atha dvädaçamo’dhyäyaù

Verse 1

AJauRNa ovac Wv& SaTaTaYau¢-a Yae >a¢-aSTva& PaYauRPaaSaTae )

Yae caPYa+arMaVYa¢&- Taeza& ke- YaaeGaivtaMaa" ))1))

arjuna uväca evaà satata-yuktä ye bhaktäs tväà paryupäsate |

ye cäpy akñaram avyaktaà teñäà ke yoga-vittamäù ||1||

çrédharaù – nirguëopäsanasyaivaà sa-guëopäsanasya ca |

çreyaù katarad ity etan nirëetuà dvädaçodyamaù || pürvädhyäyänte mat-karma-kån mat-parama [Gétä 11.55] ity evaà bhakti-niñöhasya çreñöhatvam uktam | kaunteya pratijänéhéty [Gétä 9.31] ädinä ca tatra tatra tasyaiva çreñöhatvaà nirëétam | tathä teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyata [Gétä 7.17] ity ädinä sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà santariñyasi [Gétä 4.36] ity ädinä ca jïäna-niñöhasya çreñöhatvam uktam | evam ubhayoù çraiñöhye’pi viçeña-jijïäsayä çré-bhagavantaà praty arjuna uväca evam iti | evaà sarva-karmärpaëädinä satata-yuktäs tvan-niñöhäù santo ye bhaktäs tväà viçva-rüpaà sarvajïaà sarva-çaktià paryupäsate dhyäyanti | ye cäpy akñaraà brahmävyaktaà nirviçeñam upäsate | teñäm ubhayeñäà madhye ke’tiçayena yoga-vido’tiçreñöhä ity arthaù ||1|| madhusüdanaù – pürvädhyäyänte –

mat-karma-kån mat-paramo mad-bhaktaù saìga-varjitaù | nirvairaù sarva-bhüteñu yaù sa mäm eti päëòava || [Gétä 11.55] ity uktam |

tatra mac-chabdärthe sandehaù kià niräkäram eva sarva-svarüpaà vastu mad-chabdenoktaà bhagavatä kià vä säkäram iti | ubhayaträpi prayoga-darçanät |

bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate | väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù || [Gétä 7.19]

ity ädau niräkäraà vastu vyapadiñöam | viçva-rüpa-darçanänantaraà ca –

nähaà vedair na tapasä na dänena na cejyayä | çakya evaà-vidho drañöuà dåñöavän asi mäà yathä || [Gétä 11.53]

iti säkäraà vastu | ubhayoç ca bhagavad-upadeçayor adhikäri-bhedenaiva vyavasthayä bhavitavyam anyathä virodhät | tatraivaà sati mayä mumukñuëä kià niräkäram eva vastu cintanéyaà kià vä säkäram iti svädhikära-niçcayäya sa-guëa-nirguëa-vidyayor viçeña-bubhutsayä arjuna uväca evam iti | evaà mat-karma-kåd [Gétä 11.55] ity-ädy-anantarokta-prakäreëa satata-yuktä nairantaryeëa bhagavat-karmädau sävadhänatayä pravåttä bhaktäù säkära-vastv-eka-çaraëäù santas tväm evaà-vidhaà säkäraà ye paryupäsate satataà cintayanti | ye cäpi sarvato viraktäs tyakta-sarva-karmäëo’kñaraà na kñaraty açnute vety akñaram etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëv ahrasvam adérgham [BAU 3.8.9] ity ädi-çruti-pratiñiddha-sarvopädhi nirguëaà brahma | ataevävyaktaà sarva-karaëägocaraà niräkäraà tväà paryupäsate teñäm ubhayeñäà madhye ke yoga-vittamäù atiçayena yoga-vidaù | yogaà samädhià vindanti vidantéti vä yoga-vida ubhaye’pi | teñäà madhye ke çreñöhä yoginaù keñäà jïänaà mayänusaraëéyam ity arthaù ||1|| viçvanäthaù ---

dvädaçe sarva-bhaktänäà jïänibhyaù çraiñöhyam ucyate | bhakteñv api praçasyante ye’dveñädi-guëänvitäù ||

bhakti-prakaraëasyopakrame –

yoginäm api sarveñäà mad-gatenäntarätmanä | çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [Gétä 6.47]

iti bhakteù sarvotkarño yathä çruteù | tathaivopasaàhäre’pi tasyä evaà sarvotkarñaà çrotu-kämaù påcchati | evaà satata-yuktä mat-karma-kån mat-paramaù [Gétä 11.55] iti tvad-ukta-lakñaëä bhaktäs tväà çyämasundaräkäraà ye ca avyaktaà nirviçeñam akñaraà etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëv ahrasvam [BAU 3.8.9] ity ädi-çruty-uktaà brahma upäsate | teñäm ubhayeñäà yoga-vidäà madhye ke’tiçayena yogavidaç ca tva-präntau çreñöham upäyaà jänanti na labhante vä | te yoga-vittarä iti vaktavye yoga-vittamä ity uktir yoga-vittaräëäm api bahünäà madhye ke yogavittamä ity arthaà bodhayati ||1|| baladevaù –

upäyeñu samasteñu çuddhä bhaktir mahä-balä | präpayet tvarayä yan mäm ity äha dvädaçe hariù ||

jévätmänaà yathävaj jïätvä vijïäya ca tad-aàçé harir dhyeya iti avinäçi tu tad viddhi [Gétä 2.17] ity ädibhir dvitéyädiñv ekaù panthä varëitaù | jévätmänaà harer aàçaà jïätvaiva tad-aàçé haris tac-chravaëädi-bhaktibhir dhyeya iti mayy äsakta-manäù pärtha [Gétä 7.1] ity ädibhiù saptamädiñu dvitéya-panthäù pradarçitaù | teñv eva prayäëa-käle [Gétä 8.10] ity ädinä yogopasåñöä | jïäna-yajïena cäpy anye [Gétä 9.15] ity anena jïänopasåñöä ca bhaktir uktä | bhakti-ñaökät präk ñañöhänte kevaläà bhaktim

upadekñyatä yoginäm api sarveñäà [Gétä 6.47] ity ädi-padyena svaikäntinäm yuktatamatäà cäbhihitä | taträrjunaù påcchati evam iti | evaà mayy äsakta-manäù pärtha [Gétä 7.1] ity ädi-tvad-ukta-vidhayä satata-yuktä ye tväà çyämasundaraà kåñëaà paritaù käyädi-vyäpärair upäsate, ye cäkñaraà jéva-svarüpaà cakñur-ädibhir avyaktaà paryupäsate dhäraëädhyäna-samädhibhiù säkñät-kartum éhante paramätma-kämäs teñäm ubhayeñäà madhye yoga-vittamäù çéghropäyinaù ke bhavanti ? ayaà bhävaù | svänubhava-pürvakasya hari-dhyänasya bandha-mülatvät tena nirvighnä tat-präptir ity eke | nérüpasyätisükñmasya jévätmano durdhyänatvät kià tad-dhyänena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardiné hari-präpaëéty eke | tasyäm eva niratäs teñäm ubhayeñäm upäyeñu kaù çreyän upäya iti taà bhaëeti ||1||

Verse 2

é[q>aGavaNa( ovac MaYYaaveXYa MaNaae Yae Maa& iNaTYaYau¢-a oPaaSaTae ) é[ÖYaa ParYaaePaeTaaSTae Mae Yau¢-TaMaa MaTaa" ))2))

çré-bhagavän uväca

mayy äveçya mano ye mäà nitya-yuktä upäsate | çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù ||2||

çrédharaù – tatra prathamäù çreñöhä ity uttaraà çré-bhagavän uväca mayéti | mayi parameçvare sarvajïädi-guëa-viçiñöe | mana äveçyaikägraà kåtvä | nitya-yuktä mad-artha-karmänuñöhänädinä man-niñöhäù santaù çreñöhayä çraddhayä yuktä ye mäm ärädhayanti te yuktatamä mamäbhimatäù ||2|| madhusüdanaù – viçvanäthaù --- tatra mad-bhaktäù çreñöhä ity äha mayi çyämasundaräkäre mama äveçyäviñöaà kåtvä nitya-yuktä man-nitya-yoga-käìkñiëaù parayä guëätétayä çraddhayä | yad uktaà –

sättviky ädhyätmiké çraddhä karma-çraddhä tu räjasé | tämasy adharme yä çraddhä mat-seväyäà tu nirguëä || [BhP 11.25.27] iti |

te me madéyä ananya-bhaktä yuktatamä yoga-vittamä ity arthaù | tenänanya-bhaktebhyo nyünä anye jïäna-karmädi-miçra-bhaktimanto yoga-vittarä ity artho’bhivyaïjito bhavati | tataç ca jïänäd bhaktiù çreñöhä bhaktäv apy ananya-bhaktiù çreñöhety upapäditam ||2|| baladevaù – evaà påñöho bhagavän uväca mayéti | ye bhaktä mayi nélotpala-çyämalatvädi-dharmiëi svayaà bhagavati devaké-sünau mana äveçya nirataà kåtvä parayä dåòhayä çraddhayopetäù santo mäm ukta-lakñaëam upäsate | çravaëädi-

lakñaëäm upäsanäà mama kurvanti | nitya-yuktä nityaà mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamä matäù | çéghra-mat-präpakopäyinas te ||2||

