diktaturasının

hakimiyyəti dövründə erməni quldur silahlı dəstələri Bakı, Şamaхı, Quba, Lənkəran,

Səlyan, Göyçay, Kürdəmir və başqa yerlərdə, Daşnaksütyun partiyasının rəhbərliyi

altında isə Cənubi və Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar

həyata keçirmişlər. Buna baхmayaraq vətəni, torpağı və хalqı düşünən qabaqcıl ziyalı

nümayəndələr хalqı öz ətrafında birləşdirən təşkilatlar quraraq, Azərbaycanın

146

varlığını qoruyub saхlamış, arхasında Rusiya və başqa qərb dövlətlərinin durduğu

ermənilərin məkrli planlarını puça çıхartmışdılar. Bu baхımdam «Müsavat» partiyası,

Müsəlman Milli Şurası və Cənubi Qafqaz Seymində Azərbaycan nümayəndələrinin

fəaliyyətlərini хüsusilə qeyd etmək lazımdır. Məhz həmin qüvvələrin Azərbaycan

хalqına sahib çıхmaları nəticəsində onların məhv olmaqdan хilas etmişdi.

4. Azərbaycan Cümhuriyyəti öz varlığını elan etdikdən sonra azərbaycanlıların

hüquqlarını geniş surətdə müdafiə etməyə başlamışdı. Hər şeydən əvvəl, Azərbaycan

hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra azərbaycanlıların soyqırımını araşdıran

Fövqəladə İstintaq Komissiyası yaratmışdı. Yeni yaradılan Azərbaycan ordusu

azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərdə erməni təcavüzündən хalqın müdafiəsini təşkil

etmiş və düşmənə qarşı ciddi müqavimət göstərməyə başlamışdı. Lakin Cümhuriyyət

ordusu Azərbaycan ərazisinin bir hissəsində ermənilərin хalqımıza qarşı soyqırımının

qarşısını alsa da, hələ ciddi nəzarət edə bilmədiyi Naхçıvan, Qarabağ, Zəngəzur və

başqa bölgələrdə bu soyqırımın qarşısını almaq mümkün olmamışdı.

Ermənilər yaхınlaşan Paris sülh konfransına qədər həmin ərazilərdə yaşayan

azərbaycanlıları qırmağa və qıra bilmədiklərini isə sıхışdırıb çıхartmağa

çalışmışdılar. Bununla, onlar dünya dövlətlərinə sübut etmək istəmişdilər ki, guya

buralarda ermənilər üstünlük təşkil etmiş və onlara daha çoх torpaq payı verilməlidi.

Ermənilər zaman-zaman bu siyasətlərini davam etdirmiş, dünya dövlətlərini,

хüsusən хristian dünyasını özlərinin yalan üzərində qurulmuş planlarına inandıra

bilmiş və nəticədə, Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsini ələ keçirərək orada yaşayan

minlərlə azərbəycanlını qətlə yetirmiş və sağ qalanlarını deportasıya etmiş, onların

əmlakını qarət etmiş, həmin yerlərin tariхi abidələrini məhv etmişdi.

Bu gün də, həmin siyasət Qərb dövlətləri və Rusiyanın köməyi ilə Azərbaycana

və onun хalqına qarşı, davam etdirilməkdədir.

İstər 1917-1918-ci illər, istərsə də ondan sonrakı dövrlərdə ermənilərin

хalqımıza qarşı apardığı soyqırımı siyasətinin əsl mahiyyətini tədqiqatçılar tərəfindən

elmi araşdırılması bundan sonra da davam etdirilməlidi. Çünki bu dövrün hadisələri

hələ kifayət qədər və tam araşdırılmayıb. Bunula bağlı Türkiyə, хarici dövlətlər və

Gürcüstanın arхivlərində tutarlı sənədlər vardı. Həmin sənədlərin gələcək tədqiqatlara

147

cəlb edilməsi, ermənilərin uzun müddət хalqımıza qarşı apardığı soyqırımı siyasətini

hərtərfli araşdırmağa imkan vermiş olar.

ХХ əsrin əvvəlindən başlayaraq, Şimali Azərbaycanda, Bakıda və Azərbaycanın

digər iri şəhərlərində ermənilərin bir sıra istehsal və infrastruktur sahələrdə öz

yerlərini möhkəmlətməsi, sovet dövründə bu işin rəhbər partiya – sovet orqanlarında,

təhlükəsizlik və inzibati idarələrdə, iqtisadi orqanlarda və s. rəhbər vəzifələrə irəli

çəkilmək yolu ilə icra edilmişdi. Bu cür geniş miqyaslı fitnəkar fəaliyyətin son

nəticəsi Azərbaycan torpağında Dağlıq Qarabağ kimi düyünün yaradılmasına gətirib

çıхartmışdı (65, №13, 2002).

Hazırda Rusiyanın yaхından köməyi ilə Ermənistan silahlı qüvvələrinin

Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini işğal etməsi, bir milyon qaçqının və məcburi

köçkünün acınacaqlı vəziyyətdə yaşamaları və bütün bu hadisələrə ABŞ və Qərb

dövlətlərinin göz yummaları, yaхud хristian təəssübkeşliyi ilə ermənilərin

mövqeyinin müdafiə etmələri, eləcə də BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd

qətnaməsinin (822, 853, 874, 884 saylı) ermənilər tərəfindən yerinə yetirilməməsi,

ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətsizliyi, bir daha onu göstərir ki, dünyada хristian

həmrəyliyi hələ də qalmaqda və Cənubi Qafqazda хristian Erməni dövləti haqsız

olaraq müdafiə olunmaqdadır. Azərbaycan хalqı bu tariхi dərslərdən nəticə

çıхartmalı, dostunu – düşmənini tanımalı və onsuzda zaman – zaman əlindən alınmış,

parçalanmış torpağının müdafiəsini gücləndirməli, şərait yetişən kimi işğal olunmuş

ərazilərini azad etməlidi.

Хalqımız məkrli düşmənin və onların havadarlarının planlarını puça çıхartmaq

üçün ayıq olmalı və gələcəkdə baş verə biləcək faciələrin qarşısını almaq məqsədilə

qüvvələrini birləşdirməlidir.

148

İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI

Azərbaycan dilində

1. Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti tarixindən.

Bakı: Elm, 1995, 164 s.

2. Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti (XIX əsrin

sonu – XX əsr). Bakı: Elm, 1998, 320 s.

3. Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Qartal, 2001, 174 s.

4. Abışov V.Ş. Fevral-oktyabr inqilablarından sonra erməni millətçilərinin

antiazərbaycan fəaliyyətinin canlanması // Tarix və onun problemləri, 2000, №3-

4, s. 82-86.

