ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ

ÀÍÒÎËÎÝÈÉÀÑÛÖ× ÚÈËÄÄß

Û ÚÈËÄ

XX ßÑÐß ÃßÄßÐÊÈ ÓØÀà ØÅÐÈ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ-2005

Òÿðòèá åäÿíè: Ãàðà Íàìàçîâ

Ðåäàêòîðó: Òåéìóð ßùìÿäîâ

894 361’08 - dc 21AZEÀçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû àíòîëîýèéàñû. Ö÷ úèëääÿ. Û úèëä. Áàêû,

“Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2005, 248 ñÿù.

Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ÿñàñ âÿ àïàðûúû ãîëó óøàã ïîåçèéàñûäûð.Ìÿêòÿá éàøëûëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí “Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû

àíòîëîýèéàñû”íûí áó úèëäèíäÿ XX ÿñðÿ ãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäàíñå÷ìÿëÿð òÿãäèì îëóíìóøäóð. Áóíëàð éåíèéåòìÿëÿðèí éàø ñÿâèééÿñèíÿ óéüóíîëóá, áþéöìÿêäÿ îëàí ýÿíú íÿñëèí òÿðáèéÿñèíäÿ áàøëûúà âàñèòÿ êèìè éåíèêåéôèééÿòëè, éöêñÿê áÿäèè äÿéÿðÿ ìàëèê óøàã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèäèð.

ISBN 9952-416-71-6© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ÞÉÐßÄßÍ ÏÎÅÇÈÉÀ

Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí øåðè – ìöõòÿëèô òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èá,çÿíýèí ìÿçìóíà âÿ òåìàòèê ìöíäÿðèúÿéÿ ìàëèê îëìóøäóð.

Áó ïîåçèéà âàñèòÿñèëÿ íÿñèëëÿð áàáàëàðûí êå÷äèéè ùÿéàò éîëóíó, éàøàéûøòÿðçèíè, áÿäèè-åñòåòèê äöíéà ýþðöøöíö, éàäåëëèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿñèíè þéðÿíìèøâÿ èáðÿò àëìûøëàð. Èñòÿð ãÿäèì “Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ “Êîðîüëó” åïîñëàðû, èñòÿðñÿäÿ Õàãàíè, Ìÿùñÿòè, Íèçàìè, Íÿñèìè, Õÿòàéè, Ôöçóëè, Âèäàäè âÿ Âàãèôèí ìöáà-ðèç, ùèêìÿòàìèç, íÿñèùÿòàìèç, ùÿéàò âÿ ýþçÿëëèéè òÿáëèü åäÿí, ùÿìèøÿ äöøöí-äöðÿí çÿíýèí áÿäèè èðñè ýÿíúëÿðèìèçèí áÿäèè çþâãöíöí éåòêèíëÿøìÿñèíäÿ, áèðâÿòÿíäàø êèìè áþéöìÿñèíäÿ ÿñë òÿðáèéÿ ìÿêòÿáè îëìóøäóð. Êëàññèê ïîåçèéàéåíèéåòìÿëÿðäÿ Âÿòÿíÿ áþéöê ìÿùÿááÿò, âàëèäåéíÿ äÿðèí ùþðìÿò, áþéöêëÿðÿåùòèðàì, êè÷èêëÿðÿ ãàéüû, åëìÿ âÿ ñÿíÿòÿ ùÿâÿñ êèìè ùÿéàòûí ÿí âàúèá øÿðòëÿ-ðèíè òÿðáèéÿ åòìèøäèð.

Ëàêèí ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð øàèðëÿðèìèçèí ÿêñÿðèééÿòè ÿäÿáè-áÿäèè éàðàäûúûëû-üûíäà ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿí, îíóí ïîåòèê ôîðìàëàðûíäàí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿåòäèêëÿðèíäÿí éåíè íÿñèë, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíè äÿ ìöêÿììÿë þéðÿíìÿéÿìÿúáóð îëóðäó. ßðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ äèâàí ÿäÿáèééàòû, Àçÿðáàé-úàí äèëèíäÿ èñÿ õàëã ïîåçèéàñû âÿ õàëã äàñòàíëàðû éàðàíûá éàéûëûðäû.

IX-X ÿñðëÿðäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñó Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ýåíèø øþùðÿòòàïìûøäû.

Äèâàí ÿäÿáèééàòûíû éàðàäàí Ãÿòðàí Òÿáðèçè (XI ÿñð), Õàãàíè Øèðâàíè,Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, ßáöëöëà Ýÿíúÿâèíèí (XII ÿñð) ÿñÿðëÿðèíèíìþâçóñó Àçÿðáàéúàí âÿ öìóìè Øÿðã ùÿéàòûíäàí, Øÿðã ìöùèòèíäÿí àëûí-ìûøäûð. Ëàêèí îðòà ÿñðèí èëê ïèëëÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí øèôàùè ñþç ñÿíÿòèíäÿí âÿîçàí-àøûã øåðè ãàéíàãëàðûíäàí ãèäàëàíàí éàçûëû ïîåçèéàíûí Ìîëëà Ãàñûì, ÀøûãÏàøà, Àøûã Ïàøàçàäÿ, Ãàçè Áöðùàíÿääèí, Ùÿñÿíîüëó, Íÿñèìè êèìè XIII-XIVÿñðëÿðäÿ ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè éåòèøèð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè âÿ Ôöçóëèíèí ñèìà-ñûíäà Àçÿðáàéúàí øåðè XVI ÿñðäÿ ñÿíÿòèí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ãàëõûð. Áó øåðèíìöíäÿðèúÿñèíäÿ øÿõñèééÿò àçàäëûüû, èíñàíûí íÿúèá ùèññ âÿ äóéüóëàðû, èíñàíûíáöòöí âàðëûüûí òàúû êèìè òÿúÿññöìö, îíóí öëâè ìÿùÿááÿòè âÿ áó êèìè áÿøÿðèìþâçóëàð áàøëûúà éåð òóòóðäó.

ßëáÿòòÿ, îðòà ÿñð ôåîäàëèçì ìöùèòèíäÿ âÿ äèíè òÿðèãÿòëÿðèí ùþêì ñöðäöéöáèð øÿðàèòäÿ ùóìàíèçìèí òÿáëèüèíÿ áþéöê åùòèéàú äóéóëóðäó. Ìöòÿôÿêêèð øàèð-ëÿð èäåàë âÿ ùóìàíèñò ùþêìäàð îáðàçëàðû éàðàòìàãëà ùàêèì òÿáÿãÿíèí èíñàíàìöíàñèáÿòèíè äÿéèøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Òÿáèè îëàðàã áóðàäà áÿäõàùëûüà ãàðøûõåéèðõàùëûã, éàìàíëûüà ãàðøû éàõøûëûã, àë÷àãëûüà ãàðøû óúàëûã, ðèéàêàðëûüà ãàðøû

4

íÿúèáëèê, ìÿíÿâè éîõñóëëóüà ãàðøû ìÿíÿâè çÿíýèíëèê êèìè áèð-áèðèíÿ çèää èêèìþâãå ãàðøû-ãàðøûéà äàéàíûðäû. Ñàðàéëàðäàí óçàã éàøàéûá, õàëã òÿôÿêêöðöíÿ àð-õàëàíàí èíñàíøöíàñ øàèðëÿð (Íèçàìè, Ìÿùñÿòè) èíñàí ëÿéàãÿòèíè òÿðÿííöì åäèð,ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðèí äÿ áó ðóùäà òÿðáèéÿ îëóíìàñûíà ÷àëûøûðäûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãÿ-äèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ äèäàêòèê òÿðáèéÿéÿ, þéöä-íÿñèùÿòÿ äàùà ýåíèø éåð âåðèëèðäè.

Äàùè Íèçàìè þç íÿñèùÿòëÿðèíäÿ áèëèê ÿëäÿ åòìÿéè, äöíéàíû þéðÿíìÿéè,òÿáèÿò àëÿìèíè, úàíëûëàðû, áàøëûúàñû èíñàíû þéðÿíìÿéè éåíè íÿñëÿ òþâñèéÿ åäèðäè:

Ñÿí ÷àëûø éàõøûúà þéðÿí äöíéàíû,Èíñàíû, áèòêèíè, äàøû, ùåéâàíû.Áèëèêëè àäàìëàð óçàüû ýþðÿð,Úàùèëèí çÿùìÿòè ùÿäÿðäÿí ùÿäÿð.

Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ñîíðàêû éöçèëëèêëÿð (XVI-XVIII ÿñðëÿð) èúòèìàè òÿôÿêêöðöí, âÿòÿíäàøëûã âÿ ìèëëè øöóðóí éåíè ìÿçèé-éÿòëÿðè èëÿ äàùà ÷îõ ñÿúèééÿëÿíèð. Áåëÿ êè, Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿéåíè òÿêàìöë éîëóíà ÷ûõàí ìèëëè èñòèãëàëèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò, ÿäÿáèééàò âÿèíúÿñÿíÿòèí äÿ ãàðøûñûíà éåíè òÿëÿáëÿð ãîéäó.

×îõ êè÷èê éàøëàðûíäàí õàëãûí áÿäèè ñþç ñÿíÿòèíÿ, îçàí àøûã éàðàäûúûëûüûíàäÿðèí ìàðàã ýþñòÿðÿí âÿ þç àíà äèëèíäÿ ýþçÿë øåèðëÿð éàçàí Øàù Èñìàéûë ÕÿòàéèÀçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíè éåíè áèð ìÿðùÿëÿéÿ ãàëäûðäû. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí áà-øûíäà äóðàí Õÿòàéè áþéöê ìÿäÿíèééÿò ùàìèñè èäè. Îíóí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ õàëãøåðè øÿêèëëÿðèíäÿ éàçäûüû ãîøìà âÿ âàðñàüûëàðûíäà íèêáèí âÿ øóõ ÿùâàëè-ðóùèééÿ,õàëã éàðàäûúûëûüûíäàí ýÿëÿí ìÿùÿááÿò âÿ ýþçÿëëèê äóéüóëàðû, òÿáèÿò ýþçÿëëèéèíèíâÿñôè áàøëûúà éåð òóòóð. Îíóí “Äÿùíàìÿ” ïîåìàñû äà áó ðóùäà éàçûëìûøäûð.

Ì.Ôöçóëèíèí ñèìàñûíäà èñÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû éåíè, äàùà éöêñÿêìÿðùÿëÿéÿ ãàëõäû. Ôöçóëè “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíû èëÿ àíà äèëèíäÿ éåíè áèðÿäÿáè ìÿêòÿáèí ÿñàñûíû ãîéäó.

XVII éöçèëëèêäÿ õàëã øåðè âÿ àøûã ïîåçèéàñû éàçûëû ÿäÿáèééàòà íèñáÿòÿí äàùàçÿíýèí øÿêèëëÿðÿ âÿ ìöíäÿðèúÿéÿ ìàëèê èäè. Àðòûã àèëÿ-ìÿèøÿò âÿ ïàê ìÿùÿá-áÿò ìþâçóëàðû õàðèúè èñòèëà÷ûëàðà âÿ ôåîäàë-ïàòðèàðõàë ÿíÿíÿëÿðÿ ãàðøû ìöáà-ðèçÿ, õàëã âÿ àøûã øåðèíèí ìÿùäóä þë÷öëÿðèíÿ ñûüìûð, ëèðèê øåèð íÿñðëÿ áèðëÿøÿðÿêõàëã äàñòàíëàðûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó: “ßñëè-Êÿðÿì”, “Àøûã Ãÿðèá”,“Ãóðáàíè”, “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”, “Øàù Èñìàéûë” âÿ íÿùàéÿò, “Êîðîüëó” äàñ-òàíëàðû ìÿùç áó äþâðöí èúòèìàè-ÿõëàãè ìöíàñèáÿòëÿðè çÿìèíèíäÿ éàðàíìûøäûð.Âèäàäè, Âàãèô, Õÿñòÿ Ãàñûì êèìè éåíè ðåàëèñò øåðèí áàíèëÿðè ìÿùç áó ìÿíáÿ-äÿí ãèäàëàíìûøëàð.

Øöáùÿñèç, îðòà ÿñðëÿðèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ éàðàíûá éàéûëàí áó åïèêñþç ñÿíÿòè äöøöíäöðöúö, òÿðáèéÿåäèúè ïîåçèéà èäè. Áó ïîåçèéà ýÿíúëèéè ìÿíÿâèñàôëûüà, ëÿéàãÿòÿ, èíñàíñåâÿðëèéÿ âÿ âÿòÿíäàøëûüà ñÿñëÿéèðäè.

5

Øöáùÿñèç, éåíè ÿñðèí (XIX ÿñð – Ã.Í.) ãàáàãúûë çèéàëûëàðû ãÿäèì âÿ îðòàÿñð éàçû÷ûëàðûíûí áó ùóìàíèñò èäåéàëàðûíû ëÿéàãÿòëÿ äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí èëêíþâáÿäÿ ìààðèô÷èëèê ýþðöøëÿðèíè áàøëûúà âàñèòÿ ùåñàá åäèðäèëÿð.

Ìààðèô÷èëèê úÿðÿéàíû Àçÿðáàéúàíäà ìÿðùÿëÿäÿí-ìÿðùÿëÿéÿ òÿêìèëëÿøÿðÿê,õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñèíÿ éþíÿëèð, õöñóñèëÿ éåíè íÿñëè åëìÿ, áèëèêëÿðÿ ùÿâÿñëÿí-äèðìÿê îíëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè îëóð. Áó, èëê ìààðèô÷èëÿðäÿ (À.À.Áàêûõàíîâ,Ã.Á.Çàêèð, Ì.Ø.Âàçåù âÿ á.) ùÿëÿëèê áÿñèò íÿçÿðÿ ÷àðïñà äà Ì.Ô.Àõóíäîâ,Ñ.ß.Øèðâàíè, Ù.Á.Çÿðäàáè âÿ Í.Á.Âÿçèðîâóí ñèìàñûíäà úàíëàíìûø, éåíèñÿâèééÿéÿ ãàëõìûøäûð.

Ìààðèôïÿðâÿð øàèðëÿð ãÿäèì ÿäÿáèééàòûí “Íÿñèùÿòíàìÿ” úûüûðûíäàí ÷ûõûá,ìöõòÿëèô ÿäÿáè æàíðëàðäà éåíè ìöíäÿðèúÿëè ÿñÿðëÿð éàçàðàã éåíèéåòìÿëÿðè äþâ-ðöí òÿëÿáèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìÿäÿíè éöêñÿëèøëÿ àéàãëàøìàüà ÷àüûðûðäûëàð. Äèýÿðòÿðÿôäÿí èúòèìàè ìöùèòèí òÿáèÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí çèääèééÿòëÿðè, úÿìèééÿòèíèíêèøàôûíà áóõîâ îëàí êþùíÿ “ãàíóíëàðû”, àäÿòëÿðè òÿíãèä âÿ èôøà åäèðäèëÿð.Ì.Ô.Àõóíäîâ “Ìÿêòóáëàð”ûíäà, ïîâåñò âÿ êîìåäèéàëàðûíäà ùÿìèí áóáóõîâó áàøëûúà êîíôëèêò ùåñàá åäèð, îíëàðûí àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíÿ äåìîêðàòèêìþâãåäÿí éàíàøûðäûñà, Ñ.ß.Øèðâàíè éåíè íÿñëèí íèúàò éîëóíó ìààðèô÷èëèéèíýåíèø éàéûëìàñûíäà ýþðöð âÿ ÿñÿðëÿðèíè áó ðóùäà éàçûðäû.

Äåìîêðàòèê âÿ ìààðèô÷è ýþðöøëÿðèí éöêñÿëèøè éåíè òèïëè ìÿêòÿáëÿðèí à÷ûë-ìàñûíà, ìèëëè ìÿòáóàòûí âÿ ìèëëè òåàòðûí éàðàíìàñûíà çÿìèí ùàçûðëàäû.

Øöáùÿñèç, éåíè öñóëëó ìÿêòÿáëÿðèí à÷ûëìàñû éåíè ìöíäÿðèúÿëè óøàã ÿäÿ-áèééàòûíûí âÿ óøàã äÿðñëèêëÿðèíèí éàðàíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Ñ.ß.Øèðâàíè áåëÿáèð ÿäÿáèééàòûí òÿìÿëèíè ãîéäó. Î, òÿäðèñ îëóíìàã ö÷öí òÿðòèá åòäèéè äÿðñëèê-ëÿðÿ þçö éàçäûüû éåíè ìÿçìóíëó, éåíè ðóùëó øåèðëÿðèíè äàõèë åòìèøäè. Áóøåèðëÿðäÿ øàèð ìèëëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã éåíè íÿñëè ùÿð øåéäÿí ÿââÿëåëìëè, áèëèêëè ñÿíÿò ñàùèáè âÿ öìóìèééÿòëÿ, äþâðöíöí ñàâàäëû, ìÿäÿíèééÿòëè,õàëãà õèäìÿò åäÿí çèéàëû àäàìû êèìè ýþðìÿê èñòÿéèðäè.

Áó èëëÿðèí ïîåçèéàñûíà éåíè áèð ìîòèâ äÿ ýÿëäè. Áó, äåìîêðàòèê ÿäÿáèé-éàòûí ñèìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí, ìöíäÿðèúÿñèíäÿ þçöíÿ ýåíèø éåð òàïàí èíãèëàáèìîòèâ èäè. 1905-úè èë èíãèëàáû ÿäÿáèééàòäà âÿ ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí óøàãÿäÿáèééàòûíäà äÿðèí êþê ñàëäû.

Áóíóíëà áåëÿ ÿäÿáè ìÿêòÿáëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè ìöõòÿëèô éàðàäûúûëûãöñëóáëàðûíà ìàëèê îëñàëàð äà, îíëàðû áèð ÿãèäÿ, áèð ìÿðàì áèðëÿøäèðèðäè: ýåíèø-ëÿíìÿêäÿ îëàí ìèëëè ìÿêòÿáëÿð, ìÿòáóàò âÿ òåàòð âàñèòÿñèëÿ éåíèéåòìÿëÿðàðàñûíäà ñàâàäñûçëûüà âÿ öìóìè ìÿäÿíè ýåðèëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíè ýåíèøëÿí-äèðìÿê, òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿéÿ éþíÿëäèëÿí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí èäåéà-áÿäèè ìöí-äÿðèúÿñèíè çÿíýèíëÿøäèðìÿê. Èëê óøàã ìÿòáóàòûíûí éàðàíìàñû äà (“Äÿáèñòàí” –1906-1908, “Ðÿùáÿð” – 1906-1907, “Ìÿêòÿá” – 1911-1920) Àçÿðáàéúàí âÿáàøãà õàëãëàðûí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ÷àï îëóíóá éàéûëìàñûíà èìêàí éàðàòäû.

6

ßñðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû éåíè áèð ìÿðùÿëÿéÿ ãàëõäû.Áó ÿäÿáèééàòûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíäà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Í.Íÿðèìàíîâ,Ì.ß.Ñàáèð, Ð.ßôÿíäèéåâ, ß.Úàâàíøèð, Ô.Êþ÷ÿðëè, À.Ñÿùùÿò, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ,À.Øàèã, ß.Íÿçìè âÿ áàøãàëàðûíûí, ùÿì÷èíèí áèð ÷îõ ìöÿëëèì âÿ æóðíàëèñòëÿðèíóíóäóëìàç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Áó éàçû÷ûëàðûí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ýåíèø èäè.Îíëàð áÿäèè éàðàäûúûëûãëà éàíàøû ìöÿëëèìëèê åäèð, äÿðñëèêëÿð ùàçûðëàéûð, íÿøðèé-éàòëàðäà ÷àëûøûð, äþâðè ìÿòáóàòäà ôÿàë èøòèðàê åäèð, òåàòð òàìàøàëàðû ùàçûðëàéûð,éåðè ýÿëÿíäÿ àêòéîð âÿ ðåæèññîð êèìè äÿ èøëÿéèð, ìààðèô, ìÿäÿíèééÿò âÿ èíúÿñÿ-íÿòèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ãûçüûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð.

Éåíè ìöíäÿðèúÿëè Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû èëê íþâáÿäÿ õàëãûí çÿíýèíøèôàùè ñþç ñÿíÿòè, êëàññèê Øÿðã øåðèíèí íÿñèùÿòàìèç ìîòèâëÿðèíäÿí ãèäàëàíûð,ðóñ âÿ Ãÿðá ÿäÿáèééàòûíäàí åäèëÿí òÿðúöìÿëÿð âàñèòÿñèëÿ çÿíýèíëÿøèðäè.

Ãàðà Íàìàçîâ

7

Õ À Ã À Í È(1126-1199)

ÑÀÂÀËÀÍ ÄÀÜÛÍÛÍ ÒßÐÈÔÈ

Ñÿàäÿò ãèáëÿñè Ñàâàëàí äàüû,Êàìàëäà Êÿ’áÿ òÿê ãàçàíûá øþùðÿò.Êÿ’áÿ éàøûë ýåéÿð, àü áöðöíÿð î,×öíêè åùðàì òóòàí ýåéÿð àü õÿë’ÿò.Áèð éåðäÿ îõóäóì ôÿçèëÿòèíäÿí,Ö÷ èëäèð ÷ÿêèðÿì ýþðìÿéÿ ùÿñðÿò.Ýåòäèì êè, áàøûíà äîëàíûì îíóí,Äàüëàð àíàñûäûð ÷öíêè î àôÿò.Áàøäàí àéàüàäÿê þðòöêäÿäèð î,Äåéèð – áàêèðÿéÿì, – à÷ûíúà ñþùáÿò.Ìèí èëëÿð þìð åäÿí áó ãîúà ãàðû,Äåñÿ – áàêèðÿéÿì, éàëàíäûð ÿëáÿò.Ýÿëäè äàõìàñûíà Õûçûðëà Ìóñà,Î, ôÿãèð äÿðâèø òÿê ÷ÿêäè õÿúàëÿò.Î ãàðûíûí éàìàí áþéöê áóðíó âàð,Ýèçëÿäÿð áóðíóíó þðòöêëÿ ùÿð âàõò.Äåäèì êè, ÷àäðàíû öçöíäÿí ýþòöð,Êèì äåäè, ãûç êèìè öçöíö ýèçëÿò?Äåäè êè, äþðä àéäàí ñîíðà áèð êöëÿê –Ãàïàíäà ÷àäðàìû ýþðöíÿð ñóðÿò.Õàãàíè, ýÿë îíäà áó áàêèðÿéÿ –Øåðèíè ÷àäðà åò, ýþñòÿð ìÿùàðÿò.

ØÈÐÂÀÍÛÍ ÒßÐÈÔÈ

Øèðâàí êè âàð, ùÿð úÿùÿòäÿí öëâèééÿòèí àíàñûäûð,Îíóí ùÿð úöð ñÿùÿð éåëè äÿðäëÿðèìèí äàâàñûäûð.Ìÿí âÿòÿíÿ ãóðáàí îëóì, ãóðóëìóøäóð äöçýöíëöêëÿ,Áàüäàäû äà äîëàíäûðàí îíóí áîëëó ãèäàñûäûð.Øèðâàí ÿùëè àëèúÿíàá éàðàíìûøäûð, áàøäàí-áàøà

8

Î éåð ýþçÿë òÿáèÿòëè áèð ëÿòàôÿò ìÿ’âàñûäûð.Áàüäàä èñÿ áèð ÿëèëëÿð þëêÿñèäèð, îðàäà, áàõ,Ùÿð òÿðÿôè ÷óëüàëàéàí àù-íàëÿ ñÿäàñûäûð.Âÿòÿíèìèí ôÿãèðëÿðè äþçöìëöäöð ùÿð çÿùìÿòÿ,Ýþçëÿðè òîõ, öðÿêëÿðè ñàíêè êÿðÿì äÿðéàñûäûð.×þðÿêëÿðè àðïàäàí äà îëñà, éåíÿ ãàíåäèðëÿð,Äöéö ãÿäÿð ïóëó îëñà ãöððÿëÿíìÿç, ÿäàñûäûð.Èíäè Øèðâàí ùÿñðÿò èëÿ ìÿíÿ ãàëìûø èíòèçàðäà,×öíêè îðà ÿäÿá éóðäó, úÿñóð øèðëÿð éóâàñûäûð.Ìÿ’ðèôÿòäÿ Øèðâàí ÿùëè éöêñÿê äóðóð ÿðÿáëÿðäÿí,Õàãàíèéÿ ùÿéàò âåðÿí äîüìà éóðäóí ùàâàñûäûð.

ÝßÍÚËßÐß ÍßÑÈÙßÒ

Ôèòíÿ òþðÿòìÿ, åé ôèòíÿêàð úàâàí!Ôèòíÿäèð åëëÿðè äÿðäëÿðÿ ñàëàí.Úàíà ìÿëùÿìñÿ äÿ âÿôà, å’òèáàð,Ôèòíÿêàðëûã åäÿð îíó òàðèìàð.Ìÿùøÿðèí ñöáùöäöð, ëàüûì àòìà ñÿí,Ýèçëè ëàüûì ãàçàí ãîðõàð ñöáùäÿí.Ùèéëÿ – îüóðëóãäóð, õîøñà ÿââÿëè,Îüðóíóí àõûðäà êÿñèëÿð ÿëè.Ùèéëÿíèí øèøèíäÿí ãûçàðûð öçöí,Ãûçàðàí öçëÿð øèøÿíäèð áöòöí.Íèôàã õÿñòÿñèñÿí íÿ ãÿäÿð êè ñÿí –ßëàú ñàéìàãäàí äà çèéàí ýþðÿðñÿí.Âÿôà êö÷ÿñèíäÿ åâ òóò, éÿãèí áèë:Âÿôà ìÿíçèëèäèð ÿí éàõøû ìÿíçèë.Áó ýöí éîõäóðñà äà êèìñÿäÿ âÿôà, –Âÿñèééÿò åäèðÿì: îëìà áèâÿôà.×àëûø àç äîñòëóã åò, åòñÿí äÿ ÿýÿð,Äîñòëóãäà ìþùêÿì îë, ñþçäÿ ìþ’òÿáÿð.Äîñòó ãîâàíëàðû àëìà éàíûíà,Éîõñà ýþçöí àüëàð áó ÿùâàëûíà.Äîñòóí ùàãëû âóðñà áèðèíè çèíùàð,

9

Äåìÿê êè, ëàéèãäèð, ÷ûõìà ùàâàäàð.Äîñòóí áèð àäàìû àéàãäàí ñàëñà, –Óúàëòìà áàøûíû, Úÿìøèä äÿ îëñà.Äîñò ìöòòÿùèì åäèá, êèìè åòñÿ ðÿää, –Ãàðäàøûí îëñà äà, þíöíÿ ÷ÿê ñÿää.Ãûðñà áèð áóäàüû äîñò ùèðñëÿíÿðÿê, –Î, úÿííÿò àüàúû îëñà äà, ÿë ÷ÿê.Äîñòóí ÿêäèéè ýöë îëñà äà òèêàí, –×ûõàðûá éåðèíäÿí îíó àòìà ñÿí.Þçýÿíèí ÿëèëÿ àäàì îëàíëàð –Íÿ äîñò ãÿäðè áèëÿð, íÿ öëôÿò àíëàð.Èñà äöçÿëäÿí ýèë ãóøäóð êè, ãóøäóð,Èäðèñ ÿêÿí ãàìûø ãÿëÿì îëìóøäóð.Ùÿãã éîëóíäà ÷àëûø î ãÿäÿð êè, ùÿãã –Ðàçû ãàëäûüûíû áèëÿñÿí ìöòëÿã.Èñàíû íàðàçû, êåøèøè ìÿìíóí –Åäÿíäÿí îëàðìû, äå, ùÿâàðèééóí?!Áèð êè÷èê àäàìà íÿâàçèø åòñÿí,Ñÿíèí áþéöêëöéöí ýåòìÿç ÿëèíäÿí.Èòÿ íÿ ðÿíý âóðñàí èòäèð, àðñëàíäàí –Ãàëàí ñöìöêëÿðè éåéÿð ùÿð çàìàí.Ðàçûëûã åòñÿ äÿ ñÿíäÿí áèð íàäàí, –Ýÿðÿê òÿðèôèíÿ àëäàíìàéàñàí.Ñÿí îíó þéäöêúÿ, î ëîâüàëàíàð, –Þçöíö éîëäàø éîõ, ÿìîüëóí ñàíàð.Äàùà áîéóí ãîéìàç èøÿ, õèäìÿòÿ,Ëîâüàëàð éàáàí÷û îëóð ùþðìÿòÿ.Êè÷èéÿ áþéöêëÿð àä ãàçàíäûðàð,Øàùà õèäìÿò åäÿí áàéðàã óúàëàð.

Åé Õàãàíè, ÷þðÿê ö÷öí þç àáðûíû òþêìÿ ñÿí,Àáðûíû òþêÿí òàìàù úàíû àëàð ÿëèíäÿí.Áèëèðñÿí êè, íÿëÿð ÷ÿêäè Àäÿì áóüäà óúóíäàí,Îíóí êèìè äÿðäÿ äöøÿð ÷þðÿê éåéÿí ùÿð èíñàí.Éîë öñòöíäÿí ãûðûíòûëàð äàøûéàí ãàðûøãàëàðÈíñàíëàðûí àéàãëàðû àëòûíäà òàïäàíàðëàð.

10

Óøàã áèð àç ÷þðÿê òàõûá ãàðìàüûíà ùÿð çàìàíÁàëûãëàðû øèêàð åäèð áó éîë èëÿ ÷îõ àñàí.Áîüàç ö÷öí ñóäà áàëûã êå÷èðñÿ þç úàíûíäàí,Òÿÿúúöáÿ äÿéÿðìè ùå÷ úàíûíäàí êå÷ñÿ èíñàí?

ÒßÌÑÈË

Êóôÿëè áèð ýþçÿë êîð áèð ÿúÿìëÿ, –Îòóðóá åøãäÿí åäèðäè ñþùáÿò.Äåäèì ùÿìèí êîðà: – Àëäàíìà ãûçà,Î ñÿíèí ïóëóíà ñàëìûø ìÿùÿááÿò.

Àõìàãëûã óúóíäàí áÿíä îëìà îíà,Áåëÿ áèð ìÿñÿë âàð, âåð áóíà äèããÿò:Åøøÿéÿ äåäèëÿð: “Áóéóð òîéà ýÿë”,Åøøÿê ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëäö, íÿùàéÿò.

Äåäè: “Ñèç èñòÿéÿí ðÿããàñ äåéèëÿì,Íÿ äÿ ÷àëüû÷û òÿê òàïìûøàì øþùðÿò.Ùàìáàëëûã åòìÿéÿ ÷àüûðûðñûíûç.Ñó, îäóí äàøûìàã ëàçûìäûð ÿëáÿò”.

ßÌÈÌ ÊÀÔÈÉßÄÄÈÍ ÞÌßÐÈÁÍ-ÎÑÌÀÍÛÍ ÒßÐÈÔÈ

Þìÿð èáí-Îñìàí ñàéÿñèíäÿ ìÿíÉåòèìëèê äèâèíèí ãà÷äûì ÿëèíäÿí.Îäóð, áèë, áþéöéöì, éîë ýþñòÿðÿíèì,Òÿðáèéÿ âåðÿíèì – ÿìèìäèð ìÿíèì.Ñþçö ùÿíäÿñÿ òÿê äÿãèãäèð îíóí,Øàýèðäè ßðÿñòó, áèð äÿ ßôëàòóí.Ùåðìåñÿ ö÷áóúàã åëìèíè çàìàí –Îíóí èäðàêèëÿ þéðÿòìèø, èíàí!ßìèìäÿí àëìûøàì çÿêàíû ìÿí ïàé,

11

Ýöíÿøäÿí íóð àëàð òîðïàãëà ñó, àé.Ýöíÿøäèð ðÿíý âåðÿí òîðïàüà, äàøà,Î, ñóéó ãàëäûðàð ýþéÿ áèðáàøà.Ýöíÿø þç èïèéëÿ, äîë÷àéëà ùÿìÿí –Ñó ÷ÿêèð ôÿëÿéèí äÿíèçëÿðèíäÿí.Ýöíÿø ãûçûë ÿëëè íÿããàøà áÿíçÿð,Òîðïàüû äóðìàäàí ìèí ðÿíýëÿ áÿçÿð.Ýöíÿøèí èøûüû àëòûíäà àíúàãÈíúèíè ñó âåðÿð, ãûçûëû òîðïàã,Ýþðäö êè, îòàüû äàðäûð ãÿëáèìèí,À÷äû ÿìèì îðà ïÿíúÿðÿ éöç ìèí.Î, ùÿð ïÿíúÿðÿíèí öñòöíäÿ íóðäàí –Èïëÿð òîõóìóøäóð ýöíÿø òÿê ùàìàí.ßçàá ãóéóñóíäàí ãóðòàðûì, äåéÿ –Åòìèø î èïëÿðè ìÿíÿ ùÿäèééÿ.ßìèì ñàéÿñèíäÿ áàøûì îëäó äèê;Î, òÿê ÿäÿäèìè åòìèøäèð ìèíëèê.Ìÿí êè÷èê “äÿãèãÿ” ìèñëèíäÿ èêÿí –Áþéöê “äÿðÿúÿéÿ” ÷àòäûðäû ùÿìÿí.Ýþéöí áöðúëÿðèíè ýÿçäèðèá áèð-áèð –Óëäóçëàð è÷èíäÿ ìÿíÿ âåðäè éåð.ßââÿëúÿ áèðëèêäÿí àëòìûøà àòäû,Ñîíðà äà àëòìûøäàí îòóç éàðàòäû.Èêè îí áåø åòäè îòóçó äà ùÿì,Îíëàðäàí éàðàòäû éåääè ãàò àëÿì.Àòàì äþçìÿéÿðÿê äÿðäÿ úàùàíäà,Ñàì Çàëû àòàí òÿê, ìÿíè àòàíäà.ßìèì Ñèìöðü êèìè ó÷óá ýÿëÿðÿê,Ãàíàäû àëòûíà àëàðàã, Çàë òÿê.Ãàëäûðäû áèëèéèí Ãàôûíà ùÿìÿí,Îíóí éóâàñûíäà áÿñëÿíìèøÿì ìÿí.Íåúÿ Ìÿùÿììÿäÿ îëäó ÿìè éàð,Îëäó ÿìèì ìÿíÿ î úöð ïÿðÿñòàð.Î ìÿíè þéðÿòäè ùÿð åëìÿ, ôÿííÿ,Îõóòäó î, “ßëÿì-éÿúèäêÿ” ìÿíÿ.Àòàì ìÿíÿ âåðäè åëÿ áèð úÿçà –

12

Êè, ðÿâà ýþðÿðäè ÿðÿáëÿð ãûçà.Ìÿí ãàëäûì àòûëìûø óøàã òÿê õÿñòÿ,Íÿôÿñè òóòóëìóø, ãÿëáè øèêÿñòÿ.ßìèì ýþðöá áóíó ýÿëäè ùÿéÿúàíà,Éåíèäÿí î ìÿíè ýÿòèðäè úàíà.Ñàíêè îëäó ìÿíèì ìåùðèáàí äàéÿì,Éàðàëû êþíëöìÿ î ãîéäó ìÿëùÿì.Î ñÿêêèç áåùèøòäÿí ÿòðàôûìäà øàä,Éåääè ùåéêÿë ãóðäó ñåâèìëè óñòàä.Àëäû êàèíàòäàí éåääè äÿìèð ìèë,Áèð ùàëãà áîéíóìà åòäè ùÿìàèë.Ñóäàí âÿ àëîâäàí ÷ûõûá áîé àòäûì,Éÿíè éåääè éàøà ìÿí ýÿëèá ÷àòäûì.Áàõàðàã à÷ûëìûø øèðèí äèëèìÿ,Àüûë ëþâùÿñèíè âåðäè ÿëèìÿ.ßââÿëúÿ î ìÿíÿ þéðÿòäè Ùÿáúÿä,Ìÿí “Ùÿãàéèãè” äåäè íÿùàéÿò.Ìÿíÿ õÿòò þéðÿòäè ùÿð ñÿùÿð, àõøàì,Ýÿëäè àðõàñûíúà àéÿ âÿ ÿùêàì.Î áèð ìöÿëëèìäè, ùèêìÿòäè ñþçö,Äÿðñäÿ õÿëèôÿì äÿ îëìóøäó þçö.Þéðÿòäè ëöòô èëÿ ùÿð ìÿñÿëÿíè,×àòäûðäû, íÿùàéÿò, “Âÿííàñÿ” ìÿíè...Õÿéàëëà, àüûëëà, ùèññ èëÿ çèéíÿò –Âåðÿðÿê òÿá’èìÿ, ãîéìàäû ìèííÿò...Èêèúÿ ñöáóòëà åéëÿäè áèð-áèðÃóð’àíûí îí äþðä ñèððèíè òÿ’áèð.Ñîíðà äþðä êèòàáà ñàëäûãäà íÿçÿðÄþðä óëóñäàí âåðäè ÿòðàôëû õÿáÿð.Î äþðä ñöòóí îëäó äàíûëìàç ñÿíÿä,Ãóð’àíû îíëàðà åéëÿäè ìÿñíÿä.Äîüðó éîë ýþñòÿðèá î ìÿíÿ ùÿð äÿìÄåäè: “Ýþð íÿ ñèðëÿ éàðàíìûø àëÿì!”Ñèððèíè þéðÿíäèì èêè àëÿìèí,Áó èøäÿ ùÿìäÿðñè îëäóì Àäÿìèí.Ñîíðà äöíéà áàõäû òàëåéèìÿ êÿì,

13

Äÿðä, ÿëÿì éàõàìäàí éàïûøäû ìþùêÿì;Êÿñäè ñàëõûìûìû ãàðà îðàãëà –Ãÿçàâö ãÿäÿðäÿí äÿðñ àëàí Úþâçà.×îõ áÿëàëàð ýþðäöì ìÿí ðóçèýàðäàí,Ñàíêè áàø ãàëäûðäû áÿíþâøÿ ãàðäàí.Çÿìàíÿ áÿõòèìÿ éàçûðêÿí ðÿãÿì,Àü ëþâùÿäÿ éàçäû: “Íóí âÿëãÿëÿì”;Áàõäûãäà áó “íóí”à, áó “âÿëãÿëÿì”ÿÁèð “Éàñèí” ïèëÿðäèì äÿðäÿ, ÿëÿìÿ.Ýþðäö ñþç ìöëêöíöí ùàêèìè ìÿíÿì,Àäûìà ñþéëÿäè “Ùÿññàíè-ÿúÿì”,Ãÿëáèìèí àéàüû õÿçíÿéÿ áàòäû,Þìðöìñÿ èéèðìè áåø èëÿ ÷àòäû.Áèëäè ñþç ìöëêöíÿ ìÿíÿì ùþêìðàí,ßìèì þëÿí çàìàí ðàùàò âåðäè úàí.Áó ôàíè äöíéàíû áèð ýöí òÿðê åòäè,Ùàðäàí ýÿëìèøäèñÿ, îðàéà ýåòäè.Áèð ýþç ãûðïûìûíäà åéëÿäè ðÿùëÿò,Ìÿëÿêëÿð îõóäó îíà ìèí ðÿùìÿò.Ãûðõ èë áó äöíéàäà î, ñóáàé ãàëäû,Íÿùàéÿò, úÿííÿòäÿ áèð ùóðè àëäû.Êèì áåëÿ áèð éàðà îëàðñà ìÿôòóí,Ñóáàéëûã ÷ÿêìÿéÿ ùàããû âàð îíóí.Àéðûëûá ýåòäèêäÿ ìÿíäÿí î ñÿðâÿð,Àëäû ÿòðàôûìû àçüûí äöøìÿíëÿð.Èíòèãàì àëìàã÷öí ôàíè äöíéàäàí –Àäÿì êþ÷öá ýåòäè, éàøàäû øåéòàí.

ÂßÒßÍ

Èðàãà, Èðàíà åéëÿñÿì ñÿôÿð,Áàøûìà éàüûø òÿê éàüàð ñèìöçÿð.Îðàäà øàèðÿ ãèéìÿò âåðÿí âàð,Õÿçèíÿì ëÿ’ë èëÿ, ýþâùÿðëÿ äîëàð.Øàùëàð ìÿúëèñèìäÿ äèç ÷þêÿð ìÿíèì,

14

Áàøûìà òàáàãëà çÿð òþêÿð ìÿíèì.Áàêèð ñþçëÿðèìèí àøèãè îëàí –Àðèôëÿð ÿëèìè þïÿð ùÿð çàìàí.Íå’ìÿòÿ, äþâëÿòÿ ãÿðã îëàðàì ìÿí,Áàðûíàð åë-îáà ìÿíèì ñöôðÿìäÿí.Ëàêèí öçöì ýöëìÿç, ýþçëÿðèì àüëàð...Ãÿëáèìäÿ äàü ãÿäÿð àüûð èíòèçàð.Âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ òþêöá ýþç éàøû,“Àù, âÿòÿí!” äåéÿðÿì ìÿí ùÿð ñþçáàøû.Øàìàõû! Åé ìÿíèì ñåâèìëè éóðäóì,Ìÿí ñÿíèí ãîéíóíäà õàíèìàí ãóðäóì.Èíäèñÿ àúûüûí òóòìóøäóð ìàíà,Ñÿíèí ãóúàüûíäàí àéðûëñàì, àíà, –Öìèäèì, ïÿíàùûì Òÿáðèçäèð, Òÿáðèç,Î øÿùÿð äÿ ìÿíÿ ìåùðèáàí, ÿçèç.Ñèç ìÿíÿ ùÿéàòû åòäèíèç ÿòà,Ñÿí ìÿíÿ àíàñàí, Òÿáðèçñÿ àòà.Àíàñûíäàí êöñÿí êþðïÿ áèð óøàã –Àòà àüóøóíäà éåð òàïàð àíúàã!

15

Í È Ç À Ì È Ý ß Í Ú ß Â È(1141-1209)

ÎÜËÓÌ ÌßÙßÌÌßÄß ÍßÑÈÙßÒ

Ñÿí, åé îí äþðä éàøëûì, ùÿð åëìÿ éåòêèí!Ýþçöíäÿ ÿêñè âàð èêè àëÿìèí!Éåääè éàøûí îëäó î çàìàí êè, ñÿí,À÷ûëäûí ýöë êèìè, ýöëÿíäÿ ÷ÿìÿí.Èíäè êè, ÷àòìûøäûð éàøûí îí äþðäÿ,Áàøûí ñÿðâ êèìè äóðóð ýþéëÿðäÿ.Ãÿôëÿòäÿ îéíàìà, ãåéðÿò âàõòûäûð,Èíäè ùöíÿð âàõòû, øþùðÿò âàõòûäûð.Óúàëìàã èñòÿñÿí, áèð êàìàëà ÷àò,Êàìàëà åùòèðàì ýþñòÿðÿð ùÿéàò.Óøàãêÿí ÿñëèíè ñîðñàëàð áèð àç,Àüàú áàð âåðÿíäÿ úèíñè ñîðóëìàç!Åëÿ êè áþéöäöí, áåëÿäèð ãàéäà,Àòàíûí àäûíäàí ñÿíÿ íÿ ôàéäà?Ñÿí, àñëàíëàð êèìèí êå÷ úÿáùÿëÿðäÿí,Éàëíûç ùöíÿðèíèí áàëàñû îë ñÿí!Ñÿàäÿò êàìàëëà éåòèøèð áàøà,Õàëãà ùþðìÿò åëÿ, ÿäÿáëÿ éàøà.Áàøûíà ÿôñàíÿ äöøäöéö çàìàíÀëëàù ãîðõóñóíó óíóòìà áèð àí.Þç àäûíà ëàéèã èøëÿð ýþð êè, ñÿíÀõûðäà óòàíìà õÿúàëÿòèíäÿí.Îüóë, ñþçëÿðèìÿ éàõøû ãóëàã àñ!Àòà íÿñèùÿòè ôàéäàñûç îëìàç.Ýþðöðÿì, øþùðÿòäÿ ëÿéàãÿòèí âàð,Øåèðäÿ, ñÿíÿòäÿ ìÿùàðÿòèí âàð.Øàèðëèê åëÿìÿ äþâðÿ áàõ êè, áèð,Òÿðèô ÿâÿçèíÿ ïèñëÿíèð øåèð.Øåèðäÿí óúàëûã óììà äöíéàäà,×öíêè Íèçàìèéëÿ ãóðòàðäû î äà.Ùÿð÷ÿíäè ñÿíÿòèí ÷îõ ðöòáÿñè âàð,Ùÿéàòà ôàéäàëû áèð åëì àõòàð.

16

Áó ÿéðè úèçýèëÿð úÿäâÿëèíäÿ ñÿíÞçöíö øÿðù åäèá, þçöíö þéðÿí!Îë þç âèúäàíûíûí ñèððèíÿ à÷àð,×öíêè áó ìÿðèôÿò ãÿëáÿ íóð ñà÷àð.Åëìëÿð åëìèäèð äåìèø ïåéüÿìáÿðÄèí åëìè, òÿáàáÿò åëìè ìöõòÿñÿð.Ýþáÿêäÿêè ÿòðè áó èêè åëìèíÔÿãèùëÿ òÿáèáäèð áóíó áèë éÿãèí.Ôÿãèù îëñàí ÿýÿð èòàÿòêàð îë,Ùèéëÿäÿí, ðèéàäàí äàèì êÿíàð îë.Èñà ìÿðèôÿòëè ùÿêèì îë, àììàÈíñàíû þëäöðÿí áèð ùÿêèì îëìà.Ùÿì ùÿêèì, ùÿì ôÿãèù îëñàí ñÿí, ÿýÿð,Ùàìûíûí éàíûíäà àäûí éöêñÿëÿð.Ùÿéàò äà, þëöì äÿ ãóë îëàð ñàíà,Ñÿàäÿò âÿ øþùðÿò äöøÿð ïàéûíà.Áèð åëì þéðÿíìÿê èñòÿäèêäÿ ñÿí×àëûø êè, ùÿð øåéè êàìèë áèëÿñÿí.Êàìèë áèð ïàëàí÷û îëñà äà èíñàí,Éàõøûäûð éàðûì÷ûã ïàïàã÷ûëûãäàí.Ìÿíäÿí ñþéëÿìÿêäèð, ñÿíäÿí åøèòìÿê,Áèð èíñàí ÿëèáîø ýÿçìÿñèí ýÿðÿê.

ÁßÐÄßÍÈÍ ÒßÐÈÔÈ

Áÿðäÿ íÿ ýþçÿëäèð, íåúÿ ãÿøÿíýäèð,Éàçû äà, ãûøû äà ýöëäöð, ÷è÷ÿêäèð.Èéóëäà äàüëàðà ëàëÿëÿð ñÿïÿð,Ãûøûíû áàùàðûí íÿñèìè þïÿð.Î éàøûë ìåøÿñè úÿííÿòÿ áÿíçÿð,Øÿí ÿòÿêëÿðèíÿ áàüëàìûø êþâñÿð,Ñþéöäëöê ÷þëëÿðÿ âåðìèøäèð çèíÿò.Àü áàüû åëÿ áèë ùÿãèãè úÿííÿò.Ãûðãîâóë éóâàñû, ùÿð ñÿðâ àüàúû,Îõóéóð êÿêëèéè, þòöð òóðàúû.Ñÿññèçëèê è÷èíäÿ äèíúÿëèð ýöëøÿí,

17

Òîðïàüû ñèëèíìèø ãàéüû, êÿäÿðäÿí.Ðåéùàíû éàøûëäûð èëëÿð óçóíó,Ùÿð ÷åøèä íàç-íåìÿò áöðöìöø îíó.Éåì ö÷öí ýÿëÿð ãóø áó ýþçÿë éóðäà,Èñòÿñÿí “ãóø ñöäö” òàïàðñàí áóðäà.Òîðïàüû éîüðóëìóø ãûçûë ñóéóíäàí,Åëÿ áèë ùÿð éàíäà áèòìèø çÿôÿðàí.Î éàøûë éåðëÿðè äîëàøûá ýÿçñÿí,Øÿíëèêäÿí áàøãà áèð õÿéàë ýþðìÿçñÿí.Èíäè î äÿðýàùûí òàõòû àë÷àëìûø,Èïÿéè, ãóìàøû êöëÿêëÿð ÷àëìûø.Òÿçÿ íàð ýöëëÿðè òþêöëöá ñîëìóø,Î íàðëàð, íÿðýèçëÿð äþíöá òîç îëìóø.Èíäèñÿ éåðèíäÿ áó ýþçÿë éóðäóíÂàð ñåë éóìóø äÿðÿ, ãóðóìóø îäóí.Éåíÿ äÿ áîë îëàí î ýþéÿðòèëÿðßäàëÿò òîõóìóíäàí ýåéÿðñÿ ÿýÿð,Éåíèäÿí ýþçÿëúÿ áÿñëÿíñÿ äèéàð,Ýåò-ýåäÿ éàøûëëûã, ýþçÿëëèê àðòàð.Ïàäøàùûí ÿëèíÿ êå÷ÿðñÿ ôöðñÿò,Î òàõòà éåíèäÿí âåðÿðäè çèíÿò.Ùÿðóì àäëàíûðäû áó éóðä ùÿð éåðäÿ,Èíäèñÿ àäûíà äåéèðëÿð Áÿðäÿ.Áó ìÿðäëÿð, ýþçÿëëÿð éóðäóíäà, èíàí,×îõ ñàéñûç õÿçèíÿ ýèçëÿìèø çàìàí.

ÉÀÇ

Îòëàð éàìéàøûëäû, ýöëëÿð àë-ÿëâàí,×è÷ÿêëÿð à÷ûëäû, ýöëëÿð áîé àòäû,Äöçëÿðè ìàðàëûí ñÿñè îéàòäû.Ãóðó òèêàíëàðäàí ÷ûõäû òÿð ýöëëÿð,Ãàðøûäà áÿíþâøÿ ìöøê èëÿ ÿíáÿð,ßíáÿð àëìàã ö÷öí éóõóëó íÿðýèç,Áàøûíû ãàëäûðäû éåðäÿí ÷àðÿñèç.Ñÿôàëû áèð ýöíäÿ, áàùàð ÷àüûíäà

18

ßéëÿíìÿê ýþçÿëäèð åëëÿð áàüûíäà.Áÿíþâøÿ ýÿòèðÿ áàùàðäàí ñîðàã,Íÿðýèç ÿëëÿðèíäÿ ãàëäûðà ÷ûðàã.Ãóøëàðûí ãàíëàðû ýÿëäèêúÿ úóøàÃÿëáëÿðè íàëÿéëÿ ýÿëÿ õöðóøÿ,Øöìøàä ñÿðâ àëòûíäà äöçöëÿ éàí-éàí,Õîðóçòÿê ñöðàùè è÷è äîëó ãàí.×þëëÿðäÿ úåéðàíëàð áàøëàéà ðÿãñÿ,Úåéðàí áàëàëàðû âåðÿ ñÿñ-ñÿñÿ.Ýöëëÿð áöñàò ãóðà ÷àéëàð áîéóíúà,Øèðèíäèë áöëáöëëÿð þòÿ äîéóíúà.Ãóøëàðûí ñÿñèéëÿ ýöëöí íÿñèìèÓéóøà ÿí ìÿùðÿì èêè äîñò êèìè.Áåëÿ áèð ôÿñèëäÿ ðóäóí ñÿñèíäÿíÂÿ ýöëýöí øÿðàáäàí õîø øåé éîõ ÿñëÿí.×àëäûãúà áàäàìýþç äèëáÿð íÿüìÿêàð,Ñèìëÿðèí öñòöíÿ òþêöëÿ ñàëàðÍàçëà äèëëÿíäèêúÿ î èïÿê ñèìëÿðÑþêöëöá òþêöëÿ èïÿê ýåéèìëÿð....Îíäàí áóñÿ îëñà, ñÿíäÿí ãÿçÿëëÿð.Áèðè ãÿíäòÿê øèðèí, áèðè äÿ øÿêÿð.Òóòèéÿ äþíìöøñÿí éåíÿ, êþíöë, ñÿí!Éàäûíà Ùèíäèñòàí äöøìöø äåéÿñÿí!Äàüûí ñèíÿñèíè áÿçÿäè ðåéùàí,

ÉÀÉ

Ýöíÿø þç åâèíäÿ òóòóíúà ãÿðàð,Èñòèäÿí êàáàáà äþíäö àñëàíëàð.Éåðäÿí èñòè áóõàð ãàëõäûüû çàìàí×èðêè, ðöòóáÿòè ñèëäè ùàâàäàí.Îòëàð òîõóìóíó ñà÷äû ùÿð éåðÿ,Þëöì òîçó ÷þêäö ëàëÿëèêëÿðÿ.Äàüëàðäà, ÷þëëÿðäÿ áóõàð ãàéíàøäû,Áàüëàðäà ìåéâÿëÿð ãÿíä-øÿêÿð ñà÷äû.Áöëáöëëÿð áàüëàðà åéëÿäè ñÿôÿð,

19

Ñÿñëÿíäè ãöðáÿòäÿ ãÿðèá íÿüìÿëÿð.Ãûçäû éàé ýöíöíöí èñòè íÿôÿñè,×àëûãóøóëàðûíûí êÿñèëäè ñÿñè.Äöíéàíû ýÿçÿí ýöí õÿçàí éåëèíäÿíßãðÿá ñàíúìàñûíû ýþðìÿäèéèíäÿíÝåúÿ-ýöíäöç áèð òåøò îëäó ÿëèíäÿÝÿçèá îä ñà÷ûðäû Çÿíêèäÿ, ×èíäÿ.Éûðòûðäû àñëàíòÿê èòè úàéíàüû,Ýàù þêöç ñàüðûñû, ýàù êóð äûðíàüû.Ýöíöí èñòèñèíäÿí äàø ÿðèéÿðêÿíÎä êèìè áóõàðëàð ÷ûõûðäû éåðäÿí...

ÏÀÉÛÇ

ßñäè õÿçàí éåëè, ïàéûç éåòèøäè,Áàüûí ìàúÿðàñû òàìàì äÿéèøäè.Êöëÿêëÿð òàëàäû áàü÷àíû, áàüû,Ñþíäö àë ýöëëÿðèí éàíàð ÷ûðàüû.Áóëàã êÿíàðûíäà îòëàð ñàïñàðû,Òþêöëäö ðåéùàíûí éàðïàüû-áàðû.Ñàíêè àüàúëûãäà îäëàð ãàëàíäû,ßëâàí éàðïàãëàðû àëûøäû-éàíäû.Áàçàðû äàüûëäû, ñöñò îëäó äåùãàí,Áàüûí ãàïûñûíû áàüëàäû áàüáàí.Øàùëàð ùîâóçóíà àõàí ñàô ñóëàðÑîéóãäà, àéàçäà òàìàì äîíäóëàð.Ãóïãóðó âèðàíÿ, õÿðàáÿ áèð áàüÈ÷èíäÿ ÿëáÿò êè, ÷àü îëìàç äàìàã.Ùàíû ñàãè, øÿðàá, íóøè-íàç ùàíû?Éûðòûúû ùåéâàíëàð òàëàð ùÿð éàíû.Îõóéàí ãóøëàð äà ëàë îëìóø ÷îõäàíÉåëèí àéàüûíà äîëàøàð õÿçàí,Áàüû ñåéð åäÿíëÿð ÷îõäàí òÿðê åòìèø,Ìöüëÿð êþ÷ëÿðèíè ýþòöðöá ýåòìèø.Ýöíÿøèí øöàñû, ñöùàíòÿê ñóéàÄöøÿðêÿí ãûëûíúòÿê êöòëÿøèð ýóéà.

20

Áàüû òÿðê åéëÿéèá ýåòìèø ýþçÿëëÿð.Íÿ áöëáöë ñÿñè âàð, íÿ ýöëäÿí ÿñÿð!Ýöëëÿðèí öñòöíö òèêàíëàð àëìûø,Ùàìû êþ÷öá ýåòìèø, áàüëàð áîø ãàëìûø.Ôÿñèëëÿð è÷èíäÿ ãûø ýÿëÿí çàìàíÕûðäà éàüûø ñÿïÿð éåðÿ áóëóääàí.Òîçäàí õÿñòÿëÿíìèø äöíéàéà ôÿëÿê,Ñàíêè äÿðìàí âåðÿí ðÿùì åòìÿéÿðÿêÔÿëÿéèí éàüûøû, ÷ÿíè, äóìàíûÃóðòàðàð èñòèäÿí áöòöí úàùàíû.Ñóñàìûø îòëàðà áàü÷àäà, áàüäàÕûðäàúà áóçëàðäàí ïàé âåðÿð øàõòà.Áèð çàìàí ùàìûéà ÷è÷ÿê ïàéëàéàíÁàüëàð ìöôëèñ îëàð ãàðäàí-ñîéóãäàí,Ãûøäà øÿðàá èëÿ ýöí êå÷èðÿíëÿðÊöïëÿðÿ äÿñòÿéëÿ ýöë-ðåéùàí äöçÿð.Åâäÿ êöï ãàéíàðêÿí, êÿíäëè ãîúàëàðÊÿòàíû ÷ûõàðûá ýåéÿð éóí ïàëòàð.Ñàãèëÿð ýÿòèðÿð ìöøê òÿê øÿðàá,Éàø, ãóðó ìÿçÿëÿð, ëÿççÿòëè êàáàá...

ÀÇ ÄÀÍÛØÌÀÜÛÍ ÝÞÇßËËÈÉÈ

Ñþçöí äÿ ñó êèìè ëÿòàôÿòè âàð,Ùÿð ñþçö àç äåìÿê äàùà õîø îëàð.Áèð èíúè ñàôëûüû âàðñà äà ñóäà,Àðòûã è÷èëÿíäÿ äÿðä âåðèð ñó äà.Èíúè òÿê ñþçëÿð ñå÷, àç äàíûø, àç äèí,Ãîé àç ñþçëÿðèíëÿ äöíéà áÿçÿíñèí.Àç ñþçöí èíúèòÿê ìÿíàñû ñîëìàç,×îõ ñþçöí êÿðïèúòÿê ãèéìÿòè îëìàç.ßñëè òÿìèç îëàí ñàô ìèðâàðèëÿðÑóéà âÿ òîðïàüà ìèí áÿçÿê âóðàð.Ìÿäÿíëÿ äîëñà äà ùÿð áèð õÿçèíÿ,Ùÿð êè÷èê çÿððÿñè äÿðìàíäûð éåíÿ.Öðÿéè îõøàéàí áèð äÿñòÿ ÷è÷ÿêÉöç õûðìàí îòóíäàí éàõøûäûð ýåð÷ÿê!

21

Éöç óëäóç éàíñà äà ýþéëÿðäÿ, èíàí,Áèð ýöíÿ áàø ÿéìÿê õîøäóð îíëàðäàí.Ýþéäÿ ïàðëàñà äà íÿ ãÿäÿð óëäóç,Ýöíÿøäèð íóð âåðÿí àëÿìÿ éàëíûç.

ÇÖËÌß ÃÀÒËÀØÌÀÌÀÃ

Íå÷èí àë÷àãëàðà áîéóí ÿéèðñÿí,Îéóíúàã îëóðñàí íàìÿðäëÿðÿ ñÿí.Íÿ ö÷öí áîéíóíà ìèí éöê àëûðñàí,Çàëûìûí çöëìöíäÿí ðàçû ãàëûðñàí.Ãÿëáè éóìøàãëûüû áèð äÿôÿ óíóò,×èéíèíè äàü êèìè óúàëûãäà òóò!Ñÿí äÿ ñöñÿí êèìè èïÿêäÿí îëñàí,Ñÿíè ñàô òîðïàã äà éàðàëàð, èíàí!Çÿëèëëèê öðÿéÿ àüðûëàð ñàëàð,Çöëìÿ äþçÿíëÿðèí ñîíó îëàð õàð.Òèêàíòÿê ÷èéíèíäÿ òóò éàðàüûíû.Î âàõò ãóúàãëàðñàí ýöë áóäàüûíû.Èíñàíû ñàðñûäûð ýþç éàøû, íàëÿ,Àù ÷ÿêèá, îô åäÿí éåòìÿç êÿìàëÿ!

ÍÓØÈÐßÂÀÍ Âß ÁÀÉÃÓØËÀÐÛÍ ÑÞÙÁßÒÈ

Íóøèðÿâàí ãîøóíëà ÷ûõìûøäû áèð ýöí îâà,Äöøäö þç äÿñòÿñèíäÿí óçàã, àò ãîâà-ãîâà.Ïàäøàùà áó ñÿôÿðäÿ éîëäàø àíúàã âÿçèðäè,Ùÿð èêèñè àò ÷àïûá, àõòàðûá îâ ýÿçèðäè.Äöøìÿíèí ãÿëáè êèìè ó÷óã õàðàáà áèð êÿíäÝþðöíúÿ òàúèäàðû áöðöäö, àëäû ùåéðÿò;Õàðàáàëûãäà èêè ãóø îõóéóá äóðàðäû,Íÿüìÿëÿðè ïàäøàùûí êþíëöíäÿí äàùà äàðäû.Ïàäøàù äåäè: “Åé âÿçèð, áèð äèíëÿ áó àâàçû,Ñÿíúÿ áó ôèòâåðìÿíèí, ñþéëÿ, íÿäèð ìÿíàñû?”Âÿçèð úàâàá âåðäè êè: “Åé ÿñðèí ïàäøàùû, ìÿí,Íÿãë åäÿðÿì áó ùàëû, èáðÿò àëìàã èñòÿñÿí;

22

Áîø-áîøóíà îõóìóð ýþðäöéöíöç áó ãóøëàð,Îíëàðûí àðàñûíäà áèð êÿáèí ñþùáÿòè âàð.Áàõ, áó ãóøà âåðìèøäèð î áèðè þç ãûçûíû,Áó èñÿ ãàáàãúàäàí èñòÿéèð úåùèçèíè.Äåéèð: “Áó âèðàí êÿíäè âåðäèêäÿí ñîíðà ìÿíÿ,Áóíà áÿíçÿð áèð íå÷ÿ êÿíä âåðìÿëèñÿí éåíÿ”.Î áèðè ãóø äåéèð êè: “ßë ÷ÿê, ìÿíÿ äèë òþêìÿ,Ïàäøàùûí çöëìöíö ýþð, éåòÿð ãÿì-ãöññÿ ÷ÿêìÿ.ßýÿð ïàäøàù áó èñÿ, îíóí ñàéÿñèíäÿ ñÿí,Éöç ìèí áåëÿ õàðàáà êÿíä àëàúàãñàí ìÿíäÿí”.Áó ñþçëÿð àòÿø êèìè éàõäû Íóøèðÿâàíû,Èíëÿäèêúÿ éöêñÿëäè ýþéÿ àùû, ôÿüàíû.Àüëàäû, þç ÿëèéëÿ âóðàðàã þç áàøûíà,Áÿëëèäèð êè, çöëì åäÿí ãÿðã îëàð ýþç éàøûíà;Äÿðèí áèð ôèêðÿ äàëäû, äèøëÿéèá áàðìàüûíû,Äåäè: “Ãóøëàð äà àëìûø çöëìöìöí ñîðàüûíû.Çöëìöìëÿ, ðÿèééÿòèí úàíûíà îä âóðóðàì,Òîéóãëàðûí éåðèíäÿ áàéãóøëàð îòóðäóðàì.Áó äöíéàäà óéàí ìÿí, ñàéñûç äÿðä ÷ÿêÿúÿéÿì,Ýþðäöéöì áó èøëÿð÷èí áàøûìà äþéÿúÿéÿì.Áÿñ åòìÿçìè ñîéäóüóì áó õàëãû äèðè-äèðè,Óíóòìóøàì, îëìàéà, ìÿí ãèéàìÿòè, ãÿáðè?Íÿ âàõòàäÿê îëàúàã ìÿíèì áó ÿëèì óçóí?À÷ìûøàì þç áàøûìà þç ÿëèìëÿ ìèí îéóí.Òàíðû ìÿíÿ îíóí÷öí âåðäè ìöëêö, äþâëÿòèÊè, áèð ïèñ èø ýþðìÿéèì, óúàëäûì ÿäàëÿòè,Ïàäøàù åäèá, òóòäóëàð ìèñèìè áó ãûçûëà,Ìÿíÿ òàïøûðûëàíà ãóëàã àñìûðàì ÿñëà.Àäûìû ïèñëÿéèðÿì éàüäûðìàãëà ãÿì, ñèòÿì,Þçýÿéÿ çöëì åòìÿêëÿ þçöìÿ çöëì åäèðÿì.Ýÿðÿê èíñàô éàüàéäû èøèìäÿí âÿ ñþçöìäÿí,Íÿ òàíðûäàí óòàíäûì, íÿ àð åòäèì þçöìäÿí,Áó ýöí çöëì ìÿíèì ïåøÿì, ìÿíèì òàìàøàì îëäó.Ñàáàù ñþéëÿéÿúÿêëÿð ýþð íåúÿ áÿäíàì îëäó.Áþéëÿ áÿäÿí ëàéèãäèð, ìÿíúÿ éàíäûðûëìàüà,Áàõûíûç áèð ñèíÿìÿ ÷ÿêèëÿí ÷àðïàç äàüà.Íÿ âàõòàäÿê ñöðÿúÿê çöëìöì þç äþâðàíûíû,

23

Òþêÿúÿéÿì àáðûìû, þç õàëãûìûí ãàíûíû?Åòäèéèì ãóëäóðëóüó, íÿ ãÿäÿð ýöíàùûì âàð,Ãèéàìÿò ýöíö ìÿíäÿí áèð-áèð ñîðóøàúàãëàð,Ìÿí ùÿéàñûç îëìóøàì, íåúÿ õÿúèë îëìàéûì,Äàøöðÿêëè îëìóøàì, íåúÿ çÿëèë îëìàéûì?Áèëèðÿì êè, ëàéèãÿì òþùìÿòÿ, ìÿçÿììÿòÿ,Àïàðûðàì áóíëàðû þçöìëÿ ãèéàìÿòÿ.Ìèíäèéèì àò êè âàðäûð, áîéíóìà éöê îëàúàã,Ìÿíÿ áèð ÷àðÿ âàðñà, ÷àðÿñèçëèêäèð àíúàã.Áó ñàéñûç õÿçèíÿäÿí, áó ýþâùÿðäÿí, áèë ìöäàìÍÿðèìàí íÿ àïàðäû, ñþéëÿ íÿ ýþòöðäö Ñàì?Áþéëÿ ÿìÿëäÿí ñîíðà ùþêìðàíëûüûì, þëêÿ,Ìÿíÿ êþìÿê åäÿðìè? Ùåéùàò! Êèì áèëèð? Áÿëêÿ!..Øàù åëÿ áÿðê ãûçûøäû, åëÿ äÿéèøäè ùàëû,Íÿôÿñèíäÿí éóìøàëäû àòûíûí äÿìèð íàëû.×àïûá, þç ãîøóíóíà ýÿëèá ÷àòäûüû çàìàí,Áèð ãàéüû ãîðõóñóéëà ìÿñò îëäó áöòöí úàùàí.ßñàðÿòèí âÿ çöëìöí åâèíè åòäè òàðàú,Éîõñóë, êèìñÿñèçëÿðäÿí áèð äàùà àëìàäû áàú.Ãàëìàäû, áó þëêÿäÿ çöëìöíäÿí çÿððÿ ÿñÿð,Íóøèðÿâàí ÷îõ àäèë îëäó þëÿíÿ ãÿäÿð.Áó ýöí î éîõäóðñà äà áó âÿôàñûç äöíéàäà,Õàëãû îíó ùþðìÿòëÿ ýÿòèðèð äàèì éàäà.Õàëãûí ùàëûíà ãàëäû, ýþç îëäó þëêÿñèíÿ,Àäèë ñþçö éàçûëäû àäûíûí ñèêêÿñèíÿ.×îõ éàõøûëûãëà éåòäè áàøà þìðö, ùÿéàòû,Ùÿð êèì àëèì îëäóñà, àëäû î äà áó àäû.Ðàçû ñàë öðÿêëÿðè, þìðöí áîéó ñþçöíäÿí,Àëëàù äà ðàçû ãàëñûí áÿëêÿ ñÿíèí þçöíäÿí.Ýöíÿø ñöâàðèëÿðè ãîé ñÿíäÿí ðàçû ãàëñûí,Þçöí èíúèñÿí áåëÿ, ãîé äîñòëàðûí óúàëñûí.Àë äÿðäëè êþíöëëÿðè, ùÿêèì êèìè âåð äÿðìàí,Áåëÿëèêëÿ ñÿíè äÿ ãîéñóíëàð áèð ùþêìðàí.ßäàâÿòäÿí óçàãëàø, îëñóí ìÿùÿááÿòèí áîë.Àé êèìè, ýöíÿø êèìè éöêñÿê îë, úàâàíìÿðä îë,Éàõøûëûãëà ÷àòäûðñà ùÿð êÿñ èøèíè ñîíà,Éàõøû öç ýþñòÿðÿúÿê þç éàõøûëûüû îíà.

24

Áèð ãàéäà èëÿ äàèì äþâð åäÿí áó àñèìàíÉàõøûéà âÿ éàìàíà äöç ãèéìÿò âåðÿð ùÿð àí,Öç äþíäÿð ýöíàùûíäàí, ÷àëûø åëÿ èòàÿò,Õÿúàëÿòëèëÿð êèìè ÷ÿêìÿéÿñÿí õÿúàëÿò,...Öçð ýÿòèðìÿ, ñÿíäÿí èñòÿìÿìèøëÿð ùèéëÿ,Ñÿíäÿí èñòÿíèëÿí øåé éàëíûç ÿìÿëäèð, äèíëÿ.Ñþçëÿ êå÷ñÿéäè èøëÿð, ÿñëà îëìàçäû äÿðäè,Íèçàìèíèí øþùðÿòè ôÿëÿéÿ éöêñÿëÿðäè.

ÑÖËÅÉÌÀÍ Âß ßÊÈÍ×È

Èñòèðàùÿò ÷àüûíäà ñåéðÿ ÷ûõäûüû çàìàí,Ðàñò ýÿëäè ñàô öðÿêëè áèð àäàìà Ñöëåéìàí.Þç êþ÷öéëÿ, òàõòèëÿ éàøûë ÷þëëöêäÿ äóðäó,Úàù-úàëàëëû òàõòûíû ìèíà òàõò öñòÿ ãóðäó.×þëäÿêè ÿêèí÷èíèí ùÿðÿêÿòè, ýþðêÿìèÑöëåéìàíûí ãÿëáèíäÿ àðòûðäû äÿðäè, ãÿìè.Åâèíäÿ ñàõëàìàéûá áèð îâóú òàõûë áåëÿ,Ùàìûñûíû ñÿïìèøäè áó ãî÷à êÿíäëè ÷þëÿ.Ùÿð òÿðÿôÿ áàõäûãúà, áöòöí áèð ÷þë áîéóíúàÁÿðÿêÿòëè ñöíáöëëÿð ãàëõìûøäû õåéëè óúà.Ýþðöíúÿ ÿêèí÷èíè éàøàäàí áó ñöíáöëö,À÷ûëäû Ñöëåéìàíûí ãóø êèìè áèðäÿí äèëè!Ñþéëÿäè êè: “Åé ãîúà, úàâàíìÿðä îë ùÿð çàìàí,Ãóðòàðìàçäû éåñÿéäèí äÿðéàòÿê òàõûëûíäàí!Ñÿí òîð äåéèëñÿí, òîõóì ñÿïìÿê éàðàøìàç ñÿíÿ,Áîø-áîøóíà äàíûøûá ãóø äèëè òþêìÿ ìÿíÿ.Áåëèí éîõäóð, òîðïàüû ãàçûéûá ÿçàá ÷ÿêìÿ,Áèð äàìëà ñó òàïìàñàí øîðàíäà àðïà ÿêìÿ.Áèç êè, ñóëó éåðëÿðÿ òîõóì ñÿïèá íÿ àëäûã,ßêäèéèìèç ùå÷ îëäó, éåíÿ ÿëèáîø ãàëäûã.Ñÿí áó òîõóì éàíäûðàí ñóñóç âÿ ãóðàã ÷þëäÿÍÿ áÿùðÿ ýþðÿúÿêñÿí, íÿ åäÿúÿêñÿí ÿëäÿ?”Ãîúà úàâàá âåðäè êè: “Ñþçëÿðèìäÿí èíúèìÿ,Ñóäàí, òîðïàãäàí ìÿíèì ùå÷ íÿ ýÿëìÿç âåúèìÿ;Éîõäóð ãóðóéëà, éàøëà áèð èøèì çÿððÿ ãÿäÿð,

25

Ìÿí áèð òîõóì ñÿïÿíÿì, òàíðûéñà êþìÿê åäÿð,Ìÿíèì áåëèìèí òÿðè ñóéóìäóð, áóëàüûìäûð,Éåð ãàçàí, òîðïàã àòàí áåëèìñÿ äûðíàüûìäûð.Þëêÿ äÿðäè ÷ÿêÿðÿê îëìàéûðàì áèàðàì,Áÿñèìäèð áó äàíÿëÿð ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, âàðàì,Ìóøòóëóã âåðñèí êèìñÿ èíàíûðàì êè, ìÿíÿÂåðÿúÿê áèð äàíÿäÿí àçû, éåääè éöç äàíÿ.Òîõóìó øåéòàí èëÿ øÿðèê ÿêìÿñÿì ÿýÿð,Áèð äàíÿäÿí éåääè éöç äàíÿ éåòèøÿð, äÿéÿð.Éàõøû úèíñ òîõóì ñÿïñÿí ÿââÿëúÿ áó òîðïàüàÑöíáöëöí äöéìÿëÿðè òåç áàøëàð ÷ûðòëàìàüà.Ùÿð áèð éàðàäûëìûøà, ÿçÿëäÿí áèð ãàéäà âàð:Þç áÿäÿíèíÿ ýþðÿ òèêÿðëÿð òÿçÿ ïàëòàð.×ÿêÿ áèëìÿç éöêöíö Èñàíûí ùÿð áèð åøøÿê.Ùÿð áàøñà îëà áèëìÿç äþâëÿòÿ ìÿùðÿì, äèðÿê.ßýÿð ãàáàí éåéÿð ôèëèí áîéíóíó ãîïàðàðàã,Ãàðûøãà ÷ÿéèðòêÿíèí ãû÷ûíû éåéÿð àíúàã.Äÿíèçÿ ìèí ÷àé àõàð, î éåíÿ ñàêèò äóðàð,Àðõà áèð ñåë ýÿëÿíäÿ ÷àëõàíûá ùàé ãîïàðàð.Áó ëàúèâÿðä ýþéëÿðäÿ, áó ñîíñóç êàèíàòäàÙÿð êÿñ þçöíÿ ýþðÿ áèð éåð òóòóð ùÿéàòäà.Ìÿòàíÿòëè äþâëÿòÿ ëàéèã ùÿð àäàì ýþðúÿê,Éöêöí àç-÷îõëóüóíäàí ÿñëà ãîðõìàñûí ýÿðÿê,Íàç ÷ÿêìÿê ùÿð àäàìûí èøè, ãûëûüû äåéèë,Áÿëëèäèð êè, ùÿð ãàðûí ñèðð äàüàðúûüû äåéèë.Ñþçö óçàòìàã íÿäèð? Áó ùàìûíûí èøèäèð,×ÿòèíëèêëÿðÿ äþçìÿê Íèçàìèíèí èøèäèð.

ÑÓËÒÀÍ ÑßÍÚßÐ Âß ÃÀÐÛ

Çöëì åäèá áèð ãàðûéà ÷îõ óääóðìóøäóëàð ãàí,Î äà Ñóëòàí Ñÿíúÿðèí òóòàðàã éàõàñûíäàí,Äåäè êè: “Ñÿíäÿ èíñàô àç ýþðìöøÿì, ãóëàã àñ,Ñÿíäÿíñÿ ýþðäöéöì çöëì ÿñëà ùåñàáà ñûüìàç.Áèð êåôëè äàðüà ýÿëèá åâèìäÿ ìÿíè ñþéäö,Ñàëûá òÿïèê àëòûíà äîéóíúà äþéäö, äþéäö.

26

Ìÿí ýöíàùñûç ãàðûíûí ñà÷ëàðûíà àòäû ÿë,Öçö öñòÿ ñöðöäö åâäÿí ÷þëÿ ÿëáÿÿë.Úàìààò àðàñûíäà ñþéöá ìÿíè, ãóäóðäó,Åâèìèí ãàïûñûíà çöëìöí ìþùðöíö âóðäó.Äåäè: “Åé ãîçáåë ãàðû, ñþéëÿ, ôèëàí ýåúÿäÿ,Ôèëàíêÿñè êèì âóðäó éàøàäûüûí êö÷ÿäÿ?”Åâèìè ÷îõ àõòàðäû, ãàòèë ùàðäàäûð, äåéÿ.“Åé ïàäøàù, áó ùÿãàðÿò ñûüàðìû éåðÿ-ýþéÿ?Äàðüàíûí ñÿðõîøëóüó îëìóø áó èøÿ ìàéà,Áÿñ íèéÿ ìÿí éàçûüû ñàëûð ñûõìà-áîüìàéà.Âèëàéÿòè ñîéóðêÿí ïàäøàùûí àäàìëàðû,Úèíàéÿòêàð îëàðìû áóíäà ìÿýÿð áèð ãàðû?Áó çöëìÿ ÿë àòàðêÿí õàëã àðàñûíäà äàðüàÌÿíèì èñìÿòèì, ñÿíèí ÿäëèí äöøäö àéàüà.Áó éàðàëû ñèíÿìäÿí áèð äÿ àõûòäûëàð ãàí,Þçöìö èòèðìèøÿì, ãàëìàìûøäûð ìÿíäÿ úàí.Åé øàù! Äàäà ÷àòìàñàí, îëàð öðÿéèì êàáàá,Ãèéàìÿòèí ýöíöíäÿ ÷ÿêèëÿð ñÿíäÿí ùåñàá.Àù, ñÿíäÿ íÿ ÿäàëÿò, íÿ ìÿðùÿìÿò ýþðöðÿì,Ìÿí ñÿíäÿ ñîíñóç çöëì âÿ ÿçèééÿò ýþðöðÿì.Ðÿèééÿòÿ ùÿð çàìàí êþìÿê åòìÿëè ïàäøàù,Ñÿíäÿí õàðëûãäûð ýÿëÿí áèçÿ, îë áóíäàí àýàù.Áèð ùöíÿð äåéèë àëìàã éåòèìëÿðèí ìàëûíû,Áóíà ìÿðäëèê äåìÿçëÿð, äöøöí èøèí äàëûíû.×àïäûðûá ãàðûëàðû, þëäöðòìÿ, ýÿë, àúûíäàí,Îíëàðûí, ýÿë, óòàí áèð ãàð êèìè àü ñà÷ûíäàí.Þçöí ãóëêÿí åäèðñÿí øàùëûã èääèàñû ñÿí,Çàëûìñàí, çèéàíêàðñàí, àõûð êè, øàù äåéèëñÿí.Øàù þëêÿíèí èøèíè íèçàìà ñàëñûí ýÿðÿê,Ùÿð çàìàí ðÿèééÿòèí ãåéäèíÿ ãàëñûí ýÿðÿê,Òà êè, ùàìû ùþêìöíÿ åòñèí ùþðìÿò, ÿéñèí áàø,Êþíöëëÿð îíó áèëñèí þçöíÿ áèð äîñò, ñèðäàø.Èøëÿðèíëÿ àëÿìè àëò-öñò åéëÿìèñÿí ñÿí,Ñþéëÿ, áèð þçëöéöíäÿ íÿ ùöíÿð ýþñòÿðìèñÿí?Áèð çàìàíëàð òöðêëÿðèí ÷îõ éöêñÿêäè äþâëÿòè,Áÿéÿíèëäè ùÿð éàíäà þëêÿñè, ÿäàëÿòè,Äàüûëäû øÿùÿðëèíèí åâè ñÿíèí ÿëèíëÿ,

27

ßêèí÷èíèí õûðìàíû äÿíñèç ãàëäû ñÿíèíëÿ.Þëöìöí äÿùøÿòèíäÿí ãîðõóá áèð ùåñàá àïàð,Íþâáÿ ñÿíÿ äÿ ÷àòàð, ÿëèíè åéëÿ ùàñàð.ßäàëÿò ÷ûðàüûíäûð éîëóíäà, îëìà íàøû,Áó ýöíöíäöð ñàáàùûí ÿí ìåùðèáàí éîëäàøû.Ãàðûëàðû ñþçöíëÿ øàä åò, ñåâäèð þçöíö,Ñÿí áó ãîúà ãàðûíû óíóòìà, ýÿë, ñþçöíö.×ÿêèí, ÷àðÿñèçëÿðèí äàüûòìà âàð-éîõóíó,Áÿëêÿ î ãÿìëèëÿðèí éåìÿéÿñÿí îõóíó.Ñÿí êè, ùÿð áèð áóúàüà îõ àòûðñàí áó ãÿäÿð,Àúëàðûí ãàðüûøûíäàí, ñþéëÿ, ãàôèëñÿí ìÿýÿð?Óíóòìà êè, äöíéàíû ôÿòù åòìÿéÿ à÷àðñàí.Äöíéàäà çöëì åòìÿéÿ ñÿí êè, éàðàíìàìûñàí.Ñÿí ùþêìäàð îëìóñàí – éåòèøÿñÿí ùàðàéà,Äàèì ìÿëùÿì ãîéàñàí âóðóëàí ùÿð éàðàéà.Çÿèôëÿðèí àäÿòè ñÿíÿ íàç åëÿìÿêäèð,Ñÿíèí âÿçèôÿí èñÿ îíëàðà úàí äåìÿêäèð.Ùÿð çàìàí ðÿèééÿòèí äèëÿéèíÿ ãóëàã àñ,Öðÿêäÿí ìÿçëóìëàðûí öðÿéèíÿ ãóëàã àñ”.Õîðàñàíû àëàíäàí ñîíðà î, Ñóëòàí ÑÿíúÿðÁó ñþçö àñàí áèëèá, ÷ÿêäè ÷îõ áþéöê çÿðÿð.Áó äåâðäÿ íÿ èíñàô, íÿ äÿ ÿäàëÿò ãàëìûø,Îíëàð ó÷óá ñèìöðüöí ãàíàäûíäà éóðä ñàëìûø.Àáûð, ùÿéà ãàëìàäû òÿðê åòäè áó ÷àðäàüû,ßùäÿ âÿôà àòûáäûð áó àñûëû òîðïàüû.×îõ äàíûøäû, ãàëõ, éåòÿð, áó øàèðëèê èëùàìûÃàíà äþíìöø ãÿëáèíÿ ãàí ãîéìóøäóð, Íèçàìè!

ÊßÐÏÈÚÊßÑßÍ ÊÈØÈÍÈÍ ÄÀÑÒÀÍÛ

Øàì øÿùÿðèíäÿ õåéëè ãîúà áèð êèøè âàðäû,Ïÿðè êèìè, úèí êèìè úàìààòäàí ãà÷àðäû.Òîõóéàðäû þçöíÿ éàøûë îòëàðäàí êþéíÿê,Î, ðóçè ãàçàíàðäû ùÿð ýöí êÿðïèú êÿñÿðÿê.Ïÿùëÿâàíëàð ÿëèíäÿí ãàëõàí äöøäöéö çàìàí,Ãÿáèðäÿ î êÿðïèúäÿí äöçÿëäÿðäèëÿð ãàëõàí.

