AZƏRBAYCANIN DÜNYA ƏHƏMİYYƏTLİ ABİDƏLƏRİ

AZƏRBAYCANIN DÜNYA ƏHƏMİYYƏTLİ ABİDƏLƏRİ

AZ

ƏR

BA

YC

AN

IN D

ÜN

YA

ƏH

ƏM

İYY

ƏT

Lİ

AB

İDƏ

LƏ

Rİ

1

RAHĠBƏ ƏLĠYEVA TAMAġA ĠSAYEVA

ELÇĠN ƏLIYEV NƏSĠB ZEYNALOV

AZƏRBAYCANIN DÜNYA

ƏHƏMĠYYƏTLĠ ABĠDƏLƏRĠ

AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutu

Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası

problemləri Ģöbəsi.

Bakı-2015

2

AMEA Memarlıq və Ġncəsənət Ġnstitutunun Elmi

ġurasının qərarı ilə çap olunur (12 oktyabr 2015-ci il, 8 saylı)

Elmi redaktor: Hacıyeva S.X.

memarlıq doktoru, dosent

Rəyçilər: Mikayılova M.N.

memarlıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Tangudur S.

memarlıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

A-40. Rahibə Əliyeva, TamaĢa Ġsayeva, Elçin Əliyev,

Nəsib Zeynalov. AZƏRBAYCANIN DÜNYA ƏHƏMİYYƏTLİ

ABİDƏLƏRİ.

A

© «AVROPA» nəşriyyatı-2015

4702060106-81

8032-2015 Qrifli nəşr

3

ÖN SÖZ

Azərbaycan çoxəsrlik tarixə malik maddi mədəniyyət

nümunələri ilə zəngin bir ölkədir. Maddi mədəniyyət nümu-

nələrinin qorunması daima ölkə prezidentinin diqqət mərkəzin-

dədir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının ərazisində 6308 tarix

və mədəniyyət abidəsi dövlətin mühafizəsindədir, 27 dövlət tarix-

mədəniyyət, memarlıq, bədii və etnoqrafiya qoruğu fəaliyyət

göstərir.

―Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında‖

Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, Azərbay-

can Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş

daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə

görə bölgüsü Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 02

avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

Yeni aşkar olunmuş abidələr mütəmadi olaraq daşınmaz tarix və

mədəniyyət abidələrinin siyahısına əlavə olunur. Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi daşınmaz tarix və

mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü

siyahısında 21 Dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi qeydə

alınmışdır. Qeydiyyatda məqsəd, siyahıya alınmış abidələrin

YUNESKO-nun Dünya Mədəni İrsinə təqdimatından irəli gəlir.

Bu memarlıq abidələrindən 2000-ci ildə ―İçərişəhər‖ Dövlət

Tarix Memarlıq Qoruğu şəhərsalma quruluşu, ―Şirvanşahlar

sarayı‖ kompleksi və ―Qız qalası‖ ilə birlikdə və 2007-ci ildə

arxeoloji abidələr qrupuna daxil edilmiş ―Qobustan‖ Dövlət Tarix

Bədii Qoruğu YUNESKO-nun Dünya Mədəni İrsi Siyahısına

daxil edilmişdir. Bu abidələr təkcə Azərbaycanın deyil, Dünya

mədəniyyətinin inciləri kimi qeydə alınmışdır.

Qeydə alınmış 21 memarlıq abidəsi haqda alim və memar-

ların ayrı-ayrılıqda nəşrləri və tədqiqatları mövcud olsa da,

bütünlükdə Dünya əhəmiyyətli abidələrin kompleks şəkildə nəşri

ilk dəfə olaraq AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun

―Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası problemləri‖

şöbəsində həyata keçirilir. Məqsəd, YUNESKO-nun Dünya İrsinə

4

təqdim olunacaq abidələr haqda elmi-biblioqrafik məlumatın

memar və tələbələrə, eləcə də geniş oxucu kütləsinə

çatdırılmasından ibarətdir.

―Qobustan‖ Dövlət Tarix Bədii Qoruğu Dünya əhəmiyyətli

arxeoloji abidələr sırasında qeydə alınsa da, YUNESKO-nun

Dünya İrsi Siyahısına salınması, qoruq haqda olan tədqiqatları

kitaba daxil etməyə bizi vadar etdi.

Qeyd etmək istərdim ki, bu məlumatlar mövcud baza

əsasında, gələcək tədqiqatlar üçün zəmin olaraq hazırlanmışdır.

5

ATƏġGAH

XIX əsrin əvvəllərində

fransız şərqşünası M.Y.

Sen-Marten qeyd edirdi:

―Bakı şəhəri qədim za-

manlardan çoxsaylı neft

mənbələri və yer altından

sərbəst şəkildə çıxan qaz-

ları, təbii alovları ilə mü-

qəddəs məkan sayılırdı.‖

Bir çox yerlərdə bu

―daimi‖ alovlar altar və

od məbədini yaradan atəş-

pərəstlər tərəfındən müda-

fıə edilirdi.E.ə. X-IX əsr-

lərdə Zərdüşt dininin ya-

ranmasıyla, zərdüştlər həm

göy cisimlərinə, həm də

oda sitayiş edir, öz müqəd-

dəs ―allahlarına‖ inanc-

larını təzahür etdirirdilər.

Tarixçilərdən bəziləri zər-

düştliyin məhz qədim Ab-

şeronda, bəziləri isə İran

dövləti ərazisində yaran-

dığını iddia edirlər.400 il

hakimiyyətdə olmuş qədim

Sasanilər və onlara qədər

(b.e. II əsri) mövcud olmuş

Əhəmənilər dövləti Zərdüşt

dininin təsiri altında şərq-

dən qərbə kimi böyük bir ərazini fəth etməklə bu dinin sərhəd-

lərini genişləndirməkdə vasitəçi olmuşlar. Sasanilər Şərqi Asiya-

nın (Çin, Hindistan) böyük bir hissəsini əsarətdə saxlamaqla

Kateqoriya: Dini tikili

Abidə növü: Məbəd

Mənsubiyyəti: Memarlıq

abidəsi

Kompleks: Memarlıq

kompleksi

Əhəmiyyəti: Dünya

əhəmiyyətli

Ünvan:

Bakı şəhəri,

Suraxanı

rayonu

Ġnventar nömrəsi: 1

Tarix XVIII

əsr

6

Zərdüşt dinini dövlət dininə çevirmiş və istila etdikləri ərazilərdə

―od məbədləri‖ inşa etdirmişlər. Sasanilər dövrünün ibadətgah-

ları ―dörd qübbə‖ (4 tağ) adlanan, günbəzi kub şəklində olan tiki-

lidən ibarət olmuşdur. 4 tağ - 4 müqəddəs ünsürə (su, od, hava və

torpaq) xitabən qurulmuşdur. Hər bir məbədin müqəddəs yeri

odun saxlanıldığı kub şəklində olan səcdəgahı idi.

Eramızın əvəllərində Azərbaycan ərazisində yüzlərlə od

yanır, istər möhtəşəm məbədlərdə, istərsə də sadə adamların

səcdəgahlarında minlərlə insan oda sitayiş edirdi. Məhz buna

görə Azərbaycanın ―Odlar yurdu‖ adlandırılması təsadüfi deyil.

Ölkənin şimal-şərqində, Abşeronda isə ―sirli, sönməz alovlar‖

əbədi olaraq yanmaqda idi.

Şərqdən Qərbə gedən Böyük İpək Yolunun keçdiyi orta əsr

Azərbaycanı, bir sıra ölkələrin diqqətini öz sərvətlərilə yanaşı

―od məbədləri‖lə də cəlb edirdi. Hindistan tacirləri də Azərbay-

can ərazisində, xüsusilə Bakıda dəniz ticarət əlaqələri qurmaqla

yanaşı, zəvvarların Abşerona axınına yardımçı olurdular. ― Od

məbədləri‖ ilə zəngin olan Bakı Qalasında hindlilərin inşa etdiyi

Multanı karvansarası (XIV-XIX əsrlər) ticarət küçəsinin ayrılmaz

memarlıq elementinə çevrilmişdir.

Lakin hindliləri həm də Bakıdan müəyyən məsafədə yerləşən

Suraxanının sirli, sönməz alovları cəlb edirdi. İngilis ictimai

xadimi Cons Hanney 1743-cü ildə ―rus kompaniyasının‖ taciri

kimi İran, Bakı və Abşeronda olmuş, bir sıra səyahətçilər kimi

(Kemfer, Villot, Lerx) Suraxanı kəndindəki Atəşgah onun

diqqətini cəlb etmişdi. O, buralarda ayrı-ayrı dövrlərdə tikilmiş

müxtəlif tipli qədim od məbədlərinin tam kompleksinin möv-

cudluğu haqqında yazırdı. Məhz ərazidə məbədlər ―meşəsinin‖

yaranması təsadüfı deyildi. Hindlilər odu xarici təsirlərdən

qorumaq və onun ətrafında təvaf etmək üçün, burada üstü

günbəzli 4 tağlı pavilyon inşa edirlər. Abşeronun Suraxanı

qəsəbəsində yerləşən məbədin tarixinin islamaqədərki dövrü

əhatə etdiyi fərz edilir. XVIII əsrdə Azərbaycana gələn Hindis-

tan tacirləri məbədi yenidən bərpa etmişlər.

Onilliklər keçdikcə Atəşgahın memarlıq-plan quruluşu

7

kompleks xarakter almaqla genişləndirilmişdir. Məbəd komplek-

sinə iki böyük karvansara, yaşayış hücrələri, mərkəzi səcdəgah

və qonaqlar üçün otaq - balaxana daxil edilmişdir. Atəşgah

qeyri-bərabər tərəfli, beşbucaqlı plan quruluşu və daxili qapalı

həyəti ilə Azərbaycanın karvansaralarını xatırladır.

Maraqlı ibadət tikililəri qrupuna daxil olan atəşpərəstlik

məbədinin əsas elementi olan od, həyətin mərkəzində atəşgahlar

üçün ənənəvi plan quruluşlu kvadrat əsaslı pavilyonun, yəni əsas

məbədin mərkəzində yerləşir. Zəvvarlar gündə 5 dəfə, saat

əqrəbinin əksi istiqamətində 4 ünsürlə əlaqəli olaraq 4 dəfə

alovun dövrəsində təvaf edirdilər. Təvaf zamanı alovun ətrafında

meyvələr düzülürdü. Xüsusilə nar alov, günəş rəmzi sayıldığı

üçün, ibadət zamanı onun mütləq olmasına diqqət ayrılırdı.

Məbəd yer səthindən 40- 50 sm hündürlükdəki kürsü üzərində

qurulmuşdur.(3)

Məbəd ətrafında, həyətin perimetri boyu qurulmuş 24 hücrə

və 1 otaq zəvvarlara, kahinlərə və onlartn rəiyyətlərinə xidmət

etmişdir. Bircərgəli yerləşgələr bir-biriylə daxili əlaqəsi olma-

dan, çatma tağ-tavanla örtülmüşdür. Kompleks şimal-şərq istiqa-

mətində olan giriş portalı və ikinci mərtəbədəki balaxana ilə

diqqəti cəlb edir və əsas həcm-fəza kompozisiyası yaradır.

Balaxanaya daxili həyətdən bir marşlı pilləkən qəfəsəsi qalxır.

Məbəd kompleksinin qərb tikililəri ikicərgəli plan kompozisiya-

sına əsasən qurulmuşdur. Səcdəgahın balaxanaya baxan hissə-

sində, şimal divarında, tağın üstündə hind dilində məbədin 1713-

cü ildə hindistanlı tacir Kançanaqaranın vəsaiti ilə tikildiyi barə-

də məlumat verilir. Məbədin səcdəgahının şimal divarındakı

tağının üstündə hind dilində epiqrafik kitabə quraşdırılmış,

Atəşgahın dənizdən azacıq aralı, Abşeron yarımadasındakı

Suraxanıda inşa olunduğu haqda məlumat verilir. Bu kitabələr

məbədin hind tacir və ziyarətçılərinə məxsus olduğunu sübut

edir.

Atəşgahın hücrələri karvansara rolunu oynamaqla hindlilərin

qısa müddətli dincəlməsi və ibadəti üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Balaxana avropalı səyyahlar üçun idi. Onlar hindlilərin ibadətini

8

buradan müşahıdə edirdilər.

1613-cü ildə məbədin ilkin tikilisi tacirlər üçün karvansara

tipli iki hücrədən ibarət olmuşdur.14 saylı hücrə tacirlərin

gecələməsi, 13 saylı hücrə isə (buradakı daş halqalar və heyvan-

ların yemlənməsi üçün axurlardan bəlli olduğu kimi) heyvanların

saxlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur.17 saylı hücrədəki alov

izləri ilkin ibadət məbədinin məhz burada yerləşdlyini sübut

edir.Daha sonralar, XVIII əsrdə mərkəzdəki alov üzərində dörd

tağlı məbəd qurulmuşdur.Digər hücrələrdən mətbəx, yaşayış və

işgəncə otaqları kimi istifadə olunmuşdur. 5 saylı hücrədə quyu

yerləşmişdir, lakin bu quyunun hansı məqsədə xidmət etdiyi

məlum deyil. Bu tipli quyular arxeolojı qazıntılar zamanı həyətdə

də aşkarlanmışdır. Bunların bəzilərinin ərzaq quyuları olduğu

bildirilir. Otaqlar çatma tağlı tağ-tavan konstruksiyası ilə

örtülmüşdür. Künc mövqe tutan hücrələrin örtük konstruksiyası

günbəzli olmaqla kahinlərə xidmət etmişdir. 18 saylı hücrədə

günbəz konstruksiyası ilə zəng otağı olmuş, zəvvarları ibadətə

səsləmişdir.

Od məbədi yerli usta və sənətkarlar tərəfındən inşa olunmuş-

dur. Abidə Şirvan- Abşeron memarlıq ənənələrini özündə əks

etdirməklə, bu məktəbin bariz nümunələrindən sayılır. Perimetr

boyu yerləşmiş birmərtəbəli otaqlar sadə memarlıq kompozisiya-

sı ilə Abşeronun ağ əhəng daşıyla inşa olunmuşdur. Ətrafdakı

cılpaq landşaftla harmoniya təşkil edən məbəd üzərindəki

maşekullar Abşeron qalalarının merlonlarını xatırladır.

Məbəd 1883-cü ilə, yəni Suraxanı kəndində neft emalı ilə

bağlı Mendeleyev zavodunun tikintisinə kimi fəaliyyət göstər-

mişdir. Bu zaman burada təbii alov söndüyündən, məbədə nəza-

rət edən kahin ―Od allahının‖ ondan üz çevirdiyini düşünərək

məbədi tərk edib Hindistana getmişdir. Artıq sadə insanların ilahi

bir şey kimi ibadət etdikləri alov kimlərinsə mənfəət mənbəyinə

çevrilmişdir.

1886-cı ildə III Aleksandr Bakıya gəldikdən sonra, onun

göstərişi ilə məbədə borularla qaz çəkilmiş, məbəd yenidən

alovlandırılmışdır. 2010-cu ildə, ərazidə aparılan arxeolojı

9

qazıntılar zamanı hücrələrə çəkilən qaz borularının izləri də

aşkarlanmışdır. Hücrələrdəki bacalar bunu bir daha sübut edir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il sərəncamı

ilə Bakı şəhəri, Suraxanı qəsəbəsində ―Atəşgah məbədi‖ Dövlət

tarix-memarlıq qoruğu elan olunmuşdur. Unikal abidə olan

Atəşgah məbədi Dövlət tarix-memarlıq qoruğu, XX əsrin 70-ci

illərində bərpa edilmiş, hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərir.

Qoruq-muzeydə turistlərin təkcə tarixi-memarlıq abidəsilə deyil,

həm də muzey materialları ilə tanış olmaq imkanı yaradılmışdır.

Hücrələrdə Atəşgahın tarixini özündə əks etdirən müxtəlif

eksponatlar yerləşdirilmişdir.

Tarixə nəzər salsaq görərik ki, Atəşgah məbədi bütün dövr-

lərdə səyyah, alim, rəssam və tacirlərin diqqət mərkəzində olmuş-

dur. Buna sübut 7 saylı hücrənin 8-ci lövhəsində nümayiş et-

dirilən XVII-XIX əsrlərdə burada olmuş səyyahların siyahısı

təsdiq edir. Qoruq-muzeyin ekspozisiyasında fotolar, lövhələr,

sxemlər, maketlər və müxtəlif əşyalar nümayiş etdirilir, Azər-

baycan-Hindistan arasındakı əlaqələr barədə məlumat verilir.(3)

Məbədin 8 saylı hücrəsində ―Atəşgah XIX-XX əsrin əvvəl-

lərində rəssam və səyyahların təsvirlərində‖ adlı ekspozisiya yer-

ləşdirilmişdir, 11 saylı hücrə isə məişət hücrəsi adlanır.

Maraqlı cəhət orasındadır ki, bu Od Məbədi kimyaçı-alim

Mendeleyevi, məşhur rus rəssamı Vereşşaqini, fransız yazıçısı

Aleksandr Dümanı (ata), Nobel qardaşlarını, Cəvahirlər

Nehrunu, İndira Qandini, dünya şöhrətli kinorejissor Rac

Kapuru, şərqşünas-alim Dornu və bir çox məşhur şəxsiyyətləri

də özünə cəlb etmişdir.Atəşgah məbədi ' Dövlət tarixi-

memarlıq qoruğu memarlıq tipləri arasında nadir abidə kimi bu

gün də Avropa və Şərq ölkələri turistlərinin diqqət mərkəzində-

dir. ―Atəşgah məbədi‖ dövlət tarix-memarlıq qoruğunun müha-

fizəsi və maddi-texniki təminatı barədə‖ Azərbaycan Respub-

likası Prezidentinin 2009-cu il 1 iyul tarixli 365 nömrəli Sərən-

camına əsasən qoruğun konservasiya və bərpası üzrə layihə-

smeta sənədlərinin hazırlanması, ərazidə arxeoloji tədqiqat

işlərinin aparılması və ―Atəşgah‖ tarixi muzey mərkəzinin

10

yaradılması üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ehtiyat

Fondundan bir milyon manat vəsait ayrılmışdır. Qoruğun

ərazisində geniş miqyaslı bərpa-konservasiya, elmi tədqiqat,

yenidənqurma və abadlaşdırma işləri aparılmış, o cümlədən yeni

inzibati və ekspozisiya binaları tikilərək istifadəyə verilmişdir.

Ədəbiyyat:

1.Şamil Fətullayev-Fiqarov.Abşeron memarlığı,Bakı,2013

2.Sara Aşurbəyli.Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007

3.Rahibə Əliyeva. Suraxanıda‖Atəşgah‖ məbədi. ―Qobustan‖

N1-2012

11

“ĠÇƏRĠ ġƏHƏR”

MEMARLIQ-

ġƏHƏRSALMA

KOMPLEKSĠ

Tarixin öyrənilməsi üçün

iki mənbə - yazılı və mad-

di mənbələrdən istifadə

olunur. II mənbə olan ar-

xeoloji materiallar daha

dəqiqliyi və maddi dəlil-

ləri ilə tariximizi sübut

edən elmdir. Arxeoloji

materiallar insanların yazı

dövrünə qədərki tarixini

öyrənməyə vasitəçi olur.

İçəri şəhərin də tarixinin

öyrənilməsində II mənbə-

nin özünəməxsus rolu ol-

muşdur. ―Bakı qalasında‖

ilk dəfə olaraq 1920-ci

ildə, arxeoloji tədqiqat işlə-

rinə başlanılmışdır. Tədqi-

qatçı-alimlər E.A.

Paxomov, İ.M. Cəfərzadə,

F.Ə. İbrahimov, Ö.Ş.

İsmizadə Bakının İçəri-

şəhərinin tarixinin öyrənil-

məsində uzun illər ərzində

aparılmış bir sıra arxeoloji

qazıntı işlərinə rəhbərlik

etmişlər. Bu qazıntılar pro-

sesində aşkar olunmuş zən-

gin maddi-mədəniyyət nü-

munələrinin öyrənilməsi

göstərir ki, orta əsrlər Bakısı sıx məskunlaşmış şəhər olmuş,

Kateqoriya: Tarixi şəhər

Abidə növü: Qoruq

Mənsubiyyəti: Memarlıq abidəsi

Kompleks: Memarlıq-şəhər-

salma kompleksi


əhəmiyyətli

Ünvan: Bakı şəhəri,

Səbail rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 2.

Tarix VI-XIX əsrlər

12

burada ticarət və onunla bağlı pul dövriyyəsi, müxtəlif sənətlər və

şəhər təsərrüfatının digər sahələri dövrünə görə inkişaf dərəcəsinə

çatmışdı.

Bakı qalasının arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi tikinti-inşaat

işlər ilə əlaqədar təsadüfi xarakter daşımışdır. Azərbaycanın

Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra, 1850-ci illərdə Rusiya hökü-

məti qədim Bakının, İçərişəhərin ərazisində ən hündür yerdə

Aleksandr-Nevski adına kilsə ucaltmağı qərara alınmışdı. İçəri-

şəhərdə ən yüksək relyefdə Şirvanşahlar sarayı yerləşdiyi üçün,

kilsə məhz saray ərazisində tikilməli idi. Beləliklə, saray daxi-

13

lində kilsə inşası üçün torpaq işləri başlandı. Lakin, küllü miq-

darda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunduğuna görə iş

dayandırıldı. Bu ərazidə arxeoloji tədqiqat işləri aparmaq üçün

akademik V.V.Bartold Bakıya dəvət olundu. O, Şirvanşahlar

sarayının ərazisində qısamüddətli, lakin geniş arxeoloji tədqiqat

işləri aparmış, kilsənin saray ərazisində inşasının məqsədəuyğun

olmadığını bildirmişdir.

İçərişəhərin qədim tarixi və maddi mədəniyyətinin öyrənil-

məsi baxımından 1924-25, 1938-39, 1945-46-ci illərdə Azərbay-

can Tarixi Muzeyi tərəfindən aparılan arxeoloji qazıntılar mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Şirvanşahlar sarayının həyətində, Dərviş

türbəsi yaxınlığında aparılan arxeoloji qazıntı zamanı zəngin

materiallar aşkar olunmuşdur. Məqbərə yaxınlığında məscid

binasının qalıqları bir neçə cərgədən ibarət olan hörgü şəklində

məqbərənin divarı yaxınlığında aşkarlanmışdır. Həmin sahədə

başqa tikintilərə aid olan divar qalıqları da üzə çıxarılmışdı.

Qazıntı zamanı əldə olunmuş Səlcuq və Şirvanşahlar dövlətləri

tərəfindən kəsilmiş mis pullara əsasən buradakı qədim təbəqənin

XI-XII əsrlərə aid olduğu və Dərviş türbəsinin Şirvanşahların

saray kompleksindən xeyli əvvəl tikildiyi müəyyən olunmuşdu.

(2. s.37).

Qız qalası ətrafında aparılmış arxeoloji qazıntılar xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir. XX əsrin 60-cı illərində Qız qalası ətrafında

aparılan abadlaşdırma işləri zamanı ―Bazar yeri‖ adlanan, oxvarı,

sıra tağlı meydan aşkarlanmışdır. 1964-cü ildə Ö.İsmizadə və

Q.Ciddi ərazidə apardıqları qazıntı işləri zamanı şərq və qərb

divarlarda iki kiçik qapı dəliklərinin olduğunu bildirdilər. Qapı

açımlarının şərq və qərbə istiqamətlənməsi burada ―günəşə iba-

dət‖ zərdüştlük məbədinin olduğunu sübut edir. Qapıların kiçik

olması, girişində günəş qarşısında əyilməyə vadar edirdi.

Qazıntılar zamanı 50-dən artıq qəbirin aşkarlanması və

qəbirlərin üzü Kəbəyə istiqamətlənməsi, onların islam dini

dövrünə aid olduğunu göstərir. Bəzi qəbirlər üst-üstə yerləş-

dirilmiş, bu da qəbristanlığın bir-neçə minilliyə aid olduğunu

sübut edir. Qazıntılar zamanı eləcə də dənizlə əlaqələndirilmiş

14

kanallar da aşkarlanmışdır. Kanallar düzbucaq şəkilli, iri, eni 50

sm, uzunluğu 60-70 sm olan yonulmuş daşlardan qurulmuşdur.

Aşkarlanmış qəbir daşlarının bəziləri XIV-XV, digərləri isə

XVIII əsrlərə aid edilir.

Arxeoloji qazıntılar ərazidə 4,5 m dərinlikdə iri, səkkiz

guşəli, hər tərəfində üç pilləli balkonu olan daş sütun aşkar-

lamışdır. Daşın yuxarı hissəsində odun saxlanılması üçün dəlik

oyulmuşdur. Bu tikilinin də məhz ―atəşpərəstlik‖ dövrünə aid

edilməsi şübhəsizdir. 2,5 m dərinlikdə XII-XIV əsrlərə aid mad-

di-mədəniyyət qalıqları, Şirvanşahların pulları tapılmışdır. Orta

əsrlərdə belə dəfn olunmalar karvan-ticarət yolları üzərində olan

və kompleks tikililərdən ibarət xanəgahlarda aparılırdı. Tədqi-

qatlar bu xanəgahın Qız qalası yaxınlığında Şeyx Tahirə məxsus

olduğunu sübut edir. (3. s.43-44).

Qız qalası ətrafında aşkarlanmış və hal-hazırda konser-

vasiya olunmuş memarlıq və arxeoloji abidələr F.İbrahimovun

başçılığı ilə aparılmış qazıntılar nəticəsində aşkar olunmuşdur.

Qazıntıların nəticələri Qız qalası yaxınlığında tağ-tavanlı məscid,

əks tərəfdə isə xristian məbədinin qalıqlarını üzə çıxarmışdır.

Hal-hazırda bu tikililər konservasiya olunmuşdur.

Qala divarları içərisində İçərişəhərin qədim ruhuna uyğun

olmayan hündür mərtəbəli və qəsr tipli binaların ucaldılması

zamanı qazılan özüllərdə külli miqdarda maddi-mədəniyyət

nümunələri aşkarlanmışdır. Bunlar keramika-dulusçuluq məmu-

latları, daş kirkirə, antik gümüş və mis sikkələr, inşaat keramikası

və s. olmuşdur. Tapılan materialların tədqiqi orta əsrlərdə saxsı

qab istehsalının xeyli təkmilləşdiyini sübut edir.Bu saxsı məmu-

latlarının hazırlanması texnikasının inkişaf etməsi ilə bağlı idi.

Bunun nəticəsində yüksək keyfiyyətli məişət və təsərrüfat qabları

meydana çıxmışdır. İçəri şəhərdə aparılan arxeoloji qazıntılar

zamanı zəngin şirsiz, boyalı, şirli, çini, fayans, seladon kollek-

siyası nümunələri aşkar edilmişdir. Bunların arasında xörək və

mətbəx qabları, ərzaq məhsullarının saxlanılması və daşınması

üçün qablar, tikinti keramikası, su tüngü, uşaq oyuncaqları və b.

əşyalar da vardır.

15

XI-XIII əsrlərin çoxsaylı sadə şirsiz saxsı məmulatları

arasında basma qəlib naxışlı əşyalar xüsusi yer tutur. Bakı

qalasının hər iki mədəni təbəqəsindən tapılmış şirli keramika

forma müxtəlifliyi və bəzəyinin zənginliyi ilə seçilir. VIII-IX-

XIII əsrlərə aid alt təbəqədən əsasən xörək qabları- nəlbəkilər,

kasalar, boşqablar və s. aşkar edilmişdir. Bunlar anqob rəsmli,

anqob və marqansla işlənmiş şəffaf şirli-minalı, polixrom sarı-

yaşıl-qəhvəyi boyalı qablardır. Boşqab və kasalar həndəsi və

nəbati ornamentlərlə, habelə heyvani, quş, balıq, çox nadir hal-

larda isə insan təsvirləri ilə bu sayaq texnikayla qarışıq rəsmlərlə

naxışlanmışdır.

İstər Azərbaycanın, istərsə də orta əsrlər Bakısının kom-

munikasiya sistemində keramika məmulatı mühüm yer tutur.

Arxeoloji qazıntılarla müəyyənləşdirilmişdir ki, Bakı şəhərinin

su təchizatında kəhriz sistemi ilə yanaşı saxsı borulardan-

tünglərdən düzəldilmiş su axıdıcılarından da geniş istifadə

olunmuşdur. Saxsı borular bir sıra sənətkarlıq sahələrində və

təsərrüfat təyinatlı digər işlərdə geniş istifadə olunurdu. İnşaat

keramikasına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, Şirvan-

Abşeron memarlıq məktəbinin əsas inşaat materialı kərpic deyil,

yerli əhəngdaşı olmuşdur. Burada inşaat keramikası əsasən kaşı

ilə üzlük plitə ilə təmsil olunmuşdur. Müxtəlif formalı mavi,

firuzəyi, bəzən də yaşıl rəngli şirli monoxrom kaşı XII-XIII əsrlər

təbəqəsindən aşkar edilmişdir. Mavi şirli müxtəlif olçülü qırmızı

gilli böyük kaşılar XIV-XVII əsrlərin üst mədəni təbəqəsində

qeydə alınmışdır.

Nisbətən daha çox maraq doğuran şüşə məmulatlar qala

divarının şimal hissəsinin yaxınlığında aşkar edilmişdir. Alt

təbəqədə, xüsusilə də şəhərin bu hissəsindəki çalalarda xeyli

miqdarda nazik divarlı şüşə qabların- küp, vaza, qədəh, kiçik

dərman və ətir qablarının, flakonların fraqmentləri aşkar edil-

mişdir. Tapıntılarda müxtəlif rəngli və burmalı şüşə qolbaqlara,

eləcə də muncuqlara daha çox təsadüf edilir.(1. s.14)

İçəri şəhərin metal əşyaları əsasən dəmir və mis məişət

məmulatlarından ibarət olmuşdur. Dəmir əşyalardan dəyirmi və

16

dördkünc papaqlı mismarlar, bıçaq tiyəsinin qırıqları, çapacaq,

hərdən isə at yəhər-yüyəni hissələrinə də rast gəlinir.Bir sıra

sahələrdə ox ucluqları, nizə ucu və s. aşkar edilmişdir. 1938-39-

cu illərdə Şirvanşahlar sarayı həyətindən tapılmış bədii formalı

metal çıraq, metal şamdan, 1975-ci ildə şəhər ərazisindən

qazıntılar nəticəsində aşkarlanmış miniatür formalı dəmir lövbər,

süddan formalı gümüş dolçalar, 1964-cü ildə Qız qalası yanındakı

qazıntılarda çaydan formalı metal qab diqqəti cəlb edir.

Aşkarlanmış zomorf tipli çırağın həm gövdəsi,həm də

lüləsinin üzərində başdan-başa müxtəlif heyvan fiqurları

düzəldilmişdir.Səhnədə 14 heyvan başı və 2 insan sifəti təsvir

olunmuşdur. Şübhəsiz, həmin dövrdə bu kimi əşyaların yalnız

yüksək təbəqəyə mənsub adamlar istifadə etmişdir.

Süddan formalı dolça Şirvan sənətkarlığına məxsus olmaq-

la, Şamaxı şəhərində oxşarı aşkarlanmışdır. Müxtəlif texniki

üsullarla xalı kimi zəngin naxışlanmış dolçanın üzərində heyvan,

insan rəsmləri və ov səhnəsi təsvir olunmuşdur. Qabın üstündə

onun sifarişlə hazırlanması haqda yazı var. Yazıda bu qabın

Məhəmmədbağır adlı usta tərəfindən Cabbar bəy üçün hazırlan-

dığı qeyd olunur. Səthi zövqlə bəzədilmiş süddanın XVI-XVIII

əsrlərə aid olduğu güman edilir.

Bakıdan tapılan metal əşyalar içərisində çoxlu miqdarda

mis və gümüş sikkələr də vardır. Pullar həm arxeoloji, həm də

təsadüfi tapıntılar nəticəsində aşkar edilmişdir. Həm tək-tək, həm

də dəfinə şəklində tapılan sikkələr arxeoloji qazıntılar zamanı

mədəni təbəqələrin və oradan əldə edilən materialların dövrünü

dəqiq təyin etmək cəhətdən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Maraqlı

burasıdır ki, pulların bir çoxu Bakıda zərb olunmuşdur. Tədqiqat-

çılar bütün bunlara əsaslanaraq Bakıda orta əsrlərdə zərbxananın

olduğunu qeyd edirlər.

Bakıdan tapılan pulların içərisində Şamaxı, Təbriz,

Pənahabad, Gəncə, Dərbənd, Şərvan, Mahmudabad, İrəvan, Qızıl

Orda, Kaşan, Sarayəlcədid, Buxara, Qəzvin, Sultaniyyə və s.

şəhərlərdə zərb olunanları da vardır. Həmin şəhərlərdə zərb

edilən çoxlu sikkələrin Bakıdan tapılması isə orta əsrlərdə bu

17

şəhərlərlə Bakı arasında güclü mədəni və ticarət əlaqələrinin

olduğunu göstərir.

Qrta əsrlərdə Bakı əhalisinin məişətində ən çox yayılmış

tikililər sırasına çörək bişirmək üçün nəzərdə tutulan təndirləri də

aid etmək olar. İçəri şəhərin müxtəlif sahələrindəki arxeoloji

qazıntılar nəticəsində orta əsrlər Bakısında çörək bişirilməsi

üsulunu öyrənməyə imkan verən çoxlu sayda təndir aşkar

edilmişdir. Azərbaycanda çörək bişirmənin çox qədim başlanğıcı

vardır. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, Azərbay-

canda və qədim Qafqazda çörək bişirmək üçün təndirlər, yəqin ki,

Enolit dövründə meydana gəlmiş və sonralar təkmilləşdirilmişdir.

İçəri şəhərdə yerin dərinliyində və yer üstündə tikilmiş təndirlər

aşkar edilmişdir. (1. s.15) Bütöv şimal divar boyu qurulan tən-

dirlərin əksəriyyətinin 2,5 sm-dən 3,5 sm-dək üz qatı ələnmiş

narın qum qarışıqlı xüsusi seçilmiş sarı rəngli suvaşıqlı gildən

hörülmüşdür. Diametrləri 45-50 sm-dir, bununla yanaşı, iri

təndirlərə də rast gəlinir. Məsələn, Şirvanşahlar sarayının şərq

tərəfindəki XIV-XV əsrlər təbəqəsində bünövrəsinin diametri 1,5

m olan təndir aşkar edilmişdir. Şəhər ərazisində bu ölçüdə təndirə

ilk dəfə idi ki, təsadüf olunurdu. Bəzən kiçik bir sahədə müxtəlif

dövrlərdə inşa olunmuş 5-6 təndir yığınına rast gəlinir.

Tədqiatlar nəticəsində XIV-XVII əsrləri əhatə edən üst

mədəni təbəqədən müxtəlif ölçülü təndirlərin tapılması bu

ərazinin ―çörəkçilər‖ məhəlləsi olmasına dəlalət edir. Həyətlərdə

həmçinin ocaqlar, manqallar, təsərrufat və zibil quyuları da

açılmışdır. Şəhərin cənub-qərb hissəsindəki qazıntılar zamanı ilk

dəfə olaraq iri anbar qalığı aşkar edilmişdir.

Bakının qədim dövrünü əks etdirən IX-XII əsrlərə aid alt

mədəni təbəqə daha böyük maraq doğurur. Yazılı mənbələrdə

şəhərin bu dövrü haqqında məlumatlar olduqca azdır. Həmin

təbəqədə aşkar edilən tikintilərin özülləri bilavasitə qaya üzərində

yerləşir. Burada tikinti qalıqları seyrəkdir. Üst təbəqəyə nisbətən

binaların divarları qalındır və bəzən eni 1 metrə çatır. Ölçülərinə

görə xeyli kiçik olan otaqların əksəriyyəti düzbucaqlı formada,

yonulmuş daşlardan tikilmişdir. Qədim təbəqəyə aid maraqlı

18

cəhətlərdən biri də qayada müxtəlif ölçülü quyuların oyulmasıdır.

Bu quyulardan taxıl və digər məhsulların saxlanılması üçün istifa-

də olunmuşdur. (2. s37) Belə tipli quyulara 2013- cü ildə Tağıyev

qapısına doğru, qala divarlarının açılması və rekreasiya zonasının

yaradılması məqsədilə aparılan qazıntılar zamanı da rast

gəlinmişdir. Bir-birinə yaxın məsafədə qazılmış bir-neçə quyunun

aşkarlanması, burada böyük ailənin yaşamasından xəbər verir.

Lakin İçəri şəhərin ―qoruq‖ elan olunması memarlıq abidə-

lərinə xələl yetirmədən arxeoloji qazıntıların aparılmasını xeyli

çətinləşdirir. Ölkə prezidenti İ.Əliyevin göstərişi ilə ―yalnız

abidələrin olmadığı boş sahələrdə arxeoloji qazıntılar aparmaq

olar‖ göstərişi tarixi memarlıq irsinə olan böyük qayğının ifadə-

sidir. Məhz buna görə də ərazidə qazıtılar aparmaqla yeni təbəqə-

lərin açılması problemi yaranmışdır.

2010-12-ci illərdə Qoruq ərazidə, ―Zərgərlər‖ məhəlləsində

rəssam, karikaturaçı Ə.Əzimzadənin adına salınan ərazidə qazın-

tılar zamanı bir sıra arxeoloji tapıntılar- yeraltı yol, 2 türbə, tağ-

tavanlı məişət otaqları və s. aşkarlanmışdır. Bu tapıntılar kon-

servasiya olunmaqla qorunur, yuxarı hissədə isə terras şəkilli bağ,

yaşıl landşaftı ilə əhalinin istirahət məkanına çevirilmişdir.

İçəri şəhər qoruq ərazisinin tarixinin dəqiq öyrənilməsi, bir-

neçə mədəni-təbəqənin açılması və bununla əlaqədar qala

divarları ərazisində planlı şəkildə arxeoloji qazıntıların aparılması

mütləqdir. Ümidvarıq ki, bu tədqiqatlar orta əsr Bakısının

tarixinin öyrənilməsində mayak rolunu oynayacaq.

Bakinin Ġçəri Ģəhərinin Ģəhərsalma inkiĢafi. İçəri şəhər

Azərbaycanın qiymətli şəhərsalma abidəsidir. Bütün Yaxın Şərqə

xas olan şəhərsalma quruluşu Bakının da üç hissəli plan

kompozisiyası ilə inkişafına səbəb olmuşdur. İçəri şəhər qədim

Bakının dövrümüzə çatmış şəhristan hissəsidir. Sahəcə kiçik

olmasına baxmayarq (22 ha), İçəri şəhər plan-məkan quruluşuna

görə kamil müsəlman şəhəri olmuşdur. Babalarımızın şəhərsalma

incəsənətini, planlaşma quruluşunu, tikinti xarakterini və orta əsr

şəhər simasını dövrümüzə çatdırmış İçəri şəhər Bakının incisi

olmaqla onun simvoluna çevrilmişdir. (3.s.4)

19

Bakı erkən orta əsrlərdə Abşeron yarımadasının, XII-XVI

əsrlərdə isə Şirvanşahlar dövlətinin mühüm mərkəzlərindən biri

olmuşdur. Dəniz sahilində və şərqlə qərb arasındakı ticarət yolları

üzərində yerləşməsi, Bakını həm liman, həm də ―İpək yolu‖

ticarət mərkəzlərindən birinə çevirmişdir. Orta əsrlər Bakısı

Azərbaycanın Xəzər dənizinə çıxan vahid qala-şəhəri olmaqla

onun xarici ölkələrlə su əlaqələrini tənzimləmişdir. İçəri şəhərin

terras şəkilli relyefi sahilboyu zolaqla əvəz olunmaqla yarım

halqavari havananı yaratmışdır ki, qala divarlarının su hövzəsinə

açılan 3 darvazasının biri də məhz ―Havana‖ adını almışdı.