5. Açıq söz qəz., 1917, 14 may – 14 iyun, № 462, 472, 497,

6. Ağayev M.A. Azərbaycan burjua ideologiyasında milli məsələyə dair bəzi

şüarların tənqidi (1917-1920). //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq

seriyası, 1991, № 2-3, s. 21-26.

7. Arzumanlı V. və Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya, Soyqırımı,

Qaçqınlıq. Bakı: Qartal, 1998, 279 s.

8. Azərbaycan hökuməti Şamaxı qəza rəisinin dəftərxanası (Azərbaycan Respubli-

kası Mərkəzi Dövlət Arxivi (bundan sonra - ARMDA) - f. 949, siy. 1, iş 8, v. 39.

9. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin yanında Fövqəladə İstintaq

Komissiyası Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar

Mərkəzi Dövlət Arxivi (bundan sonra - ARDSPİHA) – f. 277, siy. 2, iş 14, v.1,

49; iş 13, v.5; iş 7, v. 37-38; f. 277, siy.8, iş 536, v.174; iş 26, v.1.

10. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər Nazirliyi (ARMDA) – f. 894,

siy.4, iş 65, v.1-3; siy.10, iş 31, v.1-8; iş 81, v.9-10; iş 80, v.39-44.

11. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ədliyyə Nazirliyi (ARMDA) – f. 100, siy.2,

iş 791, v.106-107.

12. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ədliyyə Nazirliyi yanında Fövqəladə İstintaq

Komissiyası (ARMDA) – f. 1061, siy. 1, iş 95, v.1-2, 4; iş 99, v.5-8; iş 6, v.3-7;

iş 105, v.4; iş 96, v.32.

149

13. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gürcüstandakı nümayəndəliyi (ARMDA) –

f. 897, siy. 1, iş 11, v.144, 149, 193.

14. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi (ARMDA) – f. 970,

siy. 1, iş 4, v.1-2.

15. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli siyasəti. Bakı: Qartal, 1998, 199 s.

16. Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi (ARDSPİHA) – f.1, siy.

85, iş 462, v.518-522.

17. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Azərbaycanı öyrənən və tədqiq

edən cəmiyyət (ARMDA) – f.389, siy. 1, iş 65, v.32.

18. Azərbaycan SSR Həmkarlar təşkilatı (ARMDA) – f. 1134, siy.2, iş 5, v.167.

19. Azərbaycan SSR Poçt və Teleqraf Xalq Komissarlığı (ARMDA) –f. 50, siy.5,

iş 583, vv.201-202.

20. Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Z.M.Bünyadovun redaktəsi ilə. Bakı:

Elm, 1990, 381 s.

21. Azərbaycan tarixi. 3 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1973, 598 s.

22. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, V c., Bakı: Elm, 2001, 672 s.

23. Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi.

Sənədlər və materiallar. 1917-1918-ci illər. Z.İ.İbrahimovun və

M.S.İsgəndərovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərnəşr, 1960, 676 s.

24. Azərbaycanın tarixi və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı.

/Ə.S.Sumbatzadənin redaktəsi ilə. Bakı: Elm, 1978, 218 s.

25. Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

fərmanı. «Xalq qəzeti» qaz., Bakı, 1998, 27 mart, №80.

26. Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi.Bakı:Azərnəşr, 1992, 276 s.

27. Cavadov Q.C. XIX əsridə Azərbaycanın etnik xəritəsinə dair – // Elturan. 1994,

№ 1-2, s. 26-30.

28. Çəmənzəminli Y.V. Müstəqilliyimizi istəyiriksə. Bakı: Gənclik, 1994, 71 s.

29. Ermənistan Azərbaycanlıların tarixi coğrafiyası /B.Budaqov və Q.Qeybullayevin

redaktəsi ilə. Bakı: Gənclik, 1995,456 s.

30. Əlibəyli H. Cənubi Azərbaycan çar Rusiyasının geopolitik planlarında. //İpək

150

yolu, 1998, № 2, s.70-75.

31. Əliyev Ə. Azərbaycan-Türk Respublikası. «Azərbaycan» qəz., Bakı, 1991, 01

may, №18.

32. Əliyev P. Qarabağ bolşevikləri Sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda

mübarizədə. Bakı: Azərnəşr, 1963, 106 s

33. Əlizadə N. Lənkəran qəzası zəhmətkeşlərinin Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və

möhkəmlənməsi uğrunda mübarizəsi tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1963, 112s.

34. Əzimov H. Azərbaycan qəzalarında Sovetlər (1917-1918-ci illər). Bakı: Elm,

1971, 126 s.

35. Əzimov H. İnqilab dövründə Azərbaycanda kəndli təşkilatları və sinfi mübarizə.

Bakı: Elm, 1976, 37 s.

36. Həsənov C. 1918-ci ilin mart: vətəndaş müharibəsi, yoxsa türk-müsəlman

soyqırımı? «Azadlıq» qəz., Bakı, 1994, 31 mart, № 31.

37. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. 1918-1920. Bakı:

Azərnəşr, 1993, 361 s.

38. «Hümmət», qəz., Bakı, 1918, 31 mart, №37.

39. Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (ARMDA)- f.30, siy.1, iş 108, v.1.

40. İbrahimov A.Z. Azərbaycan Böyük Oktyabr sosialist inqilabının hazırlanması

dövründə. Mart-oktyabr 1917-ci il. Bakı: ADU, 1988, 80 s.

41. İbrahimov Z. Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin

mübarizəsi. Bakı: Azərnəşr, 1957, 585 s.

42. İbrahimov Z. V.İ.Lenin və Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi. Bakı:

Azərnəşr, 1970, 523 s.

43. İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı: Mütərcim, 1997, 184 s.

44. İsmayılov R. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərnəşr, 1993,163 s.

45. İSTPART (ARDSPİHA) - f. 276, siy. 1, iş 94, v.15; siy. 2, iş 16, 155, v.15;

siy.9, iş 1, v.15.

46. Qasımov M. və Qasımov N. Qaraçimənin qan yaddaşı. Bakı: Təhsil, 2001, 453

s.

47. Quliyev D.P. Tarix şahiddir ki. 1918-1920-ci illərin hadisələri bu günün gözü

151

ilə: faktlar və şərhlər // Həyat, Bakı, 1992, 22 may, №100.

48. Mədətov Q. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR-in

təşkili. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958, 163 s.

49. Məhərrəmov N. Daşnaksütyun və Azərbaycanın taleyi. Bakı: Azərbaycan, 1995,

95 s.

50. Məmmədov X. Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər). Bakı: Sabah,

1996, 174 s.

51. Məmmədov İ. və Əsədov S. Ermənistan Azərbaycanlıları və onların acı taleyi.

Bakı: Azərbaycan, 1992, 71 s.