28

Ùÿð þëöéÿ îëóðêÿí îíóí êÿðïèúè íèãàá,Ýöíàùêàð äà îëñàéäû, îíà éîõ èäè ÿçàá.Þç èøèíÿ ìÿøüóëêÿí áèð ýöí î ãîúà êèøè,Ôÿëÿéèí þç ÿëèéëÿ áèð äàùà àðòäû èøè.Áèðäÿí-áèðÿ áèð ýþçÿë îüëàí ýþðöíäö ýþçÿ,Ãîúàíûí ãàðøûñûíäà äóðóá áàøëàäû ñþçÿ:“Áó äöøêöíëöê íÿäèð, íÿ, íÿäÿí äöøäöí áó ùàëà?Åøøÿê êþëÿëÿð èøëÿð áåëÿ ïàë÷ûã, ñàìàíëà.Òîðïàüûí ãàëõàíûíà ãûëûíú âóðìà áó ãÿäÿð,Ãàëõ êè, ñÿíäÿí áèð ãàðûí ÷þðÿê ÿñèðýÿìÿçëÿð.Áó êÿðïèúèí ãÿëèáè éàíñûí äåéÿ îäà àò,Áàøãà áèð ñÿíÿò òàïûá, èøëÿ ìóðàäûíà ÷àò!Íÿ âàõòàäÿê äàø-êÿñÿê ÿçÿúÿêñÿí, ñþéëÿ, ñÿí?Ñóäàí, ïàë÷ûãäàí ÿëäÿ íÿ ùàñèë åäÿúÿêñÿí?Ãîúàñàí, òóò þçöíö àùûëëàðà áÿðàáÿð,Úàâàíëàðûí èøèíè ñÿí úàâàíëàðà ãàéòàð”.Ãîúà äåäè: “Úàâàíñàí, áåëÿ úàùèëëèê åòìÿ!ßë ÷ÿê àúû ñþçëÿðäÿí, ìÿíÿ àüûë þéðÿòìÿ!Ãîúàëàð êÿðïèú êÿñÿð, ñîí ýöíëÿðè éàøàéàð!ßñèðëÿðñÿ ùÿð çàìàí éöê ÷ÿêÿð, éöê äàøûéàð.Îíóí÷öí þéðÿòäèì êè, ÿëèìè áó ñÿíÿòÿ,Áèð ýöí ñÿíÿ ÿë à÷ûá äöøìÿéèì õÿúàëÿòÿ.Äåéèëÿì ùå÷ êÿñÿ õÿçíÿäÿí þòðö ìþùòàú,ßëèìèí çÿùìÿòèéëÿ òîõäóð ýþçöì, äåéèë àú.Ìÿíè áó ðóçè ö÷öí ýöíàùêàð ñàéìà, áÿñäèð,Äöøöíñÿí áèëÿðñÿí êè, äåäèêëÿðèí ÿáÿñäèð”.Ýþçÿë îüëàí ñàðñûëäû ãîúàíûí áó ñþçöíäÿí,Îðäà äóðìàäû ýåòäè, éàø àõûäûá ýþçöíäÿí.Äöíéàýþðìöø àäàìäû ñþéëÿäèéèì áó ãîúà,Þç èøèéëÿ ùàìûíûí ýþçöíäÿ îëäó óúà.

ÉÀÐÀËÛ ÁÈÐ ÓØÀÜÛÍ ÄÀÑÒÀÍÛ

Àçàäÿ áþéöìöøëÿð úÿðýÿñèíäÿí áèð óøàãÈêè-ö÷ ùÿìéàøèëÿ ÷þëÿ ÷ûõäû êåôè ÷àü.Åëÿ êè éîëà äöøäö áó óøàã, áèðäÿí-áèðÿ,Éöéöðÿðêÿí àéàüû ñöðöøäö, äÿéäè éåðÿ.

29

Åëÿ áÿðê éûõûëäû êè, ñûíäû áèðäÿí àéàüû,Ãûðûëìûøäû ÷îõ éàìàí âàðëûüûíûí äàéàüû.Óøàüûí éàøûäëàðû áàòäûëàð áóíäàí ãÿìÿ,Ùåé ÷àðÿ àõòàðäûëàð áó ãÿìÿ, áó ìàòÿìÿ,Îíó ñåâÿí áèð óøàã äåäè: “×àðÿ âàð ýåð÷ÿê,Ýÿëèí îíó ãóéóíóí ëàï äèáèíäÿ ýèçëÿäÿê.Òà êè, áèð ýöíäöç êèìè îëìàñûí àøêàð áó ñèðð,Àòàñûíäàí õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê éàõøû äåéèëäèð”.Îðäàêû óøàãëàðäàí óçàãýþðÿí áèð íÿôÿðØèêÿñò îëìóø óøàüûí, äöøìÿíèéäè, ìöõòÿñÿð.Áó ùàëû þë÷öá-áè÷äè, ñîíðà äöøöíäö áèð àç,Þç-þçöíÿ äåäè êè, áó ñèðð ýèçëèíäÿ ãàëìàç.Ìÿí êè, ùÿìèí óøàüûí áèð äöøìÿíèéÿì, äåìÿê,Áó èøè åøèäÿíëÿð éÿãèí ìÿíäÿí áèëÿúÿê.Óøàüûí àòàñûíà ýåäèá òåç âåðäè õÿáÿð,Î äà ýÿëèá îüëóíà ÷àðÿ ýþðäö áèðòÿùÿð.Ùÿð êèìäÿ êè, âàðäûðñà àüûëëûëûã úþâùÿðè,Î áàúàðàð ùÿð èøè, ïàðëàð îíóí ýþâùÿðè.Ôÿëÿêëÿðèí áÿíäèíè à÷àð àíúàã î ãî÷àã.Êè, áàñà áèëñèí îíóí áàøûíà áèð ýöí àéàã.Ôÿëÿéèí àç-÷îõóíà ýþç éóìàí ýöíäÿí áÿðè,Íèçàìèíèí èøëÿðè êå÷ìèøäèð ôÿëÿêëÿðè.

ØÀÙ Âß ÕÈÄÌßÒ×È

Ãÿäèìäÿ áåëÿ áèð ðÿâàéÿò âàðìûøÊè, Ìÿðâ þëêÿñèíäÿ áèð øàù éàøàðìûøÁèð íå÷ÿ êþïÿéè çÿíúèðëÿéÿðÿê,Áÿíäëÿðäÿ ñàõëàðäû îíëàðû äèâòÿê.Èòëÿðäÿ ÿæäàùà ãöââÿòè âàðäû,Äÿâÿíèí áîéíóíó ãîïàðàðëàðäû.Àúûãëàíàí çàìàí øàù áèð íÿôÿðÿ,Àòàðìûø éàçûüû ãóäóç èòëÿðÿ.Øàùûí ãÿçÿáèíÿ äöøñÿéäè ùÿð êÿñ,Êþïÿêëÿð äàüûäûá éåéÿðäè äèíìÿç.Øàùûí éàõûí îëàí àäàìëàðûíäàíÀüûëëû, êàìàëëû áèð íÿôÿð úàâàí

30

Ãîðõäó êè, äîñòëàðû ãûðàí áó úÿëëàäÝöíëÿðèí áèðèíäÿ îëñóí îíà éàä.Îíóí àùóñóíó þç âÿðäèøèéëÿÑûíàãäàí êå÷èðñèí êþïÿê äèøèéëÿ.Èòëÿðäÿí ãîðõàðàã, ìèí ùÿéÿúàíëàÎ ýåäèá äîñòëàøäû èò ñàõëàéàíëà.Èòëÿðèí éàíûíà ýÿëúÿê ùÿð êÿðÿ,Áèð ãîéóí àòàðäû âÿùøè èòëÿðÿ.Áó éîëëà áÿñëÿíäè, ñàõëàíäû èòëÿð,Î ýÿíúäÿ ãàëìàäû ãîðõóäàí ÿñÿð.Î ÿëèà÷ûüû ýþðÿí ùÿð êþïÿêÎíà ãóë îëìóøäó, áîéóí áöêÿðÿê.Áèð ýöí àúûãëàíäû øàù î úàâàíà,Öçöíö, ýþçöíö òóðøóòäó îíà.Úÿëëàäà ÿìð åòäè ùàìàí çöëìêàð:“Áó ýÿíúè áó ñààò èòëÿðÿ àïàð!”Î èòìÿúàçëûëàð èòëèê åòäèëÿð,Èò ïàé ãàïàí êèìè àëûá ýåòäèëÿð.Ýÿíúèí ÿë-ãîëóíó áàüëàéûá ùàìàí,Èòëÿðÿ àòäûëàð îíó êÿíàðäàíÎ äÿìèðïÿíúÿëè, î ïÿëÿíý èòëÿðßââÿëúÿ úàâàíà ùöúóì åòäèëÿð.Àíúàã òàíûéûíúà áàõûá äóðäóëàð,Ãóéðóã áóëàéàðàã áîéóí áóðäóëàð,Ùàìûñû éåðÿ éàòäû öçëÿðè öñòÿ,Éàòäûëàð áàø ãîéóá äèçëÿðè öñòÿ.Ýÿíúÿ äàéÿ êèìè îëäóëàð, áèëñÿí,Áèð ýöí ýÿëèá êå÷äè áóíóí öñòöíäÿí.Öçöíö ýþñòÿðäè àü ñÿùÿð éåíÿ,Áîéàíäû öôöãëÿð ãûçûë ðÿíýèíÿ.Øàù ïåøìàí îëäó þç òóòäóüóíäàí,Éàõûí íÿäèìëÿðÿ ñþéëÿäè áó àí.“Äöíÿí î ýöíàùñûç àùóúóüó ìÿíÑÿùâ åäèá èòëÿðÿ âåðäèì ÿëèìäÿí.Áèð áàõûí ýþðöí êè, î ãóäóç èòëÿðÝÿíúèí âöúóäóíäàí ãîéäóìó ÿñÿð?”Èòëÿðè ñàõëàéàí ýÿëäè ÷àïàðàã,

31

Äåäè êè: “Åé øàùûì, ñÿí ñèððÿ áèð áàõ,Áó ýÿíú èíñàí äåéèë, ìÿëÿêäèð, ìÿëÿê,Îíó ñàéÿñèíäÿ ñàõëàéûð ôÿëÿê.Ãàëõ, ýÿë, áèð îíäàêû èøûüà áàõ ñÿí,Òàíðû ñÿíÿòèíè áÿëêÿ ýþðÿñÿí.Èòëÿðèí àüçûíäà ñàü îòóðìóøäóð.Îíëàðûí àüçûíà ìþùöð âóðìóøäóð.Î ÿæäàùàöçëö úàíàâàð èòëÿðÎíóí òöêöíÿ äÿ âåðìÿìèø çÿðÿð.Øàù ÿìð åòäè êè: “Äàéàíìàã îëìàç,Î ÿëäÿí ýåòìèøè òåç åäèí õèëàñ”.Èòëÿðèí éàíûíäàí, éîë ìÿìóðëàðûÝÿíúè ýÿòèðäèëÿð, ñàðàéà ñàðû.Øàù ùåéðàí ãàëäû êè, î èýèä úàâàíÍåúÿ úàí ãîðóìóø î ãóäóçëàðäàí.Àüëàéà-àüëàéà ýþç éàøû òþêäö,Îíäàí öçð èñòÿéèá, äèç öñòÿ ÷þêäö.Äåäè êè: “À÷, ñþéëÿ ñÿí, åé ãÿùðÿìàí,Íåúÿ úàí ãóðòàðäûí î ãóäóçëàðäàí”.Ýÿíú äåäè: “ßââÿëúÿ ÷ÿêèíèá ñÿíäÿí,Òèêÿëÿð àòìûøäûì î èòëÿðÿ ìÿí.Åòäèéèì éàõøûëûãëàð ýåòìÿäè ùÿäÿð,Èòëÿð þç àüçûíû ìþùöðëÿäèëÿð.Ëàêèí ãóëëóã åòäèì äöç îí èë ñÿíÿ,Àõûðäà áó úöðÿ ùàãã âåðäèí ìÿíÿ.Ñÿí ìÿíè èòëÿðÿ àòäûíñà ÿýÿð,Éàõøû êè, äîñò éåéÿí äåéèëìèø èòëÿð.Äîñòëóüó ñÿíäÿ éîõ, èòäÿ ýþðäöì ìÿí,Èò áèëÿí ùþðìÿòè àéàãëàäûí ñÿí.Èò ñÿíÿ äîñò îëàð, áèð ñöìöê àòñàí,Íàìÿðä ãÿäèð áèëìÿç, îëñàí äà ãóðáàí”.Øàù ùåéðàí ãàëäû êè, áó íÿ ùèêìÿòäèð,Áèëäè êè, ñÿàäÿò – èíñàíèééÿòäèð;Ãÿôëÿò éóõóñóíäàí àéûëäû áèðäÿí,ßë ÷ÿêäè èòëèêäÿí, èòïÿðÿñòëèêäÿí...Áóíó ñþéëÿìÿêäÿ áèð ìÿãñÿäèì âàð:Ñÿõàâÿò ãÿëÿäèð, î, úàí ãîðóéàð.

32

Ìÿúíóí áÿñëÿäèêúÿ î ùåéâàíëàðû,×ÿêäè äåâðÿñèíÿ áèð úàí ùàñàðû.Ùàñàð ÿòðàôûíäà ýÿçÿí ùÿð ùåéâàíÌÿúíóíóí èøèíÿ éàðàðäû ùÿð àí,Áèð éåðäÿ äóðñà äà, ãàëõñà äà ÿýÿð,Éàíûíäàí ýåòìÿçäè äîñòó âÿùøèëÿð.Ìÿúíóíà áÿíçÿñÿí èíñàíëûãäà ñÿí,Äöíéàäà íÿ ãöññÿ, íÿ äÿðä ÷ÿêÿðñÿí.Õÿëèôÿ äÿ éåñÿ ñöôðÿíäÿ íåìÿò,Éåìÿéè ñÿíäÿíñÿ, ãóëóíäóð, ÿëáÿò.

ÕÅÉÈÐ Âß ØßÐ

×èí ãûçû ñþéëÿäè: – Èêè íîâúÿâàíÁàøãà áèð øÿùÿðÿ îëäóëàð ðÿâàí.Éåìÿéÿ àçóãÿ ýþòöðöá ùÿðÿ,Ãîéóá ùåéáÿñèíÿ ÷ûõäû ñÿôÿðÿ.Ýÿíúèí áèðè Õåéèð, áèðèñè Øÿðäè,Îíëàð àäëàðûòÿê èøëÿð ýþðÿðäè.Áèð-èêè ýöí ýåäèá ìÿíçèë àøäûëàð,Éàíëàðûíäà îëàí àçóãÿ êè âàð,Øÿð ñàõëàéûð, Õåéèð éåéèá-è÷èðäè;Î ÿêèð, áó èñÿ áóüäà áè÷èðäè.Ýåäèðäè éàíàøû úàâàíëàð áåëÿ,Áèðäÿí éåòèøäèëÿð èñòè áèð ÷þëÿ.Áó ÷þë òÿíäèð êèìè áèð îäëó éåðäè,Äÿìèðè éóìøàëäûá ìóì åéëÿéèðäè.Þëêÿéÿ ãóðàãëûã àòìûø ÿëèíè,Äþíäÿðìèø ñÿìóìà øèìàë éåëèíè.Øÿð éàõøû áèëèðäè – éîëó óçàãäûð,Ñóñóç õàðàáàäûð, õåéëè ãóðàãäûð.Õÿëâÿòè ìÿøêèíÿ ñó äîëäóðóá Øÿð,Äöðð êèìè ýèçëÿäè, âåðìÿäÿí õÿáÿð.Õåéèð: “Éÿãèí, éîëäà ñó âàð”, äåéèðäè,Ùÿð òÿðÿô ñóñóçäó, î áèëìÿéèðäè.Áåëÿúÿ áöðêöäÿ õåéëè ýåòäèëÿð,

33

Éîðóá þçëÿðèíè ùÿëàê åòäèëÿð.Éåääè ýöí ýåòäèëÿð ãûçüûí ÷þë áîéó,Ãóðòàðäû, çàâàëëû Õåéèðèí ñóéó.Ñóäàí éîëäàøûíà âåðìÿäè õÿáÿð,Áèð êÿëìÿ äèíìÿäè, äàíûøìàäû Øÿð.Õåéèð áÿäýþâùÿðäÿí îëäó õÿáÿðäàð,Ýþðäö êè, ìÿøêèíèí è÷èíäÿ ñó âàð,Àðàáèð õÿëâÿòè þç éîëäàøûíäàíÐåéùàí øÿðàáûòÿê ñóéóí áàøûíäàíÈ÷èðäè Øÿð, ñóñóç éàíûá äà, àíúàã,Õåéèð äèíìÿéèðäè, òèêìèøäè äîäàã.Î ñóñóç, ñóëóíóí ýþðöá èøèíè,Ñîðäó éîë áîéóíúà ãÿìäÿí äèøèíè.Íÿùàéÿò, úèéÿðè ãóðóäó, éàíäû,Åíäè êèðïèêëÿðè, ýþçö ãàïàíäû.Ýöíîðòà ÷àòàíäà ïîçóëäó ùàëû.Ñóñóç àëûøìàçìû äàüëàð ìàðàëû?Éàíûíäà îä ðÿíýëè úöò ëÿëè âàðäû,Ñóéó äàøäà èäè, ñàíìà àõàðäû,Äàìûðäû ýèçëèúÿ îíëàðäàí ñó ÷îõ,Äàìûðäû ýþç ö÷öí, àüûç ö÷öí éîõ.À÷äû Õåéèð ëÿëè ýþñòÿðèá Øÿðÿ,Ãîéäó ãàáàüûíäà, ÿëáÿÿë éåðÿ,Äåäè êè: “Éàíüûíäàí þëäöì, êþìÿê åò.Ñþíäöð àòÿøèìè, éàíäûì, ìÿðùÿìÿò!Áèð è÷èì ñàô ñó âåð, èìäàäûìà ÷àò.Éà ìÿðäëèê óúóíäàí áàüûøëà, éà ñàò.Áó ãîøà ýþâùÿðè þç ñóéóíà ñàë,Ñó âåð, ýþâùÿðèìèí áèð ãåéäèíÿ ãàë”.Òàíðû ãÿçÿáèíÿ ýÿëìèø, çàëûì Øÿð,Ýþðäö àäû êèìè éàðàìàç èøëÿð.“Áó äàøäàí äåäè êè, éîíìà ýÿë áóëàã,Ìöìêöíìö äöíéàäà ìÿíè òîâëàìàã?Âèðàíÿäÿ ýþâùÿð âåðèðñÿí ìÿíÿÊè, àáàä øÿùÿðäÿ àëàñàí éåíÿ?Áåëÿ êÿëÿêëÿðÿ óéàðìû ùå÷ Øÿð?Ìÿí êè ùèéëÿýÿðÿì, äèâäÿí ùèéëÿýÿð.

34

Íÿ çàìàí àõòàðñàì, ÿýÿð ìÿí ÷àðÿ,Ýÿëìÿç ùèéëÿëÿðèí ñÿíèí, áèë, êàðà.Éàõàìäàí ÿë ýþòöð, ùèéëÿäÿí ÿë ÷ÿê,Éöç ìèí èøëÿòìèøÿì ìÿí áåëÿ êÿëÿê,Ãîéìàðàì áàøûíà ÷ÿêÿñÿí ñóéó,Àáðûìû òþêÿñÿí áèð øÿùÿð áîéó.Ìÿí íåúÿ ýèçëèíäÿ àëûì ýþâùÿðè,Øÿùÿðÿ ÷àòûíúà àëàñàí ýåðè.Èñòÿéèðÿì åëÿ áèð ýþâùÿð ñÿíäÿí,Àëà áèëìÿéÿñÿí ýåðèéÿ ìÿíäÿí”.Õåéèð äåäè: “Íÿäèð î ñþéëÿ ýþðÿê?Èñòÿäèéèí äöððö òàïûá äà âåðÿê”.Øÿð äåäè: “Î ýþâùÿð èêèúÿ ýþçäöð,Áó îíäàí, î áóíäàí äàùà ÿçèçäèð,Ýþçöíö ñàòìàñàí, áóíó éàõøû áèë,Áó ñóäàí è÷ìÿéèí ùå÷ ìöìêöí äåéèë”.Õåéèð ñþéëÿäè êè: “Ãîðõìàéûðñàí ñÿí,Îä àëûá éåðèíÿ áîø ñó âåðèðñÿí?Òóòàã êè, áó ÷åøìÿí îëäó ýóâàðà,Ýþç ÷ûõàðìàã ñÿíè éåòèðìÿç âàðà.Ãàëàðñàì ýþçöìÿ ùÿñðÿò ÿýÿð ìÿí,Íÿ õåéèð ðàñòûìà ýÿëÿí ÷åøìÿäÿí?Ìöìêöí èêÿí ãûçûë àëìàã ñó ö÷öí,Øèðèí ñó éåðèíÿ ýþç àëìàã íå÷öí?Ëÿëèì, íÿéèì âàðñà, àë åéëÿ ìÿäÿä.Éåðäÿ ãàëàíûíà âåðÿðÿì ñÿäÿã.Àíä îëñóí î áþéöê ïÿðâÿðäèýàðà,Áóíäàí øàä îëàðàì, ýÿëìÿðÿì çàðà.Àíúàã èíñàô åéëÿ, ýþçöìÿ äÿéìÿ,Áèð ñîéóã ñó ö÷öí äîñòëóüó ÿéìÿ”.Øÿð úàâàá âåðäè êè: “Áó ÿôñàíÿäèð,Öðÿéè éàíàí÷ûí áèð áÿùàíÿäèð”.Õåéèð áó ðÿôòàðà ãàëäû õåéëè ìàò,Ñó ö÷öí ýþç ñóéó àõûòäû, ùåéùàò,Ýþðäö êè þëÿúÿê, ÿëäÿí ýåäèð úàí,Õèëàñ îëìàéàúàã úàí éàíüûñûíäàí.Ãÿëáèíè àëäàòäû ñîéóã ñó èëÿ,

35

Ñóäàí ãà÷ìàìûøäûð, áèð ñóñóç áåëÿ.Äåäè: “Áû÷àã ýÿòèð, õÿíúÿð ýÿòèð, ýÿë,Ñó âåð è÷èì, þìðÿ ãûéìàäàí ÿúÿë.Îäëàíûá àëûøàí, àëîâëàíàí áóÃûçüûí àòÿøèìè ñþíäöð, ñÿïèá ñó”.Çÿíí åòäè áó ÿçàá, áó ãîðõó êå÷ÿð,Î ñààò áèð óäóì ñó àëûá è÷ÿð.Áó ùàëû ýþðöíúÿ ñèéèðèá õÿíúÿð,Ãóø êèìè øûüûäû Õåéðèí öñòÿ Øÿð.Õÿíúÿðè ÷ûðàüà ÷àëäû, ãàíìàäû,×ûðàüû ñþíäöðäö, ãÿëáè éàíìàäû.Íÿðýèçè åéëÿäè ýöë ðÿíýèíäÿ àë,Úöò ýþâùÿð ãîïàðäû òàúäàí î äÿðùàë.Þìðöíö éàçûüûí ñàëûá çàâàëà,Ñó äÿõè âåðìÿéèá äöçÿëäè éîëà.Áöòöí øåéëÿðèíè, ëÿëèíè ñîéäó,Êîðó òÿêáàøûíà ñÿùðàäà ãîéäó.Óçàãëàøûá ýåòäè íÿ çàìàí êè, Øÿð,Õåéèð þç ùàëûíäàí òóòìàäû õÿáÿð.Òîðïàãäà ÷ûðïûíäû, ãàð áàñäû äöçö,Éàõøû êè, ýþðìöðäö ùàëûíû þçö...Áèð êöðä âàðäû ìàëëû, ïóëëó, êåôè ÷àü,Ãóðäóí áÿëàñûíäàí ñöðöñö óçàã,Îíóí ãàïûñûíäà ÷îõäó ìàë-ãàðà,Êèìñÿ ÷àòìàìûøäû áó ãÿäÿð âàðà,Ñÿêêèç ãîùóìóíó î ñàõëàéàðäû.Îíëàð éîõñóë, áóíóí äåâëÿòè âàðäû.Êþ÷ÿðè áèð êöðääö, äåéèë îòóðàã,Ùÿð çàìàí þë÷ÿðäè ñÿùðà, ÷ÿìÿí, äàü.Îò-ÿëÿô äàëûíúà äöøÿðÿê ÷þëÿ,Ñöðö îòàðûðäû ùÿð çàìàí áåëÿ.Ùàðäà êè îò âàðäû, àõàð ñó âàðäû,Èêè ùÿôòÿ ùÿìÿí éåðäÿ ãàëàðäû.Îòëàüûí îòëàðû éåòèíúÿ ñîíà,Ñöðöíö ÷ÿêÿðäè áàøãà áèð éàíà.Ãÿçàäàí, èêè ýöí âàðäû î éåðÿÏÿíúÿ óçàòìûøäû, áÿíçÿéèá øèðÿ.

36

Îíóí òöðê áàõûøëû, õîø ùèíäó õàëëûÁèð ãûçû âàðäû êè, õåéëè êàìàëëû.Ñÿðâè ñó è÷ìèøäè úèéÿðäÿí, ãàíäàí,Íàçëà áÿñëÿíìèøäè íàçÿíèí úàíàí.Ñà÷ûíûí ùþðöéö ÿòÿéèíäÿíäè,Áîéíóíäà ÷ÿêìèøäè àéà êÿìÿíäè.Áÿíþâøÿ ãûâðûìëû ùÿð ýþçÿë òåëèÃàðüà ãàíàäûíäàí ãàðàéäû, áÿëëè.Ãÿìçÿñè ñåùðäÿí áàäÿëÿð è÷ìèø,Òàëåéè þíöíäÿ ãÿçà áèð ùå÷ìèø.Áàáèë òèëñèìèíÿ áàüëàìûøäû áåë,Ñåùðèíÿ áÿíä îëìóø, âóðóëìóøäó åë.Õàëûíäàí îëìóøäó ýåúÿëÿð ãàðà,Îíäàí íóð àëìûøäû ýþéäÿ àéïàðà.Î øÿêÿð ñûíäûðàí, ïöñòÿ äîäàãëûÞïöøöí éîëóíó åòìèøäè áàüëû.Åâäÿ áÿñëÿíèëèá ÷àòìûøäû áîéà:Áàëûãòÿê ìåéë åòäè î ýþçÿë ñóéà.Éîëóí êÿíàðûíäà, áèð ÷åøìÿ âàðäû.Ñîéóãäó, åë ñóéó îðäàí àëàðäû.Ãûç î øèðèí ñóäàí ýÿëèá äîëäóðäó,Ñîíðà åâëÿðèíÿ ýåòìÿéÿ äóðäó.Áèðäÿí ãóëàüûíà ýÿëäè óçàãäàíÉàðàëû õÿñòÿäÿí ãîïàí àù, ôÿüàí.Åøèäèá î éàíà ãûç òåç éöéöðäö,Ýÿëèá ãàí è÷èíäÿ áèð úàâàí ýþðäö.Áèð éàðàëû ÷àëûð ùåé ÿë-àéàã, àù.Äèëèíäÿ éàëâàðûø, áèð äÿ êè, Àëëàù.Ó÷äó íàçÿíèíèí áàøûíäàí ùóøó,Òåç ýåäèá äèíäèðäè î âóðóëìóøó,Äåäè: “Âàé ùàëûíà, ñþéëÿ ýþðöì ñÿí,Ãàíëàð è÷èíäÿñÿí íÿ ö÷öí, íÿäÿí?Åé úàâàí, áó çöëìö ñÿíÿ êèì åòäè,Ùàëûíà éàíìàäû, áóðàõäû ýåòäè?”Î äåäè: “Åé ìÿëÿê, äå ýþðöì êè, ñÿíÏÿðèçàäÿìèñÿí, éà ìÿëÿêìèñÿí?Èøèì ÷îõ ãÿðèáÿ îéóíäóð, ùåéùàò,

37

Óçóíäóð áàøûìà ýÿëÿí ÿùâàëàò.Ñóñóç, áèë, öðÿéèì îëäó òàð-ìàð,Ýÿë áó éàíüûëûíû úÿùä åéëÿ, ãóðòàð.Ñó éîõñà þëÿðÿì, äàéàíìà ÷ûõ ýåò,Âàðñà âåð, ãîé è÷èì, þìðö õèëàñ åò”.Î íèúàò à÷àðû, ñàãè, áàëäîäàã,Àáè-ùÿéàò êèìè ñóäàí àëàðàãÂåðèíúÿ, õÿñòÿíèí êå÷äè éàíüûñû,È÷äè áàúàðäûãúà, è÷äè ñÿðèí ñó.Úàí ýÿëäè î ñîëìóø úàíà ÿëáÿÿë,Öðÿêäÿí øàä îëäó, ÷ûðàãáàí ýþçÿë.Ãîéäó þç éåðèíÿ Õåéðèí ýþçöíö,Øöêöð åäèá ñþéëÿäè Àëëàù ñþçöíö.×ûõìûøäûñà ÿýÿð êàìàíûíäàí îõ,Ýþçöí ýèëÿëÿðè ñàëàìàòäû ÷îõ.Áöòöí ãöââÿòèíè èøëÿòäè î ãûçÊè, éåðäÿí õÿñòÿíè ãàëäûðà éàëãûç.Ýþçöíö ñàðûéûá áàüëàäû ùÿìÿí,Éàïûøäû ìÿðäàíÿ òóòäó ÿëèíäÿí,×àëûøäû, ãàëõûçäû, ñîíðà äà âàðäû,Îíà ðÿùáÿð îëóá, åâÿ àïàðäû.Ýÿëäè àòàñûíûí áèðáàø éåðèíÿ,Ýÿòèðäè ýþçñöçö áèíÿëÿðèíÿ.×ûõûíúà þíöíÿ êÿíèç, ãàðàâàø,Äåäè: “Àïàð åâÿ, áóíó ÷îõ éàâàø”.Þçö àíàñûíûí éàíûíà ýåòäè,Ýþðäöéö âÿãÿíè òåç áÿéàí åòäè.Àíàñû äåäè êè: “Ñþéëÿ ýþðöì ñÿí,Ýÿëäèí, ýÿòèðìÿäèí, áÿñ îíó íÿäÿí?Åäÿðäèê áÿëêÿ äÿ éàçûüà ÷àðà,Áèð àç äèíúÿëÿðäè, î áÿõòèãàðà”.Ãûç äåäè: “Ýÿòèðèá ýÿëìèøÿì, àíà,Íÿ êþìÿê áàúàðñàí, åò î èíñàíà”.Ãàðàâàø õÿñòÿíè åâÿ ýÿòèðäè,Éàòàüûí éàíûíà äÿðùàë éåòèðäè.Òåç éåð äöçÿëòäèëÿð, ñöôðÿ ñÿðäèëÿð,Øîðáà è÷èðäèëÿð, êàáàá âåðäèëÿð,

38

Çöëì ýþðìöø Õåéèð àù ÷ÿêäè éàâàø,Àç éåéèá èíëÿäè, äÿðäÿ ãîéäó áàøÊöðä åâÿ ýÿëÿðÿê òåç àõøàìöñòö,Ñÿôðà ñûíäûðìàüà úóìäó ÿëöñòö,Íÿ ýþðäö àäÿòäÿí õåéëè êÿíàð øåé,Ñÿôðàñû øèääÿòëÿ ãàéíàéûðäû ùåé.Ýþðäö áèð ùóøñóçóí éàìàíäûð ùàëû,Þëöìúöë óçàíûá éàòûð éàðàëû.“Êèìäèð áó øÿõñ, äåäè, ýÿëÿðÿê äèëÿ,Íÿ ö÷öí õÿñòÿäèð, ýöúñöçäöð áåëÿ?”Êèìñÿ øÿðù åòìÿäè äöðöñò ùàëûíû,Áàøûíà ýÿëÿíè, áó çàâàëëûíû.Àíúàã äåéÿ áèëäè áóíó øóõ ïÿðè:“Äÿëèëìèø àëìàñëà îíóí äöðëÿðè”.Êöðä ýþðäö õÿñòÿ êîð ñàéûð þçöíö,Ãÿëáè ïàð÷àëàíûá, éóìóð ýþçöíö,Äåäè êè: “Î éöêñÿê àüàúäàí íàðûí,Ýåäèí òåç áèð íå÷ÿ éàðïàã ãîïàðûí!Ñóéó ÷ûõàíàúàí ÿçèí éàðïàüû,Ñöðòöí éàðàñûíà, ñþçöìöí ñàüû,Áó ÿëàú îëóíñà, õÿñòÿíèí éåíÿÔÿð ýÿëÿð, íóð ýÿëÿð êîð ýþçëÿðèíÿ.Éàìàí îëóðñà äà ÿýÿð ýþç äàüû,Øÿôàäûð äåäèéèì àüàú éàðïàüû”.Àüàúûí éåðèíè âåðÿðÿê íèøàí:“Áèçèì î ÷åøìÿéëÿ, – äåäè, – éàíáàéàíÁèð ãîúà àüàú âàð, ÿòèðëÿð ñÿïÿð,Èíñàíûí áåéíèíè åäÿð òàçÿòÿð.Ýþâäÿñèíäÿí ÷ûõûð îíóí èêè øàõ,Îíëàð ôÿðã îëóíóð àðàëàíàðàã.Áèð øàõûí éàðïàüû ùóðè èïÿéè,Îäóð êîð ýþçëÿðèí íóðó, êþìÿéè.Î áèðèíèí éàøûë éàðïàüû êè âàð,Îíäàí áàéûëàíëàð øÿôà òàïàðëàð”.Êöðä ãûçû åëÿ êè, áóíó åøèòäè,Äåéèëÿí ÿëàúûí ôèêðèíè åòäè.Äèë à÷äû, áàøëàäû éàëâàð-éàõàðà,

39

Åéëÿñèí àòàñû õÿñòÿéÿ ÷àðà.Êöðä åøèäèíúÿ áó éàëâàðûøëàðû,Äóðóá òåç éþíÿëäè àüàúà ñàðû.Òåç éàðïàã ãîïàðäû ùÿìèí àüàúäàí,Î éàðïàã âåðèðäè úàíñûçëàðà úàí.Ýÿòèðäè, êöðä ãûçû éàðïàüû àëäû,Î ãÿäÿð äþéäö êè, ïó÷àëû ãàëäû.Ñöçäö ãàëìàéûíúà õûëòûí íèøàíû.Õÿñòÿíèí ýþçöíÿ òþêäö äÿðìàíû.Áàüëàäû äÿðìàíëà Õåéðèí ýþçöíö,Áèð ñààò áèëìÿäè õÿñòÿ þçöíö,Ñîíðà õèëàñêàðà áèð íÿçÿð ñàëäû,Áàëûøà áàø ãîéäó, óçàíûá ãàëäû.Áåø ýöí î õÿñòÿéÿ âóðóëìàäû ÿë,Äÿðìàí ýþçëÿðèíäÿ ãàëäû ìöêÿììÿë.Àõûðäà ãóðòàðäû éàçûüûí úàíû,Ýþçöíäÿí à÷äûëàð äàâà-äÿðìàíû.Ýÿëäè ýþçëÿðèíèí íóðó éåðèíÿ,Îëäó ÿââÿëêèòÿê î, ýþçëö éåíÿ.Ñàëäû ÿòðàôûíà Õåéèð õîø íÿçÿðÃîøà íÿðýèç áåëÿ à÷ûëàð ñÿùÿð.Óüóðëó èø ýþðäö, øöêöð åòäè úàâàí,Äÿéèðìàí þêöçö ãóðòàðäû òîðäàí.Ýåòäè åâ ÿùëèíäÿí êÿäÿð íÿ êè âàð,Þðòöá öçëÿðèíè, êþíöë à÷äûëàð.Öðÿêäÿí õîøëàäû, ñåâäè éàëãûçû,Êöðäöí ýöë úàìàëëû ìåùðèáàí ãûçû.Åëÿ êè, íÿðýèçëÿ î ñÿðâ îëäó øàä,Äåìÿê, ýþâùÿð îëäó ñàíäûãäàí àçàä,Ýþðäö ýöë öçöíö ýÿíúèí î ïÿðè,Öðÿêäÿí áàüëàíäû, õîøëàäû Õåéðè.Äóéàðàã ùèññèíè, èíàéÿòèíè,Ñàëäû Õåéèð îíà ìÿùÿááÿòèíè.Ãûçûí ýþðìöðäöñÿ öçöíö ÿýÿð,Íàçëû éåðèøèíÿ ñàëûðäû íÿçÿð.Î ÷îõ äèíëÿìèøäè øèðèí ýþçÿëè,Äÿéìèøäè ÿëèíÿ ìåùðèáàí ÿëè.

40

Áó âåðìèøäè îíà öðÿêäÿí êþíöë,Áàüëàíìûøäû áóíà ñèäã èëÿ î ýöë.Õåéèð, ãîúà èëÿ ùÿð ñÿùÿð åðòÿßë àòàðäû èøÿ, øèðèí çÿùìÿòÿ.Äÿâÿ îòàðàðäû, ñöðö ýöäÿðäè.Ùÿð èøè äöøöíöá, þë÷öá åäÿðäè.Ãîéóíäàí ãîâàðäû úàíàâàðëàðû,Ãîðóéàðäû áåëÿ äþâëÿòè, âàðû.Êöðä êè, þìðö áîéó ýÿçìèø îòëàüû,Ýþðäö Õåéèðäÿêè úàí éàíäûðìàüû.Äåäè: “Åé ÿçèçèì, áó äþâëÿò, áó âàðÑÿíèíäèð, îë îíà ñàùèá-èõòèéàð”.Õåéèð ìÿùðÿì îëóá êöðäýèëäÿ ãàëäû,Ùÿð øåéÿ àðòàðàã ìàðàã ÷îõàëäû.Ñîðäóëàð êèì ñÿíèí ýþçöíÿ ãûéìûø,Íåúÿ ðÿùìñèçìèø, íåúÿ çàëûììûø.Øÿðèí èøëÿðèíè î ýèçëÿòìÿäè,Íÿ îëóá ñþéëÿäè, óçàã ýåòìÿäè.Äåäè: “Ñóéà ÿâÿç âàðäû ýþâùÿðèì,Ñóñóç ëàï éàíûðäû ìÿíèì úèéÿðèì.Þìðÿ áèð íàíÿúèá çÿðÿð éåòèðäè,Áó çöëìö áàøûìà î Øÿð éåòèðäè.Àëäû ýþâùÿðëÿðè, ýþçöìö äÿëäè,Ñó äà âåðìÿéÿðÿê, éîëà äöçÿëäè”.Êöðä áåëÿ äàñòàíû åøèòäè, äóðäó,Ðàùèáòÿê þçöíö òîðïàüà âóðäó.Ñåâèíäè: “ßññÿ äÿ, äåäè, ñÿðò êöëÿê,Õÿëÿë ýþðìÿéèáäèð áó ýþçÿë ÷è÷ÿê”.Î ìÿëÿêõèñëÿòèí îëäóëàð àýàù,Øÿð íÿëÿð áàøûíà ýÿòèðìèøäèð, àù.Úàíäàí ÿçèç òóòäó îíó áó êöëôÿò,Áÿñëÿéèá âåðäèëÿð ìèí íàçö-íåìÿò.Þçö áàõäû îíà î ãÿíä äîäàãëû,Äóðäó ãóëëóüóíäà öçö éàøìàãëû.Ñó âåðèá Õåéèðÿ þçö éàíûðäû,Åøãèíäÿí öðÿéè, ýþçö éàíûðäû.Õåéèð äÿ áàüëàíäû, éàðà âåðäè úàí,

41

Êþíöë ÿñèðýÿìÿç àøèã úàíàíäàí.Äöððöí õàòèðèíÿ ÷þëÿ ýåòäè ùåé,Þêöçÿ, äÿâÿéÿ õèäìÿò åòäè ùåé.Äåäè þç-þçöíÿ: “Î úàíàí êè âàð,Ìÿí êèìè éîõñóëà îëìàç íàçëû éàð.Îíóí êàìàëû âàð, õîø úàìàëû âàð,Îëàúàã ãèéìÿòè, êèìèí ìàëû âàð.Îíëàðäàíäûð áó ýöí äîëàíàúàüûì,Ìöìêöíìö öñòÿëèê ãîùóì îëìàüûì.Éàõøû îëàð áåëÿ ãîðõóëó éåðäÿíÇèðÿêëèê åéëÿéèá êå÷èì ýåäèì ìÿí”.Êå÷ìèøäè áó èøäÿí áèð ùÿôòÿ òàìàì,Õåéèð åâÿ äþíäö ÷þëäÿí áèð àõøàì.×ûðïûíäû ãÿôÿñäÿ îëàí ãóø êèìè,Õÿçèíÿ öñòÿ êàñûá îòóðìóø êèìè.Òÿøíÿéäè, þíöíäÿ äèðèëèê ñóéó,Ñàíêè ùèññ åäèðäè êå÷ÿí éàíüóéó.Î ýåúÿ àüðûäû ãÿëáèíèí áàøû,Éåðäÿ ýöë áèòèðäè ýþçöíöí éàøû.Êöðäÿ ñþéëÿäè: “Åé ãÿðèá áÿñëÿéÿí,×ÿêäèí êèìñÿñèçèí ÷îõ íàçûíû ñÿí.Ýþðöíäö ñàéÿíäÿ áó úàùàí ìÿíÿ,Âåðäèí öðÿê ìÿíÿ, òÿçÿ úàí ìÿíÿ.Åâèíäÿ áÿñëÿíèá èççÿò ýþðìöøÿì,Ñöôðÿíäÿí éåìèøÿì, íåìÿò ýþðìöøÿì.Äàìüàíûí éåðèäèð àëíûìäà äÿðèí,Äåäèéèìäÿí ÷îõäóð ñÿíèí ùþðìÿòèí.ßòðèí éàøàéûð, áèë, øèðèí úàíûìäà,Ñöôðÿíèí éàüûäûð, ãàéíàð ãàíûìäà.Ñöôðÿíèí þíöíäÿ áèð àúèçÿì ìÿí,Úàíûìû âåðÿðÿì ÿýÿð èñòÿñÿí.Éåòÿð êè, áó ãÿäÿð ãîíàüûí îëäóì,Áÿñäèð ÿçàá ÷ÿêäèì, àðòûã éîðóëäóì.Ñöôðÿíäÿí áó ÷þðÿê éåäèéèì ãÿäÿðÑÿíÿ øöêöð åéëÿéÿ áèëñÿéäèì ÿýÿð,Ùàããûíû âåðìÿéÿ éàðàäàí òàíðû,Ìÿíÿ êþìÿê ÿëè âåðÿéäè áàðû.

42

Àéðûëûã ýÿëñÿ äÿ ÷îõ àüûð ìÿíÿ,Èúàçÿ âåð àðòûã, ýåäèì âÿòÿíÿ.×îõäàíäûð âÿòÿíäÿí äöøìöøÿì óçàã,Åëèìäÿí, êþ÷öìäÿí èðàüàì, èðàã.Èñòÿéèðÿì ñÿùÿð îëäóãúà åðêÿíÄöçÿëèì éîëóìà åâÿ äîüðó ìÿí.Ýåòñÿì äÿ ÿìÿéèí èòìÿéÿúÿêäèð,Ãàïûíäàí ùöììÿòèì ýåòìÿéÿúÿêäèð.Ñÿí íóð ÷åøìÿñèñÿí, èøûüûí ÿéàí,Àðçóì áóäóð ìÿíè óíóòìàéàñàí.Éåòèð êþìÿéèíëÿ ïÿðö áàë ìÿíÿ,Âåðäèéèí ÷þðÿéè åò ùàëàë ìÿíÿ”.Õåéèð þç ñþçöíö ãóðòàðäû, äóðäó,Êöðäöí ñàíêè âàð-éîõóíà îä âóðäó.Òþêäö ýþç éàøûíû êöðä ëåéñàí êèìè,Ãîïäó ùàé-êöé ùÿçèí áèð ôÿüàí êèìè.Áåéèíëÿð ãóðóäó, ýþçëÿð àüëàäû,Ãûçûí àüçûíäàêû ñþçëÿð àüëàäû.Àüëàéûá-àüëàéûá äóðäóëàð êóéà,Àõàð ñó ÷åâðèëäè äîíàí áèð ñóéà.Àãèë êöðä ãàëäûðäû ñîíðà áàøûíû,Åâè õÿëâÿò åäèá ÷àòäû ãàøûíû,Õåéðÿ ñþéëÿäè êè: “Ñÿí åé ìåùðèáàí,Àüûëëû, úöðÿòëè, ìþ’òÿáÿð îüëàí.Òóòàã êè, ýåòìèñÿí äîüìà øÿùÿðÿ,Òèêàí áàòûðàúàã ñÿíÿ, áèë, ùÿðÿ.Íåìÿò áóðàäàäûð, íàç áó ìÿêàíäà,ßëèíäÿäèð íÿ âàð – éàõøû, éàìàí äà.Éàõøûëàð úèëîâó âåðìÿçëÿð ïèñÿ,Ñàòìàçëàð äîñòëàðû éàäà, íàêÿñÿ.Áîëëó äþâëÿòèì âàð, àüûì, ãàðàì âàð,Áèð äÿ êè, ÷îõ ÿçèç úèéÿðïàðàì âàð.Çÿùìÿò ñåâÿíäèð î ìåùðèáàí ÷è÷ÿê,×èðêèíëèêäèð îíà éàõøû äåìÿìÿê,Ìöøê ÿýÿð îëàðñà íàôÿäÿ íÿùàí,Îíóí õîø ÿòðèíè äóéàð áó úàùàí.Öðÿéèí õîøëàñà î äèëáÿðè, áèç

43

Ñÿíè úàíûìûçäàí ñàõëàðûã ÿçèç.Áåëÿ áèð ãûçà êè, éåòèøìèø àçàä,Þç ÿëèìëÿ ñÿíè ñå÷èðÿì äàìàä.Äÿâÿäÿí, ãîéóíäàí, ìàëäàí íÿéèì âàð,Âåðÿðÿì, ÷îõàëàð ñÿðìàéÿí, àðòàð.Ìÿí äÿ àðàíûçäà íàçëà, íåìÿòëÿßúÿë ýÿëÿíÿäÿê éàøàðàì áåëÿ”.Êöðääÿí ýþðÿí çàìàí áåëÿ øÿôãÿòè,Îíà øöêöð åòäè, ãàëõäû ùþðìÿòè.Ñþùáÿòÿ øàäëûã äà ãàòäûëàð îíëàð,Íàçëà, ñåâèíú èëÿ éàòäûëàð îíëàð.Ùàðóí öçëö ñÿùÿð áàüëàéàíäà áåë,Çÿíý êèìè ñÿñëÿíäè õîðóç, äóðäó åë;Óüóðëó òàëåéëÿ ñöçöá äþðä éàíû,×ûõäû þç òàõòûíà ìÿøðèã ñîëòàíû.Êöðä âèäà åéëÿäè øèðèí éóõóéà;Îéàíäû ýþðìÿéÿ òÿäàðöê òîéà.Íèýàù êè, áèðëèéèí ÿñàñ øÿðòèäèð,Îíóíëà íÿñèëëÿð èíêèøàô åäèð.Âåðäè Õåéðÿ ãûçû, éàøàéûí, äåéÿ,Ãîøäó Öòàðèäè ïàðëàã Çþùðÿéÿ....Ùÿéàò ÷åøìÿñèíè òàïäû áèð þëö,Ýöíÿø íóðëàíäûðäû î òóòãóí ýöëö.Î áàëäîäàã ñàãè, ñóñàìûø ÕåéðÿÁèð øÿðáÿò âåðäè êè, äÿéÿð êþâñÿðÿ.Îíà ÷åøìÿ ñóéó âåðäèñÿ ÿââÿë,Èíäè ùÿéàò ñóéó áÿõø åòäè ýþçÿë.Éàøàäûëàð áåëÿ, ñåâèíúÿê, ãîøà,Éîõäó ùÿñðÿòëÿðè áèð øåéäÿí, ùàøà!ßùäè ýÿòèðäèêúÿ áó úöòëÿð éàäà,×îõ øàä éåéèðäèëÿð âàðäàí äöíéàäà.Êöðäöí íÿ ãÿäÿð êè, ìàéàñû âàðäû,Âåðäè áó áèð úöòÿ, âåðäè ãóðòàðäû.Áöòöí ñöðöëÿðè, äþâëÿòè, âàðûÀõäû Õåéðÿ òÿðÿô, äàìàäà ñàðû...Áèð ýöí ñóëó éåðäÿí, àüàúëû éåðäÿí,Áàøëàäû êþ÷ ýåíèø ñÿùðàéà, áèðäÿí.

44

Õåéèð, úàí äÿðìàíû, îëäóãúà óúà.Î ñÿíäÿë ãîõóëó éàøûë àüàúàÉàíàøûá, äÿðäèêúÿ äÿðäè øàõëàðäàí,Èíñàíûí ÿëàúû ýþé éàðïàãëàðäàí.ßëàúäûð ñþâäàéà áèð øàõ éàðïàüû,Äèýÿðèíäÿí òàïûð øÿôà ýþç äàüû.Éûüäû áèð ÷óâàëà áàñäû ìàëà ìàë,Äÿâÿíèí áåëèíÿ éöêëÿíäè ÷óâàë.Éàðïàüûí ñèððèíè ñàõëàäû ïöíùàí,Éàäûíäàí ùàìûíûí ÷ûõäû î äÿðìàí.Äöøäö áèð øÿùÿðÿ îíëàðûí ðûçû,Áó øÿùðèí øàùûíûí ýþçÿë áèð ãûçû,Òóòóëìóø ñþâäàéà, áÿä áèð àçàðà,Íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèá åòìèøëÿð ÷àðà.Ñàüàëìàìûø, éàíûá “ùàéûô”, äåìèøëÿðÁèëèêëè ùÿêèìëÿð, ìÿøùóð òÿáèáëÿð.Ýÿëèðäè ñîðóøóá ùÿìÿí øÿùÿðèÊè, äèâ áÿëàñûíäàí î ýþçÿë ïÿðèÑàüàëñûí, ãàëìàñûí çÿððÿúÿ äÿðäè.Ïàäøàù ýÿëÿíëÿðëÿ áèð øÿðò êÿñÿðäè;“Ñþâäàäàí ãûçûìû êèì åòñÿ àçàä,Ìÿí äÿ åéëÿéÿðÿì îíó õåéëè øàä,Îëàð êöðÿêÿíèì ùÿð êèì ÷àðÿíèÅòìÿéèá, ýþðÿðñÿ î ìåùïàðÿíè,Ãÿçÿá åéëÿéÿðÿì, ãûëûíú àëàðàì,Áÿäÿíäÿí áàøûíû âóðóá ñàëàðàì”.Àúèç ãàëäûüûíäàí áó ÿëàúäà, àù,Íÿ ãÿäÿð òÿáèáè þëäöðòäöðäö øàù.Ìèí ãÿðèá øÿùÿðëè îëóíúà íàøû,Ïàäøàùûí ÿìðèëÿ êÿñèëäè áàøû.Áó øÿðò ýöíäÿí-ýöíÿ åëÿ éàéûëäû;Ùÿð êèì ïóë ýþðÿíäÿ ùàéûë-ìàéûëäû,Åøèäèá áó ñþçö î, áàø èòèðäè,Þçö þç ÿëèéëÿ ãàíûíà ýèðäè.Õåéèð äÿ åøèäèá ùÿìèí õÿáÿðè:×àðÿìëÿ ñàüàëàð, äåäè, øóõ ïÿðè.Øàùà éåòèðäè êè: “Åé ñÿõà êàíû,

45

Éîëäàí ýþòöðÿðÿì ìÿí áó òèêàíû,Îíäàí õÿñòÿëèéè åéëÿðÿì óçàã,Ñàüàëäàðàì ãûçû, øÿðòèì âàð àíúàã,Ùå÷ øåéäÿ éîõ ýþçöì ãîúà äöíéàäà,Ìÿíèì âåðÿúÿéèì äÿðìàí, äàâà äàÀëëàù ðèçàñûíà âåðèëÿúÿêäèð.Íÿ çàìàí êè, ýöúö ýþðöëÿúÿêäèð,Ìÿíè ìÿãñÿäèìÿ ÷àòäûðñûí Àëëàù”.Õåéðèí áó ñþçöíäÿí õÿáÿð òóòäó øàù,Äåäè: “Ñþéëÿéèí êè, ýÿëñèí þïñöí ÿë”.Õåéèð òÿçèì åòäè ýÿëèá ÿëáÿÿë.Øàù äåäè: “Åé éàõøû àäàì, ñþéëÿ áèðÑÿíèí àäûí íÿäèð?” Äåäè: “Õåéèðäèð!Ñÿàäÿò áÿõø åòìèø ìÿíÿ öëêÿðèì,Óéüóíäóð àäûìà ñþçöì, èøëÿðèì”.Øàù îíóí àäûíû áèëèá éàõøû ôàë,Äåäè: “×àðÿ åéëÿ, àìàí, ãåéäÿ ãàë,Áóíóí íÿòèúÿñè éàõøûäûð” äåäè.“Àäûí áó ÿìÿëèí íàõøûäûð” äåäè.Ñîíðà áèð ìÿùðÿìÿ òàïøûðäû, âàðñûíÃûçûíûí éàíûíà Õåéðè àïàðñûí.Õåéèð ýÿëäè ýþðäö, ýöí êèìè ýþçÿë,Õÿñòÿëèê ñÿðâèíÿ éåòèðìèø õÿëÿë.Øèð òÿê ùÿéÿúàíëû, áÿðÿëìèø ýþçö,Íÿ éàòìûø ýåúÿíè, íÿ äÿ ýöíäöçö.Ñÿíäÿë éàðïàüû êè éàíûíäà âàðäû,À÷ûá äöéöí÷ÿäÿí äÿðùàë ÷ûõàðäû.Äåéèá ùàçûðëàäû áóç êèìè øÿðáÿò,Ãûçà õîø ýÿëÿðäè áó äàâà, ÿëáÿò.Óçàòäû õÿñòÿéÿ, àëûá íóø åòäè,Ñèëèíèá áåéíèíèí òîçëàðû ýåòäè.Ãûç áó âÿëâÿëÿäÿí íèúàòà ÷àòäû,Äàâà è÷ÿí êèìè éûõûëäû éàòäû.Õåéèð ýþðäö éàòûð î ýþçÿë áàùàð,Äóéäó êè, ñèëèíèá öçöíäÿí ãóáàð.×ûõäû àéãàáàüûí åâèíäÿí ÷þëÿ,Ýÿëäè þç åâèíÿ øàä, ýöëÿ-ýöëÿ.

46

Éàòäû ïÿðè öçëö, ö÷ ýöí éóìäó ýþç,Øàùà þç ùàëûíäàí äåìÿäè áèð ñþç.Äóðäó ö÷öíúö ýöí î äèëáÿð ìÿëÿê,Éåäè éàâàø-éàâàø éöíýöë áèð éåìÿê.Áåëÿ øàä õÿáÿðäÿí îëóíúà àýàù,Ãà÷äû àéàãéàëûí ñàðàéà ïàäøàù.Ýþðäö òàõò öñòöíäÿ àüûëëû, ùóøëó,Îòóðìóøäóð ãûçû – øàùèí äóðóøëó.Éûõûëûá þíöíäÿ î ìàùúàìàëûí“Ùÿìäÿìèí îëàúàã, äåäè, êàìàëûí.Ôèòíÿ óçàã îëñóí, ãûçûì, éàíûíäàí,Õÿñòÿëèê ÷ûõäûìû ñþéëÿ úàíûíäàí?”Øàùûí ùþðìÿòèíè ýþçëÿéÿðÿê ãûç,Òÿøÿêêöð åéëÿäè àòàéà éàëíûç.Ùþêìäàð ñåâèíèá îëäó õåéëè øàä,Ýåòäè: òÿê ãàëàðàã î ñÿðâè-àçàä,×àüûðûá éàíûíà ìÿùðÿì áèð àäàì,Ñèôàðèø éîëëàäû øàùà ýöëÿíäàì:“Ãöäðÿò äÿôòÿðèíäÿ éàçûëìûø áåëÿ,Øàùëàð ñàäèã îëàð ùÿð âàõò ÿùä èëÿ.Îíäà êè êÿñèëäè õÿíúÿðëÿ áàøëàð,Ýþçëÿäè ãîéäóüó øÿðòè ùþêìäàð.Òàú ëÿéàãÿòëèäÿí ìÿí ýþðäöì øÿôà,Øàù ýÿðÿê ÿùäèíÿ åéëÿñèí âÿôà.Ãûëûíú åéëÿéÿðñÿ ÿëàú èãðàðà,Òàú ýÿðÿê öñòÿëÿéèá äöøìÿñèí äàðà.Ìèíëÿðëÿ áàø ãîéäó ãûëûíú òÿëàøäà,Óúàëñûí òàú èëÿ ãîéóí áèð áàø äà.Ãóðòàðäû úàíûìû îíóí äÿðìàíû,Î à÷ûá ãûôûëû; áåëÿ èíñàíûÓíóòìàã áèçëÿðÿ éàðàðìû ìÿýÿð?Òàïûëìàç, áèë, ìÿíÿ îíäàí áàøãà ÿð.Éåòèðÿê éåðèíÿ ÿùäö ïåéìàíû,Áó éöêäÿí ãóðòàðàã òåçëèêëÿ úàíû”.ßùäè äîüðóëòìàüà øàùû, àíñûçûí,Ýþçÿë ìÿñëÿùÿòè îéàòäû ãûçûí.Õåéðè øàù èñòÿäè; àòëû ÷àïäûëàð,

47

Áèð éîëóí öñòöíäÿ ýÿëèá òàïäûëàð.Àëûá éàíëàðûíà íàäèð ýþâùÿðè,Øàùûí ùöçóðóíà äþíäöëÿð ýåðè.“Åé úàùàí áþéöéö, – äåäè øàù, – íÿäÿíÈãáàëûíäàí éàíà öç ÷åâèðèðñÿí?”ßéíèíäÿí ÷ûõàðûá ñîíðà õÿëÿòè,Áèð þëêÿ îëàðäû îíóí ãèéìÿòè.Áàüûøëàäû îíà, áîë ýþâùÿð âåðäè,Àôÿðèíëÿð äåäè, çÿð êÿìÿð âåðäè.×ÿêèëäè ñàðàéà íàõûøëû ïÿðäÿ,Øÿùÿðè áÿçÿäè øÿùÿðëèëÿð äÿ.Ãûç äàì ýóøÿñèíäÿí éåòèðèá íÿçÿð,Ýþðäö ñåâýèëèñè òàì àéà áÿíçÿð.Î, ýþçÿë öçëö áèð ñÿðâè-ðÿâàíäû,Õÿòòè øÿâÿ êèìè, çèðÿê úàâàíäû.Ùÿì øàù ðàçû îëäó, ùÿì äÿ î äèëáÿð,Õåéèð äàìàä îëäó, êîð îëñóí ãîé Øÿð.Õÿçèíÿ ãàïûñûíà ÿë àòäû ñîëòàí,Ãûðäû äöðöñò ìþùðö, îëäó êàìèðàí.Ñöðäö, èñòÿéèíúÿ ñÿôàëàð ñöðäö,Ýþçÿëëèê, øÿí ùÿéàò òàõòûíû ýþðäö.Øàùûí áèð âöãàðëû âÿçèðè âàðäû,Î, õàëãûí ÿëèíäÿí ùÿð àí òóòàðäû.Áèð ãûçû âàðäû êè, äÿéÿðäè úàíà,Öçö áÿíçÿð ãàðäà ãàðüà ãàíûíà.Òîõóíìóø çÿðÿðè ÷è÷ÿéèí àéà,Ïó÷ îëóá ýþçëÿðè ÷ûõìûøäû çàéà.Øàùäàí èçí èñòÿéèá î âÿçèð äåéèð,Ãûçûìûí ýþçöíÿ íóð âåðñèí Õåéèð.Âÿçèð øàù øÿðòèíÿ åéëÿäè ÿìÿë,Äÿðìàí òÿñèð åòäè îëäóãúà ýþçÿë.Îëäó áó ãûçûí äà ñåâèìëè ÿðè,Áèð ýþâùÿð úÿçá åòäè íå÷ÿ ýþâùÿðè,Îíà ãèñìÿò îëäó ö÷ ýþçÿë òîâóç,Êÿñðàíûí òàúûéëà òÿõòè-Êåéêàâóñ.Ýàù âÿçèð ãûçûíû äèëÿ ýÿòèðäè,Áöòöí èñòÿéèíè ÿëÿ ýÿòèðäè.

48

Ýþçöíÿ íóð âåðäè øàù ãûçû áÿçÿí,Áó ñàíêè ýöíÿøäè, î áèð àéäû – øÿí.Ýàù äà êöðä ãûçûéëà øàäëûã åéëÿðäè,Ö÷ íÿðäëÿ îéóíäà öñòöí ýÿëÿðäè.Áåëÿúÿ þìðöíÿ éàð îëäó áàõòû.ßëèíÿ êå÷èðäè î òàúû, òàõòû.Êå÷äè ùåñàáûíà î ýþçÿë äèéàð,Òóòäó òàúèäàðëûã Õåéèðäÿ ãÿðàð.Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ î, áàüà ýÿëäè,Áèð êþíöë à÷àíëà êåéôÿ éþíÿëäè.Øÿð êè, éîëäàøûéäû îíóí ñÿôÿðäÿ,Äöøäö þç ÿëèéëÿ þç áàøû äÿðäÿ.Ýþðäö î, úóùóäëà ñþùáÿò åéëÿéèð,Äåäè éÿùóäèéÿ î ñààò Õåéèð:“Áèð àñóäÿ çàìàí ñàë ãàáàüûíà,Ýÿòèðèá ýÿë áóíó øàùëûã áàüûíà”.Ñîíðà ýåäèá áàüà êåéôÿ îòóðäó,Êöðä ÿëè ãûëûíúëû þíöíäÿ äóðäó.Ýÿëäè åéíè à÷ûã ïÿðàêÿíäÿ Øÿð,Þïäö òîðïàüûíû îíäàí áèõÿáÿð.Õåéèð îíà äåäè: “Àäûíû ñþéëÿ!Áàøûí ñàëàúàãäûð ñÿíè ÿíýÿëÿ”.Ñÿééàù: “Ìöáÿøøèðäèð, äåäè øþùðÿòèì,Ýþðöíöð ùÿð èøäÿ ýöúöì, ãöäðÿòèì”.Õåéèð äåäè: “Ñþéëÿ ñþçöí äöçöíö,Òÿìèçëÿ ãàíûíëà éó þç-þçöíö”.Î äåäè êè: “Àäûì áåëÿäèð àíúàã,Èñòÿéèðñÿí þëäöð, èñòÿñÿí áóðàõ”.Õåéèð äåäè: “Èøèí äàèì çàâàëäûð,Àë÷àãñàí, ùàìûéà ãàíûí ùàëàëäûð.Àäûí Øÿð, þçöí äÿ õàëã ö÷öí øÿðñÿí,Õèñëÿòè àäûíäàí ïèñ áèð áÿøÿðñÿí.Ñÿí î äåéèëñÿíìè áèð úàíà ãûéäûí,×þëäÿ áèð ñóñóçóí ýþçöíö îéäóí.Ùÿëÿ áó áÿñ äåéèë, ýþð íÿëÿð åòäèí,Îíà ñó âåðìÿéèá, ÷ûõäûí äà ýåòäèí.Àëäûí ýþç ýþâùÿðè, êÿìÿð ýþâùÿðè,

49

Àïàðäûí îíëàðû, éàíäû úèéÿðè.Ýþâùÿðëÿðè ýåäÿí áèë êè, ìÿíÿì, ìÿíÑÿíèí áÿõòèí þëäö, ìÿíèìêèäèð øÿí.Ùÿð êèìèí îëàðñà Àëëàù ïÿíàùû,Îäóð õîøáÿõòëèéèí ÿáÿäè øàùû.Ìÿíèì òàëåéèìÿ Àëëàù îëäó éàð,Èãáàëûì åéëÿäè ìÿíè òàúèäàð.Êÿñèëäè áÿõòèìèí òàíðû ïÿíàùû.Èíäè áó éåðëÿðèí øàùûéàì, øàùû!Âàé ñÿíèí ùàëûíà, éàìàíäûð çàòûí,Ãóðòàðìàç ÿëèìäÿí àðòûã ùÿéàòûí”.Øÿð Õåéðè òàíûäû âÿ áèðäÿí-áèðÿÞçöíö ýþòöðöá ÷ûðïàðàã éåðÿ,Ñþéëÿäè: “Ýþðäöéöì èøëÿð éàìàíäûð,Ïèñ ÿìÿëëÿðèìÿ áàõìà, àìàíäûð,Áàøûìûç öñòöíäÿ äþíÿí ôÿëÿêëÿð,Ñÿíÿ Õåéèð äåìèø, ìÿíÿ èñÿ Øÿð.Íÿëÿð åéëÿäèìñÿ î çàìàí ñÿíÿ,Áöòöí åéëÿäèéèì éàðàøûð ìÿíÿ.Íÿëÿð áàúàðûðñàí ìÿíÿ äóðìà åò,Åò àíúàã þçöíÿ, àäûíà íèñáÿò”.Õåéèð áó íþãòÿíè åéëÿéèíúÿ éàä,Òåç îíó þëöìäÿí åéëÿäè àçàä.Åëÿ êè, ãûëûíúäàí Øÿð àçàä îëäó,Ó÷äó éîë óçóíó, ãÿëáè øàä îëäó.Ãÿçÿáëè êöðä èñÿ äàëûíúà ýåòäè,Âóðäó ãûëûíú èëÿ òåç ùÿëàê åòäè.“Õåéèð äöøöíäöñÿ õåéèðëè èøëÿð,Øÿðñÿ, äåäè, ÷ûõàð ãàáàüûíà øÿð.Ñîíðà öñò-áàøûíû àõòàðäû, ýþçäö.Èêè äöðð ýèçëÿäèá êÿìÿðäÿ, ñþçäö.Ýÿòèðäè Õåéèð ö÷öí, ãîéäó òåç éåðÿ,Äåäè: “×àòäû éåíÿ, ýþâùÿð ýþâùÿðÿ”.Þïäö ýþâùÿðëÿðè î, êöðäÿ âåðäè.Íÿúèáè ýþâùÿðëÿ î ñåâèíäèðäè.ßëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéäó,Äåäè: “Øÿð áóíëàðû õÿíúÿðëÿ îéäó.

50

Âåðäèì ýþâùÿðëÿðè ñÿíÿ ìÿí þçöì,×öíêè ÿëëÿðèíëÿ íóðëàíûá ýþçöì”.Õåéèðèí ÿìÿëè ãÿëáèíÿ éàòäû,Úàìààòäà îíäàí àðçóéà ÷àòäû.Ñÿàäÿò òàõòûíà ÷ûõûíúà, äåìÿê,Äÿìèð ýöìöø îëäó, ïàëàç äà èïÿê.Ùÿð êèìèí êè, áàõòû, õîø òàëåéè âàð –Òèêàí îíà õóðìà, äàø äà çÿð îëàð.Ãóðäó ÷îõ òÿïÿðëè ÿäàëÿòèíè,Ãöââÿòÿ ìèíäèðäè ìÿìëÿêÿòèíè.Áèð çàìàí éþíÿëèá éàðïàã äÿðäèéè,Àüûð õÿñòÿëÿðÿ øÿôà âåðäèéèÀüàúûí öñòöíÿ òåç-òåç ýÿëÿðäè,Àüûð íàõîøëàðà ÿëàú åäÿðäè.Êå÷èðÿðäè îðäà ýöíöíö òàìàì,Öðÿêäÿí î éåðÿ âåðÿðäè ñàëàì.Îíà õîø ýÿëìèøäè ñÿíäÿë ùàâàñû,Ñÿíäÿë ðÿíý îëìóøäó îíóí ëèáàñû.Áàüëàðäû ùÿð çàìàí ñÿíäÿëÿ ÿìÿë.Åäÿðäè ÿéíèíè äàèìà ñÿíäÿë.Ñÿíäÿë àñàéèøèí ðóùó, ãàíûäûð,ßòèðè ùÿð çàìàí úàí íèøàíûäûð.Òîçó éîõ åéëÿéÿð ùÿð äÿðäè-ñÿðè,Ãóðòàðàð éàíüûíäàí îäëó úèéÿðè.Áèòèðäè íàüûëû î ×èí ýþçÿëè,Åòäè þç äèëèíè øèðèí, ìÿçÿëè.Øàù îíóí éåðèíè éàíûíäà åòäè,Éÿíè áÿäíÿçÿðäÿí àëäû, ýèçëÿòäè.

ÂßÒßÍ, ÕÀËÃÀ ÕÈÄÌßÒ ÂßÕÅÉÈÐÕÀÙËÛà ÙÀÃÃÛÍÄÀ

×àëûø êè, êèðïèéèí îëñóí àëìàçòÿê,Àéûã îë, þëêÿíèí êåøèéèíè ÷ÿê!Áåëÿ ìÿñÿë ÷ÿêìèø àãèë áèð èíñàí:“Ãóðä ýèðìÿç ñöðöéÿ éàòìàñà ÷îáàí”.

51

Éóðäóíà äöøìÿíèí éîëóí à÷ìà ñÿí!Ùöíÿð àðäûíúà ãîø, õàëãà ùöíÿð ñà÷,Ãàïûëàð áàüëàìà, ÿð îë, ãàïû à÷.Äÿðäÿ äþç, èíúèòìÿ ùå÷ äÿ þçýÿíè,Åëëÿð ãÿì ÷ÿêèíúÿ, äÿðä àëñûí ñÿíè.Ñÿàäÿò êàìàëëà éåòèøèð áàøà,Õàëãà ùþðìÿò åëÿ, ÿäÿáëÿ éàøà.Áàúàðñàí ùàìûíûí éöêöíö ñÿí ÷ÿê,Èíñàíà ÿí áþéöê øÿðÿôäèð ÿìÿê.Ñÿí äÿ ÿëäÿí äöøöá éîðóëñàí ÿýÿð,Ñÿíèí äÿ éöêöíö áöòöí åë ÷ÿêÿð.Þç ãÿëáèëÿ îëàí øÿõñÎíóíëà áèð éåðäÿ éàøàéà áèëìÿç.Áóëóäòÿê äàìúûéëà ñó àë äÿíèçäÿí,Âåðÿíäÿ áîë-áîë âåð ÿñèðýÿìÿäÿíÕàëã ìÿíÿ âåðñÿ äÿ ÿçèééÿò, êÿäÿð,Ãûéìàðàì èíúèñèí ìÿíäÿí áèð íÿôÿð.Õåéèðëÿ øÿð èçëÿéèð ùÿð áÿøÿðè ÿçÿëäÿí,Õåéèð õåéðè òàïàíäûð, øÿð äÿ øÿðè, ÿçÿëäÿí.Ùÿð øåéè þçöí÷öí ÿêìÿê íÿ éàðàð?Äöíéàäà ùåñàáñûç ðóçè éåéÿí âàð!Êå÷ÿíëÿð çÿùìÿòëÿ ÿêäèéè áàüäàíÝÿëÿíëÿð ìåéâÿíè äÿðìèø ùÿð çàìàí.Êþ÷ÿíëÿð áèð ÷îõ øåé ÿêìèøäèð áèçÿ,Áèç äÿ ÿêìÿëèéèê ýÿíú íÿñëèìèçÿ.Äöíéà áèð òàðëàäûð, äèããÿòëÿ áàõñàã,Ùàìû áèð-áèðèíÿ úöò÷öäöð àíúàã.Åøãèíëÿ àòÿøÿ äþí, íèôðÿòèíëÿ áóçà äþí,Åë éîëóíäà ýöíÿ äþí, àéà äþí, óëäóçà äþí!Éàõøûëûüû ÿçÿëäÿí àäÿò åòñÿí þçöíÿ,Éàõøûëûüûí ùÿð éàíäà ãàïû à÷àð öçöíÿ.Åë ýöúö – ñåë ýöúöäöð, ùÿð àí ÷ÿêèí áó ñåëäÿí,Éàòàãäà äà úàí àëûð ãèñàñ îõó ãÿôèëäÿí.Õàëãà äèâàí òóòàíû äèâàí ýþçëÿð ùÿð éàíäà,Ìÿçëóìëàðûí ôÿðéàäû ãîðõóëóäóð úàùàíäà.Êþíöë òÿëèì åéëÿéèð ùÿð ùöíÿðè èíñàíà,Ìÿñëÿê åøãè äåìÿêäèð ÿð ùöíÿðè èíñàíà.

52

Úàíà òÿïÿð éàðàíûá ùÿð áèð úàíûí ùöíÿðè,Áÿéÿíìÿñÿí ìÿùâ îëàð ùÿð èíñàíûí ùöíÿðè.Àëãûøëàðëà ÷àüëàéàð úàíäà ùöíÿð ÷åøìÿñè,Äþíöá îëàð úàíäàêû ãàí äà ùöíÿð ÷åøìÿñè.ßçèééÿò åéëÿñÿí, úÿôà ýþðÿðñÿí,Ìåùðèáàíëûã åòñÿí, ñÿôà ñöðÿðñÿí.Éàõøû àäàìëàðûí ýþç éóì åéáèíÿ,Éàõøû øåé þéðÿòìÿç éàìàí ýþç ñÿíÿ.Éàìàíëûã åòìÿêäÿí óçàã îë, óçàã,Ïèñëèéèí ÿâÿçè ïèñëèê îëàúàã.Áÿëà ýþðÿúÿêñÿí ïèñëèê åòäèíñÿ,ßâÿç âåðÿúÿêäèð äöíéà ùÿð êÿñÿ.Áÿëëè áèð øåéäèð êè, ïèñëèê åäÿíëÿðÞç èøèíäÿí þçö ÷ÿêÿúÿê çÿðÿð.Åøèòìÿìèøñÿíìè áó ìÿøùóð ñþçö:“Ãóéó ãàçàí àäàì äöøÿúÿê þçö”.Áó êÿíääÿ ùÿð êèìèí ÿýÿð àüëû âàð,Éàõøûëûüû çÿðäÿí î éöêñÿê òóòàð.Õîø ÿòèðëÿð ñà÷ìàã èñòÿéÿí àäàìÝöëòÿê õîøõàñèééÿò îëìàëû ìöäàì.Àäûíà éàõøûëûã ñèêêÿñèíè ÷àë,Áþéöê øþùðÿò ãàçàí, ýþéëÿðÿ óúàë!Áèëèð áó ùèêìÿòè ùÿð àðèô êèøè,Ïèñ íÿòèúÿ âåðìÿç éàõøûíûí èøè.Éàøà êè, äöíéàéà èøûã âåðÿñÿí,Òîðïàüà ýþç äèêìÿ èëàí êèìè ñÿí.Éàõøûëûã åòìÿñÿí ÿýÿð èíñàíà,Áþéöêëöê øÿðÿôè âåðèëìÿç ñàíà.Ãóéóéà ñàëñàí äà éàõøûëûüû, áèë,Éåíÿ ãàéûäàúàã, î èòÿí äåéèë.Ýåúÿíè, ýöíäöçö ÷îõ âåðìÿ áàäà,Éàõøû àä óüðóíäà ÷àëûø äöíéàäà.Áèð õÿðàáÿ ýþðñÿí, ãóðìàüà òÿëÿñ,Ìÿñëÿùÿò áåëÿäèð, ÿìÿéèí èòìÿç.Áîø òÿáëè äþéÿðÿê, ùàé-ùàðàé ñàëìà,Ùå÷ êÿñèí ñÿñèíÿ áèýàíÿ ãàëìà.Ùå÷ êÿñè êèí èëÿ åòìÿ éåðèíäÿí.

53

Ñó êèìè àëÿìÿ ùÿéàò âåð, úàí âåð,Ùÿð ðÿíýÿ óéüóíëàø, äÿðäÿ äÿðìàí âåð!ßýÿð èñòÿð èñÿí ùàãäàí èíàéÿò,Ïèñëèê åëÿìÿéè êþêöíäÿí òÿðê åò.Ùÿìèøÿ äöíéàäà éàõøûëûã àõòàð,Éàõøû àä àëìàãëà ÿáÿäèééàò âàð,Éàõøû àä àëìûøëà éàõøû îë ìöäàì,Éîõñà, àõûð þçöí îëàðñàí áÿäíàì.Îë äîüðó ìèéàí÷û, äöçÿëñèí ùÿð èø,Îðòàäà “íÿ êàáàá éàíñûí, íÿ äÿ øèø!”Àãèëëÿð êàì àëûð éàõøûëûãëàðäàí.Ïèñ ôèêðÿ äöøÿðñÿ éàõøû áèð èíñàí,Þçöíÿ éàìàíëûã åäÿð ùÿð çàìàí.Áèðè ïèñëèê åòìèø îëàðñà ñÿíÿ,Ñÿí éàõøûëûã åòñÿí áèð þçýÿñèíÿÎíó äà, áóíó äà éàä åòìÿ ÿñëàÄèëèíè ùÿìèøÿ éàìàíäàí ñàõëà.Þçöíÿ þëöíúÿ þçöí îë ãîíàã,Àüàú îë, þçöíäÿí äîüóð ãîë-áóäàã.Ãöââÿòëè îëñàí äà ãÿëáè éóìøàã îë.Áèð øÿõñèí îëìàñà øÿõñÿ èìäàäû,Ñàé âàõòû ùå÷ ñàéà àëûíìàç àäû.Áèð êÿñèí äàäûíà èñòÿñÿí ÷àòìàã,Î çàìàí ëÿíýèìÿ, òÿëÿñ ñÿí àíúàã.Øöøÿéÿ þíúÿ ñÿí âóðìà äàø, êÿñÿê,Ãûðûëñà ÷ÿòèíäèð îíó äöçÿëòìÿê.Éàõøûëûãëà ïèñäÿí ãîðóíìàã ìöìêöí,Äöíéàäà éàõøûëûã ùÿð øåéÿ öñòöí.ßýÿð èíñàíñàíñà, èíñàíëûüû ñåâ.Åëÿ áèð èõòèéàð îëñàéäû ìÿíäÿ,Õóäïÿñÿíä îëìàéàí òÿìèç áèð èíñàí,Çàëûì áÿíäÿéÿ ìþùòàú áèð áÿíäÿ.Ãîðõìàç íÿ éàõøûäàí, íÿ äÿ éàìàíäàí.Èíñàíëà éàøàéàí ìÿðääèð, êèøèäèð,Êèìñÿíè ñåâìÿìÿê íàìÿðä èøèäèð.Îòëàðà éàðàøàð áàøûíû ÿéìÿê,Èíñàíûí áàøûéñà óúàäà ýÿðÿê.

54

ÑÖËÙ, ÌÖÙÀÐÈÁß, ßÄÀËßÒÂß ÇÖËÌ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Áàðûø çàìàíûíäà äþéöø áàøëàéàíÙå÷ àüûëëû àäàì ñàéûëìàç, èíàí!×îõ äà, àúûãëàíìà, áÿðê ñàâàø îëàð,Òîðïàã áÿðêèäèêúÿ äþíöá äàø îëàð.Àòÿøè öôöðñÿí àëûøûá éàíàð,Îíó ñóéà áàññàí, ñþíÿð àøèêàð.Ùàãã ñþçö åøèòìÿê èñòÿìÿéÿíëÿð,Àüëûíû èòèðèá þëÿúÿê ùÿäÿð.Íÿ ö÷öí áèð ãàðûí ÷þðÿê÷èí éàëíûç,×ÿêèøÿê, âóðóøàã áåëÿ àìàíñûç?Êèí èëÿ, ñöëù èëÿ ñûíàíìûø úàùàí,Ñöëùöíäÿí õåéð îëìóø, êèíèíäÿí çèéàí.Ãîéìà ãàíëà éóñóí øàùëàð äöíéàíû,Ãîé àëîâëàíìàñûí äöøìÿíèí ãàíû.Äþéöøäÿí éàõøûäûð áàðûøûã, øÿôãÿò,Áèðè äÿðä ýÿòèðèð, áèðè ñÿàäÿò.Ìàäàì êè, ñöëù èëÿ ýþéÿðÿð äèëÿê,Äþéöøÿ àò ÷àïìàã äàùà íÿ ýÿðÿê?Äöøìÿíëèê ñèëèíñèí, äîñòëóã âàð îëñóí!Ìÿñëÿùÿòÿ ìþùòàúäûð ÿäàëÿòÙÿð áèð çàìàí.Äöíéàéà ôàòåù îëìàç çöëìêàðëûã, ðÿçàëÿò,Éåð öçöíöí ôàòåùè ÿäàëÿòäèð, ÿäàëÿò!ßäàëÿòèí-Ìöêñè áó äöíéàíû øàä åéëÿð,ßäàëÿòèí èøèäèð – þëêÿíè àáàä åéëÿðÇöëìêàðëûã äàüûäàð, áÿðáàä åéëÿð þëêÿíè,ßäàëÿò ñÿäàãÿòëÿ àáàä åéëÿð þëêÿíè.Ìÿìëÿêÿòèí äàéàüû ÿäàëÿòäèð ùÿð çàìàí,ßäàëÿòëÿ íÿñèáèí ñÿàäÿòäèð ùÿð çàìàí.Êöíú-áóúàãäà ãàëàíà ñÿí áó ãÿäÿð àòìà îõ,Éîõñóëëàðûí àùûíäàí, ãàðüûøûíäàí ÷ÿêèí, ãîðõ!Ñÿàäÿò ãàïûñûíû à÷ìàüà éàðàíìûñàí,Ñàíìà ñèòÿì äàëûíúà ãà÷ìàüà éàðàíìûñàí.Ùþêìäàð îëìóñàí êè, éåòèøÿñÿí ùàðàéà,

55

Äàèì ìÿëùÿì ãîéàñàí ùÿð ñûçëàéàí éàðàéà,Ìÿçëóìëàð ýöâÿíèðëÿð øþùðÿòèíÿ, àäûíà,Ñÿí äÿ éåòèø îíëàðûí êþìÿéèíÿ, äàäûíà.Êèì êè çöëìöí åâèíè áÿðáàä åäèá èíäèäÿí,Þç ñàáàùêû åâèíè àáàä åäèá èíäèäÿí.Ãûëûíú ÷ÿêèá éåðèìÿ ìÿçëóì êÿñèí öñòöíÿ,Ùÿð ñÿùÿð ãàðüûø îõó òþêöëìÿñèí öñòöíÿ.Äöíéàíûí èøèíè éàõøû äöøöí ñÿí,Íÿ ÿêñÿí, îíó äà ñÿí áè÷ÿúÿêñÿí.Éàõøû èø äÿ ýþðñÿí, ïèñ èø äÿ, èíàí,Óíóòìàç îíëàðû áó ãîúà äþâðàí.Áÿõòèí ïàéÿñèíè î ãÿäÿð éö,Éûõûëäûüûí çàìàí ÷ÿêìÿ ÿçèééÿò.Äöíéàäà çöëì åòìÿê ãî÷àãëûã äåéèë,Ðÿèééÿò áÿñëÿìÿê ÷îõ éàõøûäûð, áèë.Õÿúàëÿò ÷ÿêÿíè åòìÿçëÿð çÿëèë,Áó çöëìêàðëûãäûð, ÿäàëÿò äåéèë.Ùÿð êÿñ êè, çöëì ö÷öí ãûëûíúû àëäû,Ãàí òþêÿí øèð êèìè ïÿíúÿñèç ãàëäû.Ùàíñû áèð þëêÿäÿ àëûøñà ÷ûðàãÙÿð áèð ãàíàúàãëû âåðÿð îíà éàü.Éàòìà ãîúà êèìè, áó éîëäà, àìàí!Çàëûìäàí þçöíö ãîðó ùÿð çàìàí.Çöëìöí òîõóìóíäàí ýþéÿðìÿç íÿáàò.Óüóðëó øåé äåéèë çöëì åéëÿìÿê, áèë.Ùÿð êÿñ çîð ýþñòÿðñÿ èøèíäÿ ÿýÿð,Èøèíèí íèçàìû ïîçóëóá ýåäÿð.Çöëì åäèá ùÿð áèð êÿñ øóð ãàëäûðñà áèë,Ýþíäÿðÿð ìÿçàðà îíó ùÿð àäèë.Êèì ñàëñà äöíéàäà çöëì áàüûíûÄåìÿëè, áàüëàð þç ÿë-àéàüûíû.Äöíéàäà ÷îõ ëÿçèç, øèðèí ìåéâÿëÿðÏèñ ýþçÿ óüðàñà òîðïàüà äöøÿð.Àäèë îë, øàä éàøà þìðöíö áöòöí,Îëìàñûí ÿëèíäÿ à÷ûëìàç äöéöí.ßäàëÿòèí óúàëòñûí ãîé íÿñëèíèí àäûíû,

56

Åë ýþçöíäÿí ñàëìàñûí þçöíö, þâëàäûíû.Ãàðøûíà úàíàâàð ÷ûõäûüû çàìàíÉà þëäöð, éà äà òóò, ùå÷ âåðìÿ àìàí.Áèðèëÿ-êþùíÿäÿí îëàðñà êèíèí,Êþêöíö þëäöð îíóí íÿñëèíèí.Àòàé÷ûí îüóëäàí àëìà èíòèãàì,×àëûø äîñò îëàñàí îíóíëà ìöäàì. (È.)Ãàðäàøûí ãàíûíû àëìà ãàðäàøäàí,Òàìàì àéðû øåéäèð ÷öíêè ñöäëÿ ãàí. (È.)Çàòû ïèñ îëàíû ùå÷ éöêñÿëòìÿ ñÿí,Ãóðäó áÿñëÿìÿêäÿí çèéàí ÷ÿêÿðñÿí. (È.)Ùÿéàñûç àäàìà ãàðøû ñÿðò ðÿôòàðÉóìøàã äàâðàíìàãäàí ôàéäàëû îëàð. (È.)Çöëìö áèðäÿôÿëèê åéëÿ ñÿí êÿíàð,×öíêè çöëìêàðëûã þìðö àçàëäàð. (È.)Çöëìöí àéèíèíÿ áèðäÿí ÷ÿê ãÿëÿìÊè, õàëãûí ãÿëáèíäÿí ñèëèíñèí ÿëÿì... (Ø.)ßäàëÿò ìöëêöíäÿí êèì öç ÷åâèðñÿ.Îíà àãèë äåìÿç àüûëëû êèìñÿ. (Ø.)Äöíéàíû íàìóñëà îëóð ñàõëàìàã,Îíóíëà óúàëûð äþâëÿò âÿ áàéðàã. (Ø.)Ãàí èëÿ èñëàíìûø çöëìêàð áàøäàí,Øöáùÿ éîõ, éàõøûäûð áàøñûç áèð èíñàí. (Ø.)Åëÿ äöíéàïÿðÿñò îëìàéàã ýÿðÿêÊè, þç ñöôðÿìèçè ãàíëà áÿçÿéÿê. (È.)Áèð éåðäÿ èíñàôäàí îëìàñà íèøàí,Ãóðóéàð èñòèäÿí, ÷öðöéÿð ñóäàí. (È.)