(5.s.71)Şəhərin müdafiə qurğuları 5 bürc, iki cərgəli qala

divarlarından və beş darvazadan ibarət olmuşdur. XII əsrdə inşa

edilmiş Böyük Qala, Qüllə və Minarə küçələri ilə əlaqələn-

dirilmiş ―Şamaxı‖ və ―Səlyan‖ qapılarına XX əsrin əvvəllərinə

kimi müxtəlif dövrlərdə tikilmiş ―Şah Abbas‖, ―Tağıyev‖ və

―Şirvan‖ darvazaları qoşa qüllələri ilə əlavə olunmuşdur.

Bakı dünyanın ən qədim neft istehsalı mərkəzi olmuşdur.

Abşeron yarımadasının zəngin nefti, duzu, zəfəranı və dəniz

məhsulları ilə beynəlxalq ticarətdə fəal iştirak etmişdir. İnkişaf

etmiş orta əsrlər dövründə Bakı Azərbaycanın iqtisadi, siyasi,

mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bu özünü XV əsrdə,

Şirvanşahların hakimiyyəti illərində xüsusilə biruzə vermişdir. Bu

illərdə Şirvanşahların paytaxtına çevrilən Bakı, onların hakimiy-

yətinin süqutundan sonra, iri Səfəvi dövlətinin mühüm şəhər-

lərindən biri olmuşdur. XVIII əsrdə, ərazisi Abşeron yarımadası

ilə məhdudlaşan Bakı xanlığının paytaxtı olmuşdur.

1859-cu il Bakı, Rusiya imperiyasının işğalından sonra

(1806), quberniya mərkəzinə çevrilir ki, bütün bu inkişaf

mərhələləri onun şəhərsalma quruluşunun təkamülündə özünü

biruzə verir. Bakının İçəri şəhərinin 1796-cı ildən etibarən

müxtəlif illərdə rus hərbi mühəndisləri tərəfindən vahid orqa-

nizm kimi layihələndirilmiş baş planları özündə milli xüsusiy-

yətləri əks etdirmişdir. 1796-cı ildə tərtib olunmuş baş planda

Bakı qalasının cənub-qərb istiqamətində, ən azı iki dəfə, təxmi-

20

nən Bəhram-Gurun heykəlinə kimi genişlənməsi nəzərdə tutul-

muşdu.

1807-ci ildə mühəndis, mayor Xristian II Truzsonun yeni

planına əsasən İçərişəhərin şimal hissəsində, qaladan 200 sajen

məsafədə, dəniz sahilində ulduz şəkilli qalanın qurulması təklif

olunurdu. Lakin bu layihələrin həyata keçirilməsi baha başa

gəldiyi üçün, hər iki baş plandan imtina olundu.(5. s. 18)

1807-ci ildə qalanın tərtib edilmiş layihəsi həyata keçiril-

məsə də Bakı qalasının ərazisində istehkamların yaradılması

ideyası görünür, rus hərbi qüvvələrini narahat edirdi, məhz buna

görə 1833-cü ildə Bakıda ―Daxilində nəzərdə tutulmuş küçələrin

və istehkamın tikilməsi üçün yerin göstərilməsi ilə Bakı qalasının

əsas Planı‖ sxematik işlənib hazırlandı.

1835-ci ildə yenidən ―Bakı qalasının planı, orada istehkam

və qalanın qurulması nəzərdə tutulmaqla və qalanın arxasında

Forştadın genişləndirilməsi planı‖ ilə əvəz edilmiş və Qafqazın

rəhbərliyinin təsdiqləməsi üçün təqdim olundu. Bu plana əsasən

yalnız Şirvanşahlar kompleksi saxlanılmaqla bütün orta əsr

abidələri məhv edilməli, yeni küçə sistemi salınmaqla əhali

forştada köçürülməli idi. Lakin bu köçürülmənin baha başa

gəlməsi və əhali tərəfindən arzu olunmaz olduğu nəzərə alınmaq-

la, layihədən imtina edildi. Beləliklə İçərişəhər məhv olmaqdan

xilas olundu. Bununla qalanın layihələndirilməsindən vaz

keilərək, forştadın inkişafına diqqət ayrıldı.

Qala divarları ilə əhatə olunmuş, bir-birinə sanki hörülmüş

qarışıq küçə sistemi, dalan və çıxılmazları, qiymətli monumental

tikililəri ilə İçərişəhər yüz illər boyunca xaotik plan quruluşunu

almışdır. Qalanın şəhərsalma quruluşunun və memarlıq irsinin

dağıdılması Azərbaycan xalqına qarşı böyük bir cinayət işi olardı.

Şəhər lentvari ticarət küçəsi olan Minarə küçəsini kiçik

məhəllə meydançaları, müdafiə bürcləri və qala divarlarını yarım

halqa şəklində haşiyələyən Kiçik qala küçəsi ilə birləşdirən 11

küçə sisteminə əsasən qurulmuşdur. Şəhərsalma kompozisiyası

eninə oxların inkişafına əsasən qurulmuşdur. Şəhərin əsas ticarət

küçəsi olan keçmiş ―Minarə‖, hal-hazırda A. Zeynallı küçəsinin

21

―Şamaxı‖ və ―Səlyan‖ qapılarına istiqamətlənməsi ilə ―Aşağı‖ və

―Yuxarı‖ bazar meydanlarını birləşdirməsi, Şərq şəhərsalma

strukturuna xas olan lentvari ticarət mərkəzini küçə boyu tikilmiş

Buxara, Moltani, Xan, Kiçik karvansarayları, 6 məscid tikilisi,

Hacı-Qaib hamamı, bazar meydanı və Qız qalası ilə nəzərə

çarpdırılır. Uzununa formalaşan I Qəsr və Müslüm Maqomayev

küçələri İçəri şəhərin gözəllik zirvəsi Şirvanşahlar sarayı

kompleksini ticarət küçəsi ilə birləşdirən şaquli aksentlərdir.

Yaşıllıqlardan məhrum dar küçələr, qışda soyuq xəzri küləklərin-

dən, yayda isə binaların yaratdığı kölgəliklərlə günəşin qızmar

şüalarından qorunmağa imkan yaradır. İçəri şəhərin planlaşma

quruluşu, Şərq şəhərsalma prinsiplərinə tam uyğun gəlir. Burada,

Avropadan fərqli olaraq küçələrin planlaşması qabaqcadan

düşünülməmişdir. XX əsrin əvvəllərindən başlanan arxeoloji

araşdırmalar bu məlumatların gerçəkliyini sübut etmişdir.

İçəri şəhərdə kiçik küçələri tamamlayan yalnız bir-neçə

küçə düşünülərək salınmışdır. Bunlardan Böyük və Kiçik Qala

küçələri və şəhristanın plan quruluşunda əsas həlledici arteriya

olan, dəniz sahilinə paralel yerləşmiş, Şamaxı qapılarından

başlayaraq Salyan qapısına kimi uzanan, şəhəri xarici aləmlə

bağlayan Minarə küçəsidir ki, bu da İçəri şəhərin ictimai

mərkəzinə çevrilmişdir. Öz ölçüləri ilə seçilən bu əsas küçəyə,

sanki təpəlikdən istiqamətlənmiş kiçik çayları xatırladan küçələr

müxtəlif istiqamətlərdən qovuşur.

İçəri şəhərin digər əsas küçələri, qala divarlarına paralel

salınmış Kiçik Qala və ticarət küçəsini Şamaxı qapısı ilə birləş-

dirən Böyük Qala küçələri digər kortəbii formalaşmış küçələrdən

fərqli olaraq şəhərsalma sistemini insan zehninə əsasən

tənzimləyir. I Qəsr döngəsi bir tərəfdən keçmiş ticarət küçəsinə,

digər tərəfdən isə Kiçik Qala küçəsinə açılır. Hər iki tərəfdən

yaşayış kvartalları ilə əhatə olunmuş digər dar küçələr məhəllə

sistemini yaradır. Yaşayış sahəsinə olan tələbatdan, kiçik şəhər

ərazisində binalar bir-birinə daha sıx yerləşməklə kiçik, dar,

koridor şəkilli küçələrin yaranmasına səbəb olurdu.

22

İçərişəhərin şəhərsalma sistemi onun ictimai düyünlərinin

yaşayış məhəllələri ilə sintezdə inkişafı ilə formalaşmışdır.

Şəhərin ictimai mərkəzi tarixin inkişafından asılı olaraq 3 coğrafi

məkanda mövcud olmuşdur. 1. İlkin mərkəz XIV-XV əsrlərə

kimi, şəhərin ən qədim və sirli abidəsi olan Qız qalası, onun

yaxınlığında arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkarlanmış atəşgah,

məscid(IX əsr) və bazar meydanı ətrafında formalaşmışdır. 2.

XIV-XV əsrlərdə şəhərin ən hündür relyefində Şirvanşahların

saray kompleksinin ucaldılması, şəhərsalma sistemində yeni

ictimai-ideoloji mərkəzin yaranmasına səbəb oldu. Bu dövrdə

İçəri şəhər funksional və sosial zonalaşmasına görə özünün şəhər-

salma formasında yeni dövrün strukturu hərbi-inzibati mərkəz ―iç

qala‖ və rabat kimi özünü təcəssüm etdirirdi. Şirvanşahların saray

kompleksinin tərkibinə saray binası, divanxanə, məscid, iki türbə,

hamam, ovdan və ayrıca duran portal daxildir. Bu binalar mürək-

kəb relyefə uyğun olaraq müxtəlif səviyyəli üç həyət ətrafında

qruplaşıb. 3. XVIII əsrdən etibarən ―Böyük Qala‖ küçəsi boyu

―Şamaxı‖ qapısının və Bakı xanlarının sarayının tikilməsi, 600

m-lik ticarət küçəsinin memarlıq həllinin tamamlanmasına və

ictimai mərkəzin III mərhələdə formalaşmasına şərait yaratdı.

Küçə boyu cəmləşən hərbi-müdafiə, dini, mülki, ticarət tikililəri

ictimai həyatın ən canlı fokus nöqtəsini yaratmaqla, liman

şəhərinin memarlıq simasını tamamlamışdır. 1647-ci ildə burada

olmuş səyahətçi Övliyə Çələbi qeyd edirdi ki, dəniz sahilində

qala divarları ilə əhatələnmiş məscidlər, karvansaraylar, hamam-

lar, bazar meydanı ticarət küçəsini tamamlayır. Digər bir qeyd-

lərində səyahətçi rusların Bakıdakı ticarətini təsvir edərək yazır-

dı: ―Moskvalılar həmişə Bakıya gələrək, buradan neft, duz,

zəfəran, ipək alaraq Moskvaya aparır, dəri, balıq dişi və yumşaq

bolqar yuftunu (dərisini) Moskvadan İrana Bakıdan keçməklə

daşıyırlar‖. (2. s.302)

Ticarət mərkəzinin məhz dəniz sahilində yerləşməsi,

Bakının Xəzər dənizi sahilində əsas liman şəhəri olduğunu sübut

edir . Bakının ticarət küçəsi, müxtəlif mallarla dolu dükanları ilə

orta əsr şəhər həyatının ən canlı mərkəzinə çevrilmişdir. Səyahət-

23

çi Berezin Bakı bazarının Dərbənd bazarından daha zəngin

olduğunu göstərərək, qeyd edirdi ki, burada fars, Həştərxan

malları ilə yanaşı, çoxlu Avropa malları da mövcuddur. (1. s.12)

Ticarət küçəsi öz ölçüləri ilə İçəri şəhərin digər küçə-

lərindən seçilirdi. Bu mənada o, eləcə də İranın hər iki tərəfdən

dükanlarla əhatələnən ―rasta bazarından‖ da fərqlənirdi. ―Rasta

bazar‖ öz eninə görə İranın digər küçələrindən fərqlənmir.

İçəri şəhərin mərkəzinin magistral boyu yerləşməsi və

lentvari mərkəz kimi fəaliyyət göstərməsi, orta əsr Bakısının

ictimai mərkəzini Rusiyanın, Qərbi Avropanın və Orta Şərqin

orta əsr mərkəzləri ilə yaxınlaşdırır. Bu mərkəzlərin dəqiq

sərhədləri olmasa da, onlar bütün şəhər magistralını əhatə edirdi-

lər. Mərkəzlər özündə ticarətə xidmət edən tikililəri cəmləşdirirdi.

Ticarət küçəsi, örtülü Yuxarı və Aşağı bazarlara bölünürdü.

Aşağı bazar kiçik ticarət və sənətkar, Yuxarı bazar zərgər və

böyük ticarət dükanlarından ibarət olmuşdur. Küçə boyu ticarətə

xidmət edən 6 mülki tikili- Multani, Buxara, Xan, Qasım bəy,

Böyük və kiçik karvansaraylar, Cümə məscidi və hamamlar

ticarət küçəsinin memarlıq simasını tamamlayırdı.

Ticarət küçəsinin monumental tikililərindən olan və onun

dominantına çevrilmiş Qız qalasının inşa tarixi eramızdan əvvəlki

dövrlərə təsadüf edir. Tədqiqatçıların fikirlərinə görə, qala od

məbədi kimi tikilmiş, sonralar isə ondan müxtəlif funksiyalarla

istifadə olunmuşdur. 8 mərtəbəli qalanın divarları boyu uzanan

vintvari pilləkən qəfəsəsinin ikinci mərtəbədən başlanaraq

qurulması, tikilinin hərbi-müdafiə qurğuşlu olması ideyasını irəli

sürməyə əsas verir. Türkdilli ölkələrdə bu adla geniş yayılmış

müdafiə tikililəri özlərinin məğrurluğu, alınmazlığı ilə ona

verilmiş adı təsdiqləyir. ( 6. s.62) Qalanın dənizə istiqamətlənmiş

fasadında mazğalların qurulması onun müdafiə obyekti kimi

istifadəsini bir daha təsdiqləyir.

Qız qalasından Şamaxı qapısına doğru inşa olunmuş

Multani və Buxara karvansarayları ictimai mərkəzin plan kompo-

zisiyasının formalaşmasında özünəməxsus rol oynayır. Multani

karvansarayı XVIII əsrdə Hindistandan, Buxara karvansarayı isə

24

Orta Asiyanın Buxara şəhərindən gəlmiş tacirlər tərəfindən inşa

olunmuşdur. Qız qalası yaxınlığında, XX əsrin 1960-cı illərində

arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkarlanmış bir zallı, vestibüllü,

kiçik həcm-məkan tutumlu məscid, İçəri şəhərin ilkin məscidləri

kimi IX əsrə aid edilmişdir.

İctimai mərkəz boyu kiçik bazar meydanı formalaşmışdır

ki, 1964-cü ildə ərazidə aparılan arxeoloji qazıntılar bu meydanın

aşkarlanmasına səbəb olmuşdur. Alman səyahətçisi E. Kempfer

Bakıda olarkən bu meydanı təsvir edərək, burada sənətkar

emalatxanalarının və tacir dükanlarının yerləşdiyini qeyd etmiş-

dir. (4. s.88.) Lakin ―П‖ şəkilli, çatma tağlı meydanın bazar

deyil, Şeyx Tahirə məxsus xanəgah kimi fəaliyyət göstərməsi,

ərazidə epiqrafik kitabənin, üzü Kəbəyə istiqamətlənmiş qəbir-

lərin aşkarlanması alimləri ikinci versiya üzərində durmağa va-

dar etdi. Belə qəbirlər ticarət yolları üzərində inşa olunmuş xanə-

gahlara aid edilir.

Bazar meydanının yaxınlığında arxeoloji qazıntılar nəticə-

sində XV əsrə aid Hacı-Qaib hamamı aşkarlanmışdır. Digər bir

hamam Salyan qapıları yaxınlığında inşa olunmuş Şirin hamam

və ya Qasım-bəy hamamının tarixi daha ön əsrlərə aid edilir. Şərq

üslublu hər iki ―Qum hamamı‖ plan kompozisiyası baxımından

xüsusi maraq doğurur. İki zallı mülki tikililər, istilik-kanalizasiya

sisteminin həllinə görə orta əsrlərin nadir memarlıq tikililərindən

sayılır.

İctimai mərkəzin ayrılmaz elementinə çevrilmiş, öz örtük

gümbəzi ilə ticarət küçəsinin fəza kompozisiyasında özünəməx-

sus rol oynayan vestibüllü, kiçik həcm-məkan tutumlu Məktəb-

məscid XIV əsrdə inşa olunmuşdur. Məscid dini dərslərin keçil-

məsi və şagirdlərin ibadəti üşün nəzərdə tutulmuş və şəhərsalma

quruluşunda iki küçənin kəsişməsində künc mövqe almışdır.

Məktəb-məsciddən bir qədər qərbə doğru yerləşmiş Aşur məscidi

XIX əsrdə Bakıya iş dalınca gəlmiş ləzgilərə verildiyi üçün,

Ləzgi məscidi də adlanır. Məscid öz qədim tarixi ilə diqqəti cəlb

edir. Bir zallı, vestibüllü məscidin alt qatında arxeoloqların

aşkarladığı otaqlar, məscidin od məbədi üzərində inşa olun-

25

duğunu sübut etdi. Bu da İçəri şəhərin üç təbəqəli yaşayış qatına

malik olduğunu bir daha sübut edir.

Ticarət küçəsinin sıravi tikililəri içərisində Cümə məscidi

şəhərin dini-ictimai həyatında xüsusi rola malikdir. Təbii relyefdə

yerləşmiş İçəri şəhərin yaşayış tikililərinin yastı dam örtüklərini

öz minarəsi və konusvari gümbəzi ilə canlandıran Cümə məsci-

dinin silueti Xəzər dənizindən xüsusilə cəlbedici görünür. Üç

küçənin kəsişməsinin yaratdığı sıxılmış sahə, məscidin bu ərazidə

düzgün olmayan altibucaqlı plan kompozisiyası ilə formalaş-

masına səbəb olmuşdur. İ.Berezin öz xatirələrində Cümə məsci-

dini ―şəhər içində gözəlliklərdən biri‖ adlandırmışdır. (1. s.20)

Tədqiqatçı-alim A.M. Pavlinovun fikrinə görə məscid ―od məbə-

di‖ üzərində bir-neçə mərhələdə genişləndirilməklə inşa olunmuş-

dur. (6.s.62)

Məscidin inşasının bir neçə mərhələdə aparıldığını, üzərin-

dəki epiqrafik yazıda qeyd olunduğu kimi ―bu tikilini Şərafəddin

Mahmud yeniləndirməyi əmr etdi‖ (709 h.q.-1309-1310) kəlmə-

ləri bir daha sübut edir. Gözəl qorunub-saxlanılmış, XV əsrdə

inşa olunmuş və Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin nadir

nümunələrindən olan Cümə məscidinin minarəsi, incələnən daş

gövdəsi, ―şərəfəni‖ saxlayan stalaktit kəməri ilə həm dini tikili-

nin, həm də ticarət küçəsinin siluetinə bir zənginlik bəxş etmişdir.

Böyük Qala küçəsi ictimai mərkəzin daha bir tikilisi olan

təkiyəni Cümə məscidindən ayırır. XIII əsrdə inşa olunmuş təkiyə

(dərvişlərin ibadət etdiyi yer) əsasən məhəllə məscidi kimi

fəaliyyət göstərmişdir. Tək zallı dini tikili baş ticarət küçəsinin

ona perpendikulyar küçə ilə kəsişməsində künc mövqe tutmaqla,

ictimai mərkəzin formalaşmasında kiçik həcm-məkan tutumu ilə

özünəməxsus rol oynamışdır.

Cümə məscidinin əks istiqamətində ictimai mərkəzin ticarət

tikililəri kompleks şəkildə inşa olunmuşdur. Orta əsr Bakısının

dənizə doğru istiqamətlənmiş qala divarları boyu, müəyyən

məkanı zəbt etmiş mülki tikililər böyük maraq doğurur. Karvan-

sarayların həcmli, dərin taxçalı portalları, eyvanları, qapalı

həyətləri bir tərəfdən ticarət küçəsinə, digər tərəfdən dəniz

26

sahilinə açılırdı. Bakıya Xəzər dəniziylə gətirilən yüklər burada

boşaldılaraq, karvansaraylara daşınır və bazarlarda mübadilə

olunurdu. Karvansaraylarda heyvanların saxlanılması üçün yer-

ləşkələrin olmaması, kompleksin tikililərinin bilavasitə dənizlə

bağlı olduğunu, ticarət-anbar və yaşayış xarakterli olduğunu sü-

but edir. Kompleks, feodal Bakısının, eləcə də ictimai mərkəzin

şəhərsalma sistemində vacib rol oynamışdır. Ticarət tikililərinin

inşa tarixi müxtəlif dövrlərə, XVI-XVIII əsrlərə təsadüf edir.

Əsasən kvadrat və trapesiya şəkilli plan quruluşuna malik karvan-

saraylar, kiçik bazarları xatırladan qapalı həyətləri ilə alış-veriş

obyektlərinə çevrilirdilər. Ticarət kompleksinə daxil olan dükan-

lar, kiçik məscid binası, karvansarayları bir-biri ilə əlaqələndirir-

di. Kompleksin bəzi tikililəri dövrün inkişaf tempinə uyğun ola-

raq dövrümüzə gəlib çatmasa da, tikili dənizdən Bakının silueti-

nin formalaşmasında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Orta əsr Bakısının ictimai-ticarət mərkəzinin monumental

tikililərinin sırası, kiçik həcm-fəza tutumlu yaşayış və ticarət

dükanları ilə tamamlanırdı. Bu mərkəz, İçəri şəhərin gündəlik

qaynar həyatını təmin edən bir düyünə çevrilməklə, onu xarici

aləmlə əlaqələndirirdi.

Hal-hazırda Bakının İç qalası-İçəri şəhər öz tarixi simasını

qoruyub-saxlamaqla turistlərin, eləcə də yerli əhalinin istirahət

yerinə çevrilmişdir. Açıq səma altında muzey kimi fəaliyyət

göstərən, mədəni turizmin mərkəzinə çevrilən İçəri şəhərin

ictimai mərkəzi, bu gün də suvenirlərin satıldığı, milli bayram-

ların qeyd edildiyi, muzey və restoranların fəaliyyətinin abidə-

lərin renovasiyası ilə təmin olunduğu bir məkan kimi turistlərin

ziyarət yerinə çevrilmişdir.

İçəri Şəhər qədim məhəllə quruluşunu demək olar ki, tam

dolğunluğu ilə qoruyub saxlamışdır. Piyada hərəkətinə hesab-

lanmış ensiz, əyri küçələr əsasən relyefə və müsəlman həyat tər-

zinə uyğun mürəkkəb planlaşma quruluşu yaratmışdır. Məhəl-

lələrin təpə döşündə, relyefə uyğun terraslar şəklində yerləşməsi

nəticəsində, şəhər ümumi pilləvari quruluş almışdır. (3.s.5)

Məhəllə sisteminin formalaşması orta əsrlərdən başlayaraq XIX

27

əsrin sonlarına kimi davam etmişdir. Hələ islama qədər yaşayış

məskənində od məbədlərinin mövcudluğuna baxmayaraq, dövrü-

müzə gəlib çatmış islam dini tikililərinin şəhərsalma quruluşunda

meydana gəlməsi (Sınıq-qala, Aşur məscidi) və onların bütün

şəhər ərazisində səpələnməsi, İçəri şəhərin şəhərsalma sisteminin

məğzini təşkil edən, ona özünəməxsus memarlıq siması verən

yaşayış məhəllələrinin formalaşmasinı təmin etmişdir. Bakı

qalasında peşə və patronomik səciyyəli 14 məhəllə formalaş-

mışdır: (10.s. )

1.Hoppataranlar məhəlləsi- Şirvan qala qapısından

başlayaraq, ―İçəri Şəhər‖ otelinədək bağça arası uzanır. Patrono-

mik səciyyəli bu məhəllənin qohum sakinləri hop-gopçu (yalan

danışan) olduqlarından onları hoppataranlar adlandırmışlar.

2.Qırçılar məhəlləsi – Taqıyev qapısından Vahid bağına,

Mir-Mövsüm ağanın evinə kimi olan bir ərazini əhatə edir.

Məhəllənin əhalisi peşə səciyyəli olmaqla qırçılıqla məşğul

olmuşdur.

3. Dağlılar məhəlləsi- Vahid bağıyla Hoppataranlar

məhəlləsi arasını əhatə edir. Bu məhəllədə Xızıdan gəlmiş qohum

nəsillər məskunlaşmışlar.

4.AğĢalvarlılar məhəlləsi- Vahid bağından ―Meredian‖

oteli və Xıdır məscidi arasındakı bir məkanı əhatə edir.

Məhəllənin əhalisinin məşğuliyyəti daş yonmaq olduğu üçün,

daşın ağ tozu onların geyimlərinə hopmuş və onlar

―Ağşalvarlılar‖ adlandırılmışlar.

5.Papaqçılar məhəlləsi- Xıdır məscidindən, mərhum xalq

artisti Nəsibə Zeynalovanın ata mülkü Zeynal evinə kimi olan bir

ərazini əhatə edir və peşə səciyyəli olmaqla, papaqçıların

emalatxana-dükanlarından ibarət bir ərazini zəbt etmişdir.

6.Bucqıraqlılar məhəlləsi- Ağa Mikayıl hamamından

―İçəri Şəhər‖ otelinə qədər olan məkanı tutmuşdur.

7. Hamamçılar məhəlləsi- Ağa Mikayıl hamamından

―Bənövşə‖ aptekinə kimi ərazini əhatə edirmişdir. Küçə boyu

inşa edilmiş bir-neçə hamam İçəri şəhər əhalisinə xidmət etmiş və

bu küçədə yaşayan əhali hamamlarda qulluq göstərmişlər.

28

8. Balıqçılar(Lodkaçılar) məhəlləsi- A. Zeynallı

küçəsindən Meredian otelinə kimi olan bir ərazini zəbt etmişdir.

Peşə səciyyəli bu məhəllənin əhalisi Xəzər dənizindən balıq

tutmaq və onu satmaqla ailələrini dolandırmışlar.

9. Kosavalar məhəlləsi- Cin məscidi, Şirvanşahlar saray

kompleksinin arxası daxil olmaqla Bəylər məscidinə qədər olan

bir ərazini əhatə etmişdir.

10. ġeĢəlilər məhəlləsi- Bəylər məscidindən Azərbaycan

Dövlət Ensiklopediyasına qədər olan bir ərazidə yaşayan məhəllə

sakinləri, verilən məlumatlara görə davakar olduqlarına görə, hər

sözə görə şeşələndiklərindən, onların yaşadıqları məhəllə belə

adlandırılmışdır.

11. Zərgərlər məhəlləsi- Qız qalasından Əzim Əzimzadə

adına bağ daxil olmaqla Zevin küçəsi, Qoşa qala qapısına kimi

olan ərazini əhatə edir. Adından bəlli olduğu kimi, peşə səciyyəli

məhəllədə zərgər emalatxanaları olmuşdur.

12. Qatıqçılar məhəlləsi- Seyidlər və Dağlılar məhəl-

lələrinin arasını əhatə etmişdir. Verilən məlumata görə, bu məhəl-

lədə məskunlaşmış əhali əsasən qatıq satmaqla məşğul olmuşlar.

Süd-qatıq məhsulları onlara Zirə kəndində yaşayan qohumları

tərəfindən çatdırılırdı. Qala divarları arasındakı ərazi çox kiçik

olduğundan, mal-qara saxlanılması rabadda və ya Bakının kənd-

lərində baş tuturdu.

13. Nabatçılar məhəlləsi- Mirmövsün ağanın evi və

Nöötçülər məhəlləsi ilə üzbəüz ərazini əhatə edirdi. Xeyir işlərinə

və ya gündəlik həyata lazım olan şirniyyat, məhz bu məhəllədə

hazırlanırdı. Onu da qeyd etmək istərdim ki, şirniyyatın

çeşidlərinin bol olmadığı o dövrdə, nabat xeyir işlərində yüksək

qiymətləndirilən məmulat idi.

14. Nöötçülər məhəlləsi- Qəsr küçəsindən Rahibin evinə

kimi olan ərazini zəbt etməklə, neft satılan mağazalarla

sıralanmışdı. Əhali nefti haradan almaq lazım olduğunu bilərək,

məhz bu məhəlləyə üz tuturdu.(10.s. )

Məhəllələrin dəqiq sərhədləri məlum olmasa da, onların

təqribi tutduqları ərazini müəyyən etmək mümkün olmuşdur. Hər

29

bir məhəllənin tutduğu ərazinin sahəsindən və əhalinin sayından

asılı olaraq, müxtəlif həcm-məkan tutumlu məscidlər, XI-XIX

əsrlər ərzində inşa edildiyi məhəllə mərkəzini formalaşmışdır.

Şəhər ərazisinin kiçikliyi məhəllə mərkəzlərinin də həcm-məkan

həllinə sirayət etmişdir. Əyri küçələrin kəsişməsində, məscid və

ya hamamların inşa olunduğu kiçik məhəllə meydanları yaranırdı

ki, düşünülmədiyindən, onlar məhəllələr arasında kortəbii forma-

laşırdılar. Belə ki, bu mərkəzlər küçələrin kəsişməsi və ya onların

genişlənməsi ilə ―kurdoner‖ şəkilli məhəllə meydanlarında

yaranmışdır. Kiçik meydanlar şəhərin tac damarları olan Böyük

və Kiçik Qala, Minarə, Qüllə küçələri ilə dar-koridor küçələr

vasitəsilə əlaqələnirdi. Kiçik küçələr, öz növbəsində bir tərəfdən

böyük ticarət küçəsinə, digər tərəfdən isə baş küçələrə açılmaqla,

Bakının İçəri şəhərinin baş və ikinci dərəcəli hissələrinin

şəhərsalma kompozisiyasında vəhdətini yaratmışdır.

Məhəllələrin ayrılmaz, vacib elementinə çevrilmiş yaşayış

binaları Bakının iç şəhərinin kiçik sahəsinə, təbiət-iqlim xüsusiy-

yətlərinə uyğun olan plan kompozisiyası ilə inşa olunmuşdur.

Bir-birinə sıx yerləşmiş binalar nəticədə qapalı (yaşayış tikililəri)

və açıq məkanları (həyət quruluşunu) yaratmış oldu. Ailədə sosial

inkişafdan asılı olaraq, qapalı məkanın sahəsi otaqların sayının

artması ilə genişlənir, açıq məkanların sahəsi isə ona uyğun

olaraq, düz mütənasib olaraq azalırdı. Lakin həyətyanı sahələrin

kiçikliyi, qapalı məkanların vertikal inkişafına səbəb olurdu ki, bu

da öz növbəsində İçərişəhərin yaşayış fondunun getdikcə 2-3

mərtəbə alması ilə nəticələnirdi. Təbiət-iqlim xüsusiyyətlərindən

asılı olaraq , bəzən bir ailənin mənzili başqa bir ailənin mənzilinə

və ya həyətinə çıxırdı. Yaşıllıqdan məhrum daxili həyətlərdə

nadir hallarda Abşeron iqliminə uyğun olan tut, əncir, üzüm

əkintiləri onun antropogen landşaftını formalaşdırırdı. Binaların

şəhərsalma sistemində belə yerləşməsi, fasadların çıxdığı dalan

və çıxılmazları yaradırdı. Bir-neçə ailənin həyət qapısı dalan və

çıxılmazlara açılırdı ki, bu da mehriban qonşuluq münasibətlərini

yaradırdı. Dalan və çıxılmazlar məhəllə küçələrilə, onlar isə

ictimai məkanlarla əlaqələnirdi. Beləliklə bütün məhəllə camaatı

30

bir-birini tanıyırdı. Kiçik evlər əsasən Abşeronun yonulmuş

əhəngdaşından, gil-mala ilə inşa olunurdu. Düz damlı evlər qırla

örtülürdü.

Təbii relyefdə yerləşməklə Bakının monumental və yaşayış

tikililəri tutduqları pilləvari mövqeləri,açıq eyvanları ilə şəhərə

baxımlı, parlaq siluet bəxş edirdilər. Xüsusilə dənizdən şəhərə

gözəl mənzərə açılırdı.

Şəhərin ən hündür relyefində yerləşən Şirvanşahlar sarayı və

məscidlərin şaquli aksentləri, Şərq şəhərsalma mədəniyyətinin

müxtəlif səviyyəli pilləvari siluet formasını yaratmışdır. İçəri

şəhərin silueti XX yüzilliyə kimi üç mərhələdə formalaşmışdır.

1.XV əsrə kimi Bakı qalasının yastı damlı yaşayış tikililəri

içərisində monumentallığı ilə şəhərsalma kompozisiyasında

dominantlıq edən Qız qalası (IV-V əsr), Məhəmməd məs-

cidi(1078-1079-cu il), Ləzgi məscidi (1169-cu il), Molla

məscidi(XII əsr), Xıdır məscidi(1301-ci il), Məscid-mədrəsə

(1301-ci il), Gileyli məscidi(1309-cu il), Cin məscidi(XIV əsr),

Mirzə Əhməd məscidi(1345-ci il), Molla Əhməd məscidi(XIV

əsr), Cümə məscidi(XIV əsr), Çin məscidi (XIV əsr), Karvan-

saray (XIV əsr), Buxara karvansarayı(XIV əsr) kimi tikililər

seçilirdi.

2. XV əsrdən Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi üslubunun

inkişafına təkan verən Şirvanşahlar sarayı kompleksi (XV əsr)

memarlıq hegemonluğunu ələ almaqla şəhər siluetinə bir

parlaqlıq əlavə etmiş oldu. Onun şəhərin cənub hissəsi, dənizdən

yaratdığı panoramadakı rolu əvəz olunmazdır.

Bu dövrdən etibarən XVIII əsrə kimi, şəhərin monumental

tikililərinə dövrünün inşaat texnikası və miqyas həlli ilə seçilən

yeni tikililər əlavə olunur. Şeyx İbrahim məscidi (1415-ci il),

Məscid (XVI il), Hacı Banu məscidi (XVI il), Karvansaray

Moltani(XV-əsr), Karvansaray(XVI-XVII əsrlər), Hacı Banu

hamamı(XV əsr), Qasım- bəy hamamı(XVII-XIX əsr) memarlıq

abidələri son orta əsrlər dövrünün inciləri kimi şəhərin siluetini

zənginləşdirmişdir.

31

3. İçəri şəhər XVII-XX əsrin əvvəllərində tam memarlıq

simasına nail olmuşdur. Bu dövr artıq qeyd olunduğu kimi,

şəhərin ticarət küçəsinin forlaşması ilə onun şəhərsalma tarixinin

inkişafında da yeni mərhələ açmış oldu. Hacı Heybət məscidi

(1791-ci il), Karvansaray(XVIII əsr), Bakı xanlarının evi(XVIII

əsr), Karvansaray (1870-ci il), Ağa Mikayıl hamamı(XVIII əsr),

öz əzəməti, hündür minarə və gümbəzi ilə şəhərin siluetinə yeni

çalarlar əlavə etmiş Bəylər məscidi(XIX əsr) öz dəyişilməyən

memarlıq simaları ilə tarixin yaddaşına yazılmışlar.

Bu dövrdə İçərişəhərin memarlıq planlaşdırma quruluşun

izamlanır.Yeni magistrallar,şəhərsalma qovşaqları təyin edilir,

XVII-XVIII əsrlərdə tikililər daha çox sıxlaşır, küçələrdə ticarət

cərgələri çoxalır. XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəlində Bakı,

Xəzər dənizinin qərb sahilində yerləşən,geniş yayılmış ticarəti və

çox əhalisi olan əsas liman idi. XIX-XX əsrin əvvəlləri İçəri

şəhər üçün əsasən nümunəvi layihələr əsasında tikilmiş yaşayış

binaları ilə səciyyəvidir.2-3 mərtəbəli 37 yaşayış binası Bakının

son siluetinin tamamlanmasında mühüm rol oynamışdır. XX

əsrdə cənubdan, dənizə doğru şəhərin qala divarlarını əvəz

edərək, qala şəhərin memarlığına xələl gətirmədən, gözəl layihə-

lər əsasında, Şərq-Qərb memarlıq üslublarının vəhdətindən yaran-

mış bir sıra yaşayış binaları Neftçilər və Əziz Əliyev küçələri

istiqamətində şəhəri əhatələmişdir. (10.s ).

1988-ci ildən Bakının İçəri şəhəri abidələrin zənginliyini

nəzərə alınmaqla Azərbaycan Nazirlər Soveti tərəfindən qoruq

elan olunmuşdur. 2000-ci ildə tarixi memarlıq simasını tam

dolğunluğu ilə qoruyub saxladığı üçün İçərişəhər şəhərsalma

quruluşu , ―Şirvanşahlar sarayı‖ kompleksi, ―Qız qalası‖ ilə bir-

likdə YUNESKO-nun Dünya Mədəni İrsi Siyahısına daxil edil-

mişdir.

Bakının orta əsr İçəri şəhərinin tarixi memarlıq simasının

qorunub saxlanılması, bərpası və istifadəsi Azərbaycan tarixinin

dünəni, bu günü və sabahı deməkdir.

32

Ədəbiyyat.

1. Fərhad İbrahimov, Kamil Fərhadoğlu- Bakı İçəri şəhər-

Bakı, 2002.

2. İbrahimov K. Bakının arxeoloji öyrənilmə tarixi. ―Elm

və həyat‖ jurnalı. 2010, N 1.

3. Kулиева В. Ханака в Бакинской крепости, ―İRS‖

2011 N 5.

4. Berezin İ. Dağıstan ve Zaqafqaziyaya səyahət. Kazan,

1852.

5. Çelebi E. Seyahetname.1314.

6. Qiyasi C. İçəri şəhər Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası

ilə birlikdə. İçəri şəhərin qorunması və inkişafı problemləri

(məqalələr toplusu). Bakı, 2004.

7. Саламзаде А.В, Авалов Э.В, Салаева Р.Д. Проблемы

сохранения и реконструкции исторических городов

Азербайджана.Баку,1979.

8. Фатуллаев-Фигаров Ш. Архитектурная енциклопедия

Баку. Баку-Анкара, 1998.

9. Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə. Azərbaycanın

memarlıq tarixi.Bakı, 1963.

10. Rahibə Əliyeva. İçərişəhər Azərbaycan tarixində

(həmmüəllif).Bakı,2015.

33

MƏHƏMMƏD

MƏSCĠDĠ

Minarə küçəsinin

yaxınlığında, ustad- rəis

Məhəmməd Əbubəkr oğ-

lu tərəfindən h.q. tarixi

ilə 471-ci (1078- 79-cu

illər) ildə tikilmişdir. Şi-

mal tərəfdən kiçik vesti-

bül, bir kameralı, cənub

divarında zəngin dekorlu

mehrabla bəzədilmiş iba-

dət zalına bitişir. Zalın

üstü çatma tağ-tavanla

örtülmüşdür, şərq və qərb

divarlarında daş şəbəkəli,

ensiz pəncərə açımları

mövcuddur. Tağ-tavanın

çevrəsi boyunca, Bakı-

Abşeronun daş memarlığı

üçün səciyyəvi olmayan,

kiçik ölçülü bişmiş kər-

picdən ensiz zolaq ilə

dekorativ motiv düzül-

müşdir. Stalaktitdən olan

karnizin halqası ilə məs-

cidə bitişik silindrik for-

malı minarə, həndəsi şə-

killi daş plitələrlə hasar-

lanmış azançı üçün eyva-

nı, - ―şərəfəni‖ saxlayır. Minarənin daş vintşəkilli pilləkəni iba-

dətgah zalının səviyyəsinə aparır. Müəyyən hündürlükdə mina-

rədən, iri daş bloklarla döşənmiş məscidin damına çıxış yerləş-


Abidə növü: Məscid


Kompleks:

Əhəmiyyəti: Dünya əhəmiyyətli

Ünvan: Bakı şəhəri, M.

Mansur k,42

Ġnventar

nömrəsi: 2.1.

Tarix 1078-1079-cu illər

34

dirilib. Quran məzmunlu ərəb yazısının kufi hörmə naxışı,

stalaktit qurşağının altından keçir.