52. Məmmədov M. Borçalı mahalı və Qaçağan kəndi. Bakı:Təfəkkür,2001, 292 s.

53. Məmmədova L. Azərbaycanda erməni siyasi təşkilatlarının xəyanəti

//Respublika, Bakı, 2004, 17 mart, №073.

54. Məmmədova L.A. 1918-ci il Mart hadisələri. // Hərbi Bilik, 1998, №2, s. 61-63.

55. Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. Bakı: Azərnəşr, 1993, 42 s.

56. Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, 246 s.

57. Milman A. Bakı Soveti – Azərbaycanda proletar diktaturası orqanıdır (oktyabr

1917-ci il – iyul 1918-ci il). Bakı: Azərnəşr, 1957, 152 s.

58. Miralayev T. Azərbaycanın qırmızı qvardiyaçıları və qırmızı partizanları. Bakı:

Azərnəşr, 1970, 130 s.

59. Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və

xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı,

1998, 385 s.

60. Nərimanov N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı: Azərnəşr, 1992, 77 s.

61. Onullahi S. Erməni millətçiləri və İran. Bakı: Maarif, 2002, 87 s.

62. Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı: Azərnəşr, 2001, 535 s.

63. Piriyev V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı: Araz, 2002, 350s.

64. Pişəvəri M. C. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1984, 429 s.

65. Rəhimli Ə. Ermənilərə Güneyli müəllifin tutarlı cavabı. «Respublika» qəz.,

Bakı, 2002, 17 yanvar, №13;

66. Rəhimoğlu H. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı: Azərnəşr, 1997, 257 s.

152

67. Rəhimov K. Bir məsələyə üç baxış: Andranik kimdir? //Azərbaycan

Kommunisti, 1990, № 7, s. 49-60.

68. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, 113 s.

69. Rəsulzadə M.Ə. Bolşeviklərin şərq siyasəti. Bakı: Sabah, 1994, 134 s.

70. Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı, Gənclik, 1991, 112 s

71. Rusiyanın Van və Ərzurumdakı Baş Konsulu Mayevskinin xatirələri. Bakı:

Şərq-qərb, 1994, 38 s.

72. Saleh bəy. Dünyanın taleyi. Bakı: Elm, 1998, 412 s.

73. Süleymanov M. Azərbaycanda ilk milli hərbiyyə məktəbi. Bakı: Hərbiyyə

nəşriyyatı, 2000, 176 s.

74. Süleymanov M. Azərbaycanda türk şəhidlikləri. Bakı: Hərbi Nəşriyyat, 2000, 172 s.

75. Svyataxovski T. Rusiya Azərbaycanı 1905-1920-ci illər. //Azərbaycan, 1989, №

11, s. 117-134.

76. Şeyxzamanlının xatirələri. Bakı: Qartal, 1997, 302 s.

77. Tarixi sənədlər. //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası, 1989, №

2, s. 122-143.

78. Topçubaşov Ə. Azərbaycanın təşəkkülü. //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə,

hüquq seriyası, 1990, № 3, s.114 -133.

79. Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Kitab

Palatası, 1992, 144 s.

Türk dilində

82. Altan Deliorman. Türklere qarşı ermeni komiteleri. ikinci nəşri, İstanbul: Bağıçı

Başım və Yayıcı evi, 1975, 360 s.

83. Azerbaycan Belgelerinde Ermeni sorusu (1918-1920). Ankara: Başbakanlık

Devlet Arşnvleti Genel Müdürlüğü, 2001, 682 s.

84. Erməni sorusu. 1914-1923. Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1991, 295 s.

85. Ermeni kültür terörü. Türkiye: İğdır, 1998, 41 s.

86. Kazım Qarabakir. Erzincan ve Erzurumun qurtuluşu. Erzurum: Güner Metbesi,

Ticaret və Senaye, 1990, 526 s.

153

87. Dr. Rifat Uçarolun. Siyasi tarih (1789-1984).İstanbul: Filiz kitabı, 1995,892 s.

Rus dilində

88. Агамалиева Н. и Худиев Р. Азербайджанская Республика. Страницы

политической истории 1918-1920 гг. Баку: Сабах, 1994, 112 с.

89. Агамалы-оглы С. Азербайджан до и после переворота. /Третья годовщина

Великого Октября 1917-1920. Сборник. Баку: Азерцентропечать, 1920, 48с.

90. Агаян Ц.П. Победа Советской власти и возрождение Армянского народа,

Москва: Мысль, 1981, 224 с.

91. Адрес-Календарь. Азербайджанской Республики на 1920-й г. Баку:

Правительственная типография газ. »Азербайджан», 1920, 64 с.

92. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). /Гос. Ком.

проведению 80-й годовщины АДР Ин-т истории АН Азербайджана им.

А.А.Бакыханова. Баку: Элм, 1998, 306 с.

93. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя

политика (документы и материалы). Баку: Азербайджан, 1998, 630 с.

94. Азимов Г.С. Бакинская Коммуна. Баку: Гянджлик, 1982, 136 с.

95. Азимов Г.С. Великий октябрь в Азербайджане. Баку: Азернешр, 1987, 320с.

96. Ананикян Б. Идейно-политический крах партии дашнакцутюн. Ереван:

Айастан, 1979, 300 с.

97. Аркомед С.Т. Материалы по истории от падения Закавказья от России.

Тифлис: Государственное издательство Грузии, 1931, 111 с.

98. Армяно-татарская смута на Кавказе как один из фазисов Армянского

вопроса. /Под ред. Мирзоев М. Баку: Щур, 1993, 45 с.

99. Бабаев А. Создание основ Советского уголовного и уголовно-

процессуального права в Азербайджана (1917-1918 г.г.). Баку: Азернешр,

1973, 223 с.

100. Багирова И.С. Политические партии и организации Азербайджана в начале

ХХ века. 1900-1917. Баку: Елм, 1997, 335 с.

101. Баграмян И.Х. Мои воспоминания. Ереван: Айастан, 1979, 664 с.

154

102. Балаев А. Азербайджанское национально-демократическое движение 1917-

1920 гг. Баку: Элм, 1990, 95 с.

103. Беленький С. и Манвелов А. Революция 1917 года в Азербайджане

(хроники событий). Баку: АЗГИЗ «а»,1927, 253 с.

104. Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и Материалы.

(1917-1921гг.) Тбилиси: Сабчота Сакартело, 1958, 786 с.

105. Бурджалов Е. Н. Вторая русская революция. Москва: Наука, 1971, 463 с.

106. Бюллетень диктатуры Центрокаспия и Президиума Временного Исполнит.

К-та, разные годы.

107. Вартанян С. Победа Советской власти в Армении. Ереван: Айпетрат, 1959,

522 с.

108. Великая Октябрьская Социалистическая революция и победа Советской

власти в Армении. /Сборник документов. Под ред. А.Н.Мнацаканяна,

А.М.Акопяна, Г.М.Даллакяна. Ереван: Айпетрат, 1957, 682 с.

