Azərbaycan Respublikası Auditorlarlib.bbu.edu.az/files/book/148.pdf · VII Bölmə Nizamnamə...

Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Palatası Şurasının 23 aprel 2007-ci il

tarixli 178/4 saylı qərarı ilə təsdiq

edilmişdir

ON SOZ

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən 16 sentyabr

1994-cü il tarixdə “Auditor xidməti haqqında” Qanunun imzalanması ilə

ölkədə auditor xidmətinin dövlət tənzimlənməsinin hüquqi əsası

qoyulmuş və sonrakı illərdə milli auditin inkişafı üçün zəruri olan

mükəmməl qanunvericilik bazası yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikasında auditor xidmətinin təşkili,

tənzimlənməsi və inkişafı istiqamətində aparılan məqsədyönlü işlər

auditin müvafiq qanunvericilik və nonnativ hüquqi bazasının yaradılması

və təkmilləşdirilməsi ilə sıx əlaqədar olmuşdur.

Ölkəmizdə auditor xidmətinin inkişafında və onun keyfiyyətinin

yüksəldilməsində, auditor kadrlarının hazırlanması və onların peşə-ixtisas

səviyyəsinin artırılmasında audit standartları ilə yanaşı, tədris-təcrübə

yönümlü təlimatların, qaydaların, metodik vəsaitlərin hazırlanmasının

xüsusi rolu vardır.

Belə təcrübə-metodik vəsaitlərdən biri də “Azərdəmiryol- bank”

ASC Bankının Daxili Auditoru Fəran Ağayev və Azərbaycan

Respublikası Hesablama Palatasının bölmə müdiri Vüqar Novruzov

tərəfindən hazırlanmış “Təsəıxüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi” kitabıdır.

Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsəmifat fəalij^ətinin

qiymətləndirilməsi ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətləri şəraitində

möhkəmləndirilməsində və şəffaflığın təmin edilməsində mühüm iqtisadi

əhəmiyyətə malikdir.

Kitabda təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsəiTÜfat

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsini əks etdirən əsas 12 bölmə (o cümlədən,

əsas vəsaitlər; kapital qoyuluşları; quraşdırılmaqda olan avadanlıqlar;

qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları; mal-

material qiymətliləri; satılmış məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş

xərclər; satış və kommersiya xərcləri, gəlir, debitor borcu, pul vəsaitləri;

verilmiş avanslar, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər; nizamnamə

kapitalı və ehtiyat fondları; kreditor borcları, ehtiyatlar, məsrəflər; qalıq

cədvəli; borc öhdəlikləri; vergiyə cəlbetmə; subyektin iikvidlik

göstəriciləri) şərh edilmişdir.

Hər bir bölmə iki hissədən ibarətdir.

I hissədə qiymətləndirmə aparılan sahənin hansı prinsiplərə uyğun

aparılması, onun məqsədi və risk dərəcələri öz əksini tapır.

II hissə qiymətləndirilən sahənin iş sənədlərindən ibarətdir ki,

burada həyata keçirilən işin məzmunu öz əksini tapır.

TəsəiTÜfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsini əLs etdirən hər bölməyə dair iş sənədləri və audit

prosedurları “Auditorun iş sənədləri” və “Audit prosedurları” audit

standartlarının tələblərinə uyğun olaraq hazırlanmışdır.

TəsəiTÜfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsinin nəzəri-metodoloji aspektləri tədqiqat obyekti və

sferası kimi aktual və praktiki cəhətdən çox əhəmiyyətli sahədir.

Kitab iqtisadiyyatın idarə edilməsinin əsas problemlərindən birini,

yəni təsərrüfat subyektinin rəhbərinin öz müəssisəsinin

maliyyə-təsən-üfat fəaliyyətinə daxili nəzarətin əsasını əhatə etdiyinə görə

sahibkarlar və həmin təsəiTÜfat subyektlərinin auditini həyata keçirən

auditorlar və mütəxəssislər üçün çox faydalıdır.

Əminəm ki, “Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi” kitabında nəzərdə tutulan bir sıra

məsələlər və problemlər, onların sonrakı tədqiqatı üçün əsas ideya

verməklə iqtisadiyyat profilli ali məktəblərin elmi işçiləri, müəllimləri,

tələbələri və magistrləri üçün də çox əhəmiyyətli olacaqdır.

Auditorlar Palatası

Aparatının rəhbəri

Q.Bayramov

21.05.2007

GİRİŞ

Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

Respublikamızda bazar iqtisadiyyatınm inkişafı təsərmfat

subyektlərinin rəhbərliyini öz təsəiTÜfatlarmın fəaliyyətinə daha geniş və

ətraflı nəzarət etmək məcburiyyətində qoyur. Bundan başqa rəqabətin çox

geniş inkişaf etdiyi zamanda hər bir təsənüfat subyektinin rəhbərliyi,

müdiriyyəti olduğu təşkilatın fəaliyyətini müxtəlif formalarda təhlil etməli

və subyektin maliyyə-təsəiTÜfat fəaliyyətini qiymətləndinnəlidir.

Bu qiymətləndirmə sistemi çox müxtəlif və çox sahəlidir. Beləki,

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi müxtəlif üsul və

formalarla həyata keçirilir. Biz bu üsul və fonnalardan yalnız birini əsas

götürərək onu həyata keçimıəyə çalışacağıq.

Burada bizim əsas məqsədimiz, hər hansı bir təsərrüfat subyektinin

tam maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini qiymətlən- dimıəkdir. Bunu həyata

keçirmək məqsədi ilə biz aşağıdakıları tətbiq etməyi məsləhət bilirik.

Ən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, bizim tərtib etdiyimiz bu

formanı həyata keçirmək üçün auditora çox vaxt lazımdır. Bunu auditor

tək və kompleks şəkildə yerinə yetirə bilər.

Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini (TS MTF)

qiymətləndirmək üçün subyektin maliyyə-təsəiTÜfat fəaliyyətini on iki

bölməyə ayınmşıq.

XII. Bölmə Subyektin likvidlik göstəriciləri

Yuxanda qeyd olunanlardan göründüyü kimi müxtəlifliyindən

asılı olmayaraq, hər bir təsərrüfat subyektinin maliyyə- təsəiTÜfat

fəaliyyəti tam əhatə olunmuşdur.

Qeyd etmək istəyirik ki, TSMTF qiymətləndirilməsi zamanı hər

bir bölmənin tam qiymətləndirilməsi üçün onun iş sənədləri tərtib

edilmişdir. Hər bir bölməyə tərtib edilən iş sənədləri audit prosedurlarına

uyğun olaraq daha geniş aspektdə tərtib edilmişdir. Hər bir iş sənədi

ayrı-ayrılıqda yerinə yetirilməlidir. Bu, həmin şöbənin daha dəqiq və daha

düzgün qiymətləndirilməsini həyata keçirməyə şərait yaradır.

Göründüyü kimi, hər bir bölmə iki hissədən ibarətdir.

I Hissədə qiymətləndirilmə aparılan sahənin hansı prinsiplərə

uyğun aparılması, onun məqsədi və risk dərəcələrim öz əksini tapır.

II Hissə qiymətləndirilən sahənin iş sənədlərindən ibarətdir ki,

burada həyata keçirilən işin məzmunu öz əksini tapır. II Hissə audit

yoxlaması zamanı auditor tərəfindən doldurulur.

Qeyd: Hər bir bölmə üzrə doldurulmalı olan iş sənədlərinin

doldurulma qaydaları eynidir.

Belə ki, iş sənədlərinin doldurulması zamanı auditor ilkin

mühasibat uçotu sənədlərinə diqqətlə baxdıqdan som-a öz qeydlərini iş

sənədlərinin «Müraciət olunan sənədlər» sütununda qeyd aparır.

«Audit» sütununda auditor auditi hansı üsulla apardığını qeyd

edir. Məsələn: Seçmə üsulu ilə və ya tam yoxlama üsulu ilə.

«Məqsəd» sütununda aparılan auditin hansı prinsiplərə (I hissədə

Qimətləndirmə (Assertion)) uyğun olduğunu qeyd edir.

«İcraçı və tarix» sütununda göıiilən işin kim tərəfindən və nə vaxt

həyata keçirildiyi qeyd olunur.

Bu əsas şərtlər yerinə yetirildikdən sonra auditor iş sənədlərində

qeyd etdiyi şərtlərə əsaslanaraq, 1 hissədə «Risk dərəcəsinin» altından xətt

çəkəcək. Bu, audit aparılan sahənin hansı risk dərəcəsi ilə

qiymətləndirildiyini müəyyən edir.

Beləliklə, auditor bu işi subyektin likvidlik göstəricilərinə qədər

yerinə yetirməlidir.

XII Bölmə, yəni «Subyektin likvidlik göstəriciləri» konkret

düstura əsaslanaraq həyata keçirilir ki, bu da aşağıdakı kimi yerinə

yetirilməlidir.

D.V = A - Ə.V

Q.M.Ö = A - X.V

C.E.V = Q.M.Ö

D.V Dövriyyə Vəsaitləri A Aktivlər

Ə.V Əsas Vəsaitlər

X.V Xüsusi Vəsaitlər

C.E.V Cəlb Edilmiş Vəsaitlər

Q.M.Ö Qısa Müddətli Öhdəliklər

Təsənhfat subyektinin likvidlik göstəricilərini təyin etmək üçün

aşağıdakı əmsallar tapılmalıdır.

C.L.Ə

T.D.V

x.v.ə M.A.Ə

Cari Likvidlik Əmsalı

Təmiz Dövriyyə Vəsaiti

Xüsusi Vəsait Əmsalı

Maliyyə Asılılığı Əmsalı

Bu göstəricilər tapıldıqdan som'a auditor təsərrüfat subyektinin

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyəti barədə fikir yürüdə bilər.

Göründüyü kimi, bu audit prosedurlarını yerinə yetirməklə heç

bir auditor təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini tam və

dolğun qiymətləndirə bilər.

Belə bir qiymətləndirmə həyata keçirilən zaman auditor bütün

standartlara əməl etmiş olur.

Müəlliflərdən

Təsərrüfat subyektinin auditi zamanı maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi.

Sifarişçi təşkilatın adı ___________________________________

Y E K U N C Ə D V Ə L I

Bölmənin

nömrəsi BÖLMƏLƏRİN ADI Risk dərəcələri (maliyyə

-təsərrüfat fəaliyyətində) I Bölmə Əsas vəsaitlər,

kapital qoyuluşları,

quraşdınlmaqda olan

avadanlıq

Balans Yüksək Orta Aşağı

Maliyyə nəticələri

haqqında hesabat

Yüksək Orta Aşağı

11 Bölmə

Qeyri-maddi aktivlər

və maliyyə

qoyuluşları



haqqında hesabat


III Bölmə Mal-material qimətliləri, satılmış məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş xərclər


IV Bölmə Satış və kommersiya

xərcləri. Gəlir.

Debitor borcu.



haqqında hesabat


V Bölmə Pul vəsaitləri (kassa, bank, qiymətli kağızlar və s.)


VI Bölmə Verilmiş avanslar, gələcək dövrün

xərcləri və digər aktivlər


VII Bölmə Nizamnamə kapitalı və ehtiyat fondları Yüksək Orta Aşağı

VIII Bölmə Kreditor borcları,

ehtiyatlar,

məsrəflər



haqqında hesabat


IX Bölmə Qalıq cədvəli Yüksək Orta Aşağı

X Bölmə Borc öhdəlikləri Yüksək Orta Aşağı

XI Bölmə Vergiyə cəlbetmə Yüksək Orta Aşağı XII Bölmə Subyektin likvidlik gö.stəriciləri Yüksək Orta Aşağı



Sifarişçi təşkilatın adı

I Bölmə.