1988-ci ilin arxeoloji qazıntıları tamamilə gəzlənilmədən

məscidin həcm- məkan strukturunu üzə çıxartdı. Həmişə özünün

alçaq forması ilə qəbul edilən minarə, kvadrat şəkilli bünövrədə

düzgün tənasüblü formada meydana çıxdı, ibadətgah zalının

altında isə çatma formalı daş tağ-tavanla örtülmüş daha bir aşağı

otağın olması meydana çıxdı. Bu yerin alt təbəqəsində islama-

qədər sitayişlərin dini mərasimlərinin elementləri görünürdü.

Güman edilir ki, məscid, bu yerlərdə müsəlman dininin bərqərar

olmasına qədər fəaliyyət gəstərən od məbədinin bünəvrəsi

üzərində inşa edilmişdir.Məscidin cənub fasadı minillik daş di-

varın fonunda mehrabın son dərəcə qabarıq, yarımsilindrik həcmi

və patma pəncərələrin oyuqları ilə təqdim olunur. Məscidin həcm

kompozisiyasının dinamikasını ətraf tikililər üzərində hakimlik

edən bu qədim məscidin minarəsidir. Məhəmməd Əbubəkr tərə-

findən tikilmiş məscid, 1723-cü ildə Pyotr tərəfindən kəşfiyyat

üçün Bakıya gəndərilmiş rus donanmasının general-mayoru

Matyuşkinin göstərişi ilə top atəşinə məruz qalmış və nəticədə

minarənin yuxarı tərəfi uçmuş və məscid Sınıq qala kimi ikinci

adını qazanmışdır.

35

Ədəbiyyat

1. Qiyasi C. İçəri şəhər Şirvanşahlar sarayı və Qız

qalası ilə birlikdə. İçəri şəhərin qorunması və inkişafı

problemləri (məqalələr toplusu). Bakı, 2004.

2.Саламзаде А.В, Авалов Э.В, Салаева Р.Д. Проб-

лемы сохранения и реконструкции исторических городов

Азербайджана.Баку,1979.

3.Фатуллаев-Фигаров Ш. Архитектурная енцикло-

педия Баку. Баку-Анкара, 1998.

36

QIZ QALASI

İçəri şəhərin ən

möhtəşəm,ən qədim,həm

də ən sirli abidəsi QIZ

qalasıdır. Onun islama

qədər, lakin dəqiq tarixi

məlum olmayan bir

dəvrdə inşa olunması fərz

olunur. Bəzi tədqiqatpılar

onun eramızdan əvvəl

(VII-VIII əsrlərə), bəziləri

isə Sasanilər dövrünə (VI-

VIIəsrlərə)aid edirlər. La-

kin tarixi mənbələrə, ən

başlıcası isə Qız qalasına

bitişik qala divarında aşkar

edilmiş qədim daş hörgü

texnikasına görə Qız qala-

sının erkən orta əsrlərdə

(III-IV əsrlərdə) inşa edil-

diyi daha inandırıcı görü-

nür. Həmin dövrdə Qız

qalasının yanında atəş-

pərəstlik məbədinin olması

və bu zaman qüllənin müdafiə sistemində həlledici rol oynaması

da şübhə doğurmur. Onun bilavasitə təyinatı hələ indiyə qədər

mübahisələrə səbəb olur: müdafiə tikilisi, atəşpərəstlər məbədi,

qədim dövrün rəsədxanası və s.. Qız qalası ilkin dövrdə məbəd

kompleksinin dominantı, orta əsrlərdə isə şəhər qalasının baş

qülləsi olmuşdur. Bu qalanı XIII əsrdə ilk güclü yürüşlərində

monqollar fəth edə bilməmişlər. O, Bakının memarlığında və

şəhərin siluetində xüsusi yer tutur. Qüllənin silindrik həcmi sahil

qayasının üzərində yerləşir, tikilinin divarlarını XIX əsrin ikinci

yarısında Xəzər dənizinin suları yuyurdu.

Kateqoriya: Müdafiə tikilisi

Abidə növü: Qala


Kompleks:



A.Zeynallı küç.

Ġnventar

nömrəsi: 2.2.

Tarix VI-XII əsrlər

37

Hündürlüyü şimaldan 31, cənubdan 28 m və bünəvrəsində

divarların qalınlığı 5 metr, yuxarıda isə 4 metr olan daşdan

tikilmiş Qız qalası daxili məkanda səkkiz mərtəbəyə bəlünüb.

Ikinci mərtəbədən sonuncu mərtəbəyə qədər əlaqə divarın qalın-

lığında olan vintvari pilləkənlərlə həyata keçirilir. Mərtəbələrin

işıqlandırılması cənub tərəfdən yerləşdirilmiş ensiz mazğallar

vasitəsilə baş verir, mərtəbələr yastı daş günbəzlərlə örtülmüşdür.

Qalanın diametri birinci mərtəbədə 16,5 metrdir. Qüllənin

daraları silindrik həcmi şərq tərəfdən demək olar ki, düz zirvə-

yə kimi ucalan və planda doqquz formasında böyük çıxıntı ilə

mürəkkəbləşdirilib. Qalanın əsas qülləvari tutumundan irəli

38

çıxarılan bu memarlıq ayrıntısı qala içərisindəki dəyişilmələrə

əlavə və daha fəal müdafiə imkanları yaradırdı. Qalaya giriş

onun qərb tərəfindən, yerin iki metr hündürlüyündə olub, 1.10 m

enində tağlı qapı aşımından ibarətdir.Binanın təfsiri, üçüncü

mərtəbədən başlayaraq onun səthinin qabırğa formasında bir

daşla nazik üfüqi qurşaqlarla bölünməsi, həcmli plastika, onun

formasının həllinin qeyri-adiliyi dünya memarlığında analoq-

lara malik deyildir.

Ədəbiyyat

1. Qiyasi C. İçəri şəhər Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası

ilə birlikdə. İçəri şəhərin qorunması və inkişafı problemləri

(məqalələr toplusu). Bakı, 2004.

2.Саламзаде А.В, Авалов Э.В, Салаева Р.Д.

Проблемы сохранения и реконструкции исторических

городов Азербайджана.Баку,1979.



39

ġĠRVANġAHLAR

SARAYI KOMPLEKSĠ

Şirvanşahların saray

kompleksi müdafiə məq-

sədlərindən irəli gələrək,

Içərisəhərin ən hündür

relyefində, təpəlik üstündə

inşa olunmuşdur. Şəhərin

orta əsrlərdə iç qalası

(akropolu) olan bu ərazi,

həm də inzibati mərkəzə

pevrilmiçdir. Ansambl

Azərbaycan memarlığının

əsl şah əsəridir. Bu an-

samblın yüksək bədii-me-

marlıq keyfiyyətləri,

Azərbaycan memarlığında

bütöv bir üslub istiqa-

mətinin yaradılmasına im-

kan yaratmış, ayrı-ayrı

həcmlərin relyefdə usta-

lıqla yerləşdirilməsi, si-

luetlərin gözəl həlli, yerli

əhəngdaşının dekorativ

xüsusiyyətlərindən

məharətlə istifadəsi və daş üzərində möhtəşəm oyma işlərilə

fərqlənir.Ansambl XV-XVI əsrlərdə, həcm həllərinin

çoxplanlılığına imkan yaradan, müxtəlif səviyyələrdə yerləşmiş

üç kiçik həyət ətrafında formalaşmışdır. O, kvadrat şəkilli

həyətin yaxınlığında yerləşmiş saray tikilisindən,―Divan-xanə‖

(XV-ci əsr), orta həyətdə yerləşən alim Seyid-Yəyha Bakuvinin

(XV əsr) mavzoleyindən, Key-Qubad (XV əsr) məscidindən,

həmçinin Murad (1584-cm il) darvazasından ibarətdir. Aşağı

həyətdə saray məscidi (1441-ci il) və Şirvanşahların sərdabəsi-

türbə (1435-ci il) inşa edilmişdir. Daha aşağıda, hamamı su ilə

Kateqoriya: Mülki tikili

Abidə növü: Saray


Kompleks: Saray kompleksi


əhəmiyyətli

Ünvan: Bakı, Qala

döngəsi 76

Ġnventar

nömrəsi: 3.

Tarix XIII-XV əsrlər

40

təchiz edən, möhtəşəm ovdan və böyük saray hamamı ( XV əsr)

tikilmişdir.

41

Ədəbiyyat

1. Qiyasi C. İçəri şəhər Şirvanşahlar sarayı və Qız

qalası ilə birlikdə. İçəri şəhərin qorunması və inkişafı

problemləri (məqalələr toplusu). Bakı, 2004.

2.Саламзаде А.В, Авалов Э.В, Салаева Р.Д. Про-

блемы сохранения и реконструкции исторических горо-

дов Азербайджана.Баку,1979.



42

ġĠRVANġAHLARIN

YAġAYIġ BĠNASI

Sarayın ciddi, mo-

numental binası, qapalı

həyət məkanında üstünlük

təşkil edən mövqeyə ma-

likdir. Binanın ümumi

həcmində xüsusi olaraq

nəzərə çarpdırılan möhtə-

şəm portal, proporsional

bölgülərin ciddiliyi və de-

mək olar ki, yonulmuş daş

divarların hamarlığı ilə

xarakterizə olunur. Sara-

yın ikimərtəbəli binasının

daha qədim bünövrə üzə-

rində inşa edilməsi, əra-

zidə arxeoloji qazıntılar

nəticəsində aşkarlanmış

VII-VIII əsrlərə aid olan

bina qalıqlarına əsasən

istisna edilmir və planın

mürəkkəb konfiqurasiyası

ilə qeyd edilmişdir. Yuxa-

rı mərtəbə aşağı mərtəbənin planlaşdırma strukturunu təkrarlayır.

Mərkəzi, səkkizüzlü zal və ona bitişik eyni formalı vestibül,

ətrafında qruplaşmış ―əndərun‖ və ―birun‖ üslublu qonaq və

yaşayış otaqlarının təşkiledici elementləridir. Sarayın cənub və

şərqə, dənizə tərəf yönəlmiş, şərq memarlığının bariz

elementlərindən olan yonulmuş erkerləri, bütün binadan kepən

uzununa və eninə olan istiqamətlərdə əsaslı divarların olmaması

heyrət doğurur.






əhəmiyyətli

Ünvan: Bakı şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 3.1.

Tarix XV əsr

43

Ədəbiyyat



2.Rahibə Əliyeva. İçərişəhər Azərbaycan tarixində


44

DĠVANXANA

Sarayın şimal-qərb

küncünə, hündür stilobat

üzərində rotondadan iba-

rət, Şərq dünyasında ana-

loqu olmayan Divan-xana

bitişir.Bu bina Şirvanşah-

ların dövlət şurasının-di-

vanın iclasları və qonaq

qəbulu üçün nəzərdə

tutulmuşdur.Qapalı həyət-

də səkkiz üzlü zal beş

səthi ilə, özünəməxsus or-

derin yonulmuş sütunları

üzərindəki çatma çəkilli

tağlardan ibarət açıq qale-

reyaya yönəlmişdir. Zalın

üstü, ikiqat çatma kontur-

lu yonulmuş daş günbəzlə

örtülmüşdür. Qərb tağ sıra-

sında rotonda dinamik

ifadə edilmiş əzəmətli por-

talla tamamlanır. Portalın

çatma taxçası, stalaktitlə-

rin mürəkkəb sisteminə əsaslanan nahamar yarımqübbə ilə

tamamlanmışdır. Giriş qapısı üzərindəki daş lövhənin səthi və

timpanlar möhtəşəm naxışlarla örtülmüşdür. Bu təkcə Abşeron

memarlığının portal kompozisiyası deyil, eləcə də Şərqin böyük

varislik incəsənətinin memarlıq fəlsəfəsidir. Divan-xananın

kvadrat şəkilli həyətini üç tərəfdən, perimetr boyunca rotonda

ilə oxşar olan çatma tağlı, incə sütunlar qalereyası əhatə edir.

Həyətin qalereyası hündürlüyünə görə Divan-xananın

hündürlüyündən aşağıdır və rotondanın hakimlik edən həcmi

üçün özünəməxsus fon təşkil edir.






əhəmiyyətli


Ġnventar

nömrəsi: 3.2

Tarix XV əsr

45

Divan-xananı digər tikililərdən kompozisiyanın tamlığı,

memarlıq formalarının mükəmməlliyi, ornamentli elementlərin

məharətlə yerinə yetirilməsi fərqləndirir və bu böyük ustalıq,

Divan-xananı Azərbaycan memarlığının nadir əsərlərindən biri

hesab etməyə imkan verir. Burada Azərbaycan memarlığında

yeni üslub istiqamətinin, həcm-məkan həllərinin inkişafında yeni

mərhələnin əsası qoyulmuşdur. Divan-xana XV ərdə, Saray

binasından sonra inşa olunmuşdur. Plan quruluşu və memarlıq

kompozisiyası baxımından Yaxın Şərqdə Divan-xananın analoqu

yoxdur.

Ədəbiyyat





46

ġAH MƏSCĠDĠ

Aşağı həyətdə sərda-

bənin yanında yerləşmiş-

dir. Ucu yüngülvari sivril-

miş iki günbəzlə tamam-

lanmış prizmatik həcm,

binanın şimal-şərq kün-

cündə yüksələn, qamətli

minarə Şah məscidinə çox

orijinal memarlıq siması

bəxş etmişdir. Məscid bö-

yük ibadət zalından, qa-

dınlar üçün nəzərdə tutul-

muş kiçik zaldan və bir

neçə kiçik xidməti otaq-

lardan ibarətdir. Onların

hamısı planın yığcam düz-

bucaqlı sahəsinə daxil edil-

mişdir. Sərdabəyə tərəf

yönəldilmiş şimal və şərq

fasadlarında girişi diqqətə

çarpdıran iki portal, fasadın

asimmetrik quruluşunu xü-

susi olaraq nəzərə çarpdırır.

Məscidin kompozisiya

mərkəzi – mərkəzi həcmin

kürəşəkilli yelkənlərə söy-

kənən, üstü bir az sivrilən-

miş günbəzlə örtülmüş və

iki tərəfli işıqlanma ilə təmin olunmuş ibadət zalıdır. Günbəzin

kvadratından, oxlar üzrə xaçşəkilli plan quruluşunu yaradan,

dərin tağçalı qollar ayrılır. Tağçalar tağ-tavanlarla örtülmüşdür.

Cənub divarında mehrab qarşısında daş məhəccərlərlə

hasarlanmış kiçik meydança keramik firuzə rəngli plitələrlə







Ġnventar

nömrəsi: 3.3.

Tarix 1441-1442-ci illər

47

döşənmişdir.Məscidin həcm-məkan kompozisiyasını, azançının

üzərində duraraq möminləri ibadətə çağırdığı stalaktit qurşaqlı,

şərəfəli minarənin şaquli həcmilə, prizmalı həcmlərin daş

günbəzlərinin harmoniyası tamamlayır. Minarənin stalaktit

qurşağının altındakı yazıda qeyd edilmişdir: ―Ən uca və ən

qüdrətli Allaha (xeyir-dua) alqış olsun və seçilmiş Məhəmmədə

dua. Daha sonra ən böyük Sultan Xəlilullah bu minarəni tikməyi

əmr etdi. Qoy Allah onun hökmranlıq etdiyi günlərini və

səltənətini yüksəklərə qaldırsın. Hicrinin səkkiz yüz qırx beşinci

ili (1441-ci il)‖. Şah məscidini Şirvan-Abşeron memarlıq

məktəbinin şah əsərlərindən saymaq olar.

Ədəbiyyat





48

SEYĠD YƏHYA

BAKUVĠNĠN TÜRBƏSĠ Şirvanşah Xəlilullah

I-nin sarayında yaşamış

ilahiyyatçı-filosof Seyid

Yəhya Bakuviyə məxsus

olub, planda səkkizüzlü,

həcm-fəza baxımından pi-

ramida şəkilli alaçıq for-

masındadır. Məqbərənin

daxili məkanı yeraltı sər-

dabəyə və yerüstü qüllə-

vari kameraya bölünür.

Yuxarı kamera səkkizüz-

lü şaquli divarları ilə diq-

qəti cəlb edir. Bütün gün-

bəzin səthi naxışlarla bəzə-

dilmişdir, divarlar künc-

lərdəki kiçik tromplarla

barabana birləşir.Günbəzin

bütöv dairəsi kainatın

sonsuzluğunun özünəməx-

sus obrazını yaradan bə-

zəkli naxışla örtülmüşdür,

dünyanın cəhətlərinə isti-

qamətlənmiş və daş ―şə-

bəkə‖ li kiçik pəncərə yer-

ləri, məqbərənin yuxarı ka-

merasını işıqlandırır, çatma

tağlı giriş qapısı iri daş

bloklardan tikilmişdir.

Məqbərənin divarları təmiz

yonulmuş daşla üzlənmişdir. Tikilinin mürəkkəb olmayan, lakin

mənalı kompozisiyası, Key-Qubad məscidinin strukturuna

ayrılmaz şəkildə daxil olur və onunla vahid tamlıq təşkil edir.

Kateqoriya: Xatirə tikilisi

Abidə növü: Türbə




əhəmiyyətli


Ġnventar

nömrəsi: 3.4..

Tarix XV əsr

49

Yaxınlığında Bakı Osmanlı sultan Muradxanın (III) dövründə,

994-cü ildə (1585-86-cı illər) tikilmiş və məhz onun adı ilə bağlı

―Murad qapısı‖ kimi tanınan portal ucalır.

Ədəbiyyat

1.Фатуллаев-Фигаров Ш. Архитектурная енциклопедия


2.Rahibə Əliyeva. İçərişəhər Azərbaycan tarixində (həm-

müəllif).Bakı,2015.

50

ġĠRVANġAHLARIN

TÜRBƏSĠ

Şirvanşahların türbəsi

şərq fasadının üzlük, tə-

miz daş səthlərinin fonun-

da dekorativ portalının

effektli seçilməsi ilə nəzə-

rə çarpdırılmış dəqiq priz-

malı həcmi ifadə edir.

Düzbucaqlı plan klassik

proporsiyalarla, daxili mə-

kanın dəqiq həlli ilə fərq-

lənir. Dərin taxçalı porta-

lın çatma tağlı kiçik giriş

qapısı, nadir hallarda rast

gəlinən sivri-uclu günbəz-

lə örtülmüş vestibülə apa-

rır.Vestibülün yan tərəflə-

rində günbəz və tağ-tavan-

larla örtülmüş xidməti

otaqlar var. Zal xaçşəkilli

plan quruluşu ilə mərkəzi

günbəz konstruksiyalıdır.

Xaçın qolları tağ-tavanlar-

la örtülmüşdür.Mükəmməl

işlənmiş günbəz,mürəkkəb

olmayan kürəvi yelkənlər

sisteminə söykənir. Çox-

üzlü günbəzin səthi öz

konstruktiv həlli ilə xüsusi

olaraq nəzərə çarpdırılmışdır. Memarlıq kütlələrinin tektonika-

sının hökmranlıq etdiyi interyerdə əsas elementlər, mükəmməllik

səviyyəsinə gətirib çatdırılmış konstruktiv formalardır. Burada

memar Məhəmməd Əlinin yüksək ustalığı sayəsində, interyer

tamamlanmış, memarlıq həllini tapmışdır. Sərdabənın portalı







Ġnventar

nömrəsi: 3.5.

Tarix 1435-1436-cı illər

51

Azərbaycan memarlığının ən yaxşı nümunələri sırasına aiddir.

Onun mükəmməl proporsiyalı həcmi, müstəvi səthinin həndəsi

naxışlarla örtülməsi, zalın günbəzinin fonunda aydın görünür, bir

vaxtlar ona, firuzə rəngli şirə kərpiclərlə üz çəkilmişdi. Portalın

dərin taxçası, dörd yaruslu stalaktitlər qurşağına söykənən,

konxanın diş-diş səthi ilə birgə çatma şəkilli yarımgünbəzlə

tamamlanmışdır. Arxivoltlar və timpanlar daşdan qüsursuz yeri-

nə yetirilməklə üslublaşdırilmiş bitki ornamenti ilə örtülmüşdür.

Mürəkkəb ornamentli naxışla damcı formalı portalın medal-

yonları əzünəməxsus bir şəkildədir. Portalın yuxarı hissəsində,

hər iki tərəfdə, Memar Əlinin adı ilə təkrarlanan yazılar ora

ustalıqla hərülərək daxil edilmişdir. Tikilmə tarixi giriş yerinin

üzərində iki sətirlik yazı ilə bildirilməklə əks olunmuşdur:

―Allahın peyğəmbərinin adaşı, dinin müdafiəçisi, ən böyük sultan

və dahi Şirvanşah Xəlilullah, - qoy Allah onun həkmranlığını və

hakimiyyətini əbədi etsin, - bu işıqlı sərdabənı öz anası və oğlu

üçün,– Allah onlara rəhmət eləsin, - 839-cu ildə h.q. (1435-36-cı

illər) tikməyi əmr etdi‖.

Ədəbiyyat

1.Фатуллаев-Фигаров Ш. Архитектурная енциклопедия




52

MURAD DARVAZASI

Şərq darvazası por-

talı - Murad qapısı 1585-

1586-cı illərdə Osmanlı

sultanı III Muradın Bakı-

ya gəlişi ilə əlaqədar ola-

raq onun şərəfinə inşa edi-

lib. Bəzi alimlərin fikrin-

cə, bu giriş qapısı hər han-

sı abidəyə giriş üçün

nəzərdə tutulub. Ola bilsin

ki, həmin abidə ya tam in-

şa edilməmiş, ya da döv-

rümüzə gəlib çatmamış-

dır.Digər fikirlərə görə isə

Sultan III Murad məhz bu

giriş qapısını Seyid Yəhya

Bakuvinin türbəsini ziya-

rət etmək üçün tikdirib.

Şərq dаrvаzаsı və ya

Murad darvazası – Şirvan-

şahlar saray kompleksi-

nin XVI əsrə аid оlаn yе-

gаnə tikilisidır. Murаd

dаrvаzаsı pоrtаlının yuхаrı

çərçivəsində оlаn 2 mеdаl-

yоn аrаsındа аşаğıdаkılаr

yаzılıb: ―Bu binа Ulu

Rəcəb Bаkuvinin 994-cü

ildə (1585-1586) sifаrişi

əsаsındа böyük və ədаlətli Sultаn III Murаdın dövründə tikdi-

rilib‖.

Pоrtаlın divаr оyuqlаrının yаnındаkı yаzılаr Təbrizli mеmаr

Əmirşаhın аdını məlum еdir. [Memar-ustad Əmirşah Vəliənkuhi

(Təbrizin ətrafı)].


Abidə növü: Portal





Ġnventar

nömrəsi: 3.6

Tarix 1585-ci il

53

Özünün ümumi, bədii dеkоrаtiv kоmpоzisiyаsınа görə

pоrtаl Divаnхаnа və Türbə pоrtаllаrınа uyğun gəlir. Lаkin burаdа

tikinti tехnikаsı və inşааt dаşlаrının kеyfiyyəti хеyli аşаğıdır.

BurаdаAzərbaycan оrnаmеntаl sənətinin üslub təmizliyi pоzulur.

Mеmаr аnsаmblın sаbitliyini, аhəngliyini sахlаmаğа çаlışsа dа о

dövrə хаs оlаn mеmаrlıq kеyfiyyətinin аşаğı düşməsindən qаçа

bilməmişdir.

―Murad qapısı‖nın memarlıq kompozisiyası Şirvanşahlar

sarayının digər portal kompozisiyalarına uyğunlaşdırılaraq har-

moniyada həllini tapmışdır.

Zərif stalaktitlər, daş oyma işləri, portalın profillənmiş haşi-yələri, daş medalyonlar ustanın yüksək sənətkarlığından xəbər verməklə, öz miqyas həlli ilə yüz il gecikməsinə baxmayaraq kompleksi tamamlayır.

Ədəbiyyat 1.Əmənzadə R.B Azərbaycan memarlığında baştağlar.

Bakı,1995. 2.Aytən Şərifova. Orta əsr Azərbaycan memarlığında

stalaktitlər və onların müasir tətibiq imkanları . Bakı ,2013.

54

HAMAM

Saray hamamı aşağı

həyətin qərbində yerləşir,

kifayət qədər iri ölçü-

lüdür, ox boyunca şimal-

cənub istiqamətində uza-

dılmışdır və planlaşdırma

cəhətdən buna bənzər

tikililərin klassik növünü

təmsil edir. Hamam iki

bölmədən ibarətdir: so-

yunma və mərkəzdə sək-

kizüzlü zallarla birgə çim-

mə otağını, lakin bütöv-

lükdə, künc otaqları ilə

birgə xaçşəkilli plan

quruluşunu təqdim edir.

Seksiyalar arasında həra-

rət rejimini əlaqələndirən

və nizamlayan aralıq ka-

meralar mövcuddur. Çim-

mə bölməsi, otaqların

döşəməsi külxanadan gə-

lən qaynar hava ilə, istilik

ötürən kanallar sistemi

vasitəsilə qızdırılmışdır.

Hamamın içərisi mərkəzi

hissələrdə günbəzlərlə, qa-

lan hissələri isə tağ tavan-

larla örtülmüşdür. Hama-

mın ayrı-ayrı otaqlarında

kaşıdan istifadə edilmiş-

dir. Hal-hazırda, torpaq qalaqlarından təmizlənmiş hamam,

konservasiya edilmişdir.


Abidə növü: Hamam




əhəmiyyətli


Ġnventar

nömrəsi: 3.7.

Tarix XV əsr

55

Ovdan (XV əsr) saray kompleksini və hamamı su ilə təchiz

etmişdir. Abşeron yarımadası üçün ənənəvi olan su mənbəyi

mövcud ovdanların ən irisi olmuşdur. Torpağın üzərində yeraltı

su anbarına girişin bünövrəsi salamat qalmışdır. Düzbucaqlı

haşiyəli, çatma şəkilli qapı boşluğu, dərin pilləkənin başladığı

yuxarı kameraya aparır. Kiçik keçidlər onu pilləkəndən, digər

tərəfdən isə - su anbarının böyük tutumundan ayırır. Su, yeraltı

qalereyaların şaxələnmiş şəbəkəsindən – kəhrizlərdən gəlirdi.

Ədəbiyyat





3.Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə.

Azərbaycanın memarlıq tarixi.Bakı, 1963.

56

KEY-QUBAD MƏSCĠDĠ-

NĠN QALIQLARI

Key-Qubad məscidi

XV əsrdə, ənənəyə gərə il-

kin planı təkrarlayaraq, daha

qədim bünövrələr üzərində

qurulmuşdur. Məscidin düz-

bucaqlı planına vestibüllə

birlikdə portal bitişir. Məq-

bərənin girişinə yaxın, iba-

dətgah zalının cənub diva-

rında mehrab yerləçir. İnter-

yer, smtunların künclərdə

yaratdığı tağ-tavan örtüklü

yerləşkələrin hesabına, xaç-

şəkilli, mərkəzi günbəzli

həcm-məkan həllini almış-

dır.Yəhya Bakuvi məqbərəsi

ilə ayrılmaz surətdə bağlı

olan məscidin həcm-məkan

kompozisiyası, həndəsi ciz-

gilərin mükəmməlliyi və memarlıq elementlərinin düşünülmüş

vəhdəti nəzərə çarpdırılaraq formaların xüsusi plastikası əldə

edilmişdir. Məscid 1918-ci ildə erməni vəhşiləri tərəfindən yan-

dırılmışdır. Hal-hazırda məscidin yalnız təməl hissəsi qalmışdır.






əhəmiyyətli


Ġnventar

nömrəsi: 3.8

Tarix XV əsr

57

Key-Qubad məscidi məqbərə ilə orta həyətdə özünün yer-

ləşməsi səbəbindən bütün Şirvanşahlar Saray Kompleksinə müna-

sibətdə neytral mövqe tutur, sanki aşağı həyətdəki obyektlərə,

Şirvanşahların sərdabəsinə (türbə) və saray məscidinə keçidi

təşkil edir.

Ədəbiyyat

1.Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə. Azərbaycanın


58

XƏZƏRYANI

MÜDAFĠƏ

QURĞULARI

Abşeron yarımadasının

Xəzərsahili kəndlərində

ucaldılmış müdafiə qur-

ğuları Yaxın və Orta Şər-

qin hərbi memarlığında

müstəsna bir hal idi, on-

ların Qərbi Avropa me-

marlığında belə bənzəri

yoxdur.Tarixi kəndlərdə

tikilmiş qalalar bu və ya

digər yaşayış məntəqəsi-

nin salınmasına səbəb ol-

muş, müəyyən dərəcədə

öz memarlıq-planlaşdır-

ma və həcm-məkan xüsu-

siyyətlərini Abşeron me-

marlığının geniş inkişaf

fonunda göstərə bilmişdir.

Qalaların yerləşməsi bir

qayda olaraq strateji əhə-

miyyət daşıyırdı. Əsas

mövqeyə malik olan qala-

lar, öz silueti və həcm-mə-

kan həlli ilə landşafta bən-

zərsiz görüntü bəxş etmişdir.Qalaların və ya qəsrlərin dislokasiya-

sı əsasən, Xəzər dənizinin şimal və şimal-şərq sahillərinə yönəl-

dilirdi, çünki bura düşmən hücumuna daha tez-tez məruz qalan

ərazi idi. Xəzərsahili qalalar planlaşma və həcm-məkan həllinə

görə iki tipə bölünür:

Düzbucaqlı donjonlu,Dairəvi donjonlu.

Birinci tip qalalara Mərdəkan(1187-88-ci illər), Ramana

(XIII əsr), Şağan(XIII əsr), Balaxanı(XII-XIV əsrlər), Buzovna

Kateqoriya: Müdafiə

tikililəri

Abidə növü: Qalalar


abidəsi

Kompleks: -------


əhəmiyyətli

Ünvan: Xəzər dənizinin

qərb sahili

Ġnventar nömrəsi: 4.

Tarix orta əsrlərdən

XIV əsrə kimi

59

(XII-XIII əsrlər), Maştağa(XII-XIII əsrlər) kəndlərindəki qalalar

aiddir. İkinci tip qalalara Mərdəkan kəndindəki dairəvi qala

(1204-cü il), Nardaran(1301-ci il), Bilgəh(XIII-XIV əsrlər), Keşlə

(XIV əsr), Binə(XIV əsr) kəndlərindəki qalalar aiddir. Bu qala-

ların bir qismi uçmuş, dövrümüzə gəlib çatmamışdır.

Birinci tip qalaların memarlıq-planlaşdırma və həcm-məkan

kompozisiyası əsasən düzbucaqlı və ya qala divarlarının ərazisi-

nin relyefindən asılı olaraq dəyişən konfiqurasiyası ilə təyin

olunur. Ətrafı qala divarları ilə əhatə olunmuş donjon, kiçik ərazi-

nin əsas həcm elementi idi və eyni zamanda müxtələf məqsədlər

üçün istifadə olunurdu. Donjon, ətraf kəndlər üçün fəal müdafiə

məntəqəsi, eyni zamanda əhalinin sığınacaq yeri, mayak və ya

müşahidə məntəqəsi idi. Qalaların müdafiə divarları 5-7 m ara-

sında dəyişirdi. Birinci olaraq düşmən hücumuna məruz qalan qa-

la darvazaları cinahlardan kontrforslarla qorunur və giriş portalı

rolunu oynayırdı. Darvazaların çoxu memarlıq formalarına malik

olmaqla yanaşı, epiqrafik məlumatlar vasitəsi ilə həm də infor-

masiya mənbəyi funksiyasını daşıyırdı. Epiqrafika təkcə tikintinin

tarixi haqqında deyil, həm də sifarişçi- hökmdar haqqında məlu-

mat verirdi. Bütövlükdə, epiqrafika həmin dövrün memarlıq isti-

qaməti, şəxsiyyətləri, memarları və s. haqqında nəticələr çıxar-

mağa imkan yaradan tarixi arayış verirdi.

Qalaların həyətyanı sahəsi 28x25m (Mərdəkan), 28x10m

(Ramana) ölçüsündə qurulmuşdur. Bu kiçik əraziyə mərkəzdə

yerləşən donjon və həyətyanı sahə daxil idi. Donjon, planlaş-

dırmasına görə dörd-beş mərtəbədən ibarət olub, birinci və

axırıncı mərtəbələr çatma tağ-tavanla örtülürdü. Mərtəbələr

arasında əlaqə vintvari daxili daş pilləkənlərlə yaranırdı. Birinci

qatdan ikinciyə qalxmaq üçün nərdivandan istifadə olunurdu.

Vintvarı pilləkən donjonun sol tərəfində qurulmaqla düşmənə

yuxarı qatlara qalxmaqda çətinlik yaradırdı. Mərtəbələr arası

örtüyün taxtadan olması həmin dövr üçün tikintinin sürətini

artırmağa və donjonun daxili monumental divarlarının konstruk-

siyasını asanlaşdırmağa şərait yaradırdı. Qəsrlərin müdafiə siste-

mi əsasən donjonun yuxarı hissəsindəki meydanda və banketlərdə

60

cəmlənirdi. Donjonlar adətən müdafiə məqsədilə qurulmuş mer-

lon və maşekullarla tamamlanırdı.

Qalaların ümumi görünüşü-giriş portalı, kiçik həyətyanı sa-

həsi, yüksək qala divarları və monumental qala-donjonları ilə

özünəməxsus, ifadəli həcm-məkan və memarlıq kompozisiyasını

təqdim edirdi.

İkinci tip qalalar qrupunun memarlıq-planlaşdırması və

həcm-məkan quruluşu başqa cür təqdim olunur. Belə qalalar

Abşeronun yaşayış məntəqələrinin tarixi mühitinə ifadəli görün-

tüyə malik tikinti elemetləri kimi daxil olmuşdur. Bütün belə qa-

lalar əsasən, alçaq relyefdə tikilmişdir. Hər tərəfdən qala divarları

ilə əhatə olunmuş qəsrlərin ərazisi bir qayda olaraq, kvadrat for-

maya malik olur və onların həndəsi mərkəzində dairəvi planlı

donjon ucalır. O, tikinti sahəsinin ölçülərindən asılı olaraq qəsrin

həyət sahəsində ya sərbəst halda, ya da hər-hansı divara qısılmış

şəkildə yerləşdirilirdi. Bu da düşmənin qəfil hücumları zamanı

onun döyüş və müdafiə imkanlarını təyin edirdi.

Donjonların interyeri günbəz örtüklü üç qata bölünmüşdür.

Mərtəbələr arasında əlaqə yaradan vintvari pilləkənlər divarın

qalınlığı içərisində qurulurdu.Belə pilləkən konstruksiyalarına

Abşeronun dini tikililərində də rast gəlinir ki, bu da sahəyə qənaət

etməyə imkan yaradırdı.. Mərtəbələrin mərkəzində, örtük günbəz-

lərində açılmış dəliklər aşağı mərtəbələrdə nə baş verdiyini

müşahidə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Qala divarındakı

mazğallar həm işıqlanma, həm də güllə atmaq üçün nəzərdə tutul-

muşdur. Donjonların əksəriyyətinin birinci qatında qala müda-

fiəçilərini içməli su ilə təmin etmək üçün quyu qazılmışdır.

Yerli ağ əhəng daşından inşa olunmuş Xəzəryanı qalalar öz

memarlıq formaları, həcm plastikliyi və görkəmli siluetləri ilə

Abşeron təbiətinin ayrılmaz hissəsi kimi ətraf mühitin landşaftına

uğurlu bir şəkildə daxil olmuşlar. Ədəbiyyat.

1.Şamil Fətullayev-Fiqarov ―Abşeron memarlığı‖ Bakı-

2013.

61

BÖYÜK MƏRDƏKAN

QƏSRĠ

Şirvanşahların hakimiy-

yəti illərində, Abşeronun

strateji əhəmiyyətli nöqtə-

lərində tikilmiş, ilkin

tarixli hərbi tikililərdən

olan Mərdəkanın düzbu-

caq şəkilli donjonlu qalası

epiqrafik məlumatlara gö-

rə 1187-88-ci illərdə kən-

din ən hündür relyefində

inşa olunmuşdur. Tarixçi

alim, Məşədxanım Nemə-

tin qala yaxınlığında tapıl-

mış daş kitabəni oxuma-

sına kimi, qalanın XIV

əsrdə inşa olunduğu barə-

də fikirlər irəli sürülürdü.

Şirvanşah Axsitan bin

Məniçöhrün hakimiyyəti

illərində tikilmiş, fəal mü-

dafiə məntəqəsi, əhalinin

sığınacaq yeri, müşahidə

məntəqəsi olan dördkünc

bürclü qala, qurudan və

sudan ―mayak‖ kimi diq-

qəti cəlb edir. Həyətyanı

sahəsi 28x25 m, donjonu-

nun hündürlüyü 22m olan

Dördkünc bürclü Mərdə-

kan qalası öz bədii və memarlıq-planlaşma xüsusiyyətlərinə görə

ön plandadır. Birmərtəbəli tikililər əhatəsində olan donjon, 5

yaruslu olub, 7 metrlik divarlar ilə müdafiə olunur. Beşmərtəbəli

donjonun birinci və sonuncu mərtəbəsi kiçik günbəzlə örtülmüş-


Abidə növü: Qala


Kompleks:


Ünvan: Mərdəkan qəsəbəsi

Ġnventar

nömrəsi: 4.1.

Tarix 1187-1188 illər

62

dür. Mərtəbələr arası örtük konstruksiyaları taxta tirlər vasitəsilə

həyata keçirilmişdir. Donjonun yuxarı mərtəbələrinə qalxmaq

üçün I mərtəbədə asma nərdivanla başlanan pilləkənlər, digər

mərtəbələrdə divariçi vintvari pilləkənlə davam etdirilir. Sonuncu

mərtəbə maşekullar və kronşteynlərlə tamamlanır. Damdakı

banketlər əsgərlərin qalanı müdafiə etməsi üçün nəzərdə tutul-

muşdur.1952-ci ildə akademik Ş.Fətullayev-Fiqarov tərəfindən

qalada ölçü və bərpa işləri aparılmış, ətrafda aparılan arxeoloji

qazıntılar nəticəsində, əhəngdaşından tikilmiş su anbarı və yeraltı

quyular aşkarlanmışdır. Donjonun daxilində tapılmış yeraltı

yolun Abşeronun digər qalaları ilə əlaqələndirildiyi barədə

fikirlər irəli sürülür.

Ədəbiyyat.

1. .Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə. Azərbay-

canın memarlıq tarixi.Bakı, 1963.

2.Şamil Fətullayev-Fiqarov ―Abşeron memarlığı‖Bakı-

2013

63

KĠÇĠK MƏRDƏKAN

QƏSRĠ Dördkünc bürclü qaladan

yarım kilometr şərq

tərəfdə, dənizdən təx-

minən 1,5 km aralı, bağ-

ların içərisində tikilmiş

dairəvi bürclü ikinci qala-

nın 16 metr hündürlüyün-

də olan bürcü ucalır. Ma-

raqlıdır ki, bu ikinci qala

nə üçün qumsal və kəndin

nisbətən dərə yerində ti-

kilmişdir. Axı bu qaladan

bir-neçə metr hündürlükdə

təbii qayalıq vardır. Bura-

dan isə 200-300 metr cə-

nub-şərq tərəfdə, dənizdən

təxminən 2 km aralıda

Axund Əbuturabın evinin

yeri, Pir Həsən türbəsi

ətrafından 7-8 metr hün-

dür təbii qayalıqdır. Qala

əgər bu relyefdə tikilsəydi

daha uzaqdan diqqəti cəlb

edə bilərdi.Mövcud dairə-

vi bürclü qalanın tikilmə

tarixini bürcün qapısından

təxminən, 7-8 metr hün-

dürlükdə olan kitabədə onun Şirvanşah Fərruxzadın oğlu

Gərşasbın hakimiyyəti zamanı 600-cü ilin mordad ayında tikildiyi

yazinı oxumaqla müəyyən etmək olar. Alimlərin bəziləri

kitabədə mordad ayı yazılmasına əsaslanaraq onun Sasani

hökmdarından III Yezdəgirdin adı ilə bağlı təqvim ilə hesablayıb

1232-ci ildə, digər bir qismi isə hicri-qəməri təqvimlə hesablayıb


Abidə növü: Qala


Kompleks:


Ünvan: Mərdəkan qəsəbəsi

Ġnventar

nömrəsi: 4.2.