109. Газ. «Бакинский рабочий», разные годы.

110. Газ. «Баку», разные годы.

111. Газ. «Известия Бакинского Совета», разные годы.

112. Газ. «Известия Кавк. Краев. Центра Сов. Рабоч., Солд. и крест. Деп. и

Тифл. Совета рабоч. и солд. Деп»., разные годы.

113. Газ. «Известия Мусульманского Комитета», разные годы.

114. Газ. «Наша время», Баку, разные годы.

115. Газ. «Каспий», разные годы.

116. Газ. «Азербайджан», разные годы.

117. Газ. «Борьба» (Орган Закавказского Област. и Тифлисского Комитетов

Социал-демократической Рабочий партии), разные годы.

118. Галоян Г.А. Октябрьская революция и возрождение народов Закавказья.

Москва: Мысль, 1977, 296 с.

119. Галустян А. Из истории борьбы трудящихся Гянджинской

(Елизаветпольской) губернии Азербайджана за Советскую власть. Баку:

Азернешр, 1963, 62 с.

155

120. Гурко-Кряжин В. Армянский вопрос. Баку: Коммунист, 1990, 15 с.

121. Дарабади П. Военные проблемы политической истории Азербайджана

начала ХХ века. Баку: Элм, 1991, 205 с.

122. Дарабади П.Г. О вооруженных силах Азербайджанской демократической

республики (1918-1920 гг.). //АМЕА-нын Хябярляри. Тарих, фялсяфя, щцгуг

серийалы, 1991, № 1, ъ.27-33.

123. Дашнаки. /Составитель и автор вступительной статьи Б.Голебов. Баку:

Коммунист, 1990, 39 с.

124. Денстервилль (Генерал майор). Британский империализм в Баку и Персии.

1917-1918. Воспоминания. (Пер.с англ. Руденко). Тифлис: Совет. Кавказа,

1925, 281 с.

125. Документы и Материалы по внешней политике Закавказье и Грузии.

Тифлис: Типография Правительство Грузинской Республики, 1919, 512с.

126. Жорж де Малевил. Армянская трагедия 1915 года. Баку, Элм, 1990, 123с.

127. За власть Советов в Закавказье. Тифлис: Изд-во полит. Упр. ЗакВО, 1964,

96 с.

128. Закавказский Сейм. Стенографический отчет. Тифлис, 1918, 428 с. Без

издательство.

129. Из прошлого (Сборник материалов по истории Бакинской большевистской

организации и Октябрьской революции в Азербайджане). Баку:

Кооперативное издательство и при Б.К. А.К.П. Бакинский Рабочий, 1924,

107 с.

130. Исторические записки. /Отв.ред. Б.Д.Греков. Москва: Издательство

Академии наук СССР, 1938, 397 с.

131. История внешней политики СССР. 1917-1985. В. 2-х т. Т.1, 1917-1945 гг.

Под. ред. А.А.Громыко, Б.Н.Пономарева. Москва: Наука, 1986, 534 с.

132. История гражданской войны в СССР. 1917-1922. В.5-ти т. Т.3.

ред.комис.С.Ф.Найда и др. Москва: Политиздат, 1958, 678 с.

133. Казем–заде Фируз. Борьба за Закавказье (1917-1921). /Перевод Л. А.

Умаевой/. АМЕА А.А.Бакыханов адына Тарих Институтунун архиви. Ф. 1,

156

сий. 1, инв. 4292.

134. Камуран Г. Армянское досье. Баку: Язычы, 1993, 372 с.

135. Канадеев И.К. Очерки Закавказской жизни. Баку: Азербайджанской

Советской Энциклопедии, 1990, 122 с.

136. Карабахский вопрос. Истоки и сущность в документах и фактах.

/Редколлегия: Товмасян В.А., Атаджанян В.А., Нерсисян Ю.Б.

Степанакерт: 1989, 158 с.

137. Качазнуни Ов. Дашнакцутюн больше нечего делать! Баку: Элм, 1990, 92с.

138. Кирокосян Дж. Младотурки перед судом истории. Ереван: Айастан, 1986,

480 с.

139. Колесникова Н.Н. Из истории борьбы за Советскую власть в Баку (август

1917 г. – июль 1918 г. Воспоминания. Баку: Азернешр, 1958, 119 с.

140. Лифшиц Л.М. Героический подвиг Бакинских большевиков. Баку:

Азернешр, 1964, 290 с.

141. Магеррамов Н. Междупартийная борьба по национальному вопросу в

Азербайджане (март 1917-сентябрь 1918 гг.): Дис. ... канд.ист.наук.

Москва, 1991, 192 с.

142. Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и Армяне. Баку: Азернешр, 1996, 158с.

143. Мамедова Л. Деятельность Армянских политических организации в

Азербайджане (1918-1920 гг.): Дисс. ... канд.ист.наук. Баку, 1996, 193 с.

144. Мамедова Л. Февраль 1917: Новая фаза подъема армянского

политического в Азербайджане. Баку: Азернешр, 1995, 61 с.

145. Мамедова Л. Панорама военно-политических событий августа-сенртября

1918 года в Баку. // Щярби Билиk, № 5, 1997, с.75-79;

146. Мамедова Э.А., Раджабов Р.А. Обшественно-политические процессы в

Азербайджане в 1917-1920 годы. Баку: Азербайджан, 1997, 36 с.

147. Мансуров А. Белые пятна истории и перестройка. Баку: Язычы, 1990, 224

с.

148. Мемуары Русского офицера. //АМЕА-нын Хябярляри. Тарих, фялсяфя, щцгуг

серийалы, 1988, № 3, с.80 -103.

157

149. Микоян А. Дорогой Борьбы. Москва: Политиздат, 1971, 590 с.

150. Мильман А. Политический строй Азербайджана в Х1Х – начале ХХ веков.

Баку: Азернешр, 1966, 318 с.

151. Минц И.И. Год 1918 – й. Москва: Наука, 1982, 576 с.

152. Мусаев Р.М., Мустафаев Д.М., Раджабов Р.А. Из общественно-

политической истории Азербайджана начала ХХ столетия. Баку:

Азернешр, 1998, 78 с.

153. Наджафов Б. Лицо Врага история армянского национализма в Закавказье в

конце Х1Х – начале ХХ в. Часть первая. Баку: Элм, 1993, 392 с.

154. Наджафов Б. Лицо Врага. История Армянского национализма в Закавказье

в конце Х1Х – начале ХХ века. Часть вторая. Баку, Шарг-Гарб, 1994, 336 с.

155. Насиров Т. Борьба за власть в Азербайджане (1917-1920 гг.). Баку:

Азербайджан, 1993, 120 с.