Əsas vəsaitlər, kapital qoyuluşları, quraşdırılmaqda olan avadanlığı

(Balans)

I Bölmə. I

Hissə.

№

Qiymətləndirmə (Assertion)

Məqsəd Risk dərəcələri (maliyyə-təsərrüfatı

fəaliyyətində) / 2 3 4 5 6

1 Tamlıq (Completeness)

Bütün əsas vəsaitlər mühasibat hesabatında əks olunub.


2 Möveudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan

bütün əsas vəsaitlər real mövcuddur.


3 Dəqiqlik

(Assııracy)

Əsas vəsaitlər mühasibat hesabatında onlara hesablanmış köhnəlmə çıxılmaqla satınalma qiymətində əks olunub.


4 Qiymətləndirmə (Valuation)

AR Mühasibat uçotu prinsiplərinə əsasən hazırlanmış balansda əsas vəsaitlər əks olunub.


5 Mülkiyyət hüququ (Ownership)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün əsas vəsaitlər müəssisənin mülkiyyətidir.


6 Təqdimat (Presentation)

Mühasibat hesabatında əks olunan əsas vəsaitlər və onların məxaric olunması ilə bağlı sənədləşmələr düzgün qruplaşdırılıb (müvafiq sətirlər üzrə) və əlaqədar şəkildə açıqlanıb.


QEYD:

10

(Maliyyə nəticələri haqqında hesabat)

I Bölmə.

I Hissə.

№


Məqsəd Risk dərəcələri (mal iy

y ə-təsərrüfatı

fəaliyyətində) I 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness) Hesabat dövrü ərzində əsas vəsaitlərin

alınması, çıxması və amortizasiyası ilə

əlaqədar bütün mədaxil və məxaric

mühasibat hesabatında əks olunub.


2 Mövcudluq (Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan əsas vəsaitlərin alınması, çıxması və amortizasiyası ilə əlaqədar bütün mədaxil və məxaric həqiqətən hesabat dövründə mövcud olub.


3 Dəqiqlik (Assuracy)

Hesabat dövrü ərzində əsas vəsaitlərin alınması, çıxması və amortizasiyası ilə əlaqədar bütün mədaxil və məxaric mühasibat hesabatında düzgün əks olunub.


QEYD:

11

iş sənədləri

Audit Prosedurları

I Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun i? o ^ od

.2 C ^ «sı

:p — C O (D CD >

2

Əsas vəsaitlərin uçot sisteminin sənədləşdiril- məsinin vacibliyinə, eyni zamanda daxil olma, xaricolma və amortizasiya uçotuna baxmalı. Rəhbərliyə hazırlanan hesabata daxil olunmalı nöqsanların siyahısına baxmalı və onları Ümumi qaydada sənədləşdinnəli. __________

2. Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (lead schedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının düzgünlüyünü yoxlamalı. ________________

Titul səhifəsində göstərilmiş hər məbləğ üzrə üzləşdirmə aparmalı. İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdirmə aparmalı.

4. Əsas vəsaitlərin növləri üzrə yığılmış amortizasiyanın və balans dəyərinin dəyişilməsini açıqlayan sxem tərtib etməli və almalı. Cədvəl göstəriciləri aşağıdakı məlumatı özündə əks etdirməlidir: • 01 «Ə.sas vəsaitlər» və 02 «Əsas vəsaitlərin

köhnəlməsi» hesabları üzrə daxil olan qalıqlar;

• əsas vəsaitlərin daxil olması; • əsas vəsaitlərin xaric olması; • dövr ərzində yığılmış amortizasiya; • 01 «Əsas vəsaitlər» və 02 «Əsas

vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabları üzrə xaric olan qalıqlar. __________________

12

Audit Prosedurları

(I Bölmə. II Hissənin davamı)

Sxemlərin riyazi hesablamalarının düz-

günlüyünü yoxlamalı və əldə edilən mə-

lumatı aşağıdakılarla müqayisə etməli;

• mühasibat hesabatı ilə;

• baş kitabla;

əsas vəsaitlərin uçot reqistrləri ilə.

İstifadə edilən əsas vəsaitlərin uçotu və əsas vəsaitlərə amortizasiyanın hesablanması metodikalarının vacibliyini, qəbul edilmiş mühasibat uçotu prinsiplərinə və sifarişçinin biznesinin spesifikliyinə mü- vafiqliyini yoxlamalı. İstifadə olunan metodikanın şirkətin uçot siyasətində əksini yoxlamalı. _________________________

Seçmə apannalı və dövr ərzində əsas

vəsaitlər üzrə böyük daxilolmaları təsdiqlə-

yici sənədlərdə əsas vəsaitlərin ilkin (balans)

dəyərinin düzgün formalaşdırıldığını

müqayisə eönəli. Aşağıdakıları yoxlamalı:

1. daxil olan əsas vəsaitlər əvvəl 08

«Kapital qoyuluşları» hesabına

salındığını, sonra isə 01 «Əsas vəsaitlər»

hesabına keçirildiyini;

2. əsas vəsaitlərin idxal dəyəri düzgün

valyuta məzənnəsində əks olunduğunu;

3. əsas vəsaitləırin istifadəyə verilmə

aktlarının varlığını və düzgün tərtib

edildiyni;

4. əsas vəsaitlər üzrə böyük daxilolmalarda

seçmə apannalı və ƏDV-nin 19 «Alınmış

qiymətlilər üzrə ƏDV» hesabına aid

edilmənin düzgünlüyünü yoxlamalı. ___

13

Audit Prosedurları


/

Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri tikintinin,

quraşdırılınanm davam etdirilməsi, yenidən

quraşdırılma və müvafiq obyektlərin müəyyən

dərəcədə ləğv edilməsi nəticəsində dəyişə

bilər. Əsas vəsaitlər - daşınmaz əmlak

alınarkən və ya tikilərkən tikinti obyektinə

mülkiyyət hüququnun düzgünlüyünü

yoxlamalı. Təmir xarakterli xərclərin əsas

vəsait obyekti kimi daxil edilmədiyini

yoxlamalı.

Əgər belə dəyişikliklər nəzərə çarpacaq

dərəcədədirsə, onları təsdiqləyici sənədlər- lə

müqayisə etməli. ______________________

Təmənnasız alınmış əsas vəsaitlər bazar

qiymətində

• istehsal məqsədli əsas vəsaitlər alınarkən -

87 «Əlavə kapital» hesabı;

• qeyri istehsal məqsədli əsas vəsaitləri

alınarkən - 88 «Bölüşdürülməmiş mən- fəət

(bağlanmamış zərər)» hesabı. __________

10. Seçmə aparmalı və hesabat dövrü ərzində əsas vəsaitlərin xaric olunmasını yoxlamalı və təsdiqləyici səndələrlə tutuşdurmalı. Əsas vəsaitlər üzrə mənfəət və zərərin əksinin düzgünlüyünü yoxlamalı, eyni zamanda istifadə olunmuş məzənnənin düzgünlü- yünü yoxlamalı. ___________________________

14

Audit Prosedurları


I 2 3 4 5 6 7

11. Əsas vəsaitlərin satılması və ya təmənnasız

ötürülməsindən əmələ gələn mənfi nəticələr vergiyə

cəlb-edilmə məqsədilə vergiyə cəlb edilən mənfəəti

azaltmadığına əmin olmalı. («Müəssisə və

təşkilatlardan mənfəət vergisi barədə» AR Qanunu,

maddə 2.4 və «Müəssisə və təşkilatların

mənfəətindən verginin hesablanması və büdcəyə

ödənilməsi qaydaları haqqında» AR VM)

12. Sifarişçi tərəfindən aparılan inventarlaşma sənədlərinin və mülkiyyət hüququnu təsdiqləyən sənədlərin yoxlanılması yolu ilə əsas vəsaitlərin böyük obyektlərinin varlığına əmin olmalı.

13. Belə ki, simsiz telefon şəbəkəsinin hər bir stansiyası

əsas vəsaitlərin uçotunun inventar obyektidir və

stansiyaların şirkətin abonentlərinin istifadəsində

olduğu üçün bu əsas vəsait obyektinin

saxlanılmasına nəzarət mühitinə baxılmalı.

Stansiyaların inventarlaşma aparılması qaydalarını

yoxlamalı.

Müştərilərlə abonent xidməti göstərilməsi barədə

müqavilələri araşdırmalı, bu halda stansiyaların

itirilməsi və xarab edilməsi zamanı zəmanət

məsələlərinə ciddi yanaşmalı, şirkətin əmlakının, 0

cümlədən stansiyaların vəziyyətini və

sığortalanmasını yoxlamalı.

14. İcarəyə alınmış və verilmiş əsas vəsaitlərin uçotunun düzgünlüyünü yoxlamalı.

15. Əsas vəsait obyektlərinin tikintisi və ya alınması ilə bağlı əməliyyatların uçotda əksinin düzgün- lüyünü yoxlamalı.

15

Maliyyə nəticələri haqqında hesabat

İş sənədləri Audit Prosedurları I Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun

O y c3 C 3 j- ° i .j T3 (C £D ■n ^ M ® S :3 JS __

Seçmə apannah və istifadə edilmiş amortizasiya nomıa- larımn AR-da qəbul edilmiş amortizasiya nonnalarına uyğunluğunu yoxlamalı. Amortizasiya hesablanması üçün əsas vəsaitlərin qruplaşdınimasmm düzgünlüyünü yoxlamalı. Aşağıdakı testin həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü təhlil etməli; 1. dövr ərzində amortizasiya hesablamalarının əsas

vəsaitlərin qruplar üzrə balans dəyərinə qarşı münasibəti hesablamalı.

2. əldə edilmiş nəticəni qanunvericilikdə qəbul edilmiş normalarla müqayisə etməli və nəzərə çarpacaq uy- ğunsuzluqları yoxlamalı.

3. istifadə olunan amortizasiya hesablanması norma- larını uçot siyasətinə uyğunluğunu müqayisə etməli.

Amortizasiyanın hesablanması metodikasını təhlil etməli və əmin olmalı ki: 1. daxil olan əsas vəsaitlərə amortizasiya, onların

istifadəyə verildiyi aydan sonra gələn birinci aydan başlanaraq hesablanır.

2. xaric olmuş əsas vəsaitlərə amortizasiyanın hesablanması, onların xaric olduğundan sonra gələn aydan başlanaraq dayandırılır.

3. qeyri-istehsal məqsədli və təmənnasız alınmış əsas vəsaitlərin amortizasiyası 88-si «Cari ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti (bağlanmamış zərər)» hesabına aid edilir.

Xərclər maddəsində təmir və ya modernləşdirilmə xərcləri kateqoriyasında əsaslı xərclərin əks olunmadığını yoxlamalı. ____________________________________

16



Sifarişçi təşkilatın adı ___________________________________

II Bölmə.

Qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları

(Balans)

II Bölüm.

I] iissə.

№ Qiymətləndirmə

(Assertion) Məqsəd

Risk dərəcələri

(maliyyə-təsərrüfatı

fəaliyyətində) / 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness)

Bütün qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları mühasibat hesabatında əks olunub.


2 Mövcudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları real mövcuddur.



Qeyri-maddi aktivlər və maliyyə

qoyuluşları mühasibat hesabatında

onlara hesablanmış köhnəlmə

çıxılmaqla satınalma qiymətində əks

olunub.