Tarix 1203-1204-cü illər

64

1203-1204-cü ildə tikildiyini yazmışlar.Bürcün cənub-qərb

tərəfində girişin üstündə, soldakı kitabədə onun memar Məsudun

oğlu Əbdülməcid tərəfindən tikildiyi yazılmışdır. Mərdəkan

camaatı dairəvi bürclü qalanı ―Şıx qalası‖ adlandırır. Bizcə, bu

orta əsrlərdə məşhur olan Şeyx Əbu Səid Əbubəkrin adı ilə

bağlıdır. Dairəvi bürclü qala 3 mərtəbəli olub, maşekullarla

tamamlanır. 1950-ci illərə kimi qalanın yalnız sərbəst duran

donjondan ibarət olması barədə məlumat verilirdi. Lakin qala

ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılar, hündürlüyü 5 m olan

müdafiə divarlarını aşkarladı. Divarların banketlərinə qalxmaq

üçün künclərdəki bürclərdə, divar içində vintvari pilləkənlər

qurulmuşdur.

Ədəbiyyat.


2013

65

RAMANA QƏSRĠ

Bakının Ramana

kəndində XII-XIII əsr-

lərə aid qaladır.Qalanın

kitabəsi saxlanılmamış-

dır, lakin plan kompozi-

siyasına və memarlıq

traktovkasına görə təd-

qiqatçılar onu XII-XIII

yüzilliklərdə tikildiyini

ehtimal edirlər . Ağ daş-

dan tikilən qalanın dəqiq

tikilmə vaxtı bəlli deyil.

Güman ki, müdafiə məq-

sədi ilə tikilib və Şirvan-

şahlar dövləti dövründə

qəsr kimi istifadə

olunub. Hündür qayanın

üstündə tikilmiş bu

möhtəşəm abidə bütün

ətraf kəndlərdən görünür.

Qala, Abşeronun digər

analoji tikintilərinə xas

olan Şirvan-Abşeron

memarlıq üslubunda inşa

edilmişdir, lakin başqa

qalalardan fərqli olaraq,

bu qalanın həyəti və

divarları planda uzunsov dördbucaqlıdır. Ramana kəndindəki

qəsr, Mərdəkandakı qəsrdən fərqli olaraq, başqa təbii şəraitdə -

qayalıqda yerləşir. Qala divarının tinlərində və şərqə baxan

tərəfındə, divarların ortasında kontrforslar qurulmuşdur. Qapısı

qərb divarda olub portal şəklindədir. Düzbucaqlı qüllə, şaquli

xətt üzrə dörd yarusa bölünmüşdür. Brinci və axırıncı mərtəbələr


Abidə növü: Qala


Kompleks:


Ünvan: Ramana qəsəbəsi

Ġnventar

nömrəsi: 4.3

Tarix XII-XIII əsrlər

66

daş qübbə, aralıqda olan iki mərtəbə isə ağac materialla

örtülmüşdür. Mərtəbələr arasında vintvari pilləkənlər vardır.

Digər daş pilləkən isə qalanın həyətindən yuxarıya tərəf qalxır.

Bu pilləkənlər vasitəsilə qala divarlarına qalxıb kəndi seyr etmək

mümkündür.Qəsrin divarlarla birlikdə uzun tərəfinin ölçüsü 30

metrə yaxın, qısa tərəfı isə 15-20 metrdir. Donjonun hündürlüyü

18 metrdir. Abşeronun digər qəsrlərindən fərqli olaraq, bu qəsrdə

divarlardakı dolama pilləkənlərə giriş hündürdə deyil, I

mərtəbənin döşəmə səviyyəsində yerləşdirilmişdir. Donjonun

yaruslarının bütün divarlarında mazğallar açılmışdır.

Plan və memarlıq həlli üsullarına görə Ramana qəsri

digər Abşeron qəsrləri ilə olduqca oxşardır. Lakin o, özünün

memarlıq kütləsinin daha mənzərəli kompozisiyası ilə onlardan

fərqlənir. Bu onun yerləşdiyi relyefin xüsusiyyətlərindər irəli

gəlir. Dağınıq vəziyyətdə olan qala 1956-cı ildə bərpa olunub.

Tarixçilər Ramana qalasından Qız qalasına vaxtilə yeraltı yolun

olduğunu qeyd ediblər.Qala divarlarından bayırda, sağ tərədə

qayaya bənzər iri daş parçası vardır.

Ədəbiyyat.




2013

67

NARDARAN QƏSRĠ

Nardaran qalası Abşe-

ron yarımadasında hər-

bi-müdafiə qurğularının

tikintisinin sonuncusu-

dur. İlk orta əsrlərdən

başlanan müdafiə tikili-

ləri 1301-ci ildə Narda-

ranın dairəvi donjonlu

qalası ilə başa çatmış-

dır. Qala Abşeron üçün

xarakterik olan çox da

böyük olmayan müda-

fiə tikilisini əks etdirir.

Qala divarları ilə əhatə

olunmuş trapesiya şəkil-

li həyətin ortasında,

hündürlüyü 12m-ə bəra-

bər olan dairəvi donjon

yerləşir. Donjonun di-

varları içərisindəki spi-

ral şəkilli pilləkən qəfə-

si, yarımdairəvi güm-

bəzlə qurtaran üç mər-

təbəni birləşdirir. Pillə-

kən qəfəsəsi və giriş,

düşmənin qalanın

yuxarı mərtəbələrinə həmləsinin qarşısını almaq məqsədilə

ikinci mərtəbədən başlanır. İkinci mərtəbəyə qaldırılan ağac və

asma kəndir nərdivan vuruş zamanı yığılır və düşmənin üst

qatları tutmaq cəhdi çətinləşdirilirdi. Qüllənin mərtəbələri

daxilində genişlənən mazğallarla işıqlandırılır və

küləkləndirilirdi. İkinci mərtəbədə divarın içərisində, taxçada

kiçik sanitar qovşaq yerləşir. Birinci mərtəbədəki dəliyi daş

plitələrlə örtülmüş quyu, yeraltı kəhrizlərin su ehtiyatından


Abidə növü: Qala


Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Nardaran kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 4.4.

Tarix 1301-ci il

68

bəhrələnir.Bəzi ehtimallara görə quyu yaxınlıqdakı pir, şah

sarayı ilə yeraltı yollarla əlaqələndirilmişdir.Qalanın müdafiəsi

yuxarı mərtəbədəki dövrümüzə gəlib çatmamış maşekulların

tacı və onların üstündəki dişli merlonlar ilə tamamlanan

meydançada və müdafiə divarlarının üstündəki banketdə

mərkəzləşmişdir. Donjona giriş qapısının üstündə və nisbətən

yuxarıda, sağ tərəfdə iki epiqrafik kitabə divara hörülmüşdür.

Qapının üstündəki kitabə nəsx elementləri ilə süls xətti ilə

yazılmışdır. «Bismillahir-rəhmanu-rəhim! Bu taxianı dəniz

yaxınlığında… Bərəkətin anası… öz halal pulu və dirhəmləri

ilə tikməyi əmr etmişdir ki, Allahın dərgahında üzü ağ olsun,

onun rizasına və mükafatına layiq olsun. Tarix Ramazan ayı

700-1301» İkinci kitabədə qalanın usta Mahmud Səad oğlu

tərəfindən tikildiyi xəbər verilir. Donjonu əhatə edən relyefə

uyğunlaşdırılmış, hündürlüyü 5 m-ə çatan müdafiə divarlarının

künc qovşaqları çıxıntılı kontrforslarla möhkəmləndirilmişdir.

Müdafiə divarlarının perimetri boyu atıcılar üçün enli

banket və atəş açmaq üçün ensiz mazğallar bir-birindən

təqribən 1-1,5 m məsafədə yerləşən pəncərə yarıqları qurul-

muşdur. Nardaran qalasının əsas tikinti materialı Abşeronun ağ

əhəngdaşıdır.

Ədəbiyyat.



2.Şamil Fətullayev-Fiqarov―Abşeron memarlığı‖Bakı-2013

3.Rahibə Əliyeva. Nardaranın müdafiə qalası;. ―Körpü‖

N59,Təbriz-2010.

69

BAYIL QƏSRĠ

Bakının Bayıl burnu ya-

xınlığındakı kiçik adada

olan abidə ayrı-ayrı mən-

bələrdə müxtəlif adlarla-

"sualtı şəhər","bayıl daş

ları","səbayıl","karvansa-

ra",―xanəgaһ‖,"gömrükxa

na" və s.anılsa da elmi

ədəbiyyatda daһa çox

"bayıl qəsri" adı ilə tanı-

nır.Bayıl qəsri, adanın

biçiminə uyğun uzunsov

plan quruluşuna malikdir.

(uzunluğu 180 m, orta eni

35 m). Qala divarları

şərqdən altı, qərbdən isə

beş yarımdairəvi bürclə

möhkəmləndirilmişdi.

Bayıl qəsrinin tikintisi

siyasi-һərbi baxımdan çox

qarışıq bir dövrdə-Mon-

qol yürüşlərinin bütün

yaxın şərqdə cövlan etdiyi

bir vaxtda -(1234- 1235-

ci illər) başa çatmışdı.

Ancaq saһilə yaxın adada

tikilən bu möһtəşəm qəs-

rin ömrü çox qısa oldu.

Alimlərin fikrincə, qala

1306-cı ildə baş verən

güclü zəlzələ nəticəsində dəniz sularına qərq olmuşdur.Arif

ərdəbili 1369-cu ildə yazdığı "fərһadnamə‖ dastanında,

gördüklərini belə qələmə almışdı:

Bakıda dənizdə bir qala var ki,Yeni şəhər qalasını orada su


Abidə növü: Qəsr


Kompleks:


Ünvan: Bakı buxtası

Ġnventar

nömrəsi: 4.5.


70

basmışdır.Bu misralarda şairin indiki bayıl qəsrindən bəhs etməsi

şübһə doğurmur. Arif ərdəbili bu qalanı tikintisi başa çatandan bir

əsr sonra görmüşdü vө təbiidir ki, o һələ el yaddaşında "yeni

şəhər qalası" kimi qalırdı. Bu deyim һəm də bayıl qəsrinin şəһər

qalası olmasını, yəni Bakının müdafiə sisteminə daxil edilməsini

bir daһa təsdiq edir.Əsrlər keçdikdən sonra, xəzər dənizinin

səviyyəsi yenidən xeyli aşağı düşdüyü zaman Bayıl qəsrinin

dağıntıları su üzərində görünməyə başlamışdır.Kim bilir dörd yüz

ildən artıq Xəzərin suları altında gizlənməsəydi, bəlkə də Ab-

şeronun bir çox abidəsi kimi Bayıl qəsrindən də bir iz qal-

mayacaqdı. 1939-1969-cu illər arasında qəsr ərazisində aparılan

arxeoloji tədqiqat işlərində divar uçuqları altından və su dibindən

700-dən artıq yazılı daş tavalar çıxarılmışdır. Dərin oymalı bu daş

tavalar nadir monumental xəttatlıq və һeјkəltəraşlıq əsərləri olub,

böyük tikinti kitabəsinin ayrıntılarıdır. İlk çağda onlar divar

һörgüsündə,yanaşı düzülərək qala divarlarının bayır sətһində

uzun kitabə qurşağı (һündürlüyü 71 sm) əmələ gətirirmiş.

Bayıl qəsrinin daş kitabələrində araşdırıcılar 15 Şirvanşaһın

adını, tikinti tarixlərini oxuyub, başqa müxtəlif məlumatlar aşkar

etmişlər. Bu kitabələrdən Mərdəkan qalasında "müəllif qolu" olan

me’mar Əbdülməcid Məsud oğlunun, ustad Zeynəddin

Əbdülrəşid oğlu Şirvaninin adları da oxunmuşdur.Bir kitabə

daşında Bayıl qəsrinin "bəndər qələ" adı ilə verilməsi dəyərli

faktlardandır. Anlamı "liman qala" olan bu ad Bayıl abidəsinin

baş funksiyalarından birini aydınlaşdırır. Bütövlükdə isə Bayıl

qəsri Şirvanşaһların yeni paytaxtı yanında iqamətgaһı olmuş,

Şamaxının müdafiəsində Gülüstan qalasının daşıdığı vəzifəni

Bakı qalasında yerinө yetirmişdir. Güman etmək olar ki, Bayıl

qəsrinin cənub qapısı və qarşısındakı tikililər dəniz ticarəti ilə

bağlı olduğu halda da, saһilə yaxın şimal qapısı və qarşısındakı

tikililөr Şirvanһların iqamətgaһı olmuşdur. Qəsrin, demək olar,

ortasında daş döşəməli meydançada, monumental tikilinin özülü

üzə çıxarılmışdır. Bəzi araşdırıcılar bu yerdə Abşeron qalalarının

ənənəvi qüllələləri tipində bir qüllənin ucaldığını söylədikləri

һalda, başqaları onu atəşgaһ, qədim qülləvari məbəd yeri sayırlar.

72

Bəlkə də meydançada iri saray binası ucalırmış, XII-XIII

yüzillərdə möһkəm qəsr, qala-liman kimi tikilmiş və Bakının

dənizdən qorunmasında mühüm yer tutan Bayıl qəsri ola bilər ki,

daһa qədim bir kompleksin özülü üstündə salınmışdır. Şirvanın

başqa iri müdafiə tikililərində (Dərbənd, Şamaxı, Bakı , eləcə də

Gülüstan və Beyqurd qalalarında) olduğu kimi Bayıl qəsrinin

73

memarlıq tərtibatında da bəzi daş relyeflər, (yonma daş fiqur )

işlədilmişdir.

Ədəbiyyat.




2013

4.C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı,

İşıq nəşriyyatı, 1991 3. http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=165

74

BEġBARMAQ SƏDDĠ

Beşbarmaq səddi Xəzər-

sahili keçidini bağlayan

üçüncü səddir. Gilgilçay-

dan cənubda Qafqaz sil-

siləsindən ayrılmış Beşbar-

maq dağının sərt enişli ətə-

yindən başlayıb dəniz sahi-

li qumsallığınacan uzanır-

dı. Beləliklə, qərbdən Beş-

barmaq dağı, şərqdən gil

davarla qapanmış uzunsov

sədd dar sahil keçidini

bütünlüklə kəsmişdi. Beş-

barmaq, Gilgilçay səddi və

Dərbənd - Azərbaycanın

şimal-şərq sərhədlərində il-

kin orta əsrlərdə çəkilmiş

bu üç sədd dövrün istehkam

tikintisinin yüksək inkişaf

səviyyəsi ilə yanaşı, siyasi-

hərbi durumunu da əks et-

dirir. Fərziyyəyə görə, onlar

III-VII əsrlərdə (əvvəl

Beşbarmaq, sonra Gilgil-

çay, axırda isə Dərbənd

müdafiə səddi) çəkilmişdi,

inşa texnikasına görə Beş-

barmaq və Gilgilçay səddləri Dərbənd səddinə nisbətən saya və

qədimdir.Tarixin müxtəlif mərhələlərində, Azərbaycanın şimal-

şərqində, Dərbənd şəhəri ilə Beşbarmaq qayası arasında beş

səddin mövcud olması barədə məlumatlar vardır. Mənbələrdə

sədlər Dərbənd səddi, Hun səddi, Çola səddi, Çola keçidi, C'ora

keçidi, SuI keçidi, Beşbarmaq səddi, Bərmək səddi, Hun qapıları,


Abidə növü: Qala divarları

Mənsubiyyəti: Arxeoloji abidə

Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Dəvəçi rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 4.6.

Tarix Orta əsrlər

75

Hun Darvazası, Xursan səddi, Gilgilçay səddi kimi qeyd edilir.

"Dərbənd səddi" deyildikdə, dəfələrlə qarət edilmiş, dağıdılmış,

əldən-ələ keçmiş, lakin qədim zamanlardan bu günə qədər

varlığını qoruyub saxlamış Dərbənd şəhərinin hasarları başa

düşülür. "Gilgilçaş səddi" deyildikdə isə mənbəsini indiki Xızı

rayonunda olan Kolanı (xəritədə Dübrar) dağından alıb indiki

Siyəzən rayonu ərazisindən keçərək Xəzər dənizinə tökülən

Gilgil-çay boyu mövcud olmuş sədd başa düşülür.

Ədəbiyyat.

1.Azərbaycdanın təbiət və memarlıq möcüzələri.Bakı-2015


İşıq nəşriyyatı, 1991

76

ÇIRAQQALA

Dəniz səviyyəsindən

1232 metr hündürlükdə

yerləşən Çıraqqala Şabran

rayon mərkəzindən təx-

minən 25 km-də sıldırım

qayanın zirvəsində yerlə-

şir. Neçə yüz ildir zama-

nın tufanlarına, dövrün

qasırğalarına mətanətlə

sinə gərərək ulularımızın

şanlı tarixini yaşatmaqda-

dır. Çıraqqala vaxtilə is-

tehkam məqsədi ilə tikilib,

Gilgilçay səddinin baş

qarovulxanası olub. Qala

Xəzər dənizindən Baba-

dağın ətəklərinə qədər

uzanan səddin üç böyük

qalasından biridir. İki qala

və səddin böyük bir

hissəsi tarixin zərbələrinə

davam gətirməyərək uçub dağılıb, Çıraqqala isə öz əzəməti,

vüqarı ilə hələ də insanları heyran etməkdədir.Tarixi mənbələrdə

Çıraqqala haqqında müxtəlif versiyalar var.

Bu müdafiə istehkamı haqqında məlumat verən ərəb

tarixçisi Əl Bəlazuri (IX əsr) ―Kitab Fütih Əl-Buldən‖ (―Ölkə-

lərin Fəthi‖ kitabı) adlı əsərində yazır ki, Sasani şahı Qubad

Şirvanla Arran vilayətlərinin qapısı arasında çiy kərpicdən sədd

tikdirdi. Digər ərəb müəlliflərindən İbn Xordadbeh xatırladır ki,

Şirvan ölkəsində hələ I Kavaddan (488-531-cü illər) əvvəl də

Kaspisahili müdafiə sədləri olub.


Abidə növü: Qala


Kompleks: Müdafiə kompleksi


Ünvan: Dəvəçi rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 4.7.

Tarix V-VI əsrlər

77

Deməli, ―Uzun divarlar‖ adlanan bu sədd eramızdan

əvvəllər də mövcud olub. Fransız səyyahı Vilhelm Rubrik (XII

əsr) Gilgilçay səddi haqqında yazır ki, biz oradan (Şabrandan)

78

keçərkən dağlardan dənizəcən enən sədd gördük‖.

Çıraqqalanın tarixinə gəlincə, tarixçilər belə güman edirlər

ki, qala böyük ehtimalla, eradan əvvəl IX-VIII əsrlərdə Manna

dövründə tikilib. Bu barədə Aşşur və Urartu mənbələrində də

məlumat verilir.

Qalanın XVIII əsrədək istifadə edildiyi ehtimal olunur.

Düşmən ordularının hücumları zamanı qalada tonqallar qalanar

və həyəcan xəbəri digər qala və məntəqələrə çatdırılarmış.

Çıraqqalanın adının yaranması da çox maraqlıdır. Qalanın qərar

tutduğu sıldırım qaya el arasında ―Çıraqqaya‖ adlanır.

Çıraqqalanın yerləşdiyi möhtəşəm Gilgilçay səddi, bəzi

mənbələrə görə, məşhur Çin səddindən sonra dünyada ikinci

nəhəng müdafiə istehkamıdır. Uzunluğu 120 km olan səddin

divarlarının qalınlığı bəzi yerlərdə 8 metrə çatır. Babadağına

qədər sədd divarlarının hündürlüyü 5-7, bəzi halda 7-11 metr, eni

isə 30-35 metrə qədərdir. Faktiki olaraq bu sədd şimaldan cənuba

keçilməsi mümkün olan bütün keçidləri bağlayırdı. Gilgilçay

səddi dörd hissədən ibarət olub. Hər 30-35 metr məsafədə bürc və

ya qüllə ucaldılıb. Bürc və divarlar əsasən yonulmamış daşlardan

tikilib. Bir vaxt Bakı-Rostov şəhərlərarası şosse yolunun

genişləndirilməsi ilə bağlı bu nadir abidələrin bir qismi dağıdılıb.

Çıraqqala mərkəzi qala da daxil olmaqla 17 bürcdən ibarət

düzbucaqlı formasındadır. Hazırda bu bürclərdən 4-ü salamat

qalıb. Qala qapısından bir az aralı, ortalıqda tağbənd örtməli

ovdan - su anbarı yerləşir. Gözə dəyən saxsı borulardan görünür

ki, su bu ovdana yaxınlıqdakı dağlardakı çeşmələrdən çəkilib.

Hündürlüyü 120 metr olan sıldırım qayanın üzərində ucalan baş

qüllə uzaqdan daha əzəmətli və möhtəşəm görünür. Bu qüllə

müşahidə, işarə məqsədilə tikilib. Burada dayanan keşikçilər

Dərbənddən Beşbarmaq səddinəcən dəniz sahili boyu, təxminən

100 km-ə qədər bir ərazini nəzarətdə saxlaya biliblər.

Çıraqqalanın baş bürcü çox maraqlı quruluşa malikdir. Bir

tərəfdən dairəvi, o biri tərəfdən düzbucaq şəklində hörülmüş

silindrik gövdə başdan-başa üfüqi zolaqlarla bölünüb. Növbə ilə

daş və kərpic hörgülü zolaqlar onun monumentallığını daha da

79

artırır. Belə bir fənd eyni zamanda konstruktiv möhkəmlik üçün

məqsədəuyğundur. Elə ona görə də sal qaya üstündə yalnız öz

ağırlığı hesabına dayanan baş bürcün möhkəm quruluşu üçün

qurşaqvari zolaqlardan istifadə edilib. Qurşaqların materialı daş-

kərpic olmaqla növbə ilə təkrarlanıb. Siluet və textonika effektinə

görə baş bürcün həm forma kamilliyinə, həm də miqyas

ölçülərinin tənasübünə söz ola bilməz.

Çıraqqala tipli qalalara Azərbaycanın başqa bölgələrində, o

cümlədən Yardımlı, Lerik, Oğuz, Qazax, İsmayıllı rayonlarında

rast gəlmək mümkündür. Amma Çıraqqala möhtəşəmliyi ilə o

qalalardan fərqlənir.

2003-cü ildə ―Çıraqqala‖ tarixi abidələr kompleksinin

bərpası və qorunması haqqında‖ prezident sərəncamı verilib.

Sərəncama əsasən, Çıraqqala tarixi abidə kompleksi tarix-

memarlıq qoruğu elan edilib.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən tarix-memarlıq

qoruğunun bərpası ilə bağlı bir sıra tədbirlər nəzərdə tutulur.

Sonda onu da qeyd edək ki, Şabran rayonu turizm üçün

əlverişli zonadır. Həm yay, həm də qış istirahəti üçün coğrafi

imkanlar var. Relyefi müxtəlif olan rayon şərqdə Xəzər sahilləri

ilə qovuşur, düzənliklər tədricən təpəliklər, daha sonra meşələr,

sonra dağlarla əvəzlənir. Buranın sıx meşəsi, sıldırım qayalar

arasından axan çayı və müalicəvi əhəmiyyətə malik olan

kükürdlü su bulaqları var. O cümlədən Çıraqqala da təkcə tarixi

abidə kimi deyil, həm də qoynunda səfa qaynağı olan bulaqları ilə

turistlər üçün cəlbedici məkan ola bilər. Əsası V əsrdə qoyulmuş

qədim Şabran şəhəri zəngin tarixi-arxeoloji abidələri ilə turizmin

inkişafına mühüm zəmin yaradır.

Ədəbiyyat.

1.Azərbaycdanın təbiət və memarlıq möcüzələri.Bakı-2015


İşıq nəşriyyatı, 1991

80

QUTLU MUSA OĞLU

TÜRBƏSĠ

Kür-Araz çayları arasın-

dakı inşaat, xüsusilə XIV

əsrin başlanğıcında daş

türbələrin geniş şəkildə

yayılması ilə əlamətdar-

dır. Bu abidələrdən biri

nadir təsadüf edilən səciy-

yəyə malik türbədir. Ağ-

dam rayonunun Xaçındər-

bətli kəndində yerləşən bu

abidə nisbətən alçaq bir

kürsülük üzərində yüksə-

lən səkkizbucaqlı pirami-

daşəkilli günbəzlə örtülü-

dür. Bu abidənin əsas

məziyyəti onun həcmində

deyil, bu ənənəni qurulu-

şun özünəməxsus bir

şəkildə həll edilməsidir.

Xaçındərbətli abidəsində

yeraltı hissənin varlığı

onun qülləvari türbələr

qrupuna daxil edilməsinə

əsas verən başlıca bir

əlamətdir.Abidənin istər

daxili səthlərinin, istər da-

xilindəki günbəzin və is-

tərsə də xarcindəki səth-

lərin işlənməsi binaya tək-

rarolunmaz bir fərdi xüsu-

siyyət verir. Xaçındərbətli abidəsinin giriş qapısı üzərindəki

kitabə, onun 1314-cü ildə ustad Şahbənzər tərəfindən Musa oğlu

Kutlunun məzarı üzərində tikildiyini göstərir.Xaçındərbətli




Kompleks:


Ünvan:

Ağdam rayonu,

Xaçın Türbətli

kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 5.

Tarix 1314-cü il

81

abidəsinin ən zəngin hissəsini giriş səthinin memarlığı və onun

daxili günbəzinin stalaktitli quruluşu təşkil edir. Xarici səthlər

çox da dərin olmayan tağçalarla işlənmiş və bu tağçaların yuxarı

hissəsi tağlara bağlanmışdır.Xaçındərbətli abidəsinin ümumi

kompozisiya görünüşündə əhəmiyyətli bir ünsür də onun

piramida şəkilli günbəzinin üzlüyünü təşkil edən daş tavalardan

düzəldilmiş örtükdür.

82

Xaçındərbətli abidəsinin giriş səthində və daxilində olan heyvan

təsvirləri də son dərəcə diqqəti cəlb edir. Onların içərisində vəhşi

heyvan təsvirləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Azərbaycan

memarlığı abidələri içərisində bu təsvirləri xatırladan nümunələr

Bakıda, Bayıl qalasının (XIII əsr) üzərində də var.Xaçındərbətli

abidəsinin daxili stalaktit biçimli günbəzi Şirvan memarlığının

daşdan oyma stalaktit kompozisiyalarını xatırladır.Ağdam

rayonunun Xaçın Türbətli kəndində Elxanilər dövrünün xatirə

memarlığının dəyərli bir abidəsi qalmışdır. Xalq arasında ―Sarı

Musa türbəsi‖ adlanan bu abidənin interyerində, giriş qapısının

üstündəki inşaat kitabəsində bildirilir: ―Ulu Allahın rəhminə

möhtac, mərhum Qutlu Xacə Musa oğlunun bu imarəti ustad

Şahbənzərin əməlidir‖. Bu daş kitabəyə görə türbənin inşası 15

iyul 1314-cü ildə tamamlanmışdır. Görünür, Azərbaycanın o

çağdakı Xaçın vilayətinin nüfuzlu şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa

oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış türbə ziyarət kimi məşhur-

laşaraq kəndin adını da ―Xaçın‖ ―türbə(t)li‖ müəyyənləşdirmişdir.

Qülləvari türbə tipinin özünəməxsus örnəklərindən olan Qutlu

Xacə Musa oğlu türbəsinin bayır həcmi üçtipli alçaq kürsülük,

83

onikiüzlü prizmatik korpus və çadırabənzər piramidalı günbəz

örtüyündən ibarətdir. Korpus və kürsülük yaxşı yonulmuş sarımtıl

əhəng daşı ilə üzlənmişdir. Korpusun 9 üzündə yarımonüzlü planı

olan tağlar, şimal, şərq və qərb üzlərində isə qapı və pəncərə

gözləri qurulmuşdur. İri ölçüsünə və bədii-plastik həllinə görə

şimal gözü türbənin baş giriş qapısıdır. Türbənin korpusundakı

bütün taxçaların, qapı və pəncərələrin üst sivri hissələri incə

stalaktit kompozisiyaları ilə işlənmişdir. Korpusun tinlərində daş

memarlığı üçün bir qədər miqyassız görünən incə pilyastrlar

verilmişdir. Fasad səthləri daş üzərində oyma naxış, xonça və

stalaktitlərdən başqa dekorativsimvolik mənaları olan müxtəlif

heyvan (öküz, aslan, maral, dovşan və s.) təsvirləri ilə bəzədil-

mişdir. Təbii daş fonda daha canlı görünməsi üçün bu təsvirlər

tünd qırmızı boya ilə örtülmüşdür. Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsi

Azərbaycanın qülləvari türbələri üçün səciyyəvi olan dinamik

həcm kompozisiyasına malikdir. Ancaq bu abidənin istər inşaat

texnikasında, istərsə də detallarının bədii-plastik həllində Aran

memarlığının, özəlliklə də Qarabağ memarlığının fərqli xüsusiy-

yətləri əks olunmuşdur. Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsinin alt

sərdabə və üst kameradan ibarət ikiqatlı quruluşu var. Hər iki

yerləşgə planda xaçvari formadadır. Ciddi və sadə görünüşlü

sərdabədən fərqli olaraq türbənin üst kamerasının interyeri son

dərəcə təntənəli tərtib edilmişdir. İç örtüyün kvadrat formalı

mərkəzi hissəsi və ona şimal və cənubdan birləşən tağbəndlər

mürəkkəb quruluşlu incə stalaktitlərlə işlənmişdir. Giriş qapısı ilə

üz-üzə olan cənub divar zəngin bəzədilmiş mehrab şəklində həll

edilmişdir. Fasad elementlərində olduğu kimi mehrab kompo-

zisiyasının da bir sıra bəzək elementləri tünd qırmızı rəngdə

boyanmışdır. Türbə interyerinin bədii və konstruktiv həllinin

yüksək olması, sifarişçinin nüfuzu və imkanları ilə yanaşı memar

ustad Şahbənzərin böyük sənətkarlıq bacarığı və təcrübəsinin

göstəricisidir. Qutlu Xacə türbəsi bitkin üslüblu memarlıq əsəri

olub dövrün ideya-bədii təmayüllərini layiqincə əks etdirir.

84

Ədəbiyyat



2. Cəfər Qiyasi .Rizvan Bayramov.Toğrul Əfəndiyev.

Qarabağ irsimizin əbədi yaddaşı . Bakı, 2008. http://az.wikipedia.org/wiki/Qutlu_Musa_t%C3%BCrb%C

9%99si

http://vetenugrunda.az/haber.php?HID=79419

http://gomap.az/Info/Description.aspx?pID=1501464

85

“ALLAH-ALLAH”

TÜRBƏSĠ VƏ YA

NÜġABƏ QALASI

XIV əsrdə Bərdədə iki

qülləvari türbə tikilmişdir ki,

onlardan biri müasir dövrə

qədər qalmışdır. Elmi ədəbiy-

yata 1322-ci il tarixli Bərdə

türbəsi adı ilə daxil olan abi-

dənin nə vaxt və kim tərəfin-

dən tikildiyi üstündəki kita-

bələrdən məlumdur. Bərdə

türbəsi hələ XIX əsrdən

tədqiqatçıların diqqətini cəlb

etmişdir.1848-ci ildə Bərdəni

ziyarət etmiş məşhur şərqşü-

nas Xanıkov abidənin üzərin-

dəki kitabələri oxumuş və bu

kitabələr daha sonra 1861-ci

ildə Bərdədə olmuş akademik

Dorn tərəfindən nəşr edilmiş-

dir. Akademik Dorn eyni za-

manda Bərdə türbəsinin təs-

virini də nəşr etmişdir.Bərdə

türbəsindəki bu kitabə Naxçı-

van memarlarının hələ XIV

əsrdə məsul binaları tikmək

üçün başqa şəhərlərə də dəvət

edildiyini göstərməklə, Naxçıvan memarlıq məktəbi ənənələrinin

davam etdiyini təsdiqləyən son dərəcə qiymətli bir sənət

nümunəsidir.Bərdə türbəsi qülləvari türbələrə xas quruluşda olub,

yeraltı və yerüstü hissədən ibarətdir. Türbənin yeraltı hissəsi

xaçvari şəkildə olub, abidənin sərdabə hissəsini, yəni cənazənin

dəfn edildiyi hissəni təşkil edir. Türbənin bu hissəsi vaxtilə




abidəsi

Kompleks


əhəmiyyətli

Ünvan: Bərdə şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 6.

Tarix 1322-ci il

86

günbəzlə örtülü olmuş və içərisi kaşıdan quraşdırılma ornament-

lərlə bəzədilmişdir. Sərdabəyə şimal tərəfdən dromos quruluşlu

yol vasitəsi ilə daxil olurmuşlar.

Türbənin yerüstü hissəsi isə üç əsas memarlıq quruluşundan

əmələ gəlir: daşdan hörülmüş kürsülük,dairəvi gövdə və çadırvari

günbəz. Sahəsi etibarilə ən çox yer tutan bəzək ünsürü silindrik

gövdəni örtən və firuzəyi kaşıdan quraşdırılmış kitabədir.

Kürsülükdən başlayaraq yuxarıdakı haşiyəyə qədər səkkiz metr

yarımlıq bir hissəni örtən və firuzəyi kaşı ilə qırmızı kərpicin

əlaqələndirilməsindən yaranan bir kompozisiyadan əmələ gələn

bu kitabə 200 dəfədən artıq ―Allah‖ sözünü naxış şəklində təkrar-

layır. Türbənin gövdəsini örtən yazılı səthdən sonra ornament,

daha sonra bir metr hündürlüyündə geniş kitabə qurşağı yerləşir.

Bu kitabənin yeri qara rəngli kaşıdan, yazılar isə ağ rəngli

kaşıdan quraşdırılıb. Kitabə qurşağından sonra günbəzə keçid

təşkil edən 3 yaruslu stalaktit kəməri yerləşdirilmişdir. Bu

stalaktitlərin daxili səthləri də rəngli həndəsi ornamentlə

örtülmüşdür. Stalaktit qurşaqdan sonrakı konusşəkilli günbəzin

səthi də qırmızı və firuzəyi kaşıdan ibarət həndəsi ornamentlərlə

örtülü olmuşdur.

Öz quruluşu və bəzəyi etibarilə Bərdə türbəsinin ən maraqlı

kompozisiya ünsürlərini şimal və cənub tərəflərdə yerləşmiş iki

portal (baştağ) təşkil edir. Ümumi sxemi etibarilə bir-birinə

uyğunlaşsalar da bu iki baştağ bir-birindən fərqlənir.

87

Şimal portalında, stalaktit qurşağından yuxarıdakı kitabə

son dərəcə bədii şəkildə yerinə yetirilib. Kitabənin abidənin gözə

çarpan bir yerində, demək olar ki, əsas kompozisiya mərkəzində

yerləşdirilməsi memarın yüksək ictimai mövqeyinə dəlalət edir.

Kitabənin məzmunu belədir: ”Əməli Əhməd bin Eyyub əl-Hafiz

Əlbənnayi ən-Naxçıvani”

1322-ci ildə Bərdədə ucaldılmış türbə Qarabağlardakı

türbənin ən yaxın oxşarıdır. İri daş plitələrlə üzlənmiş kürsülükdə

kvadrat kərpiclərdən tikilmiş bir qədər yarımqazma proporsiyalı

qüllə ucaldılmışdır. Türbənin xarici hissəsi şaquli istiqamətdə

firuzəyi kərpiclə üfüqi istiqamətdə isə yaxşı cilalanmış adi

kərpiclə düzülmüş «köynəklə» örtülmüşdür. Müxtəlif bəzək bir-

ləşmələri və kərpicin fakturası bütün fasad boyu dəfələrlə tək-

rarlanan «Allah» sözünü əmələ gətirir.

Frizin orta zolağında nəsxlə işlənilmiş Quran ayəsi

kitabəsinin qalıqları yer tutur. Onun süd kimi ağ hərfləri firuzəyi

bitki motivləri ilə biri-birinə qarışmışdır. Bu mürəkkəb toxunuşun

fonu, türbənin mozaika dekorasiyası üçün səciyyəvi olan, tünd

göy şirdən təşkil edilmişdir.

Yuxarı otağa ox üzərində yerləşdirilmiş effektli baştağlarla

tərtib olunmuş iki giriş qapısı açılır. Onların kompozisiya sxemi

Qarabağlar türbəsinin baştağına yaxındır, ancaq bəzəklərində bir

sıra xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Baştağlar yalnız çoxrəngli

ornament naxışlarının sadəcə zənginləşmiş və kompozisiya

cəhətdən qabardılmışdır.

Daxili fəza adəti üzrə iki yerləşgəyə ayrılmışdır. Alt yerləş-

gə - sərdabə dörd dərin taxçalarla mürəkkəbləşdirilmiş plan həl-

linə görə kvadratı xatırladır. Yuxarı yerləşgənin interyeri divar-

larında oxvari sonluğa malik dayaz taxçaları olan düzgün on-

bucaqlı prizma şəklindədir. Hamar şəkildə suvanmış divarlarda

hansısa dekorativ elementin izi qalmamışdır.

Memar, qülləli türbələrə xas olan "ümumfasadlığı" sax-

layaraq, böyük ustalıqla şimal tağbəndin mahiyyətini daha çox

qabartmışdır. Qülləli türbələr arasında Bərdə türbəsi daha çox

88

şimal nöqtəsində durur: stilistik cəhətdən onun yaxın oxşarı xeyli

cənubda yerləşir.

Ədəbiyyat.

1. Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə. Azər-

baycanın memarlıq tarixi.Bakı, 1963.

89

SINIQ KÖRPÜ

Qazax rayonunda

Gürcüstan ilə sərhəddə olan

və Ehram çayı üzərindən

keçən körpüdür. Azərbayca-

nın orta əsrə aid olan nadir

memarlıq incilərindən biri-

dir. Xüsusi ad ―Qörmızı

körpü‖-tikintidə istifadə

olunmuş qırmızı daş üçün

verilib."Sınıq körpü" adı isə

çay axınının 95 m aşağıda

daha qədim körpünün xa-

rabalarından irəli gəlir. Qır-

mızı körpü XII əsr Azər-

baycan memarları tərəfindən

salınmışdır. Körpünün uzun-

luğu 175 metr və 4 aşırım-

dan ibarətdir: 26,1-8,0-16,1-

8,2.Tağtavanlar 22x22x4 sm

kərpiçdən yığılıb.İşlək yolun

eni 4,3 m, çıxışlarda isə 12,4

m-dir.Sahil bölümlərinin

içərisində iri karvansaraların

olması körpünün karvan yolunda böyük əhəmiyyət daşıdığını və

onun həm də öz ətrafında mühüm ticarət qovşaqlarından birini

təşkil etdiyini göstərir.Ümumiyyətlə körpü – karvansara birliyi

Azərbaycan və qonşu İslam ölkələrinin uğurlu tikinti

gələnəklərindən biri olmuşdur. Bütün göstəricilərinə – məkan

quruluşu, tikinti texnikası, bədii memarlıq üslubu və s. görə

―Qırmızı körpü‖Azərbaycan memarlığının ən qiymətli abidələrin-

dəndir.‖Qırmızı körpü‖ uzun olsa da (uzunluğu 175 m-ə yaxın)

cəmi dörd aşırımlıdır. Belə aşırım azlığının bir səbəbi körpünün

sahil bölümlərinin içərisində geniş yerləşgələrin (sol sahildə 166

Kateqoriya: Mülki- mühəndis

tikili

Abidə növü: Körpü


Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Qazax rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 7.

Tarix XII əsr

90

kv. m. sağ saildə 116 kv. m.) qurulması, o biri səbəbi isə tağ

aşırımlarından ikisinin xeyli böyüklüyüdür. Ikinci səbəb görünür,

çay yatağının geoloji quruluşu ilə bağlıdır. Belə ki, Azərbaycanın

körpü tikmə təcrübəsində aşırımların dayağı üçün bir qayda

olaraq çay yatağında olan möhkəm qayalıqlar özül kimi seçilirdi.