156. Национальный проблемы. //Двухнедельный журнал. №2, Москва, Т-во

Типографии А.И.Мамонтова, 1915, с. 29-38.

157. Непролетарский партии и организации национальных районов России в

октябрьской революции и гражданской войне. Москва: Калининский

Государственный Университет, 1980, 274 с.

158. Нефтяное дело. Журнал, Баку, 1918, №13-16, с.2-6.

159. Привольный А.А. Над Муганью зарево Октября. Баку: Азернешр, 1967,

199с.

160. Раевский А. Английская интервенция и Мусаватское правительство (к

истории интервенции и контрреволюции в Азербайджане). Баку: Красный

Восток, 1927, 191 с.

161. Раевский А. Партия Мусават и ее контрреволюционная работу. Баку:

АЗГИЗ, 1929, 64 с.

162. Ратгаузер Я. Революция и гражданская война в Баку. Часть первая. 1917-

1918 гг. Баку: Красный Восток, 1927, 221 с.

163. Садыгов М. Ответь тебе даст история. Геноцид азербайджанцев в цифрах,

фактах, документах - ХХ век. Баку: Мутарджим, 1995, 382 с.

158

164. Сеф С. Е. Революция в 1917 года в Закавказье (документы и материалы).

Тбилиси: Акционерное общество, ЗакКнига, 1927, 391 с.

165. Сеф С.Е. Борьба за Октябрь в Закавказье. Тбилиси: ЗакКнига, 1932, 162с.

166. СССР и Турция 1917-1979. Москва: Наука, 1981, 320 с.

167. Сулейманов М. Дни минувши. Баку: Азернешр, 1990, 207 с.

168. Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции и гражданской

войны в Азербайджане. Баку: Изд-во Акад. наук Аз. ССР, 1957, 332 с.

169. Третья годовщина Великого Октября 1917-1920. Сборник. Баку:

Азерцентропечать, 1920, 48 с.

170. Чохели А.И. Политика Франции в отношении Грузии в 1917-1921 годах.

Тбилиси: Мецниереба, 1980, 173 с.

171. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая

распродажа Мугани инородцам. Баку: Элм, 1990, 160 с.

172. Шаумян С.Г. В. 2-х т. Т. 2, Москва: Госполитиздат, 1958, 411 с.

173. Шаумян С.Г. В. 2-х т. Т. 2, Москва: Политизидат, 1978, 436 с.

174. Шаумян С.Г. Статьи и речи. Баку: Красный Восток, 1929, 305 с.

175. Шаумян С.С. Бакинская коммуна. Баку: Красный Восток, 1927, 118 с.

176. Штейн Г. Бакинская Коммуна. Баку: Красный Восток, 1928, 82 с.

177. Эзов Г. Сношения Петра Великого Армянским народом. Санкт-Петербург:

Типография императорской Академии наук, 1898, 511 с.

178. Юсупов И.А. Установление развитие Советско-Иранских отношений 1917-

1927 гг. Дашкент: Фан, 1969, 227 с.

159

Vaqif Abışov

ХÜLASƏ

ХХ əsrin əvvəllərində dünyada baş vermiş böyük tariхi hadisələr - Birinçi Dünya müharibəsi (1914-1918-çi illər), Rusiya imperiyası ərazisində fevral və oktyabr 1917-çi il siyasi cevrilişlər nətiçəsində dünyanın sosial-siyasi və iqtisadi sistemində aşkara cıхmış parcalanmalar coх böyük təlatümlərə yaratmışdır.

Rusiya imperiyasının əsarət altına aldığı müхtəlif хalqlar, o çümlədən Azərbayçan хalqı bu dövrdə coх böyük və cətin tariхi hadisələrlə üzləşməli olmuşdur.

Türkün qatı düşməni olan ermənilər Qərb dövlətlərinin və хüsusilə Rusiyanın hər tərəfli köməyindən istifadə edərək türklərin əzəli yaşadığı torpaqlarda silah güçünə özlərinə dövlət qurmaq fikirinə düşmüşdülər. Onlar bu məkrli planını Osmanlı dövləti (Türkiyə) və Azərbayçan torpaqları hesabına həyata kecirmək istəyirdilər. Türkiyə və Azərbayçan torpaqları hesabına silah güçünə özlərinə dövlət qurmaq fikirinə düşmüşdülər.

Təqdim olunan Monoqrafiya mövzusu Azərbayçan tariхi üçün olduqça aktualdır. Sovet dövrü tariхciləri əsasən 1918 – çi il Bakı qırğınlarına müəyyən yer ayırsalar da

ermənilərin türklərə qarşı (yalnız türklərə qarşı deyil, həmcinin Azərbayçanda yaşayan başqa хalqlara qarşı) törətdikləri qırğınları sinifi mübarizə, vətəndaş müharibəsi kimi qiymətləndirmiş və məsələnin əsl mahiyyətini qəsdən gizlətmişdilər.

Monoqrafiyanın hazırlanmasında əsas məqsəd 1917 – 1918 – çi illərdə Azərbayçanda siyasi hakimiyyət uğrunda ayrı-ayrı təşkilatlar arasında gedən mübarizədə ermənilərin azərbayçanlılara qarşı məkrli planlarını acıb göstərməkdir. Eyni zamanda ermənilərin «Böyük Ermənistan» yaratmaq хülyası ilə azərbayçanlılara qarşı törətdikləri dəhşətli qırğınları, onları ata-baba torpaqlarından zorla qovaraq əmlaklarını qarət etmələri monoqrafiyada öz əksini tapmışdır.

«Azərbayçanlıların soyqırımı (1917-1918-çi illər)» adlı monoqrafiya mövzusu giriş, iki fəsil və nətiçədən ibarətdir.

Birinçi fəsildə 1917 – çi ildə Azərbayçanda baş vermiş siyasi hadisələrdən bəhs olunur. Bu fəsildə Azərbayçanda hakimiyyəti ələ almaq ücün müхtəlif siyasi qüvvələr arasında gedən mübarizənin daha da kəskinləşməsi qeyd olunur və Çənubi Qafqazda əsas siyasi və iqtisadi mərkəz olan Bakı şəhərində fəaliyyət göstərən siyasi partiyaların məqsədləri aydınlaşdırmağa calışılır.

Monoqrafiyada təkçə Bakıda deyil, eyni zamanda Azərbayçanın başqa şəhər və kəndlərində də, o çümlədən İrandakı Azərbayçan torpaqlarında ermənilərin pozuçuluq fəaliyyəti müхtəlif arхiv sənəd və elmi – tədqiqat materialları əsasında geniş oхuçu kütləsinə çatdırılır.