Y üksək Orta Aşağı

4 Qiymətləndinnə

(Valuation)

Qeyri-maddi aktivlər və maliyyə

qoyuluşları AR Mühasibat uçotu

prinsiplərinə əsasən hazırlanmış

balansda, AR «Mühasibat uçotu

haqqında» Qanuna müvafiq

qiymətlənmədə əks olunub.



Mühasibat hesabatında əks olunan bütün qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları müəssisənin mülkiyyətidir.



Mühasibat hesabatında (maliyyə hesabatında) əks olunan qeyri-maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları, müvafiq mənfəət və zərərlər hesabatda düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb və əlaqədar şəkildə açıqlanıb.


QEYD:

17


II Bölmə.

I Hissə.

№

Qiymətləndirmə

(Assertion)

Məqsəd Ri.sk dərəcələri



(Completeness) Hesabat dövrü ərzində maliyyə

qoyuluşları və qeyri- maddi

aktivlərin alınması, çıxması və

amortizasiyası ilə əlaqədar bütün

gəlir və xərclər mühasibat

hesabatında əks olunub.


2 Möveudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan maliyyə qoyuluşları və qeyri-maddi aktivlərin alınması, çıxması və amortizasiyası ilə əlaqədar bütün gəlir və xərclər həqiqətən hesabat dövründə mövcud olub.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)

Hesabat dövrü ərzində maliyyə qoyuluşları və qeyri- maddi aktivlərin alınması, çıxması və amortizasiyası ilə əlaqədar gəlir və xərclər mühasibat hesabatında düzgün əks olunub.


QEYD:

iş sənədləri

Audit Prosedurları

II Bölmə. II Hissə.

№

T

Məzmun

C

■ö 2 (ü g

O

ffl

co tOi >> ^

CD

>

T3 <

X o 'C c3 cd

Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq

bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (lead

schedules) hazırlamalı.

Hesablar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır.

Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının

düzgünlüyünü yoxlamalı. ___________________

2. Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində göstərilmiş hər məbləğ üzrə üzləşdirmə aparmalı. İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləş- dirmə aparmalı. ________________________________

3. Kateqoriyalar üzrə qruplaşdırılmış, qeyri-maddi

aktivlərin və maliyyə qoyuluşlarının bütün

obyektləri haqqında tam məlumat daşıyan

cədvəlləri almalı. Aşağıdakı məlumatların

olduğuna əmin olmalı: • Göstərilmiş maliyyə qoyuluşlarının hansı növə

aid olduğu, məsələn «müəssisənin qiyməti» (goodwil), qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları, nizamnamə fonduna pay haqqı, maliyyə qoyuluşları;

• İstifadə müddəti; • Qiymətləndirmə metodikası; • Qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə

qoyuluşlarının ilkin dəyərinin və yığılmış

amortizasiyasının daxil olan qalığı; • Dövr ərzində qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə

qoyuluşlarının daxil/xaric olması; • Dövr ərzində yığılmış amortizasiya; • Qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə qoyuluşla

rının ilkin dəyərinin və yığılmış amortiza- siyasının xaric olan qalığı; ________________

19

Audit Prosedurları

(II Bölmə. II Hissənin davamı)

Cədvəllərin riyazi hesablamalarının düzgünlüyünü

yoxlamalı və əldə edilmiş məlumatları aşağıdakılarla

tutuşdurun: • Mühasibat hesabatı; » Baş kitab; • Qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə qoyuluşlarının

uçot reqistrləri (jurnal və cədvəllər); » Ötən ilin iş sənədləri. _______________________

5. Qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə qoyuluşlarının uçot

metodikasının istifadəsinin mümkünlüyünü, qəbul

olunmuş mühasibat uçot prinsiplərinə və sifarişçi- nin biznesinin spesifikliyinə uyğunluğunu yoxlamalı.

6. Seçmə apamralı və dövr ərzində qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə qoyuluşlarının ilkin (balans) dəyərinin fonnalaşmasının düzgünlüyünü təsdiqləyən sənədlərlə, qeyri-maddi aktivləri və maliyyə qoyuluşları üzrə, mühüm daxilolmaları tutuşdurmalı. Yoxlamalı: • Maliyyə qoyuluşlarının faktiki xərclər üzrə əks

olunduğunu; • Birja və ya xüsusi hərraclarda kotirovka olunan,

katirovkalan dövrü dərc olunan, hesabatda bazar qiymətində əks olunan (əgər bazar qiyməti alış qiymətindən aşağıdırsa) digər müəssisələrin aksiyalarına qoyuluşlar;

• Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda alış məbləğində əks olunub, istehsal və məqsədyönlü istifadə edilməsi üçün yararlı hala salınma xərcləri.

Aktivlərin alınması zamanı valyuta məzənnəsindən düzgün istifadə olunduğuna əmin olmalı. _________

20

Audit Prosedurları


I 2 3 4 5 6 7

7. Qeyri-maddi aktivlərin daxil olması üzrə seçmə

aparmalı və ƏDV-nin «alınmış qiymətlilər üzrə

ƏDV» düzgün salındığını yoxlamalı.

8. Qeyri-maddi aktivlər alınarkən, onların tam həcmdə

hesabda («Büdcə ilə hesablaşmalar») uçota salınması

zamanı ödənilmiş ƏDV-nin silinməsini,

düzgünlüyünü yoxlamalı.

9. Əgər müəssisə nizamnamə fonduna qoyuluşu əmlakın ötürülməsi yolu ilə həyata keçirmişsə, o zaman verilmiş əmlakın balans dəyəri ilə təsis sənədləri üzrə dəyəri arasındakı fərqin düzgün göstərildiyini yoxlamalı. ƏDV-nin düzgün hesablandığına diqqət yetinnəli.

10. Seçmə aparmalı və hesabat dövrü ərzində maliyyə qoyuluşları və qeyri-maddi aktivlərin xaric olmasının düzgün əks olunduğunu yoxlamalı və müvafiq məbləğləri təsdiqedici sənədlərlə tutuşdurmalı. Qeyri-maddi aktivlərin və maliyyə qoyuluşlarının xaric olarkən mənfəət və zərərin düzgün əks olunduğunu, həmçinin istifadə edilmiş valyuta məzənnəsinin düzgünlüyünü yoxlamalı.

11. Xarici valyutada həyata keçirilmiş maliyyə

qoyuluşları üzrə seçmə aparmalı və 1 yanvar 1998-ci

ildən başlayaraq onların dəyərinin yenidən

qiymətləndirilməyə məruz qalmadığına əmin olmalı.

21

Audit Prosedurları


12. İri məbləğli maliyyə qoyulu.şlannın və qeyri-

maddi aktivlərin olduğuna aşağıdakı yollarla

əmin olmalı:

• Mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlərin

yoxlanılması;

• Digər təsdiqləyici sənədlərin (müqavilələ

rin, razılaşmaların, istehsalat uçotu göstəri- cilərinin). ____________________________

Birgə fəaliyyətin uçot qaydalarının qüvvədə olan

qanunvericiliyə uyğunluğunu yoxlamalı.

14. Seçmə aparmalı və qüvvədə olan birgə fəaliyyət haqda razılaşmaları analiz etməli, birgə fəaliyyət iştirakçılarının birləşdirdikləri əmlakın razılaşma üzrə ümumi işi aparan iştirakçının ayrıca (ümumləşdirilmiş) balansında olduğunu yoxlamalı.

Ayrıca balans göstəriciləri ümumi işi aparan

iştirakçının, müəssisəsinin balansına daxil edilmir.

22

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat

İş sənədləri

Audit Prosedurları

II Bölmə. II Hissə.

jYa Məzmun

fD ^ C ”® C f c/a O .Ol

s ^

-4-<

<

C s

v-< ^ :;ı3 -3 C y-M o (D

- X 0- 'C cö cö 1- H

>

I 2 3 4 5 6 7

1.

Seçmə aparmalı və tətbiq edilən amortizasiya normalarının qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğunluğunu yoxlamalı (qeyri-maddi aktivlərin qəbul olunmuş faydalı istifadə müddətini nəzərə alaraq, normalar Müəssisənin uçot siyasəti tərəfindən müəyyən olunur. Əgər faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün deyilsə, o zaman norma on il müddətinə təyin olunur).

2. Maliyyə qoyuluşlarından əldə edilən gəlirləri təhlil

etməli və onları keçmi$ dgvrlərin göstəriciləri ilə

müqayisə etməli, onların əsaslılığını təsdiqləyici

sənədlərlə tutuşdurmalı.

3. Həyata keçirilmiş maliyyə qoyuluşlarının effektliliyini (mənfəətliliyini) təhlil etməli və əldə edilmiş nəticələr haqqında rəhbərliyə xəbər verməli.

4. Maliyyə qoyuluşlarından əldə edilmiş gəlir və xərclərin açıqlanmış halda göstərildiyinə əmin olmalı.

23

Təsərrüfat subyektlərinin auditi zamanı maliyyə-təsərrüfat


Sifarişçinin adı _____________________

III Bölmə.

Mal-material qiymətliləri, satılmış məhsullara (iş və

xidmətlərə) çəkilmiş xərclər.

III Bölmə.

I Hissə.

№ Qiymətləndirinə


Risk dərəcələri

(maliyyə-

təsərrüfatı

fəaliyyətində)

/ 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness)

Müəssisəyə aid bütün mal-material

dəyərliləri (materiallar, məhsullar)


fD c/i

>-

CÖ U.

o

>öb od

< 2 Mövcudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün

mal-material dəyərliləri real mövcuddur. <0 c/ı

::a o

>5b cd </> <


Mühasibat hesabatında əks olunan bütün

mal-material dəyərlilərin məbləği

müəssisəyə məxsus olan mal-material

dəyərlilərinin dəyərini və miqdarını dəqiq

əks etdirir.

(D ifi

M o

>5b cd oo- <


Mühasibat hesabatında əks olunan bütün mal-material dəyərliləri müəssisənin mülkiyyətidir.

M CO Ç/3

cö

o

Cd vy <

5 Təqdimat

(Presentation)

Mal-material dəyərliləri satılmış

məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş

xərcləri, həmçinin satılmış məhsulun alış

qiyməti hesabatda düzgün (müvafiq

sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb və əlaqədar

şəkildə açıqlanıb.

CD C/3

::3

c3 u. o

>5b cd

<

6 T amhq (Completeness) Dəqiqlik (Assuracy)

Satılmış məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş xərcləri, alış qiyməti (alış qiyməti, əmək haqqı xərcləri və digər xərclər daxil olmaqla) dəqiq və tamlıqla hesabatda əks olunub.

CD 00

cd

o

>5b cd c/> <

QEYD:

24

iş sənədləri

Audit Prosedurları

III Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun

CD ^ > ^ CD C

g ^ 5 <

İ CD O ^ .2 C o CD

^ X o 'iZ

CQ cö J-.

■*-» CD >

/ 2 4 j 6 7

1, Ehtiyatların uçot sisteminin sənəd-ləşdirilməsinin vacibliyinə baxmalı.

Rəhbərliyə hazırlanan hesabata daxil olunmalı nöqsanların siyahısına baxmalı və onları Ümumi qaydada sənədləşdirməli.

2. Baş kitabda olan və yoxlanılacaq bütün hesablar

göstərilməklə titul səhifələri (lead schedules)

hazırlamalı.

Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır.

Titul səhifələrinin riyazi hesablama-Iarmın


3. Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində göstərilmiş hər

məbləğ üzrə üzləşdirmə aparmalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdinnə

apannalı.

4. Hesabat dövrünün sonuna MMQ qalıqlarının

əsaslandırıldığını təhlil etməli.

5. Şirkət bir hesabat dövrü ərzində ehtiyatların qiymətləndirilməsi üçün qüvvədə olan qanunvericiliyə (LİFO, FİFO və ya orta ölçülmüş) uyğun vahid metoddan istifadə etdiyinə əmin olmalı.

6. Ehtiyatların uçot eədvəlini sifarişçidən almalı, onu titul səhifəsi ilə tutuşdurmalı və yekunların düzgünlüyünü yoxlamalı.

25

Audit Prosedurları

(III Bölmə. II Hissənin davamı)

I 2 3 4 5 6 7

7. Sifarişçiyə məxsus, saxlanılmaqda olan MMQ

miqdarı barədə əldə edilmiş göstəriciləri

ehtiyatların yekun cədvəli ilə tutuşdurmalı.

Materiallar

8. Aşağıdakı göstərilmiş prosedurlardan istifadə

edərək hesabat dövrü ərzində materialların

hərəkətinin düzgünlüyünü yoxlamalı:

• Daxili nəzarət sisteminin (compliance tests)

etibarlı olduğunu yoxlamalı; « Analitik prosedurlar.

9. Alınmış mal və materiallara ƏDV-nin düzgün hesablandığını yoxlamalı.

10. Sifarişçi tərəfindən MMQ üzrə ödənilmiş və ödənilməmiş ƏDV-nin ayrılıqda uçotunun apardığına, qeyri-istehsal məqsədlərinə istifadə olunmuş MMQ üzrə ƏDV xalis mənfəət hesabına (81 və ya 88 hesablara) silindiyinə əmin olmalı.

Hazır məhsul

11. Satışdan maliyyə nəticələrinin müəyyən edildiyi

dövrdə satılmış məhsula çəkilmiş faktiki xərclərin

satış hesabına silindiyini yoxlamalı.

12. Sifarişçidən yoxlama dövrünə məhsula çəkilmiş

xərclərin kalkulyasiyasını almalı, daxil edilmiş

xərclərin yuxarıda qeyd olunan sənədlərə

uyğunluğunu və riyazi hesablamaların


26

Audit Prosedurları


1 2 3 4 5 6 7

13. Hazır məhsulun qalığını 1999-cü ilin sonuna in- ventarlaşma aktı və analitik uçot göstəriciləri ilə üzləşdirməli. İnventarlaşmanın «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən aparıldığına əmin olmalı.

14. Sifarişçinin uçot siyasətində hazır məhsula çəkilmiş xərclərin müəyyən edilməsi zamanı, dəyişikliklərin edilmədiyinə əmin olmalı.

Məhsul

15. Aşağıda göstərilmiş prosedurlar-dan istifadə edərək hesabat dövrü ərzində materialların hərəkətinin düzgünlüyünü yoxlamalı: • Daxili nəzarət sisteminin (compliance tests) etibarlı

olduğunu yoxlamalı; • Analitik prosedurlar.

16. Alınmış malların qiymətinin hesablanmasının düzgünlüyünü yoxlamalı.

17. Satışdan maliyyə nətieələrinin müəyyən edildiyi dövrdə satılmış məhsula çəkilmiş faktiki xərclərin (alış qiyməti) satış hesabına silindiyini yoxlamalı.

Satılmış məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş

xərclər.

18. Satılmış məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş xərclərin iqtisadi elementlərə əsasən qruplaşdın!- masının düzgünlüyünü yoxlamalı. Öz iqtisadi məzmununa görə məhsullara (iş və xidmətlərə) çəkilmiş xərclər aşağıda qeyd olunan elementlərə əsasən qruplaşdırılır. • Material xərcləri; • Əmək haqqı üzrə xərclər; • Sosial ehtiyaclara ayırmalar; • Əsas fondların amortizasiyası (köhnəlmə); • Digər xərclər.

27

Audit Prosedurları


I 2 3 4 5 6 7 19. Xərclərin daimilik prinsipinə əməl olunurmu

(yəni, ilin əvvəlindən seçilmiş istehsal (iş və

xidmət) üzrə xərelərin uçot metodunun, kal-

kulyasiya metodunun, dolayı xərclərin

bölüşdürülməsi üsullarının dəyişməməsi)

20.

Hesabat dövrləri üzrə məhsula (iş və xidmətlərə)

çəkilmiş xərclərin nə dərəcədə düzgün olmasını.

21. Əsas vəsaitlərə, qeyri-maddi aktivlərə və amortizasiyanın düzgün hesablanması. Əsas vəsaitlərin bütün növ təmir xərclərinin satış qiymətinə aid edilməsinin düzgünlüyünü yoxlamalı. Əsas fondların modernləşməsi və yenidən quraşdırılma xərcləri təmir xərclərinə deyil, əsas vəsaitlərin balans dəyərinin artırılmasına aid edilməsi.

22. İstehsalın təşkili və idarə olunması, görülmüş

işlər və göstərilmiş xidmətlərlə bağlı xərclər nə

dərəcədə əsaslandırılıb.

23. Satılmış məhsula (iş və xidmətlər) çəkilmiş xərclərə ezamiyyə xərclərinin faktiki məbləğlərinin, reklam xərcləri, nümayəndəlik xərcləri, yeni kadrların hazırlanması üçün çəkilən xərclərin düzgün ölçüdə aid edilməsinə əməl olunumıu.

28



Sifarişçi təşkilatın adı __________________________________

IV Bölmə.

Satış və kommersiya xərcləri. Gəlir. Debitor borcu.

(Balans)

IV Bölmə.

IB

issə.



Risk dərəcələri


fəaliyyətində)

1 2 3 4 5 6

1 Tamlıq (Completeness)

Bütün debitor borcu mühasibat hesabatında əks olunub.



Mühasibat hesabatında əks

olunan bütün debitor borcu real

mövcuddur və cari hesabat

dövrünə müvafiqdir.




olunan debitor borcu cari hesabat

dövründə müəssisənin fəa-

liyyətini düzgün əks etdirir.



Mühasibat hesabatında əks olunan bütün debitor borcları müəssisənin mülkiyyətidir.



Debitor borcu mühasibat hesabatında düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb və əlaqədar şəkildə açıqlanıb.


QEYD:

29

IV Bölmə.

I Hissə.




Risk dərəcələri (maliyyə-təsərrüfatı


(Completeness) Hesabat dövrü ərzində satışdan

əldə edilən bütün pul vəsaiti və

digər gəlirlər mühasibat




Mühasibat hesabatında əks olunan satışdan əldə edilən pul vəsaiti və digər gəlirlər real mövcuddur.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)


olunan, satışdan əldə edilmiş

bütün pul vəsaiti və digər

gəlirlər hesabat dövrü ərzində

müəssisənin fəaliyyətini düzgün

əks etdirir.



Satışdan əldə edilən bütün pul vəsaiti və digər gəlirlər mühasibat hesabatında düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb və əlaqədar şəkildə açıqlanıb.


QEYD;

30

iş sənədləri

Audit Prosedurları

IV Bölmə.

II Hissə.

№ Məzmun

CÖ

İD ^

CP C

C/1 ~ı

^ C 1

°

'’O 3 <

^ CD o ^ +-> m .2 C a fO

II

„ X o 'C c3 c3 ■*-» ^ fp >

/ 2 4 5 6 7

1. Mənfəətin əldə edildiyi dövrün sənədləşdirilmə- sinin

vacibliyinə baxdmalı.

Rəhbərliyə hazırlanan hesabata daxil olunmalı

nöqsanların siyahısına baxmalı və onları Ümumi

qaydada sənədləşdirməli.

Balans: Debitor borcları

2. Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (İcad schcdules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının düzgünlüyünü yoxlamalı.


məbləğ üzrə üzləşdinnə aparmalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdirmə

aparmalı.

4. Qəbul edilmiş uçot prinsiplərinin əvvəlki dövrlərə və hazırki vaxtda optimal uçot təcrübəsinin uyğunluğunu təhlil etməli.

5. Debitor borcları istifadə olunmuş metodikanın (yüklənmə imkanı daxilində - «hesablanma metodu» - alıcıların və sifarişçilərin borcu balansda satış qiymətində əks edilir, yüklənmiş malların dəyəri balansda göstərilmir; yüklənmiş malların ödənilməsi imkanı daxilində - «kassa metodu» - alıcıların və sifarişçilərin borcu balansda yüklənmiş malların dəyəri ilə əks olunur) düzgün qiymətləndirildiyinə nəzarət etməli.

Audit Prosedurları

(IV Bölmə. II Hissənin davamı)

I 2 3 4 5 6 7 6. Ciddi və gözlənilməyən kənarlaşma-lar aşkar

edildikdə, qeyri oxşarlıqların səbəblərini araşdırmalı

və sifarişçidən izahat almalı.

Bütün alınmış izahatlar təsdiqləyici sənədlərə

istinad edilməlidir.

7. İlin sonuna debitor borelar üzrə inventarlaşmanın aparıldığını yoxlamalı. Daha böyük debitorlar üzrə üzləşmə aktlarının surətlərini almalı. Qarşılıqlı tutuşdumra yolu ilə aktların göstəriciləri ilə jurnal-orderlərdə debitorlarını müqayisə etməli. Tələb olunma müddətini göstərməklə ilin sonuna, debitor borcların siyahısını tərtib etməli. Vaxtı keçmiş debitor borclarının və ya ümidsiz borcların olub-olmadığını araşdırmalı.

8. Lazım olduqda, böyük debitorlar üzrə növbəti

dövrdə borcun qaytarılmasını yoxlamalı.

9. Əgər alıcılardan və sifarişçilərdən alınmış təsdiq- ləmələr ilin sonuna debitor borcları üzrə olan qalıqlara uyğundursa, daha çox nəzərə çarpan qalıqlar üzrə təsdiqləmələr almalı, hesab-fakturaları yoxlamalı, lazım gəldikdə isə qalan hesablar üzrə seçmə yoxlama aparmalı.

10. Uzunmüddətli debitor borcları strukturunu təhlil

etməli.

11. Borcun qaytarılacağına şübhə yaranarsa, bu

məbləğin şübhəli borclar üzrə ehtiyat fonduna

salındığına əmin olmalı.

12 Şübhəli borclar üzrə ehtiyat fondunu təhlil etməli və yuxarıda baxılmış məbləğlər istisna olmaqla ehtiyata daxil edilmiş bütün məbləğləri yoxlamalı.

32

Audit Prosedurları

(IV Bölmə. II Hissənin davamı)

l 2 3 4 5 6 7

13. Ayn-ayn debitorlar üzrə yaranmış borcların

müddətinin göstərilməsinin dəqiqliyini malın

yüklənməsi və ödənilməsinə ilkin sənədlərlə

müqayisəsi yolu ilə yoxlamalı.

14. Hesabat dövrü ərzində (məhsulun yüklənməsi və

ödənişin daxil olması müvafiq dövrdə

göstərilməlidir) düzgünlüyünü yoxlamalı.

15. Xarici valyuta ilə olan debitor borcları hesabat

dövrünün sonuna olan məzənnə fərqi ilə

göstərildiyinə diqqət yetirməli.

16. Digər debitorlarla hesablaşmalar hesabı üzrə qalıqları analiz emıəli və müvafiq məbləğləri ilkin sənədlərlə müqayisə etməli. Aşağıdakıları yoxlamalı; • İşçilərə verilmiş avanslar və subsidiyalar; • Üçüncü tərəflərə verilmiş digər avanslar.

17. Digər debitorlar tərəfindən borcun qaytarılması mümkünlüyünü qiymətləndimıəli. Bu qalıq məbləğinin sonda tələb olunacaq məbləği keçmədiyinə diqqət yetirməli.

18 Debitor borclarının qüvvədə olan mühasibat

prinsiplərinə müvafiq əks olunduğuna əmin olmaq

üçün aşağıdakı məsələləri araşdırmalı: • Alıcılarla müqavilələrin bağlanması;

• Yüklənmiş mallara hcsab-fakturaların

doldurulması;

• İşçilərlə hesablaşmaların sənədləşdirilməsi;

• Üçüncü tərəflərə ssLidalarm verilməsi üzrə

əməliyyatların sənədləşdirilməsi; • ƏDV hesablanması.

33

iş sənədləri Audit Prosedurları

Mənfəət və zərərlər

IV Bölmə.

II Hissə.

№ Məzmun Məqsəd və

ya onun №-si

Audit Müraciət

olunan sənədlər

icraçı

və tarix

Hesabat dövrü ərzində mənfəətin hansı metodla hesablandığım müəyyən etməli. Əvvəlki dövrlərin təcrübəsinə müvafıqliyini yoxlamalı.

2.

T“

Məhsulun növləri üzrə satış açıqla- malarını hazırlamalı və ya almalı. Satışdan əldə edilmiş vəsaiti bö- yük məbləğlərə və tipik olmayan əməliyyatları təhlil etməli. Onla- rın qüvvədə olan mühasibat uçotu prinsiplərinə müvafiq göstərildi- yinə əmin olmalı.

4. Satışdankənar gəlirlərin açıqlamalarını almalı. Onların qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən göstərildiyinə əmin olmalı: • Xarici valyuta üzrə əməliyyatlar

zamanı məzənnə fərqi ilə bağlı mənfəət və zərərlər;

• Alıcılardan alınmış cərimələr və peniyalar, faizlər;

• Alıcılarla hesablaşmalar hesabına verilmiş veksellər üzrə alınmış mənfəət və zərərlər;

• kredit və istiqrazlar üzrə müştəri tərəfindən ödənilmiş faizlər;

• əsas vəsait obyektlərinin icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirlər;

• birgə fəaliyyətdən gələn gəlirlər; • xarici valyutanın alışı və satışı

zamanı birja yığımı. __________ 34

Mənfəət və zərərlər

(IVBölmə. II Hissənin davamı)

/

5. Malların (iş və xidmətlərin)

yüklənilməsinə, satışdan əldə

edilən vəsaitin daxil olmasına,

məhsula çəkilən xərclərin silin-

məsinə, ƏDV-nin və satışdan

digər vergilərin göstərilməsinə,

məhsulun (iş və xidmətin)

satışından maliyyə nəticələrinin

göstərilməsinə

ınüxabirləşmələrin verilməsinin


6. Satışdan ƏDV-nin düzgün hesablandığını yoxlayarkən, öz göstəricilərinizi vergi orqanlarına təqdim edilmiş ƏDV hesabatlarının göstəriciləri ilə müqayisə etməli. ƏDV üzrə hesabata görülmüş işlər və göstərilmiş xidmətlərə görə olan ƏDV aid edilməlidir. Əgər müəssisə satışı müəyyən edərkən «hesablanma metodundan» istifadə edirsə, bu zaman ƏDV üzrə hesabatda göstərilən məbləğlə satılmış məhsula (iş və xidmətlərə) hesablanmış ƏDV məbləği müxtəlif ola bilər.

35



Sifarişçinin adı ___________________________________________

V Bölmə.

Pul vəsaitləri (kassa, bank, qiymətli kağızlar və s.)

V Bölmə.

I iissə.

№ Qiyınətlon-

dimıo

(Assertion)

Məqsəd Risk dərəcələri


fəaliyyətində)

1 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness)

Bütün nəğd pul vəsaitlərinin və bank

hesablan qalıqlarının məbləği bütövlüklə



2 Möveudluq

(Existenee)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün nəğd pul vəsaitlərinin qalıqları və bank hesablarının qalıqları real möveuddur.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün nəğd pul vəsaitləri qalıqları və bank hesablarının qalıqları, həmçinin aparılan əməliyyatlar hesabat dövründə müəssisənin fəaliyyətini düzgün əks etdirir.


4 Qiymətlən dirmə (Valuation)

Nağd pul vəsaitləri və bank hesablarının qalıqları, həmçinin aparılan xarici valyuta üzrə əməliyyatlar mühasibat hesabatında əks olunan zaman hesabatın tərtib edildiyi müvafiq valyuta məzənnəsindən istifadə edilmişdir.


5 Mülkiyyət

hüququ

(Ownership)

Mühasibat hesabatında əks olunan pul

vəsaitləri və bank hesablarının qalıqları,

həmçinin aparılan əməliyyatlar

müəssisənin mülkiyyətidir.



Mühasibat hesabatında əks olunan pul vəsaitləri və bank hesablarının qalıqları, həmçinin aparılan əməliyyatlar hesabatda düzgün qruplaşdırılıb.


QEYD:

36

iş sənədləri

Audit Prosedurları

V Bölmə.

II Hissə.


ya onun №-si

Audit Müraciət

olunan

sənədlər

İcraçı

və

tarix

/ 2 3 4 5 6 7 1. Nəğd pul vəsaitləri ilə bağlı

əməliyyatlarının uçot sisteminin

sənədləşdirilmə- sinə baxınalı.

Rəhbərliyə hazırlanan hesabata daxil

olunmalı nöqsanların siyahısına baxmalı və

onları Ümumi qaydada sənədləşdirməli.

2. Baş kitabda olan və yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (İcad schedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının düzgünlüyünü yoxlamalı.

3. Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində

göstərilmiş hər məbləğ üzrə üzləşmə

aparmalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında

üzləşdirmə aparmalı.

4,

Əmin olun ki, bütün nəğd pul vəsaitlərinin qalıqları, bank və depozit hesabları üzrə qalıqlar hesabatda əks olunub. Bu məsələni sifarişçi ilə araşdırmalı, digər təsdiqedici məlumatlarla üzləşdirməli.

5. Baş kitabdakı bank hesabları üzrə qalıqları (qalıq cədvəli - kompyuterdə çap olunmuş) hesabat dövrünün sonuna olan bank çıxarışları ilə üzləşdirməldi. Uyğunsuzluq olduğu zaman, hesab üzrə qalığı müştəri tərəfindən aparılan əməliyyatın bank çıxarışları ilə üıtuşdunnalı.

37

Audit Prosedurları

(V Bölmə. II Hissənin davamı)

I 2 3 4 5 6 7

6. Zəruri hallarda bilavasitə

bankdan hesabın qalıqlarının

təsdiqini almalı.

7. Qəbul edilmiş uçot prinsiplərinin

əvvəlki dövrlərlə və hazırki

optimal uçot praktikası

uyğunluğunu analiz etməli.

8. Nəğd pul vəsaitləri qalıqları, bank hesablarının qalıqları və xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar zamanı düzgün valyuta məzənnəsinə uyğun əks olunduğuna əmin olmalı.

9 Valyuta hesabları. Mədaxil olunan böyük məbləğlərin müştəri tərəfindən düzgün həyata keçirildiyini yoxlamalı. Xarici valyuta üzrə alqı-satqı əməliyyatlarının düzgünlüyünü yoxlamalı. Xarici valyutanın alqı-satqısı satılmış məhsula çəkilmiş xərcə deyil, bir qayda olaraq, maliyyə nətieə- lərinə aiddir ki, bu da maliyyə nəticələri haqqında hesabatda ayrıca göstərilməli.

38

Audit Prosedurları

(V Bölmə, II Hissənin davamı)

/ 2 3 4 5 6 7

10.

Aparılmış işlər və göstərilmiş xidmətlərə görə qeyri-rezidentlərə edilmiş böyük məbləğdə valyuta köçürmələri haqda ümumiləşdirilmiş məlumat cədvəlinin müştəri tərəfindən sizə təqdim edilməsini xahiş edin və ya özünüz hazırlayın. Gəlir vergisinin gəlir mənbəyindən tutulduğuna əmin olmalı. Bu seksiya üzrə Laləyən zaman audit prosedurlarının nəticələri və «Vergilərin hesablanması» bölməsi üzrə iy prossesində əldə olunan məlumatlar ilə tanıy olmalı.

11, Hesablaşma hesabı. Bu və ya başqa bölmələrdə yoxlanılmamış, satışdan və ya avans şəklində əldə edilməyən, alıcılardan alınmış böyük məbləğdə pul vəsaitlərinin düzgün əks edildiyini yoxlamalı.

12 Bu və ya başqa sahələrda yoxlanılmamış pul

vəsaitləri ilə aparılan bütün iri əməliyyatları

təyin etməli və təsdiqləyini sənədlərlə

üzləşdirməli.

13. Kassa. Satışdan və ya avans olaraq əldə

olunmayan böyük məbləğdə pul vəsaitlərinin

düzgün əks edildiyini yoxlamalı.

14, Hesabat dövrünün sonuna pul vəsaitləri qalıqlarının kassada düzgün göstərildiyini yoxlamalı, pul vəsaitlərinin, qiymətli kağızların və ciddi hesabat blanklarmın inventarlaşına- sını apannalı, nəticələri kassa kitabı və mühasibat uçotu reqistrləri ilə tutuşdunnalı. Ciddi uyğunsuzluq aşkar edildikdə maddi- məsul şəxslərdən izahat almalı.

39

Audit Prosedurları

(V Bölmə. II Hissənin davamı)

I 2 3 4 5 6 7 15.

Seçmə üsulu ilə kassa

əməliyyatlarını yoxlamalı, icra

edilmək üçün qəbul olunan ilkin

sənədlərin tərtibinə fikir verməli.

16. Əgər nəğd pul vasitəsi ilə

aparılan, ciddi yoxlanılmamış,

əməliyyatlar olarsa, onların

düzgün əks edldiyinə əmin

olmalı.

Əgər məbləğlər maddi deyildirsə göstərilmiş prosedurları həyata keçirməməli. Əgər kassa qalıqlarda xəta (gauge) qəbul edilmiş ölçü həddini aşmırsa, kassa üzrə qalıqların invcntarlaşması prosedurunu həyata keçirməməli.

40



Sifarişçinin adı

VI Bölmə. Verilmiş avanslar, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər.

VI Bölmə. I Hissə.

№

Qiymətləndirmə




(Completeness) Bütün avans ödənişləri, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər mühasibat hesabatında əks olunub.



Mühasibat hesabatında əks olunan bütün avans ödənişləri, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər real mövcuddur və cari hesabat dövrünə müvafiqdir.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)

Mühasibat hesabatında qeyd olunan

avans ödənişləri, gələcək dövrün

xərcləri və digər aktivlər müəssisənin

fəaliyyətini düzgün əks etdirir.



Mühasibat hesabatında əks olunan avans ödənişləri, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər müəssisənin mülkiyyətidir.



Avans ödənişləri, gələcək dövrün xərcləri və digər aktivlər mühasibat hesabatında düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb və əlaqədar şəkildə açıqlanıb.


QEYD:

41

iş sənədləri

Audit Prosedurları

VI Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun

Məqsəd və

ya onun

№-si Audit

Müraciət olunan

sənədlər

İcraçı

və

tarix

I 2 3 4 5 6 7

1. Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (lead schedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablama- larinin düzgünlüyünü yoxlamalı.

2. Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində göstərilmiş hər məbləğ üzrə üzləşdirmə aparmalı. İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdirmə aparmalı.

3. Verilmiş bütün böyük məbləğli avanslar, gələcək dövrlərin xərcləri və digər aktivlər haqqında məlumat cəmlənmiş cədvəlləri sifarişçidən almalı. İmkan daxilində siyahılar əvvəlki dövrlərə əsaslanaraq tərtib olunmalı.

4.

Verilmiş avanslar və gələcək dövrlərin

xərcləri üzrə nəzərə çarpan məbləğləri

ayınnah. Məbləğləri təs- diqləyici

sənədlərlə tutuşdurun. Aşağıda qeyd

olunan aktivlərə diqqət yetimıəli. • İşçilərə verilmiş avans və kreditlər; • Üçüncü şəxslərə verilmiş digər avans

və kreditlər; • Qabaqcadan ödəmə.

42

Audit Prosedurları

(VI Bölmə. II Hissənin davamı)

I 4 Verilmiş böyük məbləğli

avansların, gələcək dövrlərin

xərcləri və digər aktivlərin

qüvvədə olan mühasibat uçot

prinsiplərinə uyğun əks

olunduğuna əmin olmaq üçün

aşağıdakı sualları nəzərdən

keçinnəli.

• Üçüncü tərəflərlə

müqavilələrin bağlanması; • İşçilərlə hesablaşmaların

sənədləşdirilməsi;

• Üçüncü tərəflərə ssuda

verilmə əməliyyatlarının

sənədləşdirilməsi;

• ƏDV ödənilməsi

(hesablanması).

6. Gələcək dövrlərin xərclərinin silinməsini analiz etməl, əvvəlki dövrlərin göstəriciləri və təsdiqləyici müqavilələrlə tutuşdurmalı.

43



Sifarişçinin adı __________________________________________

VII Bölmə. Nizamnamə kapitalı və ehtiyat fondlar

VII Bölmə.

I Hissə.



Risk dərəcələri


fəaliyyətində) I 2 3 4 6 1 Tamlıq

(Completeness) Nizamnamə kapitalı və ehtiyat

fondları bütövlüklə mühasibat




Nizamnamə kapitalı və ehtiyat fondları bütövlüklə mühasibat hesabatında əks olunub, real mövcuddur və hesabat dövrünə müvafiqdir.



Mühasibat hesabatında təqdim olunan nizamnamə kapitalı və ehtiyat fondları hesabat dövrü ərzində müəssisənin fəaliyyətini düzgün əks etdirir və nizamnamə sənədlərinə uyğundur.



Nizamnamə kapitalı və ehtiyat

fondları hesabatda düzgün (müvafiq

sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb. Bütün

zəruri açıqlamalar mühasibat

hesabatında təqdim olunub.


QEYD:

44

iş sənədləri

Audit Prosedurları

VII Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun

T3

a> (/>

er o

C 3 C

o «f

>> fO

>

o ed ed

C CD

§ CD C

O (D

_ X O- ■ OJ C53 t- -*-*

CD

>

Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq

bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri

(İcad sehedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə

qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır.

Titul .səhifələrinin riyazi hesablamalarının

düzgünlüyünü yoxlamalı. ________________

Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində göstə-

rilmiş hər bir məbləğ üzrə üzləşmə aparmalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında

üzləşdirmə aparmalı

3. Mühasibat hesabatında əks olunmuş və

özündə ilkin qalıq, hesablar üzrə hərəkət və

son qalıq haqda məlumat cəmləmiş Nizam-

namə kapitalı, ehtiyat fondları hesabları üzrə

qalıqların siyahısını almalı.

Siyahıda riyazi hesablamaların dəqiqliyini

yoxlamalı.

Təhlil etməli; » Nizamnamə kapitalı; » Əlavə kapital; • Bölüşdürülməmiş mənfəət bağlanmamış

zərər;

• Məqsədli maliyyə və daxilolmalar;

» Ümumi ehtiyatlar;

Xüsusi təyinatlı fondlar və digər fondlar

4. Qəbul olunmuş uçot prinsiplərinin əvvəlki dövrlərlə və hazırki optimal uçot təcrübəsi ilə uyğunluğunu təhlil etməli. _______________

45

Audit Prosedurları

(VII Bölmə. II Hissənin davamı)

_I_ 6.

Nizamnamə kapitalı və ehtiyat fond-

ları üzrə qalıqlar hesabatda əks edil-

diyini və qanuna, Nizamnamə sə-

nədlərinə və Direktorlar Şurasının

qərarlarına müvafıqliyini təsdiqləyən

sənədləri nəzərdən keçinnəli.

Təhlil etməli: • Qanunvericiliyin müvafiq • sənədlərini;

• Hesabat tarixindən əvvəl və son-

ra Direktorlar Şurasının, rəhbər-

liyin və təsisçilərin qərarlarını;

• Təmiz zərərin ehtiyat fonduna

və ya xüsusi təyinatlı fonda aid

edilməsi uçotunun düzgünlüyünü

• Təmiz mənfəət hesabına ayrılan

vergi xərcləri;

• Daxildən maliyyələşən məqsədli

maliyyə və digər fondların uy-

ğunluğu;

• Fondlar arası əməliyyatlar və

onların uçotu.

Bu bölmədə yoxlanılan məlumatların, mühasibat hesabatı açıqlamalarında olan maraqlı tərəflər, xüsusən də dividendlər. Nizamnamə kapitalında payına görə təsisçilərlə hesablaşmalar haqqında məlumatlarla uy- ğunluğuna əmin olmalı. ___________________

46




VIII Bölmə. Kreditor borcları, ehtiyatlar, məsrəflər.

(Balans)

VIII Bölmə.

I] HİSSƏ.

№

Qiymətləndirmə

(Assertion)

Məqsəd Ri.sk dərəcələri (maliyyə-təsərrüfatı


(Completeness) Bütün öhdəliklər (kreditor borcu, hesablanmış məsrəflər, gələcək dövrün gəliri, digər kreditorlarla hesablaşmalar, ehtiyat fondları) mühasibat hesabatında əks olunub.


2 Mövcudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün öhdəliklər real mövcuddur və cari hesabat dövrünə müvafiqdir.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)


öhdəliklər cari hesabat dövründə

müəssisənin fəaliyyətini düzgün əks

etdirir.


4 Təqdimat

(Presentation)

Öhdəliklər mühasibat hesabatında düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdınhb, həmçinin bütün zəruri açıqlamalar təqdim olunub.


QEYD:

47


VIII Bölmə. I

Hissə.

№

Qiymətləndirmə


Risk dərəcələri



(Completeness)

Hesabat dövrü ərzində çəkilmiş

bütün xərclər mühasibat



2 Mövcudluq

(Existence)

Mühasibat hesabatında əks olunan bütün xərclər hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətini düzgün əks etdirir.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)

Xərclər mühasibat hesabatında

dəqiq əks olunub.


4 Təqdimat

(Presentation)

Xərclər mühasibat hesabatında düzgün (müvafiq sətirlər üzrə) qruplaşdırılıb, həmçinin bütün zəruri açıqlamalar təqdim olunub.

İstehsal/satı.^ xərclərinə bax.


QEYD:

48

iş sənədləri

Audit Prosedurları

VIII Bölmə. II Hissə.

№ Məzmun

C (D C • — (/i O ^ f

Ä CD >

D <

.2 C CD

/.p. :3 .3 C S ° SH

^ X o 'iZ c3 cd +-•

CD >

l 2 3 4 5 6 7 1.

Sənədləşdirilmənin vacibliyinə baxınalı.

Rəhbərliyə hazırlanan hesabata daxil olunmalı

nöqsanların siyahısına baxmalı və onları Ümumi

qaydada sənədləşdinnəli.

2. Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (İcad sehedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının düz- günlüyünəüyoxlamah.


məbləğ üzrə üzləşdirmə aparmalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdirmə

aparmalı.

4. Qəbul olunmuş uçot prinsiplərinin əvvəlki

dövrlərlə və hazırkı optimal uçot təcrübəsi ilə

müqayisəsini təhlil etməli.

5. Sifarişçinin fəaliyyəti haqqında məlumatlara və

onunla müzakirələrə əsasən bütün əsas mal-

göndərənlərini müəyyən etməli.

6. Malgöndərənlərdən və podratçılardan alnmış hesablaşmalar üzrə sənədlərdən, ödəniş tapşırıqlarından, sifarişçinin iş sənədlərindən və onunla müzakirələrdən istifadə edərək, həmin malgöndərənlərə və podratçılara qarşı müvafiq öhdəliklərin şamil olunduğunu müəyyən etməli.

49

Audit Prosedurları

(VIII Bölmə. II Hissənin davamı)

7. Əgor əsas malgöndərənlərə qarşı öhdəliklər heç və ya

tam əks olunmayıbsa, sifarişçidən izahat almalı.

Bütün alınmış izahatlar təsdiqləyici sənədlərə

qoşulmalıdır ________________________________

Əks olunmamış öhdəliklər üzrə axtarış aparmalı. Bu

məsələni həll etmək üçün aşağıdakı prosedurları

etməli:

Mühüm ödənişlərin müvafiq dövrdə əks olunduğuna

əmin olmaq üçün kassa və bank əməliyyatları

jumallarını, göstəricilərini təhlil etməli. Təsdiqləyici

sənədlərə müraciətlər mümkün-dür. Hesabat dövrünə

aid olan göndərilmiş mallar/gös- tərilmiş xidmətlər

üzrə öhdəliklərin kreditor borcu kimi hesab edilməsi

üçün əks olunmamış hesabları və göndərilmiş malların sənədlərini nəzərdən keçirməli. _________

Əks olunmamış öhdəliklərin axtarışı zamanı

aşağıdakı suallara xüsusi fikir verməli:

• Malgöndərənlərə və podratçılara faiz üzrə

öhdəliklər;

• İşçilərlə hesablaşmalar, məsələn, əmək haqqının

hesablanması üzrə;

• Dövlət sosial sığortalamalarına və məşğulluq

fonduna ayırmalar üzrə hesablaşmalar həmin

şirkətdə işləyən xarici vətəndaşlara hesablanmış

əmək haqqından bu fondlara ayırmaların

hesablanmasına xüsusi fikir verməli;

• Büdcə ilə hesablaşmalar və cərimələr;

• ƏDV;

• Malgöndərənlərə və podratçılara verilmiş veksellər.

50

Audit Prosedurları


/ 2 3 4 5 6 7

10. Xarici valyutada olan kreditor

borcu hesabat dövrünün müvafiq

tarixə AMB-ın məzənnəsinə

əsasən manatla əks edildiyini

yoxlamalı.

11. Sifarişçilərdən alınmış avanslar

qüvvədə olan qanunvericiliyə

müvafiq (64 saylı hesabın

kreditində əks olunmalı) qeyd

olunduğunu yoxlamalı.

51


İş sənədləri

Audit Prosedurları

VIII Bölmə.

II Hissə.


ya onun

№-si

Audit Müraciət

olunan

sənədlər

İcraçı

və

tarix

I 2 3 4 J 6 7 1. Başqa bölmələrdə (yəni, Ehtiyatlar və

Debitor borcları bölmələrində) baxılmamış, 80 və 81-ci hesablarda (yəni, vergiyə eəlb olunmada nəzərə alınan və alınmayan) nəzərə alınmış bütün xərclər haqqında göstəriciləri almalı.

2. Daha böyük məbləğdə və qeyri-adi xərclər haqqında sifarişçidən izahat almalı, təsdiqləyici sənədlərə baxmalı.

3. Əgər gələcək dövrlərin mühüm xərcləri cari dövrdə əks olunubsa, onların uçotunun və açıqlamalarının AR mühasibat uçotunun qaydalarına (yəni istehsala çəkilən xərclərə daxil olunmamalıdır) uyğun olduğunu yoxlamalı.

4. Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək dövrlərə aid bütün xərclər açıqlanmalı və AR «Mühasibat uçotu haqqında» Qanuna (31 saylı - «Gələcək dövrələrin xərcləri» hesabına salınmalı) əsasən nəzərə alınmalı.

52



2

Bütün xərclərin açıqlandığını və AR

mühasibat uçotu qaydalarına əsasən

nəzərə alındığını yoxlamalı:

• Sosial-mədəni və məişət qayğılarına

çəkilən xərclər - Qoyulmuş

nonnadan artıq xərclər şirkətdə

qalan mənfəət hesabına aid edilir.

• Məzənnə fərqi - Xarici valyuta

əməliyyatlarını yalnız müvafiq

qaydada qeydiyyata alınmış

şirkətlərlə aparmaq olar. • Faizlər - Bank kreditləri üzrə faizlər

görülmüş və həyata keçirilmiş işlərə çəkilmiş xərclərə daxil edilir; Bankın vaxtı keçmiş və müddəti uzadılmış kreditləri üzrə faizlərin ödənilmə xərclərinin vergiyə cəlb olunması üçün xalis mənfəət hesabına nəzərə alınır.

• Digər təsərrüfat xərcləri, məsələn,

əsas vəsaitlərin satışı zamanı

zərərlər.

• Digər satışdankənar xərclər,

məsələn, silinmələr, cərimələr, təbii fəlakətlər və s.

53



Sifarişçinin adı

IX Bölmə. I

Hissə.

IX Bölmə.

Qalıq cədvəli

№

Qiymətləndimıə

(Assertion)



fəaliyyətində)

1 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness)

Bütünlüklə aktiv və passivlərin, xüsusi

kapitalın, gəlir və xərclərin cəmi

bütövlüklə mühasibat hesabatında əks

olunub.



Mühasibat hesabatında əks olunan bütünlüklə aktiv və passivlərin, xüsusi kapitalın, gəlir və xərclərin cəmi real mövcuddur.



Mühasibat hesabatında təqdim olunan aktiv və passivlərin, xüsusi kapitalın, gəlir və xərclərin cəmi hesabat dövrü ərzində müəssisənin fəaliyyətini düzgün əks etdirir.



Bütün aktiv və passivlərin, xüsusi

kapitalın, gəlir və xərclərin cəmi

hesabatda düzgün (müvafiq sətirlər

üzrə) qruplaşdırılıb.

Bütün zəruri açıqlamalar mühasibat

hesabatında təqdim olunub.


QEYD:

54

Audit Prosedurları

IX Bölmə. II Hissə.

İş sənədləri


ya onun

№-si

Audit Müraciət

olunan

sənədlər

İcraçı

və

tarix

I 2 3 4 5 6 7

1. Sifarişçinin bütün aktiv və passiv

hesablan, xüsusi kapitalı, gəlir və

xərcləri göstərilmiş qalıq cədvəlini

almalı. Riyazi hesablamaların

düzgünlüyünü yoxlamalı və debet

qalıqlarının məbləğinin kredit

qalıqlarının məbləğinə bərabər olduğuna

əmin olmalı.

2. Qalıq cədvəlinə bütün sintetik hesabların daxil edildiyinə əmin olmalı. Bu zaman hesab nömrələrinin xüsusi Hesablar planı ilə tutuşdurulması mümkündür. Müəssisənin hesablar planını xüsusi Hesablar planı ilə tutuşdurmalı. İstifadə olunan hesabların müəssisənin uçot siyasətində əks olunduğunu yoxlamalı.

3. Qalıq cədvəlinə nəzər salmalı və

mühasibat uçotunun bütün hesabları

üzrə audit prosedurlarının aparıldığına

əmin olmalı.

Qalıq cədvəli üzrə hesabların qalıqlarını

maliyyə hesabatındakı məlumatlarla

tutuşdurmalı. Düzəliş müxabir- ləşmə

aparılan hesablar dövriyyə cədvəlinin

qalığında nəzərə alınmalı, hesabat

dövrünün sonuna yekun qalıq

çıxarılmalı.

4. Böyük məbləğlərə və hesabların qalıqlarına gəldikdə isə, auditor iş sənədlərinin hazırlandığına əmin olmalı və bu qalıq məbləğlərini hər müvafiq bölmənin titul səhifəsinə (lead schcdiucs) əsaslandımıah.

55

Audit Prosedurları

(IX Bölmə. II Hissənin davamı)

2

Qalıq cədvəlində bütün əhəmiyyətsiz

məbləğlər və hesabların qalıqları qeyri-

maddi aktiv kimi qeyd olunduğuna əmin olmalı.

Yekun qalıq cədvəlini yekun mühasibat

hesabatı göstəriciləri ilə tutuşdurmalı.

Hesablar üzrə məbləğ və qalıqlarını

mühasibat hesabatı ilə tutuşdurmaq üçün

müvafiq titul səhifələrinə əsaslanmalı.

Əgər bunu etmək praktiki mümkündürsə, hər müvafiq bölmə üzrə titul səhifələrində düzəlişlər, auditor yoxlaması gedişində hesablar üzrə edilmiş bütün düzəlişlər qeyd olunmaqla aparıldığını izləməli.

Bu halda titul səhifələri yekun mühasibat

hesabatı göstəricilərinə dəqiq uyğun

olacaqdır.

56




X Bölmə. I Hissə.

X Bölmə.

Borc öhdəlikləri

№

Qiymətləndinnə

(Assertion)



fəaliyyətində)

I 2 3 4 5 6 1 Tamlıq

(Completeness) Bütün kreditlər və borclar tamlıqla




Mühasibat hesabatında əks olunan bütün kredit və borclar real mövcuddur və hesabat dövrünə müvafiqdir.



Kredit və borclar müəssisənin

fəaliyyətinə tam uyğundur.



Kredit və faizlər mühasibat hesabatında

düzgün qruplaşdırıhb və əlaqədar

şəkildə açıqlanıb.


5 Tamlıq (Completeness) Mövcudluq (Existence) Dəqiqlik (Assuracy)

Kreditlər üzrə bütün faizlər düzgün

hesablanıb və mühasibat hesabatında

əks olunub.


QEYD:

57

iş sənədləri

Audit Prosedurları

X Bölmə. II Hissə.


ya onun

№-si

Audit Müraciət

olunan

sənədlər

icraçı və

tarix

5

Baş kitabda olan və bu bölmədə yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (lead schedules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablamalarının düzgünlüyünü yoxlamalı.

Qalıq cədvəli ilə titul səhifəsində

göstərilmiş hər məbləğ üzrə

üzləşdirmə apannalı.

İş sənədləri ilə titul səhifəsi arasında üzləşdirmə apannalı.

Mühasibat hesabatının göstəricilərinə uyğun, qısa və uzun müddətli borclar haqqında açıqlamalardan ibarət bütün borc öhdəliklərinin siyahısını sifarişçidən alınalı. Siyahıda riyazi hesablamaların düzgünlüyünü yoxlamalı. Nəzərdən keçirməli: » Banklardan və digər hüquqi şəxslərdən girovlar; » İcarə öhdəlikləri.

58

Audit Prosedurları

(X Bölmə. II Hissənin davamı)

4. 2 Bütün əhəmiyyətli borc öhdəliklə- rini və ya girovları əks etdinnək məqsədilə təsdiqedici məlumatları təhlil etməli. Aşağıda qeyd olunan məsələlərə nəzər yetirməli: • Potensial borc öhdəliklərini təyin

etmək üçün mümkün olan məh- kəmə xərclərin (rüsumları) xarak- terinin müzakirəsi;

• Hesabat dövründən əvvəl və sonra Direktorlar Şurasının iclasları haq- qında hesabatlar;

• İcarə müqavilələri; • Əsas girov və faizlərin araşdırıl-

ması üzrə kredit müqavilələri; • «Kreditor borcları» aparılmış işlə

əlaqələndirməli

Borc öhdəlikləri üzrə əhəmiyyətli qalıqlara gəldikdə isə ƏDV uçotu və məzənnə fərqləri qəbul olunmuş uçot prinsiplərinə uyğun həyata keçirildiyinə diqqət yetirməli

Borc öhdəlikləri üzrə əhəmiyyətli qalıqlara gəldikdə aşağıdakı uçot elementlərinin düzgünlüyünə diqqət yetirməli: • kapitallaşdırılmış / ödənilməmiş

faizlər; • xarici valyutada hesablanmış borc

öhdəlikləri.

Borc öhdəlikləri üzrə əhəmiyyətli qalıqlara gəldikdə qısa və uzunmüddətli borcların qruplaşdırılmasının təsdiqləyici sənədlərə uyğunluğuna diqqət yetirməli. _____________________

59

Audit Prosedurları

(X Bölmə. II Hissənin davamı)

/ 2 4

8. Bank kreditlərindən və girov

vəsaitlərindən istifadə faizlərinin

hesablanması və ödənilməsinin

düzgünlüyünü yoxlamalı. Bu

zaman vaxtı keçmiş və

prolonqasiya (vaxtı uzadılmış)

edilmiş kreditlərə faizlərin

hesablanmasına diqqət yetirməli.

Əgər kredit Azərbaycan

Respublikasında qeydiyyatdan

keçməmiş xarici şirkət və ya

bankdan alınıbsa, o zaman

Azərbaycan Respublikasında

mənfəətdən gəlir vergisinin

tutulduğunu yoxlamalı.

60




XI Bölmə. I

Hissə.

XI Bölmə.

Vergiyə cəlbedilmə.

№


Məqsəd



(Completeness)

Bütün vergi öhdəlikləri (gəlir vergisi, mənfəət vergisi, ƏDV, yol istifadəçilərindən vergi, əmlak vergisi, xarici hüquqi şəxslərdən vergi və digər vergilər) mühasibat hesabatında əks olunub.


2 MöveudİLiq (Existence)


bütün vergi öhdəlikləri real

mövcuddur və cari hesabat dövrünə

müvafiqdir.


3 Dəqiqlik

(Assuracy)

Mühasibat hesabatında göstərilən vergi öhdəlikləri müəssisənin fəaliyyətini düzgün əks etdirir.


QEYD:

61

iş sənədləri

Audit Prosedurları

XI Bölmə. II Hissə.


ya onun

№-si

Audit Müraciət

olunan

sənədlər

İcraçı və

tarix

I 2 3 4 5 6 7 1. Baş kitabda olan və bu bölmədə

yoxlanılacaq bütün hesablar göstərilməklə titul səhifələri (lead schcdules) hazırlamalı. Hesablar üzrə qalıqlar A bölməsində göstərilən qalıq cədvəlinə uyğun olmalıdır. Titul səhifələrinin riyazi hesablama- lannın düzgünlüyünü yoxlamalı.

2. Hesab qalıqlarım əsaslandıran iş

sənədləri ilə titul səhifəsi arasında

üzləşdirmə aparmalı.

3. Bütün hesablanmış vergi məbləğlərini təhlil etməli və onların əvvəlki dövrlərin nəticələrinə uyğunluğunu və müəssisənin fəaliyyət səviyyəsini nəzərə alaraq ümumi gözləni- lənlərlə tutuşdurmalı. Qeyri-adi və ya böyük kənarlaşmalar ayırd edildikdə izahat və ya təs- diqləyici sənədləri almalı, lazım olarsa yoxlama aparmalı.

4. Hər bir nəzərə çarpan vergi üzrə 1 və 3 punktlarında müəyyən edilmiş, hesabat dövrünün əvvəlinə qalıqlar, vergi məbləği, ödəmələr göstərilməklə cədvəl hazırlamalı. Hər bir qalıq cədvəlinin riyazi hesablamalarının dəqiqliyini yoxlamalı.

62

Audit Prosedurları

(XI Bölmə. II Hissənin davamı)

I 2 3 4 5 6 7 5. Qalıq cədvəlində vergilər və hesabat dövrünün

sonuna öhdəliklər üzrə xərcləri və ya baş

köməkçi cədvəllərə daxil edilmiş (lead sheets -

hər bir bölmə üçün titul cədvəlləri) digər

balanslar üzrə əsaslanmaları uzlaşdırmalı və

tutuşdunnalı.

6. Hər bir diqqəti cəlb edən və müəyyən olunmuş vergi üzrə aşağıdakı prosedurları həyata keçirməli:

• Əvvəlki dövrün iş sənədləri ilə hesabat dövrünün əvvəlinə hesabatlar üzrə qalıqları tutuşdurmalı;

• Seçmə üsulu ilə vergilər üzrə borcların

ödənildiyinə baxmalı.

• Ödəmələrin vaxtında həyata keçirildiyinə əmin

olmalı (əgər faiz və cərimələrin ödənilməsi üzrə

nəticələrə baxılmazsa)

7. Müxabirləşmə cədvəllərinin təhlil olunması və

sifarişçi ilə müzakirə nəticəsində müəssisənin

vergilər üzrə borcu ilə büdcənin müəssisəyə

olan borcu arasında qarşılıqlı hesablaşmanın

aparıldığını yoxlamalı, bütün buna uyğun

vergilərin mühasibat hesabatında müvafiq

qaydada təqdim olunduğuna əmin olmalı.

8, Uçotda əks olunmamış vergilər və ya yığılmalar üzrə baş verə biləcək cərimələr və faizləri nəzərə almalı.

9. Vergi orqanlarının bütün yoxlamaları barədə məlumatları almalı və digər əlavə öhdəliklərin əks olunmasının vacibliyini müəyyən etməli.

63

Audit Prosedurları


I 2 3 4 5 6 7 10. Sifarişçi tərəfindən xərclərin xalis mənfəət

hesabına müəyyənləşdirməni təhlil etməli və

onların 81 və 88 hesablara salındığına əmin

olmalı.

11. «Mənfəətdən vergi hesablanması» fonnasını

almalı və bütün nəzərə çarpan məbləğləri təhlil

etməli.

12. Daha vacib vergilər üzrə hesablaşmaları almalı:

• Gəlir vergisi;

• Mənfəət vergisi;

• ƏDV;

• Yol istifadəçilərindən vergi;

• Əmlak vergisi;

• Xarici hüquqi şəxslərdən vergi;

• İdxal vergisi;

• Sosial sığortalamalarma ayırmalar;

• Əhalinin məşqulluğu fonduna ayırmalar;

• Əlillər fonduna ayırmalar.

• Aksiz vergisi və s.

13. Qeyd olunmuş vergilərin hesablanma qaydalarının və uçotda əks edilməsinin qüvvədə olan vergi qanunvericiliyinə müvafıqliyinə əmin olmalı.

14. Vergilər üzrə güzəştlərin düzgünlüyünü

yoxlamalı.

15. Müəssisədə qəbul olunmuş uçot siyasətini əvvəlki dövrlərlə və hal-hazırda uçotun optimal təcrübəsi ilə uzlaşdığını yoxlamalı.

64

Audit Prosedurları


2

Vergi öhdəlikləri üzrə borcların dəyişilməsini

açıqlayan sxem hazırlamalı və sifarişçidən

almalı. Cədvəl göstəriciləri özündə aşağıdakı

məlumatları toplamalıdır:

• İlin əvvəlinə 67 saylı «Büdcədənkənar fond-

larla hesablaşmalar», 68 saylı «Büdcə ilə he-

sablaşmalar», 69 sayla «Sosial sığortalama-

lar üzrə hesablaşmalar» (vergi növləri və

ayırmalar üzrə subhesablara bölünməklə)

hesablar üzrə daxil olan qalıq;

• hesabat dövrü ərzində vergilərin və ayırma-

ların hesablanaması;

• hesabat dövrü ərzində vergi öhdəliklərinin

ödənilməsi; • İlin əvvəlinə 67 saylı «Büdcədənkənar fond-

larla hesablaşmalar», 68 saylı «Büdcə ilə hesablaşmalar», 69 sayla «Sosial sığortala- maları üzrə hesablaşmalar» (vergi növləri və ayırmalar üzrə subhesablara bölünməklə) hesabları üzrə xaric olan qalıq.

17. Vergi orqanları ilə qarşılıqlı hesablaşmaların vəziyyətini yoxlamalı, vergi orqanlarında olan göstəriciləri müəssisənin analitik və sintetik uçot göstəriciləri ilə tutuşdurmalı. Bu zaman öhdəliklərin işlənməsi və əks olunmasında vergi orqanları və müəssisənin mühasibat uçotu arasındakı vaxt fərqini nəzərə almalı. Ötən ilin 4-cü rübü üzrə göstəricilər vergi orqanında cari ilin 1 -ci rübündə əks olunur, cari ilin 4-cü rübü üzrə göstəricilər ilə vergi orqanı uçotunda əks olunmayacaq. Beləliklə, hesabat ilinin təqdim olunmuş son hesabatında müəssisə göstəricilə- ri ilə vergi orqanı arasında fərq ola bilər. _____

65



Sifarişçinin adı

I Hissə

XII Bölmə. Subyektin likvidlik göstəriciləri.

Qısa adı Tam adı Risk dərəcələri


fəaliyyətində)

Qeyd

1 CI.Ə Cari Likvidlik Əmsalı Yüksək Orta Aşağı

2 TDV Təmiz Dövriyyə Vəsaiti Yüksək Orta Aşağı

3 XVƏ Xüsusi Vəsait Əmsalı Yüksək Orta Aşağı

4 MAƏ Maliyyə Asılılığı Əmsalı Yüksək Orta Aşağı

Qeyd:

66

iş sənədləri

Audit prosedurları

XII Bölmə.

II Hissə.

Qısa adı Tam adı Balans dəyəri

(manatla)

Qeyd

1 D.V Dövriyyə Vəsaitləri

2 A Aktivlər

3 Ə.V Əsas Vəsaitlər

4 x.v Xüsusi Vəsaitlər

5 C.E.V Cəlb Edilmiş Vəsaitlər

6 Q.M.Ö Qısa Müddətli Öhdəliklər

Qısa adı Tam adı Dərəcəsi; dəyəri

Qeyd

1 C.L.Ə Cari Likvidlik Əmsalı

2 T.D.V Təmiz Dövriyyə Vəsaiti

3 X.V.Ə Xüsusi Vəsait Əmsalı

4 M.A.Ə Maliyyə Asılılığı Əmsalı

67



Sifarişçinin adı __________________________________________

D.V Dövriyyə Vəsaitləri

A Aktivlər

Ə.V Əsas Vəsaitlər

x.v Xüsusi Vəsaitlər

C.E.V Cəlb Edilmiş Vəsaitlər Q.M.Ö Qısa Müddətli Öhdəliklər

D.V = A-Ə.V

Q.M.Ö = A-X.V

C.E.V = Q.M.Ö

Təsənüfat subyektinin likvidlik göstəricilərini təyin etmək üçün

aşağıdakı əmsallar tapılmalıdır.

C.L.Ə

T.D.V

X.V.Ə

M.A.Ə

C.L.Ə

T.D.V

X.V.Ə

Cari Likvidlik Əmsalı

Təmiz Dövriyyə Vəsaiti

Xüsusi Vəsait Əmsalı

Maliyyə Asılılığı Əmsalı

D.V/ Q.M.Ö

D.V- Q.M.Ö

X.V/A

M.A.Ə = C.E.V/X.V

68

Mündəricat

Ön söz ................................................................................................... 3 Giriş ...................................................................................................... 5

Yekun cədvəli ....................................................................................... 9

1 Bölmə. Əsas vəsaitlər, kapital qoyuluşları, quraşdırılmaqda

olan avadanlıq (Balans) ...................................................... 10

Əsas vəsaitlər, kapital qoyuluşları, quraşdırılmaqda olan

avadanlıq (Maliyyə nəticələri haqqında hesabat)....! 1

İş sənədləri (Audit prosedurları) ....................................... 12

İş sənədləri (Maliyyə nətieələri haqqında hesabat) ............ 16

2 Bölmə. Qeyri maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları (Balans)... 17

Qe3ni maddi aktivlər və maliyyə qoyuluşları

(Maliyyə nəticələri haqqmda hesabat) ............................... 18

İş sənədləri (Audit prosedurları) ........................................ 19

İş sənədləri (Maliyyə nəticələri haqqında hesabat) ............ 23

3 Bölmə. Mal-material qiymətliləri, satılmış məhsullara

çəkilmiş xərclər ................................................................ 24

İş sənədləri (Audit prosedurları) ........................................ 25

4 Bölmə. Satış və kommersiya xərcləri. Gəlir.

Debitor borcu (Balans) ..................................................... 29

Satış və kommersiya xərcləri. Gəlir. Debitor borcu

(Maliyyə nəticələri haqqında hesabat) .............................. 30


İş sənədləri (Mənfəət və zərərlər) ..................................... 34

5 Bölmə. Pul vəsaitləri ...................................................................... 36


69

6 Bölmə. Verilmiş avanslar, gələcək dövrün xərcələri

və digər aktivlər ................................................................ 41


7 Bölmə. Nizamnamə kapitalı və ehtiyat fondlar ............................. 44 İş sənədləri (Audit prosedurları) ....................................... 45

8 Bölmə. Kreditor borcları, ehtiyatlar, məsrəflər (Balans) .............. 47

Kreditor borcları, ehtiyatlar, məsrəflər

(Maliyyə nəticələri haqqında hesabat) .............................. 48


İş sənədləri (Maliyyə nəticələri haqqında hesabat) .......... 52

9 Bölmə. Qalıq cədvəli ..................................................................... 54 İş sənədləri (Audit prosedurları) ....................................... 55

10 Bölmə. Borc Öhdəlikləri ............................................................. 57 İş sənədləri (Audit prosedurları) ..................................... 58

11 Bölmə. Vergiyə cəlb edilmə ........................................................ 61 İş sənədləri (Audit prosedurları) ..................................... 62

12 Bölmə. Subyektin likvidlik göstəriciləri ...................................... 66 İş sənədləri (Audit prosedurları) ..................................... 67

70

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI AUDİTORLAR PALATASI

F.Ağayev, V.Novruzov

Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsi

Bakı -Mütərcim - 2007

Çapa imzalanıb: 17.06.07. Format: 60x64 1/16. Qarnitur: Times.

Həcmi: 4,5 ş.ç.v. Tiraj: 300. Sifariş №57. Qiyməti müqavilə ilə.

«Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi Bakı, Rəsul Rza küç., 125

tel./faks 596 21 44 e-mail: ınutariim@maiL.ı ıı

Azərbaycan Respublikası Auditorlarlib.bbu.edu.az/files/book/148.pdf · VII Bölmə Nizamnamə...

Documents

Transcript of Azərbaycan Respublikası Auditorlarlib.bbu.edu.az/files/book/148.pdf · VII Bölmə Nizamnamə...