T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEM TRK HAVACILII

Yksek Lisans Tezi

Ylmaz Akdemir

Tez Danman Yard.Do.Dr.Ahmet Emin Yaman

ANKARA 2005

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEM TRK HAVACILII

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Yard.Do.Dr. Ahmet Emin Yaman

Tez Jrisi yeleri: Ad ve Soyad ..................................... ..................................... ..................................... mza .. .. ..

Tez Snav Tarihi : ......

ZET nsanolu, ilk uuunu 1783te kefedilen balon ile yapmtr. Havaclkta devrim yaratan gelime ise 1903te uan icat edilmesidir. lk uuunda birka saniye havada kalan uak, zaman iinde gelitirilmi ve en hzl ulam arac olmutur. Uan askeri amalarla kullanlmaya balamasyla, sava alanlarna nc boyut eklenmitir. Atatrk, balangcndan beri askeri havacln iinde olmutur. 1909 ylnda gen bir kurmay yzba iken katld Fransadaki tatbikatlarda ilk askeri ua grm, Trablusgarp Savandan, Kurtulu Savana kadar, kesintisiz olarak bulunduu sava ortamnda, askeri havacln nemini kavramtr. Kurduu Trkiye Cumhuriyetinin, havaclkta en ileri devletlerden biri olmasn isteyen Atatrk, bu yndeki almalarn en byk destekisi olmutur. Uan ilk uuundan, Atatrkn lmne kadar geen srede, dnya havaclk sanayiinin temeli atlm, bu alandaki lider lkeler belirginlemitir. Atatrk, bu kritik srete hep topluma yn veren bir konumda bulunmutur. almada, Trk Havaclnn bu sreteki geliimi incelenmitir. Giri blmnde; ilk uu denemelerinde ve uan kefinden bahsedilmi, askeri havacln geliimi zetlenmitir. Birinci blmde; Osmanl havaclnn kurulu dnemi ve bu dnemde yaanan Trablusgarp ve Balkan Savalarndaki hava harekat, kinci ve nc blmlerde; Birinci Dnya Savanda ile Kurtulu Savandaki havaclk anlatlmtr. Drdnc blmde; Atatrkn havacla bakna ve kurduu kurumlarla Trk Havacln ilerletme abalarna deinilmi, beinci blmde; 1923-1938 aras dnemde Trk Hava Kuvvetlerinin geliimi anlatlmtr. Altnc blm; Atatrkn ok nem vermesine ramen tam manasyla kurulamayan ve Onun lmnden sonra bir kenara braklan havaclk sanayine ayrlmtr.

ABSTRACT

Mankind has made his first flight in a baloon invented in 1783. The greatest development in aviation field was the invention of the aircraft in 1903. The aircraft which could only fly for a few seconds at the beginning has been developed in time and became the fastest way of transportation. A third dimension was added to the war field with the use of aircraft for the military purposes. Atatrk was very interested in the military aviation from the very beginning. He saw his first military aircraft in 1909 in an exercise in France that he has attended as a young captain staff officer and realized the importance of military aviation at the wars he had been through beginning from Trablusgarp War untill the Independence War. He, who wants the Turkish Republic that he founded to be the most advanced in aviation, was the biggest supporter of the works in this field. In between the time starting from the first fligth of the aircraft untill the death of Atatrk, the foundation of world aviation industry has been established and the leading countries in the field became distinct. Atatrk, in this critical period, has always been in a leading position in Turkey. In this study, the improvement of Turkish aviation in this period has been researched. In the introduction section; the invention of the aircraft, the first flight attempts and the improvement of the military aviation is summarised. In the first section; the foundation of Ottoman aviation and the air operations at the Trablusgarp and Balkan Wars, in the second and third sections; the aviation in the First World War and Independence War is explained. In the fourth section; Atatrks aviation perspective and his efforts to improve the Turkish aviation, in the fifth section; the improvement of the Turkish Air Forces between the period 1923 - 1938 are mentioned. The sixth section is reserved for the Turkish aviation industry that although Atatrks great interest could not been established throughly and that has left behind after his death.