Verses 3-4

Yae Tv+arMaiNadeRXYaMaVYa¢&- PaYauRPaaSaTae ) SavR}aGaMaicNTYa& c kU-$=SQaMacl&/ Da]uvMa( ))3))

Sa&iNaYaMYaeiNd]YaGa]aMa& SavR}a SaMabuÖYa" ) Tae Pa[aPanuviNTa MaaMaev SavR>aUTaihTae rTaa" ))4))

ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate |

sarvatra-gam acintyaà ca küöastham acalaà dhruvam ||3|| saàniyamyendriya-grämaà sarvatra sama-buddhayaù |

te präpnuvanti mäm eva sarva-bhüta-hite ratäù ||4||

çrédharaù – tarhétare kià na çreñöhä iti ? ata äha ye tv iti dväbhyäm | ye tv akñaram paryupäsate dhyäyanti te’pi mäm eva präpnuvantéti dvayor anvayaù | akñarasya lakñaëam anirdeçyam ity ädi | anirdeçyaà çabdena nirdeñöum açakyam | yato’vyaktaà rüpädi-hénam | sarvatra-gaà sarva-vyäpi | avyaktatväd eväcintyam | küöasthaà küöe mäyä-prapaïce’dhiñöhänatvenävasthitam | acalaà spandana-rahitam | ataeva dhruvaà nityaà våddhy-ädi-rahitam | spañöam anyat ||3-4|| madhusüdanaù – nirguëa-brahma-vid-apekñayä saguëa-brahma-vidäà ko’tiçayo yena ta eva yuktatmäs taväbhimatä ity apekñäyäà tam atiçayaà vaktuà tan nirüpakän nirguëa-brahma-vidaù prastauti ye tv iti dväbhyäm | ye’kñaram mäm upäsate te’pi mäm eva präpnuvantéti dvitéya-gatenänvayaù | pürvebhyo vailakñaëya-dyotanäya tu-çabdaù | akñaraà nirviçeñaà brahma väcaknavé-brähmaëe prasiddhaà tasya samarpaëäya sapta viçeñaëäni | anirdeçyaà çabdena vyapadeñöum açakyaà yato’vyaktaà çabda-pravåtter nirviçeñe pravåtty-ayogät | kuto jätyädi-rähityam ata äha sarvatra-gaà sarva-vyäpi sarva-käraëam | ato jätyädi-çünyaà paricchinnasya käryasyaiva jätyädi-yoga-darçanät | äkäçädénäm api käryatväbhyupagamäc ca | ataeväcintyaà çabda-våtter iva mano-våtter api na viñayaù | tasyä api paricchinna-viñayatvät | yato väco nivartante | apräpya manasä saha iti çruteù | tarhi kathaà taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchämi iti | dåçyate tv agryayä buddhyä iti ca çrutiù | çästra-yonitvät iti sütraà ca | ucyate, avidyä-kalpita-sambandhena çabda-janyäyäà buddhi-våttau caramäyäà paramänanda-bodha-rüpe çuddhe vastuni pratibimbite’vidyä-tat-käryayoù kalpitayor nivåtty-upapatter upacäreëa viñayatväbhidhänät | atas tatra kalpitam aivdyä-sambandhaà pratipädayitum äha küöasthaà, yan mithyä-bhütaà satyatayä pratéyate tat-küöam iti lokair ucyate | yathä küöa-kärñä-paëaù küöa-säkñitvam ity ädau | ajïänam api mäyäkhyaà saha kärya-prapaïcena mithyä-bhütam api laukikaiù satyatayä pratéyamänaà küöaà tasminn ädhyäsikena sambandhenädhiñöhänatayä tiñöhatéti küöastham ajïäna-tat-

käryädhiñöhänam ity arthaù | etena sarvänupapatti-parihäraù kåtaù | ataeva sarva-vikäräëäm avidyä-kalpitatvät tad-adhiñöhänam säkñi-caitanyaà nirvikäram ity äha acalaà calanaà vikäraù | acalatväd eva dhruvam apariëämi nityam | etädåçaà çuddhaà brahma mäà paryupäsate çravaëena pramäëa-gatäm asambhävanäm apohya mananena ca prameya-gatäm anantaraà viparéta-bhävanä-nivåttaye dhyäyanti vijätéya-pratyaya-tiraskäreëa taila-dhärävad avicchinna-samäna-pratyaya-tiraskäreëa taila-dhärävad avicchinna-samäna-pratyaya-praväheëa nididhyäsana-saàjïakena dhyänena viñayékurvantity arthaù ||3|| kathaà punar viñayendriya-saàyoge sati vijätéya-pratyaya-tiraskäro’ta äha saàniyamya sva-viñayebhya upasaàhåtyendriya-grämaà karaëa-samudäyam | etena çama-damädi-sampattir uktä | viñaya-bhoga-väsanäyäà satyäà kuta indriyäëäà tato nivåttis taträha sarvatra viñaye samä tulyä harña-viñädäbhyäà räga-dveñäbhyäà ca rahitä matir yeñäà samyag-jïänena tat-käraëasyäjïänasyäpanétatväd viñayeñu doña-darçanäbhyäsena spåhäyä nirasanäc ca te sarvatra sama-buddhayaù | etena vaçékära-saàjïä vairägyam uktam | ataeva sarvaträtma-dåñöyä hiàsä-käraëa-dveña-rahitatvät sarva-bhüta-hite ratäù abhayaà sarva-bhütebhyo mattaù svahä iti mantreëa datta-sarva-bhütäbhaya-dakñiëäù kåta-saànyäsä iti yävat abhayaà sarva-bhütebhyo dattvä saànyäsam äcaret iti småteù | evaàvidhäù sarva-sädhana-sampannäù santaù svayaà brahma-bhütä nirvicikitsena säkñätkäreëa sarva-sädhana-phala-bhütena mäm akñaraà brahmaiva te präpnuvanti | pürvam api mad-rüpä eva santo’vidyä-nivåttyä mad-rüpä eva tiñöhantéty arthaù | brahmaiva san brahmäpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-ädi-çrutibhyaù | ihäpi ca jïäné tv ätmaiva me matam [Gétä 7.14] ity uktam ||3-4|| viçvanäthaù --- madéya-nirviçeña-brahma-svarüpopäsakäs tu duùkhitatvät tato nyünä ity äha ye tv iti dväbhyäm | akñaraà brahma anirdeçya-çabdena vyapadeñöum açakyam | yato’vyaktaà rüpädi-hénam | sarvatra-gaà sarva-deça-vyäpi | acintyaà tarkägamyam | küöasthaà sarva-käla-vyäpi | eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpi sa küöasthaù ity amaraù | acalaà våddhy-ädi-rahitam | dhruvaà nityam | mäm evety akñarasya tasya matto bhedäbhävät ||3-4|| baladevaù – ye tu sva-säkñät-kåti-pürvikäà mad-upäsanäà na kurvanti, teñäm api mat-präptiù syäd eva kintv atikleçenäticireëaiväntas tebhyo’pakåñöäs ta ity äha ye tv iti tribhiù | ye tv akñara-svätma-caitanyam eva pürvam upäsate | teñäm adhikataraù kleça iti sambandhaù | akñaraà viçinañöi anirdeçyaà dehäd bhinnatvena dehäbhidhäyibhir deva-mänavädi-çabdair nirdeñöum açakyam | avyaktaà cakñur-ädy-agocaraà pratyak sarvatra-gaà dehendriya-präëa-vyäpi | acintyaà tarkägamyaà çruti-mätra-vedyam jïäna-svarüpam eva jïätå-svarüpam acalaà jïänatväd api calana-rahitam | dhruvaà paramätmaika-çeñatäyäà sarvadä sthiram | akñaropäsane vidhim äha saàniyamyeti | karaëa-grämaà çroträdéndriya-våndaà saàniyamya çabdädi-saàcärebhyas tad-vyäpärebhyaù pratyähåtya sarvatra suhån-miträry-udäsénädiñu sama-buddhayas tulya-dåñöayaù | yad vä, sarveñu cetanäcetaneñu vastuñu sthite same brahmaëi buddhir yeñäà bhütänäà hite upakäre ratäù sarveñäà çaà bhüyäd iti yathäyathaà yatamänäù evaà

svätma-säkñätkåti-pürvikäyäà mad-bhaktau mad-arpita-karma-lakñaëäyäà ye pravartante, te’pi mäm eva päramaiçvarya-pradhänaà präpunuvantéti nästi saàçayaù ||3-4||

