Axkaanta Soomidda

Bisha Ramadaanka

W/Q.: Cabdulfataax Maxamed Cabdulle

abdulfatah@yahoo.com

TACRIIF Waa maxay soon?

Soonku luqad ahaan waa in wax laga reebtoonaado oo aan la sameyn. Sharciga Islaamkana soonku

waa in laga af haysto cunto iyo cabbid iyo in laga reebtoonaado galmo (afooyinka oo xiriir galmo lala

sameeyo) laga bilaabo waaberiga (fajarka salaada subax) ilaa ay qorraxdu ka dhacayso iyadoo lala

imaanayo niyo qalbiga ah, oo ay tahay in laabta laga niyoodo fulinta awaamiirta Alle (S.W.) oo ah

Soonka waajibka ah.

Soonka Islaamiga ah waa nafta oo laga xabisayo cunto iyo cabbid iyo waxyaalaha ay hawooto

(shahawaat), iyo iyadoo laga goynayo wixii ay u caado yeelatay oo la hagaajiyo awoodeeda shahwada

si loogu diyaariyo in ay dalabto liibaan waarta iyo ladnaan weyn, iyo barwaaqo ma guuraan ah, iyo in

ay aqbasho waxa naftu ku daahiroobeyso oo lagu janno tago.

Ujeeddadu waa in ay gaajada iyo oonkuba ay jebiyaan nafta hanqal taageeda iyo qooqeeda. Qofka

sooman wuxuu xusuusanayaa xaaladaha ay ku suganyihiin dadka gaajeysan ee masaakiinta

ah. Soonku waa tiir ka mid ah tiirarka Islaamku ku taaganyahay [eeg Tiirarka Islaamka lifaaq # 1],

qofkii diida in Soonku waajib yahay waa uu ku gaaloobayaa. Qofkii rumeysan in Soonku waajib yahay

laakiin aan soomin wuxuu ku caasiyay Allihii abuurtay (S.W.). Soonka waxaa la waajibiyay sannadkii

2d ee Hijrada.

Waajibnimada Soonka

Ilaahay (S.W.) wuxuu kitaabkiisa Kariimka ah ku yiri aayad micnaheedu ay sidaan tahay: “Kuwa

rumeeyayow! Soon baa laydinku waajibiyay, sidii loogu waajibiyay kuwii idinka horreeyayba, si aad u

noqotaan al-Muttaqiin (suubanayaasha).” Al Baqarah, aayadda 183d

Ilaahay (S.W.) wuxuu addoomadiisa ugu yeeray magac laysugu yeero kan ugu wanaagsan uguna qiimo

badan oo ah KUWA RUMEEYAYOW! [Eeg Tiirarka Iimaanka Lifaaq # 2], waxaa laydinku waajibiyay

in aad soontaan (bisha Ramadaan). Ilaahay (S.W.) waxaa kale oo uu noo caddeeyay in SOONKU aanu

ahayn mid innaga nagu cusub balse ummadihii naga horeeyay ay soomi jireen. Garan meyno qaabka

ay u soomi jireen, (waxa ay ka soomi jireen, maalmaha ay soomi jireen, tirada inta maalmood oo ay

soomi jireen iwm.). Caqiiddadu waxaa weeye in aan ogaanno soonku in aanu ahayn mid ummadda

Nabi Muxamad (S.C.W.) ku cusub.

Tiirarka Soonka

Soonku wuxuu ku ansaxayaa laba arrimood oo lagu tilmaamo in ay yihiin tiirarka soonka.

Waxayna kala yihiin:

1.| NIYADDA: Qofka soomaya waa in uu niyoodo soonka waajibka ah habeennimada (inta ka horeysa

waaberiga (fajarka salaadda subax). Qofku haddii uusan neyeysan soon uma jiro. Sida Nabigu (S.C.W.)

ku sheegay xadiis saxiix ah oo ah: Xafsa, Hooyadii Mu’miniinta (A.K.R) waxay tiri: Nabigu (S.C.W.)

wuxuu yiri: “Qofka aan soonka (faralka ah) niyeysan intaan waagu baryin lagama aqbalo soon”. W.W.

Alkhamsa ~ Shantii.

Sideedaba, niyaddu waxay kala soocdaa cibaadada iyo caadada. Arrin kasta oo cibaado ahna waa in ay

niyaddu ka horreyso. Niyaddu waa arrin qalbiga kasoo go’da oo aan u baahnayn in afka lagaga

dhawaaqo. Niyadda in afka lagaga dhawaaqaana waa bidco aan sharci ahayn. Niyeysiga soonka waxaa

lagu gaar yeelay soonka faralka ah oo kaliya. Soonka sunnada ah uma baahna in habeenkii la neyeysto.

Waxaana daliil u ah:

Caa’isha (A.K.R.) waxay tiri: Nabiga (S.C.W.) baa ii yimid maalin oo i weydiiyay: “Wax ma haysaa (la

cuno)? Waxaannu niri: Maya. Wuxuu yiri: Marka waan soomanahay, “Dabeeto wuxuu noo yimid

maalin kale markaasaan ku niri: Waxaa naloo keenay haddiyad ahaan timir bur cad leh. Wuxuu yiri:

Bal i tus, waayo waxaan ku billowday maalinta soomanaan.” markaasuu cunay. W.W. Muslim.

Nabiguna (S.C.W.) wuxuu arrintaas ku sameeyey soon sunne ah ee kuma samayn soon faral ah.

2.| In laga afhaysto oo laga joogo (reebtoonaado) dhamaan waxyaalaha soonka burriya [Eeg

Waxyaalaha Soonka Burriya].

Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nebiga (S.C.W.) wuxuu yiri: “Qofkii aan ka harin been iyo

dhaqanka la xiriira iyo wixii ceebaal ah, Allaah waxba kuma falayo oo dan kama leh in uu iska daayo

cuntadiisa iyo cabbiddiisa (yacni dan kama leh soonkiisa)” W.W. Al-Bukhaari iyo Abuu Daa’uud.

Werintaanna waa tii Abuu Daa’uud.

Yaa Lagu Leeyahay

Soomidda Bisha Ramadaan

Soomidda Bisha Ramadaan waxaa lagu leeyahay, oo ay waajib ku tahay in uu soomo ama ay soonto

qof kasta oo ay ku kulmaan saddexda shardi oo kala ah:

(1) QOF MUSLIM AH:

Qofka soomaya waa in uu ahaadaa ruux muslim ah. Qof gaal ah haddii uu soomo lagama aqbalayo

waayoo xayndaabkii Islaamka ayuuba ka baxsan yahay.

(2) QOF QAANGAAR AH:

Qofka soomaya waa in uu ahaadaa qof baaluqay (hanaqaaday). Waxa aan soon laga rabin caruurta,

waxaase sunnada ku sugan in caruurta inta ay yaryaryihiin la barro (lagu layliyo) soonka haddii ay

awoodi karaan.

(3) IN UU CAQLI TAAM AH LEEYAHAY:

Qofka soomaya waa in uu miyir qabaa. Qofka waalan soon kama ansaxayo. Waxaa la doonayaa in uu

soomo ruux miyirkiisu taam yahay.

Dadla Loo Ruqseesay

in ay Affuraan Bisha Ramadaan

Naxariista Alle (S.W.) waxaa ka mid ah in dad gaar ah ay fasax u haystaan in ay afuraan iyadoo lagu

jiro bisha Ramadaan. Dadka loo ruqseeyay in ay afuraan waxay kala yihiin:

(1) QOFKA SAFAR KU JIRA:

Ilaahey (S.W.) wuxuu u ruqsiiyay dadka safarka ku jira in ay afuraan oo ay dib kasoo qaleeyaan

maalmihii ay afurnaayeen. Culimadu waxay safarka lagu afuri karo ku qiyaaseen in uu dhanyahay 80

km ama 90 km. Laakiin waqtigaan casriga ah iyo waayihii hore waxaa u dhexeeya farqi aad u weyn,

maxaa yeelay imminka waxaa lagu safraa gaadiid aad u dheereeya sida diyaaradaha, tareennada, iwm.

Haddaba su’aashu waa sidee loo qiyaasayaa safarka lagu afuri karo?

Habka ugu wanaagsan waxaa weeye:

Qofku mar haddii uu musaafir yahay oo la dhihi karo safar buu ku jiraa, kaas ayaa safar lagu qiyaasi

karaa. Isla markaasna waxaa la eegayaa dhibaatada qofka kasoo gaareysa safarka uu ku jiro – qofka

haddii aysan wax dhibaato ah kasoo gaaraynin safarkiisa wuxuu khiyaar u leeyahay in uu afuro ama

uu soomo (waayoo rukhsaddii Ilaahey (S.W.) siiyay ayuu haystaa, Ilaaheyna wuxuu jecelyahay in

rukhsaddiisa la qaato), haddiise ay dhibaato kasoo gaarayso safarkiisa waa mamnuuc in uu soomo.

(2) QOFAKA XANUUNSAN:

Qofka xanuunsan oo soonka ku dhibtoonaya waxaa loo rukhseeyay in uu afuro oo dib kasoo qaleeyo

maalmihii uu afuray.

(3) QOFKA KU DHIBTOON SOOMIDDA:

Kuwa soomi kara laakiin ay dhib ku tahay sida qofka da’da ah iyo qofka qaba cudur aan dawadiisa la

aqoon oo soomidduna dhib ku tahay, ama dhakhtar lagu kalsoon yahay oo Muslim ah uu u sheegay in

uusan soomi karin, waxaa u banaan in ay afuraan oo dib kasoo qaleeyaan.

Allaah (S.W.) wuxuu yir:

“Haddii uu midkiin xanuunsanyahay ama safar yahay isla tiradii uu afuray waa in uu gudaa (qaleeyaa) maalmo

kale; kuwa ku soomi karaa dhibka (sida qof da’ ah, iwm) waxaa la siiyay (ikhtiyaar in ay soomaan ama)

quudiyaan qof sabool ah (bedelka maalin kasta oo ay ufuraan.” {Surat: Al Baqarah,184}

Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “saddex qalinka waa laga qaaday (oo dembi looma qorayo)

1. Qofka waalan inta uu ka miyirsado,

2. Qofka hurda jeer uu hurdada kasoo koco, iyo

3. Cunuga jeer uu baaluqo”.

Kuwaani mukalafiin maaha, dembina looma qorayo.

Fadliga Soonka Qaybtaan waxaan jecelahay in aan ku soo qaato maqaanka Islaamku ku tilmaamay soonka iyo ajarka

& fadliga uu helayo qofka Ilaahey (S.W.) dartiis u sooma, taasoo laga yaabo dadka qaar in ay ku kala

duwanyihiin oo ajarka ay helayaan uu kala badan yahay sababtuna ay tahay u dhawaanshaha ama ka

fogaanshaha Sunnada Nabiga (S.C.W.), sidii uu Nabiguba (S.C.W.) ku tilmaamay asagoo yiri:

“Badanaa qof sooma oo aan soonkiisa ka heleyn wax aan ahayn gaajo iyo oon”. Soomiddu waa

cibaadeysi heer sare ah oo nafta ijtihaad iyo is-ilaalin ku nuuriya.