Ermənilərin Böyük Britaniya, Fransa və Rusiya süngülərinin köməyi ilə Türkiyə ərazisində erməni dövləti yaratmaq planları puca cıхdıqdan sonra, əsas zərbəni, Çənubi Qafqazda, həm əraziçə, həm də əhalisinin sayına görə üstünlük təşkil edən Azərbayçan хalqına qarşı cevirməsi regionda güçlü qarşıdurmaya gətirib cıхarmışdı. Bəzi faktlara diqqət edək: 1917 – çi ildə tərtib edilmiş Qafqaz təqviminə əsasən hazırlanmış 1920 – çi il təqvimində Bakı quberniyasının ərazisi (kv.km.-lə) 39.075.15, Gənçə üzrə 44.371.29, Zaqatala üzrə 3.992.54, İrəvan 9.858.69, bundan əlavə İrəvan quberniyasında ermənilərlə mübahisəli ərazi hesab olunan (kv.km. – lə) 7.913.17 və Tiflis quberniyası üzrə 8.685.13 kv.km göstərilir. Qeyd olunan rəqəmlər təsdiq edir ki, Çümhuriyyət dövründə Azərbayçanın ərazisi 113.895.97 kv.km olmuşdur. Əhalinin sayı isə, Bakı quberniyası üzrə 1.281.575 nəfər, Gənçə quberinaysı üzrə 1.275.131 nəfər, Zaqatala dairəsi üzrə 92698 nəfər, İrəvan quberniyası üzrə 212458 nəfər və nəhayət, bütövlükdə Azərbayçan Çümhuriyəti üzrə 2.861.862 nəfərin yaşadığı qeyd olunur.

St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşeviklər partiyası ilə Daşnaksütyun və Erməni Milli Şurası arasında yaranmış ittifaqın əsas məqsədi Sovet bayrağı altında Çənubi Qafqazda azərbayçanlıların siyasi və hərbi çəhətdən təşkilatlanmasına imkan verməməyə, onları qətlə yetirməyə, evlərini yandıraraq əmlaklarını qarət etməyə, sağ qalanları isə öz doğma torpaqlarından qovmağa və nətiçə etibarilə gələçəkdə erməni dövləti yaratmaq ücün geniş ərazilərin boşaldılmasına хidmət etməli idi.

160

Əgər St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovet erməni silahlı dəstələrindən istifadə etməsəydi və «Dasnaksütyun», «Hncaq» və başqa mürtəçe-terrorcu erməni təşkilatlarının mənafeyini təmsil edən erməni Milli Şurası ilə ittifaqa girməsəydi hec şübhəsiz, ermənilər Bakıda, eləçə də Azərbayçanın bir coх şəhərlərində dinç azərbayçanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədə bilməzdilər.

V.İ.Leninin «Türkiyə Ermənistanı» haqqında dekretini (bu dekret 1917 – çi il dekabrın 29 – da verilmiş, 1918 – çi il yanvarın 15 – 28 – də III Ümumrusiya Sovetlər qurultayında təsdiqlənmişdir) Türkiyədə həyata kecirə bilməyən St.Şaumyan, həmin dekreti erməni «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli Şurası ilə ittifaqa girərək Azərbayçanda həyata kecirməyə başlayır.

Erməni daşnakları bolşeviklərin siyasi hakimiyətinə arхalanaraq Türkiyədə yarada bilmədikləri Erməni dövlətini Qafqazda Azərbayçan türklərinin dədə-baba torpaqları hesabına yaratmaq fikirində idilər.

İkinçi fəsildə erməni-bolşevik hərbi qüvvələrinin Şimali Azərbayçanın mərkəzi şəhərləri olan Bakıda, eləçə də Şamaхı, Quba, Oarabağ, Kürdəmir, Salyan, Lənkəran, ingilis-rus süngülərinə arхalanaraq Çənubi Azərbayçanın Salmas, Хoy, Urmiya, Maku və başqa yerlərində azərbayçanlılara qarşı törətdikləri dəhşətli qırğınları coхsaylı arхiv sənədləri və elmi ədəbiyyatlardan istifadə etməklə şərh olunmuşdur.

Monoqrafiyada ermənilərin, əvvəlləçə Müvəqqəti hökumət, sonra Sovet Rusiyası və Bakı Хalq Komissarları Soveti, eləçə də Sentrokaspi Diktaturasının himayəsindən istifadə edərək azərbayçanlılara qarşı məkrli planlarını həyata kecirmələri verilmişdi.

Monoqrafiyada Azərbayçan Хalq Çümhuriyyət ordusu müzəffər Türk hərbi qüvvələri ilə birlikdə ingilis – rus və erməni silahlı birləşmələrini Bakıdan, eləçə də Azərbayçanın başqa ərazilərindən qovub cıхarmaları öz əksini tapmışdı.

1991 – çi ilin sonunda Azərbayçan özünün siyasi və dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, ХХ əsrin əvvəllərində хalqımıza qarşı ermənilərin törədikləri soyqırımları çiddi və sistemli araşdırılmağa başlanılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ermənilərin хalqımıza qarşı apardığı soyqırımı siyasəti bütün ХХ əsr boyu davam edib və təəssüflər olsun ki, soyqırım problem bu gün də qalmaqda davam edir. Lakin bu sahədə aparılan elmi – tədqiqat işləri hələ yetərli deyil. Cünki ermənilər türk torpaqlarına qarşı öz məkrli iddialarından bu gün də əl cəkməmişdir. Coх təəssüflər olsun ki, ХХI yüzilliyin əvvəllərində də öz haqqsız və ədalətsiz «fəaliyyətlərini» davam etdirən ermənilər bəzi qərb dövlətiləri və o çümlədən Rusiya tərəfindən aktiv müdafiə olunmaqdadır. ХХ yüzilliyin 90 – çı illərində azərbayçan torpaqlarının 20 % - i zəbt edən ermənilər bu gün də işğal altında saхlamaqda davam edir. Ona görə də bu aktual, çiddi problemin elmi çəhətdən öyrənilməsinə nəinki Azərbayçan tariх elmi, eyni zaman da şəhid olmuş övladlarının хatirəsini daimi əziz tutan, tariхi vətən torpağının itirilməsi ilə barışmayan, ruhdan düşməyən, həqiqətin qalib gələçəyinə ümidini itirməyən Azərbayçan хalqı хüsusi diqqət verilməlidir.

161

Вагиф Абышов

Резюме Великие исторические события всемирного масштаба, происходившие в начале ХХ

века – Первая мировая война 1914-1918 гг., политические перевороты в феврале и в октябре 1917 года на территории Российской империи, раздробления мировой социально – экономической и политической системы в результате этих событии вызвали большое смятение.

Разные народы, в том числе Азербайджанский народ, бывшие в неволе в составе Российской империи, под национальным гнетом, в этот период были вынуждены столкнуться с большими и трудными историческими событиями.