―Qırmızı körpünün‖ böyük aşırımı (26,1 m) Azərbaycan

inşaat texnikası içərisində ən iri tağ aşırımlarından biridir.Bu da

Qazaxdakı bu tarixi memarlıq abidəsini nadir mühəndis qurğuları

sırasına salmağa imkan vermişdir. Başdan-başa bişmiş kərpiclə

üzlənmiş və buna görə də "Qırmızı körpü" adlandırılan abidə, iri

və saya biçimlərlə işlənmişdir. Qazax körpüsü şəhər memarlığına

xas incə üslubu olan Gəncə körpülərindən miqyas iriliyi və tutum

monumentallığı ilə seçilir.‖Qırmızı körpünün‖ yüksək mühəndis

həlli özünü sivri tağbənd aşırımlarının bişmiş kərpicdən tağpara-

sız qurulmasında, içərisində üç uzununa dəhlizlər sisteminin

hesabına onun tağlarüstü kütləsinin yüngülləşdirilməsində,

bütövlükdə su səthi üzərində hörgü işlərinin texniki baxımdan

çox səmərəli təşkilində və s. göstərir. Sahildə körpünün eni 12, 4

m olduğu halda, keçid hissəsində 4,3 m-dir.

Ədəbiyyat.

1. .Hüseynov M, Bretanitskiy L, Salamzadə Ə. Azərbay-

canın memarlıq tarixi.Bakı, 1963.

2. Azərbaycdanın təbiət və memarlıq möcüzələri.Bakı-2015

91

MƏBƏD

Ləkit məbədi alban memar-

lığının ən gözəl nümu-

nələrindən biridir. İnşaat

texnikası baxımından mütə-

xəssislər kilsənin inşa tari-

xini IV–VI əsrlərə aid

edirlər. Ləkit məbədi Cənu-

bi Qafqaz tetrakonxlarının

təşəkkül tapması üçün əsas

olmuşdur. Kilsə qədim zər-

düşt məbədi əsasında yara-

dılmışdır. Məbədin elmi cə-

hətdən öyrənilməsi və bərpa

işləri XX əsrin 40-cı illə-

rində P.D. Baranovskinin

rəhbərliyi ilə aparılmışdır.

Məbədin ətrafı meşəlikdən

təmizlənmiş və dağılmaqda

olan divarlardan biri möh-

kəmləndirilmişdir.Məbədin

təqribən IV əsrdə Albaniya

hökmdarı III Mömün

Vaçaqanın hakimiyyəti döv-

ründə kilsəyə çevrildiyi

güman edilir. Belə ki, Moisey Kalankatlı məhz bu hökmdarın

dövründə Albaniyada xristianlığın geniş təbliğ edilməsi, digər

dinlərin isə təqib edilməsi haqqında məlumat verir. Belə bir

dövrdə Qafqaz Albaniyasında bir çox əski dinlərə məxsus

məbədlər xristian elementləri əlavə edilərək kilsələrə çevrilirdilər.

Mütəxssislər müəyyən etmişlər ki, Ləkit məbədi kilsəyə

çevrilərkən onun əsas memarlıq quruluşuna toxunulmamış

(özündə güclü bütpərəstlik elementləri əks etdirməsinə rəğmən),

yalnız xristian dininin ehkamlarına uyğun olaraq səcdəgah əlavə

edilmişdir.Məbədin tikilmə tarixi haqqında isə müxtəlif




Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Qax rayonu,Ləkit

kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 8.

Tarix IV əsr

92

tədqiqatçılar fərqli fikirlər söyləmişlər. Rus alimi P. D.

Baranovski məbədi VII əsrə aid edir. K. M. Məmmədzadə isə

Ləkit kilsəsinin Kilsədağ kilsəsindən sonrakı dövrdə, təxminən

VI əsrin ortalarında inşa edilməsini qeyd edir.

Ləkit məbədinin diametri 22 m olub, daxili tetrakonxu

dairəvi sütunlara dayanmışdır. Xarici görünüşünə gəldikdə,

məbəd üçyaruslu, mərkəzi günbəzli kompozisiyaya malikdir.

Dairənin daxilində - künclərdə dörd qalın pilon günbəzaltı

kvadratı əmələ gətirmiş plan kompozisiyanın əsasını təşkil edir.

Pilonlar arasında üç-üç düzülmüş sütunlar planın ümumi

kompozisiyasında tetrakonx əmələ gətirmişdir. Hər pilonun xarici

tərəfində duran əlavə sütunlar isə yuxarı yarusun divarları üçün

dayaq əmələ gətirirmiş. Yuxarı yarus divarları da öz növbəsində

sütunlar üzərində durub, planda dairə formasına keçmişdir.

Arxeoloji qazıntı nəticəsində aşkara çıxarılmış hissədə sütun və

pilonların hündürlüyü 1,20 m-dir. Qum bazilikasında tətbiq

edilmiş inşaat üsulları eyniylə Ləkit kilsəsində də təkrar

edilmişdir. Lakin buradakı çaydaşıları nisbətən kiçik ölçülüdür.

Məbəd hərəsi bir metr diametri olan 3 sütunu, 4 divar

oyuğunu – apsisi əmələ gətirən tetrakonxdur. Tetrakonxun 4

küncündə bütün absidalar üçün əsas yaradan 4 pilon

yerləşdirilmişdir. Həmin pilonların daxili əyilmiş, küncü iri valla

tərtib edilmişdir. Bu val pilonun bütün hündürlüyü boyunca keçir

93

və absidaların tağlarını əyir. Pilonların arxasında ayrı-ayrı

yerləşən sütunlar səkkizguşəli özülün dayağı rolunu oynayır.

Səkkizguşəli özül üzərində 4 absida yerləşir. Pilonların

üzərində günbəzlə tamamlanan dairəvi barabanın kvadrat əsası

yerləşmişdir. Absidalardakı sütunların cüt olmayan miqdarı və

mərkəzi sütunun girişlərin əksinə yerləşməsi zərdüştilik dininin

müəyyən mərasim məqsədlərini güdürdü. Zərdüştülük tələblərinə

görə səcdəgah və müqəddəs od xaricdən görünməməli idi.

Ədəbiyyat

1.Мамедова Г.Г. Зодчество Кавказской Албании. Баку,

Чашыоглу, 2004

94

«XINALIQ»DÖVLƏT

TARĠX-MEMARLIQ VƏ

ETNOQRAFĠYA

QORUĞU.

―Xınalıq‖ Dövlət

Tarix-Memarlıq və Etno-

qrafiya Qoruğu Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin

«Quba rayonunun Xınalıq

kəndinin tarixi ərazisinin

Azərbaycan Respublikası-

nın «Xınalıq» Dövlət Ta-

rix-Memarlıq və Etnoqra-

fiya Qoruğu elan edilməsi

haqqında» 2007-ci il 19

dekabr tarixli, 2563 nömrəli

Sərəncamı ilə yaradılıb.

―Xınalıq" sözü oykonimdir.

Xınalıq adının onun tarixi

ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Kəndə Xınalıq adı onun

qarşısında yerləşən dağın

günəş çıxanda verdiyi rəngə

uyğun olaraq verilmişdir.

Xınalıq adı təxminən XIX

əsrin 50-60-cı illərindən

sonra işlənməyə başlanmışdır.Tədqiqatçıların fikrincə, oykonim

"xeni" sözündən və Azərbaycan dilində mənsubiyyət anlayışı

bildirən "lıq" şəkilçisindən düzəlib, "Xeni‖dən olanlar, ―xenililər"

mənasındadır.Qədim zamanlardan indiyə qədər Xınalıq kəndi və

əhalisi özlərini "Kətş xalqı" ("Kədid" və ya "kədtid"), öz kənd-

lərini isə "Kətiş" adlandırırlar. Bu da çoxlu sayda "kətid"lərin ya-

şadığı yer mənası verir. Bu sözlərin mənası "müqəddəs" demək-

dir.

Kateqoriya: Tarixi kənd

Abidənin növü:

Tarix-Memarlıq

və Etnoqrafiya

qoruğu

Mənsubiyyəti: Qoruq

Kompleks: Kompleks tikili


əhəmiyyətli

Ünvan: Quba rayonu,

Xınalıq kəndi

İnventar

nömrəsi: 9.

Tarix IV-V əsrlər

95

Xınalıq barəsində tarixi tədqiqatlar çox azdır. Tarixçilərin

ilkin araşdırmalarına görə, Xınalıq kəndi bizim eramızdan əvvəl

salınıb. Əsasən Xınalıq etnosunun və dilinin tarixi araşdır-

malarına və rəvayətlərə əsaslanan tədqiqatçılar Xınalıq kəndinin

tarixinin təxminən 5000 il olduğu ehtimal edirlər.Xınalıq orta əsr

yaşayış yeri Qudyalçayın sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 2300

metr hündürlükdə, Qızılqaya yastanının cənub-şərq yamacında,

strateji baxımdan çox əlverişli məkanda salınmışdır və hal-

hazırda müasir kənd tikililəri ilə davam etdirilmişdir. Qala

divarlarının qalıqları Xınalığın şimal və şimal-qərb tərəfində dar

bərzəxdə arxeoloqlar tərəfindən qeydə alınmışdır. Yaşayış yerinin

cənub-şərq tərəfindən yerləşən giriş isə piramida biçimli qüllə ilə

mühafizə olunurdu. Xınalığın orta əsrlərdə mahal mərkəzi olduğu

ehtimal edilir.Alban tarixçisi Musa Kalankatlının "Alban tarixi"

əsərində Albaniyanın şimal–qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır.

Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, Xınalıq kəndinin adı həmin

əyalətin adını əks etdirir. Müxtəlif tarixi mənbələrə görə, Xınalıq

erkən orta əsrlərdə mahal mərkəzi, kiçik şəhər olmuşdur.Bunu

XIII əsr ərəb müəllifi Yaqut əl-Həməvi "Mücəm əl-buldan"

(azərb. "Ölkələrin əlifba sırası ilə sadalanması") adlı lüğətində

Xınalığın Xazaran dağ keçidində kiçik şəhər olduğunu bildirən

yazısı da sübut edir. Həmin "Coğrafiya" lüğətindən aydın olur ki,

Xınalıq kəndi VII-X əsrlərdə mədəni mərkəz olmuş, orada bir çox

alimlər yetişmişlər.Xınalıq mahalı.Quba xanlığı dövrünə aid

XVIII yüzilliyin sənədlərində göstərilir ki, Xınalıq kəndi Xınalıq

mahalının mərkəzi olmuşdur. Həmin dövrdə xanlıq 10 mahala

bölünmüşdü və həmin mahallardan da biri Xınalıq mahalı idi.

Xınalıq mahalının yəni ,kəndin özünəməxsus xüsusiyyətlərin-

dən biri də, Xınalığın açıq səma altında yerləşən bir muzey olma-

sıdır.Bu təbiət möcüzəsi kəndin qədimliyinə bir işarədir. Kən-

din təkcə təbiət mənzərələrində, relyefində, abidələrində, qədim

qəbiristanlıqlarında deyil, adi daşında,qayasında da bir qədim-

lik var. Xınalıq Azərbaycan Respublikasının Quba rayonunun

eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin

mərkəzidir. Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarından, Şahdağ

96

xalqlarının nümayəndələrindən biri olan xınalıqlıların tarixi və

mərkəzi məskəni. Quba xanlığı dövründə Xınalıq mahalının,

SSRİ dövründə Xınalıq kənd sovetliyinin, hazırda Xınalıq

bələdiyyəsinin mərkəzi (1999-cu ildən).Xınalıqın kəndinin ərazi-

sində 8-məhəllə mövcuddur və bu məhəllələr aşağıdakılardır.

1. Təpə məhəllə. 2. Yuxarı məhəllə. 3. Yelqovan məhəllə.

4. Məlikli məhəllə.5. AĢağı məhəllə. 6. Gadaxe məhəlləsi. 7.

Çuxur məhəllə. 8. “Müasir Dəyirmançay yaĢayıĢ massivi”.

Xınalığın 2 km yüksəkliyində qayalıqda, içərisində

müqəddəs sayılan bulağı olan bir mağara var. Oradan saxsı

boru və sadə daş novlar vasitələrlə həyətlərə və kəndin mərkə-

zi meydanına su gəlir. Bu mərkəz meydan həm də böyük

bayramlar və təntənələr zamanı kəndin bütün əhalisinin toplaş-

ma yeridir. Dağ kəndinin insanları öz hücrələrinə çəkilərək

Xınalığı yaşatmaq üçün fədakarcasına çalışır, şaxtaya, borana,

qara dözüm göstərir, yalnız yaydan-yaya işıq üzünə çıxırdılar.

Üzü qibləyə salınmış Xınalıq haqqında danışdıqca adamın qəlbi

qəribə duyğularla çırpınır.Bu kəndi əsrarəngiz xüsusiyyətlərinə

görə qədim Basqal və müqəddəs Məkkə ilə, çətin keçilən dağ

yollarının olmasına görə Azərbaycanda Lahıc, Lerik, Makedo-

niyada Qocacıqla müqayisə etmək olar.Sanki Xınalıq şəhərsalma

və memarlıq xüsusiyyəti ilə ,Basqalı, Məkkəni özündə yaşadır.

Xınalıqda küçə və meyadanlarının quruluşuna nəzər

gəzdirdikdə,elə hiss olunur ki, Basqalın, Məkkənin hər hansı

bir məhəlləsindəsən. Oxşarlıq çoxdur. Dağların başında, qaya-

ların ucunda tikilmiş bir evin damı o biri evin həyətidir , eyni ilə

bizim Basqalda, Lahıcda, İranın Masulə şəhərindəki kimi.

Xınalıqdakı eyvansız evlərin, divarların hər daşından bir tarixin

səhifəsi boylanır. Kiçik, lakin çox ecazkar olan Xınalıq Qafqaz

dağlarının uca zirvəsində yerləşən amfiteatrdır. Sanki bu evlə-

rin hər biri nəhəng qartaldır, eləcə dağa qonub. Kətşlilərin yəni,

Xınalıqlıların evləri (onların sayı 380-dır) də qədimidir. Onların

bəzilərinin yaşı 200-300 ilə çatır.Xınalıq kəndi Qudyalçayın

dağlıq düzündə yerləşir.Bir evin damı, ondan yüksəkdə yer-

ləşən digər evin meydançasıdır.Bu evlər bir-birinin üzərində çay

97

daşları ilə tikilib və çoxmərtəbəli binaları xatırladır. Evlərin

interyeri son dərəcə gözəldir. O, ala-bəzək xalçalardan, adyal-

lardan, yastıqlardan, döşəklərdən və s. ibarətdir.Əlbəttə ki, bütün

bu əşyalar yalnız bəzək məqsədilə deyil, həm də mənzillərin isti

saxlanılması üçündür. Axı, qışda bu kənddə havanın hərarəti

bəzən -30 dərəcəyə düşür.

Kənddə daha qədim tikililər və çoxlu qədim xarabalıqlar da

var.Kənd öz memarlıq üslubunu itirməmiş,ümumi görünüşdə

özündə tamamlanmış ansamblı əks etdirir.Hətta çay dərə-

sindən kəndə yaxınlaşarkən gözəl mənzərə açılır. Dağlar dik

olduğundan evlər çox sıx yerləşdirilib: Həyətlərdə balaca bostan-

lar var. Xarakterik xüsusiyyətlərdən biri, həyətlərin hamısında

formaca kərpicə oxşar,quru və nəm təzəkdən yaradılmış divar-

ların olmasıdır.

Hazırda Xınalıq Dövlət Tarix-Memarlıq və Etnoqrafiya

Qoruğunda əsasən 7 məscid fəaliyyət göstərir:Xınalıq əhalisi

kənddə mövcud olan bütün məscidləri də pir adlandırır.

Məscidlər evə bənzəyir və minarələri yoxdur. Bu ərazidə yer-

ləşən, müqəddəs sayılan Babadağın zirvəsindəki oyuğun altında

xalq arasındakı rəvayətə görə, Baba adlı müqəddəs şəxsin qəbri

var. Bura təkcə bölgədə deyil, bütün Azərbaycanda məşhur ziya-

rətgahlardan biridir.

98

Xınalıq kəndi özünəməxsus unikal memarlıq görkəminə

malikdir. Burada orta əsrlərə aid Atəşpərəst məbədi, Xıdır Nəbi

türbəsi, Şeyx Şalbuz, Əbu Müslim məscidləri, mağaralar və çox

sayda öyrənilməmiş arxeoloji abidələr mövcuddur. Qoruğun

ərazisində 31 türbə və ziyarətgah vardır. Onların 16-sı İslam

dövrünə aid tikintisi olan ibadətgahlar , qalanı isə islamaqədərki

inanclarla bağlı olub və əhali tərəfindən müqəddəsləşdirilmiş

ziyarət yerləridir.

Ədəbiyyat

1.Emil Eyubov. Xınalıq (Azərbaycanda etnoturizm).Bakı-2013

2.İradə SARIYEVA Dövlətimizin qayğı göstərdiyi Xınalıq.

Bakı xəbər.-2015.- 16 fevral.- S.11.

3.G. Məmmədbəyova-Mehmandarova.Xınalıq.Bakı-1993.

http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2015/fevral/42146

5.htm

http://www.baki-xeber.com/v5/16371.html#.VXdx0M-qqko

http://regionplus.az/az/articles/view/4728

http://albaniya.ucoz.org/

http://book.ilkaddimlar.com/d_pdf_book_diger_23494.do

99

GƏNCƏSƏR

MONASTIRI

Kəlbəcər rayonunun

Vəngli kəndi ərazisində

olan Gəncəsər monastırı

Qafqaz Albaniyası katoli-

koslarının iqamətgahı ol-

maqla yanaşı Alban knyaz-

ları Cəlalilərin və katolikos-

ların türbəsi də olub.Elmi

ədəbiyyatda Xəznədah mə-

bədi adı ilə tanınan Gəncə-

sər monastır kompleksinin

əsas tikililəri XIII əsrdə inşa

edilib. Məbədin yerləşdiyi

Xaçınçay sahilindəki təpə

hələ xristianlıqdan öncə mü-

qəddəs yer sayılmış, büt-

xana-ziyarətgaha çevrilmiş-

dir. XIII əsrdən başlayaraq,

XIX əsrəcən Gəncəsər

məbədi Qafqaz Albaniya-

sıınn dini və mədəni mərkə-

zi olmuşdur. Gəncəsər mə-

bədi kompleksi kilsə, xüsusi

giriş salonu və yardımçı

binalardan ibarətdir. Kom-

pleks cənub və qərb tərəf-

lərində iki qapısı olan qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Şimal

və cənub divarlarına hücrələr və yardımçı binaların bir sıralı

otaqları birləşir. Kompleksin cənub qapısına yaxın olan kilsənin

əsasını 1216—1238-ci illər arasında Alban knyazı Həsən Cəlal

qoymuşdur. Xaçvarı-gmnbəzli quruluşu olan kilsədə dmzbucaqlı

planın (16,95 x 12,25 metr) künclərini ikimərtəbəli uzunsov




Kompleks: Monastr

kompleksi


əhəmiyyətli

Ünvan: Kəlbəcər rayonu,

Vəngli kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 10..

Tarix 1238-ci il

100

otaqlar tutur. Xaçvarı planlı ibadət salonunun şərq çıxıntısını

yarımdairəvi altar absidi təşkil edir. Salonun mərkəzi hissəsini

hmndmr barabanlı günbəz örtür. Barabandakı 4 iri və 4 kiçik

pəncərə ibadət salonunun interyerini yaxşı işıqlandırır. Kilsənin

divarları içəridən və bayırdan təmiz yonulmuş daşla üzlənmişdir.

Kilsənin xaçvarı planı ənənəvi olaraq onun həcm kompo-

zisiyasına da çıxarılmış, mərkəzi hissəsi hündür günbəzlə nəzərə

çarpdırılmışdır. İçəridə silindrik olan baraban bayırda on alt

ümzlü prizma şəklində həll edilib. Hər üzdə kiçik franton - iti

sonluqla tamamlanıb və buna uyğun olaraq bayır günbəz qatlama

çətir forması alıb. Barabanın üzləri oyma naxışlar, qabartmalar və

heykəllərlə - mifoloji simvollarla zəngin bəzədilib. Kilsənin qərb

çatısındakı iri xaçda Isanın çarmıxa çəkilmiş fiquru Turani tipdə,

monqol hörükləri ilə təsvir olunmuş, onun yanlarında, başlarında

türk-monqol papaqları olan apostol fiqurları qoyulmuşdur. Bu

heykəl kompozisiyası, araşdırıcıların fikrinə gərə, Elxanilər

dövrünə aiddir.

Gəncəsər kilsəsi Azərbaycanın xristian memarlığı ənənələri

əsasında tikilmişdir. Bu dəyərli abidənin inşası və memarlıq

həllində Səlcuqlar və xüsusilə Elxanilər mühitinin böyük təsiri

olmuşdur. Qarabağ Elxani hökmdarının yaylaq yeri idi. Hülaku

xanları və onların xristian türk xanımları, xüsusilə Hülaku xanın

baş xanımı, xristian kerait türkü olan Dokuz xatunun çox

sevdikləri bu yaylaq yerində kilsə və monastırlar inşa etdirmişlər.

Onlardan ən önəmlisi Gəncəsər monastırıdır.

Bu monastırın təməlini qoyan Həsən Cəlal Hülaku xanın izni

ilə Çingiz Xan imperiyasının paytaxtı Qaraqorum şəhərindəki

qurultaya nümayəndə göndərilmişdi. Memarlıq dekorunda

heykəllərin tipoloji mənsubiyyəti, türk mifolojisindən gəlmə

heyvan və quş fiqurlarının işlədilməsi, eləcə də oyma naxışlarda

Şərqi Türküstan motivlərinin olması Gəncəsər kilsəsinin Həsən

Cəlalın ölümündən (1261) sonra tamamlandığını sübut edir. Bu

kilsə, araşdırıcıların fikrincə yarımdairəvi apsidalı, xaşvarı-

günbəzli kilsələrin Qafqaz ərazisində ən kamil örnəyidir.

101

Kilsəyə qərb tərəfdən kvadrat planlı sütunsuz iri salon

birləşdirilmişdir. Onun örtük konstruksiyasının əsasını bir-biri ilə

kəsişən iki cüt perpendikulyar tağ — nervyurlar təşkil edir.

Onların kəsişməsindən mərkəzdə alınan kvadratdan stalaktitlərlə

dairəyə keşən bacanın üstündə səkkizsütunlu yüngül rotonda

qurulub. Salon örtüyünün kompozisiya özəyi bu bacanın iş

hissəsinə qeyri-adi bədiilik verən mürəkkəb və incə stalaktit

quruluşudur.

Onun əzəmətli həcm-məkan quruluşu, zəngin və incə bədii

tərtibatı, eləcə də son dərəcə keyfiyyətli inşası kiçik bir

knyazlığın deyil, qüdrətli Elxani dövlətinin iqtisadi gücündən

soraq verir.

Elxanilər dövrü Azərbaycanın orta əsr memarlığının zirvəsi

olduğu kimi, Gəncəsər monastırı da bu ölkənin türk-xristian

memarlığının şah əsəridir. 1511 -ci ildən Gəncəsər monastırı

Alban katolikoslarının iqamətgahı olub. 1837-ci ildə ermənilər

Rusiya imperiyasının Müqəddəs Sinodunu satın alaraq, onun

yardımı ilə Alban Patriarx taxtını ləğv etdirdi. Bununla da

Gəncəsər monastırının tarixi missiyasına son qoyuldu.

Ədəbiyyat



2.Карахмедова А.А. Христианские памятники Кавказ-

ской Албании. Баку, Элм, 1986

102

XUDAVƏNG

MONASTIRI

Kəlbəcər rayonunun

Vəng kəndi ərazisində,

Tərtərçayın sol sahilində

yerləşən Xudavəng, ya da

Dədəvəng kompleksi Azər-

baycanın xristian memar-

lığının ən iri və ən gözəl

abidələrindən biridir. Əfsa-

nəyə görə Qafqazda ilk

xristian missioneri olmuş

apostol Faddey-Dədə bu

kompleksdə dəfn olunmuş-

dur. Ona görə Xudavəng

kompleksinin təməlinin IV

əsrdə qoyulduğu ehtimal

olunur. Kompleksdə əsas

inşaat işləri XIII əsrdə

Alban knyazı Vaxtanqın

zamanında aparılmışdır.

Məbəd kompleksinin

tərkibində indi iyirmidən

çox tikili və tikili qalıqları

vardır. Kompleksin baş

kilsəsini 1214-cü ildə knyaz

Vaxtanqın arvadı Arzu

xatun tikdirmişdir. Uca

günbəzi və əzəmətli həcmi

ilə bütün kompleksin

dominantı olan Arzu xatun

məbədi Qafqaz Albaniya-

sının xristian memarlığının şah əsərlərindəndir. Hesab edilir ki,

kilsənin interyerindəki freskaları Arzu xatun və onun qızları

işləmişlər. Kilsənin qərb və şimal bastağları daş üzərində incə


Abidə növü: Monastr


Kompleks: Monastr

kompleksi


əhəmiyyətli

Ünvan:

Kəlbəcər rayonu,

Tərtər çayının

sahilində

Ġnventar

nömrəsi: 11.

Tarix XIII-XVII əsrlər

103

oyma naxışlarla zəngin bəzədilib. Kompleksin əsas dini hissəsi

plan və kompozisiyası ilə fərqlənən bir-birinə bitişik 7 həcmdən

ibarətdir.

Kompleksin əsas bina qruplarından cənubda Böyük Həsən

kilsəsi ucalır. Dini binalardan cənubda isə, yamacda mülki

tikililər, eləcə də saray, yaşayış və təsərrüfat binaları yerləşir.

Kompleksə daxil olan binalar çoxəsrlik inşaat mədəniyyətini, orta

əsr Azərrbaycan xristian memarlığının müxtəlif tiplərini dolğun

nümayiş etdirir. Xudavəng monastır kompleksində çoxlu inşaat

kitabələri və yazılar qalmışdır. Onlarda göstərilən bir sıra adlar:

Arzu xatun, Tursun, Seyti, Asan, Avaq, Şəms,Altun, Ağbux,

Qaragöz və bu abidəni ucaldanların etnik mənsubiyyətinin —

türklüyünün dəqiq göstəricilərindən biri sayılmalıdır. Bu abidənin

çoxsaylı oyma daş bəzəklərində Azərbaycanın müsəlman

memarlığı ilə birbaşa bağlılıq da aydın hiss olunur.

Xudavəng məbəd kompleksi ("Xotavəng" - farscadan

tərcümədə "təpədə yerləşən") — Kəlbəcərdən şərqdə, Ağdərə-

Kəlbəcər magistral yolunun qırağındakı Bağlıpəyə kəndindən

aşağı, yəni Ağdərə tərəfdə, Kəlbəcər rayonunun 29 kilometr-

liyində yerləşir. VI-VII əsrlərdə Alban knyazı tərəfindən tikilib.

XV əsrlərdə bu abidə Alban knyazlığının dini məbədi olub.

Sonralar məbəd bir neçə dəfə təmir edilib, əlavələr olunub və

nəhayət, Alban hökmdarı Həsən Cəlal tərəfindən əsaslı bərpa

edilib.

Məlumatlar göstərir ki, Həsən Cəlalın arvadı Minə Xatun

burada dəfn olunub, anası Arzu Xatun və dövrün görkəmli

ziyalısı Mxitar Qoş bu məbəddə olmuş və xatirə üçün nişan

daşları qoymuşdur. Maraqlısı odur ki, üstü günbəz kimi tikilmiş

bu binaların tikintisində ağac materialından istifadə olunmuşdur.

Binanın divarlarında yağlı boya ilə çəkilmiş çoxlu şəkillər və

yazılar var idi. Ağdərədən və Basarkeçərdən gələn ermənilər

həmin xaç və yazıları balta ilə çaparaq yox etmiş və beləliklə,

tarixi saxtalaşdırmağa çalışmışlar. Abidənin tikintisində istifadə

olunmuş daşlar Tərtər çayının sahilindən – bir dərədə yığılaraq

suxurlaşmış və kristallaşmış gildən əmələ gəlmişdir.

104

Kompleksə ümumilkdə doqquz tikili daxildir. Onlardan

beşi əsas tikili digərləri isə köməkçi və xidməti xarakterli

tikililərdir. Kompleksə daxil olan abidələrin heç də hamısı

dövrümüzə yaxşı vəziyyətdə çatmamış, onlardan daha qədim

olanlar nisbətən dağılmışdır. Kompleksin ətrafı digər alban

monastırlarında olduğu kimi möhkəm divarlarla əhatələnmişdir.

Kompleksin əsas tikililəri Alban bazilikası (Müqəddəs Məryəm

ana baziliksaı) və Arzu xatun kilsələridir. Həmçinin kompleksə

sonradan əlavə edilmiş Müqəddəs Qriqoris məbədi və Həsən

Cəlal kilsəsi də diqqətəlayiq memarlıq nümunələridir.

Kompleksə daxil olan binaların inşası zamanı əsasən yerli

qara bazalt daşdan, bişmiş kərpicdən və əhəng məhlulundan

istifadə edilmiş, binaların damı isə kirəmit və səliqə ilə kəsilmiş

daşlarla örtülmüşdür.

Səliqə ilə yonulmuş daş və kərpicdən inşa edilmiş məbədin

xarabalıqları daxili sütunları olmayan uzun zaldan ibarətdir.

Abidənin uzunluğu 16,2 metr, eni 5,8 metrdir. Zalın şərq hissəsi

yarımdairəvi apsis ilə başa çatır.

Səcdəgah absidasının hər iki tərəfində keşiş cübbələrinin

saxlandığı dairəvi yer tikilmişdir. İnşaat texnikasının və inşaat

materiallarının öyrənilməsi zamanı aydın olmuşdur ki, cübbələrin

saxlandığı yer məbədin tikilməsindən sonra inşa edilmişdir.

Həmin yerə giriş səcdəgah absidasındandır. Bu cəhətə ilk dəfə

Alban memarlığında təsadüf olunur. Görünür ki, əvvəllər tikilmiş

məbədin ümumi planı memarlara qapını ibadət zalından qoymaq

imkanı yaratmadığı üçün qapı oyuğu cübbələrin saxlandığı yerə

105

səcdəgah absidası istiqamətində açılmışdır. Soldakı cübbə yerinin

tədqiqi zamanı onun tavanında Xudavəng monastırının baş

keşişlərindən birinin - XIII əsrdə yaşamış Ter-Atanasın yazısı

aşkara çıxarılmışdır. Güman etmək olar ki, məhz Ter- Atanas

qədim bazilikaya birləşmiş cübbə yerinin qurucusu

olmuşdur.Xotavəng məbədində pəncərə oyuqları vardır. Həmin

oyuqların yuxarı hissəsi nalşəkillidir. Qazıntılar zamanı aşkara

çıxarılmış saxsı məmulatı məbədin ilkin tikintisini VI-VII əsrlərə

aid etmək imkanı verir.

Arzu Xatun kilsəsi Alban knyazı Vaxtanqın xanımı Arzu

Xatun Arcruni tərəfindın 1214-cü ildə əri Vaxtanq və iki oğlunun

xatirəsinə inşa etdirilmişdir. Kilsənin Şərq fasadında daş üzərində

Vaxtanqın, Cənub fasadında isə Arzu Xatunun iki oğlunun

təsvirləri həkk olunub. Arzu Xatun özü başqa bir Alban knyazı

Kürdünün qızıdır.

Planda düzbucaqlı şəkildə inşa edilmiş kilsənin giriş

qapısının hər iki tərəfində xırda otaqlar vardır. Apsisin ətrafında

isə iki rahib cübbəxanası yerləşdirilmişdir. Binanın tam

mərkəzində böyük bir alın hissənin üstündə qübbə ucaldılmış,

qübbənin üstü isə konusvari damla örtülmüşdür.

Ədəbiyyat



106

11 TAĞLI XUDAFƏRĠN

KÖRPÜSÜ

TarixənAzərbaycanın

şimalı ilə cənubunu birləş-

dirən, Cəbrayıl rayonu əra-

zisində yerləşən Xudafərin

körpüsü ölkəmizin qədim

abidələrindən biridir. Körpü

haqqında ilk məlumatVIII-

IX əsrlərə aiddir.Xudafərin

körpüsü Cənubi Azərbay-

canla Şimali Azərbaycanın

orta əsr şəhərlərini birləş-

dirən karvan yolunun üstün-

də tikilib. O, həm də mü-

hüm hərbi-strateji əhəmiy-

yət daşıyırdı. Araz çayının

əndar, qayalıqla əhatələnən

yerində inşa edilmiş ilk

körpü VIII əsrin sonu - IX

əsrin əvvəllərindən başlaya-

raq, XIX əsrə kimi fəaliyyət

göstərmişdir. Kərpic körpü

isə XII əsrdə tikilmişdir.

Körpünü inşa etdirən şəxsin

adı barədə tarixi mənbələrdə

dəqiq yazılı məlumat yox-

dur. Araşdırmaçıların çoxu-

nun fikrincə, hər iki körpü-

nün dayaqları çayın ortasın-

da olan təbiisal daşlar üzərində qurulduğundan onlara

"Xudafərin" adı verilib. Hələlik Xudafərin körpüləri sirlərini

açmayıb. Tarixçilər sirlər arasında ünvansız dolaşaraq gah

körpülərin səmtini dolaşıq salıb onları Culfa yaxınlığında abidə

kimi göstərir, gahda 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı 1-ci Fəzl və




Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Cəbrayıl rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 12.

Tarix XI-XII əsrlər

107

ya I Şah Abbas tərəfindən tikildiyi deyirlər. Bu körpünün

Hindistandan başlayaraqYaxın və Orta Şərq ölkələri, Rusiya və

Qərbi Avropa ölkələri arasında Azərbaycanın iqtisadi və mədəni

əlaqələrinin inkişafında böyük əhəmiyyəti olub.

Xüdafərin körpüsünün Əhəməni imperiyası zamanında

ağacdan tikilməsi və Eldəgizlər dövləti zamanında isə daş və

kərpiclə üzləndiyi güman edilir. Bəzi mənbələrdə isə ikinci

körpünün (e.ə.558-529) ağacdan müvəqqəti qurğu kimi inşa

edilməsi, Elxanilər dövləti zamanında (13-cü yüzil) isə daş və

kərpiclə üzlənməsi haqqında mülahizələr yürüdülür. İran tarixçisi

Həmdullah Qəzvini əsərlərində körpülərin adını "Xuda-Afərin"

kimi yazır ki, bu da farsca "Allah tərəfindən yaradılmış", "Allaha

Mərhəba" mənalarını verir. Qəzvini yazır ki, Xudafərin körpüsü

Məhəmməd peyğəmbərin yaxın adamı olan Bəkir ibn Abdulla

tərəfindən miladi tarixlə 736-cı ildə inşa etdirilib. Bəziləri isə

iddia edir ki, həmin şəxs körpünü tikdirməyib, yalnız təmir

etdirib.

Digər bir mülahizəyə görəsə, Xudafərin körpüsü 1027-ci

ildə Şəddadi hökmdarı Məhəmməd oğlu Fəzl (Fəzl ibn

Məhəmməd) tərəfindən Rəvvadilərlə mübarizə aparmaq üçün

inşa olunub.

Unikal memarlıq abidəsi olan körpüdə Azərbaycan memar-

lıq məktəbinin üslubu izlənilməkdədir. Ağa Məhəmməd şah

Qacarın Azərbaycana yürüşü zamanı bir hissəsi uçurulsa da,

sonradan bərpa edilmişdir. Təbii qayalar üzərində inşa edilən

körpünün bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatıb.

108

Arazı "möcüzəli çay" adlandıran Yaqut Həməvi yazır:

"Aranda, Araz boyunca min şəhər var." C. Qiyasi isə qeyd edir ki,

şəhərlərin sayı şişirdilmiş olsa da, Arazın hər iki sahili əski

çağlardan sıx yurdsalma şəbəkəsi ilə örtülmüşdür. Azərbaycanın

bu daxili çayının coğrafi yeri də elədir ki, o, ölkəni qərbdən şərqə

kəsərək iki hissəyə bölür Bu səbəblərə görə Arazın üstündə çoxlu

körpülər inşa edilmişdir. Arazın su səviyyəsi və yatağında

qayalıqların çox olması da, qədim körpü tikintisi üçün əlverişli

idi.

109

Araz üzərində çoxlu körpülər atılsa da onlardan ən bəllisi

Xudafəriin körpüləridir. Xudafərin dərəsi Araz çayı yatağında ən

əlverişli keçidlərdən biri olmuşdur. Belə ki, burada genişlənən

çay yatağında iri qayalıq sahələri vardır. Qədim dövr və orta

əsrlərdə həmin keçidin komunikasiya vasitəsi olaraq necə böyük

rol oynadığına qayalıqlar üstündə ucaldılan iki qədim körpü

şahidlik edir.

Körpülərin birləşdiyi hər iki sahil, gözəl dağlıq landşaftı

olan yerdir. Bu təbiət abidəsinə üzvi olaraq daxil edilmiş körpülər

insanın ətraf mühitlə qarşılıqlı münasibətinin uğurlu örnəyidir. Bu

səbəbdən Xudafərin dərəsi təbiətin və tarixin dəyərli abidəsidir.

Hər iki körpünün özüllərinin antik dövrlə bağlılığı ehtimal

edilir.Bu körpülər yüzillərcə transkontinental yollar üstündə

yerləşib, təkcə ölkədaxili və ölkələrarası yollarda deyil,

qitələrarası qarşılıqlı ilişgilərdə də yararlı olmuşdur. Müxtəlif

çağlarda ayrı-ayrı xalqların və qüvvələrin yerdəyişməsini –

miqrasiyasını istiqamətləndirən Xudafərin körpüləri Azərbaycan

ellərinin baş köç yolunun – hər il güneydən Arrana və Qarabağa

gedən güclü mövsüm axınlarının da qovşağı olmuşdur.

Araz çayı üzərində əsrlər boyu çoxlu körpülər olduğu

haqqda elmi dairələrdə bir xeyli maraqlı fikirlər dolaşsa da,

onlardan ancaq ikisi Cəbrayıl rayonu ərazisində yerləşən məlum

körpülər dövrümüzəcən gəlib çıxmışdır. Bir-birindən 750 metr

110

aralı yerləşən bu körpülər çay yatağınının ən əlverişli

keçidlərindən biri olan Xudafərin dərəsində yerləşir. Belə ki,

burada genişlənən çay yatağında iri qayalıqlar var. Həmin qayalar

körpü tağları üçün etibarlı təməl rolunu oynamışdır.

Araz çayı üzərində salınan iki Xudafərin körpüsündən

birincisi yəni on bir aşırımlı olan körpü "Baş Xudafərin körpüsü"

adlanır.Onlardan biri, on bir aşırımlı Xudafərin köpüsü çay

axarının yuxarısında olub bütünlüklə daşdan tikilmiş və yaxşı

yonulmuş daş lövhələrlə üzlənmişdir. Bu səbəbdən onbir aşırımlı

körpü daha monumental görünür. Onun bəzi aşırımlarının yuxarı

hissəsi tünd qırmızı çalarlı daşlardan hörülmüşdür.On bir aşırımlı

körpüdə oyma naxışlı dairəvari biçimli daş bəzək lövhəsi- xonça

(rozetka) də aşkar edilmişdir.

Tədqiqatçılar on bir gözdən (aşırımdan) ibarət olmuş bu

körpünün XIII əsrin sonlarında Elxanilər dövründə,antik körpü

qalıqları üzərində yenidən tikildiyi fikrindədirlər.Körpünün

uzunluğu 130 metr, eni 6 metr, çay səviyyəsindən hündürlüyü 12

metrdir. On bir aşırımlı Xudafərin köpüsünün yalnız üç orta

aşırımı (tağı) salamat qaldığından el arasında ―Sınıq körpü‖ adı

ilə məşhurdur.Bu körpünün də dayaqları təbii qayalar üstündə

tikilmişdir.

111

Ədəbiyyat.