NSZ

Modern devletler, gnmzde yksek teknolojinin kullanld havacla byk yatrm yapmaktadr. Bunlar, teknoloji reterek gelecee yn verirken, dierleri retilenleri satn almaktadr. Havaclk bir yaam tarzdr. Gerek sivil, gerekse askeri havaclk ilerlemek iin mutlaka, umaya gnl vermi insanlara gereksinim duyar. Devlet ve toplum tarafndan desteklenen bu insanlarn nclnde, ses hznn on kat hzla uan askeri uaklar, yzlerce yolcu tayan ve saatlerce havada kalan yolcu uaklar, defalarca uzaya gidip gelen mekikler yaplmtr. Yksek lisans tezi olarak hazrlanan almann amac; Trk Havaclnn kurulu dnemindeki durumunu, glkler ierisinde geirdii evreleri ortaya koyarak, bu gnk durumu iin yaplacak deerlendirmelere k tutmaktr. Bilgi birikimleri ile bana ok eyler kazandran A.. Trk nklap Tarihi Enstits retim yelerine, iyi niyet ve titizlikle almam ynlendiren danmanm Yrd. Do. Dr. Ahmet Emin Yamana gnl dolusu kranlarm sunarm.

NDEKLER Sayfa i iv v vi 1

NDEKLER................................................................................ ZET................................................................................................ ABSTRACT..................................................................................... NSZ............................................................................................. GR................................................................................................

I. BRNC DNYA SAVAI NCESNDE TRK HAVACILII A. stanbulda lk Uular............................................................ B. Trk Havaclnn Douu..................................................... C. Trablusgarp Sava.................................................................. 1. Hava Harekat................................................................. 2. Havaclktaki Gelimeler................................................ . Balkan Sava.......................................................................... 1. Osmanl Hava Gc....................................................... 2. Balkan Devletlerinin Hava Gc................................... 3. Hava Harekat................................................................ 4. Havaclktaki Gelimeler............................................... D. stanbul-Kahire Yolculuu.....................................................

4 4 5 8 8 9 12 12 13 14 17 18

II. BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVACILII........... A. Havaclk Tekilatnn Geliimi............................................. B. Hava Harekat........................................................................ 1. Dou Cephesi................................................................ 2. Boazlar, Karadeniz ve Ege Denizi Kys.................... 3. Kbrs............................................................................. 4. Sina-Filistin Cephesi..................................................... 5. Hicaz Cephesi............................................................... 6. Irak-ran Cephesi...........................................................

20 20 22 22 24 28 30 32 33

C. Sava Boyunca Havacln Geliimi.................................... . Osmanl Hava Kuvvetlerinin Sonu........................................

36 38

III. KURTULU SAVAINDA TRK HAVACILII..................... A. Anadoluda Hava Kuvvetlerinin Tekilatlanmas..................... B. Hava Harekat........................................................................... 1.Dou Cephesi.................................................................... 2.Bat Cephesi ..................................................................... a) nn Muharebelerine Kadar..................................... b) Birinci ve kinci nn Savalar............................... c) Ktahya-Eskiehir ve Sakarya Savalar................... ) Byk Taarruz...........................................................

41 41 42 42 43 43 44 47 49

IV. CUMHURYET DNEM (1923-1938).................................... A. Atatrkn Havacla Bak................................................. B. Trk Hava Kurumu................................................................. C. Trkkuu................................................................................. . Devlet Hava Yollar letmesi................................................ D. Havaclkta Trk Kadnlar.....................................................

54 54 58 62 64 65

V. TRK HAVA KUVVETLER (1923-1938)............................... A. Hava Blk ve Taburlar (1923-1932)................................... B. Hava Alaylar (1932-1938)..................................................... C. Uu Eitimi........................................................................... VI. HAVACILIK SANAY(1923-1938)......................................... A. Ulusal Ekonomi Kurma abalar ve Lozan........................... B. Devlet Yatrmlar.................................................................. 1. Kayseri Uak Fabrikas..................................................... 2. Eskiehir Uak Fabrikas..................................................

69 69 74 77 79 79 82 82 84

B. Sivil Giriimler...................................................................... 1. Vecihi Hrku.................................................................. 2. Nuri Demira...................................................................