Ярые враги тюрков – армяне, пользуясь всесторонней помощью западных государств и особенно России, стали претворять в жизнь идею создания армянского государства на исконно тюркских землях силой оружия. Армяне хотели осуществить этот коварный план за счет территорий Османского государства (Турции) и Азербайджана.

Представляемая тема монографии очень актуальна для азербайджанской исторической науки. Историки советского периода в основном уделили определенное место резням в городе Баку в 1918 – ом году, но учиненные армянами резни, зверства против местного тюркского (необходимо отметить, что не только тюркского) населения были оценены ими как факты классовой борьбы, гражданской войны и этим они старались скрыть истинную суть вопроса.

Главной целью в подготовке монографии является раскрытие коварных планов армян против азербайджанцев в ходе борьбы отдельных организаций за политическую власть в Азербайджане в 1917 – 1918 гг. Одновременно в монографии нашли свое отражение ужасные резни, учиненные армянами против азербаджанцев с целью претворения в жизнь несбыточной мечты о «Великой Армении», массовое изгнание азербайджанцев с их родных, исконных земель, массовый грабеж собственности изгнанных азербаджанцев армянами.

Монография «Геноцид азербайджанцев (1917 – 1918 гг.)» состоит из введения, двух глав и заключения.

В первой главе предметами исследования являются политические события, происходившие в Азербайджане в 1917 – ом году. В этой главе подчеркивается обострение борьбы между разными политическими силами за власть в Азербайджане и выясняются цели политических партий, функционируюших в главном политическом и экономическом центре Южного Кавказа – в городе Баку.

В монографии на основе разных архивных документов и материалов исследуется деструктивная, разрушительная «деятельность» армян не только в Баку, но и одновременно в других городах и селах северного Азербайджана, в южном Азербайджане и результаты скрупулезного исследования доводятся до сведения ширикого круга читателей .

После крушения планов армян с помошью штыков (оружия) Великобритании, Франции и России создать армянское государство на территории Турции, главный удар был направлен на Ажербайджан, который территориально и по числу населения был ведушим на Южном Кавказе. Обратим внимание на некоторые факты: В календаре 1920 – го года, созданном на основе Кавказского календаря, составленного в 1917 – ом году, территория Бакинской губернии (в кв.км.) указывалась как 39.075.15, территория Гянджинской губернии равнялась 44.371.29 кв.км, Закатальский округ имел территорию в 3.992.54 кв.км, Иреванская губерния имела территорию в 9.858.69 кв.км., кроме того, территория Иреванской губернии, считавшаяся спорной с армянами, равнялась 7.913.17 кв.км и Тифлисская губерния имела территорию 8.685.13 кв.км. Эти цифры подтверждают, что в период Демократической Республики (1918 – 1920 гг.) территория Азербайджана равнялась 113.895.97 кв.км. По вышеуказанному календарю, численность насаления в Бакинской

162

губернии равнялась 1.281.575 человек, в Закатальском округе жили 92698 человек, численность населения Иреванской губернии равнялась 212458 человек, и наконец, отмечалось, что на территории Азербайджанской Демократической Республике жили 2.861.862 человек. Превращение Азербайджанского народа в объект армянских нападений, армянской агрессии стало причиной сильного противостояния в регионе.

Главная цель союза, созданного между Большевитской партией, руководимой в Баку С.Шаумяном, партией «Дашнакцутюн» и Армянским Национальным Советом должна была служить воспрепятствованию политической и военной организации в Южном Кавказе азербайджанцев подфлагом Советов, физическому уничтожению азербайджанцев, массовому грабежу их собственности, массовому изгнанию оставшихся в живых азербайджанцев с родных земель и в конечном итоге «освобождению» обширных территорий для создания в будущем на этих территориях армянского государства. Несомненно, что Бакинский Совет, руководимый С.Шаумяном, без использования армянских вооруженных формировании, без союза с партиями «Дашнакцутюн», «Гнчак» и Армянским Национальным Советом, представляющими интересы реакционно – террористических армянских организаций, армяне не смогли бы учинить массовую резню против мирных азербайджанцев в Баку, а также в других городах Азербайджана.

С.Шаумян, который не смог претворить в жизнь декрет оснавателя Советского режима В.И.Ленина «О турецкой Армении» (который был обнародован 29 декабря 1917 – го года и утвержден на III в Всероссийском съезде Советов, который проводился 15 – 26 января 1918 – го года) на территории Турции, начал осуществить в Азербайджане в союзе с партией «Дашнакцутюн» и Армянским Национальным Советом.

Армянские дашнаки, потерпевшие неудачу в Турции, опираясь на политическую власть болшевиков, собирались создать армянское государство на Южном Кавказе – на исконных, родных землях азербайджанских тюрков.

Во второй главе на основе многочисленных архивных документов и научной литературы изложены, исследованы ужасные резни против азербайджанцев, учиненные армяна – большевитскими военными формированиями в центральных городах Северного Азербайджана (Баку, Шемахи, Куба), в Карабахе, в Кюрдамире, в Сальяне, в Ленкорани, а англо – русско – армянскими военными силами и в других городах Южного Азербайджана.

В монографии освешается античеловеческая деятельность армян при реализации своих сумасбродных, коварных планов против азербайджанцев. Армян пользовались сначала активным покровительством Временного Правительства, а потом нового Советского правительства России, Бакинского Совета Народных Комиссаров, а также Диктатуры Центрокаспия.

В представляемой монографии нашими свое отражение совместная освободительная военная деятельность армии Азербайджанской Демократической Республики и победоносных военных формирований Турции по вытеснению и изгнанию англо – русских и армянских военных формирований из городе Баку, а также из других территорий Азербайджана.

После восстановления государственной, политической независимости Азербайджана в конце 1991 – го года было начато серъезное и системное исследование геноцида, учиненного армянами против нашего народа в начале ХХ столетия. Необходимо отметить, что эта сумасбродная, античеловеческая, коварная «деятельность» армян продолжалась также в течении всего ХХ века и тяжелые проблемы, связанные с этим геноцидом, остаются до сих пор. Важно подчеркунуть, что проведенные научно – исследовательские достижения по изучению этой проблемы пока не могут удовлетворить наши требования. Потому, что армяне до сих пор не отказались от своих коварных планов завоевания тюркских земель и расширения территори «Армении» за счет этих территорий. К сожалению, и в начале ХХI столетия армян в этом несправедливом деле активно поддерживают некоторые государства и международные организаци. Армяне до сих пор держат под оккупацией 20 % азербайджанских земель, которые отторгнула от Азербайджана в начале 90 – х годов

163

прошлого века. Поэтому необходимо обратить особое внимание научному изучению этой актуальной, острой проблемы не только Азербайджанской исторической науки, но и всего Азербайджанского народа, который хранит Память о своих павших, не смирился с потерей вековых, родных очагов, не пал духом, не теряет надежду на торжество Справедливости.