ÄÎÑÒËÓà Âß ÄÖØÌßÍ×ÈËÈÊ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùÿéàò íÿéÿ ýÿðÿêäèð, áèð ùÿìäÿìèí îëìàñà?Èíñàí ÷ÿòèí éàøàéàð äîñòà ÿìèí îëìàñà.Âàðëûüûíà ÿìèíñÿí ñÿí êè ùÿëÿ ùÿéàòäà,×àëûø, êþíöë ñèðäàøû ýÿòèð ÿëÿ ùÿéàòäà. (Ñ.)Ñàäèã äîñòóí ñàüàëäàð øÿôàñûéëà éàðàíû,

57

Äþíöê äîñòóí ñûçëàäàð úÿôàñûéëà éàðàíû. (Ñ.)Ñàõòà äîñòóí äöíéàíûí àë÷àüûäûð, äîñò äåéèëÖðÿéèíÿ éàòìàéàí áèð éàüûäûð, äîñò äåéèë. (Ñ.)Ùàìûíûí þç ñèðäàøû, éàðû âàðäûð úàùàíäà,ßñë éàð ùàâàäàðäûð, õèëàñêàðäûð úàùàíäà.Éàëãûçëûã ÷îõ ÷ÿòèíäèð, áó äÿðäè ñåçìÿëèñÿí,Òÿíùàëûüûí ÿëèíäÿí àõûð êè, áåçìÿëèñÿí.Ùÿð ãàïûéà úàí àòûá ñÿáà êèìè úóììà ñÿí,Àë÷àãëàðäàí ñÿäàãÿò, äîñòëóã, âÿôà óììà ñÿí. (Ñ.)Ùå÷ áèð èøäÿ îëìà éàðñûç, éîëäàøñûç. (X.)Äöíéàäà ÷îõ èø âàð éîëäàøäàí àøàð,Éàìàí ýöíäÿ ÷àòûð äàäà éîëäàøëàð. (X.)Äîñò ãÿëáè òîðïàãäûð, îíà ÿë âóðñàí,ßëèí ïàê îëàúàã î çàìàí, èíàí. (X.)Ùå÷ êèìñÿéëÿ éîëà ýåòìèðñÿ áèð êÿñ,Îíà áåë áàüëàéûá, áèð èø ýþðöëìÿç. (X.)Êè÷èê ñàíìà îíó êèì äöøìÿíèíäèð,Íÿðäè õàì àäàìäàí óäìàã ÷ÿòèíäèð. (X.)È÷êè ìÿúëèñèíäÿ äîñòóí ìèí îëàð,Áèðèíè òàï, îëñóí ñÿíèíëÿ ãÿìõàð. (X.)Áàüëàìà ãàïûíû äîñòóí öçöíÿ. (X.)Àüûëëûëàð áèëèð, òÿê éåñÿ ùÿð êÿñ,Òÿêëèêäÿ äÿ þëÿð, äîñò-àøíà ýþðìÿç.×àé ñóéó îëñà äà ñÿí è÷ìÿ éàëãûç,Äÿíèçòÿê îëàðñàí àúû, ãûëûãñûç. (X.)Èñòÿéèðñÿí åâèí ñàëàìàò ãàëà,Åâÿ éàä àäàìû áóðàõìà ÿñëà. (X.)Ùå÷ îòóðóá, äóðìà ïèñ äîñòëà, ÷ÿêèí,Øÿíèíÿ ÿñêèêëèê ýÿòèðÿð ñÿíèí. (X.)Î ãÿìëÿð êè, òóòàð êþíöëäÿ ãÿðàð,Äÿðä áèëÿí äîñòëàðà ñþéëÿìÿê îëàð. (X.)Äîñòëàðûí öçöíÿ ìÿúëèñè ïàðëàò,Ýþç âÿ êþíöë ýöëñöí, õîø îëñóí ùÿéàò. (X.)Ïàõûëëûã åéëÿñÿ äîñòóíà ùÿð êÿñ,Îíóí éîëäàøëûüû òîðïàüà äÿéìÿç. (X.)Äîñòà éàõøû äåéèë äîñò îëñà áÿäíàì. (X.)

58

Äÿâÿ óçàã äöøñÿ, àéðûëñà ãàòàð,Áèð ñè÷àí äà îëàð îíà úèëîâäàð. (X.)Íàìóñëó éàð îëàð, ùÿð äÿðääÿí ùàëè,Òîâóñóí éîëäàøû òîâóñ îëìàëû. (X.)Áàçàðûí ðÿâàúäûð éàõøû èøëÿðëÿ,Êàñàäëûãäà ãîéìà äîñòóíó áåëÿ. (X.)Þêöç úöò îëìàñà êîòàíäà ÿýÿð,Òÿê þêöçëÿ, ñþéëÿ, éåðè êèì ñöðÿð? (X.)Ôèëëÿðè ãîâìóøäó ÷åøìÿäÿí äîâøàí,Êè÷èê ýþðöíìÿñèí ýþçöíÿ äöøìàí. (X.)Ïèñÿ éîëäàø îëìà ÿýÿð ïèñ äåéèëñÿí. (X.)Ãîùóìäàí ìåùðèáàí éàäëàð àç äåéèë,Ùÿì âÿôàëû, ñàäèã, ùÿì äÿ øèðèíäèë. (X.)Ùàìûíûí éîëäàøû, ýèçëè éàðû âàð,Äîñòó âàð, áèð éàõûí ùàâàäàðû âàð. (É.)Áèð äîñò êè, äîñò èëÿ ùåé íèôàã åéëÿð,Î äåìÿê, äöøìÿíëÿ èòòèôàã åéëÿð. (É.)Éàõøû àä ãàçàíìûø ýþçÿë äîñò àðà,Îíäàí éåòèøÿðñÿí àü ýöíÿ, âàðà.Õîø ÿòèðëè áèð äîñò éàõøûäûð, èíàí,Ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äóðóá äàíûøàíëàðäàí.Áèð äîñòóí äà îëñà åéèáëè ÿýÿð,Éöçöíöí àäûíà ëÿêÿ éåòèðÿð.Åùòèéàòñûç áèð ãóø äöøÿðñÿ òîðà,Áàøãà éöç ãóøó äà ñöðöêëÿð îðà. (É.)Íÿ ãûð éàõøû äöððö, íÿ áîø éåðÿ ñà÷,Áÿäýþâùÿð îëàíëà éàõûíëàøìà, ãà÷.Ñàíìà áÿäýþâùÿðèí âàðäûð âÿôàñû,Õÿòà èøëÿìÿêäÿ îëìàç õÿòàñû. (X.)Þçöíö äîñò òóòàí ëàüëàüûëàð âàð,Îíëàð êÿíèçëÿðäÿ ãöðóð äîüóðàð.Î äîñò êè, ùÿð èøè éàëíûç äóçàãäûð,Áÿçÿêëè-äöçÿêëè áèð ìàíúàíàãäûð. (É.)Éàõøûëàð úèëîâó âåðìÿçëÿð ïèñÿ,Ñàòìàçëàð äîñòëàðû éàäà, íàêÿñÿ. (É.)Éàðû ÿùë îëàíûí èøè ñÿùë îëàð. (É.)

59

Ãàðûøãà áèðëèêäÿ ýþñòÿðèá ùöíÿð,Þçöíäÿí ÷îõ áþéöê øåéëÿð ñöðöéÿð.Äîñòëóãäà ùÿð êèìëÿ ñÿñëÿøÿ áèëñÿí,Îíóí ïÿðäÿñèíäÿ íÿüìÿíè ÷àë ñÿí. (Ë.)×îõ ýþçÿë îëñà äà åéáè ýèçëÿìÿê,Äîñò äîñòóí åéáèíè þðòìÿñèí ýÿðÿê. (Ë.)Äÿðèíëèê, ñîíñóçëóã âàðñà äÿðéàäà,Àðõëàðûí ñóéóíäàí éàðàíìûø î äà. (Ë.)Äöøìÿíè ãàíûíà ãÿðã åòìÿê îëàð,Äîñòëà âóðóøìàüûí ìÿíàñûìû âàð? (Ë.)Áèð îëñà éîëäàøûí, äîñòóí ÿìÿëè,Äàøäàí ñó ÷ûõàðäàð îíëàðûí ÿëè.Íèôàã îëàí éåðäÿ ôÿëàêÿò äÿ âàð,Ñÿàäÿò ýöíÿøè áèðëèêäÿí äîüàð. (Ë.)Áàðìàüûí áèðèíè ÷àëàðñà èëàí,Áàðìàã êÿñèëìÿñÿ çÿùÿðëÿíÿð úàí. (Ë.)Âÿùøèéëÿ äîñò îëñà èíñàí äöíéàäà,Âÿùøè àäÿòèíúÿ þìð åäÿð î äà. (Ë.)Âÿùøèéëÿ äîñò îëàí, âÿùøè äÿ îëàð. (Ë.)Èò ñÿíÿ äîñò îëàð, áèð ñöìöê àòñàí,Íàìÿðä ãÿäèð áèëìÿç, îëñàí äà ãóðáàí. (Ë.)Òÿê ó÷àí êÿêëèéè ãûçûë ãóø éåéÿð. (Ë.)Äîñòëóã, ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðñÿí, åé éàð,Ýÿëèá ãóëóí îëàð àçàä àäàìëàð. (Ë.)Âàð ýöúöíëÿ ãîëóíó áóðìàëûñàí äöøìÿíèí,Êöðÿéèíè òåç éåðÿ âóðìàëûñàí äöøìÿíèí. (Ñ.)Ùÿð êÿñè ñûíàãäàí êå÷èðèá äöç áàõ,Ñûíàãñûç îëìàñûí î ñÿíÿ êöñòàõ.Ùå÷ êÿñèí ÿùäèíÿ áåë áàüëàìà ýÿë,Îíóí è÷ öçöíÿ àòìàéûíúà ÿë. (Ë.)Äîñòëóã èääèàñû åäÿí áèð öðÿêÑþçäÿí áàøãà ÷îõ øåé áèëäèðÿ ýÿðÿê. (È.)Áÿäýþâùÿð àäàìëà àðàíû ãàòìà,Ñÿí þç êèìéàíû ýöëëÿðÿ àòìà. (È.)Õîø îëìàã èñòÿñÿí, õîø äîñòëàð òàíû,Õîøáÿõò õîøáÿõò åäÿð ÷öíêè èíñàíû. (È.)

60

ßãèëëè àäàìëà äîñòëóã áàüëàñàí,Áèëèê âÿ ìÿðèôÿò àëàðñàí îíäàí. (È.)Äöíéàäà õîøáÿõòäèð éàëíûç î êÿñëÿðÊè, þç ÷þðÿéèíè äîñòëàðëà éåéÿð. (È.)Áþéöêëÿ âóðóøäà èíñàí àä àëàðÀë÷àãëà âóðóøàí þçö àë÷àëàð. (X.)Ïîëàääàí äàü îëñà éåíÿ äÿ èíàí,Îíó ïàð÷à-ïàð÷à äàüûäàð èíñàí. (X.)Ùÿð áèð äÿðäÿ ãàòëàø, ìþùêÿì äóðàðàã,Ýþçëÿ êè, áàñìàñûí éöê ñÿíè, àíúàã. (X.)Îâëàìàãäàí ãàëñà áèð òöëÿê òÿðëàí,Ìèí òÿïèê éåéÿúÿê ñÿð÷ÿäÿí ùÿð àí. (X.)Ôèë êå÷ñèí öñòöíäÿí òàïäàëàéàðàã,Õÿñèñ àäàìëàðà ÿë à÷ìà àíúàã.Ìÿðä îëìàã éàõøûäûð äöíéàäà ùÿð àí,Ìÿðäëèê èëÿ ÷àòàð àðçóéà èíñàí. (X.)Êèì ùöíÿð êþùëÿíèíè úèëîâëàéà áèëèáäèð,Äèëÿéèí îâëàüûíäà îâ îâëàéà áèëèáäèð. (Ñ.)Àìàí èñòÿéèíúÿ ãóðáàüàëàðäàí,Éàõøûäûð áàëûãòÿê òåç ãÿðã îëàñàí. (X.)Øèð êèìè ùöúóì åò, øèðÿ ðàñò ýÿëñÿí,Èò ýþðÿí çàìàíäà ýÿë áàø ãîøìà ñÿí. (X.)Ýÿðÿê úàâàíìÿðäè ïóë àëäàòìàñûí,Èøèíÿ çÿððÿúÿ õÿëÿë ãàòìàñûí. (É.)Ñàìàíòÿê îéíàñà êöëÿêäÿ ùÿð êÿñ,Áèð äàü îëñà áåëÿ, ñàìàíà äÿéìÿç. (X.)Úåéðàí ÷ÿòèí âàõòäà øèð îëàð áÿçÿí. (X.)Èíàí, çèðÿê àäàì ìÿëÿêäèð, ìÿëÿê,Çèðÿêëèê ýþçÿëäèð, ÿúÿáäèð ýåð÷ÿê. (É.)Èíñàí éåì äàëûíúà ãà÷ìàñûí ýÿðÿê,Ãóøäàí àéûã îëñóí, çèðÿêäÿí çèðÿê. (É.)×àðïûø äöíéà èëÿ øèðè-íÿð êèìè,Éîõñà óäàð ñÿíè î, ÿæäÿð êèìè. (É.)Ùöíÿðëè äöíéàäà òÿõòö òàú àëàð,Àë÷àëìàç ùå÷ çàìàí, áàøû óúàëàð. (É.)Ãàíû ÷þðÿéèíÿ éàâàíëûã åëÿ,

61

Ïàïàüû äèê ñàõëà, áàø ýåòñÿ áåëÿ. (Ë.)Ýöë êèìè éóìøàãëûã ýþñòÿðìÿ, ýåð÷ÿê,Îëìà èêèöçëö, áÿíþâøÿëÿð òÿê.Þìðö áàøà âóðàð øèð öðÿêëèëÿð,Þêöç öðÿêëèäÿ îëìàç áèð ùöíÿð. (Ë.)Íå÷èí àë÷àãëàðà áîéóí ÿéèðñÿí?Îéóíúàã îëóðñàí íàìÿðäëÿðÿ ñÿí?Íÿ ö÷öí áîéíóíà ìèí éöê àëûðñàí?Çàëûìûí çöëìöíäÿí ðàçû ãàëûðñàí?Ãÿëáè éóìøàãëûüû áèð äÿôÿ óíóò,×èéíèíè äàü êèìè óúàëûãäà òóò!Ñÿí äÿ ñöñÿí êèìè èïÿêäÿí îëñàí,Ñÿíè ñàô òîðïàã äà éàðàëàð, èíàí!Çÿëèëëèê öðÿéÿ àüðûëàð ñàëàð,Çöëìÿ äþçÿíëÿðèí ñîíó îëàð õàð.Òèêàíòÿê ÷èéíèíäÿ òóò éàðàüûíû,Î âàõò ãóúàãëàðñàí ýöë áóäàüûíû.Èíñàíû ñàðñûäàð ýþç éàøû, íàëÿ,Àù ÷ÿêèá, îô äåéÿí éåòìÿç êÿìàëÿ! (Ë.)Ìÿðäÿ ëàéèã ñèôÿò äåéèëäèð, èíàíÊè, áàë îüóðëàñûí áàë àðûñûíäàí.Áàüûøëà àòûíû, ñÿí ýåò ïèéàäà,Ñèëëÿëÿð éåñÿí äÿ, ìÿðä îë äöíéàäà. (Ë.)Øèð ýöúëö îëñà äà òîõ áèð úàíàâàð,Îíäàí ãî÷àã îëàð îâäà ÷àããàëëàð. (Ë.)Èðàäÿñèç îëìà, èðàäÿñèçëÿðÀéàãñûç ãóðä êèìè éåðäÿ ñöðöíÿð.Òöëêö úàíàâàðû åäèðñÿ ìÿüìóí,Îíäàí èðàäÿñè áþéöêäöð áóíóí. (Ë.)Äöøìÿí ñèëàùëàíñà ãàðøûíäà ÿýÿð,Ñÿí äÿ ãûëûíú âóðóá ãöââÿíè ýþñòÿð.Ëàêèí, ñèëàù òþêñÿ ãàðøûíäà äöøìÿí,Î ìèñêèí äöøìÿíëÿ ýÿë âóðóøìà ñÿí. (Ë.)Ìÿðäÿ òÿìèç áèð àä úàíäàí ÿôçÿëäèð,Ëÿêÿëè ãàëìàãäàí þëöì ýþçÿëäèð. (Ë.)Ìÿí ìåéäàí ÿðèéÿì, ñÿí äÿ áèð êèøè,Ìÿðäëèêëÿ ñå÷èëèð ùÿð ìÿðäèí èøè. (Ø.)

62

Îâúóìóí è÷èíäÿ îëñà äà, éåíÿÄèêìÿðÿì ýþçöìö þçýÿ ìöëêöíÿ. (Ø.)Ýÿíú ìàðàë íÿ ãÿäÿð îëñà äà úÿñóð,Úèëîâó àñëàíäàí ÷ÿêìÿñè õîøäóð. (Ø.)Ùÿì ùöíÿð ýþñòÿðìÿê, ùÿì äÿ ìàë ö÷öí×àëûøìàã áèð áîðúäóð èñòèãáàë ö÷öí! (Ø.)Àñëàíûí áþéðöíÿ ÿë ÷ÿêìÿê ö÷öíÖñòöí îëìàëûäûð àñëàíà ýöúöí. (Ø.)Áèð àñëàí êþïÿêäÿí ãîðõàðñà, áèøÿê,Îíà øûëëàã àòàð ãîúà áèð åøøÿê. (Ø.)ßëàëòû îëìà áèð ÿëàëòû øÿõñÿ! (Ø.)

×ÀËÛØÃÀÍËÛà Âß ÒßÍÁßËËÈÊ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Áèð ýöí áàð ýþòöðÿð àüàú ÿêÿíëÿð,Õÿçèíÿ àïàðàð ÿìÿê ÷ÿêÿíëÿð.Òÿíÿê àüëàìàñà âàõòûíäà çàð-çàð,Éåòèðìÿç àõûðäà ñåâèíúëÿðëÿ áàð. (É.)Îí íàõûø âóðñà äà áèð íÿããàø ÿýÿð,ßñàñ áèð úèçýèäÿí ñàíìà ÿë ÷ÿêÿð.Áèð úèçýè íàõûøäàí ÷ûõàðñà êÿíàð,Áàøãà úèçýèëÿð äÿ áöòöí ïîçóëàð. (É.)Ùÿð êèì òîõóì ÿêñÿ øîðàíëûã ÷þëÿ,Àíúàã ïåøìàí÷ûëûã ýÿòèðÿð ÿëÿ. (É.)Î êÿñÿ äåéÿðÿì äàèì áÿõòèéàð,Ñÿïäèéè òîõóìäàí ýþðñöí åëÿ áàðÊè, äöíéà äóðäóãúà ùå÷ ïîçóëìàñûí. (É.)Ùÿð ùàëäà ñÿí ÷àëûø, ùÿéàò ÿìÿêäèð,Úÿííÿò úàùûëëûüû íÿéÿ ýÿðÿêäèð?Êèì ãàéüû áÿñëÿñÿ þç ÿìÿéèíÿ,Þçýÿéÿ ïèñ áàõñà, î ïèñäèð éåíÿ. (É.)Êèìèí êè, ãÿëáèíäÿ âàðäûð ùöììÿòè,Îíóí äà éàõøûëûã îëóð íåìÿòè.×àëûø, àéàüûíà òèêàí áàòñà äà,Òÿíÿ áÿùàíÿñè îëìàñûí éàäà,Áó äåìÿñèí: þìðöí éåòèáäèð áàøà,

63

Î ýöëìÿñèí: áàøûí äÿéèáäèð äàøà. (É.)Ëÿë ÷îõ ýåú äîüóð, þìðö ÷îõ îëóð,Ëàëÿ òåç ýþéÿðèð, òåç äÿ éîõ îëóð. (É.)×îõ èòè çåùèíëÿð éàòàí îëäóëàð,Àõûðäà ñàõñû ãàá ñàòàí îëäóëàð. (É.)Çÿùìÿòäÿí èíúèìÿ, éåíè ìÿäÿí à÷!Áó äöíéà ÿùëèíÿ õÿçèíÿëÿð ñà÷! (É.)Ýÿðÿêäèð ýåú éàòûá åðêÿí ýþç à÷ìàã. (É.)×àëûøàí ðóçóíó äàøäàí ÷ûõàðäàð. (É.)Èíñàí åòñÿ ÿýÿð áèð èøÿ âÿðäèø,×ÿòèí îëñà áåëÿ, ýþðöëÿð áó èø. (É.)Ùÿð èøè áàúàðàð èøëÿê áèð èíñàí. (É.)ßçÿëäÿí ñåâäèéèì ÿìÿêäèð, èøäèð,Ùÿð àüàú áèð áàüäàí ýÿòèðèëìèøäèð. (É.)Äöíéà çèðÿêëÿðèí êàðâàí éîëóäóð,Äöç âÿ òÿìèçëÿðèí ñàäèã ãóëóäóð. (É.)Òÿðïÿòìÿçñÿ îíó áèð èíñàí ÿëè,Ùÿðÿêÿò åëÿìÿç úÿùðÿ äÿ, áÿëëè. (X.)Çÿùìÿòëÿ à÷àðñàí áàüëû òèëñèìè,À÷äûí, õÿçèíÿ ÷ûõàð àéäûí ýöí êèìè. (X.)Àüàú ÷àòëàòìàñà ùÿð áèð áóäàüûÙå÷ áèð áàùàð ýþðìÿç äöíéàíûí áàüû. (X.)Úöò÷ö ñàô òóì àòñà òîðïàüà ÿýÿð,Ñþçñöç òîðïàãäàí äà ñàô òóì ýþéÿðÿð. (X.)Äöíéàäà äèðèáàø ãàçàíàð àíúàã. (X.)Úàíûí ñàü îëäóãúà áó äöíéàäà, áèë,Âöúóä ÷ÿòèíëèêäÿí éîðóëàí äåéèë. (X.)Ùÿð óçàíàí ÿëÿ ùàëâà âåðèëìÿç. (X.)Óñòàíûí ÿëèíÿ êå÷ÿíÿ ãÿäÿðÀäÿòäèð êè, ùÿð èø ÷ÿòèí ýþðöíÿð. (X.)Èøèíè áîø òóòìàç ùå÷ çèðÿê àäàì. (X.)Àüàú ÿêÿí çàìàí åëÿ éåðäÿ ÿêÊè éÿãèí áèëÿñÿí î áàð âåðÿúÿê. (X.)Ùàëàë éå òÿðëàíòÿê, ùàëàë îâ àðà,Áÿíçÿìÿ ëåø öñòÿ ãîíàí ãóøëàðà. (X.)Ñàáàùà ÷îõ äà ñÿí öìèä áàüëàìà,Èøè ëàï áó ýåúÿ äöçÿëò, ñàõëàìà. (X.)Èø ÷ÿòèíÿ äöøñÿ, áèë êè, î çàìàí

64

Ùàìûäàí òåç þëÿð ìàòÿì ñàõëàéàí. (X.)Áó äÿðéà éîëóíäà âàðäûð ÷îõ çÿùÿð,ßçèééÿò ÷ÿêÿíëÿð äöðð ÿëäÿ åäÿð. (X.)Íÿ øÿùâÿò, íÿ éóõó, íÿ äÿ êè, éåìÿêÙÿéàòûí ìÿíàñû îëìàñûí ýÿðÿê.Éàòìàüû, éåìÿéè áó àëÿìäÿ ñÿí,Åøøÿê, þêöçäÿ äÿ ýþðÿ áèëÿðñÿí. (Ë.)Ìÿäÿñè àú îëàí èøñèç áèð êþïÿêÁîø-áîø îòóðìàãëà òàïàðìû ÷þðÿê?Áó äöíéà ñÿñèéëÿ ñÿñëÿøÿíèíäèð.Äþâðàíëà äöç ýÿëñÿí, äþâðàí ñÿíèíäèð. (Ë.)Ýöíÿøèí îðäóñó áîé âåðñÿ ÿýÿð,Õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëÿð, ãà÷àð êþëýÿëÿð, (Ë.)ßçÿëäÿí äöíéàíûí áèð ãàéäàñû âàð:Áàë òóòàí áàðìàüû àðûëàð ñàíúàð. (Ë.)Áèð äàø äåéèëñÿíñÿ, äîíóá ãàëìà ñÿí,×îëàã äåéèëñÿíñÿ äèðèáàø òÿðïÿí! (Ë.)ßëèíè âóðìàñà îäà áèð íÿôÿð,Îäóí èñòèñèíè íåúÿ ùèññ åäÿð? (Ë.)Þìðöí èõòèéàðû þç ÿëèíäÿéêÿí,Èøèíè ýþð, ãóðòàð ùàìûäàí åðêÿí. (Ë.)Áîø-áåêàð îòóðìà ùå÷ éåðäÿ áèð àí,Áàðû ÿë-ãîëóíó îéíàò éàëàíäàí.Ùå÷ éåðäÿ ãÿôëÿòäÿ ýÿë òóòìà ãÿðàð,Éà ùÿðäÿí áèð áàüûðûá ùàé-êöé äÿ ãîïàð. (Ë.)Òîðïàüà ìÿðùÿìÿò õåéèðäèð, èíàí,Ëöòô åòñÿí ýöë âåðÿð, çöëì åòñÿí òèêàí. (Ë.)Ùÿð êÿñ ñÿíÿòèíäÿí éàïûøñà ÿýÿð,Äöíéàäà íÿ ÿêñÿ, îíó äà áè÷ÿð. (Ë.)Õÿçèíÿ êÿøô åòìÿê èñòÿñÿí ÿýÿð,Ùÿð áèð ÷ÿòèíëèéÿ òàá åò, ñèíÿ ýÿð! (È.)Äöíéà ýþðìöø àäàì, éàõøû, éà éàìàí,Øèêàéÿò åéëÿìÿç þç èãáàëûíäàí. (È.)Áÿðê äàøëàð è÷èíäÿ ýèçëÿíÿð ýþâùÿð,Ýþâùÿð ÷ÿòèíëèêëÿ ÿëäÿ åäèëÿð. (È.)Èø áÿðêÿ äöøÿíäÿ áÿäáèí îëìà ñÿí. (È.)Éîõñóëëóã öç âåðñÿ ñÿíÿ, ùå÷ çàìàíÉàëâàðûá èñòÿìÿ êèìñÿäÿí àìàí. (È.)

65

Èíñàíû ñöñò åäÿí áîø-áîø éàòìàãäàíÍîëàéäû, ýþçöíö à÷àéäû èíñàí. (È.)Äÿíèçäÿí äöðð òàïàð úàíûíäàí êå÷ÿí,×ûõàðàíûí îëàð äàüäàêû ìÿäÿí. (È.)Î ãÿäÿð õÿáÿðñèç éàòìà ùÿð çàìàíÊè, áèðäÿí ñåë ýÿëèá àøàð áàøûíäàí. (È.)Áó íÿ òÿíáÿëëèêäèð, ýèðèø òåç èøÿ,Áåêàðëûã èíñàíû ñûõàð ùÿìèøÿ.Þçýÿéÿ ãàçäûðìà ìÿäÿíäÿí ýþâùÿð,Þçöí áèð ÿë òÿðïÿò, äèðèñÿí ÿýÿð,ßë-àéàã ãóëóíäóð, èøëÿòñÿí, éÿãèí,×ûõìàçëàð ùå÷ çàìàí ÿìðèíäÿí ñÿíèí.Ìèíëÿðëÿ õèäìÿò÷èí îëñà äà ùþêìÿí,Þç ÿë-àéàüûíû ãîéìà ùå÷ èøäÿí. (È.)Íÿ ÷îõ ÿéëÿíÿí îë, íÿ äÿ ÷îõ éåéÿí,Áóíëàðäàí ñöñòëÿøÿð, áîøàëàð áÿäÿí. (È )Ñÿí êè, çþâã àëûðñàí éåìÿê, éàòìàãäàí,Íÿ äåéèì ñÿíÿ, åé ãóëàãñûç èíñàí!Íÿ ñÿíÿòèì ñÿíèí ìÿëóìóí äåéèë,Íÿ äÿ äàðâàçàìäà âóðóëàí òÿáèë. (Ø.)Ãóðóäà, äÿíèçäÿ êèì ÷ÿêñÿ çÿùìÿò,Áàëûãäàí äöðð àëàð, þêöçäÿí ñÿðâÿò. (Ø.)×àðÿ ãàïûñûíû áàüëû ãîéìà, ýÿë,Î ôàéäà âåðÿðñÿ äàùà äà ýþçÿë. (Ø.)Àíúàã þç âàðûíëà îë úîøãóí öììàí,Ýþòöð þç ôàéäàíû þç âàðëûüûíäàí. (Ø.)Ùÿääÿí ÷îõ éåìÿéÿ åòìÿ ñÿí àäÿò,Ìÿäÿíè äîëäóðìàã çÿùìÿòäèð, çÿùìÿò. (Ø.)Èïÿê éåòèðìÿêäÿ èêè úèíñ ãóðä âàð,Çèääèð îä – ñó êèìè ùÿìèøÿ îíëàð.Áèðè áàðàìàíû òîõóéóð áèð-áèð,Î áèðè êàðâàíëà èïÿê ìÿùâ åäèð.Ïÿòÿêäÿ èêè úöð àðû âàð ìöäàì,Íåúÿ ïÿðâàíÿíè òÿëÿô åäÿð øàì.Áèðè éåì äàøûéûð ùåé àõøàì-ñÿùÿð,Î áèðè ýèçëèíúÿ î éåìäÿí éåéÿð.Áàë âåðÿí àðûíûí áèðúÿñè éÿãèí,Éöçöíäÿí éàõøûäûð áàë éåéÿíëÿðèí. (È.)

66

ÈÄÐÀÊ Âß ÚßÙÀËßÒ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ñÿí ÷àëûø éàõøûúà þéðÿí äöíéàíû,Áÿøÿðè, áèòêèíè, äàøû, ùåéâàíû.Ãàëàúàã ÿáÿäè íÿ øåé äöíéàäà –Þéðÿí ýöíëÿðèíè âåðìÿäÿí áàäà. (É.)Þçöíäÿí ùÿð êèì êè, äåéèë õÿáÿðäàð,Áèð ãàïûäàí ýèðÿð, áèðèíäÿí ÷ûõàð. (É.)Áèëèêëè àäàìëàð óçàüû ýþðÿð,Úàùèëèí çÿùìÿòè ùÿäÿðäèð, ùÿäÿð. (É.)Èíñàíà àðõàäûð îíóí êàìàëû,Àüûëäûð ùÿð êÿñèí äþâëÿòè, ìàëû.Êèì êè, éåòèøìÿäè àüûëäàí áàðà,Îõøàð èíñàíñèôÿò ÿæäàùàëàðà. (É.)Ãûçûëû ñàéìàãäà áèë êè, ñÿùâèí âàð,Äöíéàíûí ýþçöíö àüûë ïàðëàäàð. (É.)Êèì êè, èáðÿò äÿðñè àëûá äöíéàäàí,Ñþçöí ëþâùÿñèíè þéðÿíÿí çàìàíÅëÿìèø ñÿíÿòè åëìÿ õÿçíÿäàð,Äöíéàíûí ìöøêöëö áåëÿ à÷ûëàð. (É.)Ùÿð êèì þéðÿíìÿéè áèëìÿéèðñÿ àðÑóäàí äöðð, äàøäàí äà ýþâùÿð ÷ûõàðäàð,Àíúàã, þéðÿíìÿéè àð áèëÿí èíñàíÌÿùðóìäóð äöíéàäà áèëèê àëìàãäàí. (É.)Àãèë î êÿñäèð êè, âÿôàäàð îëà. (É.)Ñÿáÿá áîø äåéèëìÿç, ýÿë äöøöí áèð àç,Éîëó õÿéàë èëÿ ñöïöðìÿê îëìàç. (É.)Ýöíÿø ùÿð òÿðÿôÿ äîëàíäûðñà áàø,Îíà öç äþíäÿðÿð ýöë éàâàø-éàâàø. (É.)Ïèñ, éàõøû íÿéèí âàð, äåìÿê ìàëûíäûð,Ëàêèí ñÿíÿ âàúèá þç êàìàëûíäûð. (É.)Ùÿð áèð èøÿ äþçÿð àüûëëû èíñàí,Èñòÿð ýöë îëñóí î, èñòÿðñÿ òèêàí. (X.)Íþãñàíà ýþç éóìóá, êàìàëà áàõàíÄàèì õîøáÿõòèäèð úàùàíûí, èíàí. (X.)Úèáè áîø îëàíäàí áèð áàú àëûíìàç,Êþùíÿ õàðàáàäàí õÿðàú àëûíìàç. (X.)

67

Àüûëëû àäàìëà éàøà ñàëàìÿò,Íàäàíûí äÿðìàíû òþðÿäÿð èëëÿò. (X.)Çÿìàíÿ òîðóíäàí áèëèêëÿ ãóðòàð. (X.)×àëûø ùÿãèãÿòëÿ þçöíö áèë ñÿí. (X.)Àüëûí îëñóí ñÿíÿ ùÿð èøäÿ ðÿùáÿð,Ùÿð øåéè îíäàí ñîð, î äåéÿí éåòÿð. (X.)Ùóøëó îëñà èíñàí áó éåðäÿ ÿýÿð,Àéàüû íÿ ïàë÷ûã, íÿ äàøà äÿéÿð. (X.)Áèëèéÿ ðÿãèá îë, äöíéàíû ãàçàí. (X.)Âàõòû áîø êå÷èðìÿ, ãÿëÿì àë ÿëÿ,Çÿùìÿò ÷ÿê, äöíéàäà áèëèê êÿñá åëÿ. (X.)Î øåé êè, áèçëÿðÿ ëàï àøèêàðäûð,Îðäà äà ýèçëè áèð õÿçèíÿ âàðäûð. (Ë.)Àíëàéûá, äöøöíÿê ùÿð øåéè ýÿðÿê,Ùÿð ñèððè à÷ìàãëà ùöíÿð ýþñòÿðÿê. (Ë.)Óúàëìàã èñòÿñÿí, áèð êàìàëà ÷àò,Êàìàëà åùòèðàì ýþñòÿðÿð ùÿéàò. (Ë.)Þç àäûíà ëàéèã èøëÿð ýþð êè, ñÿíÀõûðäà óòàíìà õÿúàëÿòèíäÿí. (Ë.)Ùÿð÷ÿíäè ñÿíÿòèí ÷îõ ðöòáÿñè âàð,Ùÿéàòà ôàéäàëû áèð åëìè àõòàð. (Ë.)Áèð åëìè þéðÿíìÿê èñòÿäèêäÿ ñÿí×àëûø êè, ùÿð øåéè êàìèë áèëÿñÿí.Êàìèë áèð ïàëàí÷û îëñà äà èíñàí,Éàõøûäûð éàðûì÷ûã ïàïàã÷ûëûãäàí. (Ë.)Äÿëèéÿ áèð çÿíúèð éàðàøàð éàëíûç. (Ë.)Ùàâàëû éàøàéàí ñÿðñÿì áèð èíñàí,Íÿ õåéðÿ, íÿ øÿðÿ éàðàéàð, èíàí. (Ë.)Ãàëõûá óúàëñàí äà ñîíñóç ýþéëÿðÿ,Àüëû áàøûíäà îë, äöøöí áèð êÿðÿ. (Ë.)Äöøìÿíè øàä åäèá ýöëäöðöðñÿ ãÿì,Àüûëëû äÿðä ÷ÿêèá, îëàðìû äèëãÿì? (Ë.)Áàüëû áèð ãûôûëû à÷ìàã èñòÿñÿí,ßââÿëúÿ ñûíàãäàí êå÷èð îíó ñÿí. (Ë.)Äöøÿíäÿ ìÿùáÿñÿ àãèë áèð àäàìÁàõûá éîë àõòàðàð ãà÷ìàüà ìöäàì. (Ë.)Èðÿëèéÿ àääûì àòäûüûí çàìàí

68

Ýåðè äþíìÿéè äÿ óíóòìà áèð àí. (Ë.)Äöíéàäà ìÿãàìû áèëìÿéÿí áèð êÿñÏÿðäÿëè éîëëàðû äöç ýåäÿ áèëìÿç. (È.)Ãöââÿò åëìäÿäèð, áàøãà úöð ùå÷ êÿñÙå÷ êÿñÿ öñòöíëöê åëÿéÿ áèëìÿç!Ùÿð óúà ðöòáÿäÿí áèëèíèç, ôÿãÿòÀëèìèí ðöòáÿñè óúàäûð, ÿëáÿò! (È.)Íàëàéèã äàíûøàí øÿõñëÿðÿ, ÿëáÿò.Ùÿð çàìàí ñöêóòëà ìöãàáèäÿ åò! (È.)ßëáÿò êè, ÿãèëëè áèð ãóëàã àñàíÉàõøûäûð ùÿìèøÿ éöç øöóðñóçäàí! (È.)Áèð ÿôñóí åøèòñÿí áèð ÿôñóí ýÿðäÿí,Àéûã îë, ÿôñóíà äöøìÿéÿñÿí ñÿí. (È.)Ùàãã ñþçö åøèòìÿê èñòÿìÿéÿíëÿðßãëèíè èòèðèá þëÿúÿê ùÿäÿð. (È.)ßãèëëè àäàìëà õîø ðÿôòàð åòñÿí,Ñÿí þç ùöíÿðèíè òåç ýþñòÿðÿðñÿí. (È.)ßëèíäÿ éóìøàëñà äÿìèð, áóíó áèë,Òÿäáèðëÿ éóìøàëàð, ùèääÿòëÿ äåéèë,Ãÿëáè äÿ èñòÿñÿí, áó ñàéàãëà ñÿíÏàðëàäûá àéíàòÿê åäÿ áèëÿðñÿí.Äÿìèðè àéíàòÿê ïàðëàäàí èíñàíÏàñû ñèëìÿëèäèð þç âèúäàíûíäàí.Î ãÿäÿð ñàô ãÿëáëè, ïàê âèúäàíëû îë,Ìÿíÿâè ñèðëÿðè åäÿñÿí ãÿáóë.Ïèñ îëàí øÿõñëÿðÿ âóð ãàðà äàìüà,×àëûø þç ãÿëáèíè ñàôëàøäûðìàüà. (È.)Ýöíÿøÿ ýþç éóìóá éàíäûðñàí ÷ûðàã,Êöëÿê ñþíäöðÿúÿê îíó, áèë àíúàã. (È.)Ýþðöíìÿç áèð øåéè òÿñÿââöð åòñÿí,ßëáÿò êè, ùÿð çàìàí éàíûëàðñàí ñÿí. (È.)ßãèëëè àäàìäûð äöíéàäà î êÿñ:Ýþçö ýþðìÿéÿíè ùå÷ ãÿáóë åòìÿç. (È.)Áàüëû áèð ãàïûéà à÷àð àõòàðñàí,Àíúàã àëèìëÿðäÿí àõòàð, òàïàðñàí. (È.)Ýþíäÿð ãàíàúàãëû éàíûíà ãàíàí,Àëèìèí éàíûíà àëèì ùÿð çàìàí. (È.)

69

Êèìñÿíèí ýåòìÿìèø îëäóüó éîëëà×îõ éîëäàø îëñà äà, ýåòìÿ ñÿí ÿñëà.×îõ éàõûí, àíúàã êè, ãîðõóëó éîëäàíÃîðõóñóç óçàã éîë éàõøûäûð, èíàí. (È.)Àãèë îë, ÿë ÷ÿêìÿ õàñèééÿòèíäÿí,Þçýÿ õàñèééÿòÿ óéìà ãÿòèééÿí. (È.)Àëèì òÿäáèðèëÿ ìÿãñÿäÿ ÷àòàð. (È.)Éåðëÿðäÿ, ýþéëÿðäÿ ãîéóëàí ÿñàñÀüûë þë÷öñöíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàç.Þë÷öéÿ èäðàêäûð ðÿùáÿðëèê åäÿí,Êÿíàðà ÷ûõìàç áó ùÿääÿí, þë÷öäÿí. (Ø.)Ùÿð ýåúÿ áèëèéÿ ãàïû à÷ìàäàíÁàøûìû éàñòûüà ãîéìàäûì áèð àí. (Ø.)Ùÿð ÿãëÿ ñûüûøàí ùöíÿð, áèëèêäÿíÁèð ìÿíà ÷ûõàðûð ìÿíàíû áèëÿí. (Ø.)Àéûãëûã íÿ áþéöê äþâëÿòìèø, áèëñÿí!ßëè áîø îëìàìàã äöíéà íÿãäèíäÿí.Äöíéàäà î øÿõñèí óúàëàð áàøû,×îõ ñàéûã äàâðàíàð ùÿð èøÿ ãàðøû.Øöóðëà þë÷ÿð áó ùÿéàò éîëóíó,Îüðóäàí ãîðóéàð þç âàð-éîõóíó. (Ø.)Àüûëñûç êÿñëÿðëÿ îòóðóá äóðàíÀüûëäàí, øöóðäàí äåìÿñèí äàñòàí. (Ø.)Íÿñèùÿò åøèòñÿ ÷àðÿ àðàéàíÄÿðäèíÿ áèð à÷àð òàïàð ùÿð çàìàí. (Ø.)Àüëûí âàð, ýöë èëÿ îëìà ùÿìíèøèí,×öíêè ãàëìàñûíäàí äåéèëñÿí ÿìèí. (Ø.)Ùÿð èøäÿ ëàçûìäûð àéûãëûã, äèããÿò,Ùÿð êóçÿ ÷åøìÿäÿí ÷ûõìàç ñÿëàìÿò. (Ø.)Áèð ôèêèð äîüóíúà ýåíèø àüûëà,Ùÿð éàõøû-éàìàíà áèð þë÷ö ñàõëà. (Ø.)Ñàô, äîüðó îëìàéàí ñþçÿ èíàíìà,Ìÿòèíñÿí, âåðäèéèí ñþçöíö äàíìà. (È.)Éàðàìàç ùå÷ çàìàí àüûëëû èíñàíÞçöíäÿí ýöúëöéÿ îõóñóí ìåéäàí. (Ø.)Åøøÿéèí úÿâàùèð îëñà äà éöêöÉåíÿ äÿ åøøÿêäèð, ïàðûëäàð òöêö. (Ø.)

70

Àéûáëà ùöíÿðè àéûðìàéàíëàðÙöíÿðëèíèí íåúÿ ãÿäðèíè àíëàð. (É.)Ýöíÿøè ïàë÷ûãëà ñóâàìàã îëìàç! (É.)Þìðöíö ÿôñóíëà âåðìÿ ñÿí áàäà,ßôñóíëà éàøàìàã îëìàç äöíéàäà! (È.)Òîðïàãäàí éàðàíàí ùÿð ãàíìàç, àë÷àãÈíñàí ñóðÿòèíäÿ ùåéâàíäûð àíúàã. (É.)

ÑÞÇ, ØÅÈÐ, ÑßÍßÒ ÂßÑÞÙÁßÒ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Éåíèëèêëÿð òþðÿäÿí áó ãîúà êàèíàòäàÑþçäÿí èíúÿ, êÿñÿðëè ùå÷ íÿ éîõäóð ùÿéàòäà.Äöøöíúÿíèí ìóíèñè, ýþçÿë ñèðäàøû ñþçäöð,Óíóòìà êè, èíñàíûí ÿçÿë ñèðäàøû ñþçäöð. (Ñ.)Ñþç áàéðàã ãàëäûðàíäà èëùàì äîëó êþíöëäÿ,Òÿðÿííöìÿ ñþç òàïìàç ñþçëö àüûç äà, äèë äÿ. (Ñ.)Öðÿêñèçëÿð ãàôèëäèð öðÿê ñþçöíäÿí áåëÿ,Ñþçöí øÿðùè àðòûãäûð ñþçöí þçöíäÿí áåëÿ. (Ñ.)Ýþéÿ ìåéäàí îõóñóí ãàíàä à÷àí ñþçëÿðèí,Áó äöíéàíûí êþíëöíÿ ÿòèð ñà÷àí ñþçëÿðèí. (Ñ.)Ñàíìà áàéðàã ñþç ãÿäÿð çÿôÿð ÷àëàð ùÿð éàíäà,Ãÿëÿì þç ãöäðÿòèëÿ þëêÿ àëàð ùÿð éàíäà. (Ñ.)Ñÿíúÿ êþùíÿ ãûçûëìû, òÿçÿ ñþçìö éàõøûäûð?Ñþç ñÿððàôû ñþéëÿäè: “Ñþç äöíéàíûí íàõøûäûð!” (Ñ.)Âàõòñûç éîëà ÷ûõñàí, ïóñàðëàð, èíàí,Áàøûíû êÿñÿðëÿð âàõòñûç áàíëàñàí.Ýöë êèìè áèð íå÷ÿ äèë à÷ äà, àììà,Ñöñÿí êèìè óçóí áèð ñþùáÿò à÷ìà.Ïîëàä êèìè áÿðêèò ãûçûë ñþçö ñÿí,Ñàëñûí ñþç ñèêêÿñè ïóëó ãèéìÿòäÿí.Äÿìèð÷èëÿð êèìè ãûëûíúû éàðàò,Ñîíðà úèëàëàíäûð, ýöí êèìè ïàðëàò.Äöøöíúÿñèç áèð ñþç êèìÿ ýÿðÿêäèð?Êèì áåëÿ ñþçëÿðè äèíëÿéÿúÿêäèð?Ñþçö ìÿíçóì äåìÿê àñàíäûð, àñàí,

71

Àíúàã íÿçì öñòöíäÿ ýÿðÿê äóðàñàí.Ñþçöí ÷îõñà ÿýÿð ÷àëûø àç îëñóí,Éöç ñþçöí éåðèíäÿ áèð êÿëìÿ ãàëñûí. (X.)Àç äàíûøñàí ÿýÿð, ñþçöí ñàéûëàð,×îõ ñþçö äèíëÿéÿí ÷îõ íþãñàí òóòàð,Ñÿíèí÷èí ÷îõ äåìÿê áÿëêÿ àñàíäûð,“×îõ îëäó!” äåñÿëÿð áþéöê íþãñàíäûð.Ñþç ðóùäóð, úàí ö÷öí ðóù áèð äÿðìàíäûð,Úàíòÿê ÿçèçëèéè áÿëêÿ áóíäàíäûð. (X.)Äîüðó éàçìàüà âàð ìàäàì êè, èìêàí,Íå÷èí ýÿëìÿëèäèð îðòàéà éàëàí!Ñþçöí ãèéìÿòèíè ñàëäû éàëàíëàð,Äîüðóíó äàíûøàí ùþðìÿòëè îëàð. (X.)Ìÿíèì õÿçèíÿì âàð – “Ìÿõçÿíöë-ÿñðàð”,Áîø çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàð. (X.)Ñÿããà ÷îõ ýþòöðñÿ ñóéó ÷åøìÿäÿí,×åøìÿíèí äÿ ñóéó àðòàúàã ùÿìÿí. (X.)ßââÿë äèë, ñîíðà ñþç; ýþçäÿí ñîíðà íóð,ßââÿë öçöì îëóð, ñîíðà ìåé îëóð. (X.)Þçýÿíèí íûðõûíû ñûíäûðñàì ÿýÿð,Ìÿíèì äÿ íûðõûìû þçýÿ ïó÷ åäÿð. (X.)Áèëèúè äåéÿíè åòìÿäèì òÿêðàð,Ìÿëóìó äåìÿêäÿí êèìÿ ôàéäà âàð. (X.)Áåëÿ ñþéëÿìèøëÿð áèëèúè êÿñëÿð:Éàõøû-ïèñ þëöìäÿí ñîíðà áèëèíÿð. (X.)Þç èøèíÿ ýþðÿ ñþç äàíûø ùÿð àí,Áàôòà ñàðûéàðìû ùÿñèð òîõóéàí?Áó àüûëëû ñþçëÿð íàäèð ýþâùÿðäèð,“Ùÿëèëÿ – Ùÿëèëÿ, øÿêÿð – øÿêÿðäèð!” (X.)Ìÿí ñþçö þë÷ìÿìèø äåìÿðÿì, ÿñëà,Ñÿí äÿ ñþéëÿéÿíäÿ ñþéëÿ ãèéàñëà. (X.)Éàõøû-éàìàí ñþçëÿð ÷îõ îëñà äà, áàõ,Ôÿðãè òöê ãÿäÿðäèð àðàäà àíúàã. (X.)Ùÿð ñþç äöøöíúÿéëÿ äåéèëñèí ýÿðÿê,Õÿðúëÿìÿçäÿí ÿââÿë ãûçûëû áèð ÷ÿê. (X.)Ýþâùÿðè ýþâùÿðëÿð ãèéìÿòäÿí ñàëàð,Èïÿéè èïÿêëÿð ùþðìÿòäÿí ñàëàð. (X.)

72

Àüçûíäà î ãÿäÿð ñàõëà êè, ñþçöÉàõøû àä ãàçàíñûí äåéÿíèí þçö. (X.)Äöøìÿíèí ýþçöéëÿ ñÿíÿòèíÿ áàõ,Îíäà éàõøû-ïèñè ýþðÿðñÿí àíúàã. (X.)Ùèéëÿëè ñþçëÿðäÿí, ÿúÿá, íÿ ÷ûõàð?Öðÿê áóëàíäûðàí ñþùáÿòäÿ íÿ âàð? (X.)Àúû ñþç äåéÿíëÿð òÿëõ ìÿúàç îëàð,Êàùàäà ùÿð êÿñèí ÿæäàùàñû âàð. (X.)Àüûëëû àäàìûí ñþéëÿäèêëÿðèÉåð àëòûíà äöøñÿ èòìÿç äÿéÿðè.Ñþç äåéÿí äöøöíöá ñþéëÿñÿ ÿýÿð,Ïèñ ñþç äÿ ñþéëÿñÿ, éåíÿ õîø ýÿëÿð.Ùÿð ñþçÿ áèð ìåéàð, þë÷ö ýÿðÿêäèð.Íàããàëëûã éöêöíö ÷ÿêÿí åøøÿêäèð. (X.)Âàõòñûç áàíëàéàíäà õîðóç ýþðöðñÿí,Àéðûëûð áèð àíäà áàøû áÿäÿíäÿí. (X.)Àïàðäû ÷îõ äèëëÿð áàøû òîðïàüà. (X.)Äèëúÿ øåðèìèçäÿ îëñà äà êÿñèð,Ìÿíàúà áþéöêäöð îíäàêû òÿñèð. (É.)Éàçäûüûìûç ñþçëÿð íàäèð îëñà äà,Éåíÿ êþùíÿëÿðè ñàëûðûã éàäà. (É.)Ñþçäöð ùÿì òÿçÿ øåé, ùÿì äÿ êþùíÿ øåé,Ñþçäÿí áÿùñ åäèëèð çàìàí-çàìàí ùåé.Âàðëûüûí àíàñû äîüìàìûø, èíàí,Ñþçäÿí ýþçÿë þâëàä, øàùèääèð úàùàí.Ðóù êèìè òÿìèç ñþç îëäó ýþâùÿðè,Ùàòèô õÿçíÿñèíèí ÿçÿëäÿí áÿðè. (É.)Èíñàíûí ãàëàúàã ñþçö éàäèýàð,Éåëäèð éåðäÿ ãàëàí áàøãà ùÿð íÿ âàð. (É.)Éàõøû ñþç èíñàíûí áàòàð áàøûíà,Àüûë éàçàð îíó öðÿê ãàøûíà. (É.)ßôñàíÿ äÿùëèçè äàð îëñà ÿýÿð,Ñÿíÿòèí ñþçö äÿ éîëäà ëÿíýèéÿð.Ýÿðÿê ñþç ìåéäàíû ýåí îëñóí ìöäàì,Àòûíû äþðäíàëà ñÿéèðòñèí èëùàì. (Ë.)Øàäëûãäûð, åéùàìäûð ñþçöí àðüàúû,Áóíëàðëà äöçÿëèð ñþç åùòèéàúû.

73

Êÿäÿðëÿ, çÿíúèðëÿ áàüëàíñà äàñòàí,Ñþçëÿð ÷ûëïàã îëàð, úàí ñûõàð, èíàí. (Ë.)Ùÿð øåèð øàäëûãëà ýÿëñÿ íÿôÿñÿ,Áåéò ùàäèñÿéëÿ áàøëàéàð ðÿãñÿ. (Ë.)Áèð ìèñðàñû äöðäöð, áèð ìèñðàñû çÿð,Ìÿíàéëà äîëóäóð áöòöí áåéòëÿð. (É.)Ãàðüûì ùöíÿðèìèí ÿêèí éåðèíäÿíÑöíáöëö ãàëäûðûá Öòàðèäÿúÿí. (É.)Íÿ ãÿäÿð îõóéóá þéðÿíäèì, ùåéùàò,Éåíÿ äÿ ãÿëáèìè ýþðìÿäèì, ðàùàò. (Ë.)Ñÿíÿòèí çèääèíÿ ñþç äàíûøàíëàðßéðè ïÿðäÿ êèìè éàíëûø ÷àëàðëàð. (Ë.)Ñþçöí äÿ ñó êèìè ëÿòàôÿòè âàð,Ùÿð ñþçö àç äåìÿê äàùà õîø îëàð. (Ë.)Èíúèòÿê ñþçëÿð ñå÷, àç äàíûø, àç äèí,Ãîé àç ñþçëÿðèíëÿ äöíéà áÿçÿíñèí.Àç ñþçöí èíúèòÿê ìÿíàñû ñîëìàç,×îõ ñþçöí êÿðïèúòÿê ãèéìÿòè îëìàç. (Ë.)Ïèñ ñþçö àüçûíà àëûíúà èíñàí,Ãàðíûíäà þëäöðñÿ éàõøûäûð, èíàí.Áó äöíéà äîëàíûá, äþíäöêúÿ ðóçýàð,Ãîé ñÿíäÿí éàõøû ñþç ãàëñûí éàäèýàð. (Ë.)Èíñàíû äèøëÿñÿ àçüûí áèð ãóäóç,Îíóí ìÿëùÿìè âàð, êå÷ÿð, ãîðõóñóç.Ëàêèí äèë éàðàñû öðÿêäÿí ýåòìÿç,Îíà ìèí ìÿëùÿì äÿ áèð ÿñÿð åòìÿç. (Ë.)Àéûáëû ñþçëÿðèí éàçûëìàñûíäàíÉàõøûäûð, áèð äÿôòÿð àü ãàëñà, èíàí. (Ë.)Ùå÷ êÿñëÿ ãàéäàñûç äàíûøìà êè, ñÿí,Àõûðäà óòàíûá öçð èñòÿéÿñÿí.Êàìàíûí áîøñà äà, áÿðêñÿ äÿ ÿýÿð,Åùòèéàòñûç ÷ÿêñÿí áÿëà ýÿòèðÿð.Áîø îëñà ìÿëàìÿò ýÿòèðÿð êàìàí,Áÿðê îëñà, õÿúàëÿò ýÿòèðÿð êàìàí. (Ë.)Äèëèí áÿëàñûäûð óçóí÷ó îëìàã,Àðèôëÿð èøèäèð ñöêóòà äàëìàã. (Ë.)Äÿëèëè ãöââÿòëè îëàí áèð ñþçö

74

Ãàíìàã èñòÿìÿéÿí áÿäáÿõòäèð þçö! (È.)Äàøëàðäàí úÿâàùèð ÷ûõàðàí àíúàãÁèëèð êè, ÷ÿòèíäèð ýþçÿë ñþç òàïìàã. (È.)Êþìÿéè äÿéìÿéÿí øèðèíäèë èíñàíÉàõøûäûð àúûäèë ÿë òóòàíëàðäàí.Õîøäèë îëìàëûäûð ìåùðèáàíëûã, áèë,Íÿ ÷ûõàð ìåùðèáàí îëñà àúûäèë!×àëûø ÿäÿáëè îë ùÿð ñþçöíäÿ ñÿí,ßäÿáëÿ äàíûøñûí ñÿíè äèíëÿéÿí.ßãèëëè áèð èøäèð éóìøàã äàíûøìàã,Àõìàüûí èøèäèð êîáóäëóã àíúàã.Ñþç ýþçÿë îëóðñà îëñóí íÿ ãÿäÿð,Ïèñ ÿäà î ñþçö òàìàì ìÿùâ åäÿð.Ñöêóò ÷îõ éàõøûäûð ïèñ äàíûøìàãäàí,Ñöêóòäàí îëìàìûø ùå÷ êÿñ ïåøèìàí. (È.)Ùàãëû áèð àäàìëà ãûçüûí áÿùñÿ ñÿíÝèðèøìèø îëñàí äà, òåç êÿñìÿëèñÿí. (È.)×ÿêèí ñþç-ñþùáÿòäÿí ñÿí àë÷àãëàðëà,Îíëàðû þçöíäÿí óçàãäà ñàõëà. (È.)Ñþç ùÿð øåéäÿí ÿââÿë äèíëÿéÿí èñòÿðÀëûúû îëìàçñà, òàíûíìàç ýþâùÿð. (È.)Íÿüìÿ ýþçÿë îëàð – îëñà àùÿíýäàð. (È.)Äöíéàäà áþéöêëöê òàïìàã èñòÿðñÿí,Àë ÿëÿ ãÿëÿìè, éàç áþéöêëÿðäÿí,Äèíäèðÿí îëìàñà äàíûøìà ùÿäÿð,Êÿñÿðè éàâàø âóð, ñûíìàñûí ýþâùÿð,Ñîðìàäàí êèì ñþçÿ áàøëàñà, áèøÿêê,Ñþçöíö êöëÿéÿ ñîâóðìóø, äåìÿê. (Ø.)Ñþéëÿìÿê î çàìàí âåðÿð ìÿíôÿÿò,Àëÿìÿ ñÿñ ñàëà, ãàçàíà øþùðÿò.Ñþçöíÿ àëìàñàí ëàéèã áèð úàâàá,Äÿéÿðëè ñþçëÿðè åëÿìÿ õàðàá,Áîø-áîø ñþéëÿìÿêäÿí ñàõëà þçöíö,Àüçûíà ãûôûë âóð, éàíäûð ñþçöíö. (Ø.)ßí àüûð ãèéìÿòëè ìÿòàëàðûì âàð,Èñòÿéÿí îëìàçñà åòìÿðÿì àøêàð. (Ø.)Øåèð äþâëÿòèíäÿí ÿëäÿ âàð êÿñÿð,

75

Î áÿçÿí àüëàäàð, áÿçÿí ýöëäöðÿð. (Ø.)Åøã îëñóí, ñþç äöçÿí áþéöê øàèðëÿðÊè÷èê áèð àðïàäàí éàðàäàð ýþâùÿð. (Ø.)Áàêèð ñþç òàïûíúà éîíòóëóð öðÿê,Ùÿð êÿñèí èøèìè èíúÿ ñþç äåìÿê? (Ø.)Õóðìàòÿê äÿéìÿçñÿ, îíó áèë éÿãèí,À÷ìàðàì öçöíö ñþç ýÿëèíèíèí. (Ø.)Äÿéÿðñèç ñþçëÿðäÿí óçàã îë áèð àç!ßéðè ïÿðäÿëÿðäÿ ÷àëüû ÷àëûíìàç. (Ø.)Êå÷ìèøëÿð äåéÿíè åëÿìÿ òÿêðàð,Èíúèéÿ áàõ, èêè äÿëèê à÷ìàçëàð.Àíúàã ñþçö ñþçÿ áàüëàìàã ö÷öí,Áÿçÿí íÿ åéáè âàð, òÿêðàð äà ìöìêöí. (Ø.)Öðÿêäÿí äîüàí ñþç éàòàð öðÿéÿ. (Ø.)Ùÿð òàðèõ øåèð èëÿ àëñà éàðàøûã,Øöáùÿñèç, îëàúàã áèð àç äîëàøûã. (Ø.)Ãÿëÿìÿ ýÿðÿêäèð þéëÿ ñþç àëìàã,Øöóðäàí, àüûëäàí îëìàñûí óçàã.Ïàðëàã èíúè êèìè äöçöëÿí ñþçëÿðÀüûëà ñûüìàçñà éàëàíà áÿíçÿð.Äîüðóéà àçàúûã áÿíçÿéÿí éàëàíÉàõøûäûð éàëàíà áÿíçÿð äîüðóäàí. (Ø.)Ñþçëÿð ïàäøàùûíûí áèð ìÿñÿëè âàð:Íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø: “Àõòàðàí òàïàð!”. (Ø.)Íÿ ãÿäÿð ìÿñóääóð øÿí ùÿéàò ãóðàí,Òÿìÿù ñöôðÿñèíäÿí àç áèð øåé óìàí,Ñåâäèéè ýóøÿäÿ êå÷èíèð ðàùÿò,Ùöíÿðëÿ ÷àëûøûð, éàðàäûð ñÿíÿò. (Ø.)Äöøöíúÿñè, àüëû ñàüëàì îëàí êÿñ,Ëöçóìñóç ñþçëÿðè ñþéëÿìÿç ÿáÿñ.Ãûçûøàíäà äèëè ñÿáð åòñÿ áèð àç,Òóòäóüó èøèíäÿí ïåøèìàí îëìàç.Ñöðÿêëè àëãûøëà òàïñà äà çÿôÿð,Ñóñìàã ñþéëÿìÿêäÿí ÷îõ ôàéäà âåðÿð.Íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø ãîúà áèð ÿðÿí:“Äèë ÿòäÿí éàðàíìûø, ãûëûíú äÿìèðäÿí”.

76

Þçöíÿ, þçýÿéÿ îëìàç ìåùðèáàíÄèëèíÿ ýÿëÿíè ñþéëÿéÿí èíñàí. (Ø.)Ùÿð ñþç þç éåðèíäÿ îëóð ÷îõ ýþçÿë,×öíêè íàð áàð âåðìÿç âàõòûíäàí ÿââÿë.Ùÿð âàõòñûç áàíëàéàí õîðóçóí ýÿðÿêÄóðìàäàí áàøûíû áû÷àãëà êÿñìÿê.Äèëèíè áàüëà êè, ÿëäÿ ãàëñûí áàø,Äèë ãóðó îëàðñà, áîüàç îëìàç éàø. (Ø.)Äèëèíè äàìàãäà ñàõëà äàèìà,Éåðñèç ùå÷ áèð çàìàí íÿôÿñ ÷ûõàðìà.Äèë äàìàã åâèíäÿ îòóðñóí ýÿðÿê,Áÿõòèéàð éàøàñûí, ýöëñöí ùÿð äèëÿê. (Ø.)Þéëÿ ñþç âàðäûð êè, éàðàìàç äåìÿê.Áàøãà áèð äèë èëÿ ñþéëÿìÿê ýÿðÿê.Ñþçö èíúÿ-èíúÿ ñþéëÿðêÿí áèð-áèð,Îíäàí ùÿð åøèäÿí àëàð áèð òÿñèð. (Ø.)Äåéèëìÿç ñþçëÿðè äàíûøìà, áóðàõ! (Ø.)Þëêÿäÿ òÿðê îëñà ñÿíÿò, ñÿíÿòêàð,Ùåéùàò, áóíäàí áþéöê ôÿëàêÿòìè âàð?Ñÿíÿòêàð ÿë ÷ÿêìèø þç ñÿíÿòèíäÿí,Áàøãà áèð ñÿíÿòÿ éàïûøìûø úÿáðÿí. (Ø.)Ùÿð êÿñ ñÿíÿòèíäÿ îëìàñà àçàä,Äöíéà áó ýåäèøëÿ îëóðìó àáàä? (Ø.)Ñÿíÿòêàð ýåòìÿñÿ þç ñÿíÿòèíÿ,Éàõøû èø ýþðñÿ äÿ ñó÷ëóäóð éåíÿ. (Ø.)Ìÿíäÿí ñÿíÿò àëàð ùÿð áèð ñÿíÿòêàð,ßëèíÿ äþâëÿòäÿí âåðÿðÿì à÷àð. (Ø.)Âöúóäó ñàüëàìëàð áóíó áèëìÿëè,Ñÿíÿòäÿí ýÿðÿê áîø ãàëìàñûí ÿëè. (Ø.)Ùÿð ñþçöí õöñóñè áèð þë÷öñö âàð,Þë÷öñöç ñþéëÿíÿí ñþç ãóëàã éûðòàð.Áèð ñþç êè, ãàøëàðà äöéöí âóðàúàã,Ýþçÿë ñþç îëñà äà ñþéëÿìÿ, áóðàõ! (Ø.)Õàíÿíäÿ áÿñòÿñèç øÿðãè ñþéëÿñÿ,Ñþç èëÿ êàìàí÷à ýöëÿð î ñÿñÿ. (Ø.)Þë÷öñöç ñþéëÿìÿ, òþêìÿéÿñÿí òÿð. (Ø.)

77

Ùÿð úàâàá âàõòûíäà âåðèëñèí ýÿðÿê! (Ø.)Âÿôàñûç êèìñÿäÿí óìóëìàç êþìÿê. (Ø.)Àùÿíýñèç ñÿñ èëÿ èíëÿéèð úàùàí,Ãöñóðëó ïÿðäÿäèð, ñó÷ñóçäóð ÷àëàí.Ïÿðäÿéÿ èñòÿñÿí õîø àùÿíý âåðìÿê,Ùÿìàùÿíý ïÿðäÿéÿ ýåò åëÿ êþìÿê. (Ø.)

ØßÍËÈÊ Âß ÑßÐÕÎØËÓà ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ìàäàì êè, äöíéàäàí ýåòìÿëèéèê áèç,Éàøàéàã ãàéüûñûç, ãÿìñèç, êÿäÿðñèç. (X.)Äîüðóëóã éîëóíó òóòìàéàí ñþçëÿðÀé ãÿäÿð óúàëñà ãèéìÿòäÿí äöøÿð. (Ø.)Íÿøÿñèç áèð öðÿê íÿéÿ ýÿðÿêäèð? (X.)Áóðàõ ãÿìè, ãÿìÿ äÿéìÿç áó äöíéà. (X.)Ìÿéóñëóã èíñàíû ñàðäûüû çàìàíÓçàã äöøÿð èíñàí õèëàñ éîëóíäàí. (X.)Ïàë÷ûãäàí éàðàíìûø, äèëòÿíý îëìà, ýÿë,Öðÿéè äàðëûãäàí òþðÿíÿð ÿíýÿë.Äöíéà ö÷öí îëñà äèëòÿíý áèð èíñàí,Äöíéà àð åéëÿéÿð îíóí àäûíäàí. (X.)Ãÿëáèíè øàä åëÿ, òàìàùäàí ÿë ÷ÿê. (X.)Þëöì éàòàüûíäà îëñà äà áèð øÿõñÓìóäóíó ÿñëà ùÿéàòäàí öçìÿç. (X.)Äöíéàíûí èøèíè øàäëûãëà êå÷èð,Àëûá õÿðàúûíû õÿðú åéëÿ áèð-áèð. (X.)Ãÿì éåìÿ, ýöë, ñåâèí, ñàüñàí íÿ ãÿäÿð,Áàøûíäàí áèð òöêö ñàëìàñûí éåëëÿð. (X.)Áàùàðûí âàð áó ýöí, éå ìåéâÿñèíäÿí,Ùÿð ýöí íîâðóç îëìàç, ìÿýÿð áèëìèðñÿí? (X.)Àðèô îë, ãÿì ÷ÿêìÿ, ãÿìäÿí åò ùÿçÿð,Ãóì íÿì ÷ÿêÿí êèìè ãÿì ãÿìè ÷ÿêÿð. (X.)Øàäëûãäàí àñóäÿ àëÿì îëàðìû?Ðàùàòëûãäàí ýþçÿë áèð ìÿúëèñ âàðìû? (X.)Øàäëûãëà ýöí êå÷èð, ôèêèðäÿí ãóðòàð,×îõ ãàéüû ÷ÿêìÿéèí ìèí áÿëàñû âàð. (X.)

78

È÷ìÿ, ùóøéàð åéëÿìÿç î è÷äèéèí ìåé ñÿíè,Éàääàí ÷ûõàð âàðëûüûí, øÿðàá åéëÿð êåé ñÿíè.Ñÿðõîøëóüà óéàí êÿñ ÿëÿì ÷ÿêÿð þìöðëöê,Àãèëëèéèí öñòöíÿ ãÿëÿì ÷ÿêÿð þìöðëöê. (Ñ.)Íÿ ãÿäÿð áó òîðïàã, ùàâà, îä, ñó âàð,Îë ãÿì àëÿìèíäÿí ùÿð çàìàí êÿíàð. (É.)Äöíéà íåìÿòèíè äàèì éàäà ñàë,Îíäàí ñàüëûüûíäà ìÿíôÿÿòëÿð àë. (É.)Áó êÿíääÿ ùÿð êèìèí ÿýÿð àüëû âàð,Çÿðäÿí éàõøûëûüû î éöêñÿê òóòàð. (É.)Øàäëûüû áèð éàøàò òÿáèÿòèíëÿ,Øàä îë þç ãèñìÿòèí, þç íåìÿòèíëÿ. (Ë.)Äàø-êÿñÿê îëñà äà, êå÷äèéèí áó éîë,Ðÿãñèíäÿ îéíàüàí ôÿëÿê êèìè îë! (Ë.)Äÿðäëÿðäÿí, ãÿìëÿðäÿí àçàä áèð öðÿêÞçýÿíèí äÿðäèíè ùàðäàí áèëÿúÿê?Òîõóí àú îëàíäàí íÿ õÿáÿðè âàð?Âåðäèéè ÷þðÿéè õûðäàúà äîüðàð! (Ë.)Ñÿí øàäëàí, êîð îëñóí áóíà äöøìÿíèí,Ýÿëñèí ìÿúëèñèíÿ äîñòëàðûí ñÿíèí. (Ë.)Âÿùøèëÿð éàíûíäà íÿüìÿëÿð äåìÿê,Åâäÿ ãÿì éåìÿêäÿí õîø îëñóí ýÿðÿê. (Ë.)Àñóäÿëèêäÿäèð îëìàã ñÿëàìÿò,Áóíäàí áàøãà íÿ âàð, áîø øåéäèð ÿëáÿò. (È.)Éöêö éöíýöë îëàí õÿøáÿõòäèð, èíàí. (È.)Ýþçÿë áèð ùÿéàò ãóð, øÿí éàøà ùÿð àí,Êèìñÿéÿ äÿéìÿñèí ñÿíäÿí áèð çèéàí. (Ø.)Íÿéèí âàð, øÿí-øÿí éå, ñåâèí áó ýöíÿ,Ãîéìà áèð äèðùÿìè äèðùÿì öñòöíÿ. (Ø.)Áó àíû õîø êå÷èð, ùÿð øåéäÿí âàç êå÷,Ýÿëÿúÿê âÿ êå÷ìèø ÷öíêè ùå÷äèð, ùå÷. (Ø.)Áó ýþçÿë äöíéàäà âàðêÿí ùÿð áöñàò,Áåùèøòäÿ íÿ ëàçûì ÿáÿäè ùÿéàò?! (È.)Áÿéÿíÿí áèð øåéè ýþðñÿ õîøíÿçÿð,Îíà éåíè øåéëÿð ÿëàâÿ åäÿð.Ùÿð øåéè áÿéÿíñÿ áÿäíÿçÿð àíúàãÎíó òÿëÿô åäÿð, ãîéìàç ãàëà ñàü. (È.)

79

Þçöíö øàä ýþñòÿð, ùå÷ îëìà ãÿìýèí,Ýèçëè äÿðäèí îëñà, çàùèðäÿ ñåâèí. (È.)Àüàëûã òîðïàüà ýèðèíúÿäèð øÿí,Òîðïàãäà ñå÷èëìÿç êèìñÿ êèìñÿäÿí. (Ø.)Êÿäÿðÿ äÿéìÿç áó äöíéà, øÿí êå÷èí!Êèì äåéÿð áó äöíéà òèêèëäè ãÿì÷èí?Øÿíëèê÷èí éàðàíìûø äöíéà, áóíó áèë!Î çèëëÿò, ôÿëàêÿò îúàüû äåéèë! (Ø.)Âåð øÿíëèê ìåéèíè, úàí ãóðáàí îíà!È÷ÿê, ùÿì äÿ âåðÿê áàøãàëàðûíà.Ýöí êå÷äè, ñàáàù äà ýÿëìÿìèø ÿëÿ,Éàëíûç áó ýåúÿíè øÿí êå÷èð ùÿëÿ. (Ø.)Éàëíûç øÿíëèê äöøöí íóø åäÿðêÿíØÿðàá ìÿúëèñèíäÿ éîõ áàøãà áèð øåé.Þçöíö çèëëÿòäÿ òóòìàã íÿ ýÿðÿê!Èë áîéó ãÿì, êÿäÿð óäìàã íÿ ýÿðÿê! (Ø.)ßëèíäÿ íÿ ãÿäÿð âàð èñÿ èìêàí,×àëûø êè, øÿí êå÷ñèí ùÿð íÿôÿñ, ùÿð àí.Ãÿëáèìèç ùÿð çàìàí øÿí îëìàëûäûð,Êèí, òàìàù áÿäÿíÿ àòÿø íàëûäûð.Þìðÿ ñÿðìàéÿäèð àëäûüûí íÿôÿñ,Êÿäÿðÿ òàïøûðìàã ÿáÿñäèð, ÿáÿñ!Øÿíëèêäÿ ñÿñëÿíñèí ÷ûõàí íÿôÿñëÿð!Øÿí íÿôÿñ àëìàñàí, ñÿðìàéÿí ýåäÿð. (Ø.)Ñÿðâÿò÷èí êàð îëìà, äþíìÿ ñÿðò äàøà!Ñÿðâÿòèí îëìàñûí, àíúàã ñÿí éàøà. (Ø.)Àéàüû çÿíúèðëè, ÿëèíäÿ äÿ úàìÑÿðõîø áèð íÿôÿðäÿí ÿãë óììàç àäàì. (X.)Ñÿðõîøó ÷ÿòèíäèð ãîíàã åéëÿìÿê. (X.)Ñÿðõîøëóã, äÿëèëèê áèðýÿ ïèñ îëàð. (X.)Ùÿð êÿñèí áàøûíû ãûçäûðñà øÿðàá,Àíëàìàç äóçëóäóð, éà øèòäèð êàáàá. (X.)Áèð ñÿðõîø åéëÿñÿ éöç áèêðè ãàðÿò,Àéûëúàã óíóäàð, áþéëÿäèð àäÿò.×îõ ñÿðõîø ãûôûëû þçö à÷àð øàä,Àéûëûá îüðóäàí åéëÿéÿð ôÿðéàä. (X.)ßáëÿùëÿð è÷ÿðêÿí îëàð áèõÿáÿð,

80

Ùóøéàð îëàí ìåéè áàøãà úöð è÷ÿð. (É.)Áÿçÿí ÿéðè ýþðÿð êåôëèíèí ýþçö. (É.)Äÿëèäÿí, ñÿðõîøäàí àüûë óììàçëàð. (Ë.)×îõ è÷ÿí àäàìëàð áÿäõóìàð îëàð. (Ë.)Øÿðàá ùàëàëñà äà ìèíäèðìÿ áàøà,Î ùàðàìçàäÿäÿí óçàãäà éàøà.Ìåéè ãàéäàñûíäà íóø åäÿ áèëñÿí,Ñÿí øÿðàá è÷ÿðñÿí, êåôëÿíÿð äöøìÿí. (Ë.)Øÿðàáû è÷ìÿäÿí, ýþçöì, ìÿñò îëìà!È÷ñÿí äÿ äþíÿðÿê áöòïÿðÿñò îëìà! (Ø.)Áàòèë õÿéàëàòûíûí, äóðìà, ýþçöíÿ ìèë ÷ÿê,Àéàüûíû çÿíúèðëÿ, ìåéõàíàëàðäàí ÿë ÷ÿê! (Ñ.)Åøãñèç áèð àäàì áèð íåéäèð ãûðûã,Éöç úàíû îëñà äà þëöäöð àðòûã.Ñåâýè ùèéëÿ áèëìÿç, î ãóðìàç äóçàã,Ñÿíè ñåâäàñûíäàí áóðàõìàç àíúàã.Åøøÿê êèìè éåìÿê-è÷ìÿê íÿ øåéäèð,Áèð ïèøèê îëñà äà, ìÿùÿááÿò éåòèð.Ïèøèéèí åøãèíÿ òóòóëìàã, èíàí,Éàõøûäûð øèð îëóá, éàëíûç ãàëìàãäàí.ßýÿð îëìàñàéäû åøãèí äàíÿñè,Ýÿëìÿçäè äöíéàäàí äèðèëèê ñÿñè.Åøã åâèíäÿí ýþçÿë áèð ìÿêàí ùàíû?Àøèãäÿí àñóäÿ éàøàéàí ùàíû?Åøãèí ñóçèøèíäÿí ýþçÿë øåé íÿ âàð?Îíñóç íÿ ýöë ýöëÿð, íÿ áóëóä àüëàð. (X.)

ÅØÃ, ÂÖÑÀË, ÙÈÚÐÀÍ, ÄÖÇËÖÊÂß ÑßÄÀÃßÒ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Åøãäèð ìåùðàáû óúà ýþéëÿðèí,Åøãñèç, åé äöíéà, íÿäèð äÿéÿðèí? (X.)Åøãèí ãóëó îë êè, äîüðó éîë áóäóð,Àðèôëÿð éàíûíäà, áèë, åøã óëóäóð.Áó äöíéà åøãäèð, ãàëàí ôûðûëäàã,Åøãäÿí áàøãà øåé áöòöí îéóíúàã.

81

Åøãñèç îëñàéäû õèëãÿòèí úàíû,Äèðèëèê ñàðìàçäû áþéöê úàùàíû.Áàõìà êè, áó öðÿê úàí ñóëòàíûäûð,Åøãÿ êþíöë âåð êè, úàíëàð úàíûäûð. (X.)Åøã äöøñÿ äàøûí ãÿëáèíÿ ÿýÿð,Ýþâùÿðòÿê áèð ìÿøóã î ÿëäÿ åäÿð.Ìàãíèò îëìàñàéäû åøãèí ÿñèðè,Þçöíÿ ÷ÿêìÿçäè äÿìèð çÿíúèðè.Êÿùðÿáàíûí åøãÿ äöøìÿñÿ úàíû,Þéëÿ àõòàðìàçäû ãóðó ñàìàíû. (X.)Èäðàêû äèíëÿñÿê, ñþéëÿéÿð î äà:Ùÿð øåé åøã öñòöíäÿ äóðóð äöíéàäà.Éàðàíñàéäû ýþéëÿð åøãäÿí àçàä,Äöøöí, îëàðäûìû éåð öçö àáàä? (X.)Áèð íå÷ÿ ýöí ùèúðàí äàüûéëà òÿê ãàë,Àéðûëûãäàí ñîíðà õîø îëóð âöñàë. (X.)Ýþçö éîëäà ãàëìàã éàìàí áÿëàäûð,Èíñàíû ìèí úöðÿ ìþùíÿòÿ ñàëûð.Èøýÿíúÿñèç îëìàç ùå÷ ãÿì, äîüðóäóð,Ýþçö éîëäà ãàëìàã ÷îõ éàìàí îëóð.Éîëëàðäà ãàëìàñûí êèìñÿíèí ýþçö,Ùÿñðÿò þìðö ãûðûð, ñàðàëäûð öçö. (X.)Äîüðóäóð èíòèçàð ÷ÿêìÿê éàìàíäûð,Ñîíó âöñàë îëñà, éåíÿ àñàíäûð.Íÿ ãÿäÿð õîø îëóð úÿôà ÷ÿêÿðÿê,Èíòèçàðäàí ñîíðà àðçóéà éåòìÿê. (X.)Ìÿùÿááÿòëÿ äîëóá ÷àüëàðêÿí áàùàð,Ñåâýèñèç éàøàéàí õÿòà èø òóòàð. (X.)Ñîíðàëàð âåðèëÿí éöç ìåé úàìû, áèë,Èëê âåðèëÿí ãÿäÿð äÿéÿðëè äåéèë. (X.)Ñåâäà ÿëäÿ ãûëûíú àðàéà ýèðñÿ,Ãà÷ìàã ìÿñëÿùÿòäèð ùÿð ìÿüðóð êÿñÿ. (X.)Åøã èëÿ ùþêóìÿò óéìàç ùå÷ çàìàí,Áóíëàðäàí áèðèíè òóòìàëû èíñàí. (X.)Éöç ìöëê îëñà éàðñûç íÿ ÷ûõàð îíäàí. (X.)Àðçó ýåú éåòèøñÿ õîøäóð, åé íèýàð,

82

Òåç-òåç è÷ÿí àäàì òåç ñÿðõîø îëàð. (X.)Áèëèéèí éîëóíó àüûë ýþñòÿðÿð,Åøã ö÷öí äåéèëäèð áèð áåëÿ äÿôòÿð.Åøãèí ìåéäàíûíäà àúèç ãàëàíëàð,Òåç àüëûí àòûíà îëóðëàð ñóâàð. (X.)Åøãäÿ ñÿáð åòìÿê õàìëûãäàí ýÿëèð,Ùÿð åøãèí áèíàñû ñÿáèðñèçëèêäèð.Ñÿáð åòìÿê óçàãäûð åøãèí éîëóíäàí,Àøèã àäëàíàðìû ñÿáð åäÿí èíñàí? (X.)Êèìñÿ ìÿùÿááÿòäÿí ïèñëèê ýþçëÿìÿç,Âàðñà äà þçöíÿ ýþòöðìÿç ùå÷ êÿñ. (X.)Þìðöìöçöí ýöíö ñàéûëûð áèð-áèð,Åøãñèç êå÷ÿí ýöí þëöì äåìÿêäèð.Åøãèí éîëëàðûíäà ÿââÿë ôÿðùàä îë,Ñîíðà þëöìöí÷öí ñåâèíèá øàä îë! (X.)Êàì àðäûíúà îëìà ÷îõ äà ùÿâÿñêàð,Òàïìàéàí çàìàíäà îëìàéàñàí õàð.Áèð øåé òàïàí çàìàí àç îëñóí íÿôñèí,Îíäà ãàò-ãàò îëàð ãÿëÿáÿí, éÿãèí. (X.)Áèð öðÿêäÿ îëìàç èêè ñåâýèëè,Èêè öðÿêëèíèí äöç îëìàç äèëè. (X.)Ýþçÿëèí çöëìöíäÿí èíúèìÿê îëìàç,Àäÿòäèð ìÿøóãÿ åòñèí ýÿðÿê íàç. (X.)Ùÿð åøãèí áèð úöðÿ ôÿðéàäû âàðäûð. (X.)Èñòèäÿ ëàçûìñà ñÿðèí áèð êöëÿê,Àøèã êþíöëäÿ äÿ äÿðä îëñóí ýÿðÿê.Åøãÿ êþíöë âåðÿí àùö çàð åéëÿð,Íàëÿñèç àøèãè åøã èíêàð åéëÿð,Åøã òÿêÿááöðëÿ äöøìÿíäèð ùÿð àí,Åøãëÿ îéíàìàã éàìàíäûð, éàìàí. (X.)Áÿõòèéàðäûð ñîíäà êàìÿ èðÿíëÿð. (X.)Éàõøû îëóð ýöëäÿí ýöëàá àëàñàí,Ýöë ñîëàð ýåúèêñÿ î ýöëàáòóòàí. (X.)Àøèãèí ÿëÿìëÿ ãÿëáè óéóøàð. (X.)Àøèãè ñöñëÿäÿí áöòöí ÿìÿëëÿðÇèðÿê ìÿøóãÿíèí ÿëèíäÿí ýÿëÿð. (X.)