1.C. Qiyasi – Nizami dövrü memarlıq abidələri, Bakı, İşıq,

1991

2.http://gomap.az/Info/Description.aspx?idlo=25&lvo=4&p

ID=1486560 (On bir aşırımlı)


ID=1485315 (On beş aşırımlı)

4.https://az.wikipedia.org/wiki/Xudafərin_körpüsü

5.http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/570-sirri-adzh-

lmayan-khudafaerin-koerpusu ―Sirri açılmayan Xüdafərin

Körpüsü‖

112

15 TAĞLI XUDAFƏRĠN

KÖRPÜSÜ

Körpülərin böyüyü Xuda-

fərin kəndində olub, 15

aşırımlıdır və Həmdülillah

Qəzvininin yazdığına görə

onu "...hicri 15 – ci ildə

(639) Məhəmməd peyğəm-

bərin arxadaşı Bəkr ibn

Abdullah tikdirmişdir."

Bəkr ibnAbdullah əski kör-

pünü yenidən qurduğu kimi,

onun ucaldığı körpü də

sonralar dəfələrlə bərpa və

təmir işlərinə uğramışdır.

İndiki on beş aşırımlı körpü

və körpülərin ən böyüyü

memarlıq üslubunagörə XII

əsrin abidəsi sayılır.Qumlaq

kəndində olan buabidənin

təməli daha qədimlərdə

qoyulmuşdur.Körpü dəfələr-

lə təmir-bərpa işlərinə uğ-

rayaraq indiki görkəmini

almışdır.Körpü tağlarının

dayaqları təbii özüllər- su-

dan çıxan qayalar üstündə

ucaldığından onun aşırımları müxtəlif ölçülü və sərbəst

düzümlüdür. Bişmiş kərpic və çay daşlarından tikilən on beş

aşırımlı körpünün tağları sivri biçimlidir. Körpünün ümumi

uzunluğu 200 metrə yaxın, eni 4,5 metr, çay səviyyəsindən ən

böyük hündürlüyü 12 metr, ən iri tağ aşırımı 8, 70 ,ən kiçik tağ

aşırımı 5,8 metrdir. Körpünün bütün tağları kərpicdən qurulduğu

halda, əsas inşaat kütləsi çay daşındandır. Bu iki materialın




Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Cəbrayıl rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 13.

Tarix XIII əsr

113

uyarlığı körpüyə dözümlü konstruktiv quruluş və bədii görkəm

vermişdir. Körpüdən bugündə istifadə etmək mümkündür.

Böyük konstruktiv dayanıqlığı ilə yanaşı Xudafərin

körpülərinin, özəlliklə Sınıq körpünün güclü bədii ifadəliyi var.

Onlar öz ətrafında hər iki sahildə olan çoxlu mədəni dəyərləri —

müxtəlif tipli memarlıq, tarix-arxeologiya, etnoqrafiya və təbiət

abidələrini birləşdirir. Ümumdünya əhəmiyyətl itarixi hadisələrə

bağlılığına, gözəl landşaftla üzvi birliyinə, yüksək memarlıq-

mühəndis həllinə və s. görə Xudafərin körpüləri universal dəyərli

abidələrdir.

Transkontinental yollar, o sıradan Böyük Ipək Yolu üzə-

rində olduğundanXudafərin körpüləri yüzillərcə yalnız ölkədaxili

və ölkələrarası əlaqələrdə deyil, qitələr arası ilişgilərdə də faydalı

olmuşdur. Müxtəlif çağlarda ayrı-ayrı xalqların və qüvvələrin

miqrasiyasını istiqamətləndirən Xudafərin körpüləri Azərbaycan

ellərinin baş köç yolunun, hər il cənubdan Aran və Qarabağ

bölgələrinə gedən güclü mövsüm axınlarının da qovşağı

olmuşdur. Xudafərin körpüləri Yaxın və Orta Şərq regionunun ən

əzəmətli, həm də ən məşhur körpülərindən sayılır.

114

Ədəbiyyat.

1.C. Qiyasi – Nizamidövrü memarlıq abidələri, Bakı, İşıq,

1991


ID=1486560 (On bir aşırımlı)


ID=1485315 (On beş aşırımlı)

4.https://az.wikipedia.org/wiki/Xudafərin_körpüsü

5.http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/570-sirri-adzh-

lmayan-khudafaerin-koerpusu ―Sirri açılmayan Xüdafərin

Körpüsü‖

115

LAHIC DÖVLƏT

TARĠX-

MƏDƏNĠYYƏT

QORUĞU

Lahıc-Azərbaycan

Respublikasının İsmayıllı

rayonunun inzibati ərazi

vahidində qəsəbədir.

Lahıc qəsəbəsi Böyük

Qafqazın ətəyində, Girdi-

man-çayın sahilində yer-

ləşir. Lahıcın daxil ol-

duğu İsmayıllı rayonu

e.ə. IV əsrdən Azərbay-

canda mövcud olmuş

Albaniya dövlətinin əra-

zisinə daxil idi. I -V

əsrlərdə Albaniya dövlə-

tinin paytaxtı bu rayonun

qonşuluğunda yerləşən

Qəbələ şəhəri idi. Erkən

orta əsrlərdə indiki Lahıc

ərazisində müxtəlif tay-

falar məskunlaşmışdır.

Məskunlaşanlar içərisin-

də iran dilli tayfalar üs-

tünlük təşkil edirdi.

Lahıcın 1500 illik tarixi

vardır. Lahıc qəsəbəsinin

yaradılmasını III – VII

əsrlərə aid edirlər. Tarixi mənbələrdə Lahıc ―Əl-

Axbaz‖,‖Lancan‖, ―Əl-Əycan‖, ―Layican‖ adları kimi qeyd

olunub. Bir çoxları ―Lahıcı‖ tayfa adı ilə əlaqələndirir, digərləri

İranın Layican əyalətindən gəlmişlər və həmin adı qoruyub

saxladıqlarını guman edirlər. Deyilənlərə görə Lahıc Sasanı şahı l

Kateqoriya: Tarixi kənd

Abidənin növü:

Tarix-

Mədəniyyət

Qoruğu

Mənsubiyyəti: Qoruq

Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Lahıc qəsəbəsi

Ġnventar

nömrəsi: 14.

Tarix XV-XIX əsrlər

116

Keyxosrov tərəfindən salınmışdır. Onun idarəçiliyi dövründə İran

– Turan muharibələri gedirdi və I Keyxosrov hakimiyyətdən əl

çəkərək İranı tərk edib Lahıca gəlir. Lahıcın gözəlliyi, iqlimi,

təbiəti şahı cəlb etdiyindən, ömrünün axırına qədər Lahıcda

qalmağı qərarlaşdırır. İranın Lahican əyalətinin şərəfinə bu yerləri

Lahıc adlandırır. Hətta Lahıcın köhnə qəbirstanlığında

Keyxosrovun qəbri olduğu guman edilir. Lahıc qəsəbəsində tatlar

yaşayır. Tatlar IV əsrdə Sasanilər tərəfindən Azərbaycan əraizi-

sinə köçürülmüş irandilli əhalinin nəsilindən olanlardır.―Tat‖

sözü türk dilində ―yad‖, ―özgə‖ deməkdir. Tat dili fars dilinə

yaxın olmaqla, Hind-avropa dil ailəsinin İran dil qrupuna aiddir.

Etnik mənşəinə görə əhali tat olsa da, özlərini lahıclı adlan-

dırırlar.

Lahıc Tarix-Mədəniyyət Qoruğu Azərbaycan SSR Nazirlər

Sovetinin 1980-ci il qərarı ilə yaradılıb. Qoruq Lahıc qəsəbəsinin

və Ərəgit kəndinin 80 hektarlıq ərazisində mövcud olan 100-dək

tarix-mədəniyyət abidəsinin, təbii landşaftın, əhalinin adət-ənənə-

lərinin, şəhərsalma və sənətkarlıq mədəniyyətinin qorunması ilə

məşğul olur.

Qoruq ərazisində dövlət qeydiyyatına alınmış 92 tarix-

mədəniyyət abidəsi yerli şəhərsalma və memarlıq qaydaları

ilə inşa edilib.Belə ki, həm tarix-mədəniyyət abidəsi kimi qey-

117

diyyata alınmış,həm də bütün digər tikililər çay daşından

istifadə olunmaqla və kətillər quraşdırılmaqla tikilib.

Tarix-mədəniyyət abidələri arasında ümumi istifadə

üçün nəzərdə tutulmuş binalar -məscidlər, körpülər, hamam-

lar və bulaqüstü tikililər xüsusi zövqlə, döymə çay daşı,ə həng və

kərpiclə inşa edilib.Ərazidə mövcud 5 məsciddən 4-ü hazırda

təyinatı üzrə istifadə olunur. Bunlar Bədöyün məscidi (1791-

ci il), Zəvəro məscidi (1805-ci il) və XIX əsrə aid Yuxarı və

Aşağı Ərəgit məscididir. Məscidlər arasında ən cavan və

ölçülərinə görə ən kiçik olan məsciddə - 1902-ci ilə aid Ağolu

məscidində Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi yerləşir.Qoruğun tarix-

mədəniyyət abidələri arasında hamamların xüsusi yeri və

əhəmiyyəti var.

―Hacı Molla Hüseyn hamamı‖ (XIX əsr) və ―Hacı

Cahanbaxış hamamı‖ (XIX əsr) hazırda da qəsəbə əhalisinə

xidmət edir. Digər hamamlardan ―Hacı Nurməmməd hamamı‖,

―Hacı Qəhrəman hamamı‖ və ―Aslani hamamı‖nın qalıq-

ları qorunur. Qoruğun ərazisində 60-dan çox fərdi yaşayış evi

də öz quruluşuna, memarlıq həllinə və özünəməxsus keyfiy-

yətlərinə görə tarix-mədəniyyət abidəsi kimi qeydiyyata alınıb və

onların da qorunması qoruq tərəfindən həyata keçirilir.

Lahıca gələn istər yerli olsun, istər də xarici turistlər olsun,

bu qədim abidəyə baxmamış buranı tərk etmirlər.Tarix-mədə-

niyyət abidələrindən başqa Lahıcın özəl cəhətlərindən olan və

insanların marağını cəlb edən xususiyyətlərdən biri də onun

küçə və meydanlarının daş döşəmələri və artıq suların axıdılması

üçün çay daşından tikilmiş yeraltı kürəbəndlərdir (kanaliza-

siyalar) ki, hazırda da istifadə olunur.Küçə və meydanların,

dalanların daş döşəməli olması sanitar-ekoloji cəhətdən əhəmiy-

yətə malik olmaqla yanaşı eyni zamanda tez-tez yağan

gur yağışlar zamanı küçələrin sel suları tərəfindən yuyulub dağıl-

masının qarşısını alır.Yeraltı kürəbəndlər tikilərkən bütün

qəsəbəni əhatə edən bir sistem yaradılıb və zaman-zaman bu

ərazidə yaşamış bütün insanlar çirkab maddələrini və artıq suları

axıtmaq imkanına malik olublar. Kürəbəndlərin və döşəmələrin

118

təxminən 800 il öncə inşa olunduğu güman edilir.Lahıcda şəhər-

salmanın və mədəniyyətin ən önəmli cəhətlərindən biri də mə-

həllə meydanlarının mövcud olmasıdır. Adətən hər məscidin

qarşısında salınmış meydanlar dini mərasimlərin keçirilməsinə

xidmət edir. Lakin Lahıcın ən səciyyəvi xüsusiyyəti onun

sənətkarlıq mərkəzi olmasıdır.

Lahıc qəsəbəsinin və Ərəgit kəndinin 80 hektarlıq ərazisində

mövcud olan 100-dək tarix-mədəniyyət,təbii landşaft,şəhərsalma

və sənətkarlıq abidələri qorunmaqdadır.

Yeddi dağın əhatəsindəki orta əsr şəhər mədəniyyəti

elementlərini bu gün də özündə yaşadan qədim Lahıcda yeddi

məscid, yeddi bulaq, yeddi məhəllənin var olması haqqında

etnoyaddaşlarda maraqlı özəlliklər yaratmışdır .Bu etnoyad-

daşlardan süzülüb gələn Lahıcın digər özəlliklərindən biri də

burada yaradılan, inşa edilən tikililərin 7 rəqəmi ilə bağlı

olmasıdır. Yəni tarixən burada yeddi məscid, yeddi bulaq, yeddi

məhəllə olub. Lahıc özü də Niyal adlanan yeddi dağ silsiləsi ilə

ovuc içi kimi əhatələnib.

―Bazar meydanı‖ yeddinin tilsimindəki Azərbaycan gözəli

Lahıcın giriş qapısıdır. Lahıcda şəhərsalmanın ən önəmli

cəhətlərindən biri də məhəllə meydanlarının mövcud olmasıdır.

Qəsəbəyə giriş Bazar meydanından başlayaraq dar küçələrə

doğru inkişaf edərək məhəllə və məhəllə meydanlarına qədər

davam edir.Məhəllələr prinsipi əsasında inşa edilmiş şəhər tipli

qəsəbə olan Lahıc özünün yüksək şəhərsalma mədəniyyəti ilə bu

gün də insanları heyran edir. Belə ki, Lahıc məhəllələrdən ibarət

olaraq təşəkkül tapması ilə yanaşı hər məhəllənin öz məscidinə,

bulağına, hamamına və s. malik olmuşdur.

Möhtəşəm olaraq,məharətlə və mozaik şəkildə ağ çay daş-

larından döşənmiş küçə-meydanları ilə orta əsrlərin qala-şəhəri

hal-hazırda isə―şəhər tipli‖ qəsəbəsi olan Lahıcın ilk məhəl-

ləsinin əsası III-IV əsrlərdə qoyulub.Hal-hazırda Lahıcda Ağalı

(Ağolu və ya Ağaoğlu), Bədöyün, Piştə, Zəvəro, Dərelilo (Dərə

Lilo) və Bağmijə (Bagmija) bir vaxtlar indiki Ərəgit kəndi də

daxil olmaqla sayları ―yeddi‖ olan bir sıra məhəllələr vardır.

119

Həmçinin şəhərsalmanın bir parçası olan min beş yüzdən

artıq yaşı olan su və kanalizasiya sistemi şəhərdə fəaliyyət gös-

tərir.Mərkəzi küçənin altında bir metr dərinlikdə iki kilometr

uzunluğu olan üç səviyyəli kollektor çəkilib. İlk iki səviyyədə

xətlərlə içməli su, kollektorun aşağı hissəsi - çay daşından düzül-

müş düzbucaqlı novça hər bir evin həyətində olan dəliklərdən

daxil olan çirkab sular üçün nəzərdə tutulub. Sakinlərdən heç kim

kanalizasiyanın harada başlayıb harada qurtardığını, hansı

prinsiplə işlədiyini bilmir, lakin bu, kollektorun uzun əsrlər boyu

işləməsinə mane olmur.

Ədəbiyyat

1.Лагич:Историко-этнографическое исследование

монография / А. А. Ализаде

2. Мамедбейли, М. Н Лагич : историко-культурный

заповедник . - Баку : Нурлан, 2004

2.Anar Miriyev .Palitra.- 2011.- 2 sentyabr.- S. 6.

3.https://az.wikipedia.org/wiki/Lahıc

4.http://atlas.musigi-dunya.az/az/et_lag_.html

120

YUSĠF KÜSEYĠR OĞLU

TÜRBƏSĠ

Xalq arasında ―Atababa

günbəzi‖, elmi ədəbiyyatda

isə Yusif Küseyir oğlu

türbəsi adı ilə tanınan gözəl

bir memarlıq əsəri, dövrünə

gəlib çatmış Əcəmi

yaradıcılığının ilkin əsəri

kimi Naxçıvan şəhərinin

mərkəzində yerləşir. 850

ildən artıq tarixi olan bu

unikal abidə, öz konstruktiv

möhkəmliyi sayəsində, bu

gün də şəhərin vizual görkə-

mində özünəməxsus yer

tutur. Əsrlərin təsirinə

məruz qalmış türbəyə XX

əsrin 50-60-cı illərində

dağılmış hissələrinin bərpa

olunması, konstruksiyaları-

nın möhkəmləndirilməsi ilə

ikinci həyat bəxş olumuşdur.

Abidə bişmiş kərpicdən inşa

olunmaqla,yeraltı sərdabə-

dən və yerüstü qülləvari

hissədən ibarətdir. Sərda-

bənin səkkizbucaqlı plan

kompozisiyası tikilinin

yerüstü hissəsində daxildən

və xaricdən təkrarlanır.

Sərdabə plana uyğun olaraq

yastı günbəzlə örtülüdür. Fasad tillərinin səthi çərçivə ilə

haşiyələnmişdir ki, bunların da yuxarısı türbənin bütün perimetri

boyu üfüqi kəmərlə başa çatdırılmışdır. Türbənin xarici perimetri




abidəsi

Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Naxçıvan şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 15.

Tarix 1161-1162-ci

illər

121

üzrə kürsülükdən 7,20 m hündürlükdə ümumi friz keçir ki, onun

üzərində və türbənin qapısı üstündəki kitabədə bildirilir: ―Bu

türbə xacə, canlı rəis, dinin zəkası, islamın camalı, şeyxlər başçısı

Yusif Küseyir oğlunundur‖. Həmin kitabədə türbənin (h. 557)

1162-ci ildə tikildiyi bildririlir. Kitabə funksionallığı ilə yanaşı,

həm də dekorativ görkəmə malikdir. Piramidal örtük sanki

prizmativ gövdə üzərində deyil, yazı qurşağı üzərində durmuşdur.

Giriş qapısından sol tərəfdə yenə kufi xətlə memarın adı

yazılmışdır: ―Əməli Əcəmi bin Əbubəkr, əlbənnai ən Naxçıvani‖.

Kitabələrin hərfləri 20x20x4 sm ölçülü kərpiclərlə yazıl-

mışdır. Yazılar frizin əsas səthindən 2 sm hündürlükdə qabar-

dılmışdır. Kitabənin fonunu təşkil edən həmin əsas səth kərpic

hörgüsü ilə üzlənmişdir. Friz həm yuxarıda, həm də aşağıda bir

sıra kərpic kəmər ilə haşiyələnmişdir.

Türbənin səkkizbucaqlı gövdəsi səkkiztilli piramidaşəkilli

kərpic günbəzlə örtülmüşdür. Daxildə isə türbənin günbəzi

çatmatağlıdır. Yusif Küseyir oğlunun türbəsi ikiqat günbəz quru-

luşunun dövrümüzə qədər öz əvvəlki görkəmini mühafizə et-

məklə gəlib çatmış bir nümunəsinin xaricdən çadır, daxildən

sferik günbəzin təzahürüdür.

Divarları kvadrat kərpicdən olan türbə 12 sm qalınlığında

bloklarla üzlənmişdir. Türbənin yerüstü girişi çatma tağla həll

olunmuşdur. Tağ rombşəkilli kərpiclərlə haşiyələnmiş arxivoltdan

ibarətdir ki, onun da kənarları köndələninə qoyulmuş kərpiclərlə

dövrələşmiş. Giriş portalı həndəsi motivlərlə naxışlanmış ümumi

düzbucaqlı çərçivədən ibarətdir. Səkkiztilli həcmdən günbəzə

keçid hissədə sadə profilli karniz yaranmışdır.

122

Tikilinin yuxarı ka-

merasının döşəməsi tərəf-

dən sərdabəyə açılan, lakin

bilavasitə onun altında yer-

ləşən səkkizguşəli dəlik

vardır. Sərdabənin divar

səthindən günbəz örtüyünə

keçid kiçik çıxıntı ilə həll

olunmuşdur. Sərdabə gün-

bəzinin zirvəsi yastı sək-

kizbucaqlı xonça ilə tərtib

olunmuşdur.

Türbənin üst qülləsi

səkkizüzlünün həm inter-

yerində, həm də eksterye-

rindəki dayaz taxçalarla

qurulmuşdur. İnteryer sivri,

eksteryer isə düzbucaqlı

taxçalarla qurulmuşdur. Bu

taxçaların vəhdəti qalın da-

yaqlar şəklində olan künc

hissələrin karkas quruluşu-

na bənzər konstruktiv sis-

tem yaradır ki, bu da öz

növbəsində abidənin eks-

teryerində vizual dayanıq-

lığını təmin edir. Künclərin

konstruktiv möhkəmliyinin hesabına divarlarının qalınlığı o qədər

də böyük olmayan, (80 sm) tikilinin uzunömürlülüyü təmin

olunmuşdur.

Yusif Küseyr oğlu türbəsinin interyeri bəzədilməmişdir.

Onun eksteryerdəki taxçalarının içərisi isə kərpicdən yığılmış sıx

həndəsi naxışlı hörmələrlə üzlənmişdir. Türbənin bütün səkkiz

səthi müxtəlif naxışlı həndəsi ornamentlə bəzədilmişdir.

Ornamentlər kiçik kərpiclərdən quraşdırılmış, sonra gəc məhlulu

123

ilə tavalar şəklində bütövləşdirilərək səthlərin üzərində bərki-

dilmişdir. Taxçaların səthi naxış kompozisiyaları ilə xüsusi dekor

əldə etmiş,bu da öz növbəsində künc qəfəslərlə işıq-kölgə effek-

tinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Türbənin yalnız qərb fasadı

fərqli şəkildə həll edilmişdir. Bu da çatmatağlı giriş portalının

qurulması ilə əlaqəlidir.

Yusif Küseyr oğlu türbəsi həcm etibarı ilə bir o qədər

böyük tikinti olmasa da, ümumi kompozisiya aydınlığı, yüksək

səviyyəli inşaat işləri, gözəl daş nəqqaşlıq işləri memar Əcəmi

Əbubəkr oğlunun yüksək sənətkarlığından xəbər verir. Türbənin

taxçalarının səthində kərpic dekorun ―girih‖ (düyün) adlanan

xüsusi həndəsi ornamentlərindən istifadə olunmuşdur. Girih

naxışlarını əmələ gətirən elementlər həndəsi formalardan

(çoxbucaqlılar, yaxud ulduzlardan) ibarətdir. Ciddi riyazi qanuna

tabe olan bu naxışlar bütünlüklə xətlərin bir-biri ilə bağlı

ahəngdar birləşməsindən yaranır. Memarın girih naxışlarından

memarlıq dekorunda istifadə etməsi, tikilinin memarlıq simasına

xüsusi gözəllik bəxş etmişdir. Girih naxışları Əcəmi Əbubəkr

oğlunun türbə yaradıcılığında aparıcı yer tutmuşdur.

Ədəbiyyat.

1. Əliyeva Rahibə. Memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçivani.

Bakı,2013.

2.Qiyasi C. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı, 1991.

3.Salamzadə Ə. V, Məmmədzadə K.M. Azərbaycan

memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri. Bakı, 1985.

124

MÖMÜNƏ XATUN

TÜRBƏSĠ

Əcəmi Əbubəkr oğlu-

nun zəmanəmizə qədər gə-

lib çatmış ikinci əsəri olan

Mömünə xatun türbəsi

Naxçıvanın orta əsrlərdəki

əzəmətinin, Naxçıvan me-

marlıq məktəbinin yüksəl-

diyi bədii-memarlıq səviy-

yəsinin şahidi kimi şəhərin

mərkəzində yüksəlir.Səlcuq

dövrünün türbə memar

lığının yüksək sənət nümu-

nələrindən, orta əsr Azər-

baycan memarlığının, eləcə

də Əcəmi yaradıcılığının şah

əsəri olan bu tikili, ümumi

simasına təlqin edilmiş əsl

monumentallıq və ayrı-ayrı

qovşaqlarının zərifliyinin

səciyyəvi xüsusiyyətlərinə

görə seçilir. Atabəylər me-

marlıq kompleksinin salamat

qalmış nadir nümunəsi xalq

arasında ―Atabəylər günbəzi‖

kimi də tanınır. Xatirə tür-

bəsinin hökmdar Atabəy

Eldəgiz tərəfindən tikdirildiyi

haqda məlumat, tikilinin prizma şəkilli korpusu ilə çadırvari

örtüyü arasındakı zolaqda-frizdə öz əksini tapmışdır:―... bu

türbəni dünyanın elmli adil məliki, böyük qalib Şəmsəddin

Nüsrət əl-islam və müsəlmanalrın namusu Mömünə xatunun

(xatirəsinə) tikməyi əmr etdi! ...‖.




Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Naxçıvan şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 16.


125

Əcəmi Əbubəkr oğ-

lunun yaratdığı Mömünə

xatun türbəsi qürur,

məğrurluq rəmzidir. Bəzi

mütəxəssislər türbənin

Atabəyin anasına, bəziləri

isə arvadına məxsus

olduğu mülahizələrini irə-

li sürürlər. Xalq arasında

Möminə xatun türbəsinin

Atabəylərin Naxçıvanda

soy türbəsi olduğu vurğu-

lanır. Şübhəsiz ki, Cahan

Pəhləvanın özü də bu

türbədə dəfn edilmişdir.

Möminə xatun tür-

bəsini usta-memar, Yusif-

Küseyir oğlu türbəsindən

26 il sonra inşa etmişdir.

Bu da özünü sənət əsə-

rinin monumentallığında, kompozisiya fərdiliyində, dekorativ

bəzəklərin prinsip və elementlərində - ümumiyyətlə memar təfək-

kürünün, yaradıcılığının inkişafında göstərir. Möminə xatun

türbəsi artıq əsasları qoyulmuş kompozisiya prinsiplərinin bədii-

memarlıq cəhətdən daha səlis inkişafını əks etdirir.

Türbə qülləvari xatirə tikililərinə mənsubdur. Onun hün-

dürlüyü (indiyədək qalmamış çadırvari günbəzsiz) 25 metrə çatır.

Onun dağılmış xarici örtüyünün 8 m hündürlükdə olduğunu

nəzərə alsaq, Mömünə xatun türbəsinin vaxtilə 34 metrə bərabər

olduğunu demək olar.

Mömünə xatun türbəsi uzun əsrlərdən bəri bir sıra səyyah

və alimlərin diqqət mərkəzində olmaqla tədqiqat obyektinə

çevrilmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gələn Dübua-de

Monpere bu abidənin kitabələrinin estampını Peterburqa

akademik X.Frenə göndərmiş və o zamandan bəri müxtəlif alim

126

və şərqşünaslar türbənin özü və kitabəsi haqqında tədqiqatlarının

nəticələrini dərc etdirmişlər. Onların sırasına şərqşünas

H.Xanıkov, səyyah Y.Dyelafua və başqaları daxildir.

Mömünə xatun türbəsinin ilk ətraflı tədqiqatı XIX əsrin

sonunda, 1897-ci ildə alman memarı E.Yokobstal tərəfindən

aparılmışdır. Memar tədqiqatının nəticələrini 1899-cu ildə

Almaniyada kitabça şəklində nəşr etdirmişdir. E.Yakobstal

Naxçıvana səyahətində Əcəmi Əbubəkr oğlunun hər iki türbəsini

– Yusif Küseyir oğlu türbəsi daxil olmaqla hərtərəfli öyrənmiş,

ölçmüş, fotofiksasiya işləri ilə plan, fasad və kəsiklərini kitabda

nəşr etdirmişdir. Abidələrin memarlıq şərhi ilə yanaşı onun

kitabələrinin tədqiqi haqqında şərqşünas M.Hartmanın fikirləri də

kitaba əlavə olunmuşdur. Əcəmi memarlığının Qərbdə belə

təfsilatı ilə nəşr olunması abidələrin ölkə sərhədlərindən xaricdə

tanınmasına səbəb olmuşdu. Bir sıra şərqşünaslar məhz bu əsərə

istinad etməklə Naxçıvan abidələri haqda məlumatlar verir.

Bunlardan F.Zarrenin tədqiqatı xüsusi diqqət cəlb edir.

Azərbaycanda Əcəmi yaradıcılığı geniş tədqiq olunmaqla

onun memarlıq əsərinin bərpa olunması ilə nəticələnmişdir. 1939-

1940-cı illərdə bir sıra memar tərəfindən Mömünə xatun türbəsi

hərtərəfli öyrənilmiş, bu iş Nizami dövrünün memarlıq abidə-

lərinin öyrənilməsi ilə davam etdirilmişdir. 1963-cü ildə Azər-

baycan SSR Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət

İnstitutunun nəşr etdirdiyi ―Azərbaycan memarlığı tarixi‖ mono-

qrafiyasında Mömünə xatun, eləcə də Naxçıvan türbələrinin elmi

tədqiqatı hərtərəfli öz əksini tapmışdır.

1991-ci ildə professor C.Qiyasinin ―Nizami dövrü memar-

lıq abidələri‖ monoqrafiyasında Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçı-

vaninin türbə memarlığı bir daha işıqlandırılmışdır.

Mömünə xatun türbəsi iki hissədən: yeraltı sərdabə və

yerüstü qülləvari tikilidən ibarətdir. Sərdabə planda dairəvidir.

Sərdabənin plan quruluşu maraqlı bir şəkildə həll edilmişdir.

Mərkəzdə yerləşmir çoxüzlü, əsas yükdaşıyıcı sütunun kapi-

telindən onbucaqlının hər küncünə doğru bir tağ qurulmuşdur.

Yeraltı hissənin daxili sahəsi örtük quruluşu üçün qəbul olunan

127

konstruksiya sxemi ilə müəyyən olunmuşdur. Sərdabə kənarları

mərkəzdəki möhkəm sütuna söykənən tağ-tavanla örtülmüşdür.

Maraqlı haldır ki, Qərbin qotika memarlığında geniş

yayılmış bu konstruktiv üsul-qotik sistemli nervür tağ-tavan –

Momünə xatun türbəsində, şərq memarlığının nümunəsi kimi

qərb memarlığını qabaqlamışdır. Bu maraqlı memarlıq-mühəndis

qurğusu Azərbaycan memarlıq tarixində belə quruluşun ilk və

dolğun bir nümunəsidir. Bu da memar-ustanın mühəndislik

istedadını parlaq şəkildə əks etdirir. Türbənin yerüstü hissəsi

xarici görünüş etibarı ilə onguşəli olmaqla, eynilə onguşəli

kürsülük üzərində ucaldılmışdır. Türbənin hündür olmayan

kürsülüyü də gövdə kimi onüzlü olub, cilalanmış iri diorit löv-

hələri ilə üzlənmişdir. Onun üzərində eyni biçimli qüllənin uca

kərpic tikintisi ucalır.

Türbənin kərpicdən tikilmiş gövdəsinin quruluşu Yusif

Küseyir oğlu türbəsinə oxşadır. Yəni burada da türbənin bucaq-

ları çıxıntı şəklində həll edilmiş, səthlər isə dərin olmayan

taxçalarla qurulmuşdur. Dairəvi görünüş üçün nəzərdə tutulmuş

türbənin kompozisiyası səthlərin hamısının eyni cür tərtib

olunmasını müəyyənləndirmişdir. Yalnız səthlərin ümumi kom-

pozisiyasına xələl gətirməyən kiçik portalla başlayan girişin

açıldığı taxça müstəsnalıq təşkil edir. Lakin buna baxmayaraq

memar türbənin qülləvari prizmatik tutumunun həndəsi gözəl-

liyini pozmamaq məqsədilə giriş qapısının açıldığı tikilinin şərq

üzünü o biri üzlərdən fərqləndirməyə çalışmamışdır. Düzbucaqlı

giriş qapısı dayaz sivri taxça içərisində yerləşdirilmişdir.

Girişin üzərində memar Əcəmi Naxçivaninin adı olan

kitabə yerləşdirilmişdir. Memarın adının yerləşdirilməsində Yusif

Küseyr oğlu türbəsi ilə bu türbə arasında fərqli cəhətlər

mövcuddur. I türbədən fərqli olaraq, burada kitabə yan tərəfdən

mərkəzə köçürülmüş və kanonik kompozisiya forması kəsb

etmişdir. Sadə portalın üstündə onun tikilmə tarixinin ―məhərrəm

582‖ (1186)-cı ilə aid olduğu göstərilir.

Mömünə xatun türbəsinin bütün dekoru onun xarici

səthində cəmləşdirilmişdir. Xarici 10 üzdən hər biri stalaktidli tağ

128

kompozisiyası ilə tamamlanan, dərin olmayan taxçalar əmələ

gətirmişdir ki, bu da türbənin memarlıq simasına əzəmətli

plastiklik bəxş edir. Üzlərin hamısının səthi başdan-başa müxtəlif

rəsmli həndəsi ornamentli naxışlarla örtülmüşdür. Türbənin bütün

səthləri rəssamlıqla memarlığın sintezilə həll olunmuşdur. Tiki-

linin üzlərinin qovşaq tilləri Yusif Küseyir oğlu türbəsində

olduğu kimi, çıxıntı şəklində həll edilmiş, səthlər isə batıq vəziy-

yət almışdır. Onbucaqlının geniş və kifayət qədər qalın küncləri

Yusif Küseyir oğlu türbəsinin künclərinin sadə həllindən əsaslı

surətdə fərqlənir. Yusif Küseyir oğlu türbəsində künclər ayrı-ayrı

ornamental səthlər arasında yalnız hüdud rolunu oynadığı halda,

burada onlar tikintinin özəyinin qüdrətli dərinliyi haqda təəssürat

yaratmaqla daha dinamik həll olunmuşdur. Yusif Küseyir oğlu

türbəsindən fərqli Mömünə xatun türbəsində künc çıxıntıları

bəzəksiz buraxılmamışdır. Memar Yusif Küseyir oğlu türbə-

sindəki kompozisiya prinsiplərindən istifadə edərək, burada

ornament bəzəklərini və mahiyyət etibarilə dekorativ məna kəsb

edən hədsiz kitabələri dekorativ vasitələrlə əhəmiyyətli dərəcədə

zənginləşdirmişdir. Müəllif I türbədə olduğu kimi II türbədə də

ornament bəzəyi rəsmlərini vasitəçi kimi kərpiclərdən tərtib

etmişdir. Bir yenilik kimi Mömünə xatun türbəsinin ornament

bəzəyinə firuzəyi kaşı şirəli kərpicin çox sadəliklə, həm də böyük

dəqiqliklə daxil edilməsi, bişmiş kərpicdən əmələ gətirilən

mürəkkəb şəbəkə rəsmlərini oxumağa yardımçı olur, türbənin

estetik koloritini artıraraq təsir vasitəsinə çevrilir. Mömünə xatun

türbəsi səthlərinin və bucaqlarının kitabə və həndəsi ornamentdən

ibarət olan bəzəyi və gəc üzərindəki nəbati təsvirləri, gözəl bir

sənət əsərinin xəttatlıq nümunələri kimi memarın çoxsahəli

yaradıcılığının bariz nümunəsidir.

Türbənin taxçalarında cəmləşdirilmiş ornament bəzəyi bir-

birinə münasib ünsürlərdən müxtəlif ornamentlər yaratmağa nail

olmuş sənətkarın tükənməz fantaziyaya malik olduğunu əks

etdirir. On üzün hər birində müxtəlif olan ornament rəsmi hər

yerdə eyni xarakterlidir. Bir çox ornamentlərin rəsmlərinin

əsasını özündən şüalar əks etdirən və onları birbiri ilə əlaqə-

129

ləndirən çoxguşəli ulduz təkşkil edir. Üzlərdə ən çox təsadüf

olunan ornament 5,6,8 və çoxguşəli ulduzlardan, altı və səkkiz-

bucaqlı fiqurlardan ibarətdir.

Türbənin bütün səthlərinin ornamenti müxtəlifdir. Sənətkar

nəqqaşlıqda hər bir təkrara yol verməmişdir. Bu müxtəlifliklə

yanaşı, ustanın məharəti həm də bu müxtəliflikdə, bütün

ornamentləri eyni səciyyədə yaratmış və beləliklə abidənin

ümumi vəhdətini saxlaya bilmişdir.

Onüzlü gövdənin tinləri yuxarıda qovuşaraq stalaktidlə

tamamlanan taxçaları düzbucaqlı çərçivə ilə əhatələyir. Memar

Əcəmi bu çərçivələri başdan-başa incə epiqrafik naxışlı-düz-

bucaqlı hərflərin vertikal şəkildə bir-birinə sarınaraq, mürəkkəb

naxışlara çevrilmiş kufi xətli yazılar ilə örtmüşdür. Bu kitabələri

oxumuş Ə.Ələsgərzadə belə nəticəyə gəlmişdir ki, onüzlü

türbənin bütün üzləri, kənarlardan ―Yasin‖ surəsinin mətni ilə

hasiyələnmişdir. İki dəfə təkrar olunmaqla bu surə, bir dəfə I

üzdən V-yə, o biri dəfə VI-dan X üzəcən davam edir. Hər üzdə

yazı aşağıdan yuxarıya doğru, oradan sola və sonra aşağıya

istiqamətlənmişdir. ―Yasin‖ surəsi ilə haşiyələnmiş üzləri yuxa-

rıda daha bir yazı qurşağı birləşdirir ki, bu kitabədə abidənin kim

tərəfindən və nə məqsədlə tikilməsi barədə məlumat verilir. Bu

kitabə yazılarının iri ölçülərinə, (qurşağın hündürlüyü 98 sm)

rənginə görə digər kitabələrdən seçilir. Yazıların vertikal göy kaşı

ilə saya fonda düzülüşünün məqsədi, məhz memarın bu kitabəni

uzaqdan diqqətə çatdırmaq cəhdindən irəli gəlir. Naxış kom-

pozisiyasını xatırladan baş kitabənin yuxarısı memar tərəfindən

üç sıra stalaktid qurşağı ilə əhatə olunmuşdur. Əgər memar, Yusif

Küseyir oğlu türbəsində yazı kəmərindən piramidal örtüyə

birbaşa keçirdisə, burada kitabənin stalaktidlərə keçidi həm

taxçaların çatma tağlarındakı stalaktid sonluqlarını tamamlayaraq

onlarla harmoniya yaradır, həm də səkkizüzlü piramidal gümbəzə

keçiddə ona bir yüngüllük gətirir. Türbənin örtüyü ikiqatlı

günbəzlə təmin olunmuşdur. İnteryerdə sferokonik, eksteryerdə

isə piramidal gümbəz abidənin memarlıq kompozisiyasını ta-

mamlayır.

130

Memar Əcəmi inşa etdiyi türbə memarlığında yalnız

Möminə xatun türbəsində karniz qurçağı olaraq stalaktid kəmər-

dən istifadə etmişdir ki, bu da memarın tikilinin bədii-estetik

dəyərini nəzərə çatdırması cəhtindən irəli gəlir.

Mömünə xatun türbəsinin interyeri eksteryeri ilə müqa-

yisədə çox sadə həll olunmuşdur. Memar burada 20 m hün-

dürlükdə yerləşən kitabə qurşağı və günbəzin səthində yerləşən

dörd ədəd böyük ölçülü medalyon ilə kifayətlənmişdir. Əsasını

kufi kitabələr təşkil edən mürəkkəb ornament kompozisiyalı

medalyonlar günbəzin tavanına gəc məhlulu üzərində oyulmuş-

dur. Bu medalyonlar sonralar Sultaniyyədəki Olcaytu Xudabəndə

türbəsinin medalyonları üçün örnək olmuşdur.

Daxili günbəzin səthində diametrləri təxminən 1,5 m olan

dörd medalyon qalmışdır. Onlar günbəzin şimal, cənub, şərq və

qərb tərəflərindədir. Günbəzin zirvəsindəki qalıqlara əsasən

burada daha bir beşinci medalyonun da olduğu ehtimalını irəli

sürmək olar. Medalyonların tədqiqi ilə bir sıra epiqrafçı və

memarların (Ə.Ələsgərzadə, Y.Yakobstal, M.Hartman, Ə.

Salamzadə, K.Məmmədzadə) məşğul olmasına baxmayaraq,

onların şərhi mümkün olmamışdır. Lakin 1981-ci ildə memar

Ə.Salamzadə və K.Məmmədovun medalyonların yeni foto-

şəkillərini çəkməklə, 128 ildən sonra Mömünə xatun türbəsinin

medalyonlarının təsiri altında yaranmış Sultaniyyədəki Olcaytu

türbəsinin dərc olunmuş medalyonlarının açılması ilə, onlar

tərəfindən Mömünə xatun türbəsinin medalyonlarının dördünün

də məzmunu aydınlaşdırılmışdır: I medalyon səkkiz dəfə eyni

sözün ―Allah‖ (Məhəmməd) təkrarından quraşdırılmışdır.