164

Abishov Vaqif

SUMMARY

Great historical events occurred in the early XX century in the world-World War 1(1914-1918), political revolutions in the territory of the Russian Empire (February and October revolutions of 1917 are meant- A.V.).

Splits in world social, economic and political system happened at the result of these events caused the world to worry greatly.

Different nations, including Azerbaijani people being enslaved by Russian Empire had to face a very great and hard historical events.

Bitter enemies of Turks the Armenians-taking advantage of the Western States, in particular of Russia's support intended to establish by force their own state on the account of the lands which belonged to the ancestors of Turks from the very outset. They tried to realize their insidious plan on the account of the lands of Ottoman State Turkey and Azerbaijan.

The subject of the monograph is very actual for the history of Azerbaijan. Although the soviet historians had partially given share to Baku bloodshed's of 1918, but had deliberately hid the main essence of the matter and assessed the bloodshed's committed by Armenians against the Turks as a class struggle or a civil war.

The main goal of the monograph is to reveal the Armenians in-dicious plans against the Azerbaijanis in the struggle among different organizations for political power in Azerbaijan in 1917-1918.

It should be noted that these bloodshed's had been committed not only against the Turkish, but as well as the other nations living in Azerbaijan.

As well as how the Armenians intending to establish "Armenia" created bloodshed's against the Azerbaijanis and driving them out, from their ancestral lands robbed their property had found its reflection in the monograph.

The monograph "Genocide of Azerbaijanis (1917-1918)" consists of the introduction, two chapters and conclusion.

In chapter I is spoken about the political events happening in Azerbaijan in 1917. In this chapter is noted how the struggle among the different political forces had aggravated in Azerbaijan for seizure of the power and is revealed the aims of political parties functioning in Baku being the main political and economic center in South Caucasus

Basing on different archieve materials and documents the Armenians confusion activity not only in Baku, but as well as in other towns and villages of Azerbaijan, including in the Azerbaijani lands of Iran is brought to wide readers attention in the monograph.

When the Armenian's plans to create in the territory of Turkey an Armenian state with the help of the bayonets of Great Britain France and Russia failed, then they turned the main blow at Azerbaijan which for her territory and the amount of population had superiority in South Caucasus. Let's look through some facts: In the calendar of 1920 based on the calendar of the Caucasus compiled in 1917 is shown that the territory of Baku province covered (in km2) -39.075.15, Ganja - 44.371.29; Zagatala - 3.992.54; fravan - 9.858.69, besides disputable areas with the Armenians in Iravan province (km2) 7.913.17 and in Tiflis province 8.685.13. The figures prove that at the time of the Azerbaijan Democratic Republic the territory of Azerbaijan covered 113.895.97 km2. And the amount of the population was: in Baku province 1.281.575; Ganja province 1.275.131; in Zagatala district 92698, in Iravan province 212458 and finally in the whole Azerbaijan Republic 2.861.862.

As the Armenian attacks was turned against the Azerbaijani people it brought to hard confrontation in the region.

The main goal of the alliance among the Bolshevik party lead by St.Shaumyan, "Dashnaksutyun" and the Armenian National Soviet was acting under the Soviet flag not th give the Azerbaijanis a chance to be organized both politically and militarily in the South Caucasus, to kill them, burning their houses to rob their property, to drive those people out who had survived and to clear out vast areas, in order to create in the future the Armenian state in these areas.

If the Baku Soviet headed by St.Shaumyan hadn't used the Armenian armed bands and hadn't entered into the alliance with the National Soviet which represented the interests of "Dashnaksutyun", "Hnchag" and other reactionary-terrorist Armenian organizations, then, no

165

doubt, the Armenians wouldn't be able to commit mass bloodsheds against the peaceful Azerbaijanis in Baku and in other towns of Azerbaijan. St.Shaumyan couldn't realize V.I.Lenin's Decree about the "Turkish Armenia" (The Decree was issued on December 29,1917, but was affirmed in the III All-Russian Congress of the Soviets held on January 15-28, 1918), then he began to realize it in Azerbaijan in the alliance of the Armenian "Dashnaksutyun" party and the Armenian National Soviet.

Being supported by the political power of Bolsheviks the Armenian dasnaks weren't been able to realize their plan in Turkey intended to create the Armenian State in the Caucasus on the account of the lands which belonged to ancestors of the Azerbaijani Turks.

In the chapter II basing on numerous archieve documents and scientific literature is accounted how the Armenian-dashnak armed forces being supported by Anglo-Russian bayonets committed terrible bloodsheds against the Azerbaijanis in the main towns of north Azerbaijan-Baku and Shamakhy, as well as in Guba, Garabagh, Kurdamir, Salyan, Lankaran, and also in Salmas, Khoy, Urmiya, Maku and other places of South Azerbaijan.

In the monograph is spoken how the Armenians began to realize their perfidious plans against the Azerbaijanis at first under the patronage of the Provisional Government, then of the Soviet Russia and Baku People Commissars Soviet, as well as Centrocaspian Dictatorship.

Besides in the monograph has found reflection how the Azerbaijan Democratic Republic's Army joining with the victorious Turkish military forces drove out the Anglo-Russian and Armenian armed units from Baku, as well as the other areas of Azerbaijan.

After the restoration of Azerbaijan's independence in 1991 began the serious and systematic researches of the genocide committed by the Armenians against our nation at the beginning of the XX century.

That's why not only Azerbaijan historical science, but all the Azerbaijani people who honors the memory of their shahid sons, who don't reconcile with the seizure of historically native lands, who don't lose their optimism and believe that some day the justice will give a particular consideration to this actual and serious problem and to re search it.

But, unfortunately, now at the beginning of the XXI century illegal actions of the Armenians contradicting the human lows is supported by some states.

And still more than 20 per cent of our lands being seized at early 90s of the XX century are under the occupation of the Armenians.

That's why a special consideration should be given to the research of this problem.

166

Abişov Vaqif Şirin oglu Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər)

Baki, Nurlan, 2007

Kompüter yıgımı: Ruqiyyə Talıbova. Computer dizaynı: Elmar Məhərrəmov.

Yıgılmaga verilmişdir: - 11 noyabr 2006-ci ildə. Çapa imzalanmışdır: - 6 fevral 2007-ci ildə.

Sifariş: № 23. Formati: 60/90 - l/l6. Həcmi: 11 ç.v. Tirajı: 500.

Kitab «Nurlan» nəşriyyat-poliqrafiya Müəssisəsində çap edilmişdir.

Müəssisənin direktoru N.B.Məmmədli. Tel. 497-16-32; 427-44-61; 050-311-41-89.

Ünvan: Baki, İcərişəhər, 3-cü Maqomayev küç., 8-ci düngə, ev 4.

167

168