83

Êèìèí êè, äöíéàäà áèð ìÿøóãó âàð,Î àäàì ùÿãèãè áèð àøèã îëàð. (X.)Áèð êÿñÿê öñòöíÿ ãóøó ãîíìàéàíÁèð úàíàíÿ óéìàã ÿáÿñäèð, èíàí. (X.)Åøãèíèí óúóíäàí úàí âåðñÿì äÿ ìÿí,Éàøà áó ùÿéàòäà, õÿòÿð ýþðìÿ ñÿí. (X.)Ýÿëèíè ýöë-÷è÷ÿê áÿçÿéè þðòìÿç,Î, ýþçäÿí èòñÿ äÿ, êþíöëäÿí èòìÿç. (X.)Êèìèí êè, åøãäÿí íèøàíû éîõäóð,Äåìÿê ðóùó éîõäóð âÿ úàíû éîõäóð. (É.)Ýþçÿëëÿð òöíä îëóð ôÿëÿê êèìè, áèë,Îíëàðäàêû òöíäëöê òÿÿúúöá äåéèë. (X.)Úàíàíëà íÿ çàìàí äóðñàí öç-öçÿ,Äîüðó úàâàá âåðèí ñîðóëàí ñþçÿ. (É.)Ñÿáðèí åøã ÿùëèíÿ éîõäóð ôàéäàñû. (É.)Êþíöë ÿñèðýÿìÿç àøèã úàíàíäàí. (É.)ßýÿð êè, àøèãèí íÿñèáè àùäûð,Òþâáÿ åøã ÿùëèíÿ áþéöê ýöíàùäûð.Åøã òþâáÿ èëÿ àøèíà äåéèë,Òþâáÿ åøã ÿùëèíÿ ùå÷ ðÿâà äåéèë.Àøèã éàð éîëóíäà âåðñèí úàí ýÿðÿê,Ãîðõóñó îëìàñûí ãûëûíúäàí ýÿðÿê. (É.)Áèð õÿëâÿò éåð îëà, áèð äÿ íàçëû éàð,Ñþéëÿ, áåëÿ éåðäÿ êèìäÿ ñÿáð îëàð? (É.)Áèðèíúè áàäÿíèí éàìàí çÿùìè âàð,Èëê äÿôÿ éûõûëàí ÷îõ áÿðê éûõûëàð. (Ë.)Àøèãèí äÿðäèíè öçöíäÿí òàíû. (Ë.)Ìÿùÿááÿò äàèìè îëìàñà ÿýÿð,Ýÿíúëèéèí áèð øÿùâÿò îéóíà äþíÿð,Ìÿùÿááÿò îäóð êè, îäó ñþíìÿñèí,Èíñàí éàøàäûãúà, öçö äþíìÿñèí.Ùÿãèãè ìÿùÿááÿò áèð ìÿùÿááÿòäèð,Èëêè äÿ, ñîíó äà ÿáÿäèééÿòäèð. (Ë.)Åøãñèç áèð öðÿê ùå÷ëèéÿ âàðñûí,Îíó ãÿì ñåëëÿðè éóéóá àïàðñûí. (Ë.)Äåìÿ ìÿùÿááÿòÿ ãûëûíúäàí èòè,

84

Öðÿêäèð éàðàäàí áó ìÿùÿááÿòè. (Ë.)Åøãèí ãûëûíúûíäàí ãîðõìàç êè, ùå÷ êÿñ,Àøèãèí áàøûíäàí ãûëûíú ÿêñèëìÿç.Àøèã îëàí êèìñÿ úàíûíäàí ãîðõìàç,Úàíàíûíû ñåâÿí úàùàíäàí ãîðõìàç. (Ë.)Áèð áàø âåðèëìÿñÿ úàíàíà ãóðáàí,Ãûëûíúà âÿ òÿøòÿ ëàéèãäèð, èíàí. (Ë.)Ìÿøóãÿ âåðäèêúÿ àøèãÿ íÿôÿñ,Àøèã äÿ âåðìÿëè îíà áèð ÿâÿç. (Ë.)Úàíàíà úàí âåðìÿê õîøäóð ÿçÿëäÿí. (Ë.)Ãóðó áèð ÷þðÿêëÿ øîð áèð ùàëâàäàíÏèñäèð çîðëà ýÿëÿí áèð àðâàä, èíàí. (Ë.)Ìÿùÿááÿò ôèëè äÿ ãîéàð ïèéàäà,Îíà äèç ÷þêÿíëÿð ìÿðääèð äöíéàäà. (Ë.)Àøèãè àõòàðûá ýÿçñÿ áèð èíñàí,Îíóí éàðûíû äà ãîé òàïñûí îíäàí. (Ë.)Þçöí äÿ àøèãñÿí, áèëèðñÿí, åé éàð,Ñåâÿí öðÿêëÿðäÿ ãûñãàíúëûã îëàð. (Ë.)Éàð öñòÿ áèð ìèë÷ÿê ãîíàðñà ÿýÿð,Ùÿãèãè àøèãÿ ãàðòàë ýþðöíÿð. (Ë.)Ñåâýè ìåéäàíûíäà éàëíûç äàéàíìàã,Úàíàíà úàí âåðìÿê øÿðòäÿíäèð àíúàã.Ãûçûëýöë ÿòðèíäÿí äîéñà áèð íÿôÿð,Îíà ùàðàì îëóð áàøãà ÿòèðëÿð. (Ë.)ßýÿð ìÿùÿááÿòäÿ îëìàñà èñìÿò,Î øÿùâÿò ùèññèäèð, äåéèë ìÿùÿááÿò!Ñàô åøãèí íóðëó áèð ýöçýöñö âàðäûð,Åøãèí ùåñàáûíäàí øÿùâÿò êÿíàðäûð,Ãÿðÿçëè áèð ñþâäà éàøàìàç, èíàí!Åøã èëÿ ãÿðÿçè áèð òóòìàç èíñàí.Äöç ýÿëìÿç åøã èëÿ ãÿðÿç, ìöõòÿñÿð,Ãÿðÿç îëàí éåðäÿí åøã ãàëõûá ýåäÿð. (Ë.)Áèð åøã äîüðóëóãäà òóòàðñà ãÿðàð,Äîñòóí éàõøûëûüû áèðÿ îí îëàð,Ñåâýè áó êàìàëà ÷àòàðñà áèð àí,Éàõøû àä ãàçàíàð þçöíÿ èíñàí. (Ë.)

85

Åøãèí àëÿìèíäÿ îõ êèìè ñöç ñÿí,Óçàã äöøìÿéÿñÿí î íèøàíÿäÿí. (Ë.)Þçöí ýÿíú îëàñàí, ÿëèíäÿ ýþçÿë,Ìöìêöíìö ÷ÿêÿñÿí ìÿùÿááÿòäÿí ÿë? (È.)Áèð êþíöë ìÿùÿááÿò åéëÿðñÿ èçùàð,×îõ øåéëÿ ñå÷èëÿð îíäàêû ðÿôòàð. (È.)Èêè ãÿëá áèð îëñà äàüû ïàð÷àëàð,Áþéöê áèð êöòëÿíè åäÿð òàðö ìàð. (Ø.)Éöçö ùàëâà ö÷öí éàíäûðàð îúàã,Ùàëâà øèðèí åéëÿð áèð àüçû àíúàã. (Ø.)Áèð îâóú àðïà ö÷öí íÿ ÿéèë, íÿ äàø äàøû,Êþíöë äÿéèðìàíûíäàÃîé éåìÿñèí äàø äàøû. (Ñ.)Ñûüûí êþíöë ìöëêöíÿ, þç éåðèíè áèëÿí îë,Ùöíÿðèíëÿ äöíéàíûí ùÿð åéáèíÿ ýöëÿí îë! (Ñ.)Àøûá-äàøñà áèëèéèí, äèíìÿìÿéÿ àëûø ñÿí,Äàíûøìàüà ÷àëûøìà, äèíëÿìÿéÿ ÷àëûø ñÿí! (Ñ.)Éåðñèç ýöëÿí äîäàüû áàüëàìàüûí éàõøûäûð,Áîø ýöëöøäÿí éåðèíäÿ àüëàìàüûí éàõøûäûð. (Ñ.)Áó áèð ùÿãèãÿòäèð êè, äîüðóëóã åòñÿ ùÿð êÿñ,Þç äîüðó èøëÿðèíäÿí äöíéàäà çèéàí ýþðìÿç. (Ñ.)Äåäèéè÷öí ñöáùè-ñàäèã äîüðóíóÄöíéàëàð ãûçûëà òóòäóðìóø îíó. (X.)Ìèñÿ ãûçûë âóðìàã íÿéÿ ýÿðÿêäèð?Ìèñ éåíÿ þçöíö ýþñòÿðÿúÿêäèð. (X.)Ãÿëáèíäÿ äîüðóëóã îëàí áèð èíñàíÚàùàí òóòàð, îíó òóòìàç áèð úàùàí. (X.)Çÿôÿðèí à÷àðû áàõûí íÿ äåéèð,Õÿçíÿëÿð à÷àðû – äöç äöøöíúÿäèð. (X.)Ùå÷ áèð âàõò ìåéë åòìÿ èëãàð ïîçìàüà. (X.)Äîüðóëóã éàõøûäûð, óéìàéûí éàäà,Áèðúÿ äöçëöêäÿäèð íèúàò äöíéàäà.Ñàü ãóëàã äöçëöêäÿí åéëÿñÿ ùÿçÿð,Áèð ÷îõ ñîë ãóëàãëàð ÷ÿêÿúÿê çÿðÿð. (É.)Âÿôàñûç îëìàéàí äîñò éàõøûäûð, áèë! (É.)Ñþíöêäöð ùÿð çàìàí éàëàí õÿéàëëàð,

86

Éàëíûç ùÿãèãÿòäÿ þëìÿç ãöââÿ âàð.Ùÿãèãÿò à÷àðû ÿáÿäèééÿòäèð,Îíóíëà ñå÷èëèð ìþúöçäÿí ñåùèð. (É.)Äöç îëìàñà èøäÿ ãóðäóüóí òÿìÿë,Èíàíäûüûí àäàì èøëÿð ïèñ ÿìÿë. (É.)Èëàí äöç ýåòìÿñÿ éîëóéëà ÿýÿð,Þçöíÿ ñàðûëûá, äîëàøûã äöøÿð. (Ë.)ßùäèíè ñûíäûðàí éàõøû àäëàíìàç,Ñÿí ÿùäè ãûðìàãäàí ýÿë ñàãûí áèð àç. (Ë.)ßäàëÿò àõòàðàí èíñàíëàðà ñÿíÄîüðó úàâàá ýþíäÿð äÿëèëëÿðäÿí.Èøèíäÿ ñàäèã îë, ñþçöíäÿ ìþùêÿì,Êèì àìàí èñòÿñÿ, îëñóí õàòèðúÿì. (Ë.)Õûëòäàí àéðûëìàüû þéðÿí ýöìöøäÿí,×àëûø ýöìöø êèìè òÿðòÿìèç îë ñÿí. (È.)Ïîçñà þç ðÿéèíè ðÿéè õîø èíñàí,Þç àáàä ìöëêöíö åòìÿçìè âèðàí? (Ø.)Õÿñòÿ øÿôà øÿðáÿòè è÷äè äàéÿ ÿëèíäÿí,Äèâàíÿëèê áèíàñû ñàðñûëäû òÿìÿëèíäÿí. (Ñ.)Àðçó ùÿâÿñèíÿ ÿìÿë åäÿíèíÉîõñóëäóð àõûðû, îëñà äà çÿíýèí. (É.)Íÿ ãÿäÿð êè, äöíéàäà àëûá âåðèðñÿí íÿôÿñ,Ñÿí äöçëöê ãàïûñûíû äþéìÿéÿ ýþñòÿð ùÿâÿñ.

ÝßÍÚËÈÊ, ÃÎÚÀËÛà Âß ÞÂËÀÄÒßÐÁÈÉßÑÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùÿéàò äöíéàñûäûð ùÿð øåéäÿí öñòöí,Úàâàíëûã ýöíöäöð ÿí ãèéìÿòëè ýöí.Äöíéàäà ùÿéàòäàí éàõøû øåé íÿäèð?Ýÿíúëèê ýöíö þìðÿ áèð íöìóíÿäèð. (X.)È÷êè, éàð, ÷è÷ÿêëèê, úàâàíëûã äÿìè,Áþéëÿ ýþçÿë ùÿéàò äàüûäàð ãÿìè. (X.)Ãîúàëûã, õÿñòÿëèê áèðëÿøñÿ àíúàã,Ñþíÿð, ìþùêÿì îëñà íÿ ãÿäÿð ÷ûðàã. (X.)

87

Íÿ ãÿäÿð éàüìàéûá áàü÷àëàðà ãàð,Áàüûí, áàü÷àíûí äà ìèí ñÿôàñû âàð. (X.)Þìðöí éàðûñûíäà ìÿðä òàïàð êàìàë,Àéûí îðòàñûíäà áÿäð îëàð ùèëàë.Ãàðà òöê öðÿêäÿí ùÿð äÿðäè ñèëÿð,Ãàðàëàð ýþçöíäÿ îëìàç ãÿì, êÿäÿð. (X.)Ìåéâÿ êàë îëäóãäà áþéöéÿð, àðòàð,Éåòèøÿí çàìàíäà éåðÿ äöøÿð áàð. (X.)Ýÿíúëèê – òÿçÿ íàëëû, êþùëÿí ÿáðÿø àò,Ãîúàëûã çàìàíû äàäñûçäûð ùÿéàò. (È.)Ùÿéàò éîõ, ýÿíúëèéè àëûíúà õÿçàí,Ýÿíúëèê ãàëìàéûíúà ãàëìàñûí úàùàí,Ýÿíúëèêäèð èíñàíà ýþçÿëëèê âåðÿí,Ýþçÿëëèê ñþíÿðñÿ ãÿëá îëóðìó øÿí? (Ø.)Î ýöí êè, ýÿíúëèéèí ãöðóðó ñþíÿð,Èø ýþðìÿç äàùà áó úÿñàðÿò, ùöíÿð. (Ø.)Ìåéâÿëè áàüëàðäà ñàðàëàí éàðïàãÕÿçàí éåëëÿðèíäÿí ýÿòèðÿð ñîðàã. (X.)Úàâàíëûüûí ãÿäðèíè áèëÿðñÿí ãîúàëàíäà,Èòÿí þìðÿ ýþç éàøû ÷èëÿðñÿí ãîúàëàíäà. (Ñ.)Äöíéàäà êå÷ìÿñèí áîø úàâàí ÷àüûí,Éîë ýåò êè, ýöúëöäöð èíäè àéàüûí. (É.)Áàü, áàü÷à ýþçÿëäèð, øÿíäèð ýöëöñòàí,Ñÿðâ èëÿ ëàëÿëÿð ýöëäöéö çàìàí.Þéëÿ êè, áàüëàðà áîç õÿçàí ýèðÿð,Áöëáöë þç éåðèíè ãàðüàéà âåðÿð.Áàüáàíëàð ãÿëáèíè äÿðä, ãÿì éàõàðàã,Éàøûë ãîë-áóäàãäàí òþêöëÿð éàðïàã.Áîñòàíëàð ïîçóëàð, ðåéùàíëàð ãàëìàç,Áàüûí à÷àðûíû ñîðóøàí îëìàç. (Ø.)Úàâàí îëñà õóðìà àüàúû, áàðûÄàùà áîë ýÿòèðÿð ýöúëö øàõëàðû. (É.)ßëëèéÿ ÷àòûíúà äÿéèøÿð ÿùâàë,Äÿéèøÿð éàøàéûø, äÿéèøÿð ùÿð ùàë. (Ø.)Áèð ýÿíúèí öðÿéè úîøñà äöíéàäà,Äöøìÿç íÿñèùÿòè ïèðëÿðèí éàäà. (É.)

88

Îòàã áîø ãàëûíúà èøûãëû øàìäàí,Ãàëìàç ïÿðâàíÿäÿí äàùà áèð íèøàí. (Ø.)Øèääÿòëè êöëÿêëÿð ãîïäóüó çàìàí, –Äöøÿð éàðïàüûìûç áèð-áèð àüàúäàí. (Ø.)Êèøèíèí ùÿìñàëû þëÿí çàìàíäàÙÿéàò öìèäèíäÿí èç ãàëìàç îíäà. (Ø.)Áÿäÿíäÿí ÷ûõûíúà äÿéÿðëè úþâùÿð,Îíà þç ãàäûíû àðõà ÷åâèðÿð. (Ø.)Ýÿíúëèê ùÿð öðÿéè úîøäóðàí çàìàí,Ãîúàíûí ñóñìàñû äåéèëìè íþãñàí? (Ø.)Èñòÿéÿ ýÿíúëèêëÿ ìöìêöíäöð ÷àòìàã,Ãîúàëûã ýÿëäèìè, àõòàð áèð áóúàã. (Ø.)Éåìÿ âàð-éîõóíó, ýåú ãàëõàúàãñàí,Éîõñóëëóã éàìàíäûð ãîúàëàí çàìàí. (Ø.)Áèëÿíëÿð áàø÷ûñû îëñà äà éåíÿ,Áó ýÿíúëÿð ìþùòàúäûð ãîúà ôèêðèíÿ. (Ø.)Áèëèêäÿ áèðèíúè îëñà úàâàíëàð,Ãîúàëàð ôèêðèíÿ åùòèéàúû âàð. (Ø.)Ñÿíÿ íÿ åéëÿñÿ þâëàäûí, èíàí,Îíó ýþðÿúÿêäèð þç þâëàäûíäàí.Îüëóíóí éàõøû-ïèñ èøèé÷öí, äàéàí.Úÿçà âåðìÿ, î äà àëàð îüëóíäàí.ßââÿë ÿéðè áèòÿí áèð úàâàí áóäàãÇÿíí åòìÿ ãîúàëñà äöçýöí îëàúàã. (X.)Ìÿíèì÷öí öñòöíäÿ ýöë îëàí òèêàíÉàõøûäûð ìåéâÿñèç ñÿðâ àüàúûíäàí. (X.)Óøàüûí úèíñèíè äàéÿñè áèëÿð. (X.)ßéðè áèòñÿ ÿýÿð ÿââÿëäÿí úàëàã,Îíó îä äöçÿëäÿð, äöçÿëòñÿ àíúàã. (X.)Ìÿñÿëäèð äåéÿðëÿð îääàí êöë îëàð. (X.)Ùÿð àíàäàí îëàí þâëàääûð ìÿýÿð,Ùÿð ýöë ìåéâÿ âåðìÿç, ùÿð ãàìûø øÿêÿð. (X.)Ñÿí éàõøûñàí, î äà ïèñ îëìàéàúàã,Þç òóìóíà áÿíçÿð ýþéÿðÿí áóäàã, (X.)Îüëóí ùàðûíäûðñà, áóíäàí çÿðÿð éîõ,Çÿìàíÿ éóìøàëäàð, ãÿì åéëÿìÿ ÷îõ. (X.)

89

Àíàäàí àéðûëñà áèð ãóçó ÿýÿð,Îíóí àðõàñûíúà úàíàâàð äöøÿð. (X.)Ýþðÿðñÿ áóëóääàí ñÿäÿô, ñÿõàâÿò,Áóëóä äà ñÿäÿôäÿí ýþðÿð ìÿùÿááÿò.Áóëóä íÿ ñÿïÿðñÿ ýþéëÿðäÿí éåðÿ,Ñÿäÿô äÿ îíëàðû ÷åâèðÿð äöððÿ. (É.)Èíñàí áó äöíéàäà äàèìè éàøàð,Éóðäóíäà áèð þâëàä ãàëñà éàäèýàð. (Ë.)Áèð ÿêèí éåðèíè âóðñà ãóðàãëûã,Éàüûøûí ìÿíàñû ãàëàðìû àðòûã? (Ë.)Àüàú ÿêèëìÿëè ìöíáèò áèð éåðÿ,Òà áåùèøò áàðûòÿê ìåéâÿëÿð âåðÿ. (É.)Òÿëèìäèð äöçÿëäÿí èòëÿðè ñàïòÿê,Îëìàçìû úÿùä åòñÿ áèð èíñàí ìÿëÿê? (É.)Îüëóíó áèð ðÿíýäÿ ýþðìÿê èñòÿñÿí,Öðÿêòÿê áèð àòà-àíàëû îë ñÿí. (È.)Ùÿð êÿñ éàõøû, éàìàí, íÿ ãîéñà ÿñÿð,Áóíóíëà çàòûíû áöðóçÿ âåðÿð. (È.)Áóëóä àüëàìàñà, ýöëÿðìè ÷ÿìÿí? (É.)Ùÿð êèì èñòÿñÿ êè, èøëÿñèí ùàðàì,Ùàðàìçàäÿ îëàð éàëíûç î àäàì. (É.)ßñàñû ÷îõ ìþùêÿì îëìàéàí åâèíÁöòöí äþðä äèâàðû òåç ó÷àð, éÿãèí. (È.)ßýÿð áèð äàìúû ñó éîõñà ãóéóäà,Èï óçóí, éà ãûñà îëñà íÿ ôàéäà. (È.)Óøàãêÿí ÿñëèíè ñîðñàëàð áèð àç,Àüàú áàð âåðÿíäÿ úèíñè ñîðóëìàç!Åëÿ êè, áþéöäöí, áåëÿäèð ãàéäà,Àòàíûí àäûíäàí ñÿíÿ íÿ ôàéäà?Ñÿí, àñëàíëàð êèìè êå÷ úÿáùÿëÿðäÿí,Àíúàã ùöíÿðèíèí áàëàñû îë ñÿí! (Ë.)Óøàüû éîëóíäàí ãà÷ûðìàã ö÷öíÖçö çÿíúè êèìè ãàðàëòìàã íå÷èí? (Ø.)Àüûëëû þâëàäëà àòà ôÿõð åäÿð. (Ø.)Äöíéàäà àòàéà âàðìûäûð, ýåð÷ÿê,Àüûëëû îüóëäàí áàøãà áèð èñòÿê? (Ø.)

90

Îüëóíóí áîéóíà ýÿëñÿ ïàëòàðûí,Ìÿùÿááÿò ýþçëÿìÿ, ýåäÿúÿê âàðûí. (Ø.)Ùÿð áèð øåé òÿìÿëäÿí ìþùêÿì ãóðóëóð,Òÿìÿëñèç áèíàëàð ÷îõ òåç äÿ ó÷óð! (Ø.)Áþéöê áèð àüàúà ìèøàð ÷ÿêìÿ ñÿí,Çþùùàê áóíóí ö÷öí äöøäö òÿõòèíäÿí. (È.)Îüóë, ñþçëÿðèìÿ éàõøû ãóëàã àñ!Àòà íÿñèùÿòè ôàéäàñûç îëìàç. (Ë.)

ÑßÁÐ, ÃßÍÀßÒ, ÙßÐ ØÅÉÈÍ ÙßÄÄÈÍÈ ÁÈËÌßÊÂß ÑÈÐÐ ÑÀÕËÀÌÀà ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Öðÿéèíèí ñèððèíè ôàø åéëÿñÿ äèë ñÿíèí,Éàä ãÿëáèìäÿ áèð ñèððèí ãàëà áèëìÿç, áèë, ñÿíèí. (Ñ.)Êèì ñàõëàñà äèëèíè, ýþðìÿç úàíû õÿòàíû,Äèë ýÿòèðÿð áàøëàðà ùÿð áÿëàíû, õÿòàíû. (Ñ.)Äöíéàäàí ÿëèìäÿ øåé éîõñà ÿýÿð,Ãÿíàÿò êè âàðäûð, î áÿñäèð, éåòÿð! (X.)Ñÿáð åòìÿêëÿ êèøè çèíäàíäàí ÷ûõàð,Ñÿáð èëÿ à÷ûëàð áàüëû ãàïûëàð.Èø ÷ÿòèíëÿøÿíäÿ ñÿáð à÷àð áàüû,Ýåúÿ àðäûíäà âàð ñöáùöí ÷ûðàüû. (X.)Ãîé äöíéàäà ãàëñûí äöíéàëûã íåìÿò,Áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ åéëÿ ãÿíàÿò. (X.)Àüëûí âàð, ùÿð øåéäÿí ÷àëûø àçàä îë,Íÿéèí âàð ãàíå îë, îíóíëà øàä îë! (X.)Åòìÿêëÿ èíñàí éåòÿð êàìûíà,Éàâàø-éàâàø ÷àòàð äèëàðàìûíà. (X.)×þðÿéèí, ñóéóí âàð, ãàíå îë îòóð!ßí àçàä áèð þëêÿ, èíàí êè, îäóð! (X.)Àüûëëû àäàìëàð ñÿáèðñèç îëìàç,Êå÷è éöéöðìÿêëÿ ùå÷ ÿòÿ äîëìàç. (X.)Úèéÿð éûðòàíñà äà ãÿìèí ïåéêàíû,Áóíóí÷óí éàðàíìûø ñÿáðèí ãàëõàíû. (É.)Áóýöíêö áÿðêëèéÿ äþçÿñÿí ýÿðÿê,

91

Êèì áèëèð êè, ñàáàù íÿ ýþñòÿðÿúÿê! (X.)Îâ÷ó ñÿáèðñèçëèê ýþñòÿðñÿ ÿýÿð,Îõó íèøàíÿéÿ äÿéìÿç, éàí ýåäÿð. (É.)×ÿòèí àõàð ñóëàð öçö éóõàðû,Ñÿáð åòìÿê âàõòûäûð, òÿëÿñìÿ áàðû. (X.)Ùÿð êèì ãÿíàÿòëÿ ÿýÿð øàä îëàð,Î ùþðìÿòëè îëàð, ñÿðàçàä îëàð. (É.)Ãîé áàøûìûí àëòû îëñóí áèð äÿìèð,Ãàíëû çÿð êÿìÿðè êþíëöì èñòÿìèð.ßëèìè éàíäûðàí ýöìöøäÿí ìÿíÿÃîëóìäà ìèñ ãîëáàã éàõøûäûð éåíÿ. (X.)Èíñàíëàðäàí áàøãà áöòöí úàíëûëàðÃÿíàÿò åâèíäÿ òóòìóøäóð ãÿðàð. (Ë.)Öìèäñèç áèð èøäÿí, ñÿáð åòñÿí ÿýÿð,Áèð öìèä èøûüû ïàðëàéà áèëÿð.Ùÿð öìèäñèç èøäÿ áèð ÷îõ öìèä âàð,Ãàðàíëûã ýåúÿäÿí àü ñÿùÿð äîüàð. (Ë.)Ñÿíèí äÿ ñÿáðèíäÿ ãîé îëñóí ãÿðàð,Ýþâùÿðè ñÿáð èëÿ ãàçàíìàã îëàð. (Ë.)Áèð àðçóéëà éàøà, î ïó÷ îëñà äà,Àðçóéëà øàäëàíàð àãèë äöíéàäà. (Ë.)Þçýÿñèíèí åéáèíÿ ýþçëÿðèíè à÷ìà ñÿí,Þç-þçöíö ýþðÿíäÿ, þç åéáèíäÿí ãà÷ìà ñÿí! (Ñ.)Ùÿð ãîðõó è÷èíäÿ áèð öìèä äÿ âàð,Öìèä çàìàíûíäà ãîðõó äà îëàð. (Ë.)Ùå÷ êÿñ ðóçèñèíè àäëàéûá êå÷ìÿç,ßíäàçÿéëÿ éåéÿð ðóçèíè ùÿð êÿñ. (È.)Èø äöéöí äöøÿðñÿ, áóíó áèë êè, ñÿíÑÿáð åòìÿê éàõøûäûð áîø ÿëëÿøìÿêäÿí.À÷ûëàð áèð çàìàí äöéöíëÿð áöòöí,Àíúàã êè, òÿäðèúëÿ à÷ûëàð äöéöí.×îõ òåç-òåç äöéöíÿ äöøÿð èø áÿçÿí,Ýþðÿðñÿí à÷ûëàð î äöéöí áèðäÿí. (È.)Ñÿàäÿò ãàïûíû à÷ìàñà áó ýöí,Êÿñìÿ öìèäèíè îíäàí áöñáöòöí. (Ë.)Ùÿð ÷ÿêèëÿí äÿðäèí áèð ñîíó äà âàð. (Ë.)

92

Áèð øåéè òàïìàñàí, ÷àëûø, ñÿáð åëÿ,Þçöíÿ òÿñÿëëè âåð öìèä èëÿ. (È.)Ùÿð áÿíäèí à÷àðû ñÿáèðäèð, èíàí.Ñÿáèðëè êèìñÿëÿð îëìàç ïåøèìàí. (Ø.)Äöíéàäà ñÿáð åëÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë –Èðàäÿ ìöëêöíöí – ùàêèìè îë ýÿë. (Ë.)Èíäèêè äÿðäèíèí ñîíó õîø îëàð,Áèð ýöí àüëàìàüûí ýöëìÿéè äÿ âàð. (Ë.)Äàðûëìà ñÿíÿ öç âåðäèêäÿ êÿäÿð,Îíäàí äà áþéöê áèð äÿðääÿí ãûë ùÿçÿð. (Ø.)Èíäè êè, áèëäèéèíè ñàõëàéà áèëìÿéèðñÿí,Þçýÿäÿí þç ñèððèíè ñàõëàìàüû óììà ñÿí. (Ñ.)Äîäàüûíäà øÿêÿð äÿ îëñà à÷ìà, îë ùóøéàð,Ùÿð äèâàðûí äàëûíäà áèð åøèäÿí ãóëàã âàð. (Ñ.)Ñóñóçëóã éàòûðàí ñÿðèí ñó õîøäóð,Àðòûã è÷èëÿðñÿ ôàéäàñûç îëóð.Áèð äèðèëèê ñóéó îëñà äà áó ñó,Áàøäàí àøñà ÿýÿð, âàðäûð ãîðõóñó. (X.)Áèð äÿ àéàüûíû þç éîðüàíûíäàíÀðòûã óçàäàíëàð áÿäáÿõòäèð, èíàí.Áèð ãóø êè, ùÿääèíäÿí àðòûã óúàëàð,Þçöíö ôÿëàêÿò éîëóíà ñàëàð. (Ë.)Ñèëàùà ñàðûëñà áèð çàùèä àõìàã,Îíóí ãàçàíäûüû ñèëëÿ îëàúàã.Àñëàíëà äþéöøÿ ÷ûõñà òöëêöëÿð,Áèëèíÿð êèìäÿäèð ãûëûíúëà ùöíÿð. (Ë.)Äóçëà àüàðñà äà õþðÿéèí öçö,Ãàéäàñûíäà ýÿðÿê òþêÿñÿí äóçó. (X.)Éåðñèç áèð ýöëöøöí íÿ ìÿíàñû âàð?Éåðèíäÿ àüëàìàã äàùà õîø îëàð. (Ë.)Äþâðàíûíäàí ÷ûõìà ùå÷ éöêñÿêëÿðÿ,Óçàò àéàüûíû éîðüàíà ýþðÿ.Ëÿïÿíè àòìà ñÿí ÷þëÿ äÿíèçòÿê,×àëûøìà ó÷ìàüà þçöíäÿí éöêñÿê. (X.)Ùÿð ðàñò ýÿëÿí ñóéó è÷ìÿê éàðàìàç,Ùÿð øåéÿ áèð ïàëòàð áè÷ìÿê éàðàìàç. (X.)

93

Ùÿð ýÿëÿí õþðÿéè òåç éåìÿê îëìàç,Ùÿð ÿëäÿí ýÿëÿíè åéëÿìÿê îëìàç. (X.)Áèð èíúè ñàôëûüû âàðñà äà ñóäà,Àðòûã è÷èëÿíäÿ äÿðä âåðèð ñó äà. (Ë.)Áàø âàõòûíäàí ÿââÿë óúàëñà ÿýÿð,Þçö òÿïÿñèíÿ ñèëëÿ åíäèðÿð. (Ë.)×ÿêäè î ñÿðêÿðäÿ éàõøû áèð ìÿñÿë;Ñàõëà þç èøèíèí þë÷öñöíö ýÿë. (Ë.)Èø, äîããóç àääûìëà àòûëñà ñÿí áèë,Îí àääûì àòìàüûí ìÿñëÿùÿò äåéèë. (Ë.)Íÿ î ãÿäÿð âåð êè, ñÿðõîø îëñóíëàð,Íÿ äÿ åëÿ åò êè, àú ãàëñûí îíëàð. (È.)Èøèíè þë÷öéÿ óéäóð ùÿð çàìàí,Îðòàäûð ôàéäàëû, àç, ÷îõ îëìàãäàí. (Ø.)Äåéèëìÿéÿí ñèððè ýÿòèðìÿ äèëÿ,Îíóí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿ áåëÿ.Åëÿ ïÿðäÿ ñàõëà áó ìÿúëèñäÿ ñÿí,Äàðüà ãûëûíúûíà ðàñò ýÿëìÿéÿñÿí. (X.)Äàüûòìà ÿëèíäÿ âàð èñÿ ñÿðâÿò,Áèùóäÿ éåìÿêäÿí ÷ÿêÿðñÿí çÿùìÿò.Õÿðúëÿðêÿí þë÷öäÿí ýÿë ýþòöðìÿ ÿë,Íÿ àðòûã, íÿ ÿñêèê, îðòàäûð ýþçÿë. (Ø.)Áèð øåé ãàéäàñûíäàí ÷ûõàðñà êÿíàð,Îíäàí öç äþíäÿðÿð ÿëáÿò êè, ðóçýàð. (È.)Éîëäàøûí àüûëëû, éà àõìàã îëñà,Îíà ãûôûëñûç øåé òàïøûðìà ÿñëà. (X.)Ãàéüûñûç áèð êþíöë ñèðð àíëàéàðìû?Ùÿìàùÿíý îëìàéàí ñàçëàð óéàðìû? (X.)Òÿìêèíëè îòóðìàüû åòäèéè÷èí äàü ïåøÿ,Ìþ’òÿáÿðäèð éåðèíäÿ âàðëûüûéëà ùÿìèøÿ. (Ñ.)Ñèððè éàâàø äåéÿí àüûëëû èíñàíÞðòöëö äàíûøûð î àñèìàíäàí. (X.)Èøÿ êþìÿê åòñÿ òÿìêèíëèê, ýÿð,Ñîíóíäà äàèìà èøëÿð äöçÿëÿð. (Ë.)ßí éàõøû äîñòóíà ñèðð âåðÿí çàìàíÇÿíí åëÿ ãàðøûíäà äóðìóøäóð äöøìàí.

94

Äåéèëìÿéÿí ñþçö äåìÿ ÿüéàðà,Äåéèë òÿê ÿüéàðà, ùÿòòà äîñòó ãàðà.Ñèððèíè áèëìÿñèí åâäÿ äèâàðëàð,Äèâàð äàëûíäà äà ÷öíêè ãóëàã âàð.Ýèçëÿéÿ áèëìÿñÿí ñèððè ãîùóìäàí,Îíó ãÿëáèíÿ äÿ áóðàõìà áèð àí.Þðòöëö àäàìäàí ñèððèíè ñàõëà,Îíëàðäàí ìÿñëÿùÿò åøèòìÿ ÿñëà. (È.)Àäàì éàøàäûãúà àðçó ÷îõàëàð. (É.)Öðÿêäÿ àðçóí âàð, ÷àòàðñàí ÿëáÿò,Ãîéìà êè, ãàðûøñûí èøÿ õÿéàíÿò. (É.)Áè÷ÿíäÿ òÿëÿñìÿ, ÿêÿíäÿ òÿëÿñ! (X.)Éåìÿêäÿí éàõøûäûð öìèä åéëÿìÿê. (È.)Ñöð’ÿòëÿ éîë ýåòìÿê íÿòèúÿ âåðìÿç,Éîðóëàð ñöð’ÿòëÿ éîë ýåòñÿ ùÿð êÿñ. (X.)

ÑßÙÙßÒ Âß ÒßÁÀÁßÒ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ìÿúàç èòèðÿðñÿ éîëóíó ÿýÿð,Ñÿëàìÿòëèê ÿëÿ ÷îõ ÷ÿòèí äöøÿð.Èøòàùëà îëäóãúà éåìÿê-è÷ìÿéèí,Äîäàüûíäà ýöëöø îëàúàã øèðèí. (X.)Àç éåìÿêäÿí êèìñÿ ãûçäûðìàç, àíúàã×îõ éåìÿêäÿí ýöíäÿ éöçö þëöð, áàõ.Ùàðàìäûð ÿëÿôè òàðàú åéëÿìÿê,Áÿäÿíè äÿðìàíà ìþùòàú åéëÿìÿê.×þðÿê ýöëøÿêÿðòÿê éåéèëñÿ ÿýÿð,Íÿ ýÿðÿê âöúóäà äàùà ýöëøÿêÿð. (X.)Õóðìàíû àç éå êè, òèêàí îëìàñûí,Ýÿëèá éàõøû õþðÿê éàìàí îëìàñûí. (X.)Ëàçûì îëàíû éå, þç ãÿäÿðèíäÿ. (X.)Áÿäÿí ñàüëàì îëñà, ñàô îëàð ñþç äÿ,Ñöñò àäàì ñöñò îëàð áÿäÿíäÿ, ñþçäÿ.Ùÿêèì õÿñòÿëÿðÿ åéëÿéÿð ÿëàú,Õÿñòÿëÿíñÿ îëàð þçýÿéÿ ìþùòàú. (X.)

95

Àç éåìÿê, ÷îõ éåìÿê çèéàí ýÿòèðÿð. (X.)×îõ éåìÿê, àç éåìÿê éàõøû øåé äåéèë,Åòèäàëû ýþçëÿ, ùÿð ãàéäàíû áèë. (X.)Äåìÿ àçàðëàìàç áÿäÿíè ñàüëàì,Çÿíí åòìÿ êè, þëÿð ùÿð õÿñòÿ àäàì. (X.)Úàí âåðìÿäÿí ÿââÿë ùÿð êèì þëÿðñÿ,Úàí ÷ÿêèøìÿ äÿðäè éîõäóð î øÿõñÿ. (X.)Áèð úàí äÿðìàíûíà ÷àòìàã÷ûí, ÿëáÿò,È÷èëèð ìèí êÿðÿ çÿùÿðëè øÿðáÿò. (É.).×îõ éàøàð ìóðàäà ýåú éåòÿí àäàì,Ìóðàäà éåòèíúÿ þìð îëóð òàìàì. (É.)Åëÿ äÿ éóõóñóç âÿ àú ãàëìà ñÿíÊè, áÿäÿí éîðóëóá äöøñöí ãöââÿäÿí. (È.)Âàðêÿí ñàüëûã ÿëäÿ, úàâàíëûã ÿëäÿ,Ñÿíèíäèð ùÿð ìóðàä, ùÿð õîø ÿìÿë äÿ. (É.)Ùàëâà ÷îõ øèðèíäèð, øÿêÿð êèìèäèð,Êÿêëèéè àçìûøà çÿùÿð êèìèäèð. (Ë.)Áàüáàí öðÿéèíäÿí ñó è÷ñÿ äÿ íàð,Àõûðäà õÿñòÿëÿð ãèñìÿòè îëàð. (Ë.)×îõ éåìÿ ñöôðÿéÿ ùÿð íÿ ãîéñàëàðÊè, äöøÿð úàíûíà éåìÿêäÿí àçàð. (È.)Íÿ ãÿäÿð ñóñàñàí, èñòèéÿ äöøñÿí,Òÿëÿñèê ñîéóã ñó è÷ìÿ ÿñëà ñÿí. (È.)È÷ìÿ ùå÷ áèð çàìàí éîõëàíìàìûø ñó,ßââÿë áàøãàñûíäà éîõëà áèð îíó.Ãÿðèáÿ ýþðöíÿí ìåéâÿíè éåìÿÊè, ñÿíè ñàëìàñûí î, äÿðäÿ, ãÿìÿ.Ãàíàúàãëû àäàì éåìÿê éåéÿðêÿíÍÿôñèíè ñàõëàéàð éàä éåìÿêëÿðäÿí. (È.)Ùåéâàíòÿê ãàðíûíà ÿñèð îëàíëàðÙåéâàí ñèôÿòèíäÿ ãÿáèðäÿí ãàëõàð. (È.)Èíñàí ñàüëàì îëàð àç-àç éåìÿêäÿí,×îõ ãàëìàç äöíéàäà ÿñëà ÷îõ éåéÿí.×îõ éåéÿí éåìÿéè ùÿçì åäÿ áèëìÿç,Îäóð êè, ÷îõ èéðÿíú ýÿéèðÿð òåç-òåç.Àñëàíòÿê ñÿí äÿ àç éåìÿéÿ ÷àëûø,

96

×öíêè ãîðõàã îëàð ÷îõ éåéÿí úàìûø.Äàðòûá ñöðöéÿðëÿð òÿíáÿë åøøÿéè,×öíêè þë÷öñöçäöð éåéèá-è÷ìÿéè. (È.)Áó éåìÿêõàíàäà éàøäàí, ãóðóäàíÅëÿ éå êè, äàèì ñàüëàì ãàëàñàí.Äþâðöíäÿ þë÷öéëÿ ùÿì éå, ùÿì ïàéëà,Àíúàã áèð àçúà äà éåðèíäÿ ñàõëà.Éåäèíìè, âåðäèíìè, ãîéäóíìó áèð àç,Áèë êè, ñÿíäÿí éàõøû éàøàéàí îëìàç.Éåìÿêäÿ ÿñàñäûð úàíà íóø îëìàã,Îíóí äàäûíà éîõ, ôàéäàñûíà áàõ.Ñèðêÿäÿí õîøëàñàí, ñöääÿí åò ùÿçÿð,Ñèðêÿéëÿ ñöä è÷ìÿê àçàð òþðÿäÿð. (È.)Òîðïàãòÿê äèíúëèêëÿ äàèì éîëäàø îë,Ãîé ôÿëÿê òÿëÿññèí, ñÿí àüûðáàø îë. (È.)ßëàú åéëÿñÿ äÿ òÿáèá íÿ ãÿäÿðÞìöð ãàëìàìûøñà, íÿ ôàéäà âåðÿð! (È.)Ñþíÿúÿê îëàðñà áèð ÷ûðàã ÿýÿð,Îíà þç éàüû äà çÿðÿð ýÿòèðÿð.×öðöìöø áèð ìåéâÿ àüàúäà äóðìàç,Äöøÿð, ÿýÿð àüàú òÿðïÿíñÿ áèð àç. (È.)Õÿðúëÿðêÿí î ãÿäÿð õÿñèñ îëìà ñÿí,Õÿñòÿëèê àëàðñàí éåìÿìÿçëèêäÿí.Áèð ýöíäÿ äàüûòìà áöòöí õÿçíÿíè,Òîõëóãäàí õÿñòÿëèê éàõàëàð ñÿíè. (Ø.)Òîõ èëÿ àú êàáàá éåñÿ áèð éåðäÿ,Êþê àäàì êàáàáäàí äöøÿúÿê äÿðäÿ. (Ø.)Äþâëÿò ãóøó ùöìàñàí, ãàéÿí ñÿàäÿò îëñóí,Àç éåìÿê, àç äàíûøìàã, íÿúèáëèê àäÿò îëñóí. (Ñ.)Äÿðäÿ ÿëàú åäÿí òÿáèá ùå÷ çàìàíÒàïìàìûø âÿ òàïìàç þëöìÿ äÿðìàí. (È.)Þëöì áèð áÿëàäûð, ÷àðÿ åäèëìÿç,Îíóí ÷àðÿñèíè òàïìàéûá ùå÷ êÿñ.Þëöì ãûçäûðìàñû ùöúóì åäÿðêÿíÝèçëÿíÿð ÿëàúû îíóí ùÿêèìäÿí. (È.)Àç éåìÿéÿ, ïÿùðèçÿ àëûøìàüûí éàõøûäûð! (Ñ.)

97

ßýÿð ÷îõ éàøàñàéäû ÷îõ éåéÿíëÿð äöíéàäà,×îõ éåìèøëÿð éàøàðäû, þëöì îëìàçäû îíäà. (Ñ.)Áèð äÿðìàí èñòÿñÿí äÿðäèíÿ ÿýÿð,Ýèçëÿòìÿ äÿðäèíè, òÿáèáÿ ýþñòÿð. (X.)Áÿäÿíèí ÿñàñû îëìàñà ìþùêÿì,ßëäÿ äöç èøëÿìÿç éàçàðêÿí ãÿëÿì.Ñàüëàì áèð ãàðüàéà ÿí àäè äÿíëÿðÁÿñòè èíúèðèòÿê äàäëû – õîø ýÿëÿð. (È.)Ùÿð ÿìÿëèí öñòöíäÿí ñàíìà êå÷ÿíäè äþâðàí,Ùÿð éàõøûíû éàìàíû éàõøû ñå÷ÿíäè äþâðàí. (Ñ.)Ñöëåéìàíûí ìöëêöíö ñîðìà ùÿð àí ùàðäàäûð?Ìöëêö þç éåðèíäÿäèð, äå, Ñöëåéìàí ùàðäàäûð? (Ñ.)Áåëè ñûíäûðìàñà èêèãàò ôÿëÿê,Àðïà ãÿäÿð åòìÿç êèìñÿéÿ êþìÿê. (X.)

ÇßÌÀÍß Âß ÇßÌÀÍßÄßÍ ØÈÊÀÉßÒ

Áèð éàí ãÿì ìÿúëèñè, øÿíëèêäèð áèð éàí,Áóðà àüëàéàíäûð, îðà îéíàéàí.Ùàíû áó äöíéàíûí âÿôàäàðëûüû,Áèð éàíäà àüëàøìà, áèð éàíäà ÷àëüû! (X.)Èíäè éöç éîõñóëóí òþêöëñÿ ãàíû,Ãåéäèíÿ ãàëàúàã áèð àäàì ùàíû? (X.)Äþâðÿ áàõ êè, àë÷àëûá çöëìäÿí, øÿðäÿí áÿøÿð,Àçüûíëûüûí ÿëèíäÿí ãà÷ûð áÿøÿðäÿí áÿøÿð.Èíñàíäà íÿ ëÿéàãÿò, íÿ ìÿðäëèê ãàëûá èíäè,Èíñàíäàí èíñàíëûüû íàìÿðäëèê àëûá èíäè. (Ñ.)Êþíöëäÿ ãÿì âàðêÿí ýöëìÿê îëàðìû?Ãÿìëè öðÿêëÿðÿ ñåâèíú äîëàðìû? (X.)Áó èíñàíû áîüàí òîðà èíàíìà,È÷è ÷öðöê ãîçäóð, îíà èíàíìà. (X.)Êèìèí áó äöíéàäà ìÿíçèëè éîõäóð,Îíóí ãÿëáè ãÿìñèç, ýþçëÿðè òîõäóð.Áó ÷þëäÿ éàøàéàí êèì îëñà àúäûð,Áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ, ñóéà ìþùòàúäûð. (X.)

98

Áó áèð þëêÿäèð êè, ÷îõ äþíöê ñþçëö,Àüà ãàðà äåéèð, êîðà äà ýþçëö. (X.)Áöëáöëëÿð îëñà äà áàüûí çèíÿòè,ßíúèðëÿð îëìóøäóð ãàðüà ãèñìÿòè. (Ë.)Áèë êè, çÿìàíÿíèí ùÿéàñû éîõäóð,Îíäàí óçàã îëàí ñÿëàìÿò îëóð. (X.)ßôè èëàí êèìè ãûâðûëûð úàùàí,Îíà éàõûíëàøìàñàí, ÷ÿêìÿçñÿí çèéàí. (X.)Ãîëó ýöúëöëÿðäÿí þëêÿìèçäÿ, áàõ,Ãàðûøãàëàð áåëÿ îëìóø ñèíÿäàü. (É.)Áó áàüäà áèð àüàú áèòìÿìèø ðàùàò,Áàëòàäàí ãàëìàìûø úàíû ñàëàìàò. (Ø.)ßáÿäè âåðñÿéäè øàùëûüû çàìàí,Õîñðîâà êå÷ìÿçäè î Êåéõîñðîâäàí. (X.)ßýÿð áèð êåôè âàð, éöç äÿðäè âàðäûð,Áèð ýöë äÿðÿí éöç-éöç òèêàí ãîïàðäûð. (X.)Äþâðöí êèøèëÿðè íàêèøèäèðëÿð. (È.)Èøëÿð ÷îõ äöéöíëö, äÿðä-ãÿì áèð éàíäàí,Íÿ äîñò âàð, íÿ äÿ êè, ùàëûìà éàíàí. (È.)Êå÷èá ýåòäèéèìèç âèëàéÿòÿ áàõ,Âèëàéÿò äåéèë áó, çèíäàíäûð àíúàã. (X.)ßáÿñäèð ôÿëÿêëÿ áÿùñÿ ýèðèøìÿê,Ùå÷ êÿñëÿ ùÿìàùÿíý îëìàéûá ôÿëÿê. (È.)Ùÿðÿ þç èøèíÿ ãàëìûø õåéëè ìàò,Ñóñìóø, ÷àðÿ íÿäèð, áåëÿäèð ùÿéàò. (É.)Áàüäà ÿìÿê ãîéäó ýþéÿð÷èí, åé éàð.Ìåéâÿ éåòèøÿíäÿ éåäè ãàðüàëàð. (Ë.)Îüðó îéëàüûäûð áèçèì áó úàùàí,Òÿêëèêäÿ êþ÷ åòìÿê îëìàç áóðàäàí.Êåøèêäÿ áèð àäàì îëìàñà ñàéûã,Äåéèëäèð äöíéàíû ýöäìÿéÿ ëàéèã. (È.)Äöíéàäà äöçëöêäÿí éîõäóð ÿëàìÿò,ßéðèëèê åòìÿêäÿí ãà÷ìàëû, ÿëáÿò. (È.)Îëñàéäû éåð èëÿ ôÿëÿê óéóøàí,Ñèëèá-ñöïöðìÿçäè îíó àíáààí. (È.)Äöíéàäà ýþðìÿäèì åëÿ áèð ùèììÿò,

99

Þéðÿäÿí êÿñëÿðÿ ýþñòÿðñèí ðÿüáÿò. (Ø.)Áó íåúÿ ùÿéàòäûð, ùÿð éàíû ãîðõó,Ùÿð òÿðÿô ôÿëàêÿò, ùÿð òÿðÿô úàäó. (Ø.)Äöíéàíûí ÷ÿêèëìÿç áÿëàëàðû âàð,Áó éîëóí ãîðõóñó, úÿôàëàðû âàð. (Ø.)Õîøáÿõòëÿðòÿê ÿýÿð äþâëÿò ñåâÿðñÿí,Òàìàùû ìÿùâ åëÿ, ãóðòàð îíäàí ñÿí. (X.)Ýþð äöíéàäà íåúÿ ùóøñóç èíñàí âàð,Áèð ãóðó ÷þðÿéÿ úàíû ñàòûðëàð. (X.)Èñòÿð áèð ñÿðõîø îë, èñòÿðñÿ ùóøéàð,×àëûø óçàã îëñóí ñÿíäÿí ôèòíÿêàð. (X.)Ñÿíè ñåâìÿéÿíëÿð ÷îõäóð, àéûã îë!ßòðàôûí ïàõûëäûð, éàòìà, ñàéûã îë!Ãÿôëÿòäÿ êå÷ìÿñèí áèð àíûí ñÿíèí,Çÿíí åòìÿ ãÿôëÿòäÿ éàòûá äöøìÿíèí. (X.)Ëîâüàëûã, óøàãëûã ñþùáÿòè åòìÿ,Áó ñÿðõîø éîëóäóð, îíóíëà ýåòìÿ! (X.)Áèð éåðäÿ êè, îëà òÿäáèð âÿ ùèéëÿ,Èíñàí äåéèë, äèâè îâëàðëàð áåëÿ. (X.)Ãÿññàáûí éàíûíäà ùÿðëÿíÿí êþïÿêÚèéÿðèíè éåéÿð úèéÿð ýþðÿðÿê. (X.)Ñóëó ýþðöíÿðÿê íÿ ãÿäÿð øîðàíÑó àõòàðàíëàðû ãûðìûø ñóñóçäàí. (X.)Äîâøàíòÿê, òöëêöòÿê àëäàíìà éåíÿÄîâøàí éóõóñóíà, òöëêö ìÿêðèíÿ.Áèð ÷îõ øèð îâëàéàí, úàíàâàð éûõàíÒöëêö ùèéëÿñèíÿ îëìóøäóð ãóðáàí. (X.)Òöëêö øàùëûã åäèð ãóðäëàðà, ÷öíêèÁàëûüû ãóðä ýþðöð, òÿëÿíè òöëêö. (X.)Öçäÿ ýþðäöéöíö äàëäà äåéÿíëÿðÎëóðëàð ãàïãàðà êþëýÿäÿí áÿäòÿð. (X.)Òÿáèÿòúÿ ÿýÿð ñöñò îëñà áèð êÿñ,Êèìñÿíèí úàíûíû î ñàü èñòÿìÿç. (X.)Éà ãàðà îë, éà àü, íÿäèð áó ãûëûã?Õèñëÿòäÿ èëàí îë, éà äà êè, áàëûã. (X.)Òöëêö íÿ ýþðäöñÿ éûðòûã òÿáèëäÿí,

100

Îíó ýþðÿúÿêñÿí ùèéëÿ èøëÿòñÿí. (X.)Çàùèä õèðãÿñèíè îüðóéà âåðäè,Ñÿí äÿ õÿñèñ îëìà, àðòûðìà äÿðäè. (X.)Ýþð áàëûã éåéÿíÿ íåéëÿäè õÿð÷ÿíý,Îíëàðû éàäà ñàë, ùèéëÿäÿí ÿë ÷ÿê. (X.)×àäûðû éàíäûðàí íÿããàø êèìè ñÿíÙèéëÿýÿðëèê åòìÿ, ÿë ÷ÿê ùèéëÿäÿí. (X.)Àðâàäûí ìÿêðèíÿ ýþç éóìäó õàððàò,Ñîí ýþçöíö éóììà, áåëÿäèð ùÿéàò. (X.)Ýþçö òîðïàã êèìè àú îëàí, ýÿðÿêÁèëñèí éåéÿð àíúàã áèð ãàðûí ÷þðÿê. (É.)Êþïÿê åëÿñèíäÿí éàõøûäûð, äöçöÊè, ùåé åøøÿê êèìè îòäàäûð ýþçö. (É.)Ùèéëÿéëÿ õàëã ìàëû éåéèëìÿç, èíàí. (X.)Òóòàð ãàðûíãóëó ÷îõ ÿçèç ùÿð àíÕèíýÿë éàðïàüûíû ýöë éàðïàüûíäàí. (É.)Ïàõûëëûã òîçóéëà åëÿ ýöí îëàð,Ýöíàùñûç ãþí÷ÿëÿð ñàðàëûá ñîëàð. (É.)Ïàéäàí ìÿüìóí îëàð ÷îõ óìàí àäàì. (É.)Ãÿëÿò àääûìëàìàã äåéèë èúòèùàä,Éàíëûø îõóéàíà îëìàç åòèìàä. (É.)Åòìÿ, äåäèì ñÿíÿ, ýÿë ïèñ ôèêèðëÿðÊè, ñîíðà ÿëèíäÿí áàø âåðìÿñèí øÿð. (É.)Áÿçÿí äèâõàñèééÿò èíñàíëàð äà âàð,Àäÿì þâëàäûíû éîëäàí ÷ûõàðäàð.Äöíéàäà áèð íå÷ÿ ÿáëÿù âàð, äöçö,Ýöëÿð ÿáëÿùëÿðÿ, ÿáëÿùêÿí þçö.Éàëàíà äîüðóäàí ïÿðäÿ òóòàðëàð,Áÿçÿí äÿ êè, áàëà çÿùÿð ãàòàðëàð. (É.)Ùèéëÿýÿð ñàãèäÿí ïèéàëÿ àëìà,Áàøûíû ãîâüàéà, áÿëàéà ñàëìà!Äàðüàñû éîë êÿñÿí êö÷ÿéÿ ýåòìÿ,Åâ òóòìà îðàäà, êèðàéÿ åòìÿ! (É.)Òîðïàãäàí éàðàíàí ùÿð ãàíìàç, àë÷àãÈíñàí ñóðÿòèíäÿ ùåéâàíäûð àíúàã. (É.)Õÿéàíÿòêàð îëàð åëëÿð áÿäíàìû,

101

Ïèñëÿðèí ïèñëèêäèð ùÿð ñÿðÿíúàìû. (É.)Éöç ìèí ùèéëÿ ãóðñàí, èøëÿòñÿí êÿëÿê,Ïàéûíäûð éåíÿ äÿ áèð ãàðûí éåìÿê. (É.)Éûõûëìàç àç éåéÿí óúàäàí, ùàøà!×ûõìàç òàìàùêàð äà óúàéà, áàøà. (É.)Åâèí ñàùèáèíè ýþðÿí îüðóëàðÙàðàé ãîïàðäàðàã äåéèð: “Îüðó âàð”. (Ë.)Õÿçèíÿ òàïøûðñàí ùÿð ýÿäàéà ñÿí,Áèð äöíéà õÿòàëàð ÷ûõàð ÿëèíäÿí. (Ë.)Éàõøû èø äåéèë éàëàí äàíûøìàã.Ãàíìàçûí åòäèéè ÿòà, ñÿõàâÿòÉûðòûã òÿáèë êèìè ñÿñ âåðÿð, ÿëáÿò! (È.)Ùÿñÿä äÿðäÿ ñàëàð äàèì èíñàíû,Äîñòäàí àéðû ñàëàð äîñòó, àøíàíû. (È.)Áèð ìöôëèñ, õÿçèíÿ òàïäûüû çàìàíÉûõûëûá þëìöøäö î, øàäëûüûíäàí. (È.)Ãàðûíãóëó àäàì äîéàðñà ÿýÿð,Èýèä äÿ îëàðñà, ãîðõàãëûã åäÿð. (È.)Àäÿòèí äÿéèøñÿ ùÿð êèìñÿ òåç-òåç,Îíà ìàë-äþâëÿò äÿ ùå÷ âÿôà åòìÿç. (È.)Õþðÿéè åâèíäÿ ñàõëàìûø îëñà×îõ åâÿ ïèñ ãîõó éàéûëàð îíäàí.Âàõòûíäà åâèíäÿí ÷ûõàðñàí ÿýÿð,Ãàïûíà ìöøêòÿê ÿòèð ñÿïèëÿð. (È.)Àúýþç îëìà, ñÿíèí äåéèë áó ñàðàé,Éàëíûç áèð ÷þðÿêäèð àëàúàüûí ïàé. (È.)Õÿúàëÿò ýÿòèðÿí áèð ïåøÿ ÿëáÿò,Ïåøÿ ñàùèáèíÿ ÷ÿêäèðÿð çèëëÿò. (È.)Êèìñÿíèí äàëûíúà ñþéëÿìÿ éàìàí,Óòàíìà öç-öçÿ ýÿëäèéèí çàìàí. (Ø.)×ÿòèíëèê ÷îõ õÿñèñ îëìàãäàí äîüàð. (Ø.)Õÿçèíÿ éîëóíäà éîõñóë âåðÿð úàí. (Ø.)Íÿ ôàéäà, íàêÿñÿ äåñÿí àôÿðèí,Àôÿðèíè ñàíàð áþéöê áèð íèôðèí. (Ø.)Õÿðúëÿ, éå, áÿðê òóòìà êþùíÿ äöíéàíû,Õÿñèñëèê, àú ãàëìàã ìÿùâ åäÿð úàíû. (Ø.)

102

Þçöíö áÿéÿíñÿ èíñàí íÿ ãÿäÿð,Þç ýþçöíäÿí äÿéÿð îíà áÿäíÿçÿð.Þçöíö áÿéÿíÿí ùÿð çàìàí ñûíàð,Îíäàí ãóðòàðàíà óçóí þìöð îëàð. (X.)Ïàïàãñûç åëÿéÿð ýöâÿíìÿê áàøû. (Õ.)“Ìÿíÿì-ìÿíÿì” äåéèá ÷îõ ãûëûíú òàõàíÒîðïàãëàð àëòûíäà éàòìûøäûð ÿëàí. (X.)Àäàì éöêñÿëÿíäÿ ÿùäèíè ïîçìàç. (X.)Òÿêÿááöðëÿ áàõìà – éîõñóëà, çèíùàð,Îíóí äà þçöíöí áèð úÿëàëû âàð. (X.)Ñÿí ùöììÿòëè îëóá áàøûíû äèê òóò,Ùÿð áèð àôÿðèíè, õÿëÿòè óíóò! (X.)Êÿùðÿáà îëñà äà ÿãðÿá ãóéðóüó,Éåíÿ äÿ ÿãðÿáäèð, çÿùÿðëèäèð áó. (Ø.)Êèìñÿ òÿêáàøûíà äöíéàíû óäìàç,Éàëãûç áèð èíñàíûí øàùëûüû òóòìàç. (X.)Áàøû áþéöêëöêäÿí, ñþéëÿ, íÿ ÷ûõàð? (X.)Þéöíìÿ, þéöíìÿê ýöíàùäûð, ýöíàù. (X.)Þçöíÿ ýöâÿíìÿ ýÿë ñÿí ùå÷ çàìàí,Ùÿð íÿ îëìóø îëñàí, ñÿí äÿ èíñàíñàí! (È.)Çÿðèôëèê åéëÿñÿ êîáóä áÿäÿíëÿð,Ñàíêè éàïûøãàíäûð, áàë îëìàã èñòÿð! (È.)Åé êþíöë, áþéöêëöê àëìàäàí ÿëÿ,Áþéöêëÿð éåðèíäÿ îòóðìà ùÿëÿ! (Ø.)Àòñà ãàáàã ýöëö óúà ãîë-ãàíàä,×èíàðà òàé îëà áèëÿðìè? Ùåéùàò!Ãàáàã ñóéó è÷èá äîéäóüó çàìàí,Êÿíäèðëÿ àøàüû åíÿð àüàúäàí. (Ø.)ßëèíäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêèíúÿ èíñàí,Þëäöð, áèðäÿôÿëèê êþ÷ñöí äöíéàäàí. (É.)Äèêáàøëûã éàðàìàç, óéóøìàã ýÿðÿê,Äèêáàø àò ùÿìèøÿ ãûðìàíú éåéÿúÿê,Äèêáàøëûã åäÿðñÿ ÿí ýþçÿë áèð àò,Ìèñèð åøøÿéèíäÿí ÿñêèêäèð ãàò-ãàò. (Ø.)Ùèéëÿ ãóðà áèëìÿç ãÿëáèíÿ èíñàí,Ãàïû ýöäìÿê îëìàç åâ îüðóñóíäàí. (X.)

103

Îüðóíó áàüûíäà òóòàðñà áàüáàí,ßë àòàð êþòöéÿ, äþéÿð áó çàìàí. (É.)Áèð äÿ ÷ÿïÿð áîéó ýèçëè äîëàøìà,Äàðâàçà éåðèíÿ äèâàðäàí àøìà. (É.)Îüóðëóã áèð ìàëûí îëìàç äÿéÿðè. (Ø.)Îüóðëóã ìàëäàí ñÿñ ÷ûõìàçñà, ïèøèêòÿê,Î ìàëû ãàðîâóë àïàðìûø äåìÿê. (Ø.)Ñÿí ÿë óçàòìàãäàí ýÿë ÷ÿêèí áèð àç,ßëè óçóí îëàí ìóðàäà ÷àòìàç. (É.)Ýÿë, éàä ñöôðÿñèíäÿí èò êèìè ÿë ÷ÿê,Þçýÿ ñöôðÿñèíÿ áàõìà ïèøèêòÿê. (Ë.)Èòÿ ãóðä ñèëàùû âåðèëñÿ àðòûã,Áàøûíû ãàëäûðûá åäÿð àñëàíëûã. (Ë.)Òÿêÿááöðëÿ ýÿçìÿ, áó èøäÿí ÿë ÷ÿê. (Ë.)

ÄÞÂËßÒ Âß ÅÙÒÈÉÀÚ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Áÿñ äåéèë, áàø ÿéäèí ïóëà, ãûçûëà –Ñàëäûí äþðä äöéöíÿ, éåääè ãûôûëà?Éåë, ãûçûëäàí þòðö, éàõøû íÿçÿð ñàë,Ýþð íåúÿ åéëÿäè ëàëÿíè ïàìàë.×àéûð êè, éîõñóëäóð, îíà äÿéìÿéèð,Îíó ìÿùâ åòìÿéèð, ÿñëà ÿéìÿéèð. (É.)Êèì ãûçûëäàí þòðö þëöð áîø éåðÿ,Äåìÿê, î ñèòàéèø åëÿéèð çÿðÿ. (É.)Áèð õÿçèíÿ êè, àíúàã úÿôà íàõøûäûð,Îíäàí öç ÷åâèðìÿê äàùà éàõøûäûð. (É.)Ìÿäÿ äîëó îëñà, ýåéèì ìöêÿììÿë,Äöðð íÿéÿ ëàçûìäûð, íÿéÿ ýÿðÿê ëÿë? (É.)Àëûøñà äà, éàíñà äà, óéìà ãûçûë ïóëà ñÿí,Òîðïàã ñîâóð öñòöíÿ, äþíìÿ àúèç ãóëà ñÿí!Ùàíñû áàøäàí îüðóòÿê ïàïàã ãàïàí îëìàéûá,Êèì áó ñàðû èáëèñëÿ éîëäàí ñàïàí îëìàéûá? (Ñ.)Âàð-äþâëÿòÿ ãóë îëìàã áèùóäÿ áèð ùÿâÿñäèð,Ùÿéàòûíûí áÿùðÿñè áèðúÿ àíëûã íÿôÿñäèð. (Ñ.)

104

Òàìàùû úèëîâëàéàí êàìàëûäûð áÿøÿðèí,Þç íÿôñèíè þëäöðìÿê àìàëûäûð áÿøÿðèí. (Ñ.)ßçÿë ýöíäÿí úàíûíû ñàëûá îäà õèñëÿòèí,Ùÿðèñëèêäÿí þìðöíö âåðÿð áàäà õèñëÿòèí. (Ñ.)Óéìà âàðà, äþâëÿòÿ, òÿêÿááöðäÿí óçàã ýÿç,Çöëìÿò þìöð éîëóíà ýöíÿø íóðó ÷èëÿìÿç. (Ñ.)Úîìÿðä èíñàí úàíûíäà çÿð îäóíó ñþíäöðöá,Øèðèí äèëëÿ äöøìÿíèí ùÿð îäóíó ñþíäöðöá. (Ñ.)Àðçó-èñòÿê òÿðÿçèí ãûçûë ÷ÿêÿí îëìàñûí,Ìöãÿääÿññÿí, ãÿëáèíäÿ ÷àëûø, ëÿêÿí îëìàñûí.Èñòÿéèíèí éîëóíäà ñàô ÷åøìÿòÿê ÷àüëà ñÿí,Íèçàìèòÿê êþíëöíö öëâèééÿòÿ áàüëà ñÿí! (Ñ.)Ãûçûë öñòÿ ãÿëáèíè ãàíàòìàñàí éàõøûäûð,ßçÿë ýöíäÿí ãûçûëà úàí àòìàñàí éàõøûäûð. (Ñ.)Äþâëÿòëÿ îëìóøäóð àðçóëàð ùàñèë,Ãóø äà òîðà ýÿëÿð äÿí îëàíäà, áèë. (X.)Ùÿð èøè äþâëÿòäè èøûãëàíäûðàí,Äþâëÿòñèç îëìàãäàí óçàãëàø ùÿð àí. (X.)Ñÿðìàéÿñè îëàí ãîðõàð, ãÿì ÷ÿêÿð,Éîõñóë éîë êÿñÿíäÿí åéëÿìÿç ùÿçÿð. (X.)Áÿçÿí ýþç ãûçûëäàí êîð îëàð ùÿìÿí,Ãûëûíúëàð ãûçûëëà äöøÿð êÿñÿðäÿí. (X.)Âàðëû ÷ÿòèíëèêëÿ ïóë âåðñÿ, ÿýÿð,Èøèíèí ñîíóíäà ôÿëàêÿò ýþðÿð. (X.)Ãûçûë, ýöìöø éûüàí áèð õÿñèñ àäàìÞç ôèêðèíè ÷ÿêÿð ùÿð ñÿùÿð, àõøàì. (X.)“Þçöí ãàë, éà ìàëûí”, äåñÿëÿð ñÿíÿ,Þçöí ãàë, ìàëû âåð áèð èñòÿéÿíÿ. (X.)Áèð øåé êè, þëÿíäÿ äöøìÿíÿ ãàëàð,Îíó áÿñëÿìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàð? (X.)×îõëàðû áóüäàíû ñàõëàíú åòäèëÿð,Ãàçàíú ýþðìÿäèëÿð áèð àðïà ãÿäÿð. (Ë.)ßëèíäÿ ñàõëàìà, ãóéóòÿê âàðû,Äÿéèðìàí äàøûòÿê öéöä îíëàðû. (Ë.)Íÿ ãÿäÿð äÿí äÿðäè ÷ÿêñÿ áèð èíñàí,Îíóí÷óí î ãÿäÿð äÿðä âåðÿð çàìàí. (Ë.)

105

Ïóë âåðìÿê ÿäàâÿò îäóí ñþíäöðÿð,Ðÿô îëàð êþíöëäÿí êþùíÿ êèí, êÿäÿð. (È.)Ãûëûíúûí ïàñëàíûá êÿñìÿñÿ ÿýÿð,Ãûçûë âåð, äàøëàðû äÿìèðÿ äþíäÿð.Õÿçèíÿ ãûçûëû éûüìàã ö÷öíäöð,Ãûçûë äà äöøìÿíè éûõìàã ö÷öíäöð. (È.)Ñÿíèí÷èí áèð éöêäöð äàèì õÿçèíÿ,Äèíúÿëìÿê èñòÿðñÿí, âåð þçýÿñèíÿ.Ãûçûë òîïëàíàúàã áèð àòÿø äåéèë,Óçàã îë, éàíàðñàí éîõñà, îíó áèë.Ãûçûë éà ñàùèáè õîøäóð, – ñîðìà ñÿí,Äöéöí áÿíääÿí ïèñäèð, áÿíä äÿ äöéöíäÿí. (È.)Ñåâèíìÿ ÿëèíÿ ÷îõ äþâëÿò äöøúÿê,×öíêè ÷èðêèíëèêäèð ïóë÷óí ñåâèíìÿê.Ãûçûëû òîïëàéûá éåðÿ áàñäûðàíÞçö òîðïàã éåéÿð, ÿñëèíÿ áàõñàí. (È.)Ãÿëáèíè ÷àëìàñûí áó ìàë, áó äþâëÿò,Àçû áèð çèëëÿòäèð, ÷îõó ôÿëàêÿò. (Ø.)Äþâëÿòè ñàõëàìàç éàëíûç áèð íÿôÿð,Äöíéàíû þçöíÿ áàüëàìàç áèð ÿð. (Ø.)Äÿéÿðñèç áèð äàø êè, îëìàéûð éåìÿê,Îíóí÷óí áó ãÿäÿð çÿùìÿò íÿ ýÿðÿê? (Ø.)Ãîðõàã – ÿéðèäÿí, ãóëäóð – îüðóäàíÂàðëûëàð ãûçûëû ýþìÿð ùÿð çàìàí. (Ø.)Äöøöíúÿ, êÿäÿðäèð ÷îõ ñÿðâÿò, ÷îõ âàð,Äþâëÿòè àç îëàí îëóð áÿõòèéàð. (Ø.)Öðÿêëÿ ÷àëûøìàç âàðû îëàíëàð,ßëèíäÿí âàð-éîõó ýåòìÿêäÿí ãîðõàð. (Ø.)Áó äöíéà ìàëûíà óéìà ÷îõ, çèíùàð,Ùÿð ñàäÿ êå÷èíÿí àñóäÿ éàøàð. (Ø.)Àúëûüû îëìàñà øàùèíèí áèð àç,Òóðàúûí öñòöíÿ ó÷óá øûüûìàç.Àú ö÷öí êÿïÿê äÿ éàüëû ÷þðÿêäèð.Òîõ ö÷öí éàü-÷þðÿê ñàíêè êÿïÿêäèð.Èøòàù ãûçûøàíäà áàø àëûá ýåäÿð,×îâäàð ÷þðÿéèíè ìóìòÿê ÿðèäÿð. (Ë.)

106

Ãåéáäÿí áèð êÿñ ìÿíè ñÿñëÿäè: “Äèíëÿ, åé ñÿí!Áîðúà åëÿ ýèðèø êè, òåç ãàéòàðà áèëÿñÿí”. (Ñ.)×àëûø áîðúóíó âåð ýåòñÿí ùÿð éàíà,Òà êè îõøàéàñàí éöêñöç ùåéâàíà. (É.)Õÿçèíÿ ãûçûëäàí îëäóãúà êÿíàð,Ãàïûñû äàèìà ãûôûëñûç îëàð.Îíó ãûçûë èëÿ äîëäóðñà èíñàí,Õÿçèíÿ ãàïûñû áàüëàíàð ùÿð àí. (Ë.)

ØÀÙ Âß ØÀÙ ÑÀÐÀÉÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Øàùëàð èíòèãàìà áàøëàðñà ÿýÿð,Ùèðñè éàòñûí äåéÿ, ãûçàð, ãàí òþêÿð.Ìàðàëà àúûüû òóòàðñà ùÿðýàù,Ãûðàð öçÿíýèíè àò ãîâàðàã øàù.Èòÿ ùèðñëÿíÿðñÿ ÿýÿð, ùèðñèíäÿíÌÿùðóì åéëÿð èòè þç äÿðèñèíäÿí. (É.)Øàùûí îäó ýöëäöð, ýþâùÿðëÿð ñà÷àí,Ãàðøûäà ýöë îëóð, ãóúàãäà òèêàí.Øàù äåäèéèí êè âàð, òÿíÿêäèð, òÿíÿê,Êèì óçàãñà îíà èëèøìÿúÿéÿê. (É.)Øàùëàð ìÿúëèñèíäÿí êÿíàð îë, êÿíàð!Ïàìáûã îä ýþðÿíäÿ àëûøûá éàíàð. (Ë.)Àëÿìè àëò-öñò åäèá, òàëàìûñàí åëëÿðè,Õàëãà õåéðèí äÿéèáìè øàù îëàí ýöíäÿí áÿðè? (Ñ.)ßñèë òàúäàðëûã, äöøöí, éàõøû áèë:Éöçëÿðúÿ òàú éûüûá ñàõëàìàã äåéèë;Ùþêìäàð îäóð êè, ùÿð áàøà ìöäàìÌÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá òàú åäÿ ÿíàì. (È.)Øàùûí ìÿúëèñèíäÿ ýÿðÿê ùÿð çàìàíÎëà àëèìëÿðÿ ÿáÿäè ìÿêàí.Øàù éåéèá-éàòìàüà ìåéë åòìÿéÿðÿê,Áèëèê òîïëàìàüà ÷àëûøñûí ýÿðÿê. (È.)Èø âàõòû ùÿìèøÿ øàù îéàã îëàð,×öíêè éàòìûøëàðû ìÿùâ åäÿð ðóçèýàð. (È.)

107

Øàù õàëãëà åäÿðñÿ äÿâà-ÿäàâÿòÕàëã øàùà ãÿëÿáÿ ÷àëàð, íÿùàéÿò. (È.)Ìèí þëö äèðèëñÿ øàùûí ÿëèëÿ,Äöøìÿíèí öðÿéè äöçÿëìÿç ùÿëÿ. (Ø.)Ïàäøàùûí àéàüû ñöðöøñÿ àðòûã,×ûõàð ìÿìëÿêÿòäÿ áèð ãàðûøûãëûã.Éàìàí ýþç øàù èëÿ áàøëàðñà îéóí,Ùèéëÿëÿð, ôèòíÿëÿð îëàð ãîë-áîéóí. (Ø.)Êèìñÿíèí øàùëàðëà òóòìàç äîñòëóüó. (Ø.)Øàù éîëà ÷ûõàíäà ÿñëà äÿëèòÿêÙÿð éàíà àò ÷àïìàç úþâëàí åäÿðÿê. (È.)Øàù åëèí ùÿð èøèíè íèçàìà ñàëñûí ýÿðÿê,Ùÿìèøÿ þç õàëãûíûí ãåéäèíÿ ãàëñûí ýÿðÿê. (Ñ.)Êèíè úóøà ýÿëñÿ, àúûãëàíñà øàùÐÿùì åòìÿç, îëàðñà îüëó äà ùÿðýàù.Ïàäøàùûí òèíÿòè àòÿøäèð, àíúàã,Éàíüûíà éàõøûäûð óçàãäàí áàõìàã.Ïàäøàùà î çàìàí þéöä áàð âåðÿðÊè, éîëó ãöðóðäàí, êèíäÿí òÿìèçëÿð.Ïàäøàùà íÿñèùÿò âåðÿí áèð èíñàí,Òîõóìóíó øîð éåðäÿ ñÿïìèø î íàäàí. (Ø.)Ïàäøàù ñàéûëìàç þéëÿ áèð êèìñÿÒàíðûíûí õàëãûíà ÿçèééÿò âåðñÿ. (Ø.)Àë÷àãëûã áåúÿðÿí øàùìû ñàéûëûð?Àë÷àãëûã áàøãàäûð, øàùëûã áàøãàäûð. (Ø.)Áèëèðñÿí øàùìàòûí èêè øàùû âàð,Ùÿð ãÿëáÿ éåíè ãÿì ýÿòèðèð îíëàð. (Ø.)

108

Í ß Ñ È Ì È(1369-1417)

Åé íóðè-äèëö äèäÿ,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.Âåé éàðè-ïÿñÿíäèäÿ,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé ìàùè-ïÿðè-ïåéêÿð,Âåé ùóðè-ìÿëÿêìÿíçÿð,Åé ëÿ’ëè-ëÿáè øÿêêÿð,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé øÿìñö ãÿìÿð öçëö,Øèðèí äîäàüûí äóçëó;Âåé øÿùäö øÿêÿð ñþçëö,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé äÿðäèìÿ ñÿí äÿðìàí,Ìÿí ýþâäÿéÿì, åøãèí úàí!Åé òàçÿ ýöëè-õÿíäàí,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé äèëáÿðè-ïöíùàíè,Ñÿíñèç íåäÿðÿì úàíè?Âåé Éóñèôè-Êÿí’àíè,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé äèëáÿðö äèëäàðûì,Ñÿíñÿí ÿáÿäè éàðûì!Âåé éàðè-âÿôàäàðûì,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé ùöñíö áÿäàéÿòñèç,Âåé ëöòôö íèùàéÿòñèç,Âàëëàù êè, áÿüàéÿòñèç,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

109

Åé ðÿùìÿòè-èëëàùè,Ñÿíñÿí éåðè ýþé ìàùè!Âåé ãàìó õóáóí øàùè,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé ÷åøìåéè-ùåéâàíûì,Ñÿíñèç íåäÿðÿì úàíûì?Âåé øàùèìö ñóëòàíûì,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé úöìëÿ úàùàí úàíè,Àøèãëÿðèí èìàíè,Âåé ñèìö ýþùÿð êàíè,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé ñàùèáè-òÿõòö òàú,Úàíëàð úàíûíà ìþùòàú!Åé ýþðêëö öçöí ìå’ðàú,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé íóðè-ñÿìàâàòè,Âåé ìÿçùÿðè-àéàòè,Âåé úàíö úàùàí çàòè,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé åøãè-äöðÿôøàíûì,Âåé áöëáöëè-äÿñòàíûì,Åé òàçÿ ýöëöñòàíûì,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì,

Åé áóéè-áàùàðèñòàí,Âåé ùóðè-íèýàðèñòàí,Âåé äèëáÿðè-ñÿðìÿñòàí,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

Åé ÷åøìåéè-ùåéâàíûì,Ñÿíñèç îëàìàç úàíûì!Âåé áÿùðè-ýþùÿð êàíûì,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

110

Åé äèëáÿðè-ñèìèíòÿí,Ñÿí úàíö Íÿñèìè òÿí!Åé ñÿðâö ýöëè-ýöëøÿí,Äèäàðûíà ìöøòàãÿì.

ÍßÇßÐ ÅÉËß ÈÑÒßÐËßÐ

Ñÿðñÿðè, ýèðìÿ ìåéäàíà,Àøèã, ñÿíäÿí éîë èñòÿðëÿð.Ãÿëëàø èëÿ îòóðìàäàí,Èìàí ÿùëè, ïóë èñòÿðëÿð.Áó éîëà ýèðÿí îòóðìàç,Ùàãã ñþçÿ ùèéëÿ ãàòûëìàç,Áóíäà ùå÷ ùèéëÿ ñàòûëìàç,Ýþâùÿðèíäÿí ãóë èñòÿðëÿð.Áèð ãûëû ìèí ïàðÿ åäÿð,Áó éîëó èõòèéàð åäÿð,Øàùûì áèð éîë ãóðìóø ýåäÿð,Éîë è÷èíäÿ, éîë èñòÿðëÿð.

111

Õ ß Ò À É È(1486-1524)

ÅÉËß

Àãèë, ýÿë áÿðè, ýÿë áÿðè,Ýèð êþíöëÿ íÿçÿð åéëÿ.Ýþðöð ýþç, åøèäèð ãóëàã,Ñþéëÿð äèëÿ íÿçÿð åéëÿ.

Áàøäûð – ýþâäÿéè ýþòöðÿí,Àéàã – ìÿíçèëÿ éåòèðÿí.Äöðëö ìÿñëÿùÿò áèòèðÿí,Èêè ÿëÿ íÿçÿð åéëÿ.

Ñóôè èñÿí, àëûá ñàòìà,Ùÿëàëûíà ùàðàì ãàòìà.Éîëóí ÿéðèñèíÿ ýåòìÿ,Äîüðó éîëà íÿçÿð åéëÿ.

Èêè ÿëèí ãûçûë ãàíäà×îõ ýöíàùëàð âàðäûð ìÿíäÿ.Éà èëàùè, êÿðÿì ñÿíäÿ,Äöøêöí ãóëà íÿçÿð åéëÿ.

Õÿòàéè åéäöð: éà üàíû,Âåðÿí ìþâëà àëûð úàíû,ßââÿë êÿíäè êÿíäèí òàíû,Ñîíðà åëÿ íÿçÿð åéëÿ.

ÅÉËß

Ýþâùÿðèí êå÷ìÿéÿí éåðäÿ,Ñàòìà, ãàðäàø, êÿðÿì åéëÿ,Ëÿë äàøûíû, ÷àé äàøûíà,Ãàòìà, ãàðäàø, êÿðÿì åéëÿ.

112

Ýþðäöí áèð éåðäÿ àøèíà,Ùÿð íÿ äåðñÿí þçáàøûíà.Éîë äàøûíû, éîë ãóøóíà,Àòìà, ãàðäàø, êÿðÿì åéëÿ.

Ýþðäöíñÿ áèð éåðäÿ ðÿãèá,Íåéëÿðñÿí éöçöíÿ áàõûá.Ìöíýèðè ãàòàðà ÷ÿêèá,Ýåòìÿ, ãàðäàø, êÿðÿì åéëÿ.

Õÿòàéèì ÷àüûðûð, ÿðÿ!Äöíéà áþéëÿ ÿëìèø çèðÿ,Àðèô îõóí ÿáÿñ éåðÿ,Òóòìà, ãàðäàø, êÿðÿì åéëÿ.