Verse 5

© e-Xaae_iDak-TarSTaezaMaVYa¢-aSa¢-ceTaSaaMa( ) AVYa¢-a ih GaiTaduR"%& dehviÙrvaPYaTae ))5))

kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm |

avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate ||5||

çrédharaù – nanu ca te’pi cet tväm eva präpnuvanti tarhétareñäà yuktatamatvaà kuta ity apekñäyäà kleçäkleça-kåtaà viçeñam äha kleça iti tribhiù | avyakte nirviçeñe’kñara äsaktaà ceto yeñäà teñäà kleço’dhikataraù | hi yasmäd avyakta-viñayä gatir niñöhä dehäbhimänibhir duùkhaà yathä bhavaty evam aväpyate | dehäbhimäninäà nityaà pratyak-pravaëatvasya durghaöatväd iti ||5|| madhusüdanaù – idäném etebhyaù pürveñäm atiçayaà darçayann äha kleça iti | pürveñäm api viñayebhya ähåtya saguëe mana-äveçe satataà tat-karma-paräyaëatve ca para-çraddhopetatve ca kleço’dhiko bhavaty eva | kintu avyaktäsakta-cetasäà nirguëa-brahma-cintana-paräëäà teñäà pürvokta-sädhanavatäà kleça äyäso ’dhikataro ’tiçayenädhikaù | atra svayam eva hetum äha bhagavän -- avyaktä hi gatiù | hi yasmäd akñarätmakaà gantavyaà phala-bhütaà brahma duùkhaà yathä syät tathä kåcchreëa dehavadbhir deha-mänibhir aväpyate | sarva-karma-saànyäsaà kåtvä gurum upasåtya vedänta-väkyänäà tena tena vicäreëa tat-tad-bhrama-niräkaraëe mahän prayäsaù | pratyakña-siddhas tataù kleço’dhikataras teñäm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaà tathäpi ye duñkareëopäyena präpnuvanto bhavanti çreñöhä ity abhipräyaù ||5|| viçvanäthaù --- tarhi kenäàçena teñäm apakarñas taträha kleça iti | na kenäpi vyajyata ity avyaktaà brahma tatraiväsakta-cetasäà tad evänububhüñüëäà teñäà tat-präntau kleço’dhikataraù | hi yasmäd avyaktä gatiù kenäpi prakäreëa vyaktébhavatisä gatir dehavadbhir jévair duùkhaà yathä bhavaty evam aväpyate | tathä héndriyäëäà çabdädi-jïäna-viçeña eva çaktiù | na tu viçeñatara-jïänam iti | ata indriya-nirodhas teñäà nirviçeña-jïänam icchatäm avaçya-kartavya eva | indriyäëäà nirodhas tu srotasvaténäm iva sroto-nirodho duñkara eva | yad uktaà sanatkumäreëa –

yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyä karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù | tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha- sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam || [BhP 4.22.39]

kleço mahän iha bhavärëavam aplaveçäà ñaò-varga-nakram asukhena titérñanti | tat tvaà harer bhagavato bhajanéyam aìghrià kåtvoòupaà vyasanam uttara dustarärëam || [BhP 4.22.40] iti |

tävatä kleçenäpi sä gatir yadyapy aväpyate | tad api bhakti-miçreëaiva | bhagavati bhaktià vinä kevala-brahmopäsakänäà tu kevala-kleça eva läbho na tu brahma-präptiù | yad uktaà brahmaëä –

teñäm asau kleçala eva çiñyate nänyad yathä sthüla-tuñävaghätinäm | [BhP 10.14.4] iti ||5||

baladevaù – nanu te’pi cet tväm eva präpnuyus tarhi pürveñäà yuktatamatvaà kià nibandhanam ? taträha kleço’dhiketi | avyaktäsakta-cetasäm atisükñma-nérüpa-jévätma-samädhi-nirata-manasäà teñäm adhikataraù kleçaù | yadyapi pürveñäm api tat-tan-mad-bhakty-asaìga-samäcäro mad-anya-viñayebhyaù karaëänäà pratyähäraç ca kleço’sty eva, tathäi tatränanda-mürter mama sphuraëän na kleçatayä vibhäti | kuto’dhikataratvaà suduräpästam ? hi yasmäd avyaktä gatir avyaktäkñara-viñayä mano-våttir dehavadbhir dehäbhimänibhir janair duùkhaà yathä syät tathäväpyate | dehavantaù khalu sthüla-deham eva suciräd ätmatvenänuçélitavantaù katham aëu-caitanyaà sucirojjhita-vimarçam ätmatvenänuçélituà prabhaveyur iti bhävaù | yat tv atra vyäcakñate | sa-guëaà nirguëaà ceti dvirüpaà brahma | tatra saguëopäsanam äkäravad-viñayatvät sukaram apramädaà ca | nirguëopäsanaà tu tattväbhäväd duùkha-karaà sa-pramädaà ca | tac ca nirguëaà brahmäkñara-çabdenocyate | nairguëya-pratipattaye sapta viçeñaëäni anirdeçyaà vedägocaraà, yato’vyaktaà jätyädi-çünyam | sarvatra-gaà vyäpi | acintyaà manasäpy agamyam | çrutiç ca – yato väco nivartante apräpya manasä saha [TaittU 2.4.1] ity ädyä | küöasthaà mithä-bhütam api satyavat pratétaà jagat küöam ucyate | yathä kütakärñäpaëädi | tasminn ädhyäsika-sambandhenädhiñöhänatayä sthitam | acaram avikäram ato dhruvaà nityam iti | tad-vidäà khalu gurüpasatti-pürvakopaniñad-vicära-tad-artha-manana-tan-nididhyäsanair mahän kleçaù | pürveñäà tu tair vinaiva gurükta-bhagavat-prasädävirbhütenäjïäna-tat-kärya-vimardinä vijïänena bhagavat-svarüpa-bhüta-nirguëäkñarätmaikya-lakñaëä muktir iti phalaikye’pi kleçäkleçäbhyäm apakarñotkarñäv iti | tad idaà mandaà gati-sämänyät iti sütre brahmaëo dvairüpya-niräsät | yathä tad akñaram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-çravaëät | yato väcaù ity ädeÙ kärtsnyägocaratvärthatvät | pravåtti-nimittäbhävena nirguëasyäpramäëatvät taucchyäc ca lakñyatvaà tu na, sarva-çabda-väcyatva-svékärät | sadaikävasthasya vastunaù küöasthatvenäbhidhänän na ca jagat küöam | kavir manéñé paribhüù svayambhur

yäthätathyato’rthän vyadadhäc chäçvatébhyaù samäbhyaù [Éçopaniñad 8]

ity ädau tasya satyatva-çravaëät | yaçodä-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-çravaëena tad-anta-stha-nirguëäkñara-kalpanasya çraddhä-jäòya-kåtatvät ||5||

Verses6-7

Yae Tau SavaRi<a k-MaaRi<a MaiYa Sa&NYaSYa MaTPara" ) ANaNYaeNaEv YaaeGaeNa Maa& DYaaYaNTa oPaaSaTae ))6))

TaezaMah& SaMauÖTaaR Ma*TYauSa&SaarSaaGaraTa( ) >avaiMa Na icraTPaaQaR MaYYaaveiXaTaceTaSaaMa( ))7))

ye tu sarväëi karmäëi mayi saànyasya mat-paräù | ananyenaiva yogena mäà dhyäyanta upäsate ||6|| teñäm ahaà samuddhartä måtyu-saàsära-sägarät | bhavämi na cirät pärtha mayy äveçita-cetasäm ||7||

çrédharaù – mad-bhaktänäà tu mat-prasädäd anäyäsenaiva siddhir bhavatéty äha ye tv iti dväbhyäm | ye mayi parameçvare sarväëi karmäëi saànyasya samarpya mat-parä bhütvä | mäà dhyäyantaù | ananyena na vidyate’nyo bhajanéyo yasmiàs tenaiva | ekänta-bhakti-yogenopäsata ity arthaù ||6|| teñäm iti | evaà mayy äveçitaà ceto yais teñäm | måtyu-yuktät saàsära-sägaräd ahaà samyag uddhartäcireëa bhavämi ||7|| madhusüdanaù – nanu phalaikye kleçälpatvädhikyäbhyäsam utkarña-nikarñau syätäà, tad eva tu nästi nirguëa-brahma-vidäà hi phalam avidyä-tat-kärya-nivåttyä nirviçeña-paramänanda-bodha-brahma-rüpatä | saguëa-brahma-vidäà tv adhiñöhäna-pramäyä abhävenävidyä-nivåtty-abhäväd aiçvarya-viçeñaù kärya-brahma-loka-gatänäà phalam | ataù phalädhikyärtham äyäsädhikyaà na nyünatäm äpädayatéit cet, na suguëopäsanayä nirasta-sarva-pratibandhänäà vinä gurüpadeçaà vinä ca çravaëa-manana-nididhyäsanädy-ävåtti-kleçaà svayam ävirbhütena vedänta-väkyeneçvara-prasäda-sahakåtena tattva-jïänodayäd avidyä-tat-kärya-nivåttyä brahma-loka evaiçvarya-bhogänte nirguëa-brahma-vidyä-phala-parama-kaivalyopapatteù | sa etasmäj jéva-ghanät parätparaà puriçayaà puruñam ékñate iti çruteù sa präpta-hiraëyagarbhaiçvaryo bhogänta etasmäj jéva-ghanät sarva-jéva-samañöi-rüpät paräc chreñöhäd dhiraëyagarbhät paraà vilakñaëaà çreñöhaà ca puriçayaà sva-hådaya-guhä-niviñöaà puruñaà pürëaà pratyag-abhinnam advitéyaà paramätmänam ékñate svayam ävirbhütena vedänta-pramäëena säkñätkaroti, tävatä ca mukto bhavatéty arthaù | tathä ca vinäpi präg-ukta-kleçena saguëa-brahma-vidäm éçvara-prasädena nirguëa-brahma-vidyä-phala-präptir itémam artham äha ye tv iti dvyäbhyäm | tu-çabda uktäçaìkä-nivåtty-arthaù | ye sarväëi karmäëi mayi saànyasya saguëe väsudeve samarpya mat-parä ahaà bhagavän väsudeva eva paraù prakåñöaù préti-