Memarın burada nail olduğu dekorativ effekt, plastik nəba-

tət ornamentinin bağışladığı tam təəssürat sənətkarlıq məharətinə

görə misilsizdir.

II medalyon fərqli olaraq müxtəlif sözlərin kombinasiya-

sından qurulmuşdur. Burada kompozisiyanın mərkəzini beşguşəli

ulduz yaradır. Ulduzun kənarları ardıcıl olaraq ―Allah‖ sözünü‖

təkrar edir. Ulduz ətrafında beşbucaqlı çərçivənin hər tərəfində 6

dəfə ―Ömər‖ sözü təkrar olunur.

131

III medalyon çərçivələri nəbatət xarakterini saxlayır.

Medalyonun ortası mərkəzləşdirilmiş xonça ilə birləşib səkkiz-

bucaqlı əmələ gətirən kufi kitabələrin düz xətləri ilə kəsişən

həndəsiləşdirilmiş xonçadır. Kufi kitabələr 8 ilk xəlifələrin

adından ibarətdir.

IV medalyon kompozisiya baxımından I medalyona

yaxındır, altıguşəli ulduzun 5 kənarında ―Allah‖ sözü ilə

təkrarlandığı fikrini tədqiqatçılar irəli sürür.

Dairəvi xonça-medalyonlar Əcəmi yaradıclığının nəqqaşlıq

əsərlərindəndir ki, bu da orta əsrlərin nadir incilərindən olmaqla

gələcək memarlıq irsinə öz təsirini göstərmişdir. Müxtəlif nəbati

naxışların kufi yazılarla kombinasiyası, quran ayələrinin, islam

kəlamlarının böyük sənətkarlıqla işlənməsi böyük memarın dini

əqidəsinin məhsuludur. Əcəmi günəş və planetlərin rəmzi olan bu

dairəvi xonçaları interyerin ən uca yerinə - günbəz daxilinə

qaldırmış, yarıqaranlıq türbə interyerini yuxarıdan ―İşıqlandır-

mışdır‖.

İnteryerin divar səthləri boyunca günbəzdəki bacaya qalxan

dolama pilləkənin izləri qalmışdır. Hətta silindrik divarlarda

suvaq altından abı rıngli yazı zolağının çıxıntıları divar səthində

nə vaxtsa müəyyən bəzək işlərinin olduğundan xəbər verir.

Mömünə xatun türbəsi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin

yüksək sənət əsəri olmaqla, Azərbaycanın orta əsr memarlığının

şah əsəridir. Həcm-məkan kompozisiyası, xatirəsinə ayrı-ayrı

həssələrinin zərifliyi ilə məhz onun qadın mənsubluğunun sübutu

memar təfəkkürünün incə zövqünün, böyük sənətini məhsuludur.

Nəbati və həndəsi-ornametal naxışların gəclə işlənmiş zərif

cizgiləri memarın böyük ornament sənətindən törəyən bəzək-

ləridir. Mömünə xatun türbəsinin kompozisiya xüsusiyyətləri,

dekorativ bəzək ünsürləri və prinsipləri Azərbaycan türbələrinin

böyük bir qisminin gələcək inkişafına öz təsirini göstərmişdir.

Tədqiqatçıların bu nadir əsər haqqında söylədikləri memarın

yaradıcılığına olan dəyəri bir daha sübut edir. Məşhur sovet

sənətşünası, SSRİ Bədaye Akademiyasının akademiki, professor

M.B.Alpatov üç cildlik ―Ümumidünya incəsənət tarixi‖ əsərində

132

Mömünə xatun türbəsinin sənətşünaslıq təhlilini verdikdən sonra

yekun olaraq yazır: ―Belə yüksək memarlıq forması duyğusuna,

kompozisiyasının belə klassik kamilliyinə və mükəmməl

işlənməsinə o zamanlar Orta Avropada təsadüf etmək mümkün

deyil. Naxçıvan türbəsindən klassik Şərq ədəbiyyatının ən yaxşı

əsərləri Firdovsinin ―Şahnamə‖ (X-XI əsr) və yaxud Nizaminin

(XII əsr) ―Leyli və Məcnun‖ poemasında olduğu kimi

insanpərvərlik nəfəsi gəlir‖.

Ədəbiyyat.

1. Əliyeva Rahibə. Memar Əcəmi Əbubəkr oğlu

Naxçivani. Bakı,2013.

2.Qiyasi C. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı,

1991.

3.Vəlixanlı N. M. IX-XII əsr coğrafiyaşünas və

səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı, 1974.



5.Salamzadə Ə.V, Məmmədzadə K. M. Arazboyu

abidələr. Bakı, 1979.

6.Salamzadə Ə.V. Əcəmi Naxçıvani. Bakı, 1976.

133

QARABAĞLAR TARĠX-

MEMARLIQ

KOMPLEKSĠ

Naxçıvan Muxtar Respub-

likasının Kəngərli rayonunu

Qarabağlar kəndindəki me

marlıq kompleksi də belə

daşlaşan türbələrimizdən-

dir. Düzdür, bu abidə kom-

pleks tariximizin Daş döv-

rünə aid deyil, orta əsr-

lərin yadigarıdır.

Qarabağlar türbəsi

Qarabağlar abidələri bir

kompleks şəklində olub,

buraya- türbə,qoşa minarə

və bu iki abidənin arasında

yerləşən dini binanın qalıq-

ları daxildir.Bu kompleksə

daxil olan qoşa minarələrin

XII əsrin axırlarında və ya

XIII əsrin əvvəllərində tikil-

məsi güman edilir.Bu iki

minarəni bir-birinə bağlayan

portal quruluşu isə XIV əsrə

aiddir.Zəngəzur sıra dağları-

nın ətəyində, Qarabağlar

kəndi yaxınlığında yerləşən

ansamblın salamat qalmış tikililəri - baştağla birləşmiş minarələr

və türbə üslub və tikinti texnikası xüsusiyyətlərinə görə XII əsrə

aid edilir.Kompleksin ən maraqlı tikilisi türbədir.Türbə aşağı

sərdabə və yuxarı yerüstü hissəyə bölünür.Sərdabənin planı Bərdə

türbəsi ilə eynidir. Bərdə türbəsində olduğu kimi burada da

gövdənin yuxarı hissəsində nəsx xətti ilə işlənmiş kitabə qurşağı

yerləşir. Kitabə qurşağının yerləşmə xüsusiyyəti elədir ki, o bir

Kateqoriya: Xatirə tikililəri


Mənsubiyyəti: Tarix-Memarlıq

kompleksi

Kompleks: Mədrəsə-türbə

kompleksi


əhəmiyyətli

Ünvan:

Şərur rayonu,

Qarabağlar

kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 17.

Tarix XII-XIV əsrlər

134

növ 12 silindri bağlayan qurğu kimi gözə çarpır. Qarabağlar

türbəsinin bu kitabəsi ağ hərflərlə yazılmış, yerliyi isə göy

kaşıdan tərtib edilmişdir. Ümumiyyətlə, belə yazı qurşaqlarının

kontrast rənglərlə: ağ-qara, ağ-göylə işlənməsi bu kitabələrin

uzaqdan da rahat oxunmasını təmin edir.

135

Qarabağlar türbəsinin yerüstü hissəsi öz kompozisiya

quruluşu etibarilə çox maraqlıdır.Daş kürsülük üzərində türbənin

gövdəsi 12 yarımsilindrin bir dəstə halında birləşməsindən əmələ

gəlir.Türbənin gövdəsinin belə bir kompozisiya şəklində həll

edilməsi onu başqa Azərbaycan türbələrindən fərqləndirir.

136

Qarabağlar türbəsinin

fasad bəzəyi təkrarlanan

"Allah" sözlərindən yığılmışdır.

Ansamblda dairəvi planlı türbə

hakim mövqe tutur. Onun

korpusu iri daş plitələrlə

üzlənmiş kürsünün üstündə

ucalır. Planın abrisi on iki qapa-

dılmış yarımsilindrlərlə mürək-

kəbləşdirilmişdir. Korpusun sət-

hi birrəngli xalça naxışlı üzlüklə

örtülmüşdür. Nesxlə işlənilmiş

kitabənin ağ-süd rəngli şiri və bitki ornamentinin firuzəyi rəngi

frizin dərin tünd göy rəngli sahəsində aydın nəzərə çarpır.

Ansamblın saxlanmış digər tikilisi, baştağ vasitəsilə

birləşdirilmiş, iki minarədir.Onların təməlləri uzadılmış düzbu-

caqlı prizmaları xatırladır.Təməllərin fasadları naxışlı bölgü ilə

işlənilmişdir.Səkkizvəchli alçaq həcm, minarələrin silindrik

gövdələrinə keçidi təmin edir. Minarələr arasında görünən hörgü

qalıqlarına əsasən demək olar ki, indiki baştağın yerində əvvəllər

daha böyük baştağ yerləşmişdir.

Portalın üzərində ― ... cahan Qudi xatun‖ adı oxunur. Qudi

xatun ola bilsin ki,Abaqa xanın (1265-1282) arvadı olmuşdur.

Ona görə belə mülahizə yürütmək olar ki, hələ XII-XIII əsrlərdə

tikilmiş yeni binalar kompleksinin daxilində Qudi xatunun

şərəfinə bu xatirə abidəsini yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuş

memar, o zaman bu portalı tikmişdir. Belə olduqda Qarabağlar

türbəsinin Qudi xatunun xatirəsinə həsr edilməsi imkan

daxilindədir. Cənub və Qərb baştağlarda üslublaşdırılmış bitki,

şərqdəkində isə həndəsi ornamentlər üstünlük təşkil edir. Sütun

gövdələri və onların kubvari kapitelləri yığma mozaikaya ilə

bəzədilmişdir. Şimal baştağ divarın qalınlığa daxil edilmiş

batıqlıq ilə seçilir. Divarlar iki sıra təmiz yonulmuş daş plitələrlə

örtülmüşdür. Kamera kürsülüyü ensiz yarıqlarından işıqlanır.

137

Sərdabənin girişi şimal baştağın oxları üzərində

qurulmuşdur. Üst kamera uzadılmış proporsiyaya malik düzgün

onikivəchli həcmi xatırladır. Divarlarda dərin yerləşdirilmiş

düzbucaq şəkilli taxçalar bir qədər ensiz oxvari taxçaları dövrəyə

almışdır. Onların təməlləri uzadılmış düzbucaqlı prizmaları

xatırladır. Təməllərin fasadları naxışlı bölgü ilə işlənilmişdir.

Səkkizvəchli alçaq həcm, minarələrin silindrik gövdələrinə keçidi

təmin edir. Hörgünün şaquli çalaqlarına firuzəyi rənglə şirlənmiş

ensiz kərpiclər yerləşdirilmişdir. Minarələr arasında görünən

hörgü qalıqlarına əsasən demək olar ki, indiki baştağın yerində

əvvəllər daha böyük baştağ olmuşdur. Baştağın səliqəsiz çay

daşından olan hörgüsü minarələrin kərpic hörgüsü ilə əlaqə-

ləndirilməmişdir. Onun fasad və yan divarlarında nesxlə işlənil-

miş kitabənin qalıqları saxlanılmışdır. Orada binanın tikilməsi

barədə sərəncam və ad «… cahan Qudi xatun» həkk olunmuşdur.

Türbəninin bədii görünüşünü müəyyən edən «büzmə-

lənmiş» səthini də qeyd etmək lazım gəlir. Düz, yaxud əyrişəkilli

plana malik olan bu tikili fasadının zənginləşdirilməsi üsulu həm

dövrün, həm də ərazinin ən geniş yayılmış üsullarından biri idi.

Bu üsuldan adı çəkilən türbənin tikintisində istifadəsi Azər-

baycanın Yaxın və Orta Şərqin digər vilayətləri ilə çox sıx əla-

qələrini göstərir. Təbrizli Bədrəddin 1273-1274-cü illərdə

Konyada Cəlaləddin Rumi türbəsini tikdirmişdir. Digər bir

Təbrizli memar Əhmədşah Bağdadda 1356-1357-ci illərdə tik-

diyi Mərcaniyə məscidinin günbəzinin boynunun (baraban)

işlənilməsində bu üsuldan müvəffəqiyyətlə istifadə etmişdir. Bu

üsula sonralar 1535-1536-cı illərdə Ərdəbildə inşa olunan Osman

Xan Sultan sarayının günbəzaltı boyunda rast gəlinir.

Ədəbiyyat.

1.Qiyasi C. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı, 1991.



138

GÜLÜSTAN TÜRBƏSĠ

Orta əsrlərə aid Azər-

baycan memarlıq abidəsi

olan Gülüstan türbəsi Culfa

rayonunun Gülüstan kəndi

yaxınlığındadır. Mömünə

Xatun türbəsinin təsiri ilə

XIII əsrin əvvəllərində tikil-

miş Gülüstan türbəsi Azər-

baycanın maraqlı qülləvarı

türbələri qrupuna daxildir.

Azərbaycanın digər türbələ-

rindən fərqli olaraq, Gülüs-

tan türbəsinin sərdabəsi yer-

üstü hissədə yerləşir. Mər-

kəzi Azərbaycanın, o sıra-

dan Naxçıvan bölgəsinin orta

çağ memarlığından danışan

araşdırmaçıların çoxu əsas

tikinti materialının yalnız

kərpic olduğunu iddia edir və

yüksək daş memarlığı nümu-

nələrinin az olduğunu qeyd

edirlər. Bununla belə Gülüs-

tan türbəsinin nümunəsində

qeyd etmək olar ki, orta əsr

Azərbaycan memarlarının

zəngin daş memarlığı təcrü-

bəsi olmuşdur. Atabəylərin

Naxçıvandakı iç qalası daş-

dan inşa edilmişdi. Başqa

Naxçıvan qalaları, çaylar üstündən atılan körpülər, eləcə də

qədim başdaşları azərbaycanlı sənətkarların həm monumental

abidələrin tikintisində, həm də bədii plastika örnəkləri yarat-

maqda daşdan necə bacarıqla istifadə etdiklərini nümayiş etdirir.




abidəsi

Kompleks:


əhəmiyyətli

Ünvan: Culfa rayonu,

Cuğa kəndi

Ġnventar

nömrəsi: 18.

Tarix XIII əsr

139

Culfa yaxınlığında yerləşən Gülüstan türbəsi isə Azərbaycan

memarlarının daş sənəti incisidir.

Üstündə kitabəsi qalmadığından türbənin tikilmə tarixi,

sifarişçisi, kimin şərəfinə tikilməsi və memarı məlum deyil.

Mütəxəssislər türbəni üslub xüsusiyyətlərinə görə XIII əsrin

başlanğıcına aid edirlər.

Gülüstan türbəsi sərdabə qatı yer üstünə qaldırılan və ona

görə bayır tutumu ikiqatlı quruluş alan qülləvari türbə tipinə

aiddir. Bu tipin formalaşmasında, türbənin ikiqatlı quruluş

gələnəyini saxlamaq şərtilə, memarın yerüstü tutuma daha

mürəkkəb və plastik biçim vermək istəyi, eləcə də abidənin

nisbətən kiçik ölçülü olması müəyyən rol oynamışdır. Türbənin

qülləvari tutumu ilə onu üzərində saxlayan kürsülüyün kom-

pozisiya əhəmiyyətini artırmaq üçün aparılan axtarışların da

ayrıca qat şəklində inkişaf etmiş kürsülük yaranmasına təsiri az

olmamışdır. Gülüstan türbəsi tipli abidələrin biçimcə silin-

drik və prizmatik gövdəli minarələrin alt hissələrinə bənzərliyi də

qeyd edilməlidir. Belə bənzərliyin kökünü mütəxəssislər Gülüs-

tan türbəsinin kompozisiyasının kvadrat özüldən çoxüzlüyə

keçməsi ilə əsaslandırırlar. Kvadratın (6,60x6,60) hər küncündən

qalxan iki müstəvi kürsülüyü maili kəsərək yuxarıda on iki

140

bucaqlıya çevrilir. Onun üstündə isə on iki üzlü üst kamera –

qüllə ucalır. Kürsülük və qüllənin qovuşma yeri inkişaf etmiş

stalaktit qurşağı ilə bağlanmışdır. Stalaktit qurşağının biçim

zənginliyi və gözəlliyi, üstündəki tutumun aparıcı mövqeyini və

kompozisiya dəyərini əks etdirir.

Türbənin bayır quruluşu içəridə də əks olunmuşdur.

Kürsülüklə qülləni içəridə yastı günbəz bir-birindən ayırırmış.

Bayırdan fərqli olaraq içəridə alt qat (sərdabə) və üst qat (qüllə)

planda eynidir – hər ikisi dairəvi biçimlidir. Gülüstan türbəsinin

də interyeri, bir çox Azərbaycan türbələrində olduğu kimi

sadədir. Sərdabə iri daş bloklarla üzlənmiş, qüllənin iç səthi ağ

suvaqla örtülmüşdür.

Bütünlüklə qırmızı tufdan ucaldılan türbənin yalnız

qatlararsı iç günbəzi kərpicdən yığılmışdır. Onun iri üzlük

lövhələrdən böyük ustalıqla hörülmüş kürsülüyü bütöv kütlə kimi

baxılır. Bu ağır, gözəl biçimli oturacağı prizmatik qüllə təbii

şəkildə davam etdirir. Qüllənin üzləri isə incə profilli qabarıq

tinlərin yuxarıda haçalanması yolu ilə tağçalara çevrilmişdir. Bu

çevrilmədə də aydın duyulan təbiilik var.

Gülüstan türbəsi kvadrat əsasdan çevrəyə, kubik tutumdan

konik biçimə keçməyin bədii-texniki həlli baxımından parlaq

örnəyidir. Memarlıq kütlələrinin yuxarıya doğru inkişafında

təbiilik və üzvilik bu abidədə elə yüksək səviyyədədir ki,

araşdırmaçılar bu abidəni orta əsrlər Azərbaycan memarlığının ən

dəyərli xatirə abidələri sırsına daxil edirlər. İslam memar-

lığı tarixindən bəllidir ki, bu tip türbələrin başlıca yayım yeri

Anadoludur və Gülüstan türbəsi Azərbaycan və Anadolu səlcuq

türbələrinin "soy birliyinin" başlıca göstəricisidir. Bununla belə

nisbət, biçim və naxış incəliyinə, üslub yetkinliyinə görə

Gülüstan türbəsi bu daş türbələrin hamısından seçilir.

Gülüstan türbəsi möhkəm postament üzərində qurulmuş

onikitilli qüllədən ibarətdir. Quruluş etibarilə kvadrat olan

türbənin tinləri iki müstəvi ilə kəsildiyi üçün ikinci yarusda

onikitilli olur. Postament zəngin bəzədilmiş karnizlə tamamlanır

ki, onun da üzərində günbəz ucalır. Yuxarı hissənin müstəviləri

141

üzərində mürəkkəb və zərif ornament vardır. Türbənin ən üstdə

olan örtüyü bizə qədər gəlib çatmamışdır. Məqbərənin hün-

dürlüyü 9 m-dir. Türbə planının xarici konturu hər tərəfi 6, 60 m-

ə bərabər olan kvadratdır.

Əcəminin Naxçıvanda ucaltdığı iki bəlli türbə kimi

Gülüstan türbəsinin tağçalarının içi də naxışla doldurulmuşdur.

Üç tip həndəsi naxış çeşnisinin üzlərdəki üç pərli tağçalarda

ardıcıl təkrarı ancaq yaxından duyulur.

Mürəkkəbliyinə və biçim zənginliyinə görə Gülüstan

türbəsinin naxışları yalnız Mömünə Xatun Türbəsinin naxışları

ilə tutuşdurula bilər. Ancaq Gülüstan türbəsinin daşda yonulmuş

naxışları Mömünə Xatun türbəsinin kərpicdən yığılmış naxış-

larına nisbətən daha incə və zərifdir. Üst çadır örtüyü bütünlüklə

dağıldığından Gülüstan türbəsinin günbəzinin piramidal, yoxsa

konik biçimli olması ətrafında mübahisələr yaranmışdır. Mütə-

xəssislər türbənin konik günbəzlə tamamlanması fikrini əsas-

landıran araşdırmaçıların arqumentlərinin daha inandırıcı olma-

sını qeyd edirlər. Bu fikri Anadoludakı uyğun Səlcuqlu türbələri

ilə tutuşdurma da təsdiq edir. Türbə qırmızı qumdaşından tikil-

mişdir. Divarları çaydaşından hörülmüş və onlara yaxşı yonulmuş

daşdan, türbənin kürsülük hissəsinə isə səkkiz cərgə, bir-birinə

uyğunlaşdırılmış iri daşlardan üz çəkilmişdir. Hər cərgədə

əvvəlcə çarpazlaşdırılmış guşə daşları qoyulmuş və sonra onların

arası tikilmişdir.

Keçid yerində türbənin bütün perimetri üzrə karnizin

altında relyefli ornament vardır. Ornament yaxşı işlənmiş ellips

formalı meandrdan ibarətdir. Ornament zolağının üstündə

düzəldilmiş stalaktitli karniz türbənin yuxarı hissəsini kürsü-

lükdən ayırır. Divar müstəvisindən xeyli irəli çıxan karniz

məqbərəni halqa şəklində əhatə edir. Karniz hər birində üç hissə

olan bölmələrdən ibarətdir. Ən çox irəli çıxan hissəni saxlamaq

üçün iri stalaktit hücrələrin tinləri irəli çıxarılmışdır. Divar

müstəvisinə keçid, Səlcuqlular dövrünün bir çox abidələri üçün

xarakterik olan orijinal detallar – palmetlər vasitəsiylə yerinə

yetirilir.

142

Ədəbiyyat.

1. C. Qiyasi – Nizami dövrü memarlıq abidələri, Bakı, İşıq

nəşriyyatı, 1991, səh 100

2. K. M. Məmmədzadə – Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı,

"Elm", 1978, səh 48 – 50

143

ORDUBAD

TARĠX-MƏDƏNĠYYƏT

QORUĞU

Naxçıvan Muxtar

Respublikasının İranla sər-

həddində yerləşən Ordubad

1977-ci ildə abidələrin zən-

ginliyi baxımından və tari-

xi şəhərsalma quruluşunu

qoruyub saxladığı üçün

Tarix-Memarlıq Qoruğu

elan olunmuşdur. Qoruq

şəhər Nizami küçəsi ilə

Füzuli küçəsinin kəsişdiyi

yerdən başlayaraq şəhərin

əsas küçələrini əhatə edir.

Bu şəhərin tarixinə nəzər

salarkən görürük ki, qoruq

əsasən 5 böyük məhəllə-

dən ibarətdir:

1."Ambaras" (İbrahim

Əbilov və Babək küçələri)

2."Kürdatal" (Əkbər

Ağayev və M.Füzuli küçə-

ləri)

3."Üçtürləngə"(Üçtür

ləngə küçəsi)

4."Mingis" (Ümbül-

Leyla və indiki Mingis

küçələri)

5."Sərşəhər" (Qaffar

Babayev və Dədə Qorqud

küçələri)

Bundan başqa burada nisbətən kiçik məhəllələr də vardır:

Onlar "Qaraçanaq", "Dilbər", "Əngəç", "Qarahovuz başı",



Mənsubiyyəti: Tarix-mədəniyyət

qoruğu

Kompleks: Şəhər


Ünvan: Ordubad şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 19

Tarix XV-XIX əsrlər

144

"Əsgərxan", "Varsan", "Körpübaşı", "Bəylər", "Meyrəmçə",

"Peçi", "Düz", "Qoşqar", "Musa təngi".

Ordubadın küçələri radial şəkildə şəhərin mərkəzi ətrafında

dövrələnmişdir. Dəmiryol vağzalını şəhərin mərkəzi ilə birləş-

dirən əsas magistralda inzibati binalar, əsas ticarət və mədəni-iaşə

obyektləri yerləşmişdir.

Ordubadın yaşayış evlərinin memarlıq üslubu Azərbaycanın

digər zonalarmm heç birində rast gəlinmir. Burada xüsusi ciz-

giləri ilə seçilən və əhalinin adət-ənənələrini özündə əks etdirən

evlərin planı çox rəngarəng və özünəməxsusdur.

Tarixə nəzər saldıqda aydın olur ki, vaxtilə Ordubadda 100-

dən çox çeşmə, kəhriz olmuşdur. Yerli əhali şəhərin mərkəzindən

keçən "Dübəndi" çayından torpaq sahələrini suvarmaq üçün, bu

çeşmələrin suyundan isə içmək üçün istifadə edirmiş, Ümumiy-

yətlə isə tarixən Ordubadda çeşmələr həmişə müqəddəs sayıl-

mışlar. Hazırda şəhərdə 34 çeşmədən istifadə olunur. Bütün

çeşmələr bir-biri ilə yeraltı yollar vasitəsilə bənd edilmişdir.

Ordubadda çeşmələrin yer səthindən 3-10 m dərinlikdə yerləş-

dirilməsi, şəhərdə kanalizasiya qurğularının mövcudluğu, ha-

mamlar onun mədəni səviyyəsini təsdiq edən faktlardır.

Adəti üzrə hər məhəllənin meydanında məscid, məscidin

yanında isə kəhriz və çinar var. Köhnə şəhər çiy kərpicdən tikilib.

Buradakı məscidlərin heç birində minarənin olmaması da elə

bununla izah edilir. Evlər isə saman və kərpicdən inşa olunub. Ev

dayaqları möhkəm qoz ağacından olduğuna görə zəlzələyə və bu

yerlərdə tez-tez baş verən sürüşmələrə dözümlüdür. İkimərtəbəli

evlər üstünlük təşkil edir və mütləq ərzaq saxlanılması üçün

buzxana adlandırdıqları zirzəmisiylə birlikdə: pəncərəsi çölə

baxan ikimərtəbəli ev, evlə üzbəüz yay mətbəxi, saxlanc və

hamamın yerləşdiyi birmərtəbəli tikili və bu dördkünc sahənin

ortasında meyvə bağı. Ordubad memarlıq üslubunun zirvəsi

Cümə-məscid hesab olunur. Bu bina özündə 16-cı əsrdə İrəvan,

Şuşa və Şəki memarlığında geniş yayılmış ideyalarını ehtiva edir.

Ordubad qədim tarixi və arxeoloji abidələrlə zəngin olan bir

diyardır. Burada eramızdan əvvəl II və I minilliyə aid "Xaraba

145

Gilan" tapmtıları, e.ə. III əsrin "Gəmi Qaya" ansamblı, orta

əsrlərə aid "Kilit mağara"sı, XIV əsrin yadigarları "Mingis",

"Came" məscidləri, XVII əsr abidəsi "Qeysəriyyə"-Zorxana,

XVIII əsrə aid "Sərşəhər", "Təkeşiyi", "Üçtürləngə" məscidləri,

XIX əsrin "Ordubad hamamı" və s. abidələr ulu keçmişimizin

tarixi yadigarlarıdır.

Ordubad şəhərində XVII əsrin orijinal tikililərindən sayılan

səkkizbucaqlı günbəzli "Qeysəriyyə" ("Zorxana"), qədim məd-

rəsə binaları mövcuddur. Tədqiqatçıların bəzisi Qeysəriyyənin

üzərindəki 1714-cü il tarixini tikilməsinin deyil, təmirinin tarixi

hesab edirlər. Böyük səkkizbucaqlı günbəzdən və ona bitişik

səkkiz kiçik günbəzdən ibarətdir.Gözəl memarlıq üslubunda inşa

edilmiş,.ilk vaxtlar örtülü ticarət mərkəzi kimi nəzərdə

tutulmuşdur.Sonralar pəhləvanların güləşdiyi yer kimi xalq

arasında Zorxana adı ilə tanınmışdır. "Buzxana", Əsarət meydanı,

Pir Eyvaz türbəsi (XVIII) də şəhərin mədəni həyatının çox zəngin

olmasını göstərir.

Sərşəhər

meydanı

146

Ordubad şəhərinin mərkəzində 7 min nəfərlik Cümə

məscidi qədim memarlıq abidəsi kimi indi də şəhərin qonaqlarını

heyrətə salır. Onun 1275-ci ildə tikildiyi qeyd olunmuşdur.Lakin

1903-cü ildə məscid təmir edilərkən tapılmış bir kərpicin

üzərində "III tarixi-hicri Ər-Rəşid" sözləri onun yaşını 500 il

artırır. Məscidin giriş qapısına vurulmuş lövhədə 1607-ci ildə Şah

Abbasın verdiyi xüsusi fərmanın mətni yazılmışdır. Həmin

fərmanda deyilir: "Ordubadlılar əməksevər, qoçaq və işgüzar

adamlardır. Nəsiri Tusinin yüksək nəslinin burada davamı üçün

adı çəkilən qəsəbənin əhalisi bütün vergilərdən azad edilir."

Tədqiqatçıların yazdığına görə, şəhərin Cümə məscidinin qarşı-

sında bir neçə qəbir var. Tusinin nəvələrindən biri Mirzə Ünayət,

Nəsiri Tusinin qızı Şərəf xanımın qəbri də buradadır. Onun baş

daşında ərəb dilində belə yazılıb: "Hamı ölməyə məhkumdur,

ölməlidir".

Ordubadda Məlik İbrahim türbəsi, Əfqan qalası, Babək

qalası, Şah dağı, Cahartac abidələri, Gürdətal məhəllə qəbirstan-

Ambaras məscidi

147

lığında qoç heykəlli çoxlu qəbirlərin mövcudluğu, eləcə də yaşı

2000 ildən artıq hesab edilən çinarların olması onun qədim

tarixindən xəbər verən faktlar silsiləsini zənginləşdirir.

Sənətkarlıq, qaba yundan xalça, palaz, cecim, xurcun

toxumaq, ipəkçilik Ordubad sakinlərinin zəhmətsevərliyinə ən

yaxşı sübutdur. Ordubadda oyma, şəbəkə, xatəmkarlıq da inkişaf

etmişdir. Bu şəhərdə olmuş bir ərəb səyyahının yazdığına görə,

"Ordubadda düzəldilmiş və rənglənmiş ağac qablar və şəbəkə

nümunələri xarici bazarda sayılan ən yaxşı mallar idi."

Hal-hazırda Ordubad şəhərində 3 böyük qəbiristanlıqdan

ikisi "Qoç" və "Pireyvəz" qəbiristanlıqları sökülərək yerində

başqa obyektlər tikilsə də "Maliki İbrahim" qəbiristanlığı 2 ha

sahəni əhatə etməklə şəhərin yuxarı hissəsinə yaxın Qara dağın

ətəklərində yerləşmişdir. Burada bir məscid binası və cənuba

doğru uzanan böyük bir qəbiristanlıq vardır.

Ədəbiyyat

1.Р. Д. Салаева ; АН АзССР, Ин-т архитектуры и

искусства.Баку Элм 1989

148

“YUXARI BAġ” TARĠX-

MEMARLIQ QORUĞU

VƏ ġƏKĠ XAN SARAYI

Şəki şəhərinin tarixi-

liyini, tarix-memarlıq abi-

dələrinin zənginliyini və

dünya mədəni irsində xü-

susi yerini nəzərə alaraq

Respublika Nazirlər Soveti

24 noyabr 1967-cı il tarixli

qərarı ilə Şəkinin ―Yuxarı-

baş‖ hissəsini Tarix –me-

marlıq Qoruğu elan etmiş-

dir. Memarlıq qoruğu və

Şəki Xan sarayı dünya əhə-

miyyətli daşınmaz tarix və

mədəniyyət abidələri siya-

hısına daxil edilmişdir. Ulu

babalarımızın bizə yadigar

qoyduqları Xan sarayı. Şəki

xanlarının evi, dairəvi mə-

bəd, qala divarları qoruğun

memarlıq incilərindəndir.

Möminlərin ibadət yeri

olan Cümə məscidi. Ömər

Əfəndi məscidi, Xan məs-

cidindən başqa məhəllə

məscidləri də qoruq ərazi-

sindədir. Burada yerləşən 1

və 3 saylı ipək əyirici və

burucu fabrikləri də əha-

linin ta qədimdən ipəkçilik-

də texniki üsullardan istifadə etmələrindən xəbər verir. Orta

əsrlərdə tikilmiş beş karvansaraydan ikisi indiyə qədər qorunub

saxlanılır. Mehmanxana kimi istifadə edilən Yuxarı Karvansara



Mənsubiyyəti Tarix-Memarlıq

qoruğu

Kompleks: Şəhər


əhəmiyyətli

Ünvan: Şəki şəhəri

İnventar

nömrəsi: 20.

Tarix XVIII-XIX əsrlər

149

indi də səyahətçilərin zövqünü oxşayan yerlərdən biridir.

―Yuxarıbaş‖ı iki hissəyə bölən Qurcana çayı üzərində xüsusi

memarlıq üslubu ilə tikilmiş tağlı körpülər bu ərazini birləşdirir.

Orta əsrlər memarlığının yadigarı olan Ağvanlar, Dərə və Yeraltı

hamamlar bu ərazidə yerləşir.

Yuxarı BaĢ şəhərin yuxarı hissəsində, dağın yamacındakı

geniş ərazidə yerləşmiş şəhərin ən böyük məhəlləsidir. Görünür,

―Yuxarı Baş‖ sözünün yaranma etimologiyası da, bu məhəllənin

şəhərin ən yüksək hissəsində, yuxarıda yerləşməsi ilə bağlıdır.

Tarixi məlumatlara görə 1772-ci ildə Kiş çayının daşması

nəticəsində Şəki şəhərinin sel-su altında qalması, dağılması ilə

əlaqədar əhali ucqar dağ yamacında Yuxarı başda yerləşən Nuxa

kəndinə qaçdılar və burada məskunlaşdılar. Bu tarixi məlumata

əsaslanaraq Nuxa kəndinin indiki ―Yuxarı Baş‖da yerləşdiyi

barədə fərziyyə yürütmək olar. Hər halda bu fərziyyə öz gələcək

araşdırmalarını gözləyir. Yuxarı Baş məhəlləsində, 426 birinci

rayonda Ağamalı küçəsində xalqın müqəddəs məqbərə kimi

ziyarət etdiyi böyük alim Mustafa Əfəndinin türbəsi yerləşir

Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta

əsrlərə aid mənbələrdə onun adı Şaki, Şəka, Şakki və s. kimi

adlandırılmışdır. 18-ci əsrin ortalarında Şəki şəhərinin yaxın-

lığındakı Nuxa şəhəri Şəki xanlığının mərkəzi olduqdan sonra

köhnə Şəki şəhəri tarix səhnəsindən silinib getdi.Qədim müəl-

liflərdən Ptolomey, Alban şəhərləri içərisində "Niqa" adlı yaşayış

məntəqəsinin olduğunu qeyd edib.Abbasqulu Bakıxanovun

yazdığına görə Nuxa şəhəri yerinin vəziyyətinə görə həmin

Naxiya və Naciya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhər-

lərindən sayilirdi. A. Y. Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması

mülahizəsinə şərik çıxır. Lakin XIX əsrin başlanğıcında həmin

mülahizənin əlehidarları da var idi. Akademik V. Dorn belə hesab

edirdi ki, Niqa İberiya ilə Alazan arasında olan sahədə yerləşirdi

və onu Nuxa ilə eyniləşdirmək olmaz. "Nuxa" sözünün antik

dövürdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir

məsələdir. Mülahizələr var ki, "Şəki" adı eramızdan əvvəl VII

əsrdə Qara dənizin şimal sahillərində Dərbənd keçidi vasitəsilə

150

Cənubi Qafqaza, oradan da Kiçik Asiyaya hərəkət edən

saktayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı

torpaqları tutaraq bu yerlərə Sakasena adını verdilər. Sakların

məskunlaşdığı ərazilərdən biri də Şəki idi.Mənbələrin verdiyi

məlumata görə, vaxtilə indiki Şəki şəhərindən 10-15 km cənubda

olmuş köhnə Şəki şəhərini Sasani hökmdarı I Qubad (488—531)

tikdirmişdir. Sonradan Şəki Qafqaz Albaniyasının ən iri şəhər-

lərindən birinə çevrildi. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan

qədim Kiş Alban məbədi də məhz Şəki şəhəri yaxınlığında yer-

ləşmişdi. Ərəb istilası ərəfəsində Qafqaz Albaniyasının 11

inzibati vilayətindən biri Şəki əyaləti idi. Ərəb işğalları nəti-

cəsində Şəki əyaləti III əmirliyin tərkibinə daxil edildi. Xilafətin

zəiflədiyi bir dövrdə Şəkidə müstəqil knyazlıq yarandı. XIV

əsrin I yarısında Hülakilər dövləti iflasa uğradıqdan sonra

Şirvanşahlar dövləti ilə yanaşı Şəki də müstəqillik qazandı

və Orlat sülaləsi hakimiyyətə gəldi. 1551-ci ildə şah Təhmasib

Şəkinin müstəqilliyinə son qoydu.Şəki Səfəvilər dövlətinə

birləşdirildi.Böyük fateh Nadir şah Əfşar (22.10.1688 -

20.6.1747) öldürüldükdən sonra Azərbaycanda Şəki, Şirvan

(Şamaxı), Bakı, Quba, Dərbənd (bu ikisi sonralar birləşdirildi),

Gəncə, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Talış, Təbriz, Xoy, Sərab,

Qaradağ, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Makı xanlıqları yarandı.Şəki

xanlığı 1747-ci ildə yaranmış Azərbaycan xanlıqları içərisində ən

güclü feodal dövləti idi. 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinə əsasən

Şəki xanlığı Rusiyadan vassal asılılığına düşdü. 1813-cü il

Gülüstan sülh müqaviləsi ilə İran - başqa sözlə Qacariyyə dövləti,

Şəki xanlığı ərazisinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsini

rəsmən tanıdı. 1819-cu ildə Şəkidə xan üsul-idarəsi ləğv olundu.

Xanlığın əvəzinə Şəki əyaləti yaradıldı. 1840-cı ildə Kaspi vila-

yətinin tərkibində Şəki qəzası yaradıldı. Qəza 1846-cı il-

dən Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil oldu və Nuxa

qəzası adlandırıldı.

Tarixi bu qədər zəngin olan Şəki və nəhayət Şəki şəhəri

özünün şəhərsalma və memarlıq abidələri ilə də zəngindir.Belə

ki, şəhərin qədim hissələrindən biri olan "Yuxarı Baş" Dövlət

151

Tarix Memarlıq qoruğu şəhərin ümumi ərazisinin üçdə birini

təşkil ediyindən ,Şəkinin ―Qoruq ərazi‖ adlanan qədim mərkəzi

hissəsinin -Yuxarı BaĢ, Gilənli, BazarbaĢı-Qullar, Gəncəli,

Otaq eĢiyi kimi məhəllələridə bu ərazinin daxilində qalmaqdadır.

Ümumiyyətlə Şəkidə məhəllələr antroponimlər, geotoponimlər,

nəsil, tayfa və soy adları ilə bağlıdır.

Ağvanlar.Şəkidə Qoçu Abbasın hamamından başlayaraq

―Gödək minarə‖ məscidinin ətraf məhəllələri də daxil olmaqla

böyük bir ərazini əhatə edir. Bu ərazidə ―Ağvanlar‖ın ərazisində

tarixi memarlıq abidəsi – ―Gödək minarə‖ məscidi vardır.

Sarıtorpaq. Bu məhəllə Nakam küçəsi ilə Nurəddin

küçəsinin kəsişdiyi yerdədir, Dəmirqayalar, Dartqopsunlar,

Zorbalar nəsli bu ərazidə məskunlaşmışdır.

Dolmabağçalar. Şəhərin ortasından axan Dəyirmançayının

sahilində, keçmiş dəri anbarının, indiki şəhər İcra Hakimiyyətinin

inzibati binasının yuxarı tərəfdən 400-500 metrliyində

məskunlaşmış böyük nəsildir.

Matorun aralığı. Nakam kürəsinin başlanğıcından

Sarıtorpağadək ―Mator məhləsi‖, ―Matorun aralığı‖ adlanır.

Otaq eĢiyi. Şəhərin qədim məhəlləsi hesab edilir. Bu

məhəllə Şəki xanlarından Şəkixanovların evinin (hazırda tarix-

memarlıq abidəsi kimi qorunur) yanındadır. Otaq eşiyi geniş

meydançanı əhatə edir və burada beş küçə qovuşur.