ÝßÐßÊ

...Áèð èøè áèòèðìÿê ýÿðÿê,ßêñèêèí éåòèðìÿê ýÿðÿê.Éàð èëÿ îòóðìàã ýÿðÿê,Ùå÷ ñèòÿìÿ ãîéìàç îëà.

Áèð ñþçö ñþéëÿìÿê ýÿðÿê,Áèð àúû äîéóðìàã ýÿðÿê.Áèð äèëäÿí ñþéëÿìÿê ýÿðÿê,Ôèðèøòÿëÿð áèëìÿç îëà.

Ãóø îëóáàí ó÷ìàã ýÿðÿê,Îáàëàðà êþ÷ìÿê ýÿðÿê.Áèð ãÿäÿùäÿí è÷ìÿê ýÿðÿê,È÷ÿíëÿð àéûëìàç îëà.

Üàéÿò ÷àáóã îëìàã ýÿðÿê,Äÿðéàëàðà äàëìàã ýÿðÿê.Áèð ýþâùÿð ÷ûõàðìàã ýÿðÿê,Äÿêìÿ ñÿððàô áèëìÿç îëà.

113

Ýåð÷ÿê àøèã îëìàã ýÿðÿê,Ìÿøóãóíó áóëìàã ýÿðÿê.Þëìÿçäÿí þí þëìÿê ýÿðÿê,Âàðóá, îíäà þëìÿç îëà.

Áàü÷àëàðà ýèðìÿê ýÿðÿê,Ýöëëÿðèíäÿí äÿðìÿê ýÿðÿê.Áèð ýöëö ãîõëàìàã ýÿðÿê,Ùÿðýèç îë ýöë ñîëìàç îëà.

Ýÿë, Õÿòàéè, ñÿí êå÷ îòóð,Äÿâèéè ìÿíèéÿ éåòèð,Ñþùáÿòèíÿ áèð ÿð ýÿòèð,Úàíà, áàøà ãàëìàç îëà.

ÁÈÐ ÑÞÇ

Ñþçöíö áèð ñþéëÿéÿíèí,Ñþçöíö åäÿð ñàü áèð ñþç.Ïèð íÿôÿñèí äèíëÿéÿíèí,Éöçöíö åäÿð àü áèð ñþç.

Áèð ñþç âàðäûð õàëã è÷èíäÿ,Äÿõè ñþç âàð õöëã è÷èíäÿ.Îëìàéà êè, äÿëã è÷èíäÿ,Äåéÿñÿí ÷àðãàäàü áèð ñþç.

Ñþç âàðäûð êÿñäèðèð áàøû,Ñþç âàðäûð êÿñÿð ñàâàøû.Ñþç âàðäûð àüóëó àøû,Áàë èëÿí åäÿð éàü áèð ñþç.

Ñþçöíö éàõøû áèøèðêèë,Éàõøû óñ èëÿ äöøöðêèë.Éàðàìàçûíû øàøèðêèë,Úàíûíà îëóð äàü áèð ñþç.

114

Èñòÿðÿì ýþðÿéèì éàðû,Áó ðÿìçè àíëàêèë áàðû.Ùÿçàðàí ÿùëè-èãðàðû,Åäÿð ãàðà òîðïàã áèð ñþç.

Øàù Õÿòàéè àéàòèíäÿí,Ñþçöí ñþéëÿ þç çàòèíäÿí.Îëìàéà êèì ïèð ãàòèíäÿíÑÿíè åäÿ èðàü áèð ñþç.

ÁÀÙÀÐÛÍ ÒßÐÈÔÈ

Ãûø ýåòäè, éåíÿ áàùàð ýÿëäè,Ýöë áèòäèâö ëàëÿçàð ýÿëäè.Ãóøëàð ãàìóñó ôÿüàíÿ äöøäö,Åøã îäó éåíÿ áó úàíÿ äöøäö.Éåð ýåéäè ãÿáàéè-õèçðïóøàí,Úöìëÿ äèëÿ ýÿëäè ëÿáõÿìóøàí.Ñÿðâèí éåíÿ äóòäó äàìÿíèí ñó,Ñó öñòÿ îõóäó ôàõòÿ ýó-ýó.Ãþí÷ÿ äÿùÿíè ÷ÿìÿíäÿ õÿíäàí,Ýöëìÿêäÿí ÿíàð à÷ûëäû äÿíäàí.Áöëáöë îõóäó ñöôàòè-ùèúðàí,Äÿðéàäÿ äöðð îëäó ÿáðè-íåéñàí.Äóðíà ó÷óáàí ùÿâàéÿ äöøäö,Ëà÷ûí àëóáàí îâàéÿ äöøäö.Àëìà àüàúû äèáèíäÿ ñàéÿ,Òÿí åéëÿðèäè áóëóä äà àéÿ.Éàøûí éåðÿ òþêäö ÿáðè-íåéñàí,Áöëáöëëÿð îõóäó ñÿä ùÿçàðàí.Ìåé áÿñëÿäè æàëÿ ùÿð âÿðÿãäÿ,Òóðàú êèòàá îõóð òÿáÿãäÿ.Ãóì-ãóì, äåð èäè àüàúäà ãóìðè,Ìÿñò îëäó áÿíþâøÿ è÷äè õÿìðè.Øàõ öñòÿ ãàáàãëàð àñëû ùàëû,Ãó ýÿðäÿíèäÿí âåðèð ìèñàëû.

115

Ãóø áå÷ÿëÿðè öíö éóâàäàí,Ìÿêòÿá öíö òÿê ýÿëèð ùÿâàäàí.Áîéàíäû çÿìèí ùÿçàð ðÿíýÿÞâðàãè-øÿúÿð äÿ òÿíýÿ-òÿíýÿ.Íåéëóôÿð à÷ûëäû ñóéÿ ýèðäè,Ïèðàùÿíèíè áàøûíà áóðäè.×èíàð ÿëèíè ÷ö ðÿãñÿ à÷äû,Ýöë õûðäà çÿðèí øÿáàøÿ ñà÷äû.×àéëàð áóëàíäû, éûõäû àðõûí,Áàüëàð àüàúû ýþéÿðòäè øàõûí.Ýèëàñ àüàúû äèáèíäÿ ìàùóì,×öí ìàù èäè äÿðìèéàíè-ÿíúöì.Éöç äöðëö ãÿáà ýåéèá ÷ÿìÿíëÿð,Àü äîíóíó ýåéäè éàñÿìÿíëÿð.Øàõ öñòÿ øöêóôåéè-øÿúÿðëÿð,Ìóñà åëèíäÿí âåðèð õÿáÿðëÿð.Ñèðàáè ýöëöí éöçöíäÿ àáè,Íÿðýèç îòóðóð ýþçöíäÿ õàáè.Ùÿð ãþí÷ÿäÿ âåðäè-ÿðüÿâàíè,Ãóìðó ýþçöíäÿí âåðèð íèøàíè.Òà ÷àëìàéà óðö éåëè òàïàí÷à,Éöçöíÿ íèãàáûí þðòäö ãîí÷à.Éàøûë ÷ÿìÿí öñòÿ æàëÿ ÷èí-÷èí,ßõçÿð ôÿëÿê öñòÿ ðÿøê-Ïÿðâèí.Ñÿðâ åòäè ÷ÿìÿíäÿ ñÿðôÿðàçè,Ýöë úèëâÿëÿíèð áàøûíäà íàçè.×ûõìûø áóäàü öñòÿ ÿíäÿëèáè,Ìÿíáÿð äÿ îõóð ÷ÿìÿí õÿòèáè.Úóëàð àõàäûð ÷ÿìÿíäÿ ùÿð ñó,Íÿðýèçýöäàíöí ýþçöíäÿ óéãó.Ëàëÿ îòóðóð áàøûíäà òàúè,Ùå÷ ñÿðâÿðÿ éîõäóð åùòèéàúè.Ñöíáöë äàðàìûø ñà÷ûí áÿøàíÿ,ßíáÿð ãîõóñóí ãûëóð ôÿøàíÿ.Úóëàð àõàäûð êÿíàðè-áàüäàí,Ñó è÷ìÿéÿ àùó ýÿëäè äàüäàí.Ëàëÿ ýåúÿëÿð éàõûá ÷èðàüè,

116

Àøèã úèéÿðèíÿ ÷ÿêäè äàüè.Íàç èëÿ áÿçÿíäè áàü ñÿðâè,Ñàíúûá áàøûíà äöéöí-òÿçÿðâè.Ýöëëÿð âÿðÿãèíÿ äîëäó-øÿáíÿì,×öí áÿðýåéè-ùîâçè-àáè-çÿìçÿì.Àë èëÿ éàøûë ýåéèíäè áàüëàð,Àü ëÿ÷ÿéè ñÿðïÿ ñàëäû äàüëàð.Ñóñÿí ãûëûíú àëäû, áèä-õÿíúÿð,Åéø åòìÿéÿíèí ýþçöíÿ ñàíúÿð.Ïÿðâàç ãûëûð ùÿâàäÿ òóðüó,“Éà ðàôå” îõóð, êèìèñè éàùó.Ñàéðàð àüàú öñòÿ éöç ñûüûð÷ûí,Àùÿíý äóòàð îíà ýþéÿð÷èí.ßñìÿêäÿ íÿñèìè-ÿíáÿð-ÿôøàí,Éàïðàüû ãûëóð áóäàüäà ëÿðçàí.Þòýöí ãóøó ýå÷äö, ãûëäû ïÿðâàç,Äóðíàâö öãàáö ãóðüóðà, ãàç.Ìóð÷èíö ÷öðÿâö íÿðýÿ, ñîíà,Éàéäû ãàíàäûí êè, ýöëÿ ãîíà.Êÿêëèê ýöëÿð èäè äàüäà ãàù-ãàù,Áàéãóøëàð îõóðäó “ëè ìÿÿëëàù”.Ñÿðâ þç àéàüûíà ñàéÿ ñàëìûø,Çèëëè-ñà÷ûíû ùöìàéÿ ñàëìûø.Íîâðóçýöëöíöí à÷ûã äÿùàíû,Ìöðü îíäà ùÿçàð îõóð çÿáàíû.Äàéëàð òöëÿäè áóðàõäû éàëû,Êèøíÿð ÷àëàüàí ãóëóí ìèñàëû.Ãóçëàäû ãîéóí, òåýöëäö äþëëÿð,Éàéëàü ùÿâÿñèíè ãûëäû åëëÿð.Äöøìÿí ãàíûòÿê ãûçàðäû ùÿð ñó,Þòýöí ñàðóéà éåðèäè àùó.Áèð-áèðèíè ãîâóð ýåéèêëÿð,Áàëà äþëöìöí ãûëûð ïåéèêëÿð.Äóðìóø ÷ÿìÿí öçðÿ ñÿðâ àéàüà,Ãûëìàüà òàìàøà ñîëó ñàüà.Ýöë äîõòÿðèíèí åðóñ éåòìèø,Ýöëýöí äóâàüûí áàøûíà þðòìöø.

117

Àùó ãóçó äîéäóðóá óéóòäó,Îüóðëàíûá þçö, îòà ýåòäè.Ñÿùðàéÿ áóðàõäû íàôÿ àùó,Õàêè-ñèéÿù îëäó ìöøêè-õîøáó.Äóðíà ó÷óá öí ÷ÿêèá ùàâàäÿ,Ýåäÿð öíö ãûðõ àüàúö çèéàäÿ.Áàüðû ãàðàíûí ãàðàðäû áàüðè,Øàùáàç îíà âàðàíäà äîüðè.Ãóøëàð éóâàäàí ó÷óáäó áàëà,Àùó éåíÿ ñöä âåðÿð üÿçàëà.×ûõäû ýöíÿøÿ éåð ÿæäÿùàñû,Áóéíóçóíó ñàëäû äàü áóüàñû.Ùÿð áèð ÷è÷ÿê öñòÿ ãîíäó çÿíáóð,Äþøéöðìÿéÿ ÷ûõäû äàíÿñèí ìóð.Ùÿð øåé ýöíÿøÿ ãóðóòäó éàøûí,Ãþâñè-ãöçåù à÷äû òÿð ãóìàøûí.Øÿá úö-úö åäÿð àüàúäà ñÿð÷ÿ,Ó÷àíäà, ãîíàíäà áåéëÿ ïÿð÷ÿ.Éàðïàüû àüàúëàð öñòÿ ëÿðçàí,Êèìèñè ÷ó òèð, êèìèñè ïåéêàí.Øàù òóòè îõóð øöêöð êÿëàìûí,Ãÿíä èëÿ ïöð åòäè áÿíäö äàìûí.Äþíäö âÿòÿíèíÿ úöìëÿ ãóøëàð,Ýÿëäè éóâàñûíà ãóðëà ãóøëàð.

118

Ì ß Ù ß Ì Ì ß Ä Ô Ö Ç Ó Ë È(1494-1556)

ÌÅÉÂßËßÐÈÍ ÑÞÙÁßÒÈ

Ãÿââàñè-áÿâàùèðè-ðèâàéÿò,Ñÿééàùè-áÿâàäèéè-ùåêàéÿò.Äÿðéàéè-ðèâàéÿòè öçöíäÿ,Ñÿùðàéè-ùåêàéÿòè ýÿçÿíäÿÄöçìöø áó íèçàì èëÿí ýþùÿðëÿð,Âåðìèø áó ÿäà èëÿí õÿáÿðëÿð.Êèì, âàð èäè áèð õöúÿñòÿ ñèìà,Èäðàêû òÿìàì, òÿá’è üÿððà.ßøéà’ òÿêÿëëöìöíäÿí àðèô,Ùÿð ÿëñèíÿäÿí îëóðäó âàãèô,Áèð ýöí êè, øÿùè-ñèïåùðè-ðàáå’Òèüèíè ùÿìÿëäÿ ãûëäû ëàìå’,Òÿñõèðè-ùÿìÿë ãûëàí çàìàíäà,Õóíè-ùÿìÿë àõûäàí çàìàíäà,Úàðè îëóá ùÿð òÿðÿô ýÿçÿíäÿ,Ùÿð ñÿáçÿýÿùÿ ýöçÿð åäÿíäÿ,Áèð òþâð èëÿ äþâð åäèá çÿìàíÿ,Áèð þçýÿ ôÿçà éåòèá úàùàíÿ,ßáâàáè-õÿéàë îëóíäó, ìÿôòóù,ßìâàòè-íÿáàòÿ éåòäè ÷öí ðóù.×öí íÿøâö íÿìà áóëóá ÷ÿìÿíëÿð,×àê åòäè íÿáàò ïèðÿùÿíëÿð,Ìåé íÿø’ÿ èëÿ ÿéàü ÷ÿêäè,Ëàëÿ úèýÿðèíÿ äàü ÷ÿêäè.Íÿðýèñ êè, ýþç à÷äû áàüÿ ýèðäè,Áèð áàõìàüûëàí þçöí èòèðäè.Êÿúýÿðäàí îëóá áÿíÿôøåéè-çàð,Áèð íÿø’åéè-ìåéëÿ îëäó õóììàð.Ãþí÷ÿ éàõàñûíû åéëÿäè ÷àê,Áöëáöë áàõûáàí îëóá ôÿðÿùíàê;Áàü è÷ðÿ à÷ûëäû ãûðìûçû ýöë,

119

Áàøëàäû ÿíèíö íàëÿ áöëáöë.ßëãèññÿ, ôÿçàëÿíèá ÷ÿìÿíëÿð,Õîø, òàçÿ ýåéèíäè éàñÿìÿíëÿð.Ñåéð åòìÿê ö÷öí î ïàêäàìÿí,Òóòäó ðÿùè-áàüö òÿðôè-ýöëøÿí,Áèð áàüÿ ýöçÿð åäÿí çÿìàíäà,Ùÿð ìåéâÿéÿ áèð íÿçÿð ãûëàíäà,Ýþðäö êè, ôÿâàêåùö ñÿìÿðëÿðÞç-þçöíÿ èôòèõàð åäÿíëÿð.Àëó÷ÿ åäÿðäè øöêðè-ñÿòòàðÊèì:– Ìÿí êèìè õîø úàùàíäà êèì âàð?Òÿáëÿðçÿéÿ ìÿí øÿôà âåðèðÿì,Òÿëõèééè-ôÿìÿ ñÿôà âåðèðÿì.ßêëèìäÿí îëóð áàø àüðûñû äóð,Äåìèø ùöêÿìà áó ñþçö úöìùóð.Îë ñþçöíö àõèðÿ éåòèðäè,Õèøìèíäÿí Àëó þçöí èòèðäè.Àëó÷àéÿ ñþéëÿäè êè:– Åé çàð!Ôÿõð åéëÿìÿ, åéëÿìÿçìèñÿí àð?Êèì òóðø, äÿõè çÿëèëñÿí ñÿí,ßñìàð àðà ÿëèëñÿí ñÿí.ßêëèíäÿ ñÿíèí ãàìàøû äèøëÿð,Õîø òÿá’ëÿðÿ ðöòóáÿò èøëÿð.Èôëèúÿ âö êöôò úöìëÿ àçàð,Ñÿíè éåéÿíÿ îëóð ñÿçàâàð.Îë ãàäèðè-áèìèñàëö ùÿìòà,Àëóéÿ ìÿíè ãûëûá ìöñÿììà,×öí äöððè-ãÿëÿíäÿðè áÿýóøÿì,Éöç ìèí òÿðÿôÿ ñà÷ûëäû õóøÿì.Ýÿù ñÿáçÿâö, ýàù ÿðüöâàíè,Ýÿù ñöðõö ñÿôèä, çÿ’ôÿðàíè.Îíóí ñÿñèíè Ýèëàñ åøèòäè,Áó çÿðá èëÿ îíà òÿíÿ åòäè:– Êåé íàêÿñö äóí, óòàíìàäûíìû?

120

Àçÿðì îäóíà éàíìàäûíìû?Êÿíäóçóíè áóíúà âÿñô åòäèí,Ãóðòàð ñþçöíö êè, ùÿääÿí þòäöí.Ùÿð êèì ñÿíè éåñÿ åòìÿç ÿùëàë,Ýöíäÿ ýÿðÿê îíà ö÷ êÿðÿ áàë.Îë äÿì êè, ìÿíè ùÿã åòäè çàùèð,Âåðäè òÿíèìÿ ëèáàñè-ôàõèð,Ðÿõòèì êèìè éîõäó ùè÷ úþâùÿð,Úèñìèì êèìè éîõäó ùè÷ úþâùÿð.Ýÿù Çþùðÿâö, ýàù Ìöøòÿðèéÿì,Ýàùè ìÿëÿêö, ýÿùè ïÿðèéÿì.Ñÿðâ àüàúû òÿêäèð ùÿð áóòàüûì,Õóáëàð ÷ÿêÿëëÿð èøòèéàãûì.Çÿðäàëó åøèòäè, íÿ’ðÿ óðäóÊèì:– Ýèëàñû ýþðýèëÿí, ãóäóðäó!Äåäè êè:– Åé ÿùãÿðè-çÿìàíÿ!Âåé çàüö êÿëàüÿ àáó äàíÿ!Íÿ ôÿõð èëÿ þçöíö þýÿðñÿí,Áó åéá èëÿ ñÿí íÿ ôÿõð åäÿðñÿí?Áèð ãÿòðÿ ñó, áèð äÿ öñòöõàíñàí,Ùÿð êèì êè, éåñÿ îíà çèéàíñàí.ßýÿð ñÿíè ãóðóòñà áàüèáàíëàð,Àõèð ýöíö ÷îõ ÷ÿêÿð çèéàíëàð.Îë ÿñëè-áèíàéè-úöìëÿ áöíéàä,Çÿðäàëö ìÿíÿ ãîéóáäó ùÿì àä.Ýÿù ñÿáç îëóðàì çöìöððöäàñà,Ýàùè áÿäÿíèì îëóð ìöòÿëëà.Ýÿð ìÿíè ãóðóòñà áàüèáàíëàð,Èñòÿð ìÿíè úöìëÿ êàðèâàíëàð.Ùÿð ãàíäà àïàðñàëàð ÿçèçÿì,Ùÿð òÿáõÿ áóðàõñàëàð òÿìèçÿì.ßðèê ñþçöí Àëìà ýóø ãûëäû,Àúûãëàíóáàí õöðóø ãûëäû:– Êåé ãàðíû âÿðÿìëè, ñèíÿñè ÷àê,Âåé úàìÿñè òîçëó, ëÿççÿòè õàê!

121

Õàñèééÿòèíè êè, ñÿí áèëèðñÿí,Êÿíäóçèíÿ ðèøõÿíä åäèðñÿí.Ùÿð êèì ñÿíè éåäè ãàðíû øèøäè,Äÿðéàéè-áÿëà è÷èíÿ äöøäö.ßíâàè-áÿëàâö äÿðäö ñþâäà,Ñÿíè éåéÿíÿ îëóð ìöùÿééà.Îë ãàäèðö ùÿééö ôÿðäö ôÿòòàù,Àäûìû ìÿíèì ãîéóáäó Òöôôàù.Ùÿì ÷þùðÿìÿ âåðäè ñöðõ ðÿíýè,Ùÿì ÿéíèìÿ ÿòëÿñè-ôèðÿíýè.Èêè éàðûí àðàñûíäà ìÿùðÿìÉîõ ìÿí êèìè äÿùðäÿ ìöãÿääÿì.Ùÿì ïåéêè-íèýàðè-íàçÿíèíÿì,Ùÿì ãàñèäè-éàðè ìÿùúÿáèíÿì.Òÿáëèüè-ðèñàëÿòèìäÿ ñþç éîõ,Òÿôùèìè-áÿëàüÿòèìäÿ ñþç ÷îõ.Õÿëâÿòýÿùè-éàðÿ ÿùëè-ñèððÿì,Ìÿ’øóãèíÿ àøèãè éåòèððÿì.Áèð áÿçìäÿ ýÿð îëà ìöéÿññÿð,Òÿúìèè-ôÿâàýåùö ñÿìÿðëÿð,Ìÿí ùÿì ýÿð î áÿçìäÿ áóëóíñàì,ßñìàð è÷èíäÿ ùàçûð îëñàì,Úöìëÿ ìÿíè èíòèõàá åäÿëëÿð,Ùÿì ãåéðäÿí èúòèíàá åäÿëëÿð,Àëìà åäÿð èäè éöç òÿôàõöð,ßìðóä þçöíè ãûëäû çàùèð.Ñÿñëÿíäè êè:– Åé ôÿñàäè-äþâðàí!Âåé ìöôñèäåéè-ìèñàëè-øåéòàí!Ýÿð ãàáèëè-èôòèõàð îëóáñàí?Àëìà àäûíû íå÷öí ãîéóáñàí?Ýÿð éàõøû îëàðäûí àë äåéÿðäèí,Àëìà íå÷öí àäûíû ãîéàðäûí?Îë ùÿçðÿòè-ëàéÿçàëè-ìÿ’áóä,Àä ãîéäó ìÿíÿ ëÿòèôÿ ßìðóä.Âåðäè ìÿíÿ éàõøû õàñèééÿòëÿð,Ùÿì ÿêëèìÿ ÷îõ-÷îõ àôèéÿòëÿð.

122

Ùÿð õÿñòÿéÿ ìÿí øÿôà âåðèðÿì,Ùÿð úÿðýÿéÿ ìÿí ñÿôà âåðèðÿì.ßìðóä åäÿðäè âÿñô ùàëûí,Áèëìÿçäè þç èøèíèí ìÿàëûí,Íàýÿù ñÿñèíè åøèòäè ßíýóð,Ãåéçÿ ýÿëèá îëäó ìÿñòö ìÿñðóð.ßìðóäÿ î äÿì õèòàá ãûëäû:– Êåé ðÿíýè ñàðàëìûø èëëÿòèíäÿí!Áàøû éåêÿ çÿ’ôè-ãöââÿòèíäÿí!Þç áàøûíà ñÿí òÿáèá îëäóí,Áèìàðëàðà íÿñèá îëäóí.Êÿíäóçèíÿ âàðäûð åùòèéàúûí,Åéëÿðìèñÿí þçýÿëÿð èëàúûí?Äÿõè êÿë ÿýÿð òÿáèá îëóðäû,ßââÿë áàøûíà äÿâà ãûëûðäû.ßââÿë âàðûá þçöíÿ äÿâà âåð,Îíäàí ñîðà õÿñòÿéÿ øÿôà âåð.Îë úàèëè-çöëìÿòèí èëÿííóð,Àä ãîéäó ìÿíè-ùÿðèôÿ ßíýóð.Âåðäè ìÿíÿ äöðëö õàñèééÿòëÿð,Ëöòô åòäè ìÿíÿ ÷îõ àôèéÿòëÿð.Ìÿí ñÿáçÿâö êèøìèøó ìÿâèçÿì.ßñìàð è÷èíäÿ ÷îõ ëÿçèçÿì.Ìÿíäÿíäè øÿðàáè-ÿðüöâàíè,Ìÿíäÿíäè ñöðóðö øàäèìàíè.Ìÿí ñàãèéè-ìÿúëèñè-âÿôàéÿì,Çèéíÿòäåùè-ìÿùôèëè-ñÿôàéÿì.Òóðøè èëÿ ùÿìíèøèí ìÿíÿì, ìÿí!Ùÿëâà èëÿ ùÿìãÿðèí ìÿíÿì, ìÿí!Ùåéâà åøèäèá áó ýþôòöýóéè,Ãåéçÿ ýÿëèáñÿí ñàðàëäû ðóéè,ßíýóðÿ äåäè:– Éóì äÿùàíûí!Äàíûøìà êè, ëàë îëà çÿáàíûí!Øöüëöí ãÿìö ìåùíÿòö ÿëÿìäèð,Ìÿäùèí þçöíÿ òàìàì çÿìäèð,Áèð êÿñëÿ êè, èòòèùàä ãûëñàí,

123

Áèð úàì ìåé èëÿ øàä ãûëñàí,Îë øàäëûüû òàìàì îëóð ãÿì,Ãÿì öñòöíÿ ãÿì ýÿëèð äÿìàäÿì,ßââÿë êè, åäÿð õèëàôè-ÿùêàì,Äÿõè ùÿì îëóð úàùàíäà áÿäíàì,Ùÿì ÿãëè-ìöðÿúúÿùè îëóð ôÿñë,Ùÿì úÿùëè-ìöðÿêêÿáè îëóð âÿñë,Ýÿð ìöí’èì îëà ýåäÿð òèëàñû,Âÿð ìöôëèñ îëà ýåäÿð ùÿéàñû.Îë úöìëåéè-ìöøêèëè åäÿí ùÿëë,Àäûìû ìÿíèì ãîéóá Ñÿôÿðúÿë.Âàð ëÿççÿòö ðÿíýö äàä ìÿíäÿ,Ùÿð íàìö ëÿãÿá, õîø àä ìÿíäÿ.ßòðèìëÿ äîëóáäó áàüö áàü÷à,Ùÿì ìÿíçèëèì îëäó òàüö òàü÷à.Ìÿíè àïàðûðëàð ùÿð äèéàðÿ,Ùÿì òþùôÿ âåðèðëÿð ùÿð íèýàðÿ.Êÿíäóçèíè âÿñô åäÿðäè ùåéâà,Íàðèíú åøèäèáÿí îëäó ïåéäà,Ùåéâàéÿ õèòàá ãûëäû:– Êåé çàð!Äàíûøìà êè, ñÿíäÿ éîõ ìÿýÿð àð?Ðÿíýèí ñàðàëûáäû áöüçö êèíäÿí,Éîõäóð õÿáÿðèí ìÿýÿð þçöíäÿí?!Ìèí òÿ’íÿ åäÿð ñÿíÿ õÿëàéèã,Îíëàð êè äåäèí, ñÿíÿ íÿ ëàéèã?Ãàðíûí äîëó êèðìö áöüçö êèíÿ,Êèðìÿ áÿäÿíèí îëóá õÿçèíÿ.Ìÿäùèí þçöíö ìÿçÿììÿò åéëÿð,Âÿñôèí ñÿíÿ úöìëÿ ëÿ’íÿò åéëÿð.Îë ëåéëö íÿùàð åäÿí, ýöíö øÿáÍàðûíúà ãûëûá ìÿíè ìöëÿããÿá.Ëöòô åòäè ìÿíÿ ãÿáàéè-ôàõèð,Îë äîí èëÿ åéëÿðÿì òÿôàõöð.Éöç øöêð åäÿðÿì ìÿí îë õóäàéÿ,Éöç ôÿõð òÿíèìäÿêè ãÿáàéÿ.Áèð äîí ìÿíÿ ëöòô åéëÿéèáäèð

124

Êèì, ãåéðèéÿ äÿõè âåðìÿéèáäèð.Øÿêëèìè äÿõè åäèáäè ïöñòàí,Ïöñòàíû ñåâÿëëÿ úöìëÿ ìÿðäàí.Éöç ôÿõð èëÿ ñþéëÿð èäè íàðûíú,Íàýàù ñÿñèíè åøèòäè Òóðóíú,Ýþôòàðÿ ýÿëèá äåäè êè:– Åé äóí!Ôÿõð åòìÿ ãÿáàéÿ êèì, íÿäèð äîí?Ýÿð åøøÿéÿ ìÿùìèë åòñÿëÿð úöë,Î úöëè ìöíÿããÿø îëà ýöë-ýöë,Åøøÿêäÿ çÿâàë ùÿì êÿì îëìàç,Ìèíáÿ’ä î åøøÿê àäÿì îëìàç.Îë ãàçèéè-ùÿøðö íÿøðö ìèàä,Òóðóíú ìÿíÿ ãîéóáäóëàð àä.Ìÿí ÿôøöðÿéè-òÿàìè-øàùÿì,Éåìèøëÿð è÷èíäÿ ïàäèøàùÿì.Ñÿðäÿôòÿðè-ìåéâÿúàòè-áàüÿì,ßñìàð è÷èíäÿ ÷öí ÷èðàüÿì,Ùÿð íÿ êè, äåñÿì çèéàäÿéÿì ìÿíÊèì, äàèìà ñÿáçö òàçÿéÿì ìÿí.Áó ñþçëÿðè Íàð åäèá òÿôÿùùöì,Àüçûí à÷ûá åéëÿäè òÿáÿññöìÊèì, ðÿíýèíÿ ôÿõð åäèðäè Íàðûíú,Ùÿì þçöíö âÿñô åäÿðäè Òóðóíú;Äåäè êè:– Íÿäèð áó ýþôòýóëÿð,Áèôàèäÿ áàòèë àðèçóëÿð!ßýÿð ðÿíý èëÿ îëñà èøâÿâö íàç,Ðÿíý è÷ðÿ øöêóôÿì îëäó ìöìòàç.Âÿð êèìñÿ åäÿðñÿ ñóè-òÿùñèí,Âàð ìÿíäÿ çöëàëè-òóðøö øèðèí.Êÿíäóçèìè ìÿäù åòìÿçÿì ìÿí,Þç ùàëèìè øÿðù åòìÿçÿì ìÿíÊèì, ìåéâÿéè-ðþâçåéè-úèíàíÿì,Íàìö ëÿãÿá èëÿ ìÿí Ðöìàíÿì.Äöíéà ñÿìÿðè ìÿíÿ íÿ íèñáÿòÊèì, ìÿ’õÿçèì îëà áàüè-úÿííÿò.

125

Íàðèíúö Òóðóíú ÷àêÿðèìäèð,Ùåéâà èëÿ Ñèá íîêÿðèìäèð.Ùÿð äàíÿì îëóáäó ëÿ’ëè-ãÿëòàí,Ùÿð úþâùÿð îíà îëóáäó ùåéðàí.Íàð þç ñèôÿòèíè âÿñô åòäè,Áàü è÷ðÿ ñÿñè Ðöòÿá åøèòäè,Õèøì èëÿ î äÿì àéàüÿ äóðäó,Ãÿùð èëÿ ßíàðÿ íÿ’ðÿ óðäó:– Êåé áàüè-áåùèøòäÿí óðàí äÿì,Ñÿíäÿí äåýèëÿì î âÿñôäÿ êÿì.Ìÿí ãàáèëè-ÿêëè-ÿíáèéàéÿì,Èôòàðè-úÿìèè-ÿòãèéàéÿì.Ìÿøùóð ÿúÿìäÿâö ÿðÿáäÿ,Ìÿ’ðóô ùÿì ÿñëäÿ íÿñÿáäÿ.Ìÿ’êóë òàìàìè-õàñö àìÿì,Ñÿééàùè-áèëàäè-Ìèñðö Øàìÿì.ßçáÿñ êè, ìÿíÿì ùÿáèáè-ÿùáàá,Áó âÿúù èëÿ ìÿíÿ õîøäóð ÿëãàá.Õÿñòàâèéö çàùèäè, ìöôÿòòÿë,Ùÿì ÿø’ÿìèéö äÿõè ìöôÿðúÿë.Õîø áöã’ÿëÿð è÷ðÿ ùàçèðÿì ìÿí,Ìÿøùÿäëÿðÿ ÷öí ìöúàâèðÿì ìÿí.Ñöðòÿëëÿ ìÿíè ìÿçàðè-éàðÿ,Òþùôÿ àïàðûðëàð ùÿð äèéàðÿ.Âÿñôèíè Ðöòÿá ÷öí åòäè èòìàì,Éöç õèøìëÿ íÿ’ðÿ óðäó Áàäàì,Õóðìàéà äåäè êè:– Åé úàùàíýÿðä!Çÿììèíäÿ ñÿíèí áÿñèíäè áó ôÿðä:Ýÿù Áàüäàäèñÿí, ýÿù Èñôÿùàíè,Ùÿðúàéèëèéèí òóòóá úàùàíè.Âÿñô åéëÿìÿýèíäÿ ùÿääÿí þòäöí,Äàíûøìà êè, ñÿí ìÿíè ÿðèòäèí.×îõ äöðëöúÿ õàñèééÿò ìÿíèì âàð,Øÿðù åòìÿéÿ þçöì åéëÿðÿì àð.Êèì, àáè-íÿáàòö íöãëö ùÿëâàÎëóð ìÿíè-çàðäÿí ìöùÿééà.

126

Ïöñòÿ êè, åøèòäè àüçûí à÷äû,Áàäàìÿ áó íþâ èëÿí ñàòàøäû:– Êåé áàüëû äÿùàíè õèññÿòèíäÿí,Ïóøèäÿ öçö ëÿàìÿòèíäÿí!Áèð çÿððÿ ñÿíèí ñÿõàâÿòèí éîõ,Áèùÿääö ÿäÿä õÿñàñÿòèí ÷îõ.Ìèí äàø éåòèøìÿéèíúÿ úàíÿ,Ãÿííàäèéÿ âåðìÿñÿí êè, äàíÿ.Õÿëëàãè-úàùàí çöëìÿòö íóðÏöñòÿ ìÿíèì àäûìû ãîéóáäóð.Ãþí÷ÿ êèìè àüçûì à÷ìûøàì ìÿí,Ùÿð òàëèáÿ äàíÿ ñà÷ìûøàì ìÿí.Áèð éàíäàí åøèòäè Õîõö Ôûñòûã.Ùÿì Ñöíúöäö Øàùïàëóäö Ôûíäûã.Èííàá èëÿ Òóò, Àëóáàëó,Èíúèðö Çîüàëö Úþâç, Ëèìó,Ùÿð áèðè áèð àôÿòè-çÿìàíÿ,Ùÿð áèðè ñþëÿðäè áèð ôÿñàíÿ;Øàôòàëó äåéÿðäè:– Ïàäèøàùÿì.Ôûñòûã êè:– ßíúöì è÷ðÿ ìàùÿì.Ùÿì Úþâç äåéÿðäè:– Õîñðîâÿì ìÿí.Ôûíäûã äåéÿðäè:– Ñÿðâÿðÿì ìÿí.Ëèìó êè:– Ìÿíÿì áó áàüÿ ìàùìóä.– Øàùÿì êè, äåéÿðäè Øàùïàëóä.Ùÿì Úþâç äåéÿðäè:– Ïÿùëèâàíÿì.ßíúèð êè:– Øþùðåéè-úàùàíÿì.Èííàá äåéÿðäè:– Ìÿí áÿúèùÿì.Çîüàë êè:– Ìÿí ñÿíÿ...

127

Ùÿì âÿñô åäèá þçöí Ýèëÿíàð,Òóò îëäó êè, áàüÿ òóòè-ýþôòàð,Ãûëäû íÿçÿð îë õö÷ÿñòÿ ñèìà,Ýþðäö êè, îëóá áó áàüäà ãîâüà.Ýÿëìèøäè êè, åéëÿéÿ ñÿéàùÿò,Ëÿççÿò àïàðûá ãûëà ôÿðàüÿò.Ýþðäö êè, áàü è÷ðÿ éîõäó ëÿççÿò,Ôÿñõ åéëÿäè, ÿçìèí åòäè ðèú’ÿò.Äöøäö éîëà ùÿì ýþçÿòäè õàíÿ,Íàýÿù éîëó äöøäö áóñòàíÿ.Áèð íþâ’ èëÿ ýþðäö áóñòàíè,Àç ãàëäû êè, òÿðê åäÿ úàùàíè.Åéëÿðäè Õèéàð øöêðè-õàëèãÊèì:– Ãûëäû ìÿíè úàùàíäà ùàçèã,ßêëèìäÿ îëóð ìÿðèç äèëñÿðä,Âÿñôèìäÿ ìÿíèì áÿñèìäè áó ôÿðä:Ìÿí äàôåè-äÿðäè-ìþùðèãàòÿì,Ìÿðùÿìíÿùè-ñÿäðè-ìöòáèãàòÿì.Ýÿðìÿê êè, åøèòäè áó ìÿãàëè,Ñàí êèì, ìöòÿüÿééèð îëäó ùàëè,Öç òóòäó Õèéàðÿ:– Êåé úÿôàêàð!Áó âÿñô ñÿíÿ äåýèë ñÿçàâàð.Éîõäó ëÿççÿòèí ùÿìèí áèð àäûí,Úàìóø ÿòèíÿ äþíöáäö äàäûí,Îë ìÿäùëÿðèí ñÿíÿ íÿ ëàéèã?Îë âÿñôëÿðÿ ìÿíÿì ìöâàôèã.Ìÿí õÿñòÿëÿðÿ øÿôà âåðèðÿì,Ùÿì ãÿëáëÿðÿ ñÿôà âåðèðÿì.Âàð ÿìçèúÿ èëÿ å’òèäàëèì,Ùÿð òÿá’èëÿ ìþòÿäèëäè ùàëèì.Ýÿðìÿê ñþëÿð èäè éöç ôÿñàíÿ,Áó éàíäàí åøèòäè Ùèíäèâàíÿ.Áèð íÿ’ðÿ ÷ÿêèá õöðóø ãûëäû,Äÿðéà êèìè äàøäû, úóø ãûëäû.

128

Äåäè êè:– Ìÿýÿð áó õàñèééÿòëÿðÌÿí ìþùòÿðÿìÿ äåýèë ìöéÿññÿð?Ìÿí ñèíÿëÿðÿ ñÿôà âåðèðÿì,Ìÿí äèäÿëÿðÿ úèëà âåðèðÿì;Ñÿôðàâö ùÿðàðÿòÿ äÿâàéÿì,Áàø àüðûñûíà ÿúÿá øÿôàéÿì.Õîø òÿì, ëÿçèç, ðÿíýèì ÿùìÿð,Ñóéóì äÿõè ÷öí çöëàëè-Êþâñÿð.Áèìàðëàðÿ äÿâà ìÿíÿì, ìÿí.Ùÿì õÿñòÿëÿðÿ øÿôà ìÿíÿì, ìÿí.Þâñàôûí åäÿðäè Ùèíäèâàíÿ,Ãàâóí åøèäèá ÷ÿêèá çÿáàíÿ,Âåðìèøäè ÷ö Ãàðïûçà âÿçàðÿò,Ùÿì ýÿðìÿéÿ ìÿíñÿáè-âÿêàëÿò,Åòìèøäè Õèéàðè ÷öí ìöëàçèì,Øÿììàìÿíè ùÿì þçöíÿ õàäèì.Áîñòàí÷ûéà ÿìð ãûëäû Ãàâóí,Âåðäèðäè úÿçàñûíû áóëàðóí.Ñîéäóðäó äÿðèñèíè Õèéàðûí,Àëäûðäû ÿëèíäÿí èõòèéàðûí.Ùÿì Ýÿðìÿéÿ óðäó íå÷ÿ éàðÿ,Úèñìèíè åëÿòäè ïàðÿ-ïàðÿ.Ãàðïûçû î äÿìäÿ øàããàëàòäû,Øÿììàìÿíè áèð êÿíàðÿ àòäû.Äåäè êè:– Ìÿíÿì ñèçèí ïÿíàùûç,Áó áóñòàí è÷ðÿ ïàäèøàùûç!Øÿù ìÿúëèñèíÿ ìöñÿääÿðÿì ìÿí,ßñìÿð è÷èíäÿ ñÿðâÿðÿì ìÿí.Ùÿð êèì éåñÿ ìÿíè, ãûëñà ðåùëÿò,Éåòÿð îíà ðöòáåéè-øÿùàäÿò.ßòðèì äÿõè ÿòðè-ìèøêÿ áÿíçÿð,Íÿ ìèøê êè, áÿëêÿ ÿòðè-ÿíáÿð.Âåðìèøñÿ ìÿíÿ çöëàë-ÊþâñÿðÑàãèñè î Êþâñÿðèíäèð Ùåéäÿð.ßëãèññÿ êè, áóñòàíäà Ãàâóí

129

Âÿñô åòäè þçöíö ùÿääÿí ÿôçóí.Ãåéç èëÿ î äÿì àéàüÿ äóðäû,Þç áàøûíû õèøì èëÿ àéûðäû.Áóíó ýþðöá îë õöúÿñòÿ ñèìà,Áóñòàíÿ ùÿì åòìÿéèá òàìàøà,Áèëäè êè, áó äþâðäÿ âÿôà éîõ,Äöíéàíû ñåâÿí ÷ÿêÿð úÿôà ÷îõ.Ïÿñ åòäè éÿãèí îë úÿôàêåø,Îëìàç áó úàùàíäà êèìñÿ äèëõîø.Áèëäè êè, îëóá áó äåéð ôàíè,Òÿðê åéëÿäè ëÿççÿòè-úàùàíè.Äöíéà èøèíèí ìÿäàðû éîõäóð,Ùå÷ êèìñÿéÿ å’òèáàðû éîõäóð,Åéëÿð áèðèñèíè ñàùèáè-òàú,Îë áèðèñèí åéëÿð îíà ìþùòàú.Ëåéëàéÿ âåðèá èçàðè-êöëýóí,Ãåéñ îíó ýþðÿíäÿ îëà ìÿúíóí.Ùÿì Éóñèôÿ âåðäè Ùöñíè-çèéáà,Îëäó îíà ìöáòÿëà Çöëåéõà.ßçðàéÿ âåðèáäè Ùöñíè-áèùÿä,Ãûëìûø îíà Âàìèãè ìöãÿééÿä.Áó êþùíÿ åâèí âÿôàñû éîõäóð.ßíäóùö ãÿìö úÿôàñû ÷îõäóð.

130

Ã Ó Ð Á À Í È(XV-XVI)

ÄÀÐ ÎËÌÀÇ

Ãÿì éåìÿ, ãÿì éåìÿ, äèâàíÿ êþíëöì,Ùÿìèøÿ ðóçèýàð áåëÿ äàð îëìàç!Îí áèð èë ÷ÿêìèøÿì çèìèñòàí ãÿùðèí,Î íÿ ýöëäö, ÷åâðÿñèíäÿ õàð îëìàç?!

Ñèéàù çöëôö äàðàã èëÿ äàðà ýþð!Þç êþíëöíö þç äÿðäèíÿ äàðà ýþð!Ýþçÿëëÿðèí íå÷ÿñèíè äàðà ýþð!Þçýÿ áàüäà áåëÿ ùåéâà, íàð îëìàç!

ßýÿð øàùäàí áèçÿ ãÿçÿá îëìàñà,Ãÿçÿá àòÿøèíäÿí ÿçàá îëìàñà,Îðòàëûãäà ÷óüóë, ýÿççàá îëìàñà,Äöíéà áàùàð îëàð, áîðàí, ãàð îëìàç!

Ùÿð áèð àäàì þç éåðèíäÿ îòóðìàç,Àüëûí çàéà âåðìÿç, ôÿùìèí èòèðìÿç,Èýèäëÿð êþíëöíÿ øèêâÿ ýÿòèðìÿç,Íåúÿ äàüäû ãóçåéèíäÿ ãàð îëìàç?!

Ñÿíñÿí Ãóðáàíèíèí ýöë öçëö éàðû,Ãàëñà ãöðáÿò åëäÿ, àðòàð àçàðû,Ñàü îëñóí äöíéàäà âÿôàëû éàðû,Áèð ìÿí þëìÿêèëÿí äöíéà òàð îëìàç.

ÀÉÐÛ

Ñÿùÿð áöëáöëëÿðè ùÿ ôÿüàí åéëÿð,Äöøÿðñÿ ýöçàðû ÷ÿìÿíäÿí àéðû.Ñÿùÿð-ñÿùÿð ãþí÷ÿñèíäÿí àéðûëàí,Øÿãàéèãëÿð ýöëìÿç ñÿìÿíäÿí àéðû.

131

Éàíûíäà äàéàíàí éîëäàøëàðûí âàð,Ñèððèíè ñàõëàéàí ñèðäàøëàðûí âàð,Ñÿíèí åëèí, ýöíöí, ãàðäàøëàðûí âàð,Ìÿíèì êèìñÿíÿì éîõ, éàð, ñÿíäÿí àéðû.

Äåäèì, Ïÿðè, íÿ åëÿðñÿí ìÿùïàðà,Ìÿíèì ùÿñðÿò ýþçöì ùå÷ óéìàç õàðà,Áèð ãÿòðÿ éàø òþêäöí, áèð äÿ äöáàðà,ßãèãäÿí, éàãóòäàí, éÿìÿíäÿí àéðû.

Ãóðáàíè äåð: ìÿýÿð àõûðçàìàíäû?Ñåâýè ñåâýèñèíäÿí àéðû çàìàíäû,Áàüðûì äÿëèê-äÿëèê, ñèíÿì ïåéêàíäû,Ìÿíèì öçöì ýöëìÿç âÿòÿíäÿí àéðû.

ÄÎËÀÍÀ-ÄÎËÀÍÀ

Àë÷àã éåðäÿí äóìàí ãàëõàð,Äàüû äîëàíà-äîëàíà.Ýþé öçöíö àëàð áóëóä,Ìàùû* äîëàíà-äîëàíà.

Êèìè àüà, êèìè íþêÿð,Íþêÿð îëàí úÿôà ÷ÿêÿð,Áöëáöë àüëàð, ãàí-éàø òþêÿð,Áàüû äîëàíà-äîëàíà.

Ãóðáàíè ìóðàäà éåòäè,Úàíàí ýÿëäè, áóðäàí þòäö,Íîáàò ýÿëäè, ìàíà éåòäè,Ñàãè äîëàíà-äîëàíà.

132

__________* Ì à ù – àé

ÅÉËßÌßÊ ÎËÌÀÇ

Íàçëû äÿðâèø, íàç åéëÿìÿ,Áåëÿ íàç åéëÿìÿê îëìàç.Ïöíùàí ñþçöì âàðäû ñàíà,Åë è÷èíäÿ äåìÿê îëìàç.

Äÿðäèì ñþéëÿ áèëÿíëÿðÿ,Äÿðä áàøûíà ýÿëÿíëÿðÿ,Ùÿð öçöâÿ ýöëÿíëÿðÿ,Å’òèáàð åéëÿìÿê îëìàç.

Äÿðâèø îë äÿðâèøëÿð èëÿ,Ùàããà ëàéèã èøëÿð èëÿ,Ùå÷ ñûíàíìàìûøëàð èëÿ,Äöç ðÿôòàð åéëÿìÿê îëìàç.

Ãóðáàíè äåð: ýÿòèð ìÿçÿ,Êþùíÿ äÿðäèì îëäó òÿçÿ,Äÿðä áèëÿíè äÿðä áèëìÿçÿÝèðèôòàð åéëÿìÿê îëìàç.

133

À Á Á À Ñ Ò Ó Ô À Ð Ã À Í Ë Û(ÕÂÛ-ÕÂÛÛ)

ÑÛÍÄÛÐÀÐ

Áÿä þâëàäû ÿçÿë áàøäàí òàíûðàì,×þð-÷þï éûüàð, éàä îúàüûí éàíäûðàð.Ñÿùÿð äóðàð àð-íàìóñóí ýþçëÿìÿç,Ñóéó òþêÿð, þç îúàüûí ñþíäöðÿð.

Óëüóí úóøà ýÿëñÿ, êþïöê éàü îëìàç,Ñþéöä áàð ýÿòèðñÿ, áàü÷à, áàü îëìàç,Çèáèë òÿïÿ îëñà, ýöëëöê äàü îëìàç,Éåë ÿñÿíäÿ àë÷àãëàðà åíäèðÿð.

Àááàñ áó ñþçëÿðè äåéÿð ñÿðèíäÿí,Àðõû âóðóí, ñóéó ýÿëñèí äÿðèíäÿí,Ñþç áèð îëñà, äàü îéíàäàð éåðèíäÿí,Åë áèð îëñà, çÿðáè êÿðÿí ñûíäûðàð.

ÁÀÐ ÎËÌÀÇ

Þçöíäÿí êè÷èéè èøÿ áóéóðìà,Ñþçöí éåðÿ äöøÿð, ùå÷ ìèãäàð îëìàç.Ùÿð íÿ êè, êàð ýþðñÿí þç ÿëèíëÿ ýþð,Èíñàí þç èøèíäÿ úÿôàêàð îëìàç.

Þçöíäÿí áþéöéöí ñàõëà éîëóíó,Äöøÿí éåðäÿ ñîðóø ÿðçè-ùàëûíû,Àìàíàò, àìàíàò ãîíøó ìàëûíû,Ãîíøó éîõ èñòÿéÿí, þçö âàð îëìàç.

Ñîðóøóí, ãóë Àááàñ, ùàëûí íåúÿäèð?Ýöíäöçëÿðèì, àé ãàðàíëûã ýåúÿäèð,Ñÿðâ àüàúû ùÿð àüàúäàí óúàäûð,ßñëè ãûòäûð, áóäàüûíäà áàð îëìàç.

134

ÁßÉßÍÌßÇ

Àé ùÿçàðàò, áèð çàìàíà ýÿëèáäèð,Àëà ãàðüà øóõ òÿðëàíû áÿéÿíìÿç.Îüóëëàð àòàíû, ãûçëàð àíàíû,Ýÿëèíëÿð äÿ ãàéíàíàíû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð êè, ýåòìÿéÿñÿí èøèíÿ,Àäàì âàð êè, äîëàíàñàí áàøûíà,Àäàì âàð êè, àéðàí òàïìûð àøûíà,Äèíäèðÿðñÿí, éàüëû íàíû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð, äàüëàðû ýÿçÿð ñÿðñÿðè,Àäàì âàð, ýåéèíÿð ïóñòèíÿí* äÿðè,Àäàì âàð, ìÿðôÿòäÿí éîõäóð õÿáÿðè,Àäàì âàð, ñîëòàíû, õàíû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð, äîëàíàð ñÿùðàíû, äöçö,Àäàì âàð, äþøöðÿð ýöëö-íÿðýèçè,Àäàì âàð, ýåéìÿéÿ òàïàììàç áåçè,Àäàì âàð, àë ýåéÿð, øàëû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð, ÷îõ èøëÿð åéëÿð èðàäà,Àäàì âàð êè, éåòÿ áèëìÿç ìóðàäà,Àäàì âàð êè, ÷þðÿê òàïìàç äöíéàäà,Àäàì âàð, éàü éåéÿð, áàëû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð êè, àäàìëàðûí íàõøûäû,Àäàì âàð êè, àíëàìàçäû, íàøûäû,Àäàì âàð êè, ùåéâàí îíäàí éàõøûäû,Äèíäèðÿðñÿí, ùå÷ èíñàíû áÿéÿíìÿç.

Àäàì âàð, äÿñòèíÿ âåðÿðñÿí ýöëëÿð,Àäàì âàð, ýþçöíÿ ÷ÿêÿñÿí ìèëëÿð,Òóôàðãàíëû Àááàñ, áàøûíà êöëëÿð,Íÿ ýöíÿ ãàëìûñàí, ãàðû áÿéÿíìÿç.

135

__________* Ï ó ñ ò è í – êöðê

Õ ß Ñ Ò ß Ã À Ñ Û Ì(XVIII)

ÉÀÕØÛÄÛ

Äÿëè êþíöë, ìÿíäÿí ñÿíÿ ÿìàíÿò,Äåìÿ áó äöíéàäà ãàëûì éàõøûäû.Áèð ýöí îëàð, ãîùóì, ãàðäàø éàä îëàð,Äåìÿ óëóñóì âàð, åëèì éàõøûäû.

Áèð ìÿúëèñÿ âàðñàí þçöíö þéìÿ,Øåéòàíà áàú âåðèá, êèìñÿéÿ ñþéìÿ,Ãöââÿòëè îëñàí äà éîõñóëó äþéìÿ,Äåìÿ êè, çîðëóéàì, ãîëóì éàõøûäû.

Ãî÷àãäàí îëóáñàí, ãî÷àã îëýóíàí,Ãàäàäàí, áàëàäàí ãà÷àã îëýóíàí,Àøûã îë, úîìÿðä îë, àë÷àã* îëýóíàí,Äåìÿ âàðûì ÷îõäóð, ïóëóì éàõøûäû.

Õÿñòÿ Ãàñûì, êèìÿ ãûëñûí äàäûíû?Úàíû ÷ûõñûí, þçö ÷ÿêñèí îäóíó,Éàõøû èýèä éàìàí åòìÿç àäûíû,×öíêè éàìàí àääàí þëöì éàõøûäû.

ÅÉËßÐ-ÅÉËßÐ

Áèð åëÿ êèøèíèí òóò ÿòÿéèíäÿí,Áèë ñÿíÿ èìäàäû îë åéëÿð-åéëÿð.Çÿððÿúÿ öñòöíäÿ îëñà íÿçÿðè,Éåðäÿí äàø ýþòöðñÿí, ëÿ’ë åéëÿð-åéëÿð.

Áþùòàí äåìÿ, áþùòàí òóòàð àäàìû,Ãóë åéëÿð, áàçàðäà ñàòàð àäàìûÚÿùÿííÿì îäóíäàí áåòÿð àäàìûÉîõñóëëóã éàíäûðàð, êöë åéëÿð-åéëÿð.

136

__________* Ñàäÿ òÿáèÿòëè

Àãèë èíñàí äåìÿç ùÿð ýþðäöéöíö,Äàëäàëàð äöøìÿíäÿí âàé äÿðäèéèíè,Ýþðìÿçñÿí íàêÿñèí ïàé âåðäèéèíè,Âåðñÿ äÿ, òþùìÿòèí áîë åéëÿð-åéëÿð.

Õÿñòÿ Ãàñûì äåéÿð ñþçöí áó áàøäàí,Ïàé óììà ãîùóìäàí, éàääàí, ãàðäàøäàí,Þçöí ÿìÿê ÷ÿêñÿí, ñó ÷ûõàð äàøäàí,ßðèäÿð äàüëàðû éîë åéëÿð-åéëÿð.

ÎËÌÀÇ

Äÿëè êþíöë, íÿ äèâàíÿ ýÿçèðñÿí,Áèâÿôà äèëáÿðäÿí ñÿíÿ éàð îëìàç.Äöç ÷ûõìàç èëãàðû, ÿùäè-ïåéìàíû,Ùÿðúàéûäà íàìóñ, ãåéðÿò, àð îëìàç.

Öç âåðìÿ íàäàíà, ñèðð âåðìÿ ïèñÿ,Àõûð ãÿëáèí éà èíúèéÿ, éà êöñÿ,Îò áèòÿð êþê öñòÿ, ÿñëè íÿ èñÿ,Éîâøàí áÿñëÿìÿêëÿ ÷ÿìÿíçàð îëìàç.

Âÿôàëûéà ÿìÿê ÷ÿêñÿí èòèðìÿç,Áÿäÿñèë íÿñèùÿò, þéöä ýþòöðìÿç,Ãàáàã òàüû òÿð øàìàìà áèòèðìÿç,Ýþé ñþéöääÿ ùåéâà îëìàç, íàð îëìàç.

Òÿêëèô îëóíìàìûø áèð éåðÿ âàðìà,Íÿð îëìàç ìåéäàíäà ùÿð áûüûáóðìà,Ñåéðàãûá àäàìà ñÿí éàõûí äóðìà,Õàèí ÷ûõàð, îíäà äöç èëãàð îëìàç.

Õÿñòÿ Ãàñûì ýöíö êå÷ìèø ãîúàäû,Ýÿëÿí áÿçèðýàíäû, ýåäÿí õîúàäû,Ñÿðâ àüàúû ùÿð àüàúäàí óúàäû,ßñëè ãûòäû, áóäàüûíäà áàð îëìàç.

137

ÊßÊËÈÊËßÐ

Ìÿí ýåäèðÿì ñèçè êèìÿ òàïøûðûì,Äàì öñòöíäÿ äóðàí ñîíà êÿêëèêëÿð.Àë-éàøûë ýåéèíèá, òèðìÿ áàüëàðñûç,Íÿ ýèðìèñèç äîíäàí-äîíà, êÿêëèêëÿð.

Ôÿðÿ êÿêëèê äàø áàøûíäà ñÿñ åéëÿð,Ãàããûëäàøûá áèð-áèðèéëÿ áÿùñ åéëÿð.Ùå÷ áèëìèðÿì, òîéìó åéëÿð, éàñ åéëÿð,ßëëÿð áàòûá ãûçûë ãàíà, êÿêëèêëÿð.

Êÿêëèéèí îâëàüû ãàéàëàð áàøû,Ãàããûëäàøûá òàïàð éîëäàø éîëäàøûÁÿðÿñè áÿðê îëñà, îâ÷óñó íàøû,Ó÷óá ýåäÿð îë àñèìàíà êÿêëèêëÿð.

Ýþçÿë êÿêëèê äàì öñòöíäÿ äóðóáäó,Ýÿðäÿí ÷ÿêèá, íåúÿ áîéíóí áóðóáäó.Ùå÷ áèëìèðÿì îâ÷óñóíìó ýþðöáäö,Öç òóòäóëàð áèéàáàíà êÿêëèêëÿð.

Ùÿð èêèíèç éàøûë áàøëû ñîíàñûç,Ìÿíèì ýèçëè äÿðäèì ïöíùàí ãàíàñûç,Àéðûëûðûã, ñàüëûüûíàí ãàëàñûç,Ãàñûì ýåäèð Äàüûñòàíà, êÿêëèêëÿð.

ÄÅÉßÐËßÐ

Àé àüàëàð, ýÿëèí ñèçÿ ñþéëÿéèì,Éàëãûç äàøäàí îëìàç, äèâàð äåéÿðëÿð.Áÿçèðýàíñàí, à÷ ìÿòàùûí, õûðä åéëÿ,Àðàðëàð: éöêöíäÿ íÿ âàð? – äåéÿðëÿð.

Îâ÷ó îëàí áÿñëÿð àëûúû ãóøó,Ñÿððàôëàð òàíûéàð ãèéìÿòëè äàøû,Áèð îüóë àòàäàí àðòûðñà èøè,Åë è÷èíäÿ îíà òàâàð äåéÿðëÿð.

138

Ãûçûëýöëö äÿñòÿ-äÿñòÿ äÿðýèíÿí,Äÿðèáÿí äÿ éàéëûã öñòÿ ñÿðýèíÿí.Ùÿð íÿ âåðñÿí þç ÿëèíëÿ âåðýèíÿí,Éöç ãàäàíû áàøäàí ñîâàð äåéÿðëÿð.

Íåéíèðÿì áèð áàüû, áàðû îëìàñà,Àëìàñû, ùåéâàñû, íàðû îëìàñà.Áèð èýèäèí äþâëÿò-âàðû îëìàñà,Éåëÿêñèç îõ êèìè ÷îâàð äåéÿðëÿð.

Èñêÿíäÿð àòëàíäû, ÷ûõäû çöëìÿòäÿí,Ãàñûì, Õûçð è÷äè àáû-ùÿéàòäàí.Áÿùñÿ äöøñÿ èýèääÿí, ãûëûíúäàí, àòäàí,Ñöôðÿíè ùàìñûííàí êöáàð äåéÿðëÿð.

139

Ì Î Ë Ë À Ï ß Í À Ù Â À Ã È Ô(1717-1797)

ÃÛÇËÀÐ

Áèð áþëöê éàøûëáàø ñîíàëàð êèìè,Éûüûëûá ýÿëèáäèð Ãàçàüà ãûçëàð.Àéíà ãàáàüûíäà ãàðà ãàø óúóíÅíäèðèá ýÿòèðìèø ãóëàüà ãûçëàð.

Ùÿð áèðèíäÿ ìèíà ýÿðäÿí, íàçèê áåë,Ñèçÿ ãóðáàí òàìàì þëêÿ, òàìàì åë,Ýöëàá èëÿí ñûüàëëàíìûø ãàðà òåëÕóá éàðàøìûø áÿéàç áóõàüà, ãûçëàð.

Ãÿìçÿ êàìàí, ìöæýàí õÿäÿíý, ýþç àëà,Éöç ãàí îëóð, ÿéðè áàõñàí ùèëàëà,Ñþçëÿðè ãÿíä, àüûçëàðû ïèéàëà,Øÿêÿð ÿçìèø äèëÿ, äîäàüà ãûçëàð.

Åé àüàëàð, íåúÿ ñèòÿì åòäèëÿð,Âàãèôèí úàíûíû ÷îõ èíúèòäèëÿð,Éåíÿ äóðóá ãàòàðëàøûá ýåòäèëÿð,Ñþçëÿðèí ãîéäóëàð ãûðàüà ãûçëàð.

ÄÓÐÍÀËÀÐ

Áèð çàìàí ùàâàäà ãàíàä ñàõëàéûí,Ñþçöì âàðäûð ìÿíèì ñèçÿ, äóðíàëàð!Ãàòàðëàøûá íÿ äèéàðäàí ýÿëèðñèç?Áèð õÿáÿð âåðñÿíèç áèçÿ, äóðíàëàð!

Ñèçÿ ìöøòàã äóðóð Áàüäàä åëëÿðè,Ýþçëÿéÿ-ýþçëÿéÿ ãàëûá éîëëàðû,Àñòà ãàíàä ÷àëûí, ãàôèë òåëëÿðè,Ùåéèôäèð, ñàëàðñûç äöçÿ, äóðíàëàð!

140

Õåéëè âàõòäûð éàðûí ôÿðàüûíäàéàì,Ïÿðâàíÿ òÿê ùöñíöí ÷ûðàüûíäàéàì,Áèð àëà ýþçëöíöí ñîðàüûíäàéàì,Ýþðöíöðìö, ýþðöí, ýþçÿ, äóðíàëàð!

Ìÿí ñåâìèøÿì àëà ýþçöí ñöðìÿñèí,Áÿäíÿçÿð êÿñèáÿí, çèéàí âåðìÿñèí,Ñàãûí ýÿçèí, ëà÷ûí ýþçö ýþðìÿñèíÃîðõóðàì ñÿôíèçè ïîçà, äóðíàëàð!

Íàçÿíèí-íàçÿíèí åäÿðñèç àâàç,Ðóùëàð òÿçÿëÿíèð, îëóð ñÿðÿôðàç,Âàãèôèí äÿ êþíëö ÷îõ åäÿð ïÿðâàç,Ùÿðäÿí ñèçèí èëÿ ýÿçÿ, äóðíàëàð!

ÉÎÕÄÓÐ

Áàéðàì îëäó, ùå÷ áèëìèðÿì íåéëÿéèì,Áèçèì åâäÿ äîëó ÷óâàë äà éîõäóð.Äöýèéëÿ éàü ùàìû ÷îõäàí òöêÿíìèø,ßò ùå÷ ÿëÿ äöøìÿç, ìîòàë äà éîõäóð.

Àëëàùà áèçìèøèê íàøöêöð áÿíäÿ,Áèð ñþç äåñÿì äÿõè ãîéìàçëàð êÿíäÿ.Õàëã áàòûáäûð íîüëà, øÿêÿðÿ, ãÿíäÿ,Áèçèì åâäÿ àõòà çîüàë äà éîõäóð.

Áèçèì áó äöíéàäà íÿ ìàëûìûç âàð,Íÿ äÿ åâäÿ ñàùèáúàìàëûìûç âàð.Âàãèô, þéöíìÿ êè, êàìàëûìûç âàð,Àëëàùà øöêöð êè, êàìàë äà éîõäóð.

141

à À Ñ Û Ì Á ß É Ç À Ê È Ð(1784-1857)

ÁÀÙÀÐ ÎËÄÓ

Êå÷äè íþâáÿòè-çèìèñòàí,Éåíÿ ôÿñëè-áàùàð îëäó.ßíäÿëèáè-áèíÿâàíûíÑÿíÿòè àùö çàð îëäó.

Éàñÿìÿíö ýöëö ëàëÿÁèð ÷ÿìÿíäÿ ãóðóá ùàëÿ;ßðüöâàí òóòóá ïèéàëÿ,Íÿðýèç è÷èá õóìàð îëäó.

ßìð îëóíäó, àáè-íèéñàíÚàíñûçëàðà áÿõø åòäè úàí,Éåíÿ òÿçÿëÿíäè äþâðàí,Íÿ ýþçÿë ðóçèýàð îëäó!

Ñÿáçïóø îëóá ÷ÿìÿíëÿð,Ãàëäûðäû ùÿð øöêóôÿ ñÿð.Îéàí, åé áÿõòè-áèõÿáÿð,Éàòàí ùàìû áèäàð îëäó.

ßëàú îëäó ùÿð áèìàðÿ,Òàïûëäû äÿðäèíÿ ÷àðÿ.Åëÿ, ùÿñðÿò ãàëàí éàðÿÇàêèðè-äèëôèýèð îëäó.

ÀÉ ÌßÄßÄ

Äîñò éîëóíäà úÿôà ÷ÿêäèì, úàí öçäöì;Éåòèøìÿäèì áèð ìÿêàíà, àé ìÿäÿä.Ñÿðàñÿð ÿíäàìûì ìóì òÿê ÿðèäè,Åøã àòÿøè äöøöá úàíÿ, àé ìÿäÿä.

142

Ìóðàäûìûç øöêóôÿñè áèòìÿäè,Áÿëàëû ñÿðèìäÿí ñþâäà ýåòìÿäè,Éåòÿð îëäó þìöð áàøÿ, éåòìÿäèßëèì çöëôè-ïÿðèøàíÿ, àé ìÿäÿä.

Ãàëìûøàì ýþç éîëäà, êþíöë èíòèçàð,Ãÿì òóòóá éàõàìû ùÿð éàíà äàðòàð,Ìÿí áèëìÿíÿì íåúÿ áàüëàíûá éîëëàð,Áèð ýÿëÿí éîõ áó âèðàíÿ, àé ìÿäÿä.

Àéðû äöøìÿê âÿòÿíèíäÿí éàìàíäû,Äèéàðè-ãöðáÿòäÿ þëäöì, àìàíäû.Èòèðìèøÿì éàðû õåéëè çàìàíäû,Àõòàðûðàì éàíÿ-éàíÿ, àé ìÿäÿä!

Áèð êèìñÿíèí éîõäó ìÿíäÿí õÿáÿðèÎ ãàøëàðû éàéû ñåâÿíäÿí áÿðè,Øèêÿñòÿ Çàêèðÿì, àùûì ÿñÿðèÎä ñàëûáäû àñèìàíÿ, àé ìÿäÿä.

ÀÐÇÓËÀÐ

Úàí öçöëäö, ýÿëÿ ýþð êè, ñåâäèéèì,Ýöëýÿç éàíàüûíû êþíëöì àðçóëàð.Áÿéàç ïöñòàíûíû, ìÿðìÿð ñèíÿíè,Íÿñðèí áóõàüûíû êþíëöì àðçóëàð.

Ýàù êöñöá þçöìö ñàíà ñàòäûüûì,Ýàù áàðûøûá èõòèëàòû ãàòäûüûì,Þïöá, ãóúóá, î ãîëáîéóí éàòäûüûìÕÿëâÿò îòàüûíû êþíëöì àðçóëàð.

ßìèá-ÿìèá ëÿáëÿðèíäÿí äîéäóüóì,Ìöðýöëÿéèá êÿíàðûíäà óéäóüóì,Òóòóá, ñûõûá ãóúàüûìà ãîéäóüóìØöìøàä àéàüûíû êþíëöì àðçóëàð.

143

Àéðûëûãäà êå÷ÿí êàðû äåäèéèí,Éàðû ýèçëÿòäèéèí, éàðû äåäèéèí,“Àùÿñòÿ ñîð, ñÿí òàíðû”, – äåäèéèíØÿêêÿð äîäàüûíû êþíëöì àðçóëàð.

Éîõ èäè Çàêèðäÿí ùàøà åòìÿýèí,Íÿ áèð éàøûíìàüûí, íÿ öç òóòìàüûí,Êÿñèëèáäè èíäè ýÿëèá-ýåòìÿýèí,ßçÿëêè ÷àüûíû êþíëöì àðçóëàð.

×ßÊßÐ

Àäÿòäèð õóáëàðà áàøäàí, áèíàäàí,Áèð ìöääÿò àøèãÿ ùÿëÿ éàü ÷ÿêÿð.Åéëÿ êè, éàíäûðäû äöðöñò àéàüûí,Ýþðÿðñÿí êè, éàâàø-éàâàø äàü ÷ÿêÿð.

Áåø ýöí, ö÷ ýöí äóçëàð òÿðÿñèí ÿââÿë,Àðàëûãäà îëóð ôèëúöìëÿ ýåò-ýÿë,Ñîíðà äåéÿð ÷îõäóð éàíûìäà ÿíýÿë,Áè÷àðÿ åøèêäÿ èøòèéàã ÷ÿêÿð.

Àëäàäûáàí àëàð ÿëèíäÿí âàðûí,Åëÿ êè, êåéôèíúÿ, ñàô ýþðäö êàðûí,Õÿëâÿòäÿ þéðÿäÿð ìîòàë÷ûëàðûí,Êèìè ãàïàç ñàëàð, êèì ÷îìàã ÷ÿêÿð.

ßçÿëäÿí äåéÿð êè, áÿðè äóð, áÿðè,Èðÿëè ýåäÿðñÿí î äóðàð ýåðè.Ñÿíè ýþðúÿê þçöí ñîõàð è÷ÿðè,Òöíä îëóá, ãàïûíû áèäàìàü ÷ÿêÿð.

Ëÿ’íÿò îëñóí áÿäÿñèëÿ, ýþâäÿíÿ,Èñòÿìÿ, ÿýÿð êè, úàí âåðÿ ñÿíÿ;Øèêÿñòÿ Çàêèðÿì, ýÿðÿêìÿç ìÿíÿ,Áó õèôôÿòè ùàíñû ãóðóìñàã ÷ÿêÿð?

144

ÎËÓÐÌÓ?

Äåäèì äèëáÿðÿ: åé çàëûìÁó ãÿäÿð äÿ ãàí îëóðìó?Äåäè: ïÿðâàíÿ éàíìàãäàíØÿìÿ áèð íþãñàí îëóðìó?

Åøã ÿùëèíÿ îë øÿêÿðëÿáÙÿð ýþðÿíäÿ åéëÿð ãÿçÿá.Þëäöðÿíäÿí ñîíðà, éà ðÿá,Ýþðÿí, ïåøèìàí îëóðìó?

Äèë áàüëàäûì áèð äèëáÿðÿ,Éûõäû åâèìè ýþç ýþðÿ;ßãëè îëàí, ýþçÿëëÿðÿÂàëåùö ùåéðàí îëóðìó?

Ñåâäèéèì, Àëëàùû ñåâÿð,Àùûìäàí åéëÿìÿ ùÿçÿð;Òà ÿñìÿñÿ áàäè-ñÿùÿðÃþí÷ÿëÿð õÿíäàí îëóðìó?

Òÿáèáÿ ýþòöðöá ïÿðäÿ,Äåäèì: – Áèð îä âàð úèýÿðäÿ.Äåäè: – Çàêèð, åëÿ äÿðäÿÒÿáèáäÿí äÿðìàí îëóðìó?

ÑßÄÀÃßÒËÈ ÄÎÑÒËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Áèð òûñáàüà, áèð êÿñÿéÿí, áèð ãàðüàÉîëäàø îëìóø èäè áóíäàí ñàáèãà.Ïàêèçÿ ìÿêàíäà òóòóáàí âÿòÿí,Àñèáè-äÿùðäÿí àñóäÿ, åéìÿí.Þâãàò êå÷èðèðäè éàçö, éàéö, ãûø,Åéøö íóøÿ ìÿøüóë èäè áèòÿøâèø.Áèð àùó øîë éåðÿ åéëÿéèá ýöçàð,

145

Ö÷ èêÿí ùÿìäÿìö ùÿìðàù îëäó ÷àð.Ñÿùÿðäÿí äàüûëûá ùÿðÿ áèð éàíà,Ýöíîðòà çàìàíû ýÿëèá ìÿêàíà,Áàøûíäàí êå÷ÿíè åéëÿðäè ñþùáÿò;Áó ùàë èëÿ äîëàíäûëàð áèð ìöääÿò.Èòòèôàãÿí, áèð ýöí ýÿëìÿéèá àùó,Àëäû éîëäàøëàðûí úàíûíû ãàéüó.Ãàðüàéà äåäèëÿð – “äóð, à÷ ïÿðö áàë,Ýÿòèð áè÷àðÿäÿí áèçÿ áèð ÿùâàë.Øàéÿä êè, ôÿãèðè, õóäàíÿêÿðäÿ,Äàìÿ ñàëìûø îëà ñÿééàä áèð éåðäÿ”.Áèìÿêñö òÿâÿããÿô îâúÿ ãàëõûá çàü,Äîëàíûá ùÿð òÿðÿô åäÿðêÿí ñîðàã,Ýþðäö êè, ùåéâàíû ñÿééàäè-áèðÿùì,Öãóáÿòè-ùÿãäÿí åéëÿìÿéèá âÿùì,Òóòóá, ÿë-àéàüûí áàüëàéûá ìþùêÿì,Àòûá ýöíÿ ãàðøû, þçö ýåäèá ùÿì.Äàìè-òÿçâèðèíè ãóðóáäó ýåíÿ,Øàéÿä þçýÿ øèêàð ñàëà ÷ÿíýèíÿ,Àùóéè-ïàáÿíäÿ âåðèá òÿñÿëëè,Ãàíàäû îí èñÿ, åéëÿéèá ÿëëè.Ýÿëèá ùÿìðÿùëÿðÿ ýÿòèðäè õÿáÿð,Áèð ïàðÿ íàëÿâö øèéâÿí åòäèëÿð.Òÿêÿëëöìÿ ýÿëèá äåäè êÿñÿéÿí:“Îíóí ÿíúàìûíû éàõøû áèëëÿì ìÿí.Ìÿíè ãàíàäûíûí öñòöíÿ ýþòöð,Î éåð êè, àùóíó ýþðöáñÿí, éåòèð.Áå-ùþâëè-ãöââåéè-õàëèãè-çöëìÿí,Áèð ëÿùçÿäÿ áÿíäèí ïàðÿ ãûëëàì ìÿí”.Áó òÿäáèðè ùÿìÿ åéëÿéèá ïÿñÿíä,Îëäóëàð, ôèëúöìëÿ, äèëøàäö õÿðñÿíä.Êÿñÿéÿíè ãàðüà àëûá äàëûíà,Îëàí ýöúöí âåðèá ïÿðö áàëûíà,Áèð çàìàí éåòèðäè àùóéà ìóøè,Ãàëìàìûøäû ñÿáðö ãÿðàðö ùóøè.Çÿðáè-äÿíäÿí èëÿ êÿñèá êÿìÿíäèí,Áèð ÿíäÿê ãàëìûøäû äÿô åäÿ áÿíäèí,

146

Ýþðäöëÿð òûñáàüà öôòàíö õèéçàí,Þçöíö éåòèðäè øîë éåðÿ íàëàí.Çÿáàíè-òÿÿððöç åòäèëÿð äèðàç,Ñþéëÿäèëÿð: “Áó íÿ èøäè, àíëàìàç?Íÿ ôèêð èëÿ ýÿëäèí áóðàéÿ, ýþðÿê,Ñÿíäÿí áèçÿ îëàúàãäû íÿ êþìÿê?Ìÿýÿð êè, ýÿëÿíäÿ ñÿééàäè-ïöðôÿíÁèç ãà÷àã, ãàëàñàí àðàëûãäà ñÿíÎ äà áèçÿ îëà ÿëàùÿääÿ äàü,Ýÿðÿêäè äöáàðÿ ÷àëàã ÿë-àéàü”.Äåäè: “Åé éàðàíè-áà-èñòèãàìÿò,Àéèíè-äîñòëóãäà äåéèë ìöðöââÿò –Àøèíàíûí áèðè ýÿçÿ àñóäÿ,Øîë áèðèñè ãàëà äàìÿè-ãàéüóäà.Ýèðÿì êè, ìÿñðÿôèì éîõäóð áèð êàðÿ,Íåúÿ äóðà áèëëÿì ñèçäÿí êÿíàðÿ?Òàíðû î éîëäàøà åéëÿñèí ãÿçÿá!Êèì, äàðè-äöíéàäà îëà õöäòÿëÿá!Ö÷ ùÿìðÿùè-ñàäèã òÿê îëñóí àçàä,Ìÿíèìêè ñÿùëäèð, ùÿð÷è áàäà-áàä!”Ýþâòýóíó áóíëàð åòìÿìèø òÿìàìÝþðäöëÿð êè, ýÿëèð ìÿðäè-áÿäÿíúàì.Ùÿìðÿùè-÷àðöìäÿí ÿë ÷ÿêèá íà÷àð,Àùó, ñè÷àí, ãàðüà åòäèëÿð ôÿðàð.Ñÿééàä ýÿëèá îë ìÿãàìÿ éåòèøäèÊèì, àùóíó ïàáÿíä åäèá ýåòìèøäè.Áàõûá ùÿð òÿðÿôÿ åòäè íÿçàðÿ,Ýþðìÿäè, áå-üåéð ÿç ðèñìàíè-ïàðÿ.Áèð äÿ áèð òûñáàüà çàðö ñÿðýÿðäÿí,Éàøûíìàã ãÿñäèëÿ äîëàíûð ùÿð éàí.Áÿñ êè, ÷îõ éöéöðöá åíèø-éîõóøà,Îâ òàïìàéûá ÿëè ÷ûõìûøäû áîøà.Òûñáàüàíû ëàáöä òîðáàéà ñàëäû,Àüçûíû áàüëàéûá äàëûíà àëäû.Éîðíóã êþïÿê êèìè îâ÷ó àùÿñòÿÉîë áàøëàäû, èõòèéàðû êöñÿñòÿ.Ãàðüà äþâð åéëÿéèá îâ÷è-ùÿâàäÿ,Áàõàðäû ÿìÿëè-èáíè-çèéàäÿ.

147

Ýÿòèðäè ùÿìðÿùè-ôÿðàðÿ õÿáÿð,Ùàëè áèíÿâàäÿí îëóá ìöñòÿùçÿð,Ìóøè-ñàùèáè-ùóø òàïûá áèð òÿäáèð,Äåäè: “Äóðìàã âÿãòè äåéèë, åé íÿõúèð!Ñÿí åéëÿ ìÿêð èëÿ ïàéûíû àõñàã,Ñÿééàäûí þíöíäÿ äîëàí áèð ñÿéàã,Ôèêð åéëÿñèí àñàí òóòàúàã ñÿíè,Õÿéàëè-õàì èëÿ àòûá êèñÿíè,Î îëñóí øèêàðûí òóòìàüà ìÿøüóë,Ìÿí îëëàì òîðáàíû éûðòìàüà ìÿøüóëÎë çàìàí êè, ãàðüà åéëÿäè ñÿäà,Áèë êè, òûñáàüàíû åòìèøÿì ðÿùà.Ñÿáð åéëÿ áèð ãÿäÿð òà êè, áèç ãà÷àã,Ñÿí äÿ ñû÷ðàéûá ýÿë éåíÿ ãàðûøàã”.Áó ìÿêð èëÿ îëäó äö ìÿùáóñ àçàä,Ãàéûäûá ýÿëäèëÿð ìÿñðóðö äèëøàä.Áó ìÿñÿëèí âàðäûð îíà íèñáÿòè:Áèð êÿñèí áèð êÿñÿ îëà öëôÿòè,Ýÿðÿê çàð îëàíäà, î äà çàð îëà,Ùÿìèøÿ äîñòóíäàí õÿáÿðäàð îëà.Íÿèíêè äîñò ãàëà äàìè-áÿëàäÿ,Î ýþçÿ àðõàéûí äÿøòö ñÿùðàäÿ.Ùÿì äÿõè ùÿãàðÿò ýþçèëÿ, çèíùàð,Áàõûá áèð àäÿìÿ åéëÿìÿ èíêàð.Ùÿð ìåøÿéÿ ýöìàí àïàðìà áîøäóð,Õóäáèíëèê êèøèéÿ íÿ êàðè-õîøäóð.Éàçûáäûð Ñÿäèéè-øèðèíêÿëàì,ßìëÿùöø-øöÿðà, àðèôè-ÿééàì“Ùÿð áèøÿ ýóìàí ìÿáÿð êè, õàëèñò,Øàéÿä êè, ïÿëÿíý õöôòå áàøÿä”.

ÒÖËÊÖ Âß ÃÓÐÄ

Áèð ðóáÿùè-êöùÿíñàëÿ ýåäèðäè,Ãèñìÿò ö÷öí ñåéðè-àëÿì åäèðäè.Îáàäàí êÿíàðà ýþðäö, èòòèôàã,Àòûáëàð ñÿùðàéÿ áèð äöíáåéè-÷àã.

148

Äèããÿò èëÿ áàõûá, òÿëÿíè ñå÷äè,Éàâóüà äöøìÿéèá, óçàãäàí êå÷äè.Ýÿçÿð èêÿí îëäó áèð ãóðäà äö÷àð,Äåäè: “Ôèëàí éåðäÿ éàõøû òþ’ìÿ âàð”.Áè÷àðÿíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðäè,Áèð àçúà ãàëìûøäû ãóéðóüó ýþðäè.Äåäè: “Òÿÿúúöáÿì, ñÿí áåëÿ øåéÿÄö÷àð îëäóí, þçöí éåìÿäèí íèéÿ?”Äåäè: “Áîéíóìäà âàð ãÿçà îðóúóì,Òóòìóøàì êè, ñàãèò îëà áîðúóì.Ñîõóëäó ãóéðóüó éåðäÿí ýþòöðÿ,Íå÷ÿ ýöíäö íàùàðñûçäû, þòöðÿ,×ûðòëàéûá, ïàéèíÿ òÿëÿ îëäó áÿíä,Î éàíà, áó éàíà òóëëàíäû ùÿð÷ÿíä,Íÿ ãÿäÿð ýöú âóðäó, ýþòöðìÿäè ÿë,Êÿñèëèá ÿëàúû, ãàëäû ìÿÿòòÿë.Òöëêöíöí ÿëèíÿ äöøäö ýèðÿâÿ,Ãóéðóüó éåéèðäè ÷îõ ñåâÿ-ñåâÿ.Äåäè: “Ñÿí äåéèðäèí îðóúàì, áàéàã,Íÿäÿíäèð éåéèðñÿí èíäè áó ñàéàã?”Äåäè: “Îðóú èäèì, àììà áó àõøàìÒÿçÿ àéû ýþðöá, åòìèøÿì áàéðàì”.Ùèéëÿñèíÿ î ïöðôÿíèí èíàíäû,– Áÿñ ìÿíèì áàéðàìûì, – äåäè, – ùà÷àíäû?Ñÿíèí äÿ áàéðàìûí ñàùèáè-òÿëÿÝÿëÿíäÿäèð, – äåäè, – òÿëÿñìÿ ùÿëÿ.Ùÿð êèìñÿäÿ îëà ÿãëö ôÿùìö ùóø,Áó ìÿñÿëè åéëÿìÿñèí ôÿðàìóø:ßââÿë ýÿðÿê ñóéó éîõëàñûí ìþùêÿì,Áîéëàéàíäàí ñîíðà ñîéóíñóí àäÿì.Íÿèíêè åòìÿéèá ôèêèð, ÿíäèøÿ,Ñàëà úàíàâàð òÿê þçöíö èøÿ.Ùÿì þçöíöí ïàéûí, ùÿì îíóí ïàéûí“Òöëêö éåéÿ áèäÿðä-ñÿð, àðõàéûí.