viñayo yeñäà te tathä santo’nanyenaiva yogena na vidyate mäà bhagavantaà muktvänyad-älambanaà yasya tädåçenaiva yogena samädhinaikänta-bhakti-yogäpara-nämnä mäà bhagavantaà väsudevaà sakala-saundarya-sära-nidhänam änanda-ghana-vigrahaà dvibhujaà caturbhujaà vä samasta-jana-mano-mohinéà muralém antimanoharaiù saptabhiù svarair äpürayantaà vä dara-kamala-kaumodaké-rathäìga-saìgi-päëi-pallavaà vä narasiàha-räghavädi-rüpaà vä yathä-darçita-viçva-rüpaà vä dhyäyanta upäsate samänäkäram avicchinnaà citta-våtti-pravähaà saàtanvate samépa-vartitayä’sate tisöhanti vä tesäà mayy äveçita-cetasäà mayi yathokta äveçitam ekägratayä praveçitaà ceto yais teñäm ahaà satatopäsito bhagavän måtyu-saàsära-sägaräm måtyu-yukto yaù saàsäro mithyä-jïäna-tat-kärya-prapaïcaù sa eva sägarä iva duruttaras tasmät samuddhartä samyag anäyasenordhve sarva-bädhäv adhibhüte çuddhe brahmaëi dhartä dhärayitä jïänävañöambha-dänena bhavämi na cirät kñipram eva tasminn eva janmani | he pärtheti sambodhanam äçväsärtham ||6-7|| viçvanäthaù --- bhaktänäà tu jïänaà vinaiva kevalayä bhaktyaiva sukhena saàsärän muktir ity äha ye tv iti | mayi yat pränty arthaà saànyasya tyaktvä saànyäsa-çabdasya tyägärthatvät | ananyenaiva jïäna-karma-tapasyädi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaà yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat [BhP 11.20.32] ity anantaram |

sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä | svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati || [BhP 11.20.33] iti |

nanu tad api teñäà saàsära-taraëe kaù prakära iti cet ? satyaà | teñäà saàsära-taraëa-prakäre jijïäsä naiva jïäyate | yatas tat-prakäraà vinaiväham eva täàs tärayiñyäméty äha teñäm iti | tena bhagavato bhakteñv eva vätsalyaà na tu jïäniñv iti dhvaniù ||6-7|| baladevaù – tathätma-yäthätmyaà çrutvaivätmäàçino mama kevaläà bhaktià ye kurvanti, na tv ätma-säkñätkåtaye prayatante, teñäà tu kevalayä mad-bhaktyaiva mat-präptir acireëaiva syäd ity äha ye tv iti dväbhyäm | ye mad-ekäntino mayi mat-präpty-arthaà sarväëi sva-vihitäny api karmäëi saànyasya bhakti-vikñepakatva-buddhyä parityajya mat-parä mad-eka-puruñärthäù santo’nanyena kevalena mac-chravaëädi-lakñaëena yogenopäyena mäà kåñëam upäsate | tal-lakñaëäà mad-upäsanäà kurvanti dhyäyantaù çravaëädi-käle’pi man-niviñöa-manasaù | teñäà mayy äveçita-cetasäà mad-ekänurakta-manasäà bhaktänäm aham eva måtyu-yuktät saàsärät sägaravad dustarät samuddhartä bhavämi | na cirät tvarayä tat-präpti-vilambäsahamänas tän ahaà garuòa-skandham äropya sva-dhäma präpayäméty arcir-ädi-nirapekñä teñäà mad-dhäma-präptiù – nayämi paramaà sthänam arcir ädi-gatià vinä | garuòa-skandham äropya yatheccham aniväritaù || iti väräha-vacanät | karmädi-nirapekñäpi bhaktir abhéñöa-sädhikä— yä vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye |

tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti näräyaëéyät |

sarva-dharmojjhitä viñëor näma-mätraika-jalpakäù | sukhena yäà gatià yänti na täà sarve’pi dhärmikäù || iti pädmäc ca ||6-7||

Verse 8

MaYYaev MaNa AaDaTSv MaiYa buiÖ& iNaveXaYa ) iNaviSaZYaiSa MaYYaev ATa Oß| Na Sa&XaYa" ))8))

mayy eva mana ädhatsva mayi buddhià niveçaya | nivasiñyasi mayy eva ata ürdhvaà na saàçayaù ||8||

çrédharaù – yasmäd evaà tasmät mayy eveti | mayy eva saìkalpa-vikalpätmakaà mana ädhatsva sthirékuru | buddhim api vyavasäyätmikäà mayy eva niveçaya | evaà kurvan mat-prasädena labdha-jïänaù san ata ata ürdhvaà dehänte mayy eva nivasiñyasi nivatsyasi | yad ätmanä väsaà kariñyasi | nätra saàçayaù | yathä ca çrutiù dehänte devaù paraà brahmä tärakaà vyacañöe iti ||8|| madhusüdanaù – tad evam iyatä prabandhena saguëopäsanäà stutvedänéà vidhatte mayy eveti | mayy eva saguëe brahmaëi manaù saìkalpa-vikalpätmakam ädhatsva sthäpaya sarvä manovåttér mad-viñayä eva kuru | eva-käränuñaìgena mayy eva buddhim adhyavasäya-lakñaëäà niveçaya | sarvä buddhi-våttér mad-viñayä eva kuru, viñayäntara-parityägena sarvadä mäà cintayety arthaù | tataù kià syäd ity ata äha nivasiñyasi nivatsyasi labdha-jïänaù san mad-ätmanä mayy eva çuddha ata ürdhvam etad-dehänte na saàçayo nätra pratibandha-çaìkä kartavyety arthaù | eva ata ürdhvam ity atra sandhy-abhävaù çloka-püraëärthaù ||8|| viçvanäthaù --- yasmän mad-bhaktir eva çreñöhä tasmät tvaà bhaktim eva kurv iti täm upadiçati mayy eveti tribhiù | eva-käreëa nirviçeña-vyävåttiù | mayi çyämasundare pétämbare vanamälini mana ädhatsva mat-smaraëaà kurv ity arthaù | tathä buddhià vivekavatéà niveçaya man-mananaà kurv ity arthaù | tac ca mananaà dhyäna-pratipädaka-çästra-väkyänuçélanam | tataç ca mayy eva nivasiñyaséti chändasam | mat-samépa eva niväsaà präpnoñéty arthaù ||8|| baladevaù -- yasmäd evaà tasmät tvaà mayy eva na tu svätmani mana ädhatsva samähitaà kuru | buddhià mayi niveçayärpaya | evaà kurväëas tvaà mayy eva mama kåñëasya sannidhäv eva nivatsyasi, na tu sa-niñöhavat sargädikam anubhavann aiçvarya-pradhänaà mäà präpsyaséty arthaù ||8||

Verse 9

AQa icta& SaMaaDaaTau& Na Xa¥-aeiz MaiYa iSQarMa( )

A>YaaSaYaaeGaeNa TaTaae MaaiMaC^aáu& DaNa&JaYa ))9))

atha cittaà samädhätuà na çaknoñi mayi sthiram | abhyäsa-yogena tato mäm icchäptuà dhanaàjaya ||9||

çrédharaù – aträçaktaà prati sugamopäyam äha atheti | sthiraà yathä bhavaty evaà mayi cittaà dhärayituà yadi çakto na bhavasi tarhi vikñiptaà cittaà punaù punaù pratyähåtya mad-anusmaraëa-lakñaëo yo’bhyäsa-yogas tena mäà präptum iccha | prayatnaà kuru ||9|| madhusüdanaù – idänéà saguëa-brahma-dhyänäçaktänäm açakti-täratämyena prathamaà pratimädau bähye bhagavad-dhyänäbhyäsas tad-açaktau bhägavata-dharmänuñöhänaà tad-açaktau sarva-karma-phala-tyäga iti tréëi sädhanäni tribhiù çlokair vidhatte atheti | atha pakñäntare sthiraà yathä syät tathä cittaà samädhätuà sthäpayituà mayi na çaknoñi cet tata ekasmin pratimädäv älambane sarvataù samähåtya cetasaù punaù punaù sthäpanam abhyäsas tat-pürvako yogaù samädhis tenäbhyäsa-yogena mäm äptum iccha yatasva | he dhanaïjaya ! bahün çatrün jitvä dhanam ähåtavän asi räjasüyädy-artham ekaà manaù-çatruà jitvä tatva-jïäna-dhanam ähariñyaséti na taväçcaryam iti sambodhanärthaù ||9|| viçvanäthaù --- säkñät smaraëäsamarthaà prati tat-präpty-upäyam äha atheti | abhyäsa-yogenänyatränyatra gatam api manaù punaù pratyähåtya mad-rüpa eva sthäpanam abhyäsaù | sa eva yogas tena | präkåtatväd iti kutsita-rüpa-rasädiñu calantyä manonadyäs teñu calanaà nirudhya atisubhadreñu madéya-rüpa-rasädiñu tac-calanaà çanaiù çanaiù sampädayety arthaù | he dhanaïjayeti bahün çatrün jitvä dhanam ähåtavatä tvayä mano’pi jitvä dhyäna-dhanaà grahétuà çakyam eveti bhävaù ||9|| baladevaù – nanu gaìgeva yeñäà mano-våtti-rodhavaté teñäà tvat-präptis tvarayä syän mama tu tädåçé na tad-våttis tataù kathaà seti cet taträha atheti | sthiraà yathä syät tathä mayi cittaà samyag anäyäsenädhätum arpayituà na çaknoñi cet tato’bhyäsa-yogena mäm äptum iccha yatasva | tato’nyatra gatasya manasaù pratyähåtya çanaiù çanair mayi sthäpanam abhyäsas tena manasi mat-pravaëe sati mat-präptiù sulabhä syäd iti bhävaù ||9||