Dolçalar. Şəhərin yuxarı hissəsində 3 №-li baramaaçan və

ipəkburan fabrikin yaxınlığında, otaq eşiyi məhəlləsi ilə yaxın

məsafədə yerləşir.

Arx üstü şəhərin dağ ətəyi məhəlləsidir. ―Hacının tiki‖

məhəlləsinin yaxınlığından başlamış 7-ci zavodun yanınadək

ərazini tutur. ―Arx üstü‖ sözünün etimologiyası bu adı daşıyan

məhəllənin ərazisindən keçən böyük su arxı ilə bağlıdır. Bu arx

vasitəsilə vaxtilə şəhərin ərazisinin xeyli hissəsinə suvarma üçün

su verilərdi.

Çökək məhlə ipək kombinatına yaxın ərazidə, kombinatla

onun 1 №-li filialının yolun başlanğıcının sağ tərəfindədir,

152

relyefinə görə çökəkdə yerləşdiyinə görə ―Çökək məhlə‖ adı

verilmişdir.

Gəncəli məhəlləsi. Gəncəli məhəlləsi sözünün etimo-

logiyası vaxtilə Gəncədən gəlmiş insanların burada kompakt

məskunlaşması barədə fərziyyə yürütməyə əsas verir. Şəhərin

yuxarı hissəsində, Yuxarı Karvansaranın qarşı tərəfindəki

yüksəklikdə yerləşmişdir. Məhəllənin mərkəzi meydanı (burada

xalq oyunları, Novruz bayramları, atəşfəşanlığ və s.) böyük bir

ərazini əhatə edir, buraya beş küçədən çıxış vardır. Gəncəli

məhəlləsinə Güldəstə də deyilir. Məhəllənin ərazisində orta

məktəb, milli memerlıq üslubunda tikilmiş binalar, müqəddəs

sayılan Güldəstə piri yerləşir.

Mənkərli və Sabunçu məhəlləsi şəhərin 10-cu rayonu, Əli

Bayramov küçəsini əhatə edir.

Külehli (Güləhli) məhəlləsi. Bu məhəllə ―Güleyli‖,

―Gülehli‖ Güləhli də adlanır. Əvvəllər 7-ci rayon Qoqol küçəsi

bu məhəlləni əhatə edirdi. Məhəllənin ərazisində milli memarlıq

üslubunda tikilmiş binalar (bu binalardan xeyli müddət ittifaq

əhəmiyyətli istirahət evi kimi istifadə olunmuş, hazırda uşaq

xəstəxanasıdır), Külehli (Güləhli) məscidi yerləşir.

Qullar məhəlləsi. Bu məhəllə əvvəllər ―Dağdağanlar‖

məhəlləsi adlanmışdr. 5-ci rayon Qızıl əsgər və Vidadi küçələrini

əhatə edir.

.Dartqopsunlar. Bu nəslə Hacı Əhmədlər də deyilir.

Şəhərin ―Sarıtorpaq‖ məhəlləsində ―Dəmirqayalar‖ nəsli ilə

qonşuluqda məskunlaşmışlar.

ġəki xan sarayı - Şəki şəhərindəki tarixi sənət əsəri, dünya

abidələri siyahısına daxil edilmişdir. Qala divarları ilə əhatə

olunan bu tikili ikimərtəbəli olmaqla altı otaqdan, dörd dəhlizdən,

iki güzgülü eyvandan ibarətdir. Daha əvvəllər "Divanxana"

adlanmışdır. Şəki xanlığının 1819-cu ildə ləğv edilməsindən

burada şəhər məhkəməsi yerləşdi. Hal-hazırda muzey kimi

fəaliyyət göstərir. Müasir dövrdə "Şəki xan sarayı" adı ilə tanınan

bu bina - "Məhəmmədhəsən xan divanxanası" Məhəmmədhəsən

xan tərəfindən tikdirilmişdir. Binanın tikintisinə 1789-1790-cı

153

ildə başlanılıb. Çox vaxt onun tikilmə tarixi səhvən "Şəkixanov-

ların evi"nin ("Müştaq imarəti" - "Qurğuşunlu otaq"ın) tikilmə

tarixi ilə qarışdırılır. Binanın inşasına o vaxt 32 min çervon,

yaxud, 32 min İran tüməni məbləğində pul xərclənmişdir[2]

.

Memar şirazlı Zeynalabdindir. Qala biyar yolu ilə tikilmişdir.

Qaladakı indiki kilsə 1828-ci ilə qədər xanın ev məscidi idi və

göstərilən ildə ruslar tərəfindən indiki formaya, yəni xaç for-

masına salınmış və kilsə edilmişdir. Ruslar xanın hərəmxanasının

yerində isə türmə binası tikmişlər. Qalanın dörd küncündəki 4

böyük bürc də ruslar tərəfindən topdan atəş açmaq üçün inşa

edilmişdir. Sarayın hər iki mərtəbəsi eyni quruluşdadır. Mərkəzdə

böyük salon və salonun hər iki tərəfindəki dəhlizlərə bitişən yan

otaqlar vardır. Binanın plan quruluşu, yəni hər mərtəbədə 3

otağın olması cənub hissədə aydın əks olunur. Mərtəbələr

daxildən pilləkənlərlə əlaqələndirilib. Salonların şimal hissəsində

iki kiçik otaq arasında xanişin adlanan yerləşkələr var. Tavanı

güzgülənmiş alt xanişində fəvvarəli mərmər hovuz tikilmişdir.

Binanın baş fasadı dünyada analoqu olmayan şəbəkəli

pəncərə və qapılardan ibarətdir. Şəbəkələrin hər bir kvadrat metri

orta hesabla 5000, mürəkkəb yerləri 14000 ağac və şüşə şəbəkə-

dən ibarətdir. Binada mismar və yapışqandan istifadə edilməmiş,

ağac və şüşə parçaları bir-birinə geyindirilmişdir. Saray divarın

ornamentliyi, piştağların genişliyi, naxışlı şəbəkələr, müxtəlif

naxışlar, gəc üzərində oymalar məharətlə işlənmişdir. Binanın

daxilində həndəsi naxışlara, nəbatat rəsmlərinə, süjetli və quş

rəsmlərinə, döyüş və ov səhnələrinə daha geniş yer verilmişdir.

Zövqlə işlənmiş taxçalar, güzgülü buxarılar əsl sənət nümu-

nəsidir. Saraydakı naxışların zənginliyi, rəng çalarları, stalaktitlər

olduqca gözəldir. Otaqların divarları ilə yanaşı tavanı da yaraşıqlı

naxışlarla bəzədilmişdir.

Dünya şöhrətli türk şairi Nazim Hikmət saraya baxdıqdan

sonra belə yazmışdır: "Əgər Azərbaycanın başqa qədim tikililəri

olmasaydı, bircə Şəki Xan sarayını dünyaya göstərmək bəs

edərdi".

154

Şəki xan sarayının çox böyük şöhrət qazanmış divar

rəsmləri XVlll əsrdə yaranmışsa da, sonralar dəfələrlə təmir

edilmişdir. Sarayın divar təsvirlərini işləyən bir neçə nəqqaş və

ustanın adı binanın içində müxtəlif yerlərdə yazılmışdır. Həmin

sənətkarların XlX əsrin sonunda binada işləməsi kitabələrdən

məlumdur. XVlll əsrdə ilk təsvirləri işləyən nəqqaşın adı bunların

içində qeyd edilməyib. Binada ikinci mərtəbənin tavanındakı

təsvirdə ustad Abbasqulunun adı yazılmışdır. Ancaq Abbasqulu-

nun bu təsvirləri nə vaxt işləməsi haqqında əlimizdə heç bir

məlumat yoxdur. İkinci mərtəbənin salonundakı təsvirləri XlX

əsrin axırlarında təmir edən və bəzilərini yenidən işləyən

boyaqçının qarabağlı usta Qəmbər olduğu salonun divarlarında

qeyd olunmuşdur. XlX əsrin axırlarında xan sarayının birinci

mərtəbəsindəki salonun təsvirlərini təmir edən şamaxılı ustad

Mirzə Cəfərin adı həmin salonun giriş qapısının yuxarısında

yazılmışdır. 1955-1956-cı illərdə memar H.Q Rzayevin layihəsi

və başçılığı ilə burada geniş bərpa işləri aparılmış və abidə ilkin

görkəminə qaytarılmışdır.

Ədəbiyyat

1.Саламзаде А.В, Авалов Э.В, Салаева Р.Д.

Проблемы сохранения и реконструкции исторических

городов Азербайджана.Баку,1979.

155

ġUġA DÖVLƏT

TARĠX-

MƏDƏNĠYYƏT

QORUĞU.

Şuşa həm mədəniy-

yətimizin beşiyidir, həm

də tarixi abidələr məs-

kənidir, eləcə də nadir

fauna və floraya sahib

olan bir diyardır. Hazırda

erməni işğalında olan

Şuşada xalqımızın qədim

mədəniyyət nümunələri-

nin hansısa bir elemen-

tinin saxlandığına inan-

maq çətindir.

Tarixi mənbələrin

verdiyi məlumata görə,

XVIII əsrdə Azərbaycan

şəhərsalma sənətinin ən

mühüm özəlliyi ölkənin

siyasi-ictimai durumu ilə

bağlı xanlıq mərkəzləri-

nin formalaşmasıdır. Ye-

ni yaranmış xanlıq mər-

kəzləri içərisində Qara-

bağ xanlığının paytaxtı

Şuşa şəhəri salındığı ye-

rin qeyri-adi təbiəti və

üstün strateji göstəriciləri

ilə seçilir. Qarabağ xanlığının yaradıcısı Pənahəli xan Sarıcalı

Cavanşir 1747-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra özü üçün

etibarlı iqamətgah düzəltməyə cəhd göstərmişdir. Əvvəlcə

tikdirdiyi Bayat (1748) və Şahbulağı (1752) qəsrləri dövrün

müdafiə tələblərinə tam cavab vermədiyindən, Pənah xan yeni



Mənsubiyyəti: Tarix-Mədəniyyət

qoruğu

Kompleks: Şəhər


əhəmiyyətli

Ünvan: Şuşa şəhəri

Ġnventar

nömrəsi: 21..

Tarix XVIII-XIX əsrlər

156

şəhər-qala tikdirmək qərarına gəlir. Şuşa yaylası yeni iqamətgah

yeri seçildi. Şuşa qalasının salınma tarixi hələlik tam

dəqiqləşdirilməyib. Şuşa qalasının inşa tarixini aydınlaşdırmaq

baxımından araşdırıcı E.Avalovun XIX əsrin rus mənbələrindən

aşkar etdiyi məlumat çox dəyərlidir. Həmin məlumatda bildirilir

ki, Şuşa məscidlərinin birinin divarına quraşdırılmış kitabədə

Pənah xanın 1167-ci il Hicridə Şuşa şəhərinin əsasını qoyduğu

yazılıb. Şuşanın Cümə məscidinin divarında olmuş bu daş kitabə

sonrakı yenidənqurma işləri zamanı aradan götürülüb. Həmin

itmiş kitabəyə görə, Şuşa qalasının əsası 1753-cü ildə qoyulub.

Şuşa yaylasının dəniz səviyyəsindən ən hündür yeri 1600, ən

alçaq yeri 1300 metrə yaxındır. Bu yüksək dağlıq yaylanın

çevrəsi Daşaltı və Xəlfəli çaylarının yataqlarına enən dərin uçu-

rumlarla əhatə edilib. Yaylanın yalnız təbii müdafiə imkanları

zəif olan şimal-şərq hissəsində qala divarları tikilməsinə ehtiyac

vardı. Beləliklə, dövrün strateji tələblərinə uyğun çox uğurlu yer

seçilməsi nəticəsində az məsrəflə möhkəm müdafiəsi olan geniş

ərazili şəhər (350 hektar) yaratmaq mümkün oldu. Salındığı ilk

illərdə şəhər-qalanın qurucusunun adı ilə Pənahabad adlandırılıb.

Ancaq qısa bir müddətdən sonra onu yerləşdiyi ərazinin təbii

formasına uyğun Şuşa qalası adı ilə əvəzləyiblər. Tarixçilər yazır

ki, Azərbaycanın o çağdakı xanlıq mərkəzləri içərisində Şuşa

«şəhər qala» anlayışına cavab verən ən sanballı şəhər idi.

«Əlçatmaz qaya üzərində ucalan» (Q.Keppel) Şuşa bütün

quruluşu ilə qədim Midiyanın eradan əvvəl IX əsrin divar

rəsmlərindən bəlli olan şəhər qalalarına bənzəyirdi. Tikildiyi

vaxtdan bir sıra güclü hücum və mühasirələrə dözmüş Şuşa

Qarabağın baş qalası idi və elə bu funksiyasına görə də bu şəhər

xalq arasında həmişə «Qala» adı ilə tanınıb. Şuşa qalasının

Azərbaycanın yeni salınmış orta əsr şəhərsalma ənənəsinə uyğun

dörd qapısı olub. Baş qala qapısı şimalda olub Gəncədən gələn

yola açıldığından, Gəncə qapısı adlanırdı. İrəvan qapısı isə Şuşa

qalasını Azərbaycanın qərb bölgələri ilə birləşdirirdi. O biri iki

qala qapısı Şuşaətrafı dağ kəndləri ilə əlaqələr üçün yararlı olub.

Şuşanın içqalası Gəncə qapısı yaxınlığındakı iri təpədə idi.

157

Çağdaş tarixçilər tarixçi Mir Mehdi Xəzaninin əsərlərinə istinad

edərək qeyd edir ki, Pənah xanın tikdirdiyi içqala «divar və

bürcləri olan kiçik qalaya bənzər saray» (qəsr) idi və xan öz

iqamətgahının yanındakı təpədə böyük oğlu İbrahim xan üçün də

«gözəl saray» tikdirib. Tarixçilər bildirir ki, rus mühəndislərinin

çəkdikləri planlardan göründüyü kimi, təpənin relyefinə uyğun

mürəkkəb formalı planı olan içqalada saray binaları, divanxana

və başqa binalardan ibarət kompleks vardı. Şuşanın bir çox

abidələri kimi bu saray kompleksi də rus işğalından sonra

sökülüb məhv edilib. Saray kompleksi dairəvi bürcləri olan qala

divarları ilə hasarlanıbmış. Şəhər qalanın üstün strateji yerlərində

dördbucaq planlı, iç həyətli qəsrlər tikilmişdi. Bu qəsrlər hər

şeydən öncə içərisində müdafiə alayı yerləşən qala tikililəri idi.

Həm də şəhər qalasının kənarlarında, hündür yerlərdə tikilmiş bu

qəsrlər şəhər çevrəsini tam nəzarət altında saxlamaq və qalaya

olan hücumların xarakter və istiqamətini müəyyənləşdirərək

müdafiəni təşkil etmək məsələlərində həlledici rol oynayırdı.

Xəzani yazırdı ki, onlardan indiyə yalnız ikisi - Pənah xan qəsri

və Qara Böyük xanım qəsri qalıb. Giriş qapısı üstündəki kitabəyə

görə, Qara Böyük xanım qəsri 1768-ci ildə tikilib. Yerin dinamik

landşaftı qala divarları və bürclərin düzülüşünü müəyyən

etməkdə həlledici rol oynayıb. Qala divarı sərt dağlıq relyefə

uyğun tikildiyindən, onun planı sınıq xətli mürəkkəb forma alıb.

Bürclərin əsas divardan irəli çıxarılması divar dibinin müdafiəsini

xeyli gücləndirib. Qala divarı və bürclərin silueti səviyyə fərqinə

görə çox eniş-yoxuşludur. Qala divarları, bürclər, qəsr qüllələri

Şuşa yaylasının meşəli və yalçın qayalı landşaftı ilə birləşərək

çox əzəmətli görünüş yaradırdı. Şuşa möhkəm şəhər qala olmaqla

yanaşı, həm də XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanın mühüm siyasi-

iqtisadi və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. Şuşa qalasının

ilk 9 yaşayış məhəlləsi indiki şəhərin nisbətən sakit relyefli aşağı

hissəsində tikildiyindən, aşağı məhəllələr adlanır. İbrahim xanın

hakimiyyəti illərində (1759-1806) şəhər ərazisinin şərq hissəsində

8 yuxarı məhəllə formalaşır. Şəhərin daha sərt relyefli qərb

hissəsində əsasən rus işğalından (1805) sonra isə 12 məhəllə

158

salınır. Aşağı məhəllələr Qurdlar, Seyidli, Culfalar, Quyuluq,

Dərdlər qurdu, Hacı Yusifli, Dörd Çinar və Çöl qala (Cuhudlar),

yuxarı məhəllələr isə Mərdinli, Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca

Mircanlı, Dəmirçi, Hamam qabağı və Təzə məhəllə adları daşıyır.

Dağlıq qərb hissəsinin Mehrulu, Qazançili, Əklisu, Çilləbord,

Dərə və s. bir-birindən dar, əyri küçələr ayırır. Gözəl təbiət və ağ

daşdan tikilmiş qala divarları fonunda terraslar şəklində yerləşmiş

məhəllələr ifadəli görünüşlər əmələ gətirir. Öz inkişafının sonrakı

mərhələlərində əsaslı yenidənqurma və tikinti işləri aparıl-

madığından, Şuşa tarixən formalaşmış memarlıq-planlaşma

quruluşunu saxlayıb. Başqa orta əsr Azərbaycan şəhərləri kimi

Şuşanın məhəllələri də qapalı quruluşu olan həyətli evlərdən-

mülklərdən ibarət idi. Şuşa evlərinin çoxu ikimərtəbəli olub but

daşlardan tikilib. İri eyvanların vitrajlı pəncərələri (şəbəkə) və

interyerlərdə çoxrəngli divar bəzəkləri olan ənənəvi Şuşa evləri

Azərbaycanın başqa bölgələrinin evlərindən fərqlənmirdi. Bu

evlərin bir neçə dəyərli örnəkləri qalıb. Hacı Quluların

malikanəsi, Natəvanın evi, Uğurlu bəyin evi, Əsəd bəyin evi,

Mehmandarovların evi və s. yaşayış evləri arasında xan və bəy-

lərin saray tipli evləri daha zəngin bədii-memarlıq həlli ilə

seçilirdi. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu binaların əksəriyyəti

dövrümüzə çatmayıb. Tarixçilər qeyd edir ki, Şuşa məhəllələrinin

hər birində onu formalaşdıran yaşayış evlərindən başqa lokal

ictimai-dini mərkəz var. Bu mərkəz məhəllə meydanı ətrafında

qruplaşan binalar-məscid, mədrəsə, hamam, dükan və bulaqdan

ibarətdir. Şuşanın düzbucaq planlı məhəllə məscidlərinin

(Culfalar, Çuxur, Hacı Yusifli və s.) bayır görünüşləri yaşayış

evlərinə bənzəsə də, interyerləri tam dini memarlıq tələblərinə

uyğun tərtib edilib. İbadət salonunun üçnefli bölgüsü olan

məhəllə məscidləri (Çöl qala, Təzə, Saatlı, Mamayı) daha kamil

plan-məkan quruluşları ilə seçilir. Məhəllə məscidlərinin çoxunda

azançı (müəzzin) üçün damda kiçik köşklər quraşdırıldığı halda,

Saatlı məscidinin kərpic naxışlı bəzəyi olan minarəsi var. Şuşa

məscidləri içərisində ən monumentalı XIX əsrin böyük memarı

Kərbəlayi Səfi xan Qarabağinin 1883-cü ildə tikdiyi Yuxarı

159

Gövhər ağa məscididir.İbrahim xanın 1768-ci ildə tikdirdiyi

məscidin yerində Gövhər ağanın yenidən tikdirdiyi bu abidə

Şuşanın Böyük Cümə məscididir. Cümə məscidi Şuşanın baş

meydanı olan Meydanın dominantıdır. Şuşa şəhərinin baş mey-

danından 150 metr şimal-şərqdə Aşağı Gövhər ağa məscidi ətra-

fında formalaşmış memarlıq kompleksi yerləşir. Kompleksə məs-

cid, mədrəsə, dükanlar və yaşayış evləri daxildir. Memar

Kərbəlayi Səfi xanın 1868-1870-ci illərdə tikdiyi Aşağı Gövhər

ağa məscidi ümumi plan-məkan quruluşuna görə Ağdam və Şuşa

Cümə məscidlərinə bənzəyir. Ancaq Aşağı Gövhər ağa məsci-

dindəki iki minarə ön fasadda deyil, arxa fasadın künclərində yer-

ləşdirilib. Şuşanın, demək olar, bütün məhəllə məscidləri memar

Kərbəlayi Səfi xan Qarabağinin iştirakı ilə tikildiyindən, onların

hamısında ümumi memarlıq üslubu hiss olunur. Şuşa şəhəri

XVIII-XIX əsrlərdə beynəlxaıq ticarətdə çox aktiv iştirak edib.

Onun Şərq və Qərb ölkələri ilə apardığı ticarət əməliyyatları

şəhər quruluşunda inkişaf etmiş ticarət mərkəzinin yaranmasına

səbəb olur. Bütün şəhərin planlaşma özəyi olan Meydan Şuşanın

baş ticarət kompleksinin də özəyidir. Meydandan Şuşanın üç

ticarət küçəsi şaxələnir-şimala Rasta bazar, şərqə Aşağı bazar,

cənuba Şeytan bazar. Yanlarında dükanlar sıralanan bu ticarət

küçələrində həm də Şuşanın əsas dini binaları, karvansaraları və

ticarət meydanları yerləşirdi. Qədim yaşayış məskəni yerində

Qarabağ xanı Pənahəli xanın saldırdığı Şuşa Azərbaycanın son

orta əsr şəhərsalma mədəniyyətinin nadir abidəsi, Qarabağ

memarlığının canlı ensiklopediyasıdır.

160

Şuşa qalası qədim yaşayış yerinin üzərində inşa edilmişdir.

Azərbaycan Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun arxeoloqları

Şuşa qalasının yerində qədim yaşayış məskəni olduğunu, həmin

şəhərin XIII əsrdə monqolların basqını nəticəsində dağıdıldığını

müəyyən etmişlər. Azərbaycan tarixçisi Mirzə Camal Cavanşir

Qarabaği Pənahəli xanın Qarabağ torpağını qorumaq məqsədilə

Şuşa qalasını ucaltması barədə yazarkən həmin şəhər qalıqlarını

da xatırladır: «Xanın bir neçə nəfər bilici və məlumatlı adamı

gedib, qalanın yerini və ətrafını yoxladılar. Qalanın içində iki-üç

bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu isə qala

camaatına kifayət etməzdi. Ona görə, quyu qazdırıb, müəyyən

elədilər ki, buranın bir çox yerlərində su quyuları qazmaq müm-

kündür. Bu xəbəri mərhum Pənah xana çatdırdılar. Xan

sevinərək, bir neçə öz yaxın adamı ilə buraya gəldi, yerlə tanış

olub, əzmlə qalanın təməlini qoydu».

Şuşanın şəhər kimi inkişafını şərti olaraq üç mərhələyə

bölmək olar: Birinci mərhələ qeyri-sabit şəraitdə 1763-cü ilə

qədər davam etmiş, tikinti işləri bir qədər tələsik aparılmışdır. Bu

dövrdə şəhərin Şərq hissəsində doqquz məhəllə salınmışdı.

Pənahəli xanın hakimiyyət dövrünü əhatə edən birinci mərhələdə

şəhərin ən qədim məhəlləsi sonralar şəhərin relyefinə uyğun

olaraq ―Aşağı məhəllə‖ adlandırılmışdı. Şuşanın bu ilk məhəlləsi

161

aşağıda adları çəkilən küçələrdən ibarət idi: Çuxur, Qurdlar,

Culfa Seyidli, Quyular, Hacı Yusifli, Dördlər qurdu, Dördçinar

və Çöl qala.

İbrahimxəlil xan Cavanşirin hakimiyyəti illərinə (1763-

1806) təsadüf edən ikinci mərhələdə Şuşada aparılan tikinti işləri

daha keyfiyyətli və möhtəşəm olmuşdur. Bu mərhələdə ―Yuxarı

məhəllə‖ adlanan ikinci məhəllə formalaşmışdı. Şəhərsalma üçün

əlverişli olan ―Aşağı məhəllənin‖ yerindən fərqli olaraq, buranın

ərazisi nisbətən dağlıq olub sıx meşə ilə örtülmüşdü. Elə buna

görə də tələbat yarandıqca ərazi meşələrdən təmizlənir və yerində

küçələr salınırdı. Təxminən 40 il ərzində formalaşan ―Yuxarı

məhəllə‖də 8 yeni küçə salınmışdı. Həmin küçələr aşağıdakılar

idi: Xanlıq, Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca Mərcanlı, Dəmirçi,

Hamam qabağı, Təzə.On doqquzuncu əsri əhatə edən üçüncü

mərhələdə şəhərin dağlıq – qərb hissəsində yeni məhəllələr salın-

mış və əslində, bununla Şuşanın bir şəhər kimi formalaşması döv-

rü başa çatmışdır.

Şəhərin dağlıq ərazidə salınmış ―Qazançalı‖ adlanan üçün-

cü məhəlləsinin tikintisi 1805-ci ildə Qarabağ xanlığı Rusiya

tərəfindən işğal edildikdən sonra salınmağa başlamış və bütün

XIX əsr ərzində davam etmişdi. On iki küçədən ibarət olan bu

məhəllə Şuşanın ən çox əhali yaşayan məhəlləsi olmuşdu. Mirzə

Yusif Qarabaği bu məhəllənin küçələri kimi Mehrili, Qazançalı,

Ciləbörd, Dərə, Bağlar və başqalarının adlarını çəkir.

XIX əsrin birinci yarısında Şuşaya şəhər statusu verilmiş və

Rusiya imperiyasının ―Şəhər əsasnaməsi‖nın (1785) 28-29

maddəsinə əsasən, 1843-cü il mayın 21-də Şuşa şəhərinin gerbi

təsdiq olunmuşdur.Dəniz səviyyəsindən təxminən 1400-1800

metr yüksəklikdə yerləşən Şuşa hər tərəfdən uzunluğu 400-600

metrə yaxın olan dərələrlə, daha yuxarılarda isə Qırxqız, Kirs,

Murov, Bağrıqan, Sarıbaba dağları ilə əhatə olunmuşdur. Şəhərin

qərb tərəfi dəniz səviyyəsindən hündürdür, cənub tərəfi nisbətən

hündür və horizontal düzənlikdir. Bura ―Cıdır düzü‖ adlanır.

Şuşanın ancaq bir nəqliyyat yolu var. Ağdam-Əsgəran-Xocalı-

Xanbağı-Ağa körpüsü-Şuşa. Bu yol şəhərin mərkəzinə qədər

162

uzanır. Şuşanın şərq tərəfindəki o qədər də hündür olmayan təpə

―Dövtələb‖ adlanır.

İlk dövrlərdə Şuşa cəmi 162 ailənin məskunlaşdığı kiçik

yaşayış məntəqəsi idi. Rus məmurlarının XIX əsrin əvvəllərində

tərtib etdikləri arxiv sənədlərindən məlum olur ki, bu ailələrin

hamısı azərbaycanlılardan ibarət idi. Bu o deməkdir ki, Şuşanın

əsasını azərbaycanlılar qoymuş və ilk dövrdə burada ancaq

azərbaycanlılar yaşamışlar. Sonrakı dövrdə şəhərdə yaşayan

əhalinin sayı Qarabağ xanlığının müxtəlif mahallarından köçüb

gələnlərin hesabına surətlə artmışdı. Bir tərəfdən çox əlverişli

mövqeyə malik olması, digər tərəfdən isə Qarabağ xanlığının

mərkəzinə çevrilməsi Şuşa şəhərini ətrafda yaşayan əhali üçün

çox cəlbedici edirdi. Əldə olunan məlumatlar göstərir ki, artıq

XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində burada 2 mindən çox

ailə yaşayırdı. Əgər hər ailənin, orta hesabla 5 nəfərdən ibarət

olduğunu nəzərə alsaq, göstərilən dövrdə Şuşada 10 min nəfərdən

çox əhalinin yaşadığını müəyyənləşdirə bilərik. Bu əhalinin əsas

hissəsini Qarabağ xanlığının Dəmirçihəsənli, Kəbirli, Dizaq

Cavanşir, Otuziki, İyirmidörd və Xaçın mahallarından köçüb

gələnlər təşkil edirdi.

163

Qədim yaşayış məskəni yerində Qarabağ xanı Pənahəli xanın

250 il öncə saldırdığı Şuşa Azərbaycanın son orta əsr şəhərsalma

mədəniyyətinin nadir abidəsi, Qarabağ memarlığının canlı

ensiklopediyasıdır. Şuşa şəhəri 1988-ci ildə Azərbaycan Respub-

likasının Dövlət Tarix-memarlıq qoruğu elan edilmişdir.

Ədəbiyyat.

1.Элтуран Авалов. Архитектура города Шуши, Б. 1977

2.İradə SARIYEVABakı xəbər.-2015.- 12 may.- S. 15.

3.http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2015/may/43

8588.htm

http://shusha.az/

164

“QOBUSTAN”

DÖVLƏT TARĠX-

BƏDĠĠ QORUĞU

―Qobustan‖ Dövlət

tarix-bədii qoruğu- Abşe-

ron yarımadasında arxeo-

loji abidələr kompleksi-

nin mühafizə olunduğu

ərazidir. Qoruq Qaradağ

rayonunun Qobustan qə-

səbəsində, paytaxt Bakı-

dan 60 km aralı yerləşir.

Qoruqda əsasən Mezolit

(orta daş dövrü) abidələri

sərgilənir. ―Böyükdaş‖

dağındakı ―Ana zağa‖ ya-

şayış məskənində aşkara

çıxarılmış üç mədəni

təbəqədən iki alt təbəqə

bilavasitə daş dövrünə

aiddir. Qoruq ərazisində

20 yaşayış məskəni, 40

kurqan, 6000-dən artıq

qayaüstü rəsmlər mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Qo-

bustan abidəsinin maddi-

mədəniyyət zənginliyi bir

də ondadır ki, burada in-

san həyatı təqribən era-

mızdan əvvəl onuncu

minillikdən başlayaraq,

XVIII əsrə kimi davam

etmişdir.

Qobustanda tapılan maddi-mədəniyyət qalıqları komplek-

sinin tarix və mədəniyyət üçün müstəsna əhəmiyyətini nəzərə




Kompleks: Memarlıq

kompleksi


əhəmiyyətli


Suraxanı rayonu

Ġnventar

nömrəsi: 26

Tarix Mezolit–Orta

əsrlər

165

alan Azərbaycan SSR-in Nazirlər Soveti 1966- cı il 9 sentyabr

tarixli, 503 saylı qərarı ilə Qobustana Dövlət Tarix və Bədii

Qoruğu statusu vermişdir. Qoruq əsasən üç dağın-―Böyükdaş‖,

―Kiçikdaş‖ və ―Cingildağ‖ın yerləşdiyi böyük bir ərazini əhatə

edir.(1)

―Qobustan‖ toponiminin anlamı barədə müxtəlif tədqi-

qatçılar fərqli fikirlər irəli sürürlər. Toponimin məhz coğrafi

şəraitlə bağlılığı daha geniş yayılmışdır. ―Qobustan‖sözü qobu-

lar, yarğanlar diyarı, yəni təpələr məkanı kimi açıqlanır. Qobus-

tan sözü ―Qobu‖və ―stan‖(yer,məkan) söz birləşməsindən yaran-

mışdır.

Norveç tədqiqatçı-alimi Tur Heyerdalın ―Qobustan kök-

ləri şox qədimlərə gedib çıxan və hətta Mesopotamiyadan daha

qədim, doğru tarixi indəyə qədər öyrənilməyən mədəniyyət

incisidir‖ ifadələri onun Azərbaycana səyahətindən olan sitat-

larıdır.(2 s,6) Qoruğun ərazisi 4400 ha-dır. Hal-hazırda qoruq

MTN nəzdində olmaqla qorunur və burada tədqiqat işləri bu

günə kimi davam etdirilir. Qoruğun əsas fəaliyyəti qayaüstü

yazıların, rəsmlərin, kurqanların,yaşayış məskənlərinin öyrənil-

məsi, qorunması, təbliğ olunmasını təşkil etməkdən ibarətdir. Bu

Azərbaycan xalqının əcdadlarının yaşam tərzi, mədəniyyəti və

incəsənəti deməkdir. 2007-ci ildən ―Qobustan Dövlət Tarix-Bədii

Qoruğu‖ YUNESCO-nun Ümumdünya Mədəni İrs siyahısına

salınmaqla qorunur.

2012-ci ildə memar C.Qiyasinin layihəsinə əsasən qoruq

ərazisində muzey fəaliyyətə başlamışdır. Muzey kompleksinin

müasir texnoloji imkanlari, innovativ özəllikləri xarici ekspert-

lərdə də dərin təəssürat yaratmışdır. Muzey binası özünün oriji-

nal və fərqli dizaynı ılə seçilir. Binanın memarlıq kompozisiyası

dairəvi planlaşdırılması ilə diqqəti çəkir.

ABŞ Dövlət Departamenti Azərbaycanın ―Qobustan‖

qoruğunu beynəlxalq muzeylər mübadiləsi proqramında tərəfdaş

elan etmişdir. Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu ABŞ –ın Milli

Mədəni Tədqiqat İnstitutunun siyasət və təhlil şöbəsi ilə birgə

166

―Qayalarda yazılanlar-Azərbaycan və Pueblo Hindu İcmaları

arasında əməkdaşlıq‖ adlı layihə üzərində işləyəcək.

Ailə-məişət şəraitinin, memarlığın yaranmasında böyük rol

oynamış Qobustanın yaşayış məskənlərinin tarixinin öyrənilməsi

memarlığın ilkin rüşeymlərinin tədqiqi deməkdir.

Ədəbiyyat.

1.Azərbaycan tarixi. I cild, Bakı 2007.

2.Yasin Türksoy ―Qobustan qayaüstü təsvirləri haqqında

düşüncələr. Bakı, 2012.

167

NƏTĠCƏ

Göründüyü kimi kitabda, Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli

Qərarı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikası ərazisində

Dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət

abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsü kataloqunda

təqdim edilmiş 21 memarlıq abidəsi haqda ilkin məlumatlar nəşr

edilmişdir. Lakin bu memarlıq abidələri siyahıya alındıqdan bəri,

bəziləri uçulub-dağılmış, dövrümüzə onların qalıqları gəlib

çatmışdır. Bunlardan Şirvanşahlar sarayı kompleksinə daxil olan

Key-Qubad məscidini, Beşbarmaq səddini, Bayıl qəsrini Dünya

əhəmiyyətli arxeoloji abidələr siyahısına keçirilməsi məqsədə

uyğun olardı.

Bununla yanaşı Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və

mədəniyyət abidələrinin siyahısında olan bir sıra memarlıq

abidələrinin Dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxil edilməsini

təklif edirik:

1.Gədəbəydə ―Koroğlu‖ qalası

168

2.Şamaxı rayonunda ―Diri Baba‖ türbəsi

3. Qax rayonunda ―Yeddi kilsə‖ memarlıq kompleksi

4. Quba şəhərində ― Çuxur hamam‖

169

5. Abşeronda ―Qum‖ hamamları (Mərdəkanda ―Xanbaba‖,

Nardaranda ―Hacı Zəyndin‖, Qalada ―Məşədi Dərgah‖

hamamları)

6. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərindəki ―Buzxana‖lar

170

7. Bərdə və Gəncə şəhərlərindəki ―İmamzadə‖lər

171

8.Zaqatala və Qax rayonları ərazisindəki ―Qala ev‖lər

(Çingiz qala, Sumu qala)

172

9.‖Basqal‖ Dövlət tarix-memarlıq qoruğu şəhərsalma

quruluşu ilə

10. ―İlisu‖ Dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu

173

11.―Avey‖ Qazax Dövlət-Tarix Mədəniyyət Qoruğu

12. "Keşikçidağ" Dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu

13.Şamaxıda Nəriman kənd ilkin yaşayış məskəni

174

14.Qum kəndində Alban məbədləri

15. Abşeronda Qala kəndi

16.Qaxın Ləkit kəndində Dairəvi məbəd

175

Dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxil edilmiş ―Xınalıq‖

Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğunun, Gəncəsər və

Xudavəng monastr komplekslərinin, ―Ordubad‖ Dövlət tarix-

mədəniyyət və ―Şuşa‖ Dövlət tarix-memarlıq qoruğuqlarının

YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına təqdimatlarının aidiyyəti

qürumlar tərəfindən sürətləndirilməsi tövsiyyə olunur.

176

MÜNDƏRİCAT Ön söz ................................................................................................. 3

Atəşgah ............................................................................................... 5

―İçəri şəhər‖ memarliq-şəhərsalma kompleksi ................................. 11

Məhəmməd məscidi .......................................................................... 31

Qiz qalası .......................................................................................... 36

Şirvanşahlar sarayi kompleksi ........................................................... 37

Şirvanşahlarin yaşayiş binası ............................................................. 42

Divanxana ......................................................................................... 44

Şah məscidi ...................................................................................... 46

Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi ......................................................... 48

Şirvanşahlarin türbəsi ....................................................................... 50

Murad darvazasi ................................................................................ 52

Hamam .............................................................................................. 55

Key-Qubad məscidinin qaliqlari ........................................................ 57

Xəzəryani müdafiə qurğulari ............................................................. 59

Böyük Mərdəkan qəsri ...................................................................... 62

Kiçik Mərdəkan qəsri ........................................................................ 64

Ramana qəsri ..................................................................................... 66

Nardaran qəsri ................................................................................... 68

Bayil qəsri ......................................................................................... 70

Beşbarmaq səddi .............................................................................. 75

Çiraqqala ........................................................................................... 77

Qutlu musa oğlu türbəsi .................................................................... 81

―Allah-Allah‖ türbəsi və ya nüşabə qalasi ......................................... 87

Siniq körpü ........................................................................................ 91

Məbəd ............................................................................................... 93

«Xınalıq»dövlət tarix-memarliq və etnoqrafiya qoruğu. .................... 96

Gəncəsər monastiri .......................................................................... 101

Xudavəng monastiri ........................................................................ 104

Tağlı xudafərin körpüsü ................................................................ 108

15 tağlı xudafərin körpüsü .............................................................. 114

Lahıc dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu ............................................. 117

Yusif küseyir oğlu türbəsi ............................................................... 122

Mömünə Xatun türbəsi .................................................................... 126

Qarabağlar tarix-memarliq kompleksi ........................................... 135

Gülüstan türbəsi .............................................................................. 140

Ordubad tarix-mədəniyyət qoruğu ................................................... 145

177

―Yuxarı Baş‖ tarix-memarliq qoruğu və şəki xan sarayi ................ 150

Şuşa dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu .............................................. 157

―Qobustan‖ dövlət tarix-bədii qoruğu ............................................. 166

Nəticə .............................................................................................. 169

178

NəĢriyyatın BaĢ direktoru: ġöhrət Səlimbəyli

Texniki redaktor: Mail Xəlilov

Dizayn və tərtibat: Nəsib Zeynalov

Rahibə Əliyeva, Tamaşa İsayeva,

Elçin Əliyev, Nəsib Zeynalov

AZƏRBAYCANIN DÜNYA

ƏHƏMĠYYƏTLĠ ABĠDƏLƏRĠ

“Avropa” nəĢriyyatı.

Bakı.2015.

Formatı:60x84 1/16

Tirajı: 200 ədəd

Həcmi: 11,25 çap vərəqi

Hazır diopozitivlərdən çap olunmuĢdur.

179

Rahibə ġanxay qızı

Əliyeva

TamaĢa Hidayət qızı

Ġsayeva

Elçin Nəriman oğlu

Əliyev

Nəsib Abbas oğlu

Zeynalov

AZƏRBAYCANIN DÜNYA ƏHƏMİYYƏTLİ ABİDƏLƏRİ

Science

Transcript of AZƏRBAYCANIN DÜNYA ƏHƏMİYYƏTLİ ABİDƏLƏRİ