149

À Á Á À Ñ Ã Ó Ë Ó À Ü À Á À Ê Û Õ À Í Î Â(1794-1847)

ßÌßËÈÍ ÚßÇÀÑÛ

(“Ìèøêàòöë-ÿíâàð” ÿñÿðèíäÿí ùèíä ÿôñàíÿñè)

Ùèíäèñòàíäà áèð øàù âàðäû ÿäàëÿòëè, áÿõòèéàð,Äöíéàëàðû ôÿòù åäÿðäè áó ãöäðÿòëè ùþêìäàð.Ñîíñóç èäè ãÿçÿáè òÿê îíóí ëöòôö, øÿôãÿòè,Ùÿð òÿðÿôÿ éàéûëìûøäû àäû, øàíû, øþùðÿòè.Î øàù ÿýÿð åòèãàäúà àòÿøïÿðÿñò îëñà äà,Õóäïÿðÿñòëèê áàäÿñèëÿ ìÿñò äåéèëäè äöíéàäà...Õóäïÿðÿñòëèê – äèíñèçëèêäèð, áó áèð àéäûí ùÿãèãÿò,Úÿìèééÿòÿ îíäàí éåòèð éöç áÿëà, éöç ôÿëàêÿò.×îõ éàçûãäûð þç íÿôñèíÿ ÿñèð îëàí äöíéàäà,Àõûð îíóí ýåäÿúÿêäèð þìðö, ùÿéàòû áàäà.×àòìàã ö÷öí àðçóñóíà íÿôñÿ óéàí ùÿð èíñàí,Þç èøèíè ñàëàð äàùà ÷ÿòèíëèéÿ àíáààí.Î éàçûüûí èøè äàèì îëàð ùÿñÿä, ñèòÿì, êèí,Áó äöíéàäà ùàëû áóäóð íÿôñ àðäûíúà äöøÿíèí.Ëàéèã äåéèë áåëÿ àë÷àã ñèôÿò, ìÿíúÿ ùå÷ êÿñÿ,Õöñóñèëÿ öíâàíûíà øàù äåéèëÿí áèð øÿõñÿ.Øàùûí ùþêìö îëìàëûäûð õàëã ðÿéèíÿ ìöâàôèã,Åëÿ áèð èø òóòìàëû êè, õàëãà îëñóí î ëàéèã.Ùÿð çàëèì øàù þëêÿñèíäÿ çöëìÿ åäÿðñÿ àäÿò,Ùå÷ áèð çàìàí õàëã è÷èíäÿ ùþêì ñöðìÿç ÿäàëÿò.Øàù áèð åòñÿ çöëìö, îíóí õàäèìëÿðè éöç åäÿð,Þëêÿíèí ùÿð èãòèäàðû, ðþâíÿãè ÿëäÿí ýåäÿð.Áó ùàëëàðû ýþðÿí çàìàí ñþéëÿìèøëÿð àòàëàð:Þëêÿäÿ øàù çàëèì îëñà, õàäèìëÿðè úàí àëàð.Âèðàí åäÿð þç éóðäóíó çöëì åéëÿéÿí ïàäøàùÙÿãèãÿòè éîõ åéëÿéÿð, äèíè, èìàíû òÿáàù.Øàù êàôÿð äÿ îëóá, ÿýÿð èø ýþðñÿ ÿäàëÿòëÿ,Þëêÿñèíè àáàä åäÿð éàä îëóíàð ðÿùìÿòëÿ...Õöëàñÿ, î ïàäøàùûí âàð èäè áèð âÿçèðè,Êè, þëêÿíè äöçÿëäÿðäè îíóí ùÿð áèð òÿäáèðè.

150

Ùÿð êÿñ ÿýÿð äþíäÿðñÿéäè õàãàíäàí öç àðàáèð,Èøè èñëàù åòìÿê ö÷öí ÷àëûøàðäû î âÿçèð.Ãÿçÿáëÿíèá ÿýÿð õàãàí âåðñÿéäè éåðñèç ôÿðìàí,Îíó éàíëûø ôÿðìàíûíäàí äþíäÿðÿðäè ùÿð çàìàí.Âÿçèðäÿí ÷îõ ðàçû èäè õàãàí äà, ðÿèééÿò äÿ,Îíóí ôèêðè ÿñàñ èäè ùÿð èøäÿ, ùÿð ñþùáÿòäÿ.Îíäà õàëãûí õåéðè ö÷öí áþéöê áèð ùöììÿò âàðäû,Øàùà ñàäèã èäèñÿ äÿ, õàëãà äà ùàâàäàðäû.Áèð ýöí øàùäà ùèññ åäèëäè áèð çÿèôëèê ÿñÿðè,Ôÿëÿê îíóí áîüàçûíà òþêäö þëöì çÿùÿðè.Áó äóðóìñóç äöíéàäà áèð áîøëóã îëäó ãèñìÿòè,Áó ãàíóíäóð: ýÿðÿê ùàìû è÷ÿ þëöì øÿðáÿòè.Ñÿëòÿíÿòÿ âàðèñ îíóí òÿêúÿ áèð îüëó âàðäûÎíóí äà íÿ ãàíàúàüû, íÿ äÿ êè, àüëû âàðäû.×ûõûá øàùëûã òàõòûíà î ôÿðÿùëÿíäè îëäó øÿí,Ëàêèí ñîíðà ñÿëòÿíÿòè ýåò-ýåäÿ áÿðáàä îëäó.Âàõò ýåòäèêúÿ ùÿð òÿðÿôäÿí äöøìÿíëÿð ãàëäûðäû áàø,Äîñòëàð èñÿ õèäìÿòèíäÿí ÷ÿêèëäè éàâàø-éàâàø.Áèðè îíà çöëì þéðÿòäè, áèðè ùèéëÿ, áèðè ôÿí,Þëêÿ è÷ðÿ íèçàìñûçëûã ÷îõàëäû ýöíö-ýöíäÿí.Áèðè õîøà ýÿëìÿê ö÷öí éàëòàãëàíäû ýöëÿðÿê,Áèðè ãóðóá êåô ìÿúëèñè èøëÿòäè ìèíáèð êÿëÿê.Áèðè äåäè: – Ñÿíèí êèìè ëÿéàãÿòëè ñÿðäàðà,Ñÿíèí êèìè ùþêìäàðà, øöúàÿòëè ñÿðäàðà,Ëàéèã äåéèë þìð åéëÿéÿ ìèí áèð ãîâüà è÷èíäÿ,Ýÿðÿêäèð øàù äàèì îëà êåôäÿ, ñåâäà è÷èíäÿ.Ôèëàíêÿñèí áèð ãûçû âàð, – äåäèëÿð, – ìÿëÿê õèñëÿò,Ýöíÿø ÷ÿêÿð úÿìàëûíûí ãàðøûñûíäà õÿúàëÿò.Áèð éîë èëÿ áó ñàðàéà äöøìÿëèäèð î äèëáÿð,Ñÿíÿ ëàéèã éàðàíìûøäûð àíúàã î íàäèð ýþâùÿð.Áèð áàøãàñû äåéèðäè êè, øÿðàá íÿø’ÿäèð úàíà,È÷èá ìÿñò îë, êåô è÷èíäÿ ñàðûë áèð øóõ úàíàíà.Áèðè äåäè, áèð úàâàí âàð ñþíäöðöð úàíäà îäóÝþçÿë, øàãðàã íÿüìÿñèëÿ ùåéðàí åäÿð Äàâóäó.Ìÿëàùÿòëè ñÿñè âåðÿð ðóùà ìèñèëñèç ëÿççÿò,Áèð ùþêìäàð úÿëàëûíäàí ÷îõ öñòöíäöð áó íåìÿò.Ïöñòÿ àüçû, ñàç ñÿñèëÿ îõóéàíäà íÿüìÿëÿð,

151

Áó íÿüìÿíèí ùÿð úÿù-úÿùè áöòöí äöíéàéà äÿéÿð.Õöëàñÿ, øàù åëÿ äàëäû ñîíñóç åéøÿ, èøðÿòÿ,Êè, óíóòäó øàùëûüûíû, ëàãåéä îëäó äþâëÿòÿ.Ùþêìäàðëûã ãöäðÿòèíè âåðäè éåëÿ, òóôàíà,Èøÿ äöøäö ñàãè, øÿðàá, ñàðàé îëäó ìåéõàíà.ßââÿëëÿð î ìÿùðóìäóñà äöøöíúÿäÿí, àüûëäàí,Èíäè äàùà äÿëèäÿí äÿ äÿëè îëäó î íàäàí.Øàùèí êåôè ìÿìëÿêÿòÿ áèð ÷ÿêèëìÿç ìàòÿìäèð.Áèðèñèíèí êåôè ÷öíêè ìèíëÿðèíÿ äÿðä, ãÿìäèð.Î àüûëëû âÿçèð èñÿ îëìàéûá áèð àé ðàùÿò,Áó ñàéüûñûç ïàäøàùà ùåé âåðèðäè íÿñèùÿò.Íÿ åòìÿëè, úàùèëëÿðÿ íÿñèùÿò åòìÿç ÿñÿð,Ãÿëáèðäÿ ñó ãàëìàç îíó äîëäóðñàí äà íÿ ãÿäÿð.Øàù, èøèíè ãàíìûðäûñà, âÿçèð éàõøû ãàíûðäû,Øàùûí àõìàã èøëÿðèíèí îäóíà î, éàíûðäû.×àëûøûðäû èôøà åòñèí ùÿð ùèéëÿíè, ãÿðÿçè,Òÿáèá êèìè î ñàüàëòìàã èñòÿðäè ùÿð ìÿðÿçè.Õÿáÿðñèçäè ëàêèí îíà ãóðóëàí êÿëÿêëÿðäÿí,Áèëìÿçäè êè, îíó íåúÿ ìÿùâÿ ÷àëûøûð äöøìÿí.

ÂßÇÈÐÈ ÌßÙ ÅÒÌßÊ Ö×ÖÍÔÈÒÍßÊÀÐËÀÐÛÍ ÒßÄÁÈÐÈ

Áèð ýöí áÿäõàù, ïàõûë, íàúèíñ âÿ ùèéëÿýÿð àäàìëàð,Âÿçèðè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí áèðëÿøÿðÿê íÿ êè âàð.Áèð ÷îõ ùèéëÿ äöøöíäöëÿð, éöðöòäöëÿð ìèí éàëàí,Ãàëäûðìàã÷ûí ìàíåÿíè òåçëèê èëÿ àðàäàí,Ùÿð áèðèñè áèð éîë òàïäû, áèð ñþç äåäè ùÿð áèðè,Àõòàðäûëàð íÿ éîë èëÿ ìÿùâ åòñèíëÿð âÿçèðè.Àõûð áèðè äèëÿ ýÿëèá, äåäè: “Òàïäûì éîëóíó,Àí÷àã áåëÿ öñóë èëÿ ìÿùâ åäÿðèê áèç îíó, –Ëàçûìäûð êè, êàùèíëÿðè ÿââÿë ÿëÿ ýÿòèðÿê,Êè, áèçèìëÿ ÿëáèð îëóá åòñèíëÿð èøÿ êþìÿê.×öíêè õàëãûí êàùèíëÿðÿ ñîíñóç åùòèðàìû âàð,Äèíäÿ äþâëÿò èøëÿðèíäÿ îíëàðäàäûð èõòèéàð.ßýÿð êàùèí òÿäáèð òþêöá íÿ äåñÿ éàõøû, éàìàí,

152

Ùàìû îíóí ñþçëÿðèíÿ èíàíàúàã, äóðìàäàí.Ñàðñàã øàù äà êàùèíëÿðÿ èíàíàúàã øöáùÿñèç,Âÿçèðè äÿô ÿäèá ñîíðà ùþêìðàí îëàðûã áèç”.Áó ôèêðè ÷îõ áÿéÿíäèëÿð, îëäóëàð éàõøû ñèðäàø,Êàùèíëÿðÿ äèë òþêäöëÿð, âåðäèëÿð ãûçûë, äàø-ãàø.Êàùèíëÿðè ÿëÿ àëûá áèð úÿáùÿäÿ äóðäóëàð,Áó èøÿ áèð ÷àðÿ ö÷öí èíúÿ êÿëÿê ãóðäóëàð...Ñàâàäñûçûí ùèéëÿñè äÿ âåðìÿç áþéöê õÿñàðÿò,Êàùèí ÿýÿð ùèéëÿ åòñÿ áàø âåðÿð ìèí ôÿëàêÿò.Áó ùèêìÿòè éàõøû þéðÿí, áóíäà äÿðèí ìÿíà âàð,Áó áàðÿäÿ áèð ÷îõ ñþçëÿð ñþéëÿìèøäèð àòàëàð.Äåìèøëÿð êè, äÿðñ þéðÿíìÿê ïèñ àäàìäàí äöíéàäà,Åëÿ áèë êè, êÿñÿðëè áèð ãûëûíú âåðäèí úÿëëàäà.Áèð ýöí øàùûí ùöçóðóíäà ÿ’éàíëàð ñÿô ÷ÿêÿðêÿí,Ñÿðêÿðäÿëÿð òÿêÿááöðëÿ, ñûðàéëà ÿéëÿøÿðêÿí,Øàù ìÿúëèñèí áàø éåðèíäÿ ÿéëÿøÿðêÿí òàõòûíà,Éàëòàãëàð äèë òþêÿí çàìàí úàâàí øàùûí áàõòûíà,Òÿ’çèì ÿäèá èðÿëèéÿ ãÿäÿì àòäû áèð ãîúà,Î ïèðàíè àëèìñèôÿò øåéòàí ÿââÿë áîëëóúà –Øàùû òÿðèô åéëÿéÿðÿê äåäè: “Þìðöí ÷îõ îëñóí,Áàõòûí, òàõòûí ÿçèçëÿíñèí, äöøìÿíëÿðèí éîõ îëñóí.Äöíÿí ýåúÿ ìÿí éóõóäà ýþðäöì ìÿðùóì àòàíû,Ýþðäöì áèð íóð áöðöìöøäöð íÿùàéÿòñèç äöíéàíû,Ìÿðùóì úÿííÿò áàüëàðûíäà ýÿçèð äöçö-äöçöíÿ,×îõëó íåìÿò ãàïûëàðû à÷ûëìûøäûð öçöíÿ.Òÿáÿññöìëÿ äåäè ìÿíÿ: “Ñàáàù ãàëõûá òåçúÿ ýåò,Áó òÿíùàëûã äÿðäèìè òåç øàù îüëóìà áÿéàí åò!Ñþéëÿ êè, áó úÿííÿò è÷ðÿ îëñà äà ùÿð áèð øåé úÿì,×àòìûð àíúàã éàõûí ñèðäàø, ùÿìñþùáÿò, éàõûí ùÿìäÿì.Î äöíéàäà âÿçèðèìëÿ öðÿéèì ÷îõ øàä èäè,Âÿçèðèìëÿ ìÿíèì êþíëöì ãÿìëÿðäÿí àçàä èäè.Äîñò îëìàñà îõøàéûð áàõ çèíäàíëàðà áó úÿííÿò,ßýÿð îüëóì èñòÿéèðñÿ ìÿí äàùà îëóì ðàùÿòÃîé éàíäûðûá âÿçèðèìè òåç éàíûìà ýþíäÿðñèí,Áó úÿííÿòè äàùà äà øÿí áèð àëÿìÿ äþíäÿðñèí”.Îíó òÿñäèã åëÿäèëÿð ùèéëÿýÿð êîðàìàëëàð,Ñþéëÿäèëÿð ùÿëÿ äàùà óéüóí ýÿëÿí ìèñàëëàð.

153

Íàäàí øàùñà èíàíàðàã áó ñàðñàã ñþçÿ ùÿìÿí,Äåäè: “Ýÿðÿê òåç éåòèðèì éåðèíÿ áó ÿìðè ìÿí”.Âÿçèð èøè áåëÿ ýþðöá èòèðìÿäè þçöíö,Ñÿáð åäÿðÿê ýèçëè ãîéäó ãÿëáèíäÿêè ñþçöíö.Áèëäè êè, ÷îõ ùèéëÿýÿðäèð äöøìÿíëÿðè íÿ êè âàð,Àíúàã èäðàê, ñÿáèð îíó áó áÿëàäàí ãóðòàðàð.Òÿçèì åäèá âÿçèð äåäè: “ßçÿìÿòëè õàãàíûì,Ìÿí äÿ áåëÿ éóõó ýþðäöì, àðòäû çþâãöì, ùÿéÿúàíûì,Äöøöíäöì êè, äåñÿì àòàí åäèð éàíûíà äÿ’âÿò,Ãîðõäóì êè, øàù äåéÿð âÿçèð èñòÿìèð åäÿ õèäìÿò.Áóíäàí ãîðõóá ìÿí ñóñäóì, àù, áóíó äóéàí ùþêìäàð,Áàøãà äîñòóí äèëè èëÿ åòäè ùþêìöí àøèêàð.Þç ÿìðèíè èúðà åòäè áó êàùèíèí äèëèíäÿí,Áó éîë èëÿ õèëàñ åòäè ìÿíè ÿçàá ÿëèíäÿí.Ìÿíè àüûð ùÿéÿúàíäàí ãóðòàðäû áþéöê õàãàí,Áåëÿ ôÿõðè áèð äÿ’âÿòäÿí øàù õÿáÿð òóòàí çàìàí,Ýÿðÿê áèð àí éóáàíìàäàí èúðàéÿ âåðñèí ãÿðàð,Ìÿíñÿ áåëÿ áèð äÿ’âÿò÷öí åéëÿéèðÿì èôòèõàð.Ëàêèí óçóí èëëÿð áîéó ãóë îëìóøàì ñèçÿ ìÿí,Øàùûì ìÿíèì éàíìàüûìà èíäè ãÿðàð âåðèðêÿí,Ýÿðÿê ìÿíè éàíäûðìàñûí ùÿãàðÿòëÿ, íèôðÿòëÿ,Éîëà ñàëñûí ýÿðÿê ìÿíè íÿâàçèøëÿ, ùþðìÿòëÿ.Âèäà åäèá àéðûëàðêÿí ñèçèí êèìè “äîñòëàðäàí”,Ýÿðÿê ìÿíè òÿíòÿíÿéëÿ éîëà ñàëñûí ùþêìðàí.Øàù ñÿáèð åòñèí ýÿðÿê ìÿíè éàíäûðìàüà íå÷ÿ ýöí,Òà êè, ìåéäàí ùàçûðëàíñûí ìÿðàñèìÿ áöñáöòöí.Éàíìàã ö÷öí ýÿòèðèëñèí ïàëûä, øöìøàä, íàðèäàí,Îíóí öñòÿ ãîé ñÿïèëñèí ìöøê, ÿíáÿð, çÿôÿðàí.Áþéöê ìåéäàí ìÿðêÿçèíäÿ éàíäûðûëñûí áÿäÿíèì,Òà ãàëìàñûí áó äöíéàäà êè÷èê áèð àðçóì ìÿíèì.Áåëÿ ùþðìÿò âÿ úÿëàëëà éàíìàã àù íÿ ýþçÿëäèð!Áåëÿ éàíìàã þçö áþéöê áèð àðçó, áèð ÿìÿëäèð”.Îðàäàêû ÿ’éàíëàð äà åòäèëÿð îíó òÿùñèí,Ýóðóëòóéëà ñþéëÿäèëÿð âÿçèðÿ ÷îõ àôÿðèí.Ñîíðà õàãàí òÿéèí åòäè éàíäûðûëìàã ýöíöíö,Äåäè, î ýöí åëàí îëñóí áèð ìÿðàñèì äöéöíö.

154

ÂßÇÈÐÈÍ ÒßÄÁÈÐ ÈËßÒßÙËÖÊßÄßÍ ÕÈËÀÑ ÎËÌÀÑÛ

Âÿçèð åâÿ äþíÿí êèìè, áèð ýóøÿäÿ òÿê ãàëäû,Áó áÿëàäàí ÷ûõûø éîëó àõòàðûá ôèêðÿ äàëäû.Ëàüûì àòàí ÷àüûðòäûðäû éàíûíà ùàìàí ýåúÿ,Îíà áöòöí ìàúÿðàíû íÿãë åéëÿäè ýèçëèúÿ.Ýÿëÿúÿéÿ âÿäÿ âåðäè, øèðíèêäèðäè äàø-ãàøëà,Äåäè áèð àí âàõò èòèðìÿê îëìàç, èøÿ òåç áàøëà!Áèð ëàüûì àò ùÿìÿí éåðäÿí îðòàñûíà ìåéäàíûí,Áîø éåðÿ ùå÷ êå÷ìÿìÿëè áó èø ö÷öí áèð àíûí.Óñòà ùöììÿò êÿìÿðèíè áàüëàéàðàã, ùöíÿðëÿ,Ëàüûì àòäû î äóðìàäàí, ñöð’ÿòëÿ, ìèí çÿôÿðëÿ.×îõ ÷ÿêìÿäè èñòÿíèëÿí ùàçûð îëäó òÿðòÿìèç,Áèð íÿôÿð äÿ áó òÿäáèðäÿí òóòìàäû ùå÷ õÿáÿð, èç.Âÿçèð þçö îäóí éûüäû å’òèáàðëû àäàìëà,Î ìåéäàíûí îðòàñûíäà ãàëàòäûðäû íèçàìëà.Ìÿùàðÿòëÿ î þðòäöðäö ýèçëè éîëó, áàúàíû,Õÿáÿð âåðäè øàùà àðòûã ÷àòäû éàíìàã çàìàíû.Áó õÿáÿðëÿ ýóðóëäàäû áèð àíäà áþéöê øÿùÿð,Äèëäÿí-äèëÿ ýÿçèá ýåòäè áó ìàúÿðà, áó õÿáÿð.Êèøè, ãàäûí, óøàã, áþéöê òîïëàøäûëàð äóðìàäàí,Áàõìàã ö÷öí ÷îõëàðûíà ãàëìàäû ùå÷ áèð èìêàí.Êö÷ÿëÿðäÿ ãàëìàäû éåð èçäèùàìûí ÿëèíäÿí,Òÿðïÿíìÿéÿ èìêàí éîõäó, õàñ, àâàìûí ÿëèíäÿí.Áó äÿì ñàðàé ýþçëÿéèðäè ùÿéÿúàíëà âÿçèðè,Òà ýþðñöíëÿð âÿçèð íåúÿ éàíàúàã äèðè-äèðè.Ñÿô ÷ÿêÿðÿê äóðìóøäóëàð ÿéàíëàð, ñÿðêÿðäÿëÿð,Ñöð’ÿò èëÿ ýÿëäè âÿçèð ãÿëáè øàä, öçö ýöëÿð.Áþéöê èíàì âÿ ôÿðÿùëÿ øàùà òÿçèì åäÿðÿê,ßòðàôûíû èñòåùçàëû áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê,Äåäè: “Øàùûì, ãîé äþâëÿòèí àðòñûí ñÿíèí äÿìÿ-äÿì,Áÿõòèí ñÿíÿ ãîé ðàì îëñóí, ãóë îëñóí ñÿíÿ àëÿì.Ìÿíè øàùûí ãóëëóüóíà àïàðûðêÿí áó ñÿôÿð,Ñîðóøñà î ÿýÿð ñÿíèí ÿùâàëûíäàí áèð õÿáÿð,Íÿ ñþéëÿéèì?” Øàù äåäè êè, ìÿíè ÿçèð äå ùèúðàí,Ãîé îíà áèð ìÿêòóá éàçûì ãîé îõóñóí øàäèìàí.Ñîíðà î áèð ìÿêòóá éàçäû áàõà-áàõà úÿìàÿò,

155

Ùÿð øåéäÿí àç õÿáÿð âåðèá òàìàì åòäè. Íÿùàéÿò –Òÿãäèì åäèá äåäè: “Àïàð, àòàìû ñÿí ñàëàìëà!”Ãóúàãëàøûá éîëà ñàëäû âÿçèðè åùòèðàìëà.Âÿçèð ýèðèá îäóíëàðûí àðàñûíäà îòóðäó.Áÿäõàù îëàí ôèòíÿêàðëàð òåç îäóíà îä âóðäó.Àòÿøïÿðÿñò äèíè íåúÿ äåéèðäèñÿ – åòäèëÿð,Âÿçèð “éàíûá êöë îëàí òÿê” äþíöá åâÿ ýåòäèëÿð.Ëàêèí âÿçèð, àñèìàíà ãàëõàðêÿí àëîâ, äóìàí,Ýèçëè êîëà ýèðèá äÿðùàë åâÿ ýåòäè äóðìàäàí.Ýöíëÿð, àéëàð êå÷äè âÿçèð ýèçëè ãàëäû íÿçÿðäÿí,Î, þëêÿäÿí õÿáÿðäàðäû, øàù õÿáÿðñèç õÿáÿðäÿí.Î, þëêÿíèí ùàëûíû ÷îõ èçëÿéèðäè õÿëâÿòè,Áèð ýöí ö÷öí ìöíòÿçèðäè ýþçëÿéèðäè ôöðñÿòè,Ýþçëÿéèðäè ìàðàã èëÿ èøèí ñîíóíó âÿçèð,Èñòÿéèðäè áèëñèí íÿ áàð âåðÿúÿêäèð áó òÿäáèð.Ìöõòÿñÿð êè, î ùÿðèôëÿð áó êÿëÿêäÿí õîøäóëàð,Ðàùàò íÿôÿñ àëûá äàùà ÿë-ãîë à÷ûá úîøäóëàð.Íÿ èñòÿäè ùÿð êÿñ åòäè, íÿ áèð ùåñàá íÿ êèòàá,Þëêÿ õÿðàá îëäó, õàëã äà ÷ÿêäè áþéöê èçòèðàá.Ùÿð òÿðÿôäÿ çöëì î ãÿäÿð àðòäû õàëãà àíáààí,×îõ ÷ÿêìÿäè êè, þëêÿíè åòäèëÿð õàëãà çèíäàí.Äþâëÿò èøè åëÿ áÿðáàä ùàëà äöøäö, íÿùàéÿò,Ùÿòòà íàäàí øàù äà ãàíäû êè, íåúÿäèð âÿçèééÿò.Ëàêèí î íÿ ÿëàú åòñèí áó ñàüàëìàç äÿðäèíÿ,Áó äîëàøûã èøè íåúÿ íèçàìà ñàëñûí éåíÿ?Èíäè áèëäè êè, âÿçèðñèç åòìèð ÿìðè áèð òÿñèð,Àòûëàí îõ ýåðè äþíìöð, ýåòìèø ÿëäÿí î âÿçèð.×îõ òÿÿññöô åëÿäèñÿ, îëäóñà ÷îõ ïåøèìàí,Ïåøìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç, ãàëìûøäû èøÿ ùåéðàí.

ÂßÇÈÐÈÍ ÝÅÐÈ ÃÀÉÛÄÛÁ ÏÈÑ ÔÈÊÈÐËÈÄÖØÌßÍËßÐÈ ÚßÇÀÑÛÍÀ ×ÀÒÄÛÐÌÀÑÛ

Âÿçèð ýþðäö þëêÿ äàùà ýöíáÿýöí ýåäèð ÿëäÿí,Ñÿëòÿíÿòèí áöíþâðÿñè ñàðñûëûð ùåé òÿìÿëäÿí.Õàëã è÷èíäÿ ÷îõ ùþðìÿòëè ãîúà áèð êàùèí âàðäû,Ùàìû îíó äèí àäàìû, ìöãÿääÿñ òàíûéûðäû.

156

Âÿçèð îíà ýþíäÿðÿðÿê ýåúÿ ýèçëè áèð õÿáÿð,×àüûðòäûðûá ãûçûë âåðäè, åòäè áþéöê âÿäÿëÿð.Äåäè: “Ñàáàù øàù éàíûíà î òÿëÿñèê ýåäÿðÿê,ß’éàíëàðûí éàíûíäàúà øàùà òÿçèì åäÿðÿê,Äåñèí: – Äöíÿí ýåúÿ ýþðäöì éóõóäà ìÿðùóì øàùû,Õåéëè ãÿìýèí, äÿðäëè, ìÿùçóí ýþéëÿðÿ ÷ûõìûø àùû,Äåäè: – Íÿ ñÿùâ åéëÿäèì ìÿí äöøöíöá òÿê þçöìö,Þç ÿëèìëÿ áàøñûç ãîéäóì ÿçèç èêè ýþçöìö.Î âÿçèð êè, òÿäáèðèéëÿ éöêñÿëèðäè ìÿìëÿêÿò,Î âÿçèð êè, ùöíÿðèéëÿ ãóðóëóðäó ñÿëòÿíÿò,Áåëÿ ìàùèð áèð âÿçèðè ìÿí àéûðäûì îüëóìäàí,Çÿèôëÿòäèì äþâëÿòèìè þëêÿíè åòäèì âèðàí.Èíäè äàùà ñîí ãîéìàã÷ûí ùÿð øÿðÿ, õÿéàíÿòÿ,Âÿçèðèìè ýþíäÿðèðÿì îüëóìà ùèìàéÿòÿ.Ýåò õÿáÿð âåð òà ÷ûõñûíëàð ïèøâàçûíà áó àõøàì,Òÿíòÿíÿéëÿ ãàðøûëàéûá åéëÿñèíëÿð åùòèðàì.Ñþéëÿ ùàìàí éåðäÿí âÿçèð éåíÿ åëàí îëàúàã,Ýÿòèðäèéè ôÿðìàí èëÿ ùÿð øåé áÿéàí îëàúàã”.Øàù åøèòúÿê ÷îõ øàä îëäó, ñÿñ éàéûëäû ùÿð éàíà,ß’éàíëàðëà àõøàì ÷àüû öç ãîéäó øàù ìåéäàíà.Ýþðäö âÿçèð éàíàí êöëöí è÷èíäÿí ãàëõäû, íàýàù,Ùàìàí ïàëòàð, ãèéàôÿòäÿ: ùåéðàí ãàëäû õàëã âÿ øàù.Ãîëëàðûíû à÷ûá âÿçèð úÿëä àòûëäû ìåéäàíà,Òÿçèì åäèá íÿâàçèøëÿ ýöëöìñÿäè õàãàíà.Éöç ÿôñàíÿ óéäóðäó î àòàñûíäàí âöãàðëà,ßëàâÿ áèð ôÿðìàí âåðäè þïÿðÿê èôòèõàðëà.Øàù äà þïöá î ôÿðìàíû ÿââÿë ñöðòäö öçöíÿ,Ìÿçìóíóíó ÷îõ ìöâàôèã ýþðäö î ýöí þçöíÿ.Îõóäó êè, âÿçèðÿ ÷îõ ùþðìÿò åòñèí ùÿìèøÿ,Î, âÿçèðèí ñþçëÿðèëÿ ÿìÿë åòñèí ùÿð èøÿ.Éàçìûøäû êè, íåúÿ îëñóí, þëêÿ, ñàðàé, ìÿìëÿêÿò,Ñîíðà íå÷ÿ ãÿçÿáëè ñþç éàçìûø èäè. Íÿùàéÿò –Äåìèøäè êè, êþìÿéèíÿ ýþíäÿðèðÿì âÿçèðè,×ÿòèí èøäÿ ÿñàñ îëñóí ñÿíÿ îíóí òÿäáèðè.Èíäè ýÿðÿê òÿê ãàëìàéûì äåéÿ, áèð íå÷ÿ íÿôÿð,Ñàðàéäàêû øÿíëèê ñåâÿí, ÿ’éàíëàðû áÿðàáÿð,Ýþíäÿðÿðñÿí òà áóðàäà ìÿí äÿ ãóðóì çèéàôÿò,

157

Ãîé áèð àç äà îíëàð áóðäà ìÿíèìëÿ îëñóí õîøáÿõò,Òà áó ãÿìëè öðÿéèìè îíëàð èëÿ åäèì øàä.Äàùà àéäûí îëñóí äåéÿ, éàçûðàì, áàõ àäáààä.Øàù òÿëÿñèê éûüûá áöòöí ÿéàíëàðû ùÿâÿñëÿ,Àòàñûíûí ôÿðìàíûíû îõóäó óúà ñÿñëÿ.Ñîíðà äà øàù ÿìÿë åäèá àëäûüû áó ôÿðìàíà,Ýþñòÿðèëÿí àäàìëàðû òîïëàòäûðäû ìåéäàíà.Îíëàð íåúÿ ùûúãûðàðàã, åòäèëÿðñÿ íàëÿëÿð,Áó íàëÿëÿð øàù ãÿëáèíÿ åéëÿìÿäè áèð ÿñÿð.Öçöðëÿðè áîøà ÷ûõäû, ùèéëÿëÿð äÿéäè äàøà,Øàùûí ìþùêÿì ÿìðè èëÿ éàíäûëàð áàøäàí-áàøà.Î ôèòíÿíè òþðÿäÿíëÿð þçëÿðè ãóðáàí ýåòäè,Òþðÿòäèéè ùèéëÿ, ôÿñàä þçëÿðèíè ìÿùâ åòäè.Áÿëè, áåëÿ îëìóø äöíéà – àøûíà íÿ òþêÿðñÿí,Þç òþêäöéöí ÷ûõàúàãäûð ãàøûüûíà áèë ùþêìÿí.Áåëÿ äåìèø áó ìÿñÿëè áàáàëàð äóéà-äóéà,Áàøãàñûíà ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð ãóéóéàÎ øåéè êè, ñÿí þçöíÿ ðÿâà ýþðìöðñÿí àìàí,Áàøãàñûíà îíó ðÿâà ýþðìÿéÿñÿí ùå÷ çàìàí.×àëûø äàèì áàøãàñûíà éàõøûëûã åò äöíéàäà,Òà êè, ñÿíè éàõøûëûãëà ñàëñûíëàð äàèì éàäà

ÖÌÈÄÈÍ ÁÎØÀ ×ÛÕÌÀÑÛ

Èø áèëÿí, àüûëëû, ãîúà áèð äåùãàí,Áèð ýåúÿ ñþéëÿäè áåëÿ áèð äàñòàí:Êè, Ùÿñÿí àäûíäà áèð êÿíäëè âàðäû,Áàüáàíëûã åäÿðÿê ðàùÿò éàøàðäû.Äöíéàíûí ãÿìèíäÿí öðÿéè àçàä,ßêèíäÿí áàøãà øåé åéëÿìÿçäè éàä.Î, ìÿùñóë àëàðäû úöçè, áèð ãÿäÿð,Õÿðúèíÿ ÷àòàðäû ýöúëÿ, áèðòÿùÿð.Õåéèðõàù áèð ãÿðèá Ùÿñÿíè ýþðäö,Îíà ÷îõ ãÿðèáÿ áèð òîõóì âåðäè.Ùÿñÿí ÿêäè îíó ÷ÿêäè ÷îõ çÿùìÿò,Éåòèøäè áèð íå÷ÿ àëìà, íÿùàéÿò.

158

Ùå÷ êÿñ áåëÿ àëìà ýþðìÿìèø éÿãèí,Îíäà ÿòðè âàðäû ýþçÿë ýöëëÿðèí.Áèð éàíû ãûðìûçû, ñàðû áèð éàíû,Âàð èäè ôÿðÿùäÿí, äÿðääÿí íèøàíû.Àøèãëÿ ìÿøóãäóð ýóéà áó ñàéàã,Áèðëÿøèá îòóðìóø ãóúàãëàøàðàã.Ùÿñÿí ÷îõ äÿéÿðëè ýþðäöêäÿ áàðû,Áèëìÿäè íÿ åòñèí áó àëìàëàðû.ßãëèíÿ ýÿëèðäè îíóí ìèí õÿéàë,Ýàù äåäè, âåð éåñèí ãîé ÿùëè-ÿéàë.Ýàù äåäè, ýÿë ýþíäÿð äîñòà ÿðìàüàíÃàëñûíëàð áåëÿ áèð àëìàéà ùåéðàí.Ýàù äà ïóë ãàçàíìàã ýÿëèá íèééÿòÿ,Äåäè êè, ñàòàðàì áàùà ãèéìÿòÿ.Àõûðäà î ýÿëäè áåëÿ ãÿðàðà:Ëàéèãäèð áó àëìà ùþêìäàðëàðà.Ãÿëáèíè áÿçÿäè ìèí ðÿíýëè õÿéàë,Ñóäàêû êþïöê òÿê úîøäó åùòèìàë,Çÿíí åòäè ýöëÿúÿê îíà ùþêìäàð,Åäÿúÿê þëêÿäÿ îíó áÿõòèéàð.Áåëÿ õîø öìèäëÿ, éöêñÿê õÿéàëëà,Éþíÿëäè øÿùÿðÿ, ýþðäö úÿëàëëà –Øàù ÷ûõûð ñÿôÿðÿ, òÿëÿñèê Ùÿñÿí,Øàùà òÿãäèì åòäè àäàìëàðû øÿí.Øàù äåäè: ãîéóí î, ñàðàéäà ãàëñûí,Ãàéûäàí çàìàíäà ìöêàôàò àëñûí.Ëàêèí õàäèìëÿðè áÿä úèíñäè òàìàì,Ùÿìèøÿ çöëìêàð, íÿìÿêáÿùàðàì.Íÿ õàëã, íÿ äÿ äþâëÿò äöøöðäö éàäà,Áèð ãûçûë-ýöìöøäö ìÿãñÿä äöíéàäà.Î óúà ãàïûäà ÷îõ àë÷àãäûëàð,Õèäìÿòäÿ äàèìà çàëèì, úÿôàêàð.Áåëÿ àë÷àãëàðûí ÿëèíäÿ ãàëäû,Ýþð íåúÿ áàøûíû áÿëàéÿ ñàëäû:Ìöõòÿëèô åâëÿðäÿ ñàõëàíäû Ùÿñÿí,Äèäÿðýèí ñàëûíäû äîüìà åâèíäÿí.

159

Éîðóëóá áåëÿ áèð èøäÿí íÿùàéÿò,Äóñòàüà ñàëàðàã îëäóëàð ðàùÿò.Ùÿñÿí, î áèíÿâà, î éàçûã Ùÿñÿí,Ñîíñóç ÿçàá ÷ÿêäè, ãÿëáèíäÿ øèâÿí,Ýöí êå÷äè, àé êå÷äè ýÿëäè ùþêìäàð,Ùÿñÿíèí ùàëûíäàí îëäó õÿáÿðäàð.ßìð åòäè ùöçóðà ýÿëñèí î áàüáàí,Òÿÿññöô åéëÿéèá áó èøÿ ñóëòàí,Ùþêì åòäè à÷ñûíëàð òà õÿçèíÿíè,Ñàëñûíëàð îðàéà òÿêúÿ Ùÿñÿíè.Êþíëö íÿ èñòÿñÿ ýþòöðñöí äþâëÿò,Áÿëêÿ éàääàí ÷ûõà ÷ÿêäèéè çèëëÿò.Ýèðäè õÿçèíÿéÿ òÿê-òÿíùà Ùÿñÿí,Ùåéðÿòÿ äöøäö î áó õÿçèíÿäÿí.Áèðúÿ øåé àëñàéäû, þìðöíÿ áÿñäè,Ëàêèí äàø-ãàøëàðäàí òàìàùû êÿñäè.Ýþòöðäö èêè øåé àíúàã îðàäàí:Áèðè áàëòà èäè, áèðè äÿ Ãóð’àí.Áó õÿáÿð ÷àòäûãäà øàùà ãàëäû ìàò,×àüûðûá äàíëàäû, åòäè èëòèôàò.Äåäè: “Åé äèâàíÿ, áó ôöðñÿò áèð äÿ,ßëèíÿ äöøÿðìè ñÿíèí þìðöíäÿ?Ñîíðàëàð áó èøäÿí îëàðñàí ïåøìàí,Áèð ôàéäà ýÿòèðìÿç áó ñÿíÿ, èíàí.Ôöðñÿòè èòèðìÿç àüûëëûëàð áèë,Ãàéûò õÿçèíÿéÿ, ýþçëÿðèíè ñèë.Ãèéìÿòäÿ ÿí áþéöê áèð úÿâàùèð àë,Ýåäèá þç äÿðäèíèí ÿëàúûíà ãàë!”Øàùà òÿçèì åäèá ñþéëÿäè Ùÿñÿí:“Áóíëàðäàí þçýÿ øåé èñòÿìèðÿì ìÿí.Áàëòàéëà êÿñÿðÿì àüàúû ÿââÿë,Êè, îäóð ýÿòèðÿí áàøûìà ÿíýÿë.Äåéÿðÿì àíä è÷ñèí íÿñëèì Ãóð’àíà.Öìèä áàüëàìàñûí ùå÷ áèð ñóëòàíà...”Íÿ àðçó åòìèøäèì íîëäó íÿùàéÿò.Ãîé îíëàð ùàëûìäàí àëñûíëàð èáðÿò...

160

ÙÈÊÌßÒÈÍ ÔßÇÈËßÒÈ

Ãÿäèì áèð êèòàáäà âàðäûð áó õÿáÿð:Èðàíäà áèð ùÿêèì âàðìûø ìþ’òÿáÿð.Öìèäè éîõ èêÿí îíóí ñàáàùà,Áåëÿ áèð ñèôàðèø ýþíäÿðäè øàùà:Îíóí öçöéöíö áþéöê ùþêìäàð,ßí ìöäðèê àäàìà âåðñèí éàäèýàð.Øàù áó âÿñèééÿòè èúðà åäÿðêÿí,Åùòèéàò åäèðäè äèâàíÿëÿðäÿí.×öíêè ùÿð äþâëÿòëè, êàñûá, ùÿð ýÿäà,Þçöíö ÿí ìöäðèê áèëèð äöíéàäà.Íÿùàéÿò ùàìûíû ÷àüûðòäûðäû øàù,Îíëàðû ìÿòëÿáäÿí åéëÿäè àýàù.Äåäè: ö÷ ñóàëà èñòÿðÿì úàâàá,Êèì äàùà äöç äåñÿ îëñóí èíòèõàá.ßââÿë – ÿí õåéèðëè íÿäèð ìöõòÿñÿð?Òàìàùêàð îëàíëàð äåäèëÿð êè – çÿð.Ìöøàâèð îëàíëàð äåäèëÿð: õÿðàú,Òàúèðëÿð äåäèëÿð: øàäëûã âÿ ðÿâàú.Øàù äåäè: óçàãäûð áóíëàð ìÿòëÿáäÿí,Îðàäà áèð êàñûá äóðìóøäó, ùÿìÿíÑþéëÿäè: “Ùÿð øåéäÿí õåéèðëè – ùöíÿð.Ùöíÿðñèç ùå÷ áèð øåé îëìàç ìöéÿññÿð”.Øàù ãÿáóë åéëÿäè, ñîðóøäó éåíÿ:“Äöíéàäà ùÿð øåéäÿí éàõøû äåéèí, íÿ?”Éöêñÿëäè ìöõòÿëèô ñÿñëÿð ñàðàéäàí:“Øàùûí ðàçûëûüû... øàäëûã... ôèðàâàí”.Éåíÿ äÿ î ãîúà äåäè áó ñþçö:“Ùÿð øåéäÿí éàõøûäûð” éàõøûëûã þçö.×öíêè éàõøû ñèôÿò îëàðñà ñÿíäÿ,Àôÿðèí ñþéëÿéÿð äîñò äà, äöøìÿí äÿ”.Øàù äåäè: “ßí ëàçûì íÿäèð èíñàíà?Éåíÿ äÿ ÷îõ ôèêèð ÷ûõäû ìåéäàíà.Øàù èñÿ î øÿõñÿ åäèðäè äèããÿò,Äåäè: “ßí ëàçûìëû øåéäèð ùÿãèãÿò.Ùÿãèãÿò îëìàñà, îëìàç èíòèçàì,

161

Äöíéà ùÿãèãÿòëÿ äîëàíûð ìöäàì”.Øàù ãàëõûá ãîúàéà åéëÿäè òÿçèì,Öçöéö ùþðìÿòëÿ åéëÿäè òÿãäèì.ßìð åòäè ñàðàéäàí ýåòìÿñèí áèð àí,Êè, àëñûí ùÿð èøäÿ ìÿñëÿùÿò, îíäàí.Íÿùàéÿò îëäó î, øàùûí âÿçèðè,Þêÿíè äöçÿëòäè îíóí òÿäáèðè.Íÿ éàõøû îëàðäû ùÿð þëêÿäÿ àù,Îëàéäû áåëÿ áèð âÿçèð èëÿ øàù.Åé Ãöäñè, ùèêìÿòäÿí âàðñà õÿáÿðèí,Éàõøû àäàìëàðäà îëñóí íÿçÿðèí.Ìÿíà ýöëøÿíèíèí óñòàäû éåíÿ,Áåëÿ ýöëëÿð ñÿïäè þç ýöëøÿíèíÿ:Áèð çàìàí Øèðâàíäà áèð ÿìèð âàðäû,Çàùèðè-áàòèíè õîø ùþêìäàðäû.Âöúóäó ÿçèçäè, ùöììÿòè éöêñÿê,Ëàêèí õóäïÿñÿíääè, ùÿð çàìàí ýÿðÿêÙÿð èøäÿ ñàðàéäà îëàí àäàìëàð,Îíóí äåäèéèíè åäÿéäè òÿêðàð.ßêñèíÿ ÷ûõìàçäû îíóí áèð èíñàíÝåòäèêúÿ ãàëûðäû àüëûíà ùåéðàí.Ìÿñëÿùÿò çàìàíû áèð øÿõñè-ôàçèë,ßìèðèí ñþçöíö åéëÿéèá áàòèëÄåäè: “Ùÿãèãÿòè äàíìàéûíûç áèð,Î èø áàøãà úöðäöð, áåëÿ äåéèëäèð”.ßìèð ÷îõ ñþéëÿäè î åøèòäè àç,Äåäè êè, äöç ñþçö ðÿää åòìÿê îëìàç.Íÿùàéÿò ãûçûøûá ãûøãûðäû ÿìèð:“ßäÿáñèç, íÿ ùÿäëÿ åëÿäèí òÿùãèð?Óíóòäóí êè, ìÿíÿì áóðäà ùþêìðàí,Èúðà îëìàëûäûð âåðäèéèì ôÿðìàí!”Î ôàçèë ÿìèðÿ úàâàá âåðÿðÿê,Ñþéëÿäè: “Ùÿð øåéäÿ áèð äöçëöê ýÿðÿê.Äàíûøìà, åøèòìÿ, ýþðìÿ ÿìð åòñÿí,Áàüëàðàì äèë, ãóëàã, ýþçöìö ùÿìÿí.ßìð åòñÿí àíëàìà, ÿôâ åò ùþêìäàð,Áó èøäÿ ÿëèìäÿ äåéèë èõòèéàð”.

162

ßìèð äåäèéèíäÿí îëäó ïåøìàí,Ñîíðà äåäèêëÿðè âåðìÿäè çèéàí.Äöçëöêäÿí ãöäðÿòëè áèð äþâëÿò éîõäóð,Åé Ãöäñè, äöçëöêäÿ ñÿàäÿò ÷îõäóð.Äöç èø éîõëàíàðñà íÿ ãîðõóñó âàð,Äöøìÿí äÿ äöç èøè åéëÿìÿç èíêàð.Äåéÿê ùå÷ éîõëàíûø îëìàéàúàãäûð,Äöçëöê þçö ãÿëáÿ ìþùêÿì äàéàãäûð.

ÙÀÃÃ ÑÞÇ

Éàäûìäà äåéèëäèð íÿ âàõò âÿ êèìäÿí,Áåëÿ áèð ùåêàéÿò åøèòìèøÿì ìÿí:Áèð ýÿíú ïàäøàùûí áèð éàðû âàðäû,Ùöñíäÿ äöíéàíû ùåéðàí ãîéàðäû.Ïÿðè òÿê ýþçÿëäè î òàìàì-êàìàë,Øèðèí äàíûøàðäû î ùóðè-úàìàë.Ñà÷ûíäàí ýþçÿëëèê àëàðäû ñöíáöë,Öçöíöí îäóíäàí ðÿíý àëàðäû ýöë.Áèð ýåúÿ ïàäøàù åøèòäè õÿëâÿò,Áèð àðâàä î éàðà åäèðäè òþùìÿò –Äåéèðäè: “Íÿ îëäóí ùöñíöíÿ ùåéðàí?Òÿêúÿ áèð ùöñí èëÿ éàøàìàç èíñàí.Úàìàëûí íÿùàéÿò ùå÷ÿ åíÿúÿê,Ãàø êèìè äàðòûíìà, ãûâðûëìà ñà÷ òÿê”.Ýþçÿëè áó òÿíÿ ãûçàðòäû, áèðäÿí –Çöëôö òÿê ãûâðûëûá úàâàá âåðäè: “ÑÿíÉåðñèç òÿùãèð åòìÿ ùöñíö áó ãÿäÿð,Î ùàíñû äþâëÿòäèð ùöñíÿ áÿðàáÿð?Áóíäàí äà áþéöê áèð äÿëèë èñòÿðñÿí?Êè øàù ùàããûí éåðäÿ ñàéÿñè èêÿí,Îíóí ôÿðìàíûíà áàõàðêÿí úàùàí,Þçö äÿ ùöñíäÿí àëìàäà ôÿðìàí”.Ñþéëÿäè î àðâàä: “Åé ãàôèë ýþçÿë,Ùöñíöíëÿ áó ãÿäÿð ëîâüàëàíìà ýÿë.Äöíéàäà ñÿëòÿíÿò ÷îõ àë÷àã øåéäèð,

163

Ñàäÿ, øÿí éàøàìàã îíäàí ÷îõ øåéäèð.Øàù ãàôèë éàøàñà õàëãäàí, äþâëÿòäÿí,Çþâã àëñà àíúàã î åéøö-èøðÿòäÿí.Úèëîâó âåðñÿ î ñÿí òÿê ýþçÿëÿ,Äþâëÿòèí ÿñàñû âåðèëÿð éåëÿ...Ëàêèí øàù õàëãûíà áàõàðñà òàìàìÉåäèéè øèò îëàð, ãîõóñó ùàðàì.Áåëÿ øàù ýþçÿëäÿí ýþçëÿìÿç ôÿðìàí,Ùå÷ îíó ýþðìÿéÿ òàïìàçñàí èìêàí.ßñë øàù ýþñòÿðèá õàëãà ÿäàëÿò,Êÿíäëèäÿí äàùà ÷îõ ÷ÿêÿð ÿçèééÿò”.Áó ñþçö åøèòúÿê úàâàí ùþêìäàð,Öðÿéè òèòðÿéèá îëäó áèãÿðàð.Äèëè ñþç òóòìàäû, úèéÿðè éàíäû,Áèð çàìàí øÿêèë òÿê úàíñûç äàéàíäû.Äåäè þç-þçöíÿ: “Êèøèäèð àäûí,Ñÿíÿ éîë ýþñòÿðèð àììà áèð ãàäûí”.

ÊÎÐ

Áèðèíèí ÷îõ àüûð êå÷èðäè ýöíö,Èñòÿäè à÷ûëñûí èøèí äöéöíö.Áèð àç ïóë ýþòöðäö, êö÷ÿäÿ ùàìàí,Êîðëàðû ÷àüûðäû êè, âåðñèí åùñàí.Êîðëàðäàí áàøãà áèð ýþçëö ýÿëÿðÿê,Òÿêèäëÿ î äà ÷îõ èñòÿäè êþìÿê.Äåäè îíà: “Óòàí, àç äèë à÷ äèëÿí,Ïóëó êîð îëàíà âåðÿúÿéÿì ìÿí.Ñÿí êè, êîð äåéèëñÿí íÿäèð áó òÿëÿá?Ðÿää îë, ìàíå îëìà, àðñûç, áèÿäÿá!”Áèð àëèì êå÷èðäè áó äÿì êö÷ÿäÿí,Ñþùáÿòè åøèäèá äàéàíäû, áèðäÿí.Ýöëÿðÿê ñþéëÿäè: “Åé àëè ìÿãàì,Êîðëàðäàí äàùà ÷îõ êîðäóð áó àäàì.ßýÿð îëìàñàéäû î êîð, àüëû êÿì,Ñÿíäÿí éîõ, èñòÿðäè ÿëèíäÿí êÿðÿì”.

164

ÌßËÀÌßÒ ßËÀÌßÒÈ

×îõ ýþçÿë ùåêàéÿò éàäûìà äöøäö,Áÿëêÿ áèð øèêàéÿò éàäûìà äöøäö:Áèð ôÿãèð ýÿëÿðÿê éöç àùö çàðà,Øèêàéÿò åäÿðÿê áèð ùþêìäàðàÄåäè êè, áó êÿíääÿ âàð áèð áîñòàíûì,Îíóíëà äîëàíûð áó õàíûìàíûì.Ãîíøóíóí úàìûøû ýèðèá áîñòàíà,Îíó àéàãëàäûá åäèá âèðàíà.Ùàêèìñÿ äàíëàéûá éàçûã êèøèíè,Äåäè: “Ñÿí òóòàéäûí ìþùêÿì èøèíè.Ñÿí ùàñàð ÷ÿêìÿäèí áîñòàíà íÿäÿí?Òèêàíëà þðòìÿäèí ùàñàðûíû ñÿí”.Äåäè êè, úàìûøà áóíëàð íÿ åäÿð,Ùàñàð, òèêàí, îíà åäÿðìè ÿñÿð?Äûðíàüû, áóéíóçó ìþùêÿìäèð îíóí,Çóðó ÷îõ, øöóðó ÷îõ êÿìäèð îíóí,Äàüûäàð þíöíÿ íÿ ÷ûõñà ùàìàí,Þçöíÿ éîë à÷àð î êþíàç ùåéâàí.Ãöäñè ìÿí ùåéðÿòÿì êè, ùÿð áèøöóð,Ùÿð øåéäÿ èøëÿäèð êþíàçëûãëà çóð.Ñîõóëóð, þíöíÿ ÷ûõñà åâ, áîñòàí,Òàïäàéûá åéëÿéèð éåð èëÿ éåêñàí.Äèíäèðñÿí äåéèð êè, ãîðõàí äåéèëÿì,Éÿíè êè, úàìûøàì, èíñàí äåéèëÿì.

ÃÀÐÛ Âß ÙÀÐÓÍ

Áàüäàääà áèð ãàðû éàøàðäû êöñêöí,Òàëåéè þìðöòÿê çàâàëëû, äöøêöí.Ùàðóí ñàðàéûíà éàõûí éàøàðäû,Âèðàíÿ ãàëàí áèð äàõìàñû âàðäû.Ñàðàé ýåíèøëÿíèá äöçÿëÿí çàìàí,Ëàçûìäû ñþêöëñöí áó åâ äÿ, ùàìàí –Ãàðûéà íÿ ãÿäÿð ÿâÿç âåðäèëÿð,

165

Î äåäè: “Äàùà ÷îõ ãèéìÿòÿ äÿéÿð”.Äàùà îí ìèí ãûçûë âåðäèëÿð àçû,Éåíÿ äÿ ðÿää åäèá ãàëìàäû ðàçû.Ùÿð éàíäàí äåäèëÿð: “Äÿëèñÿí, íÿñÿí,Ýåòìèðñÿí áó ó÷óã áîø âèðàíÿäÿí”.Äåäè: “Ìÿí äÿëèéÿì, áÿñ Ùàðóí íèéÿ,Áåëÿ ÷îõ ïóë âåðèð áó âèðàíÿéÿ?”Åé Ãöäñè, äþâëÿò áèð ïÿðäÿäèð, èíàí,Îíóíëà þðòöëöð úèíàéÿò, íþãñàí.Áèð ìÿñÿë äåäèëÿð äþâëÿòÿ áàüëû,Ùàðóíóí íþãñàíû, ãàäûíûí àüëû.

ÓØÀà Âß ÝÖÍßØ

Äîüóëäó ãàðàíëûã áèð åâäÿ óøàã,Îðäàúà óñòàääàí î äÿðñ àëàðàãØàìäàí áàøãà èøûã ýþðìÿäè áèð àí,Ýöíÿøè ýþðìÿéÿ îëìàäû èìêàí.Óñòàäû íÿ ãÿäÿð äåäèñÿ òÿêðàð,Äöíéàäà èøûãëû, íóðëó ýöíÿø âàð.Óøàã äà èíàäëà äåäè óñòàäà:“Øàìäàí èøûãëû øåé éîõäóð äöíéàäà”.Áèð ýöí ñÿùÿð åâäÿí ÷ûõàðêÿí óøàã,Ýöíÿøè ýþðäöêäÿ èíàíäû àíúàã...

ÉÅÐÑÈÇ ÌÈÍÍßÒ ÃÎÉÌÀÃ

Åøèòäèì ïóë âåðèá òÿáèáè ñÿùÿð,Áèð õÿñòÿ öñòöíÿ äÿ’âÿò åòäèëÿð.Õÿñòÿíèí ãöââÿòè ýåòìèøäè òàìàì,Ùÿðàðÿò è÷èíäÿ éàíûðäû ìöäàì.Ãöðóðëà ñîðóøäó îíäàí êåô, ÿùâàë,Õÿñòÿéÿ âåðäè î áèð íå÷ÿ ñóàë.Íÿùàéÿò, ýóéà êè, î òàïäû äÿðäè,Õÿñòÿäÿí ãàí àëìàã ÿìðèíè âåðäè.

166

Õÿñòÿíèí ãîëóíäàí àëûíäûãäà ãàí,Ãàíûéëà áÿðàáÿð àõûá ýåòäè úàí.Ãîðõóéëà, òÿøâèøëÿ îëñà äà ùÿêèì,Äåéèðäè: “Íÿ éàõøû îëäó òÿäáèðèì.Íÿ éàõøû ãàí àëäûã äèíúÿëäè áÿäÿí,Ãóðòàðäûã õÿñòÿíè áó àüûð äÿðääÿí”.Áèçèì äÿ ÿñðäÿ áåëÿäèð ÿéàí,Äþøöíÿ äþéöðëÿð ùÿð àëàíäà úàí.Ùÿð êÿñèí áèð èøè äöøñÿ ÿëèíÿ,Ïîçàðàã î èøè þéöíÿð éåíÿ.Áó úöð ìèííÿò ãîéóá, úàí àëìàã, ùÿìÿíÉàõøûäûð éåíÿ áîø âÿäÿ âåðìÿêäÿí.Äåéèðëÿð: áèð êÿñäÿí åäÿíäÿ õàùèø,Äöçÿëòñèí áèðèíÿ áèð ÿìÿë, áèð èø.ßçÿëäÿí äöçöíö ñþéëÿðäè î êÿñ,Êè öìèä îëìàéûí ñèç ìÿíÿ ÿáÿñ.Åëÿ áó ñèçÿ ÷îõ ùþðìÿòäèð êè, ìÿí,Àâàðà ãîéìóðàì þç èøèíèçäÿíÅé Ãöäñè, áóðàõìà äöçëöéö ñÿí äÿ,Ùþðìÿòñèç îëàðñàí éàëàí äåéÿíäÿ.

ÒÖËÊÖ Âß ÃÎÉÓÍ

Éàçûëûá áèð ìàðàãëû äàñòàíäà:Âàðäû áèð òöëêö áèð áèéàáàíäà.Î äà çàùèä êèìèéäè ýóøÿíèøèí,Ýþçö àú, ùèéëÿýÿð, äÿúÿë, õóäáèí.Áèð ýöí îëäó àúûíäàí àâàðÿ,Àúëûüà òàïìàäû î áèð ÷àðÿ.Áàø àëûá ýÿçäè ÷þë-áèéàáàíû,Éåì ö÷öí àõòàðûðäû ùÿð éàíû.Ýþðäö ÷þëäÿ ùÿâÿñëÿ áèïÿðâà,Áèð ãîéóí îòëàéûð òÿêö òÿíùà.Áèð îíà áàõäû, áèð äÿ ãöââÿòèíÿ,Ýþðäö èøëÿð éàìàí äöøöá ÷ÿòèíÿ.Ýöúö ÷àòìàç êè, áèòèðÿ èøèíè,

167

Ãûúûäûá ùèðñ èëÿ îíà äèøèíè.Äåäè: “Åé úàíû áÿðê, ãóéðóüó áîø,Áåëÿ áèð çöëì ýåòìÿç Àëëàùà õîø.Áó ÿðàçè ìÿíèì áàáàìäàíäûð,Ñÿíäÿ áó íÿ öðÿê, íÿ âèúäàíäûð,Êè, åäèðñÿí áó éåðëÿðè âèðàí?Êèðÿñèí âåðìÿñÿí, äöøÿð áèë, ãàí”.Áó àúû ñþçëÿðè åøèòäè ãîéóí,×àðÿñè ãàëìàéûá ÿëèíäÿ îíóí.Äåäè: “Éîõäóð ñÿíÿ èíàìûì áèë,Îëà áèëìÿç, áó éåð ñÿíèíêè äåéèë.Ñàùèá îëìàç áèçèì áó ñÿùðàäà,Ìÿí êèìè ìèí ãîéóí ýÿçèð áóðàäà”.Ñþéëÿäè òöëêö: “Øàùèäèì âàðäûð,Ùÿããè îíëàð áèëèð áó àøêàðäûð.Áó ñþçö ùàìû åéëÿéÿð òÿñäèã,Èñòÿñÿí êè, áó ñþç îëà òÿùãèã,Íåéëÿéèì ñàáèò îëñà áó ÿùâàë?”Äåäè: “Îëñóí ñÿíÿ áó ãàíûì ùÿëàë”.Òöëêö ýåòäè, ãîéóí éàçûã, ìèñêèí,Ýÿëèá åâäÿ îòóðäó ÷îõ ãÿìýèí.Àüàíûí áèð áþéöê èòè âàð èäè,Áèð ùöúóìäà ïÿëÿíýè éûðòàðäû.“Ýàù îëàðäû ÷îáàí èëÿ ùÿìäÿì,Åâè äÿ ýþçëÿéÿðäè î ùÿð äÿì.Îíà íÿãë åòäè ìàúÿðàíû ãîéóí,Ùèðñè úîøäó áó ìàúÿðàéÿ îíóí.Äåäè: “Òöëêö êÿëÿê ãóðóá áèð áàõ,Äîñòóíóí ãàíûíà ñóñóð àõìàã.Î ãîéóíëà ýåäèá îðà ÷àòäû,Áèð ÷óõóð ãàçäû, ýèçëÿíèá éàòäû.Äåäè: “Ýåò, îòëà, ãîðõìà, àðõàéûí îë,Òöëêö øàùèä ýÿòèðñÿ åòìÿ ãÿáóë.Àíä ö÷öí éàíûìà ýÿòèð îíó ñÿí,Ñîíðà ýþð íåéëÿðÿì î øàùèäÿ ìÿí?!Èò êè, ýèçëÿíäè ãàçäûüû éåðäÿ,Ñèçÿ ãîé òöëêöäÿí äåéèì áèð äÿ.

168

Þçöíö òöëêö ÷þëëÿðÿ âóðäó,Ãîúà áèð ãóðäà ðàñòëàøûá äóðäó.Ýåòäè, ùþðìÿòëÿ î ñàëàì åòäè,Îíà ÷îõ èççÿò, åùòèðàì åòäè.Äåäè: “Åé âÿùøèëÿð ÿìèðè, ñÿíÿ,Âåðèðÿì ìóøòóëóã, ìÿíè äèíëÿ!Ýþðìöøÿì áèð ãîéóí ñÿôåù, íàäàíÁàéðàìûí ëàï è÷èíäÿäèð ãóðáàí”.Ñþéëÿäè ìàúÿðàíû òöëêö òàìàì,Ãóðäà ýÿëäè ôÿðÿùëè áèð èëùàì.Äåäè: “Ùàããû äàíàììàðûã ùå÷ áèç,Äåäèéèí éåð ñèçèíêèäèð øÿêñèç”.Áåëÿ øàùèä òàïûëäû ÷îõ “àäèë”,Ìöääÿè ùÿð íÿ ñþéëÿñÿ ãàèë.Ìöõòÿñÿð ãàí è÷ÿí èêè ãÿääàð,Ýöëöøöá âåðäèëÿð ùöúóìà ãÿðàð.Åëÿ êè, îëäóëàð îðà âàðèä,Äåäè òöëêö: “Áóäóð áó äà øàùèä.Ùÿð ñþçö äîüðóäóð, ùÿãèãÿòäèð,Ìÿãñÿäè äöíéàäà ÿäàëÿòäèð.Íåúÿ îëìàã áó ùþêìÿ íàðàçû,Þçö ùÿì øàùèä, ùÿì äÿ êè, ãàçè”.Äåäè: “Éîõ, éîõ, áó ñþç ãÿáóë îëìàç,Ìöääÿà ñàáèò îëìàëû áèð àç.Òàíûðàì ãóðäó, èñòÿéèð àëà úàí,Øÿð’è-ùàããû î òàïäàéàð ùÿð àí.Ñàùèáèì éîõñà äà éàíûìäà ìÿíèì,Áèð îúàã âàð éàõûíäà õåéëè ãÿäèì.Ýåäÿðÿê àíä è÷èí îíà, äÿðùàë,Ãàíûì îëñóí ñèçÿ î àíäà ùàëàë”.Ãóðä äåäè: “Ñÿíÿòèìäèð àíä è÷ìÿê,Ãîðõó îëìàç, òÿìèçñÿ ùÿð áèð öðÿê”.Äåäè òöëêö: “Ìÿíèì äÿ ãîðõóì éîõ,È÷ìèøÿì áþéëÿ àíäëàðû ìÿí ÷îõ”.Ñþçëÿøèá ýåòäèëÿð îúàüà ñàðû,Éîë ùÿëÿ îëìàìûøäû îðäà éàðû.Òöëêö áàõäû îúàüà ùåéðÿòëÿ,

169

Öðÿéè âóðäó áèð ÿëàìÿòëÿ.Ýþðäö áèð ýþç ïàðûëäàéûð àëòäà,Ñàíêè áèð øàì éàíûð î çöëìàòäà.Äåäè ãóðäà: “Îúàüà àíä è÷ìÿê,Áèçèì ÿúäàäà îëìàìûø ìÿñëÿê.Àòàì àíä è÷äè, äöøäö áÿíäÿ ùàìàí,Îâ÷ó ñîéäó äÿðèñèíè íàëàí.Àíàì àíä è÷äè éåääè èë éàòäû,Éåääè èë äÿðäÿ, ãöññÿéÿ áàòäû.Èíäè ìÿí ãîðõóðàì áó àíääàí ÷îõ,Þçöí àíä è÷, ñÿíèí êè, ãîðõóí éîõ”.Ãóðä äåäè: “Ùèéëÿíè áóðàõ, òöëêö,Ýöú îëàí éåðäÿ ùèéëÿëÿð áèë êè,Áîø îëàð, ãîðõìóðàì îúàãëàðäàí,Òöëêöëÿð ãîðõóéà äöøÿð ùÿð àí”.Ãóðä ÿë àòúàã îúàüà, èò ÷ûõäû,Ùóëãóìóíäàí éàïûøäû áÿðê ñûõäû.Òöëêö ýþðúÿê ÿêèëäè òåç àðàäàí,Ãûøãûðûá ãóðäà ñþéëÿäè: “Íàäàí,Äåìÿäèì áóðäà ýèçëè ùèêìÿò âàð,Áó îúàãäà éÿãèí áèð èëëÿò âàð?!”

ÕßÉÀËÛÍ Ó×ÓØÓ

×îõ ýÿçìèøÿì ìÿí ñÿéàùÿò åäÿðÿê,Ðóñèéàäàí – Ëÿùèñòàíà* ýåäÿðÿê,Áèð íå÷ÿ àé Âàðøàâàäà ãàëìûøàì,Ùÿð úöð åéøè-èøðÿòäÿí êàì àëìûøàì.×îõ àäàìëà òàíûø îëäóì: ìþ’òÿáÿðÙÿâÿñ ÿùëè, ùÿð áèð èøäÿí áèõÿáÿð –Øÿõñëÿðëÿ ìÿúëèñëÿðäÿ îòóðäóì,Ùÿð ìÿäÿíè úÿìèééÿòÿ áàø âóðäóì.Áó äèéàðûí ñàëàðû ÷îõ òÿäáèðëè,Øàùûí éàõûí íàèáè áèð ÿìèðäè.

170

__________* Ë ÿ ù è ñ ò à í – Ïîëøà

Ïàñêåâè÷! Áó àääà áþéöê øþùðÿò âàðÞç àäûéëà ìÿøùóð îëìóø áó ñàëàð.Î ùÿð ýåúÿ øÿí ìÿúëèñëÿð ãóðàðäû,Áó ìÿúëèñäÿ ùÿð êÿñÿ áèð ÿø âàðäû.Ýþðöíöðäö ùÿð ýþçÿë áèð õîø ðÿíýëÿ,Úèëâÿëÿíèá äóðóðäó ìèí áÿçÿêëÿ.Ðóù âåðèðäè î ýöëøÿíèí ùÿð ýöëö,Ùÿð áèð ýöëöí éàíûíäà þç áöëáöëö.Ùÿð äèëáÿð áèð îäëó áàõûø, áèð íàçëà,Àøèãèíè àðàéûðäû íèéàçëà.Ðàì îëóá ùÿð âÿùøè àùó àøêàð –Èñòÿéèð áèð îâ÷ó åòñèí î øèêàð.Éåð åòäèêúÿ úàìàë ýþçäÿ, êþíöëäÿ,Ùàëäàí-ùàëà äöøöðäö áó êþíöë äÿ.Öðÿê ÷àëìàã ñåâýèëèéÿ àäÿòäèð,Ìÿùÿááÿòäÿí ñþùáÿò – áàøãà ñþùáÿòäèð...Ýþçÿëëèêäÿ îíëàðà ÷àòàí îëìàç,Ëàêèí îðäà åøãÿ ãèéìÿò ãîéóëìàç.Áó øÿùÿðèí áàüû úÿííÿò áàüûäûð,Ùÿð ýþðöøäÿ ÿëÿìëÿðè äàüûäûð.Ùÿð ýþçÿëëèê áó øÿùÿðäÿ îëìóø úÿì,Áó éåðëÿðèí òÿñâèðèíäÿ àúèçÿì.Òÿðèô åòìÿê ìöìêöí äåéèë ñþç èëÿ,Ýþðìÿê ëàçûì áó øÿùÿðè ýþç èëÿ.Ìÿí áèð ýåúÿ õÿñòÿëÿíäèì, ãÿôëÿòÿí,Åâäÿ ãàëûá, óçàã äöøäöì ìÿúëèñäÿí.Õÿéàë îëúàã ùÿìäÿìèì þç áàøûìäà,Ñàêèò îëäó ùÿð áèð èøäÿí áàøûì äà.Íÿ àëÿìäèð, áÿù, áó õÿéàë àëÿìè!Íÿ ýþçÿëäèð õÿéàëûí áó õîø äÿìè!Äåäèì õîôëó, õÿéàëûìà: “Ýÿë äèëÿ,Áó ýåúÿíè êå÷èðèì ãîé ñÿíèíëÿ”.Äåäè: “Êèìäèð ìÿíäÿí éàõøû ñÿíÿ éàð?Ñÿíñÿ ìÿíÿ åòìÿéèðñÿí å’òèáàð”.Äåäèì: “Íåúÿ ìÿí ñÿíèíëÿ äîñò îëóì?”Äåäè: “Áóäóð, ùàããà ýåäÿí äöç éîëóì.

171

Áàäÿìè è÷, ìÿñò îë, ýåòñèí äÿðäö ãÿì,Þíöíäÿ øàì éàíäûð, ÿëÿ àë ãÿëÿì.À÷ûã äåéèì ùÿð ôèêðèìè, ãóëàã àñ!Áèë êè, âàðäûð ùÿð øàäëûüà áèð ÿñàñ.ßââÿë äåéèì ñÿíÿ óúà åâëÿðäÿí,Äöçäöð, îíëàð äöçÿëìèø àü ìÿðìÿðäÿí.Òèêèëèð ÷îõ çÿùìÿòëÿ ùÿð èìàðÿò,Áèëèíìÿç î êèìÿ ÷àòàð íÿùàéÿò.Ýÿë ìÿúëèñäÿí âÿ ñÿðâÿòäÿí äàíûøàã,Áÿçÿê, ÷àëüû, ñÿàäÿòäÿí äàíûøàã.Õîøäóð ìÿúëèñ, íÿüìÿ, øàäëûã ùÿð çàìàí,Áóíëàð ãîéìàç öðÿê îëñóí ïÿðèøàí.Ëàêèí îëñà ìÿúëèñ÷èëèê áèð àäÿò,Áîøäóð îíà ÷ÿêèëÿí ùÿð ìÿøÿããÿò.Áó íàçÿíèí, ïÿðè öçëö ùÿð íèýàð,Øèðèí äèëëè, õîø ñþùáÿòëè, íàçëû éàð.Èøÿ ñàëûá ìèíáèð êÿëÿê, ùèéëÿíè,Ìÿùâ åäÿðëÿð îíëàðà ìåéë åäÿíè.Úàíàí äåéèë, úàíà äÿðääèð ùÿð àôÿò,Îíëàðäà éîõ ìåùðèáàíëûã, ñÿäàãÿò.Áóíúà áÿçÿê, çèíÿò, äåéèë íþãñàíñûç,Ùÿð êÿñ îíó äàøûìàäû ùÿéÿúàíñûç.Ùÿð íÿ ãÿäÿð êàìèë îëñà, êÿñðè âàð,Ëàï éàõøûíû ïèñ ñþéëÿéÿð äöøìÿíëÿð.Õîø ýåéèíìèø, õîø áÿçÿíìèø, õîø ýöëÿí,Äîñòëàð ýþðäöì äèëäÿ òåç-òåç “úàí” äåéÿí.Öçäÿ ñàíêè ñÿäàãÿò âàð ãàíûíäà,Ôèêðè èñÿ þç õåéðèíèí éàíûíäà.Öçäÿ äåéèð: “Äîñòàì ñÿíÿ öðÿêäÿí”,Ùÿãèãÿòäÿ îëóð ñÿíÿ î äöøìÿí.Éöç ùèéëÿéÿ ÿë àòûá áèð îâ÷ó òÿê,Òîðà ñàëûð ñÿíè, ãàôèë åäÿðÿê.Èíäè þçöí èíñàô èëÿ éàõøû áàõ,Éàõøûäûðìû áåëÿ ãàôèë éàøàìàã?Áó äà ùàìàí åéø-èøðÿòäèð, àé ôèëàí,Øöóðóíó àëûá åòäè ñÿðýÿðäàí”.

172

Ìÿí åøèòúÿê áó êÿëàìû ÷ÿêäèì àù,Äåäèì: “Íåúÿ ýþð ùÿéàòûì êå÷äè, àù!Ìÿíè éóðääàí àéðû ñàëäû áó ñÿôÿð,Äîñòëàðûìäàí ãàëäûì íåúÿ áèõÿáÿð!– Ìÿí Ôèðÿíýÿ áèð ñÿéàùÿò åéëÿéèì,Åëìö ôÿíäÿí êÿñáè-ëÿççÿò åéëÿéèì,Äåéÿ, äöøäöì áîø õÿéàëà ìÿí àìàí,Äÿìèð çÿðëÿ þðòöëöáìöø, íÿ éàìàí!”Áó ôèêðèì úîøäóðäó ÷îõ õÿéàëû,×îõ òöíä îëäó, äÿéèøèëäè ÿùâàëû.Ñþéëÿäè: “Åé ñþçö, èøè áîø, íàäàí,Äÿðäÿ äöøöá äÿðìàíûíû òàïìàéàí.Ùÿð èôðàòäàí ìÿí’ åòìèøÿì ñÿíè ìÿí,Àøäûí íèéÿ ùöäóäóíó áåëÿ ñÿí?Ùàããû òàíû, îíà åéëÿ ðèàéÿò,Áó ñÿôÿðäÿí ýÿë ùå÷ åòìÿ øèêàéÿò.Ñÿôÿð ñÿíÿ òàíûäûð áó äöíéàíû,Þéðÿäèð î ñÿíÿ åëìè, öðôàíû.Éàäûíäàìû Ðóì åëèíäÿ, Èðàíäà,Áèð äöøêöíëöê ýþðìöøäöí ùÿð èíñàíäà.Õÿáÿðñèçäè îíëàð áöòöí àëÿìäÿí,Éàáàí÷ûéäû îíëàðà ùÿð åëìö ôÿí.Äöøöíöðäö òÿê þçöíö ùÿð áèðè,Îëìóøäó þç òàìàùûíûí ÿñèðè.Ôÿõð åäèðäè ùÿð êÿñ âàðëà, íÿñÿáëÿ,Èøè éîõäó òÿùñèë èëÿ, ÿäÿáëÿ.Áèð ìÿãñÿääè äþâëÿò éûüìàã ùÿð êÿñÿ,Î äþâëÿòè ñÿðô åòñèí áîø ùÿâÿñÿ.Àõòàðûá áèð ìÿíñÿá òàïñûí þçöíÿ,Çîðëà õàëãû òàáå åòñèí ñþçöíÿ.Äÿì âóðàðàã îíëàð ùÿñÿá-íÿñÿáäÿí,Êÿíàðäûëàð ùÿð áèð ùöíÿð, ÿäÿáäÿí.Éàäûíäàìû î çàìàí áó ñþùáÿòëÿð,Öðÿéèíÿ ñàëûðäû ìèí ãÿì, êÿäÿð.Áóíà ýþðÿ ñÿí åéëÿäèí ñÿéàùÿò,Áÿëêÿ áèð àç ãÿëáèí îëà ôÿðàãÿò.

173

Äàðûõäû áÿñ áóðäà íèéÿ öðÿéèí?Áàøãà áèð éåð îëìóø èíäè äèëÿéèí.Ïÿðèøàíëûã ãîéìàç ñÿí êàì àëàñàí,Áèð éåðäÿ ñÿí äóðóá ðàùÿò ãàëàñàí.Àðòûã ñÿíèí þìðöí êå÷ìèø ùÿäÿðÿ,×îõ äîëàíäûí áó àëÿìäÿ äàü, äÿðÿ.Ùÿð òàéôàéëà åëÿäèí ñÿí ÷îõ ñþùáÿò,Àëäûüûí íÿ îëäó áóíäàí, íÿùàéÿò?Ãÿôëÿò è÷ðÿ óéóìóøäóð êàìàëûí,Àéûëìàäûí. Áàõ èíäè äÿ õÿéàëûì –×îõ ìÿíàëàð ìÿíÿ èçùàð åéëÿäè,Éàòìûø èäèì, ñàíêè áèäàð åéëÿäè.Äåäèì: “Ñÿí åé ìàéàñûçëàð ìàéàñû,Ìöôëèñëÿðèí ñÿíñÿí äÿðäÿ äàâàñû.Ñàéÿíäÿ ÷îõ äÿðäÿ ÿëàú òàïûëàð,Òÿõòö òàúñûç øàùà äþíÿð ýÿäàëàð.Ìÿíñÿáèíäÿí ìÿñò îëàíû ñÿí ùàìàí,Àéûëäàðñàí ìÿíàñûç áîø õöëéàäàí.Êèì þçöíö éöêñÿê áèëñÿ ùÿð êÿñäÿí,Þç ùÿääèíè ãàíäûðàðñàí îíà ñÿí.Áèð éîë ýþñòÿð ìÿíÿ, îëäóì áè÷àðÿ,Áó äöíéàäà èñòÿêñèç áèð àâàðà.Ñþéëÿ, íÿ úöð ìÿí äÿ ÷àòûì ìóðàäà,Íÿ èø èëÿ ìÿøüóë îëóì äöíéàäà?Íÿ åòìÿëè êè, àñóäÿ îëóì ìÿí,Èñëàì èëÿ Ôèðÿíý ÷ÿêèøìÿñèíäÿí.Ñþéëÿ, âàðìû áó äöíéàäà áèð ìÿêàí,Êè, îðàäà öðÿê îëñóí êàìðàí?Áóðäà õÿéàë àéðûúà áèð ñóðÿòëÿ,Ìÿíè ùàëäàí-ùàëà ñàëäû ñöð’ÿòëÿ.Òàì óíóòäóì âàðëûüûìû ìÿí áó äÿì,Áèëìÿäèì êè, ùàðàäàéàì, ìÿí êèìÿì?×îõ ãÿðèáÿ ùàëà äöøäöì, íàýàùàí,Ýþçëÿðèìäÿ úèëâÿëÿíäè áèð ìÿêàí.Áÿù, íÿ ýöëøÿí, áÿù, íÿ ÿëâàí ìÿíçÿðÿ!Áèð éàð êèìè áÿçÿíìèøäè äàü, äÿðÿ.

174

Øûðûëòûéëà àõàð ùÿð éàí ÷åøìÿëÿð,Ñóëàðäà ýöë, ýþç éàøû òÿê ÿêñ åäÿð.ßëâàí ïàëòàð ýåéìèø íåúÿ áó äèéàð,Ñÿô-ñÿô äóðóá áàõ ìåéâÿëè àüàúëàð.Èêè éàíäàí ÷àé àõìàäà ñöð’ÿòëÿ,Àä ãàçàíìûø áó éåð áþéöê íåìÿòëÿ.Éöêñÿê áèð äàü ãàðøûñûíäà ýóð äÿíèç,Ùÿð èêèñè ëÿççÿò âåðèð, øöáùÿñèç.Äàü áàøûíäà ãàð àüàðûð ùÿð çàìàí,Ãöëëÿñèíäÿ ñîéóã ùàâà áèàìàí.Ãàðøûñûíäà ýöíÿø áåëÿ áàø ÿéèð,Ñàéÿñèíäÿ áèð àëÿìÿ âåðìèø éåð.Ãàðà ðÿíýëè äÿíèçìèäèð, áó, áèð àìàí,Éà äà éåðäÿ âàðäûð áàøãà àñèìàí.Îðäà ýÿçÿí ýÿìèäÿ âàð áèð úÿëàë,Ñàíêè ýþéäÿ ýÿçèð àéäûí áèð ùèëàë.Ýóð ÷àéëàðûí àðàñûíäà àøèêàð,×îõ ñÿôàëû éåðäÿ ýþçÿë áèð êÿíä âàð.Áàüû, úÿííÿò áàüûíûí áèð êÿíàðû,Ýþç éàøû òÿê äóðó àõûð ñóëàðû.Áöëáöëëÿðè úÿù-úÿù âóðóð áèãÿðàð,Ùàâàñûíäà áó éåðèí ýöë ÿòðè âàð.Åâëÿðè, áàõ éàøûëëûüà áöðöíöð,Ñàíêè ýþéäÿ íóðëó óëäóç ýþðöíöð.Ùÿð òÿðÿôè éàøûë, ñàðû ðÿíýëè ýÿðä,Áèðëÿøìèøäèð ñàíêè ãûçûë, ëàúèâÿðä.×þëäÿ ñöðö ýÿçäèðèð áàõ ùÿð ÷îáàí,Íåéëÿðèíäÿ áèð ñÿäà âàð ðóù à÷àí.Èøñèç ãàëìàç íÿ êè ãàäûí êèøè âàð,Áó éåðäÿ, áàõ, ùÿð êÿñèí þç èøè âàð.Áóðàäà êèí, ùÿñÿä áèëìÿç áèð èíñàí,Ãàðäàø êèìè áèð-áèðèíÿ ìåùðèáàí.Àéðûúà áèð åâ ýþðäöì àðõ áàøûíäà,Áèð äîüìàëûã âàð èäè ùÿð äàøûíäà.×îõ äà ýþçÿë äåéèëäè î èìàðÿò,Ñàðàéäàí ÷îõ îíäà âàðäû øÿðàôÿò.