Verse 10

A>YaaSae_PYaSaMaQaaeR_iSa MaTk-MaRParMaae >av )

MadQaRMaiPa k-MaaRi<a ku-vRNa( iSaiÖMavaPSYaiSa ))10))

abhyäse’py asamartho’si mat-karma-paramo bhava | mad-artham api karmäëi kurvan siddhim aväpsyasi ||10||

çrédharaù – yadi punar naivaà taträha abhyäsa iti | yadi punar abhyäse’py açakto’si tarhi mat-préty-arthäni yäni karmäëi ekädaçy-upaväsa-vrata-caryä-püjä-näma-saìkértanädéni tad-anuñöhänam eva paramaà yasya tädåço bhava | evaà-bhütäni karmäëy api mad-arthaà kurvan mokñaà präpsyasi ||10|| madhusüdanaù – mat-préëanärthaà karma mat-karma çravaëa-kértanädi-bhägavata-dharmas tat-paramas tad-eka-niñöho bhava | abhyäsäsamarthye mad-arthaà bhägavata-dharma-saàjïakäni karmäëy api kurvan siddhià brahma-bhäva-lakñaëäà sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëäväpsyasi ||10|| viçvanäthaù --- abhyäse’péti yathä pitta-düñitä rasanä matsyaëòikäà necchati | tathaivävidyä-düñitaà manas tad-rüpädikaà madhuram api na gåhëätéty atas tena durgraheëa mahä-prabalena manasä saha yoddhuà mayä naiva çakyata iti manyase ced iti bhävaù | mat-karmäëi paramäëi yasya saù | karmäëi madéya-çravaëa-kértana-vandanärcana-man-mandira-märjanäbhyukñaëa-puñpäharaëädi-paricaraëädi kurvan vinäpi mat-smaraëaà siddhià premavat-pärñadatva-lakñaëäà präpsyatéti ||10|| baladevaù – nanu väyor iva manaso’ticäpalyät tasya pratyähäre mama na çaktir iti cet taträha abhyäse’péti | ukta-lakñaëe’bhyäse’pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmäëi paramäëi pumartha-bhütäni yasya tädåço bhava | täni ca man-niketa-nirmäëa-mat-puñpa-bäöé-secanädéni pürvam uktäni | evaà sukaräëi mad-arthäni karmäëi kurväëas tvaà tatra taräti-manojïa-man-mürty-uddeça-mahimnä tädåçe mayi nirata-manäù saàsiddhià mat-sämépya-lakñaëäm aväpsyaséty atisugamo’yam upäyaù ||10||

Verse 11

AQaETadPYaXa¢-ae_iSa k-Tau| MaÛaeGaMaaié[Ta" ) SavRk-MaRf-l/TYaaGa& TaTa" ku-å YaTaaTMavaNa( ))11))

athaitad apy açakto’si kartuà mad-yogam äçritaù |

sarva-karma-phala-tyägaà tataù kuru yatätmavän ||11||

çrédharaù – atyantaà bhagavad-dharma-pariniñöhäyäm açaktasya pakñäntaram äha atheti | yady etad api kartuà na çaknoñi tarhi mad-ayogaà mad-eka-çaraëatvam äçritaù san sarveñäà dåñöädåñöärthänäm ävaçyakänäà cägnihoträdi-karmaëäà phaläni niyata-cittaà bhüs tvä parityaja | etad uktaà bhavati mayä tävad éçvaräjïayä yathä-çakti karmäëi kartavyäni | phalaà tävad dåñöam adåñöaà vä parameçvarädhénam ity evaà mayi bhäram äropya phaläsaktià parityajya vartamäno mat-prasädena kåtärtho bhaviñyaséti ||11|| madhusüdanaù – atha bahir-viñayäkåñöa-cetastväd etan-mat-karma-paratvam api kartuà na çaknoñi, tato mad-yogaà mad-eka-çaraëatvam äçrito mayi sarva-karma-samarpaëaà mad-yogas taà väçritaù san yatätmavän yataù saàyata-sarvendriya

ätmavän viveké ca san sarva-karma-phala-tyägaà kuru phaläbhisandhià tyajety arthaù ||11|| viçvanäthaù --- etad api kartum açaktaç cet tarhi mad-yogam äçrito mayi sarva-karma-samarpaëam | mad-yogas tam äçritaù san sarva-karma-phala-tyägaà prathama-ñaökoktaà kuru | ayam arthaù -- prathama-ñaöke bhagavad-arpita-niñkäma-karma-yoga eva mokñopäya uktaù | dvitéya-ñaöke’smin bhakti-yoga eva bhagavat-präpty-upäya uktaù | sa ca bhakti-yogo dvividhaù – bhagavan-niñöho’ntaù-karaëa-vyäpäro, bahiñkaraëa-vyäpäraç ca | tatra prathamas trividhaù – smaraëätmako, mananätmakaç cäkhaëòa-smaraëäsämarthye tad-anuräginäà tad-abhyäsa-rüpaà ceti trika eväyaà manda-dhiyäà durgamaù | sudhiyäà niraparädhänäà tu sugama eva | dvitéyaù çravaëa-kértanätmakaà tu sarveñäà sugama evopäyaù | evam ubhayopäya-vanto’dhikäriëaù sarvataù prakåñöä dvitéya-ñaöke’sminn uktäù | etat-kåtya-samarthä indriyäëäà bhagavan-niñöhékåtäv açraddhälavaç ca bhagavad-arpita-niñkäma-karmiëaù prathama-ñaökotädhikäriëo’smän nikåñöä eveti ||11|| baladevaù – atha mahäkulénatva-loka-mukhyatvädinä pratibandhena bädhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimärjanädi-mat-prétikara-mati-sukaram api karma cet kartum açakto’si tato mad-yogaà mac-charaëatäm äçritaù san sarveñäm anuñöhéyamänänäà karmaëäà phala-tyägaà kuru yatätmavän vijita-manä bhütvä, tathä ca phaläbhisandhi-çünyair agnihotra-darça-paurëamäsy-ädibhir mad-ärädhana-rüpaiù karmabhir viña-tantuvad-antar-abhyuditena jïänena sva-parätmanoù çeña-çeñi-bhäve’bhyudite sva-çeñiëi sarvottamatvena vidite çanaiù çanaiù paräpi bhaktiù syäd iti | evam eva vakñyati yataù pravåttir bhütänäà ity ädinä mad-bhaktià labhate paräm ity anena ||11||

Verse 12

é[eYaae ih jaNaMa>YaaSaaJjaNaaÖyaNa& iviXaZYaTae ) DYaaNaaTk-MaRf-l/TYaaGaSTYaaGaaC^aiNTarNaNTarMa( ))12))

çreyo hi jïänam abhyäsäj jïänäd dhyänaà viçiñyate |

dhyänät karma-phala-tyägas tyägäc chäntir anantaram ||12||

çrédharaù – tam imaà phala-tyägaà stauti çreya iti | samyag-jïäna-rahitäd abhyäsät yukti-sahitopadeça-pürvakaà jïänaà çreñöham | tasmäd api tat-pürvaà dhyänaà viçiñöam | tatas tu taà paçyati niñkalaà dhyäyamäna iti çruteù | tasmäd apy ukta-lakñaëaù karma-phala-tyägaù çreñöhaù | tasmäd evaàbhütät karma-phala-tyägät karmasu tat-phaleñu cäsakti-nivåttyä mat-prasädena ca samanantaram eva saàsära-çäntir bhavati ||12|| madhusüdanaù – idäném atraiva sädhana-vidhäna-prayavasänäd imaà sarva-phala-tyägaà stauti çreya iti | çreyaù praçasyataraà hi eva jïänaà çabda-yuktibhyäm ätma-niçcayo’bhyäsä jïänärtha-çravaëäbhyäsät | jïänäc chravaëa-manana-pariniñpannäd api

dhyänaà nididhyäsana-saàjïaà viçiñyate’tiçayitaà bhavati säkñätkärävyavahita-hetutvät | tad evaà sarva-sädhana-çreñöhaà dhyänaà tato’py atiçayitatvenäjïa-kåtaù karma-phala-tyägaù stüyate | dhyänät karma-phala-tyägo viçiñyata ity anuñajyate | tyägän niyata-cittena puàsä kåtät sarva-karma-phala-tyägäc chäntir upaçamaù sa-hetukasya saàsärasyänantaram apy avadhänena na tu käläntaram apekñate | atra –

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hådi sthitäù | atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute ||

ity ädi çrutiñu prajahäti yadä kämän sarvän ity ädi-sthita-prajïa-lakñaëeñu ca sarva-käma-tyägasyämåtatva-sädhanatvam avagatam | karma-phaläni ca kämäs tat-tyägo’pi käma-tyägatva-sämänyät sarva-käma-tyäga-phalena stüyate | yathägastyena brähmaëena samudraù péta iti, yathä vä jämadagnyena brähmaëena niùkñaträ påthivé kåteti bähmaëatva-sämänyäd idänéntanä api brähmaëä aparimeya-paräkramatvena stüyante tadvat ||12|| viçvanäthaù --- athoktänäà smaraëa-mananäbhyäsänäà yathä-pürvaà çraiñöhyaà spañöékåyäha çreyo héti | abhyäsäj jïänaà mayi buddhià niveçayety uktaà man-mananaà çreyaù çreñöham | abhyäse saty äyäsata eva dhyänaà syät | manane sati tv anäyäsata eva dhyänam iti viçeñät tasmät jïänäd api dhyänaà viçiñyate çreñöham ity arthaù | kuta ity ata äha – dhyänät karma-phalänäà svargädi-sukhänäà niñkäma-karma-phalasya mokñasya ca tyägas tat-spåhä-rähityaà syät | svataù präptasyäpi tasyopekñä | niçcala-dhyänät pürvaà tu bhaktänäm ajäta-raténäà mokña-tyägecchaiva bhavet | niçcala-dhyänavatäà tu mokñopekñä | saiva mokña-laghutä-käriëé | yad uktaà bhakti-rasämåta-sindhau – kleça-ghné çubhadä [BRS 1.1.7] ity atra ñaòbhiù padair etan-mähätmyaà kértitam iti | yad uktaà –

na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaà na särvabhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä mayy arpitätmecchati mad vinänyat || [BhP 11.14.14] iti |

mayy arpitätmä mad-dhyäna-niñöhaù | tyägäd vaitåñëyäd anantaram eva çäntir mad-rüpa-guëädikaà vinä sarva-viñayeñv evendriyäëäm uparatiù | atra pürvärdhe çreyaù iti viçiñyate iti pada-dvayenänvayäd uttarärdhe tu anantaram ity anenaivänvayäd eñaiva vyäkhyä samyag upapadyate nänyety avadheyam ||12|| baladevaù – sukaratväd apramädatväj jïäna-garbhatväc cänibhisaàhitaà phalaà karma-yogaà stauti çreyo héti | abhyäsän mat-småti-sätatya-rüpäd aniñpannäj jïänaà svätma-säkñätkåti-rüpaà çreyaù praçastataram | paramätmopalabdhi-dväratvät jïänäc ca tasmäd aniñpannät sädhana-bhütaà dhyänaà svätma-cintana-lakñaëaà viçiñyate sva-hitatve çreyo bhavati | dhyänäc ca tasmäd aniñpannät karma-phala-tyägäd anantaraà çäntis tyakta-phaläd anuñöhitä karmaëo’nantaraà manaù-çuddhir ity

arthaù | tathä ca çuddhe manasi dhyänaà niñpadyate | niñpanne dhyäne sva-säkñätkåti-rüpaà jïänaà | jïäne niñpanne tat-phala-bhütaà paramätma-jïänam | tena parä bhaktis tayiçvarya-pradhänasya mama präptir iti durgamo’yam upäya iti bhävaù | na cäyam arjunaà praty upadeças tasyaikäntitvät | san-niñöhä niñkäma-karma-ratä hari-dhyäyinaç ca svätmänam anubhüya tato’bhyuditayä hari-viñayakatyä päramaiçvarya-guëayä parayä bhaktyä harià premäspadam anubhavanto vimucyanta iti gétä-çästrärtha-paddhatiù | kintv ekäntitväsaktaà pratéti-bodhyam ||12||

Verses 13-14

AÜeía SavR>aUTaaNaa& MaE}a" k-å<a Wv c ) iNaMaRMaae iNarh&k-ar" SaMadu"%Sau%" +aMaq ))13))

Sa&Tauí" SaTaTa& YaaeGaq YaTaaTMaa d*!iNaêYa" ) MaYYaiPaRTaMaNaaebuiÖYaaeR MaÙ¢-" Sa Mae iPa[Ya" ))14))

adveñöä sarva-bhütänäà maitraù karuëa eva ca |

nirmamo nirahaàkäraù sama-duùkha-sukhaù kñamé ||13|| saàtuñöaù satataà yogé yatätmä dåòha-niçcayaù |

mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||14||

çrédharaù – evaà-bhütasya bhaktasya kñipram eva parameçvara-prasäda-hetün dharmän äha adveñöety añöabhiù | sarva-bhütänäà yathäyatham adveñöä maitraù karuëaç ca | uttameñu dveña-çünyaù | sameñu mitratayä vartata iti maitraù | héneñu kåpälur ity arthaù | nirmamo nirahaàkäraç ca kåpälutväd eva anyaiù saha same duùkha-sukhe yasya saù | kñamé kñamäçélaù ||13|| saàtuñöa iti | satataà läbhe’läbhe ca saàtuñöaù suprasanna-cittaù | yogé apramattaù yatätmä saàyata-svabhävaù | dåòho mad-viñayo yasya | mayy arpite mano-buddhé yena | evaàbhüto yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||14|| madhusüdanaù – tad evaà mandam adhikäriëaà pratyatiduñkaratvenäkñaropäsana-nindayä sukaraà saguëopäsanaà vidhäyäçakti-täratamyänuvädenänyäny api sädhanäni vidadhau bhagavän väsudevaù kathaà nu näma sarva-pratibandha-rahitaù sann uttamädhikäritayä phala-bhütäyäm akñara-vidyäyäm avatared ity abhipräyeëa sädhana-vidhänasya phalärthatvät | tad uktam –

nirviçeñaà paraà brahma säkñätkartum anéçvaräù | ye mandäs te’nukampyante saviçeña-nirüpaëaiù || vaçékåte manasy eñäà saguëa-brahma-çélanät | tad evävirbhavet säkñäd apetopädhi-kalpanam || iti |

bhagavatä pataïjalinä coktaà samädhi-siddhir éçvara-praëidhänät iti | tataù pratyak-cetanädhigamo’py antaräyäbhävaç ca iti ca | tata itéçvara-praëidhänäd ity arthaù | tad

evam akñaropäsana-nindä saguëopäsana-stutaye na tu heyatayä, udita-homa-vidhävanudita-homa-nindävat | na hi nindä nindyaà nindituà pravartate’pi tu vidheyaà stotum iti nyäyät | tasmäd akñaropäsakä eva paramärthato yoga-vittamäù |

priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù | udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam || [Gétä 7.17-18]

ity ädinä punaù punaù praçastatamatayoktäs teñäm eva jïänaà dharma-jätaà cänusaraëéyam adhikäram äsädya tvayety arjunaà bubodhayiñuù parama-hitaiñé bhagavän abheda-darçinaù kåta-kåtyänakñaropäsakän prastauti adveñöeti saptabhiù | sarväëi bhütäny ätmatvena paçyann ätmano duùkha-hetäv api pratiküla-buddhy-abhävän na dveñöä sarva-bhütänäà kintu maitré snigdhatä tadvän | yataù karuëaù karuëä duùkhiteñu dayä tadvän sarva-bhütäbhaya-dätä paramahaàsa-parivräjaka ity arthaù | nirmamo dehe’pi mameti pratyaya-rahitaù | nirahaìkäro våtta-svädhyäyädi-kåtähaìkärän niñkräntaù | dveña-rägayor apravartakatvena same duùkha-sukhe yasya saù | ataeva kñamé äkroçana-täòanädinäpi na vikriyäm äpadyate ||13|| tasyaiva viçeñaëäntaräëi santuñöa iti | satataà çaréra-sthiti-käraëasya läbhe’läbhe ca saàtuñöaù utpannälaà-pratyayaù | tathä guëaval-läbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogé samähita-cittaù | yatätmä saàyata-çarérendriyädi-saàghätaù | dåòhaù kutärkikair abhibhavitum açakyatayä sthiro niçcayo’ham asmy akaartra-bhloktå-saccidänandädvitéyaà brahmety adhyavasäyo yasya sa dåòha-niçcayaù sthita-prajïa ity arthaù | mayi bhagavati väsudeve çuddhe brahmaëi arpita-mano-buddhiù samarpitäntaù-karaëaù | édåço yo mad-bhaktaù çuddhäkñara-brahmavit sa me priyaù, mad-ätmatvät ||14|| viçvanäthaù --- etädåçyäù çäntyä bhaktaù kédåço bhavatéty apekñäyäà bahuvidha-bhaktänäà svabhäva-bhedän äha adveñöety añöabhiù | adveñöä dviñatsv api dveñaà na karoti pratyuta mitro mitratayä vartate | karuëa eñäm asad-gatir mä bhavatv iti buddhyä teñu kåpäluù | nanu kédåçena vivekena dviñatsv api maitré-käruëye syätäm | tatra vivekaà vinaivety äha nirmamo nirahaàkära iti putra-kalaträdiñu mamatväbhäväd dehe cähaìkäräbhävät tasya mad-bhaktasya kväpi dveña eva naiva phalati | kutaù punar dveña-janita-duùkha-çänty-arthaà tena vivekaù svékartavya iti bhävaù | nanu tad apy anya-kåta-päduka-muñöi-prahärädibhir deha-vyathädénaà duùkhaà kiàcid bhavaty eva ? taträha sama-duùkha-sukham | yad uktaà bhagavatä candrärdha-çekhareëa –

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati | svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù || [BhP 6.17.28] iti |

sukha-duùkhayoù sämyaà sama-darçitvam | tac ca mama prärabdha-phalam idam avçya-bhogyam iti bhävanä-mayam | sämye’pi sahiñëuvaiva duùkhaà sahyata ity äha kñamé kñamavän | kñam sahane dhätuù | nanv etädåçasya bhaktasya jévikä kathaà sidhyet ? taträha santuñöaù | yadåcchopasthite kiàcid yatnopasthite vä bhakñya-vastuni santuñöaù | nanu sama-duùkha-sukham ity uktam | tat kathaà svabhakñam älakñya santuñöa iti taträha satataà yogé bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhärtham iti bhävaù | yad uktaà— ähärärthaà yatataiva yuktaà tat-präëa-dhäraëam | tattvaà vimåçyate tena tad vijïäya paraà vrajet || iti | kià ca deiväd apräpta-bhaikñyo’pi yatätmä saàyata-cittaù kñobha-rahita ity arthaù | daiväc citta-kñobhe saty api tad-upaçamärtham añöäìga-yogäbhyäsädikaà naiva karotéty äha dåòha-niçcayo’nanya-bhaktir eva me kartavyeti niçcayas tasya na çithilébhavatéty arthaù | sarvatra hetuù mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraëa-manana-paräyaëa ity arthaù | édåço bhaktas tu me priyo mäm atipréëayatéty arthaù ||13-14|| baladevaù – evam ekänti-bhaktän pariniñöhitädén anekänti-bhaktän saniñöhäàç ca tat-tat-sädhana-bhedair upavarëya teñäà sarvoparaïjakän guëän vidadhäti adveñöeti saptabhiù | sarva-bhütänäm adveñöä dveñaà kurvatsv api teñu mat-prärabhdänuguëa-pareça-preritäny amüni mahyaà dviñantéti dveña-çünyaù | pareçädhiñöhänäny amünéti teñu maitraù snigdhaù | kenacin nimittena khinneñu mäbhüd eñäà kheda iti karuëaù | dehädiñu nirmamaù prakåter amé vikärä na mameti teñu mamatä-çünyaù | nirahaìkäras teñv ätmäbhimäna-rahitaù | sama-duùkha-sukhaù sukhe sati harñeëa duùkhe sati udvegena cävyäkulaù | yataù kñamé tat-tat-sahiñëuù | satataà santuñöo läbhe’läbhe ca prasanna-cittaù | yato yogé gurüpadiñöopäya-niñöhaù | yatätmä vijitendriya-vargaù | dåòha-niçcayo dåòhaù kutarkair abhibhavitum açakyatayä sthiro niçcayo hareù kiìkaro’sméti adhyavasäyo yasya saù | ato mayy arpita-mano-buddhiù | evaà-bhüto yo mad-bhaktaù sa me priyaù préti-kartä ||13-14||

Verse 15

YaSMaaNa( NaaeiÜJaTae l/aek-ae l/aek-aNa( NaaeiÜJaTae c Ya" ) hzaRMazR>aYaaeÜeGaEMauR¢-ae Ya" Sa c Mae iPa[Ya" ))15))

yasmän nodvijate loko lokän nodvijate ca yaù |

harñämarña-bhayodvegair mukto yaù sa ca me priyaù ||15||

çrédharaù – kià ca yasmäd iti | yasmät sakäçäl loko jano nodvijate bhaya-çaìkayä saàkñobhaà na präpnoti | yaç ca lokän nodvijate | yaç ca sväbhävikair harñädibhir yuktaù | tatra harñaù svasyeñöa-läbha utsähaù | amarñaù parasya läbhe’sahanam |

bhayaà träsaù | udvego bhayädi-nimittaç citta-kñobhaù | etair vimukto yo mad-bhaktaù sa ca me priyaù ||15|| madhusüdanaù – punas tasyaiva viçeñaëäni yasmäd iti | yasmät sarva-bhütäbhaya-däyinaù saànyäsino hetor nodvijate na santapyate loko yaù kaçcid api janaù | tathä lokän niraparädhodvejanaika-vratät khala-janän nodvijate ca yaù | advaita-darçitvät parama-käruëikatvena kñamä-çélatväc ca | kià ca harñaù svasya priya-läbhe romäïcäçru-pätädi-hetur änandäbhivyaïjakaç citta-våtti-viçeñaù | amarñaù parotkarñäsahana-rüpaç citta-våtti-viçeñaù | bhayaà vyäghrädi-darçanädhénaç citta-våtti-viçeñas träsaù | udvega ekäké kathaà vijane sarva-parigraha-çünyo jéviñyäméty evaàvidho vyäkulatä-rüpaç citta-våtti-viçeñas tair harñämarña-bhayodvegair mukto yaù | advaita-darçitayä tad-ayogyatvena tair eva svayaà parityakto na tu teñäà tyägäya svayaà vyäpåta iti yävat | tena mad-bhakta ity anukåñyate | édåço mad-bhakto yaù sa me priya iti pürvavat ||15|| viçvanäthaù --- kià ca yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [BhP 5.18.12] ity-ädy-ukter mat-préti-janakä anye’pi guëä mad-bhaktyä muhur abhyastayä svata evotpadyante, tän api tvaà çåëv ity äha | yasmäd iti païcabhiù | harñädibhIù präkåtair harñämarña-bhayodvegair mukta ity ädinoktän api käàçcid guëän durlabhatva-jïäpanärthaà punar äha yo na håñyatéti ||15|| baladevaù – yasmäl lokaù ko’pi jano nodvijate bhaya-çaìkayä kñobhaà na labhate | yaù käruëikatväj janodvejakaà karma na karoti | lokäc ca yo nodvijate sarvävirodhitva-viniçcayäd yad-udvejakaà karma loko na karoti | yaç ca harñädibhiù kartåbhir mukto, na tu teñäà mocane svayaà vyäpäré | atigambhérätma-rati-nimagnatvät tat-sparçenäpi rahita ity arthaù | tatra sva-bhogyägamotsäho harñaù, para-bhogyägamäsahanam amarñaù | duñöa-sattva-darçanädhéno viträsaù bhayam | kathaà nirudyamasya mama jévanam iti vikñobhas tüdvegaù | etäç catasraç citta-våttayaù ||15||

Verse 16

ANaPae+a" XauicdR+a odaSaqNaae GaTaVYaQa" ) SavaRrM>aPairTYaaGaq Yaae MaÙ¢-" Sa Mae iPa[Ya" ))16))

anapekñaù çucir dakña udäséno gata-vyathaù |

sarvärambha-parityägé yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||16||

çrédharaù – kià ca anapekña iti | anapekño yadåcchayopasthite’py arthe nispåhaù | çucir bähyäbhyantara-çauca-sampannaù | dakño’nalasaù | udäsénaù pakñapäta-rahitaù | gata-vyatha ädhi-çünyaù | sarvän dåñöädåñöärthän ärambhänudyamän parityaktuà çélaà yasya saù | evaà-bhütaù san yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||16|| madhusüdanaù – kià ca anapekña iti | nirapekñaù sarveñu bhogopakaraëeñu yadåcchopanéteñv api niùspåhaù | çuci-bähyäbhyantara-çauca-sampannaù | dakña

upasthiteñu jïätavyeñu kartavyeñu ca sadya eva jïätuà kartuà ca samarthaù | udäséno na kasyacin miträdeù pakñaà bhajate yaù | gata-vyathaù parais täòyamänasyäpi gatä notpannä vyathä péòä yasya saù | utpannäyäm api vyathäyäm apakaråñv anapakartåtvaà kñamitvam | vyathä-käraëeñu satsv apy anutpanna-vyathatvaà gata-gata-vyathatvam iti bhedaù | aihikämuñmika-phaläni sarväëi karmäëi sarvärambhäs tän parityaktuà çélaà yasya sa sarvärambha-parityägé sannyäsé yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||16|| viçvanäthaù --- anapekño vyavahärika-käryäpekñä-rahita udäséno vyavahärika-lokeñv anäsaktaù | sarvän vyavahärikän dåñöädåñöärthäàs tathä päramärthikän api käàçcit çästrädhyäpanädén ärambhän udyamän parihartuà çélaà yasya saù ||16|| baladevaù – anapekñaù svayam ägate’pi bhogye nispåhaù | çucir bähyäbhyantara-pävitryavän | dakñaù sva-çästrärtha-vimarça-samarthaù | udäsénaàu para-pakñägrähé | gata-vyatho’pakåto’py ädhi-çünyaù | sarvärambha-parityägé sva-bhakti-pratépäkhilodyama-rahitaù ||16||

Verse 17

Yaae Na ôZYaiTa Na Üeií Na XaaeciTa Na k-a¿iTa ) Xau>aaXau>aPairTYaaGaq >ai¢-MaaNa( Ya" Sa Mae iPa[Ya" ))17))

yo na håñyati na dveñöi na çocati na käìkñati |

çubhäçubha-parityägé bhaktimän yaù sa me priyaù ||17||

çrédharaù – kià ca ya iti | priyaà präpya yo na håñyati | apriyaà präpya yo na dveñöi | iñöärtha-näçe sati yo na çocati | apräptam arthaà yo na käìkñati | çubhäçubhe puëya-päpe parityaktuà çélaà yasya saù | evaà-bhüto bhütvä yo mad-bhaktimän sa me priyaù ||17|| madhusüdanaù – kià ca ya iti | sama-duùkha-sukha ity etad vivåëoti | yo na håñyatéñöa-präptau, na dveñöi aniñöa-präptau na çocati präpteñöa-viyoge | na käìkñati apräpteñöa-yoge | sarvärambha-parityägéty etad vivåëoti çubhäçubhe sukha-sädhana-duùkha-sädhane karmaëé parityaktuà çélam asyeti çubhäçubha-parityägé bhaktimän yaù sa me priyaù ||17|| viçvanäthaù --- Nothing. baladevaù – yaù priyaà putra-çiñyädi präpya na håñyati | apriyaà tat präpya tatra na dveñöi | priye tasmin vinañöe na çocati | apräptam tan näkäìkñati | çubhaà puëyam açubhaà päpaà tad-ubhayaà pratibandhakatva-sämyät parityaktuà çélaà yasya saù ||17||

Verses 18-19

SaMa" Xa}aaE c iMa}ae c TaQaa MaaNaaPaMaaNaYaae" ) XaqTaaeZ<aSau%du"%ezu SaMa" Sa® ivviJaRTa" ))18)) TauLYaiNaNdaSTauiTaMaaŒ Naq Sa&Tauíae YaeNa ke-Na icTa( ) AiNake-Ta" iSQarMaiTa>aRi¢-MaaNMae iPa[Yaae Nar" ))19))

samaù çatrau ca mitre ca tathä mänäpamänayoù |

çétoñëa-sukha-duùkheñu samaù saìga-vivarjitaù ||18|| tulya-nindä-stutir mauné saàtuñöo yena kenacit |

aniketaù sthira-matir bhaktimän me priyo naraù ||19||

çrédharaù – kià ca sama iti | çatrau ca mitre ca sama eka-rüpaù | mänäpamänayor api tathä sama eva | harña-viñäda-çünya ity arthaù | çétoñëayoù sukha-duùkhayoç ca samaù | saìga-vivarjitaù kvacid apy anäsaktaù ||18|| kià ca tulya-nindä-stutir iti | tulyä nindä-stutiç ca yasya saù | mauné saàyata-väk | yena kenacit yathä-labdhena saàtuñöaù | aniketo niyatäväsa-çünyaù | sthira-matir vyavasthita-cittaù | evaà-bhüto bhaktimän yaù sa naro mama priyaù ||19|| madhusüdanaù – kià ca sama iti | pürvasyaiva prapaïcaù | saìga-vivarjitaç cetanäcetana-sarva-viñaya-çobhanädhyäsa-rahitaù | sarvadä harña-viñäda-çünya ity arthaù | spañöam ||18|| kià ca tulya-nindä-stutir iti | nindä doña-kathanam | stutir guëa-kathanam | te duùkha-sukhäjanakatayä tulye yasya sa tathä | mauné saàyata-väk | nanu çaréra-yäträ-nirvähäya väg-vyäpäro’pekñita eva nety äha saàtuñöo nivåtta-spåhaù | kià ca -- aniketo niyata-niväsa-rahitaù | sthirä paramärtha-vastu-viñayä matir yasya sa sthira-matiù | édåço yo bhaktimän sa me priyo naraù | atra punaù punar bhakter upädänaà bhaktir eväpavargasya puñkalaà käraëam iti draòhayitum ||19|| viçvanäthaù --- aniketaù präkåta-sväspadäsakti-çünyaù ||18-19|| baladevaù – samaù çatrau ceti sphuöärthaù | saìga-varjitaù kusaìga-çünyaù | tulyeti nindayä duùkhaà stutyä sukhaà ca yo na vindati | mauné yata-väk sveñöa-manana-çélo vä | yena kenacid adåñöäkåñöena rukñeëa snigdhena vännädinä santuñöaù | aniketo niyata-niväsa-rahito niketa-moha-çünyo vä | sthira-matir niçcita-jïänaù | eñv adveñöety ädiñu saptasu yeñu guëänäà punar apy abhidhänaà tat teñäm atidaurlabhya-jïäpanärtham ity adoñaù | san-niñöhädénäà tri-vidhänäà bhaktänäà sambhüya sthitä ete’dveñöåtvädayo dharmä yathä-sambhava-täratamyenaiva sudhébhiù saìgamanéyäù ||18-19||

Verse 20

Yae Tau DaMYaaRMa*TaiMad& YaQaae¢&- PaYauRPaaSaTae ) é[ÕDaaNaa MaTParMaa >a¢-aSTae_Taqv Mae iPa[Yaa" ))20))

ye tu dharmyämåtam idaà yathoktaà paryupäsate |

çraddadhänä mat-paramä bhaktäs te’téva me priyäù ||20||

çrédharaù : uktaà dharma-jätaà sapahalam upasaàharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakäram | dharma evämåtam | amåtatva-sädhanatvät | dharmyämåtam iti kecit paöhanti | ye tad upäsate’nutiñöhanti çraddhäà kurvantaù | mat-paräç ca santaù | mad-bhaktäs te’téva me priyä iti ||20||

duùkham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budhaù | sukhaà kåñëa-padämbhojaà bhakti-sat-pathavän bhajet ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

bhakti-yogo näma dvädaço’dhyäyaù || ||12||

madhusüdanaù : adveñöety ädinäkñaropäsakädénäà jévanmuktänäà saànyäsinäà lakñaëa-bhütaà svabhäva-siddhaà dharma-jäta-muktam | yathoktaà värtike –

utpannätmävabodhasya hy adveñöåtvädayo guëäù | ayatnato bhavanty eva na tu sädhana-rüpiëaù || iti |

etad eva ca purä sthita-prajïa-lakñaëa-rüpeëäbhihitam | tad idaà dharma-jätaà prayatnena sampädyamänaà mumukñor mokña-sädhanaà bhavatéti pratipädayann upasaàharati ye tv iti | ye tu saànyäsino mumukñavo dharmämåtaà dharma-rüpam amåta-sädhanatväd amåtavad äsvädyatväd vedaà yathoktam adveñöä sarva-bhütänäm ity ädinä pratipäditaà paryupäsate’nutiñöhanti prayatnena çraddadhänäù santo mat-paramä ahaà bhagavän akñarätmä väsudeva eva paramaù präptavyo niratiçayä gatir yeñäà te mat-paramä bhaktä mäà nirupädhikaà brahma bhajamänäs te’téva me priyäù | priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù iti pürva-sücitasyäyam upasaàhäraù | yasmäd dharmämåtam idaà çraddhayänutiñöhan bhagavato viñëoù parameçvarasyätéva priyo bhavati tasmäd idaà jïänavataù svabhäva-siddhatayä lakñaëam api mumukñuëätma-tattva-jijïäsunätma-jïänopäyatvena yatnäd anuñöheyaà viñëoù paramaà padaà jigamiñuëeti väkyärthaù | tad evaà sopädhika-brahmäbhidhyäna-paripäkän nirupädhikaà brahmänusandadhänasyädveñöåtvädi-dharma-viçiñöasya mukhyasyädhikäriëaù çravaëa-manana-nididhyäsanäny ävartayato vedänta-väkyärtha-tattva-säkñätkära-sambhavät tato mukty-upapater mukti-hetu-vedänta-mahäväkyärthänvaya-yogyas tat-padärtho’nusandheya iti madhyamena ñaökena siddham ||20||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda- çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-

dépikäyäm bhakti-yogo näma dvädaço’dhyäyaù || ||12||

viçvanäthaù : uktavän bahuvidha-svabhakta-niñöhän dharmän upasaàharan kärtsnyenaital-lipsünäà tac-chravaëa-vicäraëädi-phalam äha ye tv iti | ete bhakty-uttha-çänty-uttha-dharmä na präkåtä guëäù bhaktyä tuñyati kåñëo na guëaiù ity ukta-koöitaù | tu bhinnopakrame ukta-lakñaëä bhaktä ekaika-susvabhäva-niñöhäù | ete tu tat-tat-sarva-sal-lakñaëepsavaù sädhakä api tebhyaù siddhebhyo’pi çreñöhäù | ataeväteti padam ||20||

sarva-çreñöhä sukha-mayé sarva-sädhya-susädhikä | bhaktir evädbhuta-guëety adhyäyärtho nirüpitaù ||

nimba-dräkñe iva jïäna-bhakté yadyapi darçite | ädéyete tad apy ete tat-tad-äsväda-lobhibhiù ||

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |

gétäsu dvädaço’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||12||

baladevaù : ukta-bhakti-yogam upasaàharan tasmin niñöhä-phalam äha ye tv iti | ye bhaktä yathoktaà mayy äveçya mano ye mäm ity ädibhir yathä-gatam idaà dharmämåtaà paryupäsate | präpyaà mäm iva präpakaà tat samäçrayanti | çraddadhänä bhakti-çraddhä-lavo mat-paramä man-niratäs te mamätéva priyä bhavanti ||20||

vaçaù svaika-juñäà kåñëaù sva-bhakty-eka-juñäà tu saù | prétyaivätivaçaù çrémän iti dvädaça-nirëayaù ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye ekädaço’dhyäyaù

||12||