85 85 87

SONU........................................................................................... KAYNAKA..................................................................................

90 93

GR nsanolu eski alardan beri gkyznde umay arzulam, garip makinelerle uan insan efsaneleri gnmze kadar gelmitir. Yazl kaynaklara geen ilk uu denemeleri kular taklit ederek yaplmtr. Trklerden mam Cevheri ve Hezarfen Ahmed elebi kollarna taktklar kanatlarla, Lagari Hasan elebi ise kendisini balad roket ile umaya almtr. Rnesans dneminde Leonardo Da Vinci uu konusunda bilimsel almalar yapm, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Avrupada bir ok uu denemesi yaplmtr1. Bugn kullanlanlara benzeyen ilk balonu Joseph Montgolfier yapm ve uurmutur. Kardei ile birlikte bezden dikip hazrlad 800 metrekplk bir balonun zerini katla kaplayan Montgolfier, scak hava ile iirdii balonu, 5 Haziran 1783 tarihinde halk nnde uurmay baarm ve 1500 m. ykseklie kadar kabilmitir2. Platre de Rozier ve Margius DArlandes, 21 Kasm 1783te balonla ilk hava yolculuunu gerekletirmilerdir. Ynlendirilebilir balonculuk alannda ilk almalar Kont Ferdinand Von Zeppelin yapm, Avusturyal Schwartz, 1897de ynlendirilebilir balonla ilk uuu gerekletirmitir3. Balonlarn srekli rzgar tehdidi altnda olmalar nedeniyle daha kullanl, sratli, yani kular gibi uabilen bir alet yapm hedeflenmitir4. Kularn uuuna

1

mam Cevherinin kollarna balad kanatla, 1002 ylnda Niaburda bir caminin damndan atlayarak gerekletirdii denemenin baarszlkla sonuland bilinmektedir. IV.Murat dneminde Hezarfen Ahmed elebinin Galata Kulesinden skdara kadar uuu ve Lagari Hasan elebinin yedi kollu fiei ile Sarayburnundan havalan, rivayetten teye gidememitir. Avrupadaki denemeler de baarszlkla sonulanmtr. Oktay Verel, stikbal Gklerin Gkler Bizimdir, C.I, stanbul, THK, 1985, s.29-46. 2 Yavuz Kansu, Sermet enz ve Ylmaz ztuna, Havaclk Tarihinde Trkler, C.I, Ankara, Hava Kuvvetleri Basmevi, 1971, s.46; Montgolfier Kardeler;Joseph Montgolfier(Vidalon 1740-Herault 1810) ve Etienne Montgolfier(Vidalon 1745-Ardeche 1799) Fransz sanayici ve mucitler. simlerinin verildii scak haval balon ile suyu ykseltmekte kullanlan hidrolik koba adl makinenin icadn gerekletirmilerdir. ki karde slak saman ve yn karmn yakarak elde ettikleri hava ile doldurduklar balonlarnn ilk uuundan sonra 4 Haziran 1873de Annanoyda 750 mlk bir Aerostatla deneylerini baaryla tekrarlamlardr. Byk Larousse Ansiklopedisi, C. XVI, stanbul, 1995, s.8290. 3 Verel, s.46-47; Platre de Rozier (Metz 1754-Wimille 1785) Fransz kimyac ve balon pilotu. Arlandes markisi ile birlikte bir Montgolfier tipi balonla ilk insanl uuu gerekletirmitir. Muette atosunda XVI. Louis ve saray erkan nnde havalanan iki baloncu yirmi dakika sonra Pariste bugn Place ditalie yaknnda bulunan Buttlu-aux-Caillese sa olarak inmeyi baarmlardr. Larousse, C.XVIII, s.9390. 4 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), Hava Kuvvetleri Dergisi, No.338 (Haziran 2001), s.5.

benzer uma almalar yapan Otto Lilienthal, mhendislik tahsilini bitirdii 1889da bu konuda nemli bir eser yaynlam ve iki sene sonra planr icat etmitir. Havadan ar bir makineyle ilk uuunu Berlinde gerekletirmitir. Lilienthal pamuk bezle kapl bambu ve kamtan yaplm planr ile