175

ßòðàôûíäà ýöëëÿð à÷ìûø ýöëøÿíäè,Áó åâèí ùÿð ìÿíçÿðÿñè ÷îõ øÿíäè.Ùÿéÿòèíäÿ ùîâóç, þíö õèéàáàí,Áèð òÿðÿôäÿ áàüû âàðäû, àë-ÿëâàí.Ýþðäöì êè, ÷îõ úÿëàëëûäûð áó áèíà,Äåäèì áóðäà ýÿðÿê îëñóí êÿíäõóäà.Ñîíðà òàíûø îëìàã ö÷öí ÿùâàëëà,Ìÿí áó åâÿ äàõèë îëäóì õÿéàëëà.Åâ ñàùèáè åâäÿ èäè, ñöáù èêÿí,Îòàüûíäà éàòìûø èäè õåéëè øÿí.Éàíûíäàúà þç ãàäûíû øàäèìàí,Áèð áÿäÿíäÿ áèðè ðóùäó, áèðè úàí.Ñîíðà ãÿùâÿ-ñöä è÷äèëÿð êÿäÿðñèç,Þìöðëÿðè êå÷èðäè õîø, õÿòÿðñèç.Ñþùáÿò åäèá ýöëöðäöëÿð àíáààí,Ùÿð ñþçëÿðè õîøäó, ýþçÿë, ìåùðèáàí.Êèøè ñàäÿ ïàëòàð ýåéèá òåç äóðäó,Ýÿëèá áàøãà áèð îòàãäà îòóðäó.Áó îòàãäà õåéëè êèòàá âàð èäè,Ùÿð ñóàëà îðäà úàâàá âàð èäè.Èñëàìûí âÿ Ôèðÿíýèí ùÿð ÿõáàðû,Ñöëùöí, ùÿì äÿ äàâàíûí ùÿð ÿñðàðû.Çàùèðäÿ áèð ýóøÿíèøèí ýþðöíÿð,Ëàêèí âåðÿð Ùèíä, Ðóì, ×èíäÿí î õÿáÿð.Ýàù îõóðäó êèòàáëàðû õîø ñÿñëÿ,Ýàù äà ÿñÿð éàçàðäû ìèí ùÿâÿñëÿ.Íå÷ÿ ñààò áåëÿ ìÿøüóë îëàðàã,Ñîíðà åòäè áàøãà èøÿ î ìàðàã.Ýÿëèá òàïäû îíó íå÷ÿ ùÿìäÿìè,Ñþùáÿòèíèí âàðäû áàøãà àëÿìè.Êÿíäõóäàéà, õÿëãÿ î õîø íèééÿòëÿ,×îõ õåéèðëè ñþçëÿð äåäè ùþðìÿòëÿ.Ãîéäó èøè þç éîëóíà ÿëáÿÿë,Ùÿð êÿñÿ î âåðäè äÿñòóðóë-ÿìÿë.Áèð àç ñîíðà ìÿùñóëóíäàí àëàðàã,Ìÿúëèñ ãóðäó, ñöôðÿ à÷äû áèð ñàéàã.

176

Êè, öñòöíäÿ ýþðöíìÿäè ùå÷ íþãñàí,Íå÷ÿ íÿôÿð éåéèá äîéäó ôèðàâàí.Î éåìÿêäÿí ñîíðà íå÷ÿ ñàÿò äÿ,Èñòèðàùÿò åéëÿäè áèð õÿëâÿòäÿ.Àõøàì öñòö ÷ûõäû î áàü ñåéðèíÿ,Äèíúÿëìÿê÷èí, éöíýöë àéàã ñåéðèíÿ.Íÿçÿð ñàëäû ýöëëÿðèí õîø öçöíÿ,Ãöââÿò ýÿëäè áåéíèíÿ âÿ ýþçöíÿ.Áàüáàíûíà ýþñòÿðèøëÿð âåðÿðÿê,Äåäè: “Ýÿë áó àüàúû ñÿí áåëÿ ÿê”.Ñîíðà î ýàù ñöâàðè, ýàù ïèéàäà,Ìÿøüóë îëäó øèêàðëà õîø ùàâàäà.Ýåúÿ îëäó, ãàéûòìàã÷ûí åâèíÿ,Äàüäàí åíèá åâÿ ÷àòäû î, éåíÿ –Àðâàäûéëà ñþùáÿò åòäè êþíëö øàä,Ùÿéàòûíäàí ðàçû ãàëäû øÿí, àçàä.Îíóí ýþçÿë ùÿéàòûíû ýþðÿíäÿÏÿðèøàíëûã ñàëäû ìÿíè êÿìÿíäÿ.Ñóàë åòäèì õÿéàëûìäàí ùàìàí âàõò,“Êèìäèð àçàä þìöð ñöðÿí áó õîøáàõò?Ìöéÿññÿðäèð îíà áöòöí äèëÿéè,Úàíû ñàüëàì, êÿäÿðñèçäèð öðÿéè.Ïàõûëëûüûì òóòäó, íåúÿ òÿê àäàì,Òîïëàìûø äèí, äöíéà çþâãöí áåëÿ òàì.Ìÿíñÿ îëäóì êàìè-äèë÷èí äÿðáÿäÿð,Ýÿçìÿêäÿéÿì áó äöíéàíû ñÿðáÿñÿð.Ìÿí ôÿëÿéÿ äåìÿéèììè áèàìàí,Ìÿí íàêàìàì, î ñà áåëÿ êàìðàí.Õÿéàë ýöëöá äåäè: “Àíëà, åé ãàôèë!Ïàõûëëûüûí þçöíÿäèð, éàõøû áèë...Ùåéðÿò åòìÿ úÿùàëÿòëÿ ñÿí áóíà.Èï áàüëàìûø íÿôñèí áèë þç áîéíóíà.Ïèñëèê åäÿí ïèñëèê ýþðÿð, áó-áèøÿê,Áóíà íÿ õàëã ìöãÿññèðäèð, íÿ ôÿëÿê.Úÿñàðÿòëÿ áó ãîðõóíó ýÿë áóðàõ,Ýþçöíö à÷, áèð þçöíÿ éàõøû áàõ.

177

Áó ýþçÿë êÿíä, áó áèíà, áó íàçëû éàð,Ñÿíèíêèäèð, úÿùàëÿòè åò êÿíàð.Áó êè, ñÿíñÿí áó äà ñÿíèí ùÿéàòûí,Áóíëàð ñÿíèí þç ùàëûí, þç áöñàòûí.Áèð áàõ, ùÿð øåé áóðäà ùàçûð, ñÿí óçàã,Ñÿíèí êþíëöí þç íÿôñèíÿ óéàðàã.Ñÿàäÿòè âåðèá áóðäà ÿëèíäÿí,Àõòàðûðñàí, óçàãëàðäà îíó ñÿí”.Áèð ÿùä åòäèì õÿéàëûìëà áó àõøàì,Áó ñÿôÿðäÿí ÿýÿð ìÿí ñàü ãàéûòñàì,Î ýóøÿäÿ ñàêèò ãÿðàð òóòàðàã,Éàøàéàðàì ãîâüàëàðäàí ìÿí óçàã.Ãàëàí þìðö êå÷èðÿðÿì êàìðàí,Øöêð åäÿðÿì Àëëàùûìà ùÿð çàìàíÅé Ãöäñè, ÷îõ ýþçÿëäèð þç ìÿñêÿíèí,Ùÿð áèð éåðäÿí õîøäóð ñÿíèí âÿòÿíèí.

178

Ì È Ð Ç ß Ù ß Ñ ß Í Ã À Ð À Á À Ü È(XVIII-XIX)

ÊßÍÄËÈ Âß ÀÉÛ

Áåëÿ äåðëÿð êèì, âàðäû áèð äåùãàí,Îëìóøäó áèð àéû îíà ìåùðèáàí.Õîøëàìûøäû îíó, òóòìóøäó öëôÿò,Îíóí èëÿ äàèì åäÿðäè ñþùáÿò.Ýåúÿ-ýöíäöç ãóëëóüóíäà áÿíäÿâàð,Ùÿìèøÿ áÿíäÿ òÿê îíà õèäìÿòêàð.Ùÿð éåðäÿ ýþðÿðäè, þïÿðäè ÿëèí,Éàëàðäû àéàüûí, ãóúàðäû áåëèí.Àøíàëûãäà àéû îëìóøäó ãàèì,Àðõàñûíúà îíóí ýÿçÿðäè äàèì.Éàé ôÿñëèíäÿ äåùãàí þç áîñòàíûíäà,Àéû äà âàð èäè îíóí éàíûíäà.Äîëàíäûëàð î ýöí áàüû, áîñòàíû,Ýÿçìÿêäÿí äåùãàíûí èíúèäè úàíû,×îõ èøëÿéèá éîðóëìóøäó î êèøè.Î ýöí àðòûã èäè áîñòàíûí èøè.Äÿõè èøëÿìÿéÿ ãàëìàäû òàáû,Óçàíûá éàòìàãäà ýþðäö ñÿâàáû.Òàïäû áèð ñÿôàëû, êþëýÿëè ìÿêàí,Óçàíûá îðàäà éàòäû áèð çàìàí.Êèøè éàòäû, àéû îëäó ïàñèáàí,Áàõàðäû êèì, îíà éåòìÿñèí çèéàí.Ãÿçàäàí î çàìàí áèð íå÷ÿ ìèë÷ÿê,Ãîíäóëàð êèøèíèí öçöíÿ òÿê-òÿê.Úàíö-äèëäÿí àéû åäÿðäè íÿçÿð,Òà êè, àøíàñûíà äÿéìÿñèí çÿðÿð.Äîñòóíóí öçöíäÿ ýþðúÿê îëàðû,Ñÿáð åäÿ áèëìÿäè, ýåòäè ãÿðàðû.Âàð èäè ÷öí îíà ÷îõ ìÿùÿááÿòèÚóøà ýÿëäè î ùåéâàíûí ãåéðÿòè.Áèð áþéöê ãàéàíû ýþòäö éóõàðû,

179

Éàâàø-éàâàø ýÿëäè äîñòóíà ñàðû.Äåäè: “Âóððàì áó ãàéàíû îíëàðà,Åäÿðÿì ùàìûñûí ìÿí ïàðà-ïàðà.Áó äàø èëÿ ãûëëàì îíëàðû áÿðáàä,Àøíàìû çÿùìÿòäÿí åäÿðÿì àçàä”.Ìèë÷ÿêëÿðèí þëöìöíÿ îëäó øàä,Äîñòóíóí þëöìöí åéëÿìÿäè éàä.Àéû ãàíìàç èäè, áèð äàéàíìàäû,Ôÿùì åäÿ áèëìÿäè, áóíó ãàíìàäû:ßýÿð âóðñàì ìèë÷ÿêëÿðÿ áó äàøû,Àíúàã þç àøíàìûí äàüûëûð áàøû.Õöëàñÿ, î äàøû ÿëèíÿ àëäû,Ãÿôëÿòäÿí êèøèíèí áàøûíà ñàëäû.Ìèë÷ÿêëÿðÿ àéû âóðäó î äàøû,Þç äîñòóíóí àììà õûðä îëäó áàøû.×îõ íàëÿ åëÿäè î ôÿãèð äåùãàí,Î äàøûí àëòûíäà òà êè, âåðäè úàí.Ùÿñÿíèí áó ñþçöí îõó ùÿð çàìàí,Òà êè, îëìàéàñàí, îüëóì, ïåøèìàí:Íàäàí èëÿ ùÿðýèç åéëÿìÿ öëôÿò,Òà êè, îíäàí ýþðìÿéÿñÿí õÿñàðÿò.Ãàíìàç èëÿ ìöòëÿã îòóðóá äóðìà,Þìðöíö ïó÷ åäèá, þçöíö éîðìà.Éàõøûðàãäûð ñÿíÿ – áóíó àíëà ñÿí –Àüûëñûç äîñòóíäàí áèð ãàíàí äöøìÿí.

ØÈÐ Âß ÑÈ×ÀÍ

Éàé ôÿñëèíäÿ áèð ýöí áèð éûðòûúû øèð,×îõ ãöââÿòëè, øöúàÿòëè, ÷îõ äèëèð.Øèêàð ö÷öí äàüû, äÿøòè äîëàíäû,Ùÿðàðÿòäÿí ñè÷àí îä òóòäó éàíäû.Íÿ ãÿäÿð äîëàíäû, òàïìàäû øèêàðÇÿìàíÿ ýþçöíÿ îëäó òèðÿ-òàð.Ýöíöí ùÿðàðÿòè, àúëûã ìþùíÿòè,Îíà âåðäè î ýöí àðòûã çÿùìÿòè.

180

Õöëàñÿ, î ùåéâàí çàðö øèêÿñòÿ,Ýöíöí èñòèñèíäÿí îëìóøäó õÿñòÿ.Ùÿðàðÿòäÿí éåêñÿð áÿäÿíè éàíûá,Ýÿçìÿêäÿí éîðóëóá, äÿõè äàéàíûá.Òÿðÿääöä åòìÿêäÿí éîðóëóá î øèðÉàòìàãäàí ñàâàéû áèëìÿäè òÿäáèð.Áèð àüàúûí êþòöéöíÿ äàéàíäû,Î àüàúûí ñàéÿñèíäÿ óçàíäû.Ýÿçèá éîðóëìóøäó, ÷ÿêìèøäè ÿçàá,Óçàíàí òÿê òàïäû îíó øÿýÿð õàá.Áèð íå÷ÿ êÿñÿéÿí íàýàù î çàìàí,Ìÿêàíûíäàí ÷ûõûá ýÿçäèëÿð õÿíäàí,Ñÿðõîø-ñÿðõîø ÷ûõûá î øèðèí öñòÿ,Ýÿçäèëÿð öñòöíäÿ äÿñòÿáÿäÿñòÿ.Î àñëàíûí ãÿçÿáèíäÿí áèõÿáÿð.Òóëëàíûá äöøäöëÿð, øóðèø åòäèëÿð.Îíëàðûí ñÿñ-êöéö éåòèðäè àçàð,Éóõóñóíäàí øèðè åéëÿäè áèäàð.Îéàíûá î ùåéâàí, îëäó áèãÿðàð,Îíëàðûí áèðèíè åéëÿäè øèêàð.Èñòÿäè êè, àëñûí îíóí úàíûíû,Õûðä åäèá áÿäÿíèí, òþêñöí ãàíûíû.Èúç èëÿ øèðÿ î äåäè êè, “åé øàù,Ãóëëóüóíäà ÿýÿð÷è åòìèøÿì ýöíàù,Ìöãÿññèðÿì, ÿýÿð÷è ýöíàùûì ÷îõäóð,Ðÿùìö ìöðöââÿòèí ñÿíèí àðòûãäûð.Ðÿùì åò ìÿíÿ, åé øàù, áàüûøëà ìÿíè,Èíúèòìèøÿì ÿýÿð÷è áó èøäÿ ñÿíè.Áèëèðÿì îëìóøàì þëöìÿ ìÿí òóø,Ñÿí åéëÿìÿ þç ðÿùìèíè ôÿðàìóø”.Òóòàëûì êÿñÿéÿí åòìèøäè õèëàô,Î ìÿðäàíÿ ùåéâàí åéëÿäè èíñàô.Éóìóøàëûá ãÿëáè, åòìÿäè ãèñàñ,Áóðàõäû ÿëèíäÿí, åéëÿäè õèëàñ.Äåäè: “Äóð ýåò, äóà ãûë äþâëÿòèìÿ,Áàüûøëàäûì ñÿíè þç øþâêÿòèìÿ”.Þëöì âàõòû î êÿñÿéÿí òàïäû úàí,

181

Ýåòäè þç éåðèíÿ ÷îõ øàäö õÿíäàí.Þìðö äþâëÿòèíÿ îíóí ùÿð çàìàí,Úàíö äèëäÿí îëäó îðäà ñÿíàõàí.Íåéëÿéèì êè, ãÿçà åéëÿäè òÿäáèð,Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà î äÿððÿíäÿ øèð –Ýÿçÿðêÿí î ÷þëö î ìÿðäàíÿ øèð,Äöøöá áèð òÿëÿéÿ îëäó äÿñòýèð.Íÿ ãÿäÿð âàð èäè úàíûíäà ãöââÿò,×îõ ÷àëûøäû, àììà òàïìàäû ôöðñÿò,×àëûøìàãäàí òþêöëìöøäö äûðíàüû,×öíêè ìþùêÿì èäè òÿëÿíèí áàüû.Õöëàñÿ, òÿëÿäÿ îëäó äÿñòýèð,Ãÿçà î ùåéâàíû åéëÿäè ÿñèð.Áÿíä îëóá òÿëÿäÿ, îëìàäû àçàä,Íÿðÿ ÷ÿêèá äàèì åäÿðäè ôÿðéàä.Òóòäó î ñÿùðàíû îíóí ñÿäàñû,Äîëäóðäó î ÷þëö îíóí ãîâüàñû.Î òÿëÿéÿ éàõûí ùàìàí êÿñÿéÿí,Òóòìóøäó áèð ìÿíçèë, ãûëìûøäû âÿòÿí,Áó äàäö ôÿðéàäû îðäà åøèòäè,Þç-þçöíÿ õåéëè òÿÿúúöá åäèá,Áèëäè êè, áó íÿðÿ ýÿëèð î øèðäÿí,Î ùåéáÿòëè, øöúàÿòëè ÿìèðäÿí.Ñöð’ÿò èëÿ þçöí éåòèðäè îðà,Ýþðäö êè, àüàñû äöøöáäö òîðà.Äîëàíäû î øèðèí ñîëóí, ùÿì ñàüûí,Éàëàäû öçöíö, þïäö àéàüûí.ßðç ãûëäû îíà: “Åéëÿìÿ ôÿðéàä,Áó áÿëàäàí ñÿíè åäÿðÿì àçàä.×îõ íàëÿ åéëÿéèá ãûëìà àùö çàð,Áó òÿëÿäÿí ñÿíè åäÿðÿì êÿíàð.ßýÿð÷è çÿèôÿì, éîõäóð ãöââÿòèì,Òÿëÿ à÷ìàãëûüà ÷àòàð ãöââÿòèì,Êÿñÿðÿì íÿ îëñà äèøèì èëÿ ìÿí,Îíóí ö÷öí ìÿíÿ äåéÿðëÿð êÿñÿéÿí.Éûðòûá äàüûòìàãëûã èðñäè ñèçÿ,Ãûðûá à÷ìàãëûã äà ïåøÿäè áèçÿ”.

182

Õöëàñÿ, òÿëÿíèí áàüûí êÿñÿéÿí,Äèøè èëÿ à÷ûá, ýþñòÿðäè áèð ôÿí,Ùÿð áèð áÿíäèí î òÿëÿíèí ñÿðàñÿð,Áèð-áèðèíäÿí à÷ûá äàüûòäû éåêñÿð.×öí òÿëÿ äàüûëûá îëäó òàðöìàð,Øèð þçöíö ýþðäö þëöìäÿí êÿíàð.×ûõäû ÷öí òÿëÿäÿí ñàüö ñÿëàìÿò,Êÿñÿéÿíÿ ãûëäû õåéëè ìÿðùÿìÿò.Áó ñþçö Ùÿñÿíäÿí, ýþçöì, åéëÿ éàä,Îëàðñàí ùÿð èêè äöíéàäà äèëøàä.Úàâàíìÿðä îäó êèì, ôöðñÿò çàìàíû,Áàüûøëàñûí áèð ìöãÿññèð îëàíû.Áàúàðäûãúà éàõøûëûüû óíóòìà,Éàõøûíû òÿðê åäèá éàìàíû òóòìà.Áèð êÿñÿ éàõøûëûã åäÿñÿí ÿýÿð,Éÿãèí åéëÿ, ñÿíÿ ÿâÿçè éåòÿð.Ñÿí éàõøûëûã åëÿ ùÿð êèìñÿ îëà,Õÿéàë åòìÿ áó ôÿãèðäè, î ýÿäà.Äåìÿ: “Âàð ãöäðÿòèì, èø òàïûá ðÿâàú,Äÿõè áó êÿñëÿðÿ íÿäèð åùòèéàú”.Áèð ìÿñÿë âàð îõóð îíó ùÿð êèøè:“Øàùûí ãàðà÷ûéà äöøÿð áèð èøè”.

ßÔÈ ÈËÀÍ Âß ÚÀÂÀÍ ÎÜËÀÍ

Áàùàð âàõòû áèð ÷îõ ýþçÿë íîâúÿâàí,Ýÿçÿðäè ñÿùðàíû õÿððÿìö õÿíäàí.Éåòèøäè áèð éåðÿ õåéëè ñÿáçÿçàð,Õîøëàéûá îðàíû ýÿçäè áàâöãàð.Ãÿçàäàí î éåðäÿ áèð ÿôè èëàí,Îòëàðûí è÷èíäÿ îëìóøäó ïöíùàí.Î çàëûìäàí áó áè÷àðÿ áèõÿáÿð,Ùàìàí ñÿðìÿíçèëÿ åéëÿäè êöçÿð.Ãÿôëÿò åäèá ãîéäó àéàüûí öñòÿ,Áàñëàäû èëàíû, åéëÿäè õÿñòÿ.

183

×öí èëàíûí î äÿì èíúèäè úàíû,Äþíöá ùàìàí ëÿùçÿ ñàëäû îüëàíû.Î çàëûìûí çÿùðè îëäó êàð ÿýÿð,Âóðàí ñàÿò îíà åéëÿäè ÿñÿð.Ýöë êèìè áÿäÿíè îëäó ÷àê-÷àê,Áèíÿâàíû åòäè àãèáÿò ùÿëàê.Îüëàíûí àòàñû îëäó õÿáÿðäàð,×îõ íàëÿ åéëÿéèá ãûëäû àùö çàð.Ýþòöðöá ÿëèíÿ àëäû áàëòàíû,Àõòàðûá áèð éåðäÿ òàïäû èëàíû.Ãöââÿò èëÿ âóðäó áàëòàíû îíà,Öçöá ãóéðóüóíó ñàëäû áèð éàíà.Ãà÷ûá ýèðäè áèð äåøèéÿ î èëàí,Ùàìàí éåðäÿ ãûëäû þçöíö ïöíùàí.Êèøè ýþðäö ÷ûõäû äöøìÿíè ÿëäÿí,Èñòÿðäè åëÿñèí îðàäà áèð ôÿí.Éàâàø-éàâàø ýÿëèá èëàíà ñàðû,Òÿðê åòäè íàëÿíè, ôÿðéàäû, çàðû.Äåéÿðäè èëàíà áó êóíÿ ñöõÿí:“Áèëìÿððÿ äåéèëÿì ìÿí ñÿíÿ äöøìÿí.Áèð îüóë çèéàíû ñÿí âóðäóí ìÿíÿßâÿçèíäÿ äÿéäè áèð áàëòà ñÿíÿ.Áóíäàí ñîíðà ëàçûì ýÿëèð áèçëÿðÿ,Äîñòëóã åäèá ýÿçÿê, ýåäÿê ùÿð éåðÿ.Éàõøûñû áóäóð êè, ìåùðèáàí îëàã,Áèð éåðäÿ îòóðóá-äóðóá, äîëàíàã.Ýÿòèðìèøÿì áóäóð ùÿðèðÿ ñÿíÿ,Ýÿë éå ùÿðèðÿíè, äóà ãûë ìÿíÿ.Ìÿí ñÿíÿ ìåùðèáàí, ñÿí ìÿíÿ éàð îë,Íÿ õîô åéëÿ ìÿíäÿí, íÿ äèëôèêàð îë,Íÿ ìÿí ñÿíäÿí ãîðõóá ÷ÿêèì ÿçèééÿò,Éàòûá-äóðìàã ìÿíÿ îëìàñûí çÿùìÿò”.Áó ñþçëÿðè èëàí îíäàí åøèäèá,Þç-þçöíÿ îðäà áèð õÿéàë åäèá,Äåäè îíà: “Ýþçöì, ÷îõ ÷ÿêìÿ ÿçàá,Áó íþâ ñþçëÿðäÿ ýþðìöðÿì ñÿâàá.Áó ýöíÿ, ùèéëÿéÿ ãóëàã òóòìàðàì,

184

Áàëòàíûí çÿðáèíè ìÿí óíóòìàðàì.Äöøìÿíëèêäÿ, ýþçöì, äîñòëóã îëàðìû?Òþêöëÿí ñó áèð äÿ ãàáà äîëàðìû?Ùÿð ýþðÿíäÿ ãóéðóüóìó áó ãÿðàð,×àëàúàüàì, øÿêñèç, ñÿíè àøèêàð.Äöøäöêúÿ éàäûíà î ýþçÿë îüëàí,Þëäöðìÿê èñòÿðñÿí ìÿíè áèýöìàí.Íÿ ñÿíäÿí ýåäÿúÿê îüóë ôèðãÿòè,Íÿ ìÿíäÿí ýåäÿúÿê áàëòà çÿðáÿñè.Áóíäàí ñîíðà áèçÿ áóäóð éàõøûðàã,Ñÿí ýÿç ìÿíäÿí óçàã, ìÿí ñÿíäÿí èðàã”.Ùÿñÿíèí áó ñþçöí, îüëóì, åéëÿ ýóø,Éàõøû ñþçäöð, ùÿðýèç åòìÿ ôÿðàìóø.ßýÿð âóðà áèð êÿñÿ áèð êÿñ çÿððè,Þëÿíÿäÿê îíäàí ýåòìÿç ÿñÿðè.Äåéèáëÿð áó ñþçö êå÷ÿí êèøèëÿð:“Äöøìÿíëèêäÿ äîñòëóã îëìàç ìöõòÿñÿð”.

ÍßÑÈÙßÒÍÀÌß

(Êèáð âÿ ëîâüàëûã ùàããûíäà)

Åé úàíè-ïÿäÿð, ÿçèç ôÿðçÿíäÅé íóðè-áÿñÿð, ìÿùè-õèðÿäìÿíä,Åé íåééÿðè-áÿõòèìèí øöàñû,Àéèíåéè-ãÿëáèìèí ñÿôàñû,Èãáàëûìà âÿñëÿòèíäè áàèñ,ßíäóùèìÿ ôèðãÿòèíäè áàèñ,Ñÿí áàüè-ùÿéàòûìûí ýöëöñÿí,Ýöëçàðè-öìèä áöëáöëöñÿí.Ñÿí ìàéåéè-áþùúÿòè-ïÿäÿðñÿí,Ñÿí íÿõè-äèëèìäÿ õîø ñÿìÿðñÿí.Èñòÿðñÿí ÿýÿð îëàì ñÿðÿôðàç,ßôëàêÿ ñÿíèíëÿ òà åäÿì íàç,Õÿëã è÷ðÿ îëàì ÿçèçö äèëøàä,

185

ßíäóùö ãÿìö áÿëàäÿí àçàä,Ãûë êþíëöìö øàä, åéëÿ õöðñÿíä,Âåð ýóø ìÿíÿ, åøèòýèëÿí ïÿíä.Íóø åéëÿ áó ïÿíäè-ñóìÿíäè,Îë úöìëÿ úàùàíûí ÿðúöìÿíäè.Ïÿíä èëÿ îëàð êèøè ìöÿççÿì,Àëÿìäÿ îëàð ÿçèçö ÿêðÿì.Ôÿðçàíÿ îäóð, ýþçöì, úàùàíäà,Ùÿð áèð ñþçÿ êóø åäÿí çàìàíäà,Ùóø èëÿ î ïÿíäè íóø åòñèí,Ñèäã èëÿ îíóí äàëûíúà ýåòñèí.Õàñÿ îíà âàëèäè âåðÿ ïÿíä,Òà þç âÿëÿäèí åäÿ ùöíÿðìÿíä.Éàä åéëÿ áóíó êè, íÿôè ÷îõäóð,Áèëìÿððÿ ñÿíÿ çèéàíû éîõäóð.Áó íöêòÿíè åéëÿìÿ ôÿðàìóø,Òà èççÿòÿ îë úàùàíäà ùÿìäóø.Îëñàí áó íÿñèùÿòÿ ñÿçàâàð,Äþâëÿò ñÿíÿ äàèìà îëàð éàð.ßëãèññÿ, ýþçöì, ýþçöìäÿêè íóð,Îëìà þçöíÿ úàùàíäà ìÿüðóð,Êèáð èëÿ âöúóäóíó áÿçÿòìÿ,Ùå÷ áèð êÿñ èëÿ ãöðóð åòìÿ.Àãèë äÿ îëàðìû êèáðÿ ìàèë?Õÿëã è÷ðÿ þçöí åäÿðìè çàèë?Ôÿðçàíÿ îëàí åäÿðìè íÿõâÿò?Äèâàíÿ ãûëàð áó øöüëö ñÿíÿò.Öôòàäÿëèéè ìöäàì êÿñá åò,Öôòàäÿëÿðèí éîëóí òóòóá ýåò.Êèáð èëÿ îëàí åäÿð þçöí õàð,Îíäàí óçàã îë, éàìàíäû, çèíùàð.Ùÿð êèìäÿ îëà ãöðóðó íÿõâÿò,Ïåéâÿñòÿ ÷ÿêÿð áÿëàéè-òþùìÿò.ßùëè-ùöêÿìà åäèáäè ìÿëóì,Áó íöêòÿíè ùÿð âÿðÿãäÿ ìÿðãóì.Ùÿð êèìñÿ êè, îëäó êèáðÿ ðàüèá,Äèâàíÿëèéÿ îëóáäó òàëèá.

186

Êèáð èëÿ îëàí îëóáäó ìÿíêóá,Äöíéàäà þçöí åäèáäè ìÿüçóá.Ìÿíäÿí áó íÿñèùÿòè ñÿí åò êóø,Ñàë ùèôçèíÿ, åéëÿìÿ ôÿðàìóø.Áó ôÿðäè ùÿìèøÿ ÿçáÿð åéëÿ,Äàèì îõóéóá ìöêÿððÿð åéëÿ.Êèáð åéëÿìÿ õÿëãÿ, îëìà ìÿüðóð,Êèáð èëÿ úàùàíäà îëìà ìÿøùóð.

ÅËÌ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Åé ðþâçåéè-èççÿòèì òÿçÿðâè,Þìðöì áàüûíûí õîúÿñòÿ ñÿðâè,Åé ÿõòÿðè-áöðúè-íèêíàìèÂåé ýþâùÿðè-ìÿõçÿíè-ýèðàìè,Åé àáè-ùÿéàòè-úàâèäàíè,Âåé õèçðè-òÿðèãè-çèíäÿêàíè,Åé úèñìäÿ òàãÿòö-òÿâàíûì,Àðàìè-äèëèì, ãÿðàðè-úàíûì,Îüëóì, áèëèðÿì ëÿéàãÿòèí âàð,Òÿùñèëè-öëóìÿ ðÿüáÿòèí âàð.Áèð ëÿùçÿ ýþç à÷, ýþçöì, íÿçÿð ãûë,Òà ìÿäðÿñè-åëìÿ áèð êöçÿð ãûë.Êÿñá åéëÿ öëóì, îëìà ãàôèë,Òà ôÿçëèí îëà îíóíëà ùàñèë.Îüëóì, ñÿáÿáè-êÿìàëäûð åëì,Àðàéèøè-ùÿð-ìÿãàëäûð åëì.Åëìèí ÿñÿðè üèçàéè-úàíäûð,Àñàéèøè-ëÿççÿòè-ðÿâàíäûð.Ñÿð÷åøìåéè-èôòèõàðäûð åëì,Áèð ëÿëþéè-øàùâàðäûð åëì.Åëì èëÿ òàïûá ùÿéàòû èíñàí,Åëì îëäó úàùàíäà çèéíÿòè-úàí.Åëì èëÿ îëóð êèìè ìöçÿééÿí,Áèëìÿê, áÿëè, õîøäó áèëìÿìÿêäÿí.Ùÿð áèð ñèôÿòÿ ñÿáÿá îëóá åëì,

187

Åëì ÿùëèíÿ öììö ÿá îëóá åëì.Ñÿðìàéåéè-èççÿòèíäè áèëìÿê,Àñàðè-áÿëàüÿòèíäè áèëìÿê,Åëì èëÿ îëàðñàí ÿôçÿëè-õÿëã,Èõëàñè-äèë èëÿ ìàéèëè-ùÿãã.Åëì èëÿ õóäàøöíàñ îëàðñàí,Àëÿìäÿ ÿçèçè-íàñ îëàðñàí,Åëì èëÿ, ýþçöì, ñÿôà òàïàðñàí,Åëìö ÿäÿáö ùÿéà òàïàðñàí.Áèëìÿê êèøèíè åäÿð ñÿðÿôðàç,Åëì èëÿ îëàð úàùàíäà ìöìòàç.Ùÿð êèìñÿ êè, åëìÿ éàð îëóáäóð,Äöíéàäà çèëëèãòèäàð îëóáäóð.Åëì ÿùëè ÿýÿð îëà ýÿäàçàä,Åëì åéëÿð îíó ÿçèçè-ÿôðàä.ßýÿð åéëÿñÿ ÿùëè-åëì ýþôòàð,Òà íèòãÿ ýÿëèá îëà øÿêÿðáàð,Ýþôòàðà ýÿëÿí çàìàí îëàð ëàë,Äþâðöíäÿ íÿ ãÿäÿð âàð úöùùàë.ßëãèññÿ, ÿçèçè-ìåùðèáàíûì,Åé òóòè-ðÿâàíè-íàòÿâàíûì,Úàùèë þëö òÿê îëàð íÿçÿðäÿ,Àëÿìëÿ ÿýÿð îëñà áèð ùÿçÿðäÿ.Äþâëÿò ýåäÿð ÿëäÿí, åëì ýåòìÿç,Åëì ÿùëè þçöí çÿëèë åòìÿç.Ùèôç åéëÿ, ýþçöì, íÿ âàð ìÿíäÿ,Ìÿí òÿê îëóñàí àõûðäà ñÿí äÿ.Îëìóøäó ôÿëÿê ùÿìèøÿ éàðûì,Äþâëÿòëÿ êå÷èðäè ðóçèýàðûì:Àììà íÿ äåéèì êè, ãûëäû ýÿðäóí,Àç âÿãòäÿ î äþâëÿòè äèýÿðêóí.Ùÿð÷ÿíä êè, äþâëÿò îëäó ïàìàë,Áèð ùÿááÿ ÿëèìäÿ ãàëìàäû ìàë.Ñÿä øöêð õóäàéè-ýèðäèêàðÿ,Îë ñàùèáè-èççö èãòèäàðÿ,Áèð úöçè êè, åëìö ôÿùìö èäðàê.Âåðìèøäè ìÿíÿ î èéçÿäè-ïàê,

188

Îíëàð ìÿíÿ îëäóëàð ùàâàäàð,Ùÿð éåðäÿ ÿíèñö éàðö ãÿìõàð.Éàð îëäó ìÿíèìëÿ þç ñàâàäûì,Õÿëã è÷ðÿ äÿõè óúàëäû àäûì.Êþíëöì öçöíÿ ãöáàðè-çèëëÿò –Áèð çÿððÿúÿ âåðìÿäè êöäóðÿò.Êÿñð îëìàäû øÿíó-øþâêÿòèìäÿ,Íÿãñ îëìàäû èççö-ùþðìÿòèìäÿ.

ÉÎËÄÀØËÛà ÁÀÐßÑÈÍÄß

Åé ýöëáöíè-ýöëøÿíè-öìèäèì,Ôÿðçÿíäè-ìöýÿððÿìö ðÿøèäèì,Åé ñÿðâè-êÿìàëè-áàüè-áåùúÿò,Âåé ãþí÷åéè-ýöëöñòàíè íöçùÿò,Ýþðäöêúÿ ñÿíè ñöðóðóì àðòûð,Áàõäûãúà ñÿíÿ ýþçöì òàïûð íóð.Îüëóì, ñÿíÿ ìÿí íÿ ãûëñàì èçùàðÙèôç åéëÿ, îíó óíóòìà çèíùàð.Áÿäÿñë èëÿ ùÿðýèç îëìà éîëäàø,Òà îëìàéàñàí áÿëàéÿ ãàðäàø.Íàÿùë èëÿ îëìà éàðö ùÿìäÿì,Òà âåðìÿéÿ öç ñÿíèíëÿ áèð ãÿì.Áÿäõàñèééÿò èëÿ éàð îëìà,Òà çàðö çÿëèëö õàð îëìà.Áÿäõöëã èëÿ ñþùáÿò åòìÿ ìöòëÿã,Ñàëìà þçöíö áÿëàéÿ íàùàã.Áÿäõöëã èëÿ àøèíà îëàíëàðÀõûðäà ÷ÿêèá áþéöê çèéàíëàð.Ùÿð áèð éåòÿíÿ ðÿôèã îëìà,Ùÿð íàêÿñ èëÿ øÿôèã îëìà.Åéëÿð ñÿíè áÿä ðÿôèã áÿäíàì,Àõûðäà âåðÿð ÿçèééÿòè-òàì.Áÿäõöëã èëÿ ÷îõ ìöñàùèá îëìà,Áÿäõàñèééÿòÿ ðàãèá îëìà.Áÿäõöëãöí èøè îëóð ìÿðàðÿò,

189

Áÿäõàñèééÿòèí èøè øÿðàðÿòÙÿð êèì îëà áó ñèôÿòäÿ ìîñóô,Áó èñì èëÿ õÿëã è÷èíäÿ ìÿðóô,Ùÿð áèð êÿñè áóíëàð åéëÿñÿ éàä,Ôÿðéàä ÷ÿêèá î êÿñ åäÿð äàä.Îíäàí þçöíö åäÿð êÿíàðÿ,Òà äöøìÿéÿ äÿðäö-àùö çàðÿ.Áó ÿùë èëÿ, åé ýþçöì, îòóðìà,Áóíëàðëà ýÿçèá, îòóðìà, äóðìà.Áó ÿùë èëÿ ìöòòÿôèã îëàíëàðÎíëàð òÿê îëàð î äà çèéàíêàð.ßçáÿñ êè, ðÿôèã îëóá õÿòàêàð,Áÿñ ÿùëè-õÿòà áÿñè äèëàçàð.Îíäà íÿ ýþðöá åäèáäè àäÿò,Àõûðäà ñÿìÿð òàïûá õÿñàðÿò.Éîëäàøûí ÿýÿð îëà áÿäÿôàë,Áÿäãÿëáö ñèòÿìÿýÿðö áÿäÿùâàë,Ñÿí äÿ îëóðñàí àõûðäà áèøÿê,Õÿëã è÷ðÿ éàìàí êèøè îëàð òÿê.Ùÿð êèì ñÿíè ýþðñÿ îíëàðà éàð,Ñþéëÿð ñÿíè úöìëÿ ìÿðäöìàçàð.Äöíéàäà, ýþçöì ðÿôèã ÷îõäóð,Àììà îëàðûí âÿôàñû éîõäóð.

190

Ù Ö Ñ Å É Í Ø ß Ì Ê È Ð Ë È(1811-1891)

ÄÀÍÛØÌÀ

Ãàôèë êþíöë, áèð ìÿúëèñÿ âàðàíäà,Âåð ãàäàüà àúû äèëÿ, äàíûøìà.Ùÿðúàéû ñþéëÿìÿ, ùÿðúàéû äåìÿ,Ëàô åéëÿéèá ýöëÿ-ýöëÿ äàíûøìà.

Àøûã ýÿðÿê ùÿð ìÿúëèñäÿ ñàéûëñûí,Ñþçöíö åøèäÿí ãàíñûí, àéûëñûí,Êÿëìÿ ÷ûõàðò, øèðèí úàíà éàéûëñûí,Ãàëäûðûá ñÿñèíè çèëÿ, äàíûøìà.

Ñþçöí ìàíà òóòìà àçüûí àõìàüûí,Õîøëàíûëìàç àðàëûãäàí ÷ûõìàüûí,Ëàéèã äåéèë áàøà ãàõûíú ãàõìàüûí,Þç åéáèíè áèëÿ-áèëÿ äàíûøìà.

Éàçûã Ùöñåéí, ÿùäèí éåòÿð éåðèíÿ,Êþíöë áàüëà àøûãëàðûí ïèðèíÿ.×ÿê ñþçöíö ùÿãèãÿòÿ, äÿðèíÿ,Ùÿð ãÿäèðáèëìÿçëÿ áåëÿ äàíûøìà.

ÉÖÉÖÐ

Ãûñ âóðóí, ãî÷àãëàðûì,Àé èò, úàíàâàðà éöéöð!À ýÿäÿ, Íîâðóç Àëû,×ûõ êÿíäÿ õÿáÿðÿ, éöéöð!Ùàðäàñàí Ìûðûø Àëû,Ñÿí äÿ áóëàãëàðà éöéöð!Àüðûí àëûì, óçóí Áàéðàì,Ýöíöì îëäó ãàðà, éöéöð!

191

Ñóáàéëàðûí àìàíàòû,Áîçäàðû áåëäÿí ãîéýóíàí.À÷ýûëàí çÿíúèðèíè,Òîïëàíû ÿëäÿí ãîéýóíàí.Îò ýÿòèð, ÿëÿô ýÿòèð,Ïÿëÿøè ýåíäÿí ãîéýóíàí,Àìàíäû äàããà Õÿëèë,Ñÿí äÿ áèð êÿíàðà éöéöð!

Ãóäóç äÿéìèø úàíàâàðëàð,Ýþðöí íÿ òóôàí åëÿäè,Þëäöðäö éåääè ãîéóí,Ãàíûíà ãÿëòàí åëÿäè.Äàüûòäû ãîìðàë ãî÷ó,Áèëèí éÿãèí ãàí åëÿäè.Òîïëàí òóòäó úàíàâàðû,Äÿðèñèí øàí-øàí åëÿäè.À ýÿäÿ ßùìÿä Àëû,×þëëÿðÿ, ÷àëëàðà éöéöð.

Éàüûø éàüàð, øèìøÿê îéíàð,Ýþðöí ýþé íåúÿ ýóðóëäàð.Éàòûáäû òÿíáÿë Ãóëó,Àõøàìäàí áÿðê õîðóëäàð.Áèð êÿðÿ ãî÷äàí þòÿðè,Áàõ Ìÿùÿììÿä íÿ çàðûëäàð,Àüëàìàãäàí ôàéäà éîõäó,Äóð, óçóíãóëàãëàðà éöéöð.

Î ãóäóç äÿéìèø úàíàâàð,Ãîéóíëàðà ñàëäû òàëàí.À ýÿäÿëÿð, äöç äàíûøûí,Ñþçöíöçäÿ âàðäûð éàëàí.Èò óøàüû, ãóäóðóáñóç,Éóõóëàðìû ÷îáàí îëàí?Øàùãóëó ÷îõ éàõøû ãàëõäû,

192

Áîüàçûíà êå÷äè ïàëàí.À ýÿäÿ Øàùãóëó, àìàí,Äþøëÿðÿ äöáàðà éöéöð!

Åðêÿúëÿðè éîõëàéûí.Àëà øèøÿê, õàðû ýåäèá.Àü ñåéèç, ãàðà ñåéèçÝþé òÿïÿ éóõàðû ýåäèá.Ýþé Ñàäûõ çåùèíëèäè,Äåéèð, ãîéóí éàðû ýåäèá.À ýÿäÿ, Ýþé Ñàäûõ,Ñÿí äÿ áó éàíëàðà éöéöð!

Áåø êå÷è, îí áåø ãîéóí,Êÿíääÿ áèð þâäÿí òàïûëûá.Éåääè òîüëóëóã ãîéóí äàÉàüëû ýöíåéäÿí òàïûëûá.Îí áåø òîüëóëóã ãîéóíÃàðëû ãöçåéäÿí òàïûëûá.Âÿñô åëÿð Àøûã Ùöñåéí,Áåëÿ Áÿé÷îáàí òàïûëûá.Éöç ìàíàò íÿìÿð âåðäè,Ìèí àòû, Äèëáàðà éöéöð!

193

À Ø Û Ã ß Ë ß Ñ Ý ß Ð(1821-1926)

ÂÀÐÛÉÌÛØ

Íÿëÿð ýþðäöì, ýÿøò åëÿäèì äöíéàíûÙÿð áèð èøèí ãèëö-ãàëû âàðûéìûø.Éàõøû ýöíöí îëóðìóøñà éàìàíû,Éàìàí ýöíöí éàõøû ùàëû âàðûéìûø.

Ùàãã ñþçÿ ýÿðÿêäè äöç ãèéìÿò îëñóí,Ãèéìÿòè âåðìÿéÿ ìÿðèôÿò îëñóí.Èíñàíäà èíñàíëûã, ñÿõàâÿò îëñóí,Íåéëÿðÿì êè, úàù-úàëàëû âàðûéìûø.

Ãàéûì àüà, íèéÿ ôèêðÿ äàëûðñàí?Éîõñà êè, þçöíäÿí ùåñàá àëûðñàí.Ñàéûëìàç ìåùìàíà êå÷ÿ ñàëûðñàí,Ñàéäûüûí ãîíàüà õàëû âàðûéìûø.

×îõ ýÿçìèøÿì, àç ýþðìöøÿì äàíÿíäÿ,Äåìÿëèéÿì ñþçöí éåðè ýÿëÿíäÿ.Èíñàí öçöí ýþðìÿéÿñÿí äþíÿíäÿ,À÷ûëàíäà õîø úàìàëû âàðûéìûø.

Àòàø àëûá ÷îõ äà éàíìà, ßëÿñýÿð,Ñÿíÿòèíäÿí ùå÷ óñàíìà, ßëÿñýÿð,Þç-þçöíÿ ãóáàðëàíìà, ßëÿñýÿð,Äöíéàíûí Óðóñòàì-Çàëû âàðûéìûø.

ÃÀËÄÛ ÊÈ, ÃÀËÄÛ

Äóðóð íèøàíÿñè Àüðû äàüûíäà,Íóùóí ãèéàìÿòè ãàëäû êè, ãàëäû.Éàðû òÿðÿããèäè, éàðû òÿíÿççöë,×îõóíóí ãèñìÿòè ãàëäû êè, ãàëäû.

194

Þçö þç èøèí áèëìÿéÿí íàäàíÈáðÿò åëÿìÿçìè øàùäàí, ýÿäàäàí?!Ùàòÿì íÿ ìöäÿòäè ýåäèá äöíéàäàí,Áèçÿ ñÿõàâÿòè ãàëäû êè, ãàëäû.

ßëÿñýÿð äþíìÿäè þç èëãàðûííàí,Áèðè õèëàô äåéèë éöç èëãàðûííàí,Ñàçûííàí, ñþçöííÿí, äöç èëãàðûííàíÅëëÿðäÿ ñþùáÿòè ãàëäû êè, ãàëäû.

ÃÀËÌÀÄÛ

Ãÿðèíÿëÿð êå÷äè, äþâðàí äÿéèøäè,Ïîçóëäó ãóðãóëàð, ìèçàí ãàëìàäû.Çàìàíà áÿä ýÿëäè, èíñàí áèú îëäó,Ñåéèääÿ, ìîëëàäà èìàí ãàëìàäû.

Éûüûëûí äàíûøàã, ãÿëéàí ÷ÿêÿíëÿð,Áîñòàí áåúÿðÿíëÿð, ÿêèí ÿêÿíëÿð,Àíàíîâ êàüûçà òöòöí áöêÿíëÿð,Ãóðòàðäû òÿíáÿêè, ñàìàí ãàëìàäû.

Íåúÿ îëäó Ñåðáèéà, ×îðíóãîðèéà?!ßë-àéàã àëòûíäà èòäè Èòàëéà,Ýåðìàí áîìáà àòäû, ãàí îëäó äÿðéà,Ãûðûëäû, äöíéàäà èíñàí ãàëìàäû.

Áàüëàíûá çàâîäëàð, êÿñèëèá ãÿíäëÿð,Ãàéíàìûð ñàìîâàð, àðòûáäû äÿðäëÿð,Íèéÿ àüëàìàñûí éàçûã àðâàäëàð;Ñþýöëäö äþøÿêëÿð, éîðüàí ãàëìàäû.

ÄÖÍÉÀÄÀ

Áèð àé éàðûì íîáàùàðäàí ýåäÿíäÿ,Êþíöë ýÿøò åéëÿéèá ýÿçÿ äöíéàäà.Ñèððèíè âåðìÿéíÿí äöøìÿíÿ, äîñòà,Èíàíìàéíàí ùÿð úöð ñþçÿ äöíéàäà.

195

ßúÿë ýÿøò åéëÿéèá ýþéäÿí åíÿíäÿ,Ùàéûô, úàâàíëàðû ñàëû êÿìÿíäÿ,Ùÿð çàìàí áóíëàðû ýþçöì ýþðÿíäÿ,Êþùíÿ éàðàì îëóð òÿçÿ äöíéàäà.

ßçðàéûë áèð êÿñäè, ýþðöíìÿç ýþçÿ,Íÿ àüûëà áàõûð, íÿ äÿ êè ñþçÿ,Èíäè äÿ ýþçöíö çèëëÿéèá áèçÿ,Òóòóá ìÿí ôàüûðû ãÿçà äöíéàäà.

Ýåúÿëÿð ãîéíóìà ýèðÿí êèìñÿíÿ,Ýèçëèí ñèðëÿðèìè áèëÿí êèìñÿíÿ,Þëÿúÿêäè, êèìäè ãàëàí êèìñÿíÿ,Èñòÿéèð éàøàñûí éöçÿ äöíéàäà.

Áèð èíñàí êè, ùàãã äåäèéèí áèòèðñÿ,Ùÿð ìÿúëèñäÿí áèð ìÿðèôÿò ýþòöðñÿ,Àòà-àíà ñþçöí éåðèíÿ éåòèðñÿ,Î, éÿãèí êè, ÷ÿêìÿç úÿçà äöíéàäà.

ÝßÐßÊÄÈÐ

Àøûã îëóá, òÿðêè-âÿòÿí îëàíûí,ßââÿë áàøäà ïöð êàìàëû ýÿðÿêäèð.Îòóðóá äóðìàãäà ÿäÿáèí áèëÿ,Ìÿðèôÿò åëìèíäÿ äîëó ýÿðÿêäèð.

Õàëãà ùÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíäûðà,Øåéòàíû þëäöðöá, íÿôñèí éàíäûðà,Åë è÷èíäÿ ïàê îòóðà, ïàê äóðà,Äàëûñûíúà õîø ñÿäàëû ýÿðÿêäèð.

Äåäèéè ñþçëÿðèí ãÿäðèíè áèëÿ,Ýÿëìÿñèíäÿí ëÿë, ýþâùÿð ñöçöëÿ,Ìÿúàçû äàíûøà, ìÿúàçû ýöëÿ,Òàìàì ñþçö ìöÿììàëû ýÿðÿêäèð.

196

Àðèô îëà, åéùàì èëÿ ñþç ãàíà,Íàìÿùðÿìäÿí øÿðì åéëèéÿ, óòàíà,Ñààò êèìè ìåéëè ùàããà äîëàíà,Ùÿãèãè ãÿëáèíäÿ éîëó ýÿðÿêäèð.

ßëÿñýÿð ùàãã ñþçöí èñáàòûí âåðÿ,ßìÿëèí ìÿëÿêëÿð éàçà äÿôòÿðÿ,Ùÿð éàíû èñòÿñÿ, áàõàíäà ýþðÿ,Òÿðèãÿòäÿ áó ñåâäàëû ýÿðÿêäèð.

ÝÞÐÌßÄÈÌ

Áèâÿôàíûí, ìöõÿííÿñèí, íàêÿñèí,Äîüðó ñþçöí, äöç èëãàðûí ýþðìÿäèì.Íàìÿðäèí äöíéàäà ÷îõ ÷ÿêäèì áÿùñèí,Íàìóñóí, ãåéðÿòèí, àðûí ýþðìÿäèì.

Íàìÿðäè þçöìÿ ìÿí äîñò åéëÿäèì,Éîëóíäà úàíûìà ÷îõ ãÿñä åéëÿäèì.Ñþéöòäÿí áàü ñàëäûì, ïåéâÿñò åéëÿäèì,Àëìàñûí, ùåéâàñûí, íàðûí ýþðìÿäèì.

Íÿôñ àëäàòäû, ùÿð éåòÿíÿ õàí äåäèì,Áèùóäà êîëëàðà ýöëöñòàí äåäèì,ßáÿñ éåðÿ áèâÿôàéà úàí äåäèì;Çÿùìÿòèí ÷îõ ÷ÿêäèì, êàðûí ýþðìÿäèì.

Ùóøóì ÷àøäû, äöøäöì îëìàç îéóíà,Éåòìÿäèì ýþçÿëèí ÿñëè ñîéóíà,Àøèã îëäóì ñèìàñûíà, áîéóíà,Ùàéûô êè, êàìàëäà äÿðèí ýþðìÿäèì.

ßëÿñýÿð, åëìèíäÿ îëìà íàáÿëÿä,Äîüðó ñþéëÿ, ñþçöí ÷ûõìàñûí ðÿëÿò.Øàùèääÿ èìàí éîõ, áÿéäÿ ÿäàëÿò,Ãàçûëàðûí äöç áàçàðûí ýþðìÿäèì.

197

ÄÀÜËÀÐ

Áàùàð ôÿñëè, éàç àéëàðû ýÿëÿíäÿ,Ñöñÿíëè, ñöíáöëëö, ëàëàëû äàüëàð.Éîõñóëó, ÿðáàáû, øàùû, ýÿäàíû,Òóòìàç áèð-áèðèíäÿí àðàëû äàüëàð.

Õÿñòÿ ö÷öí òÿïÿñèíäÿ ãàð îëóð,Ùÿð úöð ÷è÷ÿê à÷ûð, ëàëÿçàð îëóð,×åøìÿñèíäÿí àáû-ùÿéàò úàð îëóð,Äàüûäûð ìþùíÿòè, ìÿëàëû äàüëàð.

Éàçûí áèð àéûäû ÷îõ éàõøû ÷àüûí,Êÿñèëìÿç ÷åøìÿíäÿí ýþçÿë éûüíàüûí,Àõòàðìà ìîòàëûí, éàüûí, ãàéìàüûí...Çÿíáóð ÷è÷ÿéèíäÿí áàë àëû, äàüëàð.

Éàéûí ÿââÿëèíäÿ äþíöðñÿí õàíà,Ñîí àéäà áÿíçÿðñÿí éåòêèí áîñòàíà.Ïàéûçûí çÿùìÿðè ãîéóð âèðàíà,Äàüûäûð öñòöíäÿí úÿëàëû, äàüëàð.

Ýàùäàí ÷èñêèí òþêÿð, ýàù äóìàí åéëÿð,Ýàù ýÿëèá-ýåäÿíè ïåøèìàí åéëÿð,Ýàùäàí ãåéçÿ ýÿëÿð, íàùàã ãàí åéëÿð,Äèíøÿìÿç ùàðàìû, ùàëàëû äàüëàð.

Àü õÿëÿò áöðöíÿð, çÿðíèøàí ýåéìÿç,Ùå÷ êÿñè äèíäèðèá êåéôèíÿ äÿéìÿç.Ñÿðäàðà ñþç äåìÿç, øàùà áàø ÿéìÿç,Ãöäðÿòäÿí ñÿíýÿðëè, ãàëàëû äàüëàð.

Êþ÷ÿð åëëÿð, äöøÿð ñÿíäÿí àðàëû,Ôèðãÿòèíäÿí ýöë-íÿðýèçèí ñàðàëû,ßëÿñýÿð Ìÿúíóí òÿê éàðäàí éàðàëû,Ýÿçÿð ñÿíäÿ äÿðäëè-íàëàëû, äàüëàð.

198

ÄÖÍÉÀÄÀ

Âàðëûéíàí äîñò îëóá, éîõñóëà ýöëìÿ,×îõ äà ùàâàëàíûá úîøìà, äöíéàäà.Åë ñÿíè èñòÿéèá, ãàáàüà ÷ÿêñÿ,Àüûð îë, àë÷àüà äöøìÿ äöíéàäà!

Äÿðäèíè áþëöøäöð ãÿäèð áèëÿííÿí,Âÿôàëû äîñò îëìàç öçÿ ýöëÿííÿí.Áèð àäàì êè “ñÿí þë” äåñÿ éàëàííàí,Îíóí êþðïöñöíäÿí êå÷ìÿ äöíéàäà.

Áó ñþçö áÿéÿíÿð áèð àðèô, ÿééàð,Áÿäÿñèë êèìñÿéÿ éàïûø, íÿ éàëâàð.Ãîíøóéà ñþéëÿéèá àëÿìÿ éàéàð,Ñèððèí ñåéðàãóáà à÷ìà äöíéàäà.

Éàõøû îüóë ÿêÿð áèð éàõøû àòà,Þëöíúÿ ùå÷ êÿñÿ éåòèðìÿç õàòà,Éåðè ýÿëñÿ, õåéèð âåðÿð åëàòà,Îíóí àðõàñûíäàí ãà÷ìà äöíéàäà.

ßëÿñýÿð, ñþéëÿéèð ñþçöí àäûíàí,Àðèô ìÿúëèñèíäÿ ùÿð èñáàòûíàí.Áèð äîñò ñÿíëÿ îëñà, ñèððè éàäûíàí,Îíó äöøìÿíèíäÿí ñå÷ìÿ äöíéàäà.

ÅÉËßÐ

“Úàí” äåìÿêëÿ, úàíäàí úàí ÿéñèê îëìàç,Ìÿùÿááÿò àðòûðàð, ìåùðèáàí åéëÿð.“×îð” äåéÿíèí íÿôè íÿäè äöíéàäà,Àáàä êþíëö éûõàð, ïÿðèøàí åéëÿð.

Íàêÿñ àäàì äàíûøûãäà ñàç îëàð,Êÿðÿìäÿí êÿì, ñÿõàâÿòäÿí àç îëàð.Íöòôÿäÿí ãàðûøàí øåéèòáàç îëàð,Ìÿðä äÿ ñûüûøäûðìàç, íàùàã ãàí åéëÿð.

199

Áèð ýöí Ìàíñûç ãàëõàð, ýÿëèð òîõìàã-éàé,Äàüëàðà àòìàüà åéëÿð ùàãã-ñàé,Ñå÷èëìÿç ìÿùøÿðäÿ íÿ øàù, íÿ ýÿäàé,Õàëèãèëÿìéÿçÿë ùàãã äèâàí åéëÿð.

Ìÿçÿììÿò åéëÿìÿ ìÿí áèíÿâàíû,Ñàùèáè-ñÿëòÿíÿò, åé ýþâùÿð êàíû.Ìÿíèì ñþçöì äîüðó éîëäàí ÷ûõàíû,Èíøàëëàù, ãàéòàðàð äöç èíñàí åéëÿð.

Ìÿí èñòÿðÿì àëèì, ìþìèí éöç îëà,Ìåéëè ùàããà äîüðó, éîëó äöç îëà,Äèëèéíÿí çÿáàíû öçáÿöç îëà,ßëÿñýÿð éîëóíäà úàí ãóðáàí åéëÿð.

×ÛÕÛÁÄÛ

Ãî÷óëàð, ãóëäóðëàð ãàòàð òàõûðëàð,Ôÿãèð-ôöãÿðàéà éàí-éàí áàõûðëàð,Êèìè èñòÿñÿëÿð âóðóá éûõûðëàð,Áåøàòàíûí ÷àòà÷àòû ÷ûõûáäû.

Ïðèñòàâ, íà÷àëíèê ýÿëÿíäÿ êÿíäÿ,Îáàíû, îéìàüû âóðóðëàð, áÿíäÿ,Õÿðú öñòÿ ÷îõëàðû äöøäö êÿìÿíäÿ,Ãàì÷ûäà áåëèíèí ãàòû ÷ûõûáäû.

Ýÿçèðëÿð ùàâàëû àüàëàð, áÿéëÿð,×àëûøûð ãàí-òÿðäÿ íàõûð÷û, íþêÿð.Ìöõòÿñÿðèí äåéèð Àøûã ßëÿñýÿð,Êîâõàíûí, êàòòàíûí çàòû ÷ûõûáäû.

200

Ñ Å É È Ä ß Ç È Ì Ø È Ð Â À Í È(1835-1888)

ÌÈÐÚßÔßÐß ÕÈÒÀÁ

Úÿôÿð, åé ãþí÷åéè-ýöëöñòàíûì!Åé ìÿíèì áöëáöëè-õîøÿëùàíûì!Èêè éöç éåòìèø ö÷äÿ, áÿä ùÿçàð,Ìþòÿäèë ôÿñë èäè, çÿìàíè-áàùàð.Ñÿíè ùÿã ìÿí ôÿãèðÿ ãûëäû ÿòà,Êÿáåéè-ãÿëáèìÿ éåòèøäè ñÿôà.Îí áåø èëäèð êè, åé ÿòàéè-ÿçèì,Ñÿíÿ àäàá åéëÿðÿì òÿëèì.Éåòèáÿí ÿãëÿ ñÿðôÿðàç îëäóí,Äÿõè ìÿíäÿí êè, áèíèéàç îëäóí...Äåìèðÿì ìÿí ýåäÿí òÿðèã èëÿ ýåò,ßãëè òóò, îë ýþçÿë ðÿôèã èëÿ ýåò.Ñÿíÿ áöðùàí äåéèë òÿðèãè-ïÿäÿð,Ýþð íÿ éîë ýåòäè çàäåéè-Àçÿð.Äåìèðÿì ðóñ, éà ìöñÿëìàí îë,Ùÿð íÿ îëñàí ýåò, ÿùëè-öðôàí îë.Äåìèðÿì ñöííö îë âÿ éà øèÿ,Òÿê ùÿäÿô îëìà òèðè-òÿøíèÿ.Äèëèíè ñàõëà ëÿ’íÿò åòìÿêäÿí,Ãåéðè-øÿõñÿ øÿìàòÿò åòìÿêäÿí...

* * *

Åé ýþçöì íóðó, åé ÿòàéè-õóäà,Ñÿíÿ Øèðâàíäà îëäó íÿøâö íöìà.Ëèëëÿùöë-ùÿìä, õèòòåéè-ØèðâàíÑàíèéè-Èñôÿùàíäûð ÿëàí.ßýÿð÷è âèðàíÿ îëäó çÿëçÿëÿäÿí,×ûõìàéûá ìÿðèôÿò áó ìÿðùÿëÿäÿí.Âàðäûð ùÿð ýóøÿäÿ éöç ÿùëè-êÿìàë,Ùÿð áèðè ÿùëè-åëìö ñàùèáè-ùàë.Õàññÿ êèì, àáó õàêèíèí ÿñÿðè

201

Ãàáèëè-òÿðáèéÿò ãûëûð ùÿúÿðè.Õàññÿ êèì, ïàäøàùè-êèøâÿðè-ðóñÅäÿëè òÿõòè-ÿäëö äàäÿ úöëóñ,Åéëÿéèá òÿðáèéÿò êÿìàë ÿùëèí,Ýÿòèðèá ùàëÿ ùÿð ìÿùàë ÿùëèí.

ÞÉÖÄ

Åé îüóë, âàð úàùàíäà ÷îõ ìîëëà,Ýöçÿðàíû ö÷öí åäèð ãîâüà.Ãåéðÿòè-ìèëëÿòè áÿùàíÿ ãûëûð,Ýöíäÿ õàëã è÷ðÿ éöç ôÿñàíÿ ãûëûð,ßùëè-äöíéàéÿ åéëÿéèð ëÿ’íÿò,Þçö äöíéàéÿ åéëÿéèð ðÿüáÿò.Äàèìà ÿüíèéàéÿäèð ìåéëè.ßùëè-ôÿçëèí îëóáäó ñÿðõåéëè.Ôöãÿðàíû ýþðÿíäÿ íèôðÿò åäÿð,Îíà áèêàðÿëèêäÿ òþùìÿò åäÿð.ßüíèéà-ýÿëñÿ áÿçìèíÿ î çàìàí,Ýöëè-ùÿìðà êèìè îëóð õÿíäàí.Áèð ãÿíè åéëÿñÿ ÿýÿð öñéàí,Ñàç åäÿð ñÿùùÿòèíäÿ éöç áöðùàí.Ôèëìÿñÿë, áèð ãÿíè ÿýÿð è÷ñÿ øÿðàá,Îíà òÿúâèç ö÷öí à÷àð ìèí áàá.Ýþðñÿ êèì áèð ôÿãèð åäèá öñéàí,Ëÿí åäÿð îë ôÿãèð ö÷öí ùÿð àí.Þçöíöí ùÿääÿí þòäö öñéàíû,Ìÿùâ åäèáäèð ôöñóíè-øåéòàíûÅéëÿéèðñÿí ìÿçÿììÿòè-ùÿð êÿñ,Íèéÿ þç íÿôÿñèíè óíóòäóí áÿñ?Àëèì þç åëìèíÿ åäÿéäè ÿìÿë,Äöøìÿç èäè áó ãÿäð äèíÿ õÿëÿë.Ðÿñìäèð, àëèì îëñà ÿùëè-ôÿñàä,Àëÿìè îë ôÿñàä åäÿð áÿðáàä.Óéìà ìîëëàéÿ, îëìà ÷îõ äà àâàì,Ñàíìà òÿùòöëùÿíÿê, ãóðóáäàð äàì.

202

Áàõìà òÿñáèùÿ, îëìà äèâàíÿ,Õàì îëàí ãóøëàðà ýÿðÿê äàíÿ.Ñàíìà àëíûíäà ñÿúäÿäÿíäèð ÿñÿð,Ýåúÿ ãîéìóø ùÿúàìÿò îë êàôÿð.Õàòÿìèíäÿí äåìÿ Ñöëåéìàíäûð,Äèâäèð, îë ëÿèí øåéòàíäûð.

ÌÖÚÒßÙÈÄÈÍ ÒßÙÑÈËÄßÍ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ

Ìöõòÿñÿð, áèð çàìàí ÷ûõàð áó õÿáÿðÊè, ýÿëèð îë úàùàíè-ôÿçëö ùöíÿð.Ïèøâàçÿ ÷ûõàð ñÿüèðö êÿáèð,Êè, áó ýöí íàèáè-èìàì ýÿëèð,Éåðáÿéåðäÿí î ãþâìè-íèêñèôàò;Öçöíö ýþðúÿéèí ÷ÿêÿð ñÿëÿâàò.Òþêöëöð õàëã ñîë âÿ ñàüûíäàí,Þïÿëÿð òà êè, ÿë-àéàüûíäàí.Åùòèðàì èëÿ øÿùðÿ âàðèä îëóð,Éåääè ýöí ìÿúëèñè äîëóð, áîøàëóð.Êÿñèëèð ùÿð òÿðÿôäÿ ãóðáàíëàð,À÷ûëûð áàáè-ëöòôö åùñàíëàð.Íå÷ÿ ÿééàì îëóð çèéàôÿòëÿð,Åéëÿéèð ÿùëè-øÿùð äÿ’âÿòëÿð.Ôèêð åäèð êèì, î ãþâìè-ôÿðçàíÿÌöúòÿùèä÷èí ýÿðÿêäè áèð õàíÿ.Áèð äÿ ýþðäöí êè, åéëÿéèá òÿäáèð,Áèð ýþçÿë õàíÿ åòäèëÿð òÿìèð.Éåíÿ ñþéëÿð î ãþâìè-äàíèøâÿð,Ìöúòÿùèä÷öí ýÿðÿêäè áèð ùÿìñÿð.Áèð ýþçÿë ãûç íèêàù åäèá àíÿ.Ìÿëÿêè ÿãä åäèëëÿ øåéòàíÿ.Òà êè, ìÿãñóäóíà éåòèøäè èìàì,Ìÿñúèäÿ íàç èëÿ åäÿð èãäàì.Þçöíÿ ÿââÿë åéëÿéèð çèâÿð,Áèð ýÿëèí òÿê êè, àõòàðûð øþâùÿð.

203

Ýþçöíö ñöðìÿäÿí åäèð ìÿêùóë,Áèð çàìàí çèíÿòÿ îëóð ìÿøüóë.Öçöíÿ åéëÿéèð ýöëàá ÿôøàí,Áàðìàüûíäà íèýèíè-ëÿëíèøàí.Áàøûíà äóðäó ãîéäó ÿììàìÿ,Ýåéäè íÿëåéíèíè î ÿëëàìÿ.Âàð áîüàçûíäà ñÿõò òÿùòöëùÿíÿê,Î ãÿäÿð áÿðê ÷ÿêèá îëóá äþéÿíÿê.×èéíèíÿ ñàëäû áèð ëÿòèô ÿáà,ßëèíÿ àëäû áèð çÿðèô ÿñà.Áàøäà ÿììàìÿ, ñàããàëûíäà ùÿíà,Áàðìàüûíäà öçöê, ÿëèíäÿ ÿñà.Âàð àéàüûíäà úöôò íÿëåéíè,Áèë êè, ïåéüÿìáÿðèí áóäóð ãàéíû.Ñàü-ñîëóíäà ãàëûáäû ÷åøìè ìöäàìÊè, ýþðÿê êèì âåðèð èìàìÿ ñÿëàì.Áó ýöí åâäÿí ÷ûõûá íÿìàçÿ ýÿëèð,Ñóôèéè-ñàôè ïèøâàçÿ ýÿëèð.Ìÿñúèäÿ íàç èëÿ îëóð äàõèë,Ýèðäè ìåùðàáÿ àëèìè-ôàçèë.Óéäóëàð õÿëã, èìàì ãûëäû íÿìàç,Åòäè ìèí ýóíÿ ùÿããÿ ðàçö íèéàç.Åäèáÿí òà íàìàçûíû èòìàì,Ìèíáÿðÿ âÿç ö÷öí åäÿð èãäàì.Ìèíáÿð öñòöíäÿ îë ôÿëÿêðöôÿò,Îõóð àùÿñòÿ áèð óçóí õöòáÿò.Õöòáÿäÿí ñîíðà áèð ýþçÿë àéÿ,Îëóð îë õîøçÿáàíÿ ñÿðìàéÿ.Êåééöùÿííàñ, ñèðäèð áó äÿãèã,Ùèêìÿòè øÿðÿ åòìèøÿì òÿòáèã.Ñÿäðèì îëìóø âÿñè äÿðéàäÿí,Ôÿçëèì àðòûãäû Ìîëëà Ñÿäðàäÿí.Áÿùðè-åëìèìäÿ, åé ýöðóùè-áÿøÿð,Ïàê îëàí ýþâùÿðè-ìóðàäÿ éåòÿð.Éàçìûøàì ñÿðáÿñÿð ôöðóàòè,À÷ìûøàì üàìèçàòè-àéàòè.Êþùíÿ òÿôñèðÿ âåðìèøÿì òÿüéèð,

204

Òàçÿäÿí éàçìûøàì þçöì òÿôñèð.Áèð íå÷ÿ ñÿùâ åäèáäè Áåéçàâè,Îëìóøàì úöìëÿ îíëàðà ùàâè.Ôÿõðè-Ðàçè ãÿðèíè-ðàç äåéèë,Éàçäûüû ðÿìçëÿð òÿðàç äåéèë.Åéëÿéèá ñÿùâ ñàùèáè “Òèáéàí”,Ðóùäàí áèõÿáÿðäö “Ðóùè-áÿéàí”.Åòìÿéèá ôÿòù Ìîëëà Ôÿòùóëëàù,Ñÿùâè-âàçåù éàçûáäûð îë ýöìðàù.Ýàù ôÿëÿê, ýàù ÿðøäÿí äàíûøûð,Áó ñèôÿò éöç ÷ÿðÿí-ïÿðÿí äàíûøûð.Òÿìòÿðàãûí ýþðöð î ãþâìè-ÿâàì,Ñþéëÿéèðëÿð êè, åòìèø åëìè òÿìàì.Áó ôèëàí ìöúòÿùèääÿí ÿêìÿëäèð,Øåéõöë-èñëàìäÿí áó ÿôçÿëäèð.Ëåéê áèð ïàðÿ ìÿðäè-äàíèøâÿðÀíëàéûáäûð êè, êÿíääÿ âàð íÿ õÿáÿð.Áîø äÿüàð îëäóüóí áèëèá äÿðùàë,Õîôäàí, ëåéê íèòãèí åòìèø ëàë.Áèð äåéÿí éîõäóð, åé èìàìè-øÿðèð,Åäÿúÿêñÿí íÿ âàõòàäÿê òÿçâèð?Òóòàëûì åëìÿ îëìóñàí âàñèë,Áèçÿ áó åëìäÿí íÿäèð ùàñèë?Ùàíñû íàäàíû àëèì åòäèí ñÿí?Ùàíñû áèìàðû ñàëèì åòäèí ñÿí?Ùàíñû êóðè ñÿí åòìèñÿí áèíà?Ùàíñû ÿìâàòû åéëÿäèí åùéà?Ùàíû èñëàì ö÷öí ñÿðÿíúàìûí?Éåðÿ ýèðñèí î ìöúòÿùèä íàìûí!Ñþéëÿäèí òåëåãðàìû åëìè-áÿëèñÊè, îíó èõòèðà åäèá èáëèñ.Êàðè-øåéòàí äåäèí äÿìèð éîëóíó,Õàëãà åòäèí ùÿðàì Äóì ïóëóíó.Õà÷ïÿðÿñòëÿð òÿìàì äöøäö ãàáàã,Òþêöëöá äàëäà ãàëäûã, àé ñàðñàã!Àëäû ÿùëè-êèòàá äöíéàíû,Øÿðù åäèðñÿí ñÿí èíäè Ãóð’àíû?!

205

ßùëè-èñëàì îëäó õàðö çÿëèë,Áàèñè ñÿíñÿí, åé èìàìè-úÿëèë!Ñÿí áèçè íÿôÿ åòìÿäèí âàñèë,Áàðû ãîé þçýÿ åëì åäÿê ùàñèë.Áèçè áÿñäèð áó ãÿäÿð àëäàòäûí.Äèíè äèíàðÿ ùÿð çàìàí ñàòäûí.Ñÿí áèëÿí åëìè áèëìÿéÿí éîõäóð,Ñÿíäÿí ÿëÿì óøàãëàð ÷îõäóð.

ÌÎËËÀ Âß ×ÎÁÀÍ

Áèð ÷îáàí ðàñò ýÿëäè ìîëëàéÿ,Ýþðúÿéèí äöøäö þçýÿ ñþâäàéÿ.Êÿñäè îë ìîëëàíûí ãàáàüûíû,Ãîâçàäû øÿñò èëÿ ÷îìàüûíû,Äåäè: – Åé ìþâòö ìÿðê ÿñáàáû,ßùëè-òÿçâèðö ìÿðäè-ãóëëàáû!Äÿëè øåéòàí äåéèð êè, áèð äÿéÿíÿê,Ìîëëàíûí çîëëà áàøûíà, çèðÿê!Äåäè ìîëëà êè, åé ÷îáàíè-äÿüÿë,Äÿëè øåéòàí ñþçöíÿ åòìÿ ÿìÿë.Àäÿìè îë ÷ûõàðòäû úÿííÿòäÿí,Ãûëäû ìÿùðóì íàçö-íåìÿòäÿí.ßùëè-òÿçâèðäèð î øóìö ëÿèí,Ùÿã áóéóðäó: “Ëÿêöì ÿäöââè ìöáèíÿ”.Ãþâëè-ãÿôëÿòäÿí èúòèíàá åéëÿ,ßãëÿ ýÿë, òàÿò åò, ñÿâàá åéëÿ!Äåäè: – Øåéòàí éåíÿ äåéèð êè, ìàíàÅéëÿ ìîëëàéÿ èêè ãóçó ÿòà.×öí åøèòäè ãóçó àäûí ìîëëà, –Äåäè: – ßùñÿí áó ãþâëÿ, íàìõóäà!Ýàù áèð áàõ ñþçöíÿ øåéòàíûíÒà êè, ðàùÿò îëà äèëö úàíûí.Ñåééèäà, ýÿð÷è ñÿí äÿ ìîëëàñÿí,Þçöâö åòìÿ áþéëÿ ðöñâà ñÿí.

206

Îëìà òÿììà, ýåò ãÿíàÿò ãûë,Íÿôñè-øåéòàíûíû ìÿëàìÿò ãûë.Èìòàùàíõàíÿäèð ñÿðàéè-ñèïÿíú,Áó òèëèñìàòäà íèùàíäûð ýÿíú.

ÌÖÀÂÈÉßÍÈÍ ÃÎÍÀÜÛ

Èáí-Ñöôéàíÿ Øàìäÿ áèð øÿáÌåùìàí îëäó áèð ôÿñèù ÿðÿá.Ãóçó áöðéàíè äöçäöëÿð õàíÿ,Îë ÿðÿá ÿêë åäèðäè øèðàíÿ.Ãóçóíóí ïàð÷àëàðäû ÿçàñûí,Ñûíäûðûá êÿëëÿñèí, ãàáûðüàñûí.Áóíó ÷öí ýþðäö çàäåéè-Ñöôéàí,Äöíéàíûí Àëëàùûíûí íåìÿòèÁèð áÿõèëÿ äåéèá áèð ÿùëè-ôöñóàÁèð éóõó ýþðìöøÿì, äå õåéð îëñóí.Äåäè êè, õåéð îëà éóõóí, äå ýþðÿê,Äåäè: ýþðäöì éóõóäà ñèçäÿ ÷þðÿê.Äöøöáÿí èçòèðàáÿ îë ñÿðñàã,Ýåäèá þç þâðÿòèíÿ âåðäè òÿëàã.Îëìàüà ãàçè ÿìðäÿí àýàùÄåäè: áó þâðÿòÿ íÿ èäè ýöíàù?Äåéèá îë øÿõñ: ÿééöùÿë-ãàçè,Íåúÿ áó ÿìðÿ ìÿí îëóì ðàçè?!Éóõóäà áèð êèøè ýþðöá ÷þðÿéèì,Äóðìóð öñòöìäÿ èíäè äÿ öðÿéèì.

ÑÀÄßËÞÂÙËÖÉÖÍ ÒßÍÃÈÄÈ

(Îüëóìà íÿñèùÿò)

Åé îüóë, îëìà ÷îõ äà ñàäÿçÿìèð,Òà ñÿíÿ ìÿðäóì åéëÿéÿ òÿçâèð.Õÿëã îëóá ìÿêðö ùèéëÿäÿ êàìèë,Ñàäÿëþâù îëìà ñÿí äÿ, åé ãàôèë.

207

Çèðÿê îë, éàõøûéà éàìàí îëìà,Õàëãäàí ÷îõ äà áÿäýöìàí îëìà.Ùÿð ñþçö éîõëà, åéëÿìÿ áàâÿð,Äàðè-äöíéàäÿ àçäû äîüðó õÿáÿð.×îõäó äöíéàäÿ ìÿðäè-ùèéëÿøöàð,Çàùèðè ñàäÿäèë, þçö ÿééàð.Ìÿñòè-ëàéÿãèë îëìà, ùöøéàð îë,Õàëãûí þâçàèíÿ õÿáÿðäàð îë.Íåúÿ êèì, áó ùåêàéÿòè-çèáàÑÿíÿ áó ìàúÿðàíè åéëÿð ÿäà.

ÕÀÍ Âß ÄÅÙÃÀÍ

Áèð ÿêèí÷è ýåäèðäè ìÿñòàíÿ,Éîëäà îë ðàñò ýÿëäè áèð õàíÿ.Õàíû ýþðúÿê éàçûã áàø åíäèðäè,Ýþð îíó õàí íÿ ýóíÿ äèíäèðäè.Äåäè: – Åé èò, êÿíàðÿ ÷ûõ éîëäàí!Íÿ ÷ûõûðñàí äîíóç êèìè êîëäàí?Ýþðäö áó èëòèôàòû ÷öí õàíäàí,Çþâãäÿí îëäó ýöë êèìè õÿíäàí.Åâèíÿ äàõèë îëäó õöððÿìö øàä,Þâðÿòè îíäà ýþðäö âÿúäè-çèéàä.Äåäè: – Åé ãàøû áèð ùèëàëè-ìöáèí,Õèðìÿíèí öñòÿ õóøÿ÷èí Ïÿðâèí,Ìÿçðÿè-èìòèçàúÿ äàíÿôÿøàí,Ñöíáöëÿ øÿêëè ñöíáöëöíäÿí ÿéàí.Íÿäè áó áåùúÿòö ñöðóðÿ ñÿáÿá,Òåç áÿéàí åò, ýþðöì íÿäèð ìÿòëÿá?Äåäè: áÿéëÿð éàíûíäà õàíè-êöáàðÉîëäàí èêðàì èëÿ åäèðäè ýöçàð.Äàéàíûá õàíÿ åéëÿäèì êöðíóø,Ìÿíè äèíäèðäè õàíè-ñàùèáùóø.Äåäè: – Áó îëìàç, åé áöëÿíäÿõòÿð,Ñÿíè õàí äèíäèðÿ, åäèì áàâÿð?Íÿ äåéèá õàí ñÿíÿ, áÿéàí åéëÿ,

208

Äöðúè-ëÿë à÷, ýöùÿð ôÿøàí åéëÿ.Àòûëûá äöøäö áèð çàìàí äåùãàí,Ùÿâÿñè ñàêèò îëäó, ãûëäû áÿéàí.Äåäè êè, õàí äåäè: – ×ûõ èò éîëäàí!Íÿ áàõûðñàí äîíóç êèìè êîëäàí?Áèçÿ õàí èëòèôàòû ïåéäàäûð,Áèð ñÿàäÿòäè, ôåéçè-öçìàäûð.Áèçÿ áó âÿúù èôòèõàð îëñóí,Íÿñë-áèííÿñë éàäèýàð îëñóí.

ÀËËÀÙÀ ÐÖØÂßÒ

Ùÿìÿäàí þëêÿñèíäÿ, õóä ÿëàí,Âàðäû áèð ãÿðéÿ, õàëãû ÷îõ íàäàí.Íåúÿ êè, áèçäÿ ãÿéðåéè-Ëàùèú,“Ëà” áÿìÿíàéè-ùè÷, “ùè÷” äÿ ùè÷.Áèð èë îë ãþâìÿ ãÿòù îëóð áàðàí.Êè, ãàëûðëàð ñÿôèëö ñÿðýÿðäàí.Åäèð îë ãþâìè-çàð úÿìèééÿòÊè, ýÿðÿê òàíðûéà âåðÿê ðöøâÿò.Òà áèçÿ ýþéäÿí åíäèðÿ áàðàí,Áèð ãÿäÿð ñèìö çÿð ãûëûá ñàìàí,Áàüëàéûá äÿñòìàëÿ ñèìö çÿðè.Âåðäèëÿð êÿòõóäàéÿ ñèìö çÿðè.Êÿòõóäà àçèì îëäó ìþâëàéÿ,Áèçè ðÿùìÿòäÿí åéëÿìÿ íþâìèä,Ãèôëè-ìÿãñóäÿ øÿôãÿòèíäÿ êèëèä.Áèëäè êèì, ÿãëè éîõäó, ìöõòÿñÿðè,Àëäû, åòäè ãÿáóë ñèìö çÿðè.Äåäè: – Îëäó ãÿáóë ðöøâÿòèíèç,Éàõøû íèééÿòäè, ãîðõìà, íèééÿòèíèç.Áó ýÿëÿí úöìÿ áèãöñóðó ýöìàí,Ñèçÿ èíçàë åéëÿðÿì áàðàí.Øàä îëóá, ýÿëäè îë ôÿãèð, ñÿùÿð,Âåðäè áó ìàúÿðàíû õàëãà õÿáÿð.

209

Äåäè: – Ýþðäöì õóäàéè-ÿðøè-áÿðèí,ßëèíèí öñòÿ Úÿáðÿèëè-ÿìèí,Èêè ßçðàèëè éàíûíäà ÿéàí,Òèç÷ÿíýàëö àùÿíèí äÿíäàí.Ýþðúÿéèí ñÿúäÿ åéëÿäèì áöíéàä,Åéëÿäèì ðöøâÿòèìè ïèøíÿùàä.ßýÿð÷è áèð òþùôåéè-ìöùÿããÿð èäè,Ëåéê èêðàì èëÿ ãÿáóë åëÿäè.Ðóçè-úöìÿ î ìÿíáÿéè-åùñàí,Áèçëÿðÿ âÿä åéëÿéèá áàðàí.ßç ãÿçà, ðóçè-úöìÿ éàüäû éàüûø,Ìöðòÿôå îëäó ñåéë éåääè ãàðûø.Ãÿðéÿ ùåéâàíëàðû ùÿëàê îëäó,Õàëã òóôàíëà çÿùðÿ÷àê îëäó.Äåäèëÿð: – Îë õóäàéè-áèìèííÿòÙàðäà ýþðìöøäö ìèí òöìÿí ðöøâÿò?Ïóëó ÷îõ ýþðäö, åéëÿäè èôðàò,Äåéÿñÿí êè, àòûáäûð ùÿááè-íèøàò.