Soomiddu waa sifayn iyo hagaajin nafta looga dan leeyahay in la dareensiiyo daciifnimadeeda iyo in

laga gooyo dhugashada iyo daba-galka ceebaha dadka kale iyo waxa ka dhalanaya oo dhan, sida xanta,

cayda, beenta, iska horkeenka muslimiinta, muran iyo qaylo, dagaal iwm. Soonku nafta ayuu

daahiriyaa oo ka dhigaa naf Alle (S.W.) ka cabsata oo towbad keen badan, wuxuuna nuuriyaa iimaanka

qofka.

Fadliga iyo ajarka

Soonka waxaa ka mid ah: 1. SOONKU WAA GAASHAAN:

Soonku waa gaashaan (la isaga gudbo xumaan falidda, shahwada iyo naarta). Nabigu (S.C.W.) waxaa

uu faray qofka aad ugu baahan in uu guursado misna aan awoodin guur (daruufta oo aan u saamaxayn

markaas in uu guursado awgeed, hadday noqon lahayd dhinaca dhaqaalaha iyo dhinaca awooddiisa

jirkaba) in uu soomo si ay shahwada rabitaanka guurku uga jabto. Maxaa yeelay soonku wuxuu ka

reebaa nafta waxyaabaha ay jeceshahay oo ay shahwadu ka mid tahay.

Cabdullaahi ibn Mascuud (A.K.R.) wuxuu yiri: Rasuulkii Alle (S.C.W.) wuxuu nagu yiri:

“Dhalinyarooy! Kiinnii heli karaa raas (reer) waa in uu guursado, waayo (guurku) wuxuu xakameeyaa

indhataagga, sinadana gaashaan buu uga yahay, kii aan guursan karinna ha soomo da’ fur (tunniin)

buu leeyahaye (jebin buu u yahay rabintaanka galmada).” Laysku raac ~ Muttafaqun Caleyhi).

Sidoo kale Nabigu (S.C.W.) wuxuu caddeeyey in naarta lagu galo waxyaabaha ay naftu jeceshahay iyo

in Jannada lagu galo waxyaabaha ay naftu necebtahay.

Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “Naarta waxaa laga helaa oo ay ku

gabban tahay waxyaalaha ay naftu jeceshahay ee macmacaanka adduunka ah gadaashooda,

Jannadana waxaa lagu xayndaabay camal adag oo ay naftu necebtahay”. Bukhaari iyo Muslim.

2. QOFKA SOOMAN WUXUU LEEYAHAY LABA FARXADOOD:

Qofka soommani wuxuu la kulmaa laba farxadood sida ku cad xadiiska Nabiga (S.C.W.)

Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “…….Qofka soommani wuxuu la

kulmaa laba farxadood, tan hore waa farxaa markii uu afurayo, tan labaadna waa uu ku farxi doonaa

ajarka soonkiisa, markii uu la kulmo Rabbigiisa (Allaah).” Bukhaari iyo Muslim.

3. NEEFTA QOFKA SOOMAN OO MISKIGA KA UDGOON:

Qofka sooman neefta afkiisa ka soo baxaysa waxay ka udgoon tahay miskiga sida ku cad

xadiiskan: Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “…….Neefta afkiisana

(qofka sooman) ka udgoon Aragtida Alle udgoonka miskiga” Muslim.

(4) IRIDKA (ALBAABKA) AR-RRAYAAN OO JANNADA KU YAALLA:

Waxaa jira Jannada gudaheeda irid ama albaab magaciisa la yiraahdo Ar-Rayaan oo dadka sooma oo

kaliya ay geli doonaan Maalinta Qiyaame. Qofka ugu dambeeya oo ka mid ah dadkii soomi jiray marki

uu galo waala xirayaa iridka Ar-Rayaan. Qof kasta oo kamid ah dadka galay wuxuu cabbayaa sharaab.

Sharaabkaas qofkii cabbana weligiis ma oomayo.

Sahal bin Sacad (A.K.R.) wuxuu yiri: “Nabigu S.C.W. wuxuu yiri: “Waxaa jira Jannada dhexdeeda irid

la yiraahdo Ar-Rayaan oo keliya dadkii soomi jiray ay geli doonaan Maalinta Qiyaame, qof kalena

uusan ka gelin; waxaa la oran doonaa: Meeye ehlu soonkii? Waa soo kici doonaan, cidina ma geli

doonto iyaga maahee. Markii ay galaan, iridkaa waa la xiri doonaa, cid kalena ma geli doonto iyaga

dabadood.” W.W. Bukhaari iyo Muslim.

(5) SOONKA & QUR’AANKUBA QIYAAMAHA WAY SHAFEECAYAAN:

Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “Soonka iyo Qur’aankuba addoonka ayey u shafeecayaan maalinta

Qiyaame. Soonku wuxuu oran doonaa: Rabbiyow! Waxaan ka reebay cuntadii (iyo cabbidii) iyo

waxyaalihii ay naftu jeclayd ee (Rabbiyow) shafeecadeyda u aqbal. Qur’aankiina wuxuu oran doonaa:

Rabbiyow! Waxaan ka reebay hurdo uu habeenkii jiifto ee (Rabbiyow) shafeecadeyda u aqbal. Wuxuu

yiri: Markaasaa shafeecadooda la aqbalaa.” W.W. Axmed.

6. SOONKU WUXUU KAFAARO U YAHAY DEMBIYADA QAAR:

Soonka waxaa lagu dhaafaa dembiyada yar yar sida ku cad xadiiskan: Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu

yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “Shanta salaadood (oo si rigle iyo joogto ah jamaacad ahaan masjidka

loogu tukado) waxay tiraan dambiyada yar yar, haddii dambiyada kabaa’irta (halista) ah (sida shirkiga,

sixirka, dilka gardarrada ah, dhilleysiga, ribada, dhilleysi ku xamashada dumarka dhowrsoon, u

dhabar jeedinta cadowga maalinta dagaal dar Alle ah iwm.) la iska jiro markaa waa loo dhaafaa

dambiyada yaryar inta u dhexeysa laba Jimco iyo laba Ramadaan.” W.W. Muslim.

7. SOONKA DEMBIYADII HOREY KAAGA DHACAY AYAA LAGU DHAAFAA:

Fadliga soonka waxaa kale oo kamid ah in dhamaan dembiyadii yar-yaraa ee horay uga dhacay qofka

muslimka ah loogu dhaafayo soonka dartiis: Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.)

wuxuu yiri: “Qofkii u sooma bisha Ramadaan iimaan qab iyo ajar dalab, waxaa laga dhaafi doonaa

dembiyadii horay uga dhacay (aan kabaa’irta ahayn)”. Bukhaari iyo Muslim.

8. IRDAHA JANNADA OO LA FURO – IRDAHA NAARTA OO LA XIRO – SHAYDAAMMADA OO

LA KATIINADEEYO:

Fadliga weyn ee bisha Ramadaan u gaarka ah waxaa ka mid ah, in irdaha Jannada oo dhan la furo, oo

irdaha naartana la xiro, iyo in shayaadiintii ummadda dhibi jirtay la xir-xirayo.

Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “Markii ay bisha Ramadaan soo

gasho irdaha Jannada waa la furaa, irdaha naartana waa la xiraa, Shaydaamadana waa la xiraa (la

silsiladeeya)”. [Bukhaari iyo Muslim]

F.G. Bisha ramadaan marka ay bilato waxaad arkaysaa dad badan oo towbad keenaya oo diyaar u ah

in ay Rabbigood u noqdaan; dad badanna waxaa yaraanaya macaasidii iyo xummaantii ay sameyn

jireen. Haddana, waxaa laga yaabaa in la arko dad kale oo wali macaasi iyo xummaan samaynaya,

haddaba sidee baa taas lagu fasirayaa?

Dadku waa laba nooc: dad sheydaan baa daba taagnaa oo fasahaadinayey dadna iskood bay u

fasahaadsan yihiin (u khariban yihiin). Dadka iskood u khariban (fasahaadsan) xataa haddii

sheydaanku uusan raad weyn ku yeelan waxaad arkeysaa ayagoo xummaan iyo dembi dhex

dabaalanaya.

Fadliga Bisha Ramadaan Fadliga bisha ramadaan maaha wax qormo keliya lagu soo koobi karo: Ilaahay (S.W.) ayaa u gartay

bisha Ramadaan in ay toqoto bishii Qur’aanka Karrimka ah lagu soo dejiyay dhexdeeda. Halkaas

waxaa ka cad darajada iyo qiimaha ay dheer tahay bilaha kale.

Allaah (S.W.) wuxuu yiri:

“Bisha Ramadaan oo dhexdeeda la soo dejiyay Qur’aanka, isagoo hanuun u ah dadka iyo xujooyin cad oo

hanuunka ah, iyo kala saarid (xaqa iyo baadilka)”. {Surat: al-Baqarah, 185}

Allaah (S.W.) wuxuu yiri:

“Xaqiiqdii, waxaan soo dejinnay Qur’aanka Habeenka Qadarka”. {Surat: Al-Qadri, 1}

Allaah (S.W.) wuxuu yiri:

“Xaqiiqdii, waxaan soo dejinnay Qur’aanka Habeen barakaysan (Habeenka Qadarka)”. {Surat: Ad-

Dukhaan, aayadda 3}

Fadliga iyo dheeraadka bisha Ramadaan waxaa ka mid ah in habeenadeeda ay ka mid tahay habeen la

yiraahdo LAYLATUL QADRI oo ka kheyr badan kun (1000) bilood. Habeenkaas wuxuu ka mid yahay

habeennada Ramadaanka. Waxaa loogu reja weyn yahay in habeenkaas uu ku jiro tobanka ugu

dambeeya bisha Ramadaan, gaar ahaan waxaa loogu sii reja weyn yahay habeennada kinsiga ah (21,

23, 25, 27, 29), waxaa suura gal ah in uu helo habeenkaas qofka bisha Ramadaan oo dhan ku dadaala

cibaadada, baryada Ilaahey, salaadda, dambi dhaaf dalabka, taraawiixda iyo tahajudka.

Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: “Qofkii u kaca in uu tukado salaad

taraawiix bisha Ramadaan, iimaan qab iyo ajar dalab dartood, waa loo dhaafaa wixii dembiyo (yar yar

ah) oo horay uga dhacay”. Bukhaari iyo Muslim.

Waxyaabaha Soonka Buriya ama

(Jebiya) inta Sugan oo Laysku Raacsan yahay

Qof kasta oo muslim ah waxaa waajib ku ah in uu ogaado WAXYAABAHA SOONKA BURIYA si uu

isaga ilaaliyo. Waxyaabaha Soonka buriya waa kuwan:

1.| IN LALA YIMAADO QOWL AMA FAL GAALNIMO AH

Falka gaalnimo (murtadnimo) Alle (S.W.) baynu ka magan galnaye. Qofkii Islaamka ka baxa waxaa

buraya oo baaba’aya dhammaan camalladiisii uu horay u sameeyay iyo camalka uu markaas ku dhex

jiro, waxaana u daliil ah Qowlkii Ilaahay (S.W.)

“Oo dhabtii waxaa laguu waxyooday adiga (Muxammadow S.C.W.) Sidii loogu waxyooday kuwii (Rusushii Alle)

ee kaa horreeyayba; haddii aad u shariig yeesho (yacni la wadaajiso) cid kale cibaadada Alle (S.W.) (markaa)

hubaashii (dhammaan) camalladaadu waxay ahaan doonaan wax aan waxba ku ool, oo waxaad kamid ahaan

doontaa khasaarayaasha” {Surat: Az-Zumar, aayadda 65}

2.| JIMAAC (GALMADA)

Ninka sooman haddii uu u galmoodo afadiisa si bareer ah (si bareer ah micnaheedu waxaa weeye isaga

oo aan hilmaansanayn, ama si kama’ ah aan u sameyn, ama aan lagu qasbin) soonkiisu waa burayaa.

Qofkii soonkiisu ku buro galmo waxaa korkiisa ah qalayn (gudid) iyo kafaaro wada jira, waxaana u

daliil ah:

Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nin baa u yimid Nebiga (S.C.W.) (Ninkaas waa Salma bin Sakhar

Al-Bayaadi) oo yiri: Waan hoogay Rasuul Alloow! Wuxuu yiri: Maxaa ku hoojiyey? Wuxuu yiri:

Waxaan la galmooday afadeyda iyadoo maalin Ramadaan ah. Wuxuu markaas weydiiyey: Ma heli

kartaa waxaad addoon ku xorayso? Wuxuu yiri: Maya; wuxuu yiri: Haddaba ma soomi kartaa laba

bilood oo xiriir ah?

Wuxuu yiri: Maya; Wuxuu yiri: Marka ma quudin kartaa lixdan (60) miskiin? Wuxuu yiri: Maya;

markaasuu fariistay! Markaasaa Nabiga (S.C.W.) waxaa loo keenay dambiil (ay ku jirto soddon madaal

oo) timir ah, oo yiri: Sadaqeyso, ninkii wuxuu yiri! Oo ma waxaa weeye inaan siiyo cid naga saboolsan?

(Madiina) labadeeda shiil madow dhexdooda qoys iga baahi badani ma deggana, markaasuu Nabigu

(S.C.W.) muusooday oo miciyihiisiina muuqdeen. Dabadeedna yiri: “Orod oo reerkaaga u gee”. W.W.

As-Sabca (Todobadii) warintana waa tii Muslim.

Qofka sooman haddii uu u galmoodo afadiisa waxaa ku waajib ah afar (4) arrimood:

1. In uu san waxba cunin ama cabbin maalinta inta ka harsan (af-haysasho). 2. In uu Ilaahay (S.W.) uu u towbad keeno, maxaa yeelay wuxuu galay dembi aad u weyn.

3. In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.

4. In uu kafaaro bixiyo: KAFAARADUNA waa in uu addoon xoreeyo, haddii uusan heleyn, in uu 2 bilood oo isku xigta

soomo, haddii uu awoodi waayana, in uu lixdan (60) miskiin quudiyo (intaas oo dhan haddii uu awoodi waayo oo uu

sidaas ku dhinto kafaaradii waa ka dheceysaa).

(3) CUNID ama CABBID BAREER AH

(oo si u kas ah loo sameeyay): Waxaa u daliil ah Qowlkii Ilaahey (S.W.)

“….Cuna oo cabba ilaa liilanka (dunta) cad (iftiinka fajarka salaadda subax) idinkaga caddaado liilanka

madow (mugdiga habeenka), dabadeedna kaamila soonka ilaa gabbal dhaca……).” {Surat: Al-Baqarah,

aayadd 187}

Aayaddaan waxay caddeyneysaa in cunnidda iyo cabbidda ay soonka jebiyaan, waxaana arrintaan

lagu gaar yeelay qofka u sameeya si bareer ah (ula kac). Qofku haddii uu wax cuno ama cabbo isaga

oo hilmaansan ama uu si kama’ ah u sameeyay, ama lagu qasbay soonkiisu waa u jiraa oo kama

burayo. Waxaana u daliil ah Xadiiska soo socda: Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.)

waxaa uu yiri: “Qofkii is illaawa isaga oo soomman oo wax cuna ama cabba waa in uu dhamaystaa

soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle (S.W.) siiyay”.

Macnaha risiq Ilaahey (S.W.) siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama ku cabbay).

(Muttafaqun Caleyhi – Laysku raac). Sidoo kale Nabigu (S.C.W) wuxuu yiri: “Illaahay waa ka cafiyay

ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama hilmaan u sameeyeen ama lagu qasbay”.

F.G. Qof muslim ah haddii uu arko qof sooman oo wax cunaya waa in uu baraarujiyaa oo xusuusiyaa

in uu sooman yahay. Arrintaasna waxay ka mid tahay “wanaaga (macruuf), samafalka iyo Alle ka

cabsiga oo lays faro iyo Munkarka oo layska reebo.

Qofka haddii uu si kas ah wax u cuno ama wax u cabbo waxaa ku waajib ah saddex (3) arrimood:

1. In uu soomo maalinta inta ka harsan (imsaak ~ af-haysto). 2. In uu Ilaahey u towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn oo khatar ah ayuu galay.

3. In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.

(4) IS-MATAJINTA:

Qofka sooman haddii uu matag iskii isaga keeno (yacni farta ama wax kale afka iska geliya, ama uu

ursoodo wax uu ku matagi jiray) soonkiisu waa burayaa. Waxaana u daliil ah: Abuu Hureyra (A.K.R)

wuxuu yiri: Rasuulkii Alle (S.C.W.) wuxuu yiri: “Qofkii uu soo dhaafo matag (isagoo sooman) qalle

laguma laha, qofkii is matajiyaase qalle baa korkiisa ah” W.W. Al-Khamsa.

Qofka haddii uu si kas ah isu-matajiyo waxaa ku waajib ah saddex (3) arrimood:

1. In uu soomo maalinta inta ka harsan (imsaak ~ af-haysto).

2. In uu Ilaahey u towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn oo khatar ah ayuu galay.

3. In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.

5 DHIIGGA CAADADA IYO UMMUSHA (DHALMADA):

Haweeneyda sooman haddii ay caadadii hesho soonkeedii waa burrayaa, xataa haddii ay maalintii ka

dhiman yihiin daqiiqado yar, waa in ay afurtaa oo dib kasoo qalaysaa maalintii (ama maalmihii) ka

tegay.

Haweenka caadada qaba waxaa ka xaaraan ah in ay soomaan; haddii haweeney aan daahir ahayn (oo

caadadii qabta) ay soonto soonkeedu ma ansaxayo, dhiigga dhalmadana waa la mid.

Laakiin haddii ay isku aragto calaamadihii ay ku tiqiin in uu yimaado dhiigga caadada laakiin dhiiggii

uusan farjigeeda kasoo bixin, soonkeedu waa saxiix waayoo dhiiggu inta uu caloosha ku jiro xukun

malaha, marka uu banaanka u soo baxo oo ay isku aragto ayaa la xukumayaa.

(6) NIYADDA OO LAGU BURRIYO:

Qofka sooman haddii uu qalbiga ka niyeysto in uu soonka furro, soonkiisu waa burayaa, waayoo

niyaddu waa saldhigga camalka qofka Muslimka ah, waana miisaanka camalka lagu qiyaaso.

Waxaa laga wariyey Amiirkii Mu’miniinta Cumar ibn Al-khaddaab (A.K.R.) in uu yiri waxaan maqlay

Nabiga (S.C.W.) oo leh: “Camalka waxaa saldhig u ah niyadda, qof kastaana wuxuu helaa

niyaddiisa…….”.

(7) CIRBADAHA NAFAQO SIDEENKA AH (Faleebo, iwm.)

Qofka sooman haddii uu si bareer ah u isticmaalo cirbadaha nafaqada ee xiddidka laga qaato,

cirbadahaas oo booxin kara kaalintii cunnidda ama cabidda, oo qofka ka bi’iya gaajada (baahida) ama

oonka, soonkiisu waa burayaa. Qaybaha kale ee cirbadaha-daawada oo aan lahayn nafaqo baahida

baabi’isa soonka ma jebiyaan.

(8) IN AY IBTA FARJIGA BIYO KAAGA YIMAADAAN SI IKHTIYAARKAAGA AH:

Soonku waa ku buraa haddii qofku manidiisa ku soo saaro taabasho, dhunkasho ama gacan (iyo wixii

la mid ah). Laakiin haddii ay manidu iskeed u soo baxdo oo qofku uusan sabab u ahayn soo bixiddeeda,

ama isaga oo hurda ay kasoo baxdo wax dhibaato ah malaha soonkiisuna waa saxiix.

Caa’sha (A.K.R.) waxay tiri: Rauulkii Alle (S.C.W.) wuu i dhunkan jiray isagoo soomman, wuxuuna

laabta i saari jiray isagoo sooman, laakiin wuxuu ahaa midka keliya ee idinku jira ee u hanan og (ka

adag) naftiisa (yacni iska qaban kara inuu u hunguriyoodo galmo). Laysku Raac ~ Muttafaqun Caleyhi.

F.G. Qofka sooman waxaa la doonayaa in uusan ku xeel-dheeraan luqluqashada ama sandaarsiga

marka uu weeseysanayo waayoo waxaa laga yaabaa in ay biyo ku cararaan.

Laqiid bin Sabira (A.K.R.) wuxuu yiri: Rasuulkii Alle (S.C.W.) wuxuu yiri:

“U weeseyso si dhan oo waafi ah (kaamil), oo nadiifi salka farahaaga halka ay laba farood ku kulmaan

adigoo ku masaxaya faraha soo jeedkooda ah (is-dhexgelin), aadna u sandaarso, laakiinse haddii aad

sooman tahay markaa iska jir sandaarsiga aadka ah (si aysan wax biyaha ka mid ah uga gelin

calooshaada xagga sanka)”. W.W. Abuu Daa’uud iyo Tirmidi oo yiri waa xasan ah oo saxiix ah.

Qofka sooman waa in uu iska ilaaliyaa beenta, xanta isku diridda dadka, dhaqanka xun iwm. Culimada

qaar, waxa ay qabaan in ay beenta, xanta, isku diridda, dhaqanka xun iwm. ay soonka jebiyaan.

Culimada qaarna waxay qabaan in aysan soonka jebin balse ay ajarka soonka nuqsaamiyaan. Si

kastaba ha ahaatee, qof kasta oo muslim ah waa in uu ku sifoobo dhaqan wanaagsan iyo muslinnimo

khaalis ah, si soonkiisu u noqdo mid miro dhal ah.

Waxyaabaha Aan Soonka Burin Waxaa jira waxyaabo badan oo aan soonka jebin balse dad badan oo aan cilmi u lahayn ay rumeysan

yihiin in ay soonka jebeyaan; waxyaabaas aan soonka burrin waxaa ka mid ah:

(1) Dhamaan WAXYAABAHA SOONKA BURRIYA (JEBIYA) oo aan kor ku soo xusay haddii ay

dhacaan ama la sameeyo ayadoo la hilmaansanyahay (NISYAAN) ama gef ku dhacay (KHADA’), ama

jaahilnimo u geysay (JAHLI) ama lagu qasbay (IKRAAH) soonka waxba uma dhimayaan.

Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) waxaa uu yiri: “Qofkii is illaawa isagoo soomman

oo wax cuna ama cabba waa in uu dhameystaa soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle (S.W.)

siiyay”. (Macnaha risiq Ilaahey siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama ku cabbay).

(Muttafaqun Caleyhi – Laysku raac).

Sidoo kale Nabigu wuxuu yiri: “Illaahey waa ka cafiyay ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama

hilmaan u sameeyeen ama lagu qasbay”

(2) Qofka haddii uu isku janaabo ama isaga iyo haweeneydiisu ay wada cayaaraan habeenka

Ramadaanka ee uu waagu ku baryo iyagoon weli qubaysan soonkoodu waa u jiraa (yacni maalintaas

waa soomi karaan, haddii ay habeennimaddii niyeysteen in ay soomayaan maalintaas). Waxaa daran

in ay wax galmo ah sameeyaan kadib markuu waagu baryo.

Caa’isha (A.K.R.) iyo Ummu Salama (A.K.R.) waxay yiraahdeen: Mar kasta oo Nabigu (S.C.W.) waagu

u beryo isagoo aan daahir ahayn (yacni la galmoodo xaas ka mid ah xaasaskiisa iyadoo aysan aheyn

riyo habeenkii ku biyo bax) waxuu (S.C.W.) la imaan jiray qubeys oo soomi jirey. Bukhaari iyo Muslim

SIDOO KALE Caa’isha (A.K.R.) waxay tiri: “haddii Nabigu (S.C.W.) waagu u beryo isaga oo la

galmooday Xaas ka mid ah xaasaskiisa, wuu qubeysan jiray sida caadiga ah”. Bukhaari iyo Muslim

(3) Dadka qaarkood waxay ka cabsadaan in ay subkadaan ama ay kareem is mariyaan, ama in ay

barafuunka la isku buufiyo ama bakhuurka la is mariyo ama fooxa la shito ay isticmaalaan. Waxaas oo

dhan soonka ma jebiyaan.

(4) Qofka haddii sankiisu dhiig ka yimaado (san-goror) ama uu ilig iska rido ee sidaas dhiig uga

yimaado, wax dhibaato ah malaha soonkiisuna waa saxiix waxaase laga rabaa in uu san liqin ee iska

tufo.

(5) Toobinka – Toobinka markii hore wuxuu kamid ahaa waxyaabaha soonka burriya laakiin dib ayaa

laga nasakhay. Nabiguna (S.C.W.) waxuu is toobay isagoo sooman. Sidoo kale toobinka waxaa la mid

ah oo aan soonka burin dhiigga yar oo miikariskoobka lagu eego oo sheybaarradu ka qaadaan dadka.

Anas (A.K.R.) wuxuu yiri: Markii u horeysay oo toobidda qofka soomman loo diiday waxay ahayd

markii uu Jacfar bin Abii Daalib (A.K.R.) is toobay isagoo sooman, oo Nabigu (S.C.W.) soo maray oo

yiri: “Labadaaniba waxay buriyeen soonkoodii.” Wixii markaas ka dambeeyayna Nabigu (S.C.W.) wuu

u fasaxay inuu is toobo qof kasta oo sooman, Anasna wuxuu is toobi jiray isaga oo sooman. W.W. Ad-

Daaraqudni oo sheegay inuu yahay Qawi. [Xadiiskuna waa saxiix.]

6. Xuqna: suufka daawada leh ama sumboosto farjiga ama dabada la iska geliyo.

7. Taqdiir: goojo dhegaha ama sanka lagu dhibciyo.

8. Indha kuusha indhaha la marsado.

9. Tisxi duulaya, boor, barafka cirka ka da’a oo dhuunta ku carara (gala).

10. Cunto dhadhamin, waxaase shardi ah in aan cuntada la liqin, ama aysan gaarin “xarafka X

meesha uu kasoo boxo”.

11. Cadayashada: rumeysashada iyo luqluqashada.

12. Biyo is marmarin (isku qaboojin) ama maro la qooyay oo la is mar mariyo.

13. In dhegaha la dhukaydo ama ciddiyaha la iska jaro, ama ilkaha oo la iska bix-bixiyo.

Gebagebadii, qoraalkan waxaan kusoo xirayaa nasteexo caam ah oo aan u gudbinayo dhammaan

muslimiinta iyo nafteydaba, waxaana leeyahay aan ka faa’iideysanno fadliga bisha barakaysan ee

Ramadaan. Lama oga in ay nasoo mari doonto bil kale oo Ramadaan; haddaba, yaan laga dhoohnaan

fadliga, ajarka iyo xasanaadka aan kasban karno haddii aan si dhab ah oo iimaan leh ugu soo jeesanno

bishan barakaysan ee Ramadaan.

LIFAAQ # 1

TIIRARKA ISLAAMKA uu ku dhisan yahay waa shan (5), taasoo mid kamid ah haddii uu qofku ka tago

aysan muslinnimadiisu sax ahayn. Xadiis uu wariyey ibnu Cumar A.K.R. Wuxuu yiri: “Islaamka waxa

uu ku dhisan yahay shan: Shahaadada oo ah in la qiro in uu Ilaahay mooyee ilaah kale uusan jirin,

Nabi Muxammadna (S.C.W.) uu yahay addoonkiisa iyo Rasuulkiisa; in Salaadda la oogo, in Sakada la

bixiyo, in la soomo, iyo in Xajka la tago”.

(1) SHAHAADADU WAA: in la ictiqaadiyaa carrabkana laga sheegaa. Shahaadadu waa aasaaska

ansixitaanka acmaasha oo dhan, taasoo ah in lagu socdo jidkii uu Ilaahey na faray, innagoo ay naga

tahay ikhlaas (run), lana raaco sunnadii Nabiga (s.c.w.) MIRAHA SHAHAADAD: Qalbiga oo nadiif

noqda, nafta oo ka xurowda addoonsiga aadamiga iyo raacidda qof aan rasuul Ilaahay ahayn. Marka

diinta Islaamka la gelayo waa in si ikhtiyaari ah loo qiro ASHAHAADADA – “inaan ilaah jirin xaq lugu

caabudo Allaha awooda sare leh ma ahee, iyo in Nebi Muxammadna Rasuulkii Alle yahay”.

SALAADDA OO LA OOGO WAA: Ilaahey oo lagu caabudayo ficilka salaadda, iyadoo si toos ah Rabbi

loogu tukanayo iyo iyadoo la ilaalinayo waqtiga salaadda. Salaadu waa tiirka 2-aad ee Islaamku ku

taagan yahay, qofkii ka tagaana waa qof Alle ku kufriyey. MIRAHA SALAADDA: Xabadka oo furma

iyo ka dheeraashada dambiyada waaweyn iyo kuwa yar yarba.

SAKADU WAA: Ilaahay oo lugu caabudo bixinta maalka ku waajibay qofka. Sakada waxaa laga rabaa

in uu bixiyo qofka leh xoolo ay ka waajibtay. MIRAHA SAKADA waa oo daahir ka noqota akhlaaqda

xun oo ay ka mid tahay bakhiilnimada iyo iyadoo la daboolay baahida Muslimiin baahan.

SOONKA BISHA RAMADAAN WAA: Ilaahay oo lugu caabudo ayadoo laga af-qabsado wixii soonka

jebinaya oo laga reebtoomo galmada u dhexeysa ragga iyo haweenka, laga bilaabo waaberiga ilaa

qorraxdu ka dhacdo. MIRAHA SOONKA: Nafta oo la baro in laga reebo waxa ay u baahan tahay, iyadoo

Ilaahay dartiis loo sameynayo. Inaad soontid bisha Ramadaan, oo laga reebtoomo cuntada, cabidda

iyo galmada u dhexeysa ragga iyo haweenka, laga bilaabo waaberiga ilaa qorraxdu ka dhacdo.

XAJKU WAA: Ilaahay oo lagu caabudo aadidda xajka, iyadoo la nooleynayo calaamadaha Islaamka.

MIRAHA XAJKA: Nafta oo lagu tarbiyeeyo in la bixiyo maal iyo iyadoo qofkii guriga Ilaahay uu u

qasdo in uu soo siyaarto, sidaas darteed ayuu xajku u noqday nooc ka mid ah jihaadka. Inaad u xajidid

Baydka Alle (S.W.) ee Makka ku yaalla waxaana laga rabaa tiirkaan qofka awoodda u leh. Tiir kasta oo

ka mid ah shanta tiir ee kor ku xusan, wuxuu ku fadhiyaa saldhig weyn oo leh xididdo furuuc badan,

haddaad si faahfaahsan u rabto waxaad ka heli kartaa kutubta fiqiga.

LIFAAQ # 2

Arkaanta (Tiirarka) Iimaanka: Tiirarka IIMAANKU waa camal qalbiga ku xiran qofka iyo Ilaahey uun

baana og in uu run sheegay iyo in kale, mana laha furuuc badan oo muuqaneysa sida tiirarka Islaamka.

Tiirarka IIMAANKU waa lix (6) waxayna kala yihiin sidan:

1. Inaad rumeyso, oo si dhab ah u ictiqaadiso jirista iyo midnimada Allaah (S.W.)

2. Inaad rumeyso jirista malaa’ikta oo ah khalqi Ilaahey ka uumay nuur oo innaga duwan.

3. Inaad rumeyso in Ilaahay kutub hanuun iyo iftiin gudcurka nolosha looga baxo ah soo dejiyey ee uu u dambeeyay luguna khatimay

kitaabka Qur’aanka Kariimka ah.

4. Inaad rumeysid in Ilaahay rusul soo diray, ee uu u dambeeyey laguna khatimay Nebigeennii suubanaa Muxammad (S.C.W.).

5. Inaad rumeysid maalinta xisaabta, oo ah in ay jirto, maalin la xisaabi doono dadka iyo jinka waxa ay faleen, dhimashada kaddib la

soo saari doono lagana abaal marin doono waxay geysteen samaan iyo xumaan.

6. Inaad rumeysid dhacdooyinka ka dhacaya dunida in ay yihiin wax Ilaahey qaddaray shar iyo khayrba

Wixii talo iyo turxaan bixin ah ee la xiriira qoraalkan waan soo dhaweynayaa.

Walaalkiin: Cabdulfataax Maxamed Cabdulle

Ottawa, Ont. Canada

abdulfatah@yahoo.com

Source: SomaliTalk