ÑÀÄßËÞÂÙ ÍÞÊßÐ

Ñåééèäà, îëìà àõìàã èëÿ éàð,Òà ñÿíè àõìàã åòìÿñèí çèíùàð.Áåëÿ òÿãðèð åäèáäèð ÿùëè-áÿéàíÊè, ìöÿññèðäèð öëôÿòè-èíñàí.Åëÿ òÿñäèã êèì, áó ñþç ùàãäûð.Àõìàüûí éîëäàøû ùÿì àõìàãäûð.Àõìàüûí éîõäóð ÿãë èëÿ êàðû,Áèëìÿç àõìàã ñÿéàãè-ýþôòàðû.Ñÿí äåéÿðñÿí êè, àñèìàíäûð áó,Î äåéÿð, àðè, ðèñèìàíäûð áó.Ýóø ãûë êèì, áó õîø ðÿâàéÿòäèð,ßýÿð÷è áó ìöõòÿñÿð ùåêàéÿòäèð:Âàð èìèø áèð ÿìèðè-ñàùèáçÿð,Êè, ôèëàí êèìñÿ ýÿëñÿ äÿðýàùÿ,

210

Ìÿíè ñÿíäÿí ñóàë ãûëñà ÿýÿð,Äåýèëÿí åâäÿ éîõäó, ýåòäè ñÿùÿð.Áàøà äöøäöíìö ìÿí äåéÿí ùàëè?Éàõøû îëäóíìó ñþçÿ ùàëè?Äåäè: – Äöøäöì áàøà áóíó, àììàÍÿ äåéèì ýÿëìÿñÿ áÿñ, åé ìþâëà?

ÃÀÇÛÍÛÍ ÀÕÌÀÃËÛÜÛ

Âàðäû áèð ãàçèéè-áöëÿíä úÿíàá,ßç ãÿçà, áèð ýåúÿ îõóðäó êèòàá.Ýþðäö ãàçè éàçûáäûëàð ùèêìÿòÊè, îëà êèìñÿäÿ áó èêè ñèôÿò:Áàøû êè÷èê îëà, óçóí ðèøè,Îëóð àõìàã çÿìàíÿäÿ î êèøè.Äåäè: – Åé âàé êèì, áó èêè ñèôÿòÒàïûëûð ìÿíäÿ, áÿñ çÿùè õèúëÿòÎ ýåúÿ ïÿðò îëäó ÿùâàëû,Ñöáù øàýèðäèí åéëÿäè ùàëè.Äåäè øàýèðäè: – Åé èìàìè-ìöáèí,Ëèëëÿùèë-ùÿìä êèì, êÿìàëûí âàð,×îõ ýþçÿë àäàáö éàõøû ùàëûí âàð.Áó äåéèë øåðö ôèãù ìÿñÿëÿñè,Ýÿëèá ÿùëè-ãèéàôÿíèí ùÿâÿñè,×îõ éàçûáäûð áó íþâ ÿùâàëàò,Å’òèáàðû íÿäèð îíóí, ùåéùàò!Äÿôåéè-ñàíè îë ðÿôè-úÿíàá,Îõóéóðäó ñå÷ÿ åâèíäÿ êèòàá.Ýåíÿ îë ñÿðýöçÿøòÿ îëäó äö÷àð,Äåäè: – Êèì, õåéð, ìÿíäÿ âàð à÷àð.Åòäè øàýèðä âÿñôèìè çàùèð,Ìÿíÿ âåðäè òÿñÿëëèéè-õàòèð.Ìÿíäÿ àõìàãëûüûí ÿëàìÿòè âàð,Òåç ýÿðÿê ÷àðÿñèí òàïàì íà÷àð.Áàøà ÿììàìÿíè áþéöê ãîéàðàì,

211

Îëó áàøûì áþéöê, òóòàð àðàì.Êÿñÿðÿì íèñôèíè ÷ö ñàããàëûí,Ðÿô îëóð ãöññÿñè áó ÿùâàëûí.Îëìàñàì ìÿí ÿýÿð óçóíñàããàëÌÿíÿ àõìàã äåìÿçëÿð ÿùëè-êÿìàë.Áèð ãàðûø òóòäó ðèøèí îë ìöðòàç,Àõòàðûá åâäÿ òàïêàäû ìèãðàçÒóòäó ðèøèí ÷èðàãÿ, îäëàíäû,Éàíäû ñàããàëû, ùÿì ÿëè éàíäû;Ãîéäó ÿëäÿí òàìàì ñàããàëû,Ñÿðáÿñÿð éàíäû ùÿì ðóõè-àëè.Ùÿìè éàíäûðäû ñàããàëûí, þç öçöí,Àëîâ àç ãàëäû êè, ÷ûõàðäà ýþçöí.Éåðáÿéåðäÿí öçö òóëóãëàíäû,Þçöíöí àõìàã îëäóüóí ãàíäû.

ÍßÑÈÙßÒ

Úÿôÿð, åé àùóéè-áèéàáàíûì,Åé-áèéàáàíè-äèëäÿ úåéðàíûì.Åé ìàðàëûì, ýÿâÿçíè-õîøíèýÿùèì,Áöðúè-äèëäÿ úàìàëû ìåùðö ìÿùèì.Áåëÿ éàçìûø áó ðÿìçè äàíàëÿð,ßùëè-èäðàêö ÿùëè-ìÿíàëÿð.Êè, úàùàí è÷ðÿ âàð åëÿ èøëÿð,Íÿçÿðÿ èáòèäàäÿ õîø ýþðöíÿð.Ëàêèí àõûð âåðÿð íÿòèúÿ éàìàí,Áóíà øàùèääèð àéåéè-Ãóð’àí.Åëÿ èøëÿð äÿ âàðäûð, åé ñÿðâÿð,Ñÿíÿ çàùèðäÿ ÷îõ éàìàí ýþðöíÿð.Ëåéê àõûð âåðÿð íÿòèúåéè-ñóä,Îëóð îë ÿìð ñöëëÿìè-ìÿãñóä.Ùóø èëÿ ýóø ãûëñàí, åé ýöëè-òÿð,Áó ùåêàéÿò ñÿíÿ êèôàéÿò åäÿð.

212

ÌÀÐÀË ÙÅÊÀÉßÑÈ

Âàð èäè áèð ìàðàë ÷àõ ÿòøàí,Ýÿëäè áèð ÷åøìÿ öñòÿ îë ùåéâàí.Áó òÿìàíí èëÿ èñòÿäè, ñó è÷ñèí,Ñó è÷èá, ÷åøìÿñàðäÿí êå÷ñèí.×öí íÿçÿð ãûëäû ñóéÿ îë ùåéâàí,Áàõûá þç ÿêñèí îíäà ýþðäö ÿéàí.Ýþðäö íàçèê àéàüûí, îë äèëõóíÒóòóëóá êþíöëö, îëäó ÷îõ ìÿçóí,Ýþðäö áóéíóçëàðûí ôÿõàìÿòëÿÕàòèðè øàä îëóá ôÿõàðÿòëÿ.Êè, áó ÿñíàäÿ áèð íå÷ÿ ñÿééàäÄöøäöëÿð îë ìàðàë ãÿñäèíÿ øàä.Áèíÿâà ýþðúÿê îíëàðû ãà÷äû,Ëåéê òÿãäèð þç òîðóí à÷äû.Ãîâäó ñÿééàäëÿð îíó ÷îõ òóë,Îëìàäû ëåéê áèð ìóðàä ùöñóë.Îëäóëàð îë øèêàðäÿí ìÿéóñ,Ìÿãñÿäèí íÿðäèâàíû, ïèëëÿêÿíèÅòäèëÿð ÷îõ òÿÿññöôö ÿôñóñ.Ýÿëäè íàýÿù ãàáàüÿ áèðáèøÿ,×îõ ãàëûí áèøÿ èäè, ïöððèøÿ.Îâ÷óëàðäàí î ýöí ãóðòàðìàüà úàíÝèðäè îë áèøÿ è÷ðÿ îë ùåéâàíÈëèøèá áóéíóçó áóäàãëàâÿ,Îëìàäû áÿñ íèúàòûíà ÷àðÿ.Òóòäóëàð îâ÷óëàð îë ùåéâàíû,Äöøäö äàìè-ùÿëàêÿòÿ úàíû.Äåäè: – Îë áèíÿâàéè-õàòèðäàü.Åé ùÿãàðÿòëÿ áàõäûüûì ÿë-àéàã,Ñÿí ìÿíè õîø íèúàòÿ ÷àòäûðäûí,Þëìöø èäèì, ùÿéàòà ÷àòäûðäûí.Åé ôÿõàðÿòëÿ áàõäûüûì áóéíóç,Þâúè-÷ÿðõÿ áóðàõäûüûì áóéíóçÑàëäûí àõûð ìÿíè ùÿëàêÿòÿ ñÿí,Âÿðòåéè-ìþùíÿòö ôÿëàêÿòÿ ñÿí...

213

ÑÈ×ÀÍ ÁÀËÀÑÛÍÛÍ ÑßÐÝÖÇßØÒÈ

Áèð ÿäÿä áèêÿìàë áÿ÷÷åéè-ìóøÊè, ùÿíóç îëìàìûøäû ñàùèáè-ùóø,Ýþðìÿìèøäè çèéàéè-äöíéàíû,Åéøö çþâãö ñÿôàéè-äöíéàíû,Áèð çàìàí áèõÿáÿð àíàñûíäàí×ûõäû òûøãàðû þç éóâàñûíäàí.Ñåéð åäÿðäè î äàüû, ñÿùðàíû,Ùÿð òÿðÿô åéëÿéèá òàìàøàíû,Òà êè, îëäó î õöðä ñàëÿ ÿéàíÁèð õîðóç èëÿ áèð ïèøèê î çàìàí.Ïèøèéè ýþðäö îõøàéûð þçöíÿ,Õîø ýþðöíäö ïèøèê îíóí ýþçöíÿ.Èñòÿäè åéëÿñèí îíà öëôÿò,Ëåéê åòäè õîðóçäàí âÿùøÿò.Ãà÷ûáàí ýèðäè þç éóâàñûíà,Ìàúÿðàíû äåäè àíàñûíà.Êåé îëàí ðàùÿòè-ðÿâàíûì àíà,Åé òÿíè-çàðûìà òÿâàíûì àíà,×ûõìûø èäèì áó ýöí ñÿéàùÿòÿ ìÿí,Ëåéê îëäóì äö÷àð ìþùíÿòÿ ìÿí.Ðàñò ýÿëäèì ìÿí èêè ùåéâàíÿ,Öç âåðèá ãÿì ìÿíè-ïÿðèøàíÿ.Áèðè ãàéÿòäÿ õîøíöìà èäè,Ñàíêè ìÿùáóáè-äèëðöáà èäè.Áûüëàðûíäà ùÿúàìÿòè âàð èäè,Áèç òÿê ÿñëè, íÿúàáÿòè âàð èäè.Åéëÿäèì öëôÿòèíÿ ÷îõ ðÿüáÿò,Àììà äîñòóíäàí åéëÿäèì âÿùøÿò.Êó-êÿëÿê à÷äû ùÿðçÿ âÿ ïöðìö,Ùÿð çàìàí åéëÿéèðäè “ãóããóëó-ãó”.Ýàù ãàíàäëàðûíû äþéöðäö éåðÿ,Ùèðñëÿíÿíäÿ äþíöðäö øèðè-íÿðÿ.Âàðäû áàøûíäà øþëåéè-àòÿø,Öðÿéèì îíäàí åéëÿéèðäè ãÿøø.

214

Äåäèì: – Åé Òàíðû, âåð ãàíàä ìÿíÿ,Âåð áó áÿäáÿõòäÿí íèúàò ìÿíÿ.Ãà÷ûá îë õÿñìäÿí ìÿíè-ãàôèëØöêð îëäóì éóâàìûçà äàõèë.Îëìàñàéäû ÿýÿð î ïöð ïÿðö áàë,Ìÿíÿ ùàñèë îëóðäó éàðÿ âöñàë.Äåäè: – Åé íîâðÿñèäåéè-ìàäÿð,Ðàùÿòö íóðè-äèäåéè-ìàäÿð.Âÿùøÿòèí áèìÿãàìö áèúàäûð,Î õîðóçäóð êè, ðÿüáÿò-ÿôçàäûð.Êè, îíóí éîõäó áèð çèéàíû áèçÿ,Áÿëêÿ âàð ðàùÿòè-ðÿâàíû áèçÿ.Ñöáù âàõòûíäà òåç äóðóá áàííàð,Àííàéàíëàð èøàðÿñèí àííàð.Ñÿíÿ, àììà î õîø ýÿëÿí ùåéâàíÄöøìÿíè-ìóøäóð ìöùèëè-çàìàí.Àé áàëà, îíäàí åùòèðàç åéëÿÎ ìöùèë èëÿ öëôÿò àç åéëÿ.Úÿôÿð, åé ñÿðâè-áóñòàíè-ïÿäÿð,Ýöëè-õîøÿòðè-ýöëöñòàíè-ïÿäÿð!Âàð åëÿ øåé êè, õîøíöìàäû ñÿíÿ,Ëåéê áàòèíäÿ áèð áÿëàäû ñÿíÿ.Âàð åëÿ øåé êè, õîø ýÿëèð ýþçöíÿ,Àììà îíóí çàäéàíû âàð þçöíÿ.Íåúÿ êè, “Äàñòàíè-áÿ÷÷åéè-ìóø”,Îõóñàí åéëÿéÿð ñÿíè ìÿäùóø.

ÍßÑÈÙßÒ

Úÿôÿð, åé íóðè-äèäåéè-Ñåééèä,Ãþí÷åéè-íîâðÿñèäåéè-Ñåééèä.Èòòèôàã åéëÿ äîñò èëÿ ùÿð àí,Èòòèôàã èëÿ ÿìð îëóð àñàí.Äÿùðäÿ åòìÿ èôòèðàãÿ ùÿâÿñ,Èòòèôàã èëÿ êÿñëÿð îëìóø êÿñ.Âàðäûð, åé áàüè-þìðöìöí øÿúÿðè,

215

Èòòèôàã åòìÿéèí ýþçÿë ñÿìÿðè.Èòòèôàã åéëÿéÿíäÿ áåø áàðìàã,Õåéëè àñàíäû áèð øåéè òóòìàã.Éîõäóð, åé ñÿðâÿðèì, òÿê ÿëäÿ ñÿäà,Èòòèôàã èëÿäèð ñöðóðö ñÿäà.Åäÿñÿí ýóø ÿýÿð áó òèìñàëè,Ñÿíè ôèëúöìëÿ åéëÿéÿð ùàëè.

ÕßËÈÔß Âß ÁßÙËÓË

Åòäè Ùàðóí áèð ýöí ÿçìè-øèêàð,Ýÿëäè äÿðéà êÿíàðûí åòäè ãÿðàð.Ýþðäö áèð ÿë ÷ûõûáäû äÿðéàäÿí,Äöøäöëÿð ùåéðÿòÿ òàìàøàäÿí.Áåø ÿäÿä áàðìàã îëìóø îíäà ÿéàí,Áó ìöÿììàéÿ ãàëäûëàð ùåéðàí.Àòäûëàð ýÿð÷è õåéëè òîï âÿ òöôÿíý,Ëåéê áàðìàãëàð îëìàäû ìöíôÿê.Êèìñÿíÿ áèëìÿäè áó ÿñðàðû,Ãàëäûëàð øàù ìàò åëúàðû.Äåäèëÿð êèì, áóíó áèëÿð Áÿùëóë,Áóíó åéëÿð òèëà êèìè ìÿùëóë.Øàù Áÿùëóëÿ ãàñèä åòäè ðÿâàí,Òà ýÿëèá åéëÿñèí áó ðÿìçè áÿéàí.Îëäó Áÿùëóë ãàðüû àòÿ ñöâàð,Ñÿéðÿäÿ-ñÿéðÿäÿ ýÿëèá ðÿùâàð.Åòäèëÿð òà êè, ìàúÿðàíû áÿéàí,Èêè áàðìàüûíû áó åòäè ÿéàí.Ýþðúÿê îë ÿë ÷ÿêèëäè äÿðéàäÿí,Ãàëäûëàð ìàò áó ìöÿììàäÿí.Äåäè Áÿùëóëÿ øÿù êè, åé äàíà,Áó íÿ èøäèð, áóëà íÿäèð ìÿíà?Íÿ ÿë èäè î êèì, ÿéàí îëäó,Ñÿí êè, ÿë òóòäóí îë íèùàí îëäó?Áó ðöìóçóí íÿ èäè ìÿíàñû,Íÿ èäè îë èøàðÿ èéìàñû.

216

Äåäè Áÿùëóë: – Åé øÿùè-äþâðàí.Î êè áåø áàðìàã îëìóø èäè ÿéàí,Î èøàðÿ åäèðäè, åé ñÿðâÿð,Íÿ ãÿäÿð êè, ÷ÿòèí îëà èøëÿð,Áåø êþíöë îëñà úÿì àñàíäûð.Úÿìëèêäÿí ÿäó ïÿðèøàíäûð.Èêè áàðìàüûìû ìÿí åòäèì ÿéàí,Åéëÿäèì ìÿí îíà áó ðÿìçè áÿéàí,Éÿíè êè, áó úàùàíäà èêè êþíöëÚÿì îëà, õåéëè ÿìðäèð ìöøêöë.Áèëäè ìÿíàíû áàòäû äÿðéàéÿ.Ñåééèäà, àôÿðèí áó èíøàéÿ!

ÀÑËÀÍ Âß ÈÊÈ ÞÊÖÇ

Áèð ÷ÿðàýàù è÷èíäÿ èêè þêöçÎòëàéûðëàðäû øàä, ýåúÿ-ýöíäöç.Íàýàù îíëàðà áèð ãÿâè àñëàíÅéëÿäè ùÿìëÿ ñÿõò ñåéùÿ-ýöíàí.×öí þêöçëÿð ýþðöá î ÿùâàëè,Îëäóëàð ôèêðè-õÿñìäÿí ùàëè.Âåðäèëÿð äàë-äàëà î ùåéâàíëàð,Ãûëäû áóéíóçëàðûéëà úþâëàíëàð.Èòòèôàã åéëÿéèá äèëèðàíÿÄóðäó îíëàð ìöãàáèë àñëàíÿ.Ýþðäö àñëàí ÷ö ñóðÿòè-êàðû,Áèëäè êè, ùÿìëÿñè äåéèë êàðû.Ýþðöá àñëàí êè, éîõ èøèíäÿ çÿôÿð,Îëäó ðóáÿù ìèñàëû ùèéëÿòýÿð.Ùèéëÿ ôèêðèéëÿ îë ãÿâè-ñîâëÿòÞêöçöí åéëÿäè áèðèí äÿ’âÿò.Äåäè: – Åé ýàâè-õîøÿëÿô, ùÿðýàùÎëàñàí îë ðÿôèãäÿí èêðàù,Ñÿíÿ ìèíáÿä åòìÿðÿì àçàð,Îëóñàí ùÿð ÷ÿìÿíäÿ áÿðõöðäàð.Îëäó àñëàíÿ ìöääÿà ïåéäà.

217

Îíëàðûí ïàðÿ ãûëäû ÿçàñûí.Åé ýþçöì íóðó, àíëà ìÿíàñûí:ßýÿð îëñàéäû èòòèôàãëÿðè,Ýàâëÿð ýþðìÿç èäè áó õÿòÿðè.Õàù ðóñ ÿùëè îëñà, õàù ôèðÿíýÂÿòÿí ÿùëèëÿ îëýèëÿí éåêðÿíý.Èòòèùàä åéëÿ, èòòèôàã åéëÿ,Öçöâö ùÿð ìÿêàíäà àü åéëÿ.

ÒßÌÑÈË

Áèð äÿâÿ áèð óçóíãóëàã èëÿÉîë ýåäèðëÿðäè ÷îõ äÿìàã èëÿ.×àòäûëàð áèð ÷àéûí ãûðàüûíà,Äÿéäè áó åøøÿéèí äÿìàüûíà.Äÿâÿíèí ÷öíêè ñó áåëèíäÿí èäè,×àüûðûá îë óçóíãóëàüû äåäè:– Ãîðõìà, ýÿë ñÿí äÿ åé ðÿâàíè-òÿíèì,Ñó áåëèìäÿí äåéèë éóõàðû ìÿíèì.Âåðäè åøøÿê úàâàá êèì, åé éàð,Ñþçëÿðèí äîüðóäóð, éîõ åéáö ÿâàð.Î áåëèíäÿí ñÿíèí îëàí ÿíùàð,Äàõèë îëñàì ìÿíèì áàøûìäàí àøàð.

ÝÞÇËÖ Âß ÝÞÇÑÖÇ

Áèð íÿôÿð êóð øÿõñÿèð áèíàÒÿíÿ èëÿ äåäè êè, åé ÿìà,Õÿëãè-àëÿì ùåêàéÿò åéëÿðëÿð,Áó ñèôÿò áèð ðÿâàéÿò åéëÿðëÿð;Ùÿð êèìè êóð åéëÿñÿ éÿçäàíßâÿçèíäÿ åäÿð îíà åùñàí.Ñÿíÿ åùñàí íÿ åéëÿéèá äàâÿð?Äåäè êîð: – Åé ÿçèç ÿùëè-íÿçÿð,Áóíó åùñàí åäèá ìÿíÿ òàðèÝþðìÿéèì ñÿí êèìè äèëàçàðè.

218

ÎÜËÓÌÀ ÕÈÒÀÁ

Åé îüóë, íèôðÿò åéëÿ âàùèìÿäÿí,Âàùèìÿ øóìäóð, ìöõÿððèáè-òÿí.Âàùèìÿ îëñà øÿõñÿ ìöñòþâëè,Åéëÿð àíè ùÿëàê þç ùþâëè.Ãöââåéè-âàùèìÿ øÿéàòèíäèð,Âàùèìÿ úèííèéàíè-áèäèíäèð.Ýþðìÿéèðñÿí êè, øÿõñ îëàíäà úöíóíÂàùèìÿ ãàëèá îëäó, ÿãë çÿáóí?Ðÿôòÿ-ðÿôòÿ úöíóíó áÿäòÿð îëóð,Ãöââåéè-âàùèìÿ ìöñÿââÿð îëóð.Ñàíêè áèð øÿõñ îíà îëóð ïåéäà,Áèð-áèðèëÿ îëóð áóëàð ýóéà.Ëåéê çàùèðäÿ éîõäó øÿõñè-äèýÿð,Âàùèìÿ åéëÿéèá î øÿõñÿ ÿñÿð.Åëÿ ùÿð áèð ìÿãàìäà úöðÿò,Çÿùÿð è÷ñÿí ùåñàá ãûë øÿðáÿò.Õþâôëÿ ÿýÿð ñÿùÿð éåñÿí ýöëãÿíä,Ýÿòèðÿð çÿôè-ìÿäÿ, åé äèëáÿíä.Ñÿíÿ áó ìàúÿðàíû åéëÿð ÿäà,Ýóø ãûëñàí, ùåêàéÿòè-ùöêÿìà.

ÈÊÈ ÙßÊÈÌ

Âàðäû Èñêÿíäÿð ÿñðè èêè ùÿêèì,Ìöëêè-Éóíàíäà, âàúèáöò-òÿêðèì.Îíëàðûí äöøäö ÷öí ìöáàùèñÿñè –Êè, íÿäÿíäèð çÿìàíÿ ùàäèñÿñè?Îë íÿ áöðùàí ýÿòèðäè ùöúðÿò èëÿÁó îíó ðÿää åäèðäè ùèêìÿò èëÿ.Ùÿð÷è èëçàìÿ îëäóëàð òàëèá,Áèðèíÿ îëìàäû áèðè ãàëèá.Àãèáÿò øÿðò ãûëäû èêè òÿáèá,Ùÿðÿ áèð çÿùð åéëÿñèí òÿðòèá.

219

Áó îíóí çÿùðèíè è÷ÿ, î áóíóí,Òà áó ñþâäàäÿ êèì îëóð ìÿüáóí?Áèðèñè øÿðáÿò åéëÿäè òÿðòèá,Çÿùð ùàçûð ãûëûá èêèíúè òÿáèá.Áèð-áèðÿ âåðäèëÿð ìÿùÿááÿò èëÿ,Áèðèñè è÷äè çÿùðè úöðÿò èëÿ.Áèëìÿäè çÿùð îëäóüóí àíûí,Áåëÿäèð ìöãòÿçàñû äþâðàíûí.Åòìÿäè õþâô ñÿììè-íàôèãäÿí,Ãàëäû î øèðäèë ñÿùèù áÿäÿí.Îë áèðè è÷äè õþâô èëÿ øÿðáÿò,Äàðè-äöíéàäÿí åéëÿäè ðåùëÿò.Þç èøèíäÿí îíó ãèéàñ åòäè,Ãîðõóñóíäàí çÿìàíÿäÿí ýåòäè.

ÕÎÐÓÇ Âß ×ÀÃÃÀË ÙÅÊÀÉßÑÈ

Ñöáù âàõòûíäà áèð ãîúà ÷àããàë,Àúëûã åòìèøäè ÷îõ îíó áèùàë.Ýþðäö êèì, áèð õîðóçè-ðÿíýèíìóÅéëÿéèð áèð àüàúäà “ãóããóëó-ãó”.Ñîðäó ÷àããàë: – Åé õîðóç, íÿ âàð?Äåäè: – Âÿãòè-íÿìàçäûð ÿçêàð.Áó ìèíàð öñòÿ ìÿí ÿçàí âåðèðÿì,Õÿëãÿ ñöáù îëäóüóí íèøàí âåðèðÿì.Äåäè êèì, åé õîðóçè-õîøàâàç,Äöø àøàüà ãûëàã õóäàéà íàìàç.Äåäè: – Áÿñ ãîé èìàìûìûç ýÿëñèí,Âàúèáöë-åùòèðàìûìûç ýÿëñèí.Äåäè: – Êèìäèð èìàìûí, åé çèðÿê?Äåäè: – Êÿíä è÷ðÿ çîðáà, ãûëëû êþïÿê.Äåäè: – Áÿñ ìÿí ýåäèì áóëàüà òÿðÿô,Äÿñòÿìàçûì ìÿíèì îëóáäó òÿëÿô.Êþïÿê àäûí åøèòúÿéèí ÷àããàëÕîôäàí äóðìàäû, ãà÷ûá ôèëùàë.

220

ÎÜËÓÌÀ ÕÈÒÀÁ

Úÿôÿð, åé ðàùÿòè-ðÿâàíè-ïÿäÿð,Ýöëè-õîøÿòðè-ýöëñèòàíè-ïÿäÿð.Ñÿäÿôè-òÿáèìèí ñÿìèí ýöùÿðè,Âåðìÿ áèð êèìñÿéÿ éàìàí õÿáÿðè.Áöëáöë îë, âåð áàùàðäàí ìöæäÿ,Úöüä òÿê õÿëãè åòìÿ ïÿæìöðäÿ.Ôàðñèäÿ áó ôÿðäè áèð äàíàÅéëÿéèáäèð íÿñèùÿò èëÿ ÿäà.“Áöëáöëà, ìöæäåéè-áàùàð áèéàð,Õÿáÿðè-áÿä áåáóìè-øóì ýöçàð”.

ÑßÍÚÀÍ ØÀÙÛÍÛÍ ÉÓÕÓÑÓ

Éóõóäà ýþðäö øàùè-ÑÿíúàíèÊè, òþêöëìöø òÿìàì äÿíäàíè.Áèð ìöÿááèðäÿí åòäè îíó ñóàë,Äåäè: – Åé ïàäøàùè-ÿðøúÿëàë,Áèë êè, äÿíäàíäûð ñÿíÿ þâëàä,Áþéëÿ éàçìûø êèòàáäà óñòàä:Þëÿúÿêäèð ñÿíèí ÷îõ þâëàäûí.×ûõàúàã ÿðøÿ àùö ôÿðéàäûí.Äåäè øàù: – Áþéëÿäèð, äåéèë áþùòàí,Ãÿòëèíÿ åéëÿäè îíóí ôÿðìàí.Òöíä îëóá ïàäøàùè-äàíèøâÿð,Èñòÿäè áèð ìöÿááèðè-äèýÿð.Áó ìöÿááèðäÿí åòäè ùàëè ñóàë,Äåäè: – Åé ïàäøàùè-íèêóôàë,Ýþðäöéöí õàá ö÷öí áóäóð òÿáèð,Ùÿã ñÿíÿ ëöòô åäèáäè þìðè-òÿâèë.×öí áó ðÿìçè åøèòäè øàùè-úàâàí,Âåðäè áó øÿõñÿ õÿëÿòè-ÿëâàí.Äåäèëÿð: – Åé øÿùè-çÿìèíö çÿìÿí,Ñàäèð îëäó ÿúèáÿ èø ñÿíäÿí.Ùÿð ìöÿááèð êè, ùàëû åòäè áÿéàí,

221

Ñþéëÿäèí: – Áþéëÿäèð, äåéèë áþùòàí.Áèðèíè ãàí åéëÿäèí ãÿëòàí,Áèðèíÿ õÿëÿò åéëÿäèí åùñàí.Äåäè: – Àðè, î èêè ìÿðäè-äèëèðÉóõóìó éàõøû åòäèëÿð òÿáèð.Ëåéê ÿââÿëêè øÿõñ èäè íàäàí,Ñþçö áèïÿðäÿ ãûëäû øÿðùö áÿéàí.Íåúÿ ÿââÿëêè åéëÿäè òÿáèð,Ñîíðàêû åéëÿ ãûëäû ùÿì òÿãðèð.Ñþçö ëàçûìäû øÿõñ åéëÿ äåñèíÊè, òÿáèÿò î ñþçäÿí èíúèìÿñèí.

ÙÀÐÓÍ Âß ØÀÈÐËßÐ

Ýÿëäè Ùàðóí ö÷öí èêè øàèð,Ùÿðÿ áèð ôÿðä åéëÿéèá çàùèð.Áó èäè ôÿðäè-ÿââÿëÿ ìÿíà,Êè, îëóð éàõøû ôåëÿ éàõøû úÿçà.Ôÿðäè-ñàíèäÿ ùÿì áó èäè ÿéàí,Êè, ùÿìèøÿ îëóð éàìàíÿ éàìàí.Øàèðè-ÿââÿëÿ î ôÿõðè-êöáàðÌÿðùÿìÿò ãûëäû ìèí ÿäÿä äèíàð.Øàèðè-ñàíèéÿ ùÿì åòäè ÿòà,ßââÿëèí íèñôèíè, î êàíè-ñÿõà.ßùëè-áÿçì îëäó áó èøÿ ùåéðàí,Äåäèëÿð: – Åé õÿëèôåéè-äþâðàí,Áèðäè ìÿíàäà êèì, áó èêè êÿëàì,Áÿñ íÿäÿí îëäó ìöõòÿëèô ÿíàì?Äåäè êèì, øÿõñ îëñà õîøíèééÿò,Éàõøûëûãäàí ìöäàì åäÿð ñþùáÿò.Âàð èäè òèíÿòèíäÿ ÷öíêè ñÿôà,Éàõøûëûã ôÿðäèí åéëÿäè î ÿäà.Îë áèðèíäÿ éàìàíëûã îëäó íèùàí,Îäó êèì ñþéëÿäè éàìàíÿ éàìàí.Ñèôÿòè-ñàùèáè-êÿëàìäû ñîç,Áàòèí àñàðûíà òÿìàìäû ñþç.

222

ÈÒËß ÏÈØÈÉÈÍ ÑÞÙÁßÒÈ

Áèð ïèøèéÿ èò äåäè: – Åé áèùÿéà,Åâäÿ åäèðñÿí ýåúÿ-ýöíäöç ñÿôà.Ñöôðÿ êÿíàðûíäà éåéèðñÿí òÿàì,Êöðñöëÿð öñòöíäÿ åäèðñÿí ìÿãàì.Åéëÿ éåéèðñÿí ýåúÿëÿð àø ñÿí,Ñöáù éåéèðñÿí éåíÿ áîçáàø ñÿí.Ñÿí íÿ ñÿáÿá áþéëÿ ÿçèç îëìóñàí,Êèì åéëÿéèá ùþêì òÿìèç îëìóñàí?Ñþéëÿ, íÿ îëìóø àüàéà õèäìÿòèíÂàúèá îëóáäóð áó ãÿäÿð ùþðìÿòèí?Åéëÿéèðÿì ñöáùÿ êèìè ìÿí ôÿüàí,Äþâëÿòÿ, ìàëà îëóðàì ïàñèáàí,Ìÿí ÷ÿêèðÿì ñöáù à÷ûëûíúà êåøèêÙÿðýèç èòÿ òàé îëà áèëìÿç ïèøèê.×îõ ýåúÿ âàð êè, éàòûðàì àú ìÿí,Äÿðä èëÿ áèð ëþãìÿéÿ ìþùòàú ìÿí.Ýåòìÿéèðÿì þçýÿ éåðÿ íàí ö÷öí,Ñÿáð åäèðÿì ìþùíÿòè-ïöíùàí ö÷öí.ßýÿð÷è àüà äþéñÿ ìÿíè ãà÷ìàðàì,Ùÿð éåòÿíÿ äÿðäè-äèëèì à÷ìàðàì.Ìóøãóðà ùÿðýàù áóëàðàì ãóéðóüóÒà êè, àüàíûí íÿ îëà áóéðóüó.Úöìëÿ úàùàí ìÿðäöìö, åé áÿä-ÿìÿë,Åòäè âÿôàäÿ ìÿíè çÿðáöë-ìÿñÿë.Èíäè áÿéàí åéëÿ ìÿíÿ ùàëûíû,Òà êè, áèëèì ñóðÿø-ÿùâàëûíû.Ýþð ïèøèéè êè, èòÿ âåðäè úàâàá,Ñþéëÿäè: – Ùÿãäèð áó èòàáö õèòàá,Ùÿð íÿ äåäèí – ùÿãäè, éîõäóð õèëàô,Ñþçëÿðèíèí áèðè äåéèëäèð êÿçàô.Ëåéê ñÿíÿ ãîé åëÿéèì ìÿí áÿéàí,Ñóðÿòè-ÿùâàëûíû, åé áàüðûãàí.Ùàëûíà îë èíäè õÿáÿðäàð ñÿí,Áèë íÿ ñÿáÿáäÿí áåëÿ ìóðäàðñÿí.Õåéð èøÿ ìÿííàñÿí, åé áóëùÿâÿñ,Èñòÿìÿñÿí õåéð àïàðà áèðúÿ êÿñ.

223

ßýÿð ýÿëèáÿí ñàèë åäÿ íàí òÿëÿá,Ñÿí åëÿéèðñÿí îíà ãÿùðö ãÿçÿá.Äàìÿíèíè ïàðÿ ãûëûðñàí îíóí,Ñÿí ýöíöíö ãàðÿ ãûëûðñàí îíóí.Âåðñÿ õàíûì ñàèëÿ áèð ïàð÷à íàíÃåéç èëÿ úàíûí ÷ûõàð, åé áÿäýöìàí.Úöìëÿ áó àëÿì áàøûíà äàð îëóð,Ðþâøÿí îëàí äÿùð ñÿíÿ òàð îëóð,Ìàíåè-õåéð îëìà äÿõè, Ñåééèäà,Ãîé ãàïûäàí õåéð àïàðñûí ýÿäà.Èò êèìè òóòìà äÿõè äàìàíûíû,Ðàùÿò åëÿ ÿùëè-òÿëÿá úàíûíû.Êèìñÿ êè, áèð õåéð èøÿ ìàíå îëà,Äÿéìÿç îíóí âàðëûüû áèðúÿ ïóëà.×îõäó ùÿäèñ èëÿ áó ÿìðÿ äÿëèë,Àáèä îëà úÿííÿòÿ ýåòìÿç áÿõèë.

ÀËÈÌÈÍ ÇÀËÛÌ ÏÀÄØÀÙÀ ÚÀÂÀÁÛ

Äåäè áèð ÿùëè-åëìÿ áèð çàëèì:Êåé îëàí øÿð ñèððèíÿ àëèì!Ìÿíèì ö÷öí áóéóð èáàäÿòäÿí,Ùàíñû ÿôçÿëäè úöìëÿ òàÿòäÿí?Äåäè: – Åé ïàäøàùè-çöëìøèòàá,Ñÿíÿ ÿôçÿëäè ùÿð áèð èøäÿí õàá,Òà éàòàí âàõòäà, åé ôÿëÿêýèðäàð,Ýþðìÿéÿ õàëã áèð íÿôÿð àçàð.Ïàäøÿùëÿðäÿ ÿäë ÿùñÿíäèð,Ôèòíÿíèí éàòìàüû ìöùÿññÿíäèð.

ÙßÚÚÀÚ ÈËß ÄßÐÂÈØÈÍ ÑÞÙÁßÒÈ

Áèð äóàñû ãÿáóë îëàí äÿðâèøÑàëäû Áàüäàä øÿùðèíÿ òÿøâèø.Ùÿð íÿ ùàúÿò÷öí åéëÿñÿéäè äóà,Î äóàíû ãÿáóë åäÿðäè õóäà.

224

Îíó Ùÿúúàú åéëÿäè åùçàð,Äåäè: – Ãûë áèð äóàéè-õåéð èçùàð.ßë ýþòöðäö, äåäè: – Õóäàâÿíäà,Úèñìäÿí úàíûíû ñÿí åéëÿ úöäà.Äåäè Ùÿúúàú: – Åé ìÿëàèêõó,Ñÿíè òàðè, íÿ áÿä äóàäûð áó?Äåäè: – Áó áèð äóàéè-ÿùñÿíäèð,Ùÿì ñÿíÿ, ùÿì áèçÿ ìöùÿññÿíäèð.Ñÿí þëöá åòìÿñÿí ýöíàùè-çèéàä,Ñèòÿìèíäÿí úàùàí îëàð àçàä.Íÿ ýÿðÿêäèð ñÿíÿ áó òÿõòö áó òàúÊè, îëóá ïàéèìàë ùÿð ìþùòàú.Ìÿðäöìàçàðëûã éàìàí èøäèð,Áåëÿ ãàëìàãäàí þëìÿéèí õîøäóð.

ÏÀÄØÀÙ Âß ÁÀÜÁÀÍ

Ñöáù áèð ïàäøàù îëäó ñÿâàð,Åäèáÿí ñöð’ÿò èëÿ ÿçìè-øèêàð.Øÿùðäÿí ÷ûõäû îë ôÿëÿêìèãäàð,Îëäó áèð ìÿðäè-áàüáàíÿ äö÷àð.Ðÿì ãûëûá áàüáàíäàí îë ùåéâàí,Éåðÿ àòäàí éûõûëäû øàùè-úàùàí.Øÿù ãÿçÿáëÿ ÷àüûðäû ôÿððàøûí,Äåäè: – Àë òèüè, êÿñ áóíóí áàøûí!Àüëàéûá ñþéëÿäè î çàðö ôÿãèð:– Íÿäèð, åé øàù, áÿíäÿéÿ òÿãñèð?Áóéóðóá: – ×öíêè øóì àäÿìñÿí,Ñÿíè ýþðúÿê éûõûëäûì àòäàí ìÿí.Äåäè: – Åé øàù, ìÿí äÿõè áó ñÿùÿðÝþðìÿäèì ñÿíäÿí þçýÿ áèðúÿ íÿôÿð.Ìÿíè ýþðúÿê éûõûëäû øàùè-úàùàí,Ëåéê áèð öçâö òàïìàäû íþãñàí.Ñÿí íÿ ýþð øóìñÿí, þçöíäÿí óòàí,Ãÿòëèìÿ ãûëäûí àõûðû ôÿðìàí.Ýþðìÿñÿéäèì ÿýÿð áó äèäàðû,Îëìàç èäèì ÿúÿë ýèðèôòàðû.

225

Õîø ýÿëèá øàùÿ îë çÿðèô êÿëàì,Îíà øÿìøèðèí åéëÿäè ÿíàì.Äåéèá ÿùñÿíòö áó êÿëàìÿ êè, ñÿí– Ýÿíúè-ýþôòàðè-íÿãçÿ ìÿùðÿìñÿí.Åé çÿáàí, åé êèëèäè-ýÿíúè-ñöõÿí,Ñÿí ýÿùè ýÿíú, ýàùè ÿæäÿðñÿí.Ýàù ñÿí çÿùðö, ýàù øÿêêÿðñÿí,Ýàùè ìÿðùÿì, ýÿùè ÷ö íåøòÿðñÿí.Ìÿíÿ ùÿð íÿ áÿëà îëóð ùàäèñ,Îíà ñÿíñÿí çàìàíÿäÿ áàèñ.

ËÎÜÌÀÍÛÍ ÑÀÒÛËÌÀÑÛ

Áåëÿ äåðëÿð êè, Ùÿçðÿòè-ËîüìàíÙÿáÿø ÿùëèéäè, éà êè îë Ñóäàí.Îíà äÿéäè ùÿâàäèñèí õÿòÿðè,Ñàòäûëàð ãóë êèìè î ïöðùöíÿðè.Éóñèô àñà î ìàùè-öðôàíûÊåéä èëÿ ñàòäû ôþâúè-èõâàíû.Ãóë õÿéàë åéëÿäè ÿëÿççàùèð,Àëäû Ëîüìàíû áèð íÿôÿð òàúèð.Áèð ñèéÿùôàì èäè ñèòÿáðè-ëÿáàíËåéê òÿëèìáÿõøè-áèÿäÿáàí.Ôÿùìèíè ýþðäö ÷öíêè àüàñû,Îëäó îíóí éåýàíÿ ìþâëàñû.Èìòÿùàí èëÿ áèð ýöí îë ìþâëàÄåäè: – Ëàçûìäû áèð ëÿòèô üèçàÊè, îëà ùÿì ëÿòèô, ùÿì øèðèí,Òà òÿíàâöë ãûëàì ìÿíè-ãÿìýèí.Åòäè Ëîüìàí ùèêìÿò èëÿ ÿìÿë,Ùèêìÿòèí êàíû îë ÿìèðè-ÿúÿëë.Áèð ãóçó çèáù åéëÿäè Ëîüìàí,Äèëèíè åéëÿäè îíóí áöðéàí,Ùàçûð åòäè ùöçóðè-ìþâëàéÿ,Éåäè çþâã èëÿ îë ôÿëÿêïàéÿ.Éåíÿ áèð àéðû ýöíäÿ îë ìþâëà

226

Èñòÿäè áèð àúû, êÿñèô üèçà.Éåíÿ Ëîüìàí ýÿòèðäè áöðéàí äèë,À÷ìà áó ðÿìçè, îä òóòóá éàí, äèë!Ëåéê ñÿðáÿñòÿ ãàëñà áó ìÿíà,Õîø äåéèë, åéëÿìÿê ýÿðÿê èôøà.Áÿäýöìàí îëäó ñàùèáè-Ëîüìàí,Ýþðäö çèääèíè áèð üèçàäÿ ÿéàí.Èêè äÿôÿ ýÿòèðäè áöðéàí äèë,Äåäè: – Ùèêìÿòäÿ áó äåéèë êàìèë.Áó ãóëóí ýÿð÷è ÷îõ ôÿðàñÿòè âàð,Ëåéê áó èøäÿ ñÿùâö ãÿôëÿòè âàð.Ñÿùâêàðûí þçöíäÿí åòäè ñóàëÊè, íÿäèð áþéëÿ ìöõòÿëèô ÿùâàë?Áèð üèçà ìöìêöí îëìàéûáäûð ùÿìèíÙÿìè àúû îëà, ùÿìè øèðèí.Äåäè: – Åé áó ñóàë ìþùòàúû,Äèëäö êèì, çÿùðäÿí îëóð àúû.Ýàù øÿêÿðäÿí îëóð áó äèë øèðèí,Ãàíäû ìþâëàñû, åéëÿäè òÿùñèí.Ãûëäû òÿùñèí êÿìàëè-Ëîüìàíÿ,Ôèêðè-áèêðö õÿéàëè-Ëîüìàíÿ.

ÞÉÖÄ

Åé îüóë, áèë êè, àäÿìè-áèêàðÕöøê îëàí áèð îäóíäó ëàéèãè-íàð.Áóíó áèçäÿí äåéèáäèëÿð ÿãäÿì,Ñÿíÿòè îëìàéàí äåéèë àäàì.Ïó÷ îëóá ýåòñÿ äþâëÿòèí âàéÿ,Éåíÿ ñÿíÿòäèð ÿëäÿ ñÿðìàéÿ.ßýÿð òèúàðÿò÷öí îëìàñà äþâëÿò,Ñÿé ãûë, ùàñèë åéëÿ áèð ñÿíÿò.Åëìäèð ÿùëè-ñÿíÿòèí ùöíÿðè,Åëìñèç ñÿíÿòèí íÿäèð ñÿìÿðè.Åëìñèç ñÿíÿòèí íÿ ìèãäàðè,“Êàðè-áóçèíÿ” íèñò íÿúúàðè.

227

ÄßÂß Âß ÁÀËÀÑÛ

Àçèì îëìóøäó êàðèâàíè-ÿðÿá,Áèð øöòöðáÿ÷÷ÿ ÷ÿêäè ðÿíúö òÿÿá.×öí éîðóëäó î íàçÿíèíðÿôòàð,Þç àíàñûíà åéëÿäè èçùàð.Äåäè: – Åé ìàäÿðè-ãÿâèÿíäàì,Áèð çàìàí éàòýèëÿí, òóòàã àðàì.Áó íÿ ñåéðö áó íÿ ñÿéàùÿòäèð,Íÿ ìÿøÿããÿò, áó íÿ ìÿðàðÿòäèð?Ýÿëìèñÿí äàüëàð öñòÿ úþâëàíÿ,Äöøìöñÿí Ãåéñ òÿê áèéàáàíÿ.Äåäè: – Åé òèôëè-øèðõàðÿ, ìÿýÿðÈõòèéàðûìëàäûð ìÿíèì áó ñÿôÿð?!Îëñà èäèì áèð èõòèéàð è÷ðÿ,×ÿêìÿç èäèì éöêö ãàòàð è÷ðÿ.Ñàðáàíûí ÿëèíäÿ îëäó ìàùàð,Ùÿð òÿðÿô ÷ÿêñÿ åéëÿðÿì ðÿôòàð.Ýÿð÷è ìÿíäÿí òàïûð áó ôåë ñöäóðÌÿíÿì àëÿìäÿ ôàèëè-ìÿúáóð.Ýåäèðÿì, ÿëäÿ áèð ìàùàðûì éîõ,Þç ÿëèìäÿ áèð èõòèéàðûì éîõ...

ÅØØßÊ Âß ÀÐÛËÀÐ

Áèð íå÷ÿ êÿíäè ýþðäö áèð åøøÿê,Àðûëàð îíäà èøëÿéèð áèøÿê.Ýþðäö áèð õàíåéè-ìöãÿääÿñ âàð,Áåéòè-øåøýóøÿ è÷ðÿ ÷îõ êÿñ âàð.Ïàäøàùûí ùöçóðóíà ýåòäè,Øàùè-éÿñóáäÿí ñóàë åòäè.Äåäè: – Áó êÿíääÿ íÿäèð ìÿãñóä,Ñàç îëóð ýöíäÿ íàéö áÿðáÿòö óä?Ñèçÿ ùàñèë íÿäèð áó ãîâüàäÿí?Âàãèô åéëÿ ìÿíè áó ìÿíàäÿí.

228

Äåäè: – Áèç ñÿáçÿéÿ îëóá ÷èðÿÅäÿðèê úÿì êÿíäèéÿ øèðÿ.Äåäè åøøÿê êè, éÿíè øèðÿ íÿäèð?Îëìóñóç ñÿáçÿ öçðÿ “÷èðÿ” íÿäèð?Áèð ãÿäÿð áàë äàäûçäûëàð åøøÿéÿ,Éåäè åøøÿê ÷ö áàëû, äöøäö øÿêÿ.Äöøäö áèð ôèêðÿ åøøÿéè-íàäàí,Òà ýåäèá îòëàñûí î äà ãàëãàí,Ýÿëèáÿí ÷ÿêñèí àðû òÿê øèðÿ,Êþíëöíö âåðäè ôèêðÿ, òÿäáèðÿ.Éåäè ãàëãàíû, ýÿëäè ñàëäû ïåéèí,Êè, èéèíäÿí òóòóëäó áàø âÿ áåéèí.Èéëÿäè, äàääû, ýþðäö áàë äåéèë,Éåäèéè áàëà áó ìèñàë äåéèë.Êÿíäèéÿ ýÿëäè âóðäó áèð øûëëàã,Àðûëàðû äàüûòäû îë ñÿðñàã.Ýþðäö áèð àéðû àðû áó ùàëû,Àðûëàðäàí ñîðóøäó ÿùâàëû,Äåäè êè, ñþéëÿ íÿ áÿëàäûð áó,Íÿ ìöñèáÿò, íÿ ìàúÿðàäûð áó?Äåäè áèð àðû àðûéà: – Àðè,Áèç áó éîëäà èòèðìèøèê àðè.Åøøÿéÿ áàë äàäûçìûøûã ãàôèëÎëìóøóã ôÿçëö ÿãëäÿí úàùèë.Áó ãÿìö, äÿðäÿ ìöáòÿëà îëäóã,Ñàùèáè-ìþùíÿòö áÿëà îëäóã.Åøøÿéÿ áÿñ äàäûçñà ùÿð êÿñ áàë,Äàüûëàð õàíÿñè îíóí áó ìèñàë.Ñåééèäà, åëìè à÷ìà íàäàíÿ,Êè, äöøÿðñÿí úàùàíäà íþãñàíÿ.×ÿêìÿ êàëàéè-øåðè áàçàðÿ,Ýþâùÿðè ÿðç åëÿ õÿðèäàðÿ.Íÿ áèëèð äöðð ãÿäðèíè ÿëëàô,Éîõäó áàçàðè-äÿùðäÿ ñÿððàô.

229

ÃÀÇ Âß ÄÓÐÍÀ

Áèð ýþë è÷ðÿ öçöðäö áèð éåêÿ ãàç,Þçöíÿ ôÿõð åäèá óçàòäû áîüàç.Äåäè: – Ìÿí áèð ÿúèáÿ úöð ãóøàì,Ö÷ ùöíÿð âàð ìÿíäÿ õåéëè õîøàì.Ó÷àðàì ýþéäÿ, ùÿì ñóäà öçÿðÿì,Ãóðó éåðäÿ áîéóí ÷ÿêèá ýÿçÿðÿì.Áÿñ, ìÿíÿì ãóøëàðûí øàùÿíøàùû,Äóðíà îëäó áó íÿãëèí àýàùû.Äåäè: – Àõìàãëûüûíäà éîõäóð øÿêê,Ãàìÿòèíäèð äèðàç, ÿãë ýþäÿê.Ýþéäÿ òÿðëàí òÿê ó÷ìàüûí âàðìû,Éà ìàðàë êèìè ãà÷ìàüûí âàðìû?Áèð áàëûã òÿê öçÿðìèñÿí ñóäà,Íÿäè áó ýþôòýóéè-áèùóäÿ?Ãàç óòàíäû î ýþëäÿ äóðíàäÿí,Âàãèô îë, åé îüóë, áó ìÿíàäÿí.Éÿíè áèð åëìÿ äàèì îë òàëèá,Çèôÿí îë çèôöíóíÿäèð ãàëèá.Êèøè áèð ñÿíÿòè áèëÿð õàëèñ,×îõóíà ìåéë åäÿí ãàëàð íàãèñ.

ÔßÃÈÙÈÍ ÎÜËÓÍÀ ÚÀÂÀÁÛ

Áèð ôÿãèùÿ þç îüëó åòäè õèòàá,Äåäè êåé ôàçèëè-áöëÿíäúÿíàá,Áèðúÿ âàèçëÿðèí ñþçöíäÿí ÿñÿðÝþðìöðÿì ìÿí þçöìäÿ çÿððÿ ãÿäÿð.Áó ñÿáÿáäÿí êè, ýþðìöøÿì ñÿä áàðÉîõäó ýèðäàðû òàáèãè-ýþôòàð.Òÿðêè-äöíéàíû åéëÿéèð òÿëèì,Þçëÿðè úÿì åéëÿéèð çÿðö ñèì.ßùëè-äöíéàéÿ âèðäè ëÿ’íÿòäèð,Ýåúÿ-ýöíäöç õÿéàëû äþâëÿòäèð.Àëèìèí êè, þçöíäÿ éîõäó ùöíÿð,

230

Åéëÿìÿç áèð êÿñÿ êÿëàìû ÿñÿð.Ùÿð áèð àëèì êè, îëñà òÿíïÿðâÿð.Îëà áèëìÿç î áèð êÿñÿ ðÿùáÿð.Õÿëãÿ ñþéëÿð êè, åéëÿéèí åùñàí,Þçöíöí íÿôñèíè åäÿð íèñéàí.Èòèðèáäèð þçöí êè, îë ôàçèëÎëà áèëìÿç î ðÿùáÿðè-úàùèë.Âåðäè àëèì úÿâàá, êåé úàùèë,Åòäèéèí áèð õÿéàëäûð áàòèë.ßýÿð òÿëÿá åòñÿí àëèìè-ìÿñóì,Ãàëûñàí ôåéçè-åëìäÿí ìÿùðóì.Áàõìà àëèìäÿ ôåëö êèðäàðÿ,ßìÿë åò, îëñà íèê ýþôòàðÿ.Éàõøû ñþç êèìäÿí îëñà çèáàäûð,Äåìÿ áó ìþìèíö î òÿðñàäûð.

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÂßÑÈÉÉßÒÈ

Äÿìè-íÿçè-ðÿâàíäà ÈñêÿíäÿðÅéëÿäè áèð âÿñèééÿò îë ñÿðâÿðÊè, àíàìà äåéèí áó ýþôòàðû,Õÿëãÿ åùñàíûì åéëÿñèí úàðè.Ëåéê ùÿð êÿñ ÷ÿêèáäè äÿðäö áÿëàÉåìÿñèí îë òÿàìäàí ãÿòà.×öíêè ñàç îëäó íåìÿòè-ÿëâàí,Ãûëäû àíûí âÿñèééÿòèíè áÿéàíÊè, ýÿðÿê ÿêë åòñèí îë àäÿì.×ÿêìÿéèáäèð úàùàíäà ìþùíÿòö ãÿì.Ìöòÿíÿááèù îëóá êÿëàìûíäàí,Ùàìû ÷ÿêäè ÿëèí òÿàìûíäàí.×öíêè ÷ÿêìèøäè ùàìû ìþùíÿòö ãÿì,×ûõìàäû ùè÷ áèð íÿôÿð õöððÿì.Ìàäÿðè-ÿøêáàðè-Èñêÿíäÿðßýÿð÷è îëìóøäó çàðè-Èñêÿíäÿð,Áèëäè êè, ìÿðýÿ éîõäó áèð ÷àðÿ.Ùàìûíûí ãÿëáèíÿ äÿéèá éàðÿ.

231

Äèëáÿðà, ÷îõ äà ÷ÿêìÿ ìþùíÿòö ãÿì,Êþíëöâö åéëÿ ãÿì ýöíö õöððÿì.Ýÿðäèøè-÷ÿðõè-êÿúìÿäàð êå÷ÿð,Áó ãÿìö äÿðäè-ðóçýàð êå÷ÿð.

ÎÜËÓÌÀ ÍßÑÈÙßÒ

Åé îüóë, õÿëãÿ ñþéëÿìÿ áþùòàí,Éàõøûéà éàõøû îë, éàìàíÿ éàìàí.ßñëäÿ éàõøû îëñà áèð äàíà,Ñÿí “éàìàíäûð” – äåìÿê, äåéèë çèáà.Òóòàëûì ñÿí ýöëö äåäèí “áÿäáó”,Õàëã ñþéëÿð êè, ÿãëñèçäèð áó.Ñÿíÿ áèð éàõøû êèìñÿ îëñà éàìàí,Õàëã îíó ñþéëÿìÿç éàìàí, åé úàí.Éàõøûäûð îë êè, ÿñëè, áöíéàíè,Ñÿí “éàìàíäûð” – äåñÿí íÿ íþãñàíè?Ñÿí äåäèí êè, äåéèë õÿëèôÿ Þìÿð,Þìÿðÿ áó êÿëàìäÿí íÿ çÿðÿð?Ñÿí äåäèí êè, äåéèë èìàì ßëè,Îëìàäû çàéå åùòèðàìè-ßëè.Äåäèëÿð: – Ìöñòÿôàíè-ñàùèðäèðÂàð úöíóíè, ñÿôèùö øàèðäèð.Òàïìàäû øÿíè-Ìöñòÿôà íþãñàí,Éàõøûíû åéëÿìÿê îëóðìó éàìàí?!

ÀÐÂÀÄÛÍÛ ÁÎØÀÌÛØ ÊÈØÈ

Âåðäè áèð øÿõñ þâðÿòèíÿ òÿëàã,Âÿúùèí îíäàí ñîðóøäó áèð ñàðñàã.Äåäè îë øÿõñ: – Åé ñÿôèùö-äÿüà,Åéáäèð åòäèéèí ñóàë ñàíà.Áåëÿ áèãåéðÿòÿì ìÿýÿð, åé ïèð,Þâðÿòèì åéáèíè ãûëûì òÿãðèð.×ÿêäè ñàèë ñóàëäàí õèúëÿò,

232

Áó ùåêàéÿòäÿí þòäö áèð ìöääÿò,Ýåòäè áèð øÿõñè-äèýÿðÿ îë çÿí,Éåíÿ áó ñîðäó îë ðÿôèãèíäÿí.Äåäè: – Åé äîñò, èíäè îë þâðÿòÎëäó áèð øÿõñè-äèýÿðÿ ãèñìÿò.Íÿ ö÷öí ñÿí òÿëàãèíè âåðäèí,Îíäà àéà íÿ áÿä ÿìÿë ýþðäöí?Äåäè êè, åé áÿðàäÿðè-íàäàí,Ñîðäóüóí åéáè-íàðÿâàäÿí óòàí!Î ýåäèá þçýÿéÿ îëóáäóð çÿí,Ñîðóøóðñàí ãÿðèáÿ ñþç ìÿíäÿí.Ìÿí ñÿíÿ þçýÿ ñþùáÿòèí äàíûøûì,Þçýÿíèí åéáè-þâðÿòèí äàíûøûì?Ñîðìà, õàìóø îë áó ñþùáÿòäÿí,Õþâô ãûë çèëëÿòè-ãèéàìÿòäÿí!

ÌßÌÓÍÓÍ ÊßÍÈÇÈ

Àëäû Ìÿìóí áèð êÿíèçè-ëÿòèô,Áÿðýè-ýöë òÿê ëÿòèôè õöëãö çÿðèô.Øÿáè-õÿëâÿò î ñÿðâè-õîøãàìÿòÄóðäó Ìÿìóíäàí åéëÿäè íèôðÿò.Õèøìíàê îëäó ïàäèøàùè-ãÿéóð,×öí þçöíäÿí ýþðöá êÿíèçè íÿôóð.Íÿ ãÿäÿð áÿíä îëäó ìèðè-ÿúÿëë,Ïàäèøàùÿ êÿíèç âåðìÿäè ÿë.Äåäè: – Ìÿìóí, êåé ôÿðèøòÿúÿìàë,Õàòèðèíäÿ íÿäÿíäè ðÿíúö ìÿëàë?ßðç ãûëäû êÿíèç, êåé ìþâëà,Èñòÿð þëäöð âÿ éà êè åéëÿ ðÿùàÊè, ýÿëèð áóéè-áÿä äÿùàíûíäàí,Ãà÷ûðàì, âÿúùè âàð êè, éàíûíäàí.Î ýåúÿ ùè÷ éàòìàéûá Ìÿìóí,Ãöññÿäÿí îëäó ñöáùÿäÿê äèëõóí.Ñöáù ãûëäû òÿáèáëÿð åùçàð,Äÿðäè-ïöíùàíûí åéëÿäè èçùàð.

233

Ãûëäûëàð äÿôèíÿ ÿëàúè-íèêó,Äÿùÿíè îëäó ýöë êèìè õîøáó.Äîñò òóòäó êÿíèçè øàùè-ÿúÿì,Îëäó ùÿð ñöáùö øàì îíà ùÿìäÿì.Ìÿíÿ ÷îõ äîñòäóð áó ñèìÿíäàì,Êè, ìÿíèì åéáèì åéëÿäè åëàì.Åéáè þðòÿí ðÿôèã ýþâäÿíäèð,Îíó ñÿí äîñò ñàíìà äöøìÿíäèð.Ñåééèäà, ñàíìà äîñòäóð, çèíùàð,Êèì ñÿíÿ åéáèí åéëÿìÿç èçùàð.

ÑÖËÅÉÌÀÍ Âß ÃÀÐÜÀ

Áåëÿ íÿãë åòäè ðàâèéàíè-êÿëàìÊè, Ñöëåéìàí íÿáè ÿëåéùè-ñÿëàì,Äåäè êèì, áèð êÿëàüÿ åéëÿ ýöçÿð,Úöìëÿ íÿñëè-òöéóðÿ åéëÿ íÿçÿð,Ùàíñû êè, ùöñíäÿ îëà çèáà,Ýþòöðöá ýÿë ùöçóðóìà ùàëà.Áèøÿéÿ îë êÿëàü ãûëäû ýöçÿð.Åòäè íÿñëè-òöéóðÿ úöìëÿ íÿçÿð.Íÿçÿðèíäÿ ýþðöíäö ïÿñòö áöëÿíä,Åòìÿäè ùè÷ áèð ýöðóùó ïÿñÿíä.Þç áàëàñûíà ýÿëäè ãûëäû íÿçÿð,Åéëÿäè áàòèíè ìÿùÿááÿò ÿñÿð.Äåäè êè, úöìëÿäÿí áó çèáàäûð,Áÿñ áóíó òþùôÿ åéëÿìÿê óëàäûð.Ýþòöðöá äöøäö ÿçìè-úþâëàíÿ,Ýÿòèðèá õèäìÿòè-Ñöëåéìàíÿ.×öí Ñöëåéìàí î çèøòÿ ãûëäû íÿçÿð,Äåäè êèì, åé êÿëàüè-áÿäìÿíçÿð.Éîõäó ãóøëàð è÷èíäÿ áóíäàí çèøò,×îõ êÿðèùöë-úÿìàëö øóìö äöðèøò.Èíêèñàð èëÿ ÿðç ãûëäû êÿëàü,Äåäè êè, ùÿð òÿðÿôÿ ÷àëäûì àéàã,Åéëÿäèì úöìëåéè-òöéóðÿ íÿçÿð,

234

Þç áàëàìäàí áèðè äåéèë áåùòÿð.Áóíäà øÿê éîõäóð, åé ðÿñóëè-õóäà,Ùÿð êÿñÿ þç áàëàñûäûð çèáà.Ñåééèäà, îüëóí îëñà êîð âÿ êå÷ÿë,Ýþðöíöð ùàìûäàí ýþçöíäÿ ýþçÿë.

ËÎÜÌÀÍÛÍ ÂßÃßÑÈ

Áåëÿ òÿãðèð åäèáëÿð ÿùëè-áÿéàí,Ùÿáÿø ÿùëèéäè Ùÿçðÿòè-Ëîüìàí.Ñóðÿòè ñàíêè áèð òóòóëìóø ìàù,Ëÿá ñèòÿáð èäè, ðÿíýè-ðóéè ñèéàù.Äåäèëÿð: – Åé ýöëè-ðèéàçè-ÿäÿáñÑÿíÿ íÿ ùöñí ÿòà åäèáäèð ðÿá?Äåäè: – Ïÿðâÿðäèýàðè-ÿðçö ñÿìàÙöñíè-áàòèí ìÿíÿ åäèáäèð ÿòà.Ùöñíè-çàùèð ÿýÿð÷è ÿùñÿíäèð,Ëåéê îíäàí ÿäÿá ìöùÿññÿíäèð.Ùöñíäöð ýÿð÷è áèð ÿòèééåéè-ðÿá,Ëåéê îíäàí ýþçÿëäèð ùöñíè-ÿäÿá.

ÀÑËÀÍ Âß ÃÀÐÛØÃÀ

Éàé ýöíö èñòè èäè, áèð àñëàíÁèð ìàüàðà è÷èíäÿ îëäó íèùàí.Òà êè ðàùÿò îëà ùÿðàðÿòäÿí,Äèíúÿëÿ çÿùìÿòö ìÿðàðÿòäÿí.Öñòöíÿ áèð ãàðûøãà ÷ûõäû ðÿâàí,Ýÿçèáÿí ñåéð åéëÿäè ùÿð éàí.Äèêñèíèá øèð äóðäó âÿùøÿòäÿí,Òöëêö ýöëäö îíà î ùàëÿòäÿí.Äåäè: – Åé úàíÿâÿðëÿðèí øàùû,Óúàëàí ÿðøÿ õåéëö õÿðýàùû,Ñÿíäÿ êèì, áó ùöíÿð, áó ãöäðÿò âàð,Çàòè-ïàêûíäà êèì, øöúàÿò âàð,

235

Ìóð êèì, áèð çÿèô õèëãÿòäèð,Áÿñ íÿ äåðñÿí, áóëàð íÿ âÿùøÿòäèð?Äåäè: – Åé òöëêö, âÿùøÿòèì éîõäóð,Ìóðäÿí ùè÷ çÿùìÿòèì éîõäóð.Ëåéê áó àðäûð ìÿíÿ ïåéäà,Êè, ÷ûõà ïàäøàùûí öñòÿ ýÿäà.Ñåééèäà, âåðìÿ öç ýÿäàëÿðÿ ñÿí,Äöøìÿ áó ìþùíÿòö áÿëàëÿðÿ ñÿí.×öí ýöëè-ýöëøÿíè-âÿôàñàí ñÿí,Íèéÿ ùÿð õàðÿ àøèíàñÿí ñÿí?!Áöëáöëö-ýöëøÿíè-ùÿãèãÿòñÿí,Ìó-ìÿúàç èëÿ ãûëìà öëôÿò ñÿí.Ãÿôÿñè-úèñìè ñàë áó âèðàíÿ,Åéëÿ ïÿðâàç áàüè-ðèçâàíÿ.

ÃÀÐÛ Âß ÎÜËÓ

Âàð èäè øÿùðè-Ðåéäÿ áèð ãàðû,Äóç éåðèíÿ ñàòàðäû îë ãàðû.Öììè-òÿëáèñö ìàäÿðè-òÿçâèð,Ùèéëÿñèíäÿí äîëóá áó àëÿìè-ïèð.Áèð úàâàí îüëó âàð èäè çèáà,Áàüè-èççÿòäÿ áèð ýöëè-ðÿíà.Ãîíøóäàí áèð ýöí îë ðÿñèäÿúàâàíÁèð éóìóðòà îüóðëàäû ïöíùàí.Ñèðãÿòÿ ýÿð÷è îë äåéèëäè ùÿðèñ,Íÿíÿñè åéëÿäè îíó òÿùðèñ.ßââÿë îëìóøäó ÿýÿð íèùàí îüðó,Àãèáÿò îëäó áèð éàìàí îüðó.Ðàùçÿí, äöçä, øÿáðþâö ÿééàð,Îëäó àõûð ùÿðàìèëÿð èëÿ éàð.ßùëè-äèâàí åòäèëÿð òÿäáèð,Òà êè åòñèíëÿð î úàâàíû ÿñèð.Øàù ùþêì åòäè êè, ÷ÿêèí äàðÿ!Øàùÿ éàëâàðäû êèì, î áè÷àðÿÈçí âåð áèð çàìàí àíàì ýÿëñèí,Þëöðÿì, òà êè ùàëûìû áèëñèí.

236

Àíàñûí ýþðäö îë ýöíö ãàðÿ,×ÿêäè àüóøà, éåòäè äèäàðÿ.Äåäè: – Åé ìàäÿðè-ùÿìèäÿõèñàë,Äèëöâè ëöòô åéëÿ, àüçûìà ñàë.Þëöðÿì, ÷öíêè èøòèéàüûíäàí,Òà þïöì áèð î äèë-äîäàüûíäàí.Äèëèíè âåðäè àüçûíà ìàäÿð,Îíó öçäö äèøèéëÿ îë ñÿðâÿð.Î ãàðû åòäè íàëÿâö ôÿðéàä,Êåé ùàðàìçàäÿ, äå íÿäèð áó ôÿñàä?Øàù ñóàë åòäè ñóðÿòè-ùàëè,Î úàâàí øàùû åéëÿäè ùàëè.Äåäè: – Åé øàù, èáòèäàäÿ ÿýÿðÌÿíÿ îëñàéäû áó íÿñèùÿòýÿð,Îüðó îëìàçäûì, åé øÿùè-âàëà,Ìÿíÿ éåòìÿçäè ùå÷ áþéëÿ áÿëà.Ïÿñ àíàìäûð áó ìþùíÿòÿ áàèñ,Áó ãÿìö äÿðäö çèëëÿòÿ áàèñ.Áó ñÿáÿáäÿí ìÿí, åé øÿùè-äþâðàí,Åéëÿäèì îë ëÿèíè ãÿòè-ëèñàí.Áèð ëèñàí õåéðÿ îëìàñà ýóéà,Îíà ëàçûì ýÿëèð áó ýóíÿ úÿçà.Øàùà õîø ýÿëäè áó ëÿòèô êÿëàì,Åéëÿäè îë úàâàíÿ áÿñ èêðàì.Îëäó ãÿìäÿí õèëàñ î áè÷àðÿ,ßäëè-øÿù ÷ÿêäè ãàðûíû äàðÿ.

ÀÉÛ Âß ÑÈ×ÀÍ

Áèð àéû éàòìûø èäè ðàùÿòëÿ,Óçàíûá õåéëè èñòèðàùÿòëÿ.Áèð ñè÷àí àéû öñòäÿí åòäè ýöçàð,Îëäó îë àéû õàáäÿí áèäàð.ßë àòûá ìóøè åéëÿäè íÿõúèð,Äóðäó éàëâàðìàüà îíà î ôÿãèð.Äåäè êè, ñÿí ìÿíè ýÿë åéëÿ ðÿùà,Éåð äöøÿð, åéëÿðÿì ÿâÿç ïåéäà.

237

Àéû ýöëäö, îíó ðÿùà ãûëäû,Ñè÷àíûí ìÿòëÿáèí ðÿâà ãûëäû.Áèð çàìàí îâ÷ó ãóðìóø èäè äàì,Äöøäö äàì è÷ðÿ îë ãÿâè-ÿíäàì.Íÿ ãÿäÿð çóð ãûëäû îë ìÿüðóð,Äàìû ãûðìàãëûã îëìàäû ìÿãäóð.Áàüûðûá íàëÿâö ôÿüàí åòäè,Ýþç éàøûí ñåéë òÿê ðÿâàí åòäè.Àéûíûí íàëÿñèí åøèòäè ñè÷àí,Áèëäè êèì, äàìè-äÿðäÿäèð ïè÷àí.Ýÿëäè êÿñäè äèøèéëÿ îë äàìû,Àéûéà åéëÿäè ñÿðÿíúàìû.Äåäè àéû êè, ãàëìàäûì ãÿìäÿ,Éàõøûëûã èòìÿç èìèø àëÿìäÿ.

ÙÅÊÀÉßÒ

Îìèðîñ àäëû áèð ùÿêèìè-çàìàíßðçè-Éóíàíäà îëìóø èäè ÿéàí.Î ùÿêèìö ÿäèáö øàèð èäè,Øåèð ôÿííèíäÿ õåéëè ìàùèð èäè.Áèð íÿôÿð ìÿðä ñþéëÿäè àíÿÊåé ùöíÿðâÿð, ùÿêèìè-ôÿðçàíÿ.Äåéèëÿì ýÿð÷è ìÿäùÿ ìÿí ëàéèã,Ùÿúâèíÿ ëàêèí îëìóøàì øàèã.Áèð íå÷ÿ áåéò ùÿúâ ãûë ìÿçêóð,Òà îëóì úöìëÿ àëÿìÿ ìÿøùóð.Åòìÿäè îë ñþçö ùÿêèì ãÿáóë,Î òÿìÿííàäÿ øÿõñ îëäó ìÿëóë.Äåäè: – Áÿñ, åé ÿäèáè-ìöëêè-úàùàí,Äåéÿðÿì õàëãà êèì, ùÿêèìè-çàìàíÁèì åäèð ìÿíäÿí îë áÿäèêÿëàì.Åéëÿìÿç ùÿúâÿ ãîðõóäàí èãäàì.Ýþð î øÿõñÿ ùÿêèìè-ôÿðçàíÿÍÿ úàâàá åéëÿäè ùÿêèìàíÿ.Äåäè êè, áÿñ äåñÿí êè, øèðè-æÿéàíÃîðõóäàí âóðìàäû èòÿ äÿíäàí,

238

Ùå÷ êÿñ ñÿíäÿí åéëÿìÿç áàâÿð,Øèð ôÿçëèí áèëèðëÿð ÿùëè-ùöíÿð.Äåäè îë øÿõñ: – Åééöùÿë-ôàçèë,Îëäó, ìèí øöêð, ìÿòëÿáèì ùàñèë.Ñàü îë, åé ôèëîñîôè-äàíèøâÿð,Ìÿíÿ áó ùÿúâ õóä êèôàéÿò åäÿð.

ÙÅÊÀÉßÒ

Áèð ôÿãèðèí èøè äöøöá ëÿíýÿ,Ýÿëìèø èäè çÿìàíÿäÿí òÿíýÿ.Äåäè: – Áèð øÿõñ îíà êè ïöíùàíè,Âàð áó øÿùð è÷ðÿ áèð ñÿõà êàíè.Áàüëàéûáäûð ñÿõàâÿò èëÿ êÿìÿð,Áÿçëö áÿõøèøäè øöüëö øàìö ñÿùÿð.Áèëñÿ ÿùâàëûíû î êàíè-ñÿõà,Ñÿíÿ áèøöáùÿ íåìÿò åéëÿð ÿòà.Äåäè: – Êèìäèð î, áèëìèðÿì ùàøà,Äåäè: – Îëëàì äÿëèëè-õåéð ñàíà.Î ôÿãèðèí àëûá ÿëèí ÿëèíÿ,Áÿñ ýÿòèðäè î øÿõñ ìÿíçèëèíÿ.Ýèðúÿéèí ìÿíçèëÿ î äèë-ìÿéóñ,Ýþðäö áèð øÿõñ ãÿìòÿðèðö ÿáóñ.Äîäàüûí ñàëëàéûá, òþêöá ãàøûí,Çèëëÿéèáäèð àéàüûíà áàøûí,×ûõäû äÿðùàë áÿçìäÿí î ôÿãèð,Ùàúÿòèí ùå÷ åòìÿäè òÿãðèð.

ÞÉÖÄ

Åé îüóë, îëìà ùè÷ ýÿäàéÿ-òÿëÿá,Êè, ýÿäàëàðäà éîõäó øÿðìö ÿäÿá.Ðÿñìäèð êèì, ýÿäà îëóð êàùèë,Êàùèëè êöôð ñþéëÿéèá àãèë.Ìÿðäè-êàùèëäÿ êèì ýþðöá ãåéðÿò,Àáè-ðóäÿí äöøÿð î áÿäòèíÿò.

239

Åéëÿìÿç òàÿòè-õóäàéè-úÿëèë,Îëó áèå’òèáàð, õàðö çÿëèë.Îëìà äóí-òÿá îëàí õÿñèñÿ úÿëèñ,Êè, õÿñèñèí îëóð úÿëèñè õÿñèñ.Åéëÿìÿ ùÿð ýÿäà èëÿ öëôÿò,Øÿõñè-òÿìàäÿí åëÿ íèôðÿò.Åé îüóë, òóòìà íàíÿúèá èëÿ õó,Òöðêäÿ áèð ýþçÿë ìÿñÿëäèð áó:Àò éàíûíäà êè, áàüëàäûí éàáó,Ðÿíýè áèð îëìàñà, îëóð ùÿìõó.Ôöðñäÿ áèð ñÿðàìÿäè-äþâðàíÁó ñþçö áåéëÿ åéëÿéèáäö áÿéàí:“Õóïÿçèð ÿñò òÿáè-èíñàíè,Áàáÿäàí êÿì íèøèí êè, áÿä ìàíè”.Åé îüóë, áó ùåêàéÿòè-çèáàÑÿíÿ áó ìàúÿðàíè åéëÿð ÿäà.

ÙÈÊÌßÒ

Èêè àãèë êÿñ åéëÿìÿç äàâà,Åéëÿìÿç áèð-áèðèíÿ áöüç ÿñëà.×ÿíý àõìàãëà åéëÿìÿç àãèë,Àüëû áàøûíäà îëñà ÿýÿð êàìèë.Îíó íàäàí ñþéñÿ âÿùøÿòëÿ,Áó îíó ðàì åäÿð ôÿðàñÿòëÿ.Äîñòëóã áèë êè, òàðè-ìó êèìèäèð,Áöüç áèð äàø, î ñÿáó êèìèäèð.ßýÿð èêè äîñò îëñà ñàùèáäèë,Îíó ùèôç åéëÿìÿê äåéèë ìöøêèë.Ñàõëàéàð áèð òöêö êè àãèë,Ùÿð èêèñè ÿýÿð äåéèë úàùèë.Ùÿð èêèñè êè, îëñà òèðÿçÿìèð,Îíëàðà òàá åéëÿìÿç çÿíúèð.

240

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Þéðÿäÿí ïîåçèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

ÕàãàíèÑàâàëàí äàüûíûí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Øèðâàíûí òÿðèôè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Ýÿíúëÿðÿ íÿñèùÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Òÿìñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11ßìèì Êàôèéÿääèí Þìÿð èáí-Îñìàíûí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Âÿòÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Íèçàìè ÝÿíúÿâèÎüëóì Ìÿùÿììÿäÿ íÿñèùÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Áÿðäÿíèí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Éàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Éàé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Ïàéûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Àç äàíûøìàüûí ýþçÿëëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Çöëìÿ ãàòëàøìàìàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Íóøèðÿâàí âÿ áàéãóøëàðûí ñþùáÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Ñöëåéìàí âÿ ÿêèí÷è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Ñóëòàí Ñÿíúÿð âÿ ãàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Êÿðïèúêÿñÿí êèøèíèí äàñòàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Éàðàëû áèð óøàüûí äàñòàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Øàù âÿ õèäìÿò÷è. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Õåéèð âÿ Øÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Âÿòÿí, õàëãà õèäìÿò âÿ õåéèðõàùëûã ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Ñöëù, ìöùàðèáÿ, ÿäàëÿò âÿ çöëì ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Äîñòëóã âÿ äöøìÿí÷èëèê ùàããûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57×àëûøãàíëûã âÿ òÿíáÿëëèê ùàããûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Èäðàê âÿ úÿùàëÿò ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Ñþç, øåèð, ñÿíÿò âÿ ñþùáÿò ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Øÿíëèê âÿ ñÿðõîøëóã ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Åøã, âöñàë, ùèúðàí, äöçëöê âÿ ñÿäàãÿò ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Ýÿíúëèê, ãîúàëûã âÿ þâëàä òÿðáèéÿñè ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Ñÿáð, ãÿíàÿò, ùÿð øåéèí ùÿääèíè áèëìÿê âÿ ñèðð ñàõëàìàã ùàããûíäà . . . . . . 91Ñÿùùÿò âÿ òÿáàáÿò ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Çÿìàíÿ âÿ çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Äþâëÿò âÿ åùòèéàú ùàããûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Øàù âÿ øàù ñàðàéû ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

241

ÍÿñèìèÅé íóðè-äèëö äèäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Íÿçÿð åéëÿ èñòÿðëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

ÕÿòàéèÅéëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Åéëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Ýÿðÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Áèð ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Áàùàðûí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Ìÿùÿììÿä ÔöçóëèÌåéâÿëÿðèí ñþùáÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

ÃóðáàíèÄàð îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Àéðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Äîëàíà-äîëàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Åéëÿìÿê îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Àááàñ ÒóôàðãàíëûÑûíäûðàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Áàð îëìàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Áÿéÿíìÿç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Õÿñòÿ ÃàñûìÉàõøûäû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Åéëÿð-åéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Îëìàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Êÿêëèêëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Äåéÿðëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Ìîëëà Ïÿíàù ÂàãèôÃûçëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Äóðíàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Éîõäóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Ãàñûì áÿé ÇàêèðÁàùàð îëäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Àé ìÿäÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Àðçóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

242

×ÿêÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Îëóðìó? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Ñÿäàãÿòëè äîñòëàð ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Òöëêö âÿ ãóðä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâßìÿëèí úÿçàñû (“Ìèøêàòöë-ÿíâàð” ÿñÿðèíäÿí ùèíä ÿôñàíÿñè) . . . . . . . . . . . 150Âÿçèðè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí ôèòíÿêàðëàðûí òÿäáèðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Âÿçèðèí òÿäáèð èëÿ òÿùëöêÿäÿí õèëàñ îëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Âÿçèðèí ýåðè ãàéûäûá ïèñ ôèêèðëè äöøìÿíëÿðè úÿçàñûíà ÷àòäûðìàñû. . . . . . . . . 156Öìèäèí áîøà ÷ûõìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Ùèêìÿòèí ôÿçèëÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Ùàãã ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163Êîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164Ìÿëàìÿò ÿëàìÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Ãàðû âÿ Ùàðóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Óøàã âÿ ýöíÿø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Éåðñèç ìèííÿò ãîéìàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Òöëêö âÿ ãîéóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Õÿéàëûí ó÷óøó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Ìèðçÿ Ùÿñÿí ÃàðàáàüèÊÿíäëè âÿ àéû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Øèð âÿ ñè÷àí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180ßôè èëàí âÿ úàâàí îüëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Íÿñèùÿòíàìÿ (Êèáð âÿ ëîâüàëûã ùàããûíäà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Åëì ùàããûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Éîëäàøëûã áàðÿñèíäÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Ùöñåéí ØÿìêèðëèÄàíûøìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Éöéöð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Àøûã ßëÿñýÿðÂàðûéìûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Ãàëäû êè, ãàëäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Ãàëìàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Äöíéàäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Ýÿðÿêäèð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196Ýþðìÿäèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

243

Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198Äöíéàäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Åéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199×ûõûáäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

Ñåéèä ßçèì ØèðâàíèÌèðúÿôÿðÿ õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Þéöä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202Ìöúòÿùèäèí òÿùñèëäÿí ãàéûòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Ìîëëà âÿ ÷îáàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Ìöàâèéÿíèí ãîíàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Ñàäÿëþâùëöéöí òÿíãèäè (Îüëóìà íÿñèùÿò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Õàí âÿ äåùãàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Àëëàùà ðöøâÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Ñàäÿëþâù íþêÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Ãàçûíûí àõìàãëûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Íÿñèùÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Ìàðàë ùåêàéÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Ñè÷àí áàëàñûíûí ñÿðýöçÿøòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Íÿñèùÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Õÿëèôÿ âÿ Áÿùëóë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216Àñëàí âÿ èêè þêöç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Òÿìñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Ýþçëö âÿ ýþçñöç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Îüëóìà õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Èêè ùÿêèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Õîðóç âÿ ÷àããàë ùåêàéÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220Îüëóìà õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Ñÿíúàí øàùûíûí éóõóñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Ùàðóí âÿ øàèðëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Èòëÿ ïèøèéèí ñþùáÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Àëèìèí çàëûì ïàäøàùà úàâàáû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Ùÿúúàú èëÿ äÿðâèøèí ñþùáÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Ïàäøàù âÿ áàüáàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Ëîüìàíûí ñàòûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226Þéöä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Äÿâÿ âÿ áàëàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Åøøÿê âÿ àðûëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Ãàç âÿ äóðíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Ôÿãèùèí îüëóíà úàâàáû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

244

Èñêÿíäÿðèí âÿñèééÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231Îüëóìà íÿñèùÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Àðâàäûíû áîøàìûø êèøè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Ìÿìóíóí êÿíèçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Ñöëåéìàí âÿ ãàðüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Ëîüìàíûí âÿãÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Àñëàí âÿ ãàðûøãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Ãàðû âÿ îüëó. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Àéû âÿ ñè÷àí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237Ùåêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238Ùåêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Þéöä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Ùèêìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

245

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ

ÀÍÒÎËÎÝÈÉÀÑÛ

Ö× ÚÈËÄÄß

Û ÚÈËÄ

XX ßÑÐß ÃßÄßÐÊÈ ÓØÀà ØÅÐÈ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”

ÁÀÊÛ-2005

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð: Ôÿðèäÿ Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 07.12.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 30.06.2005.Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 15,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.

Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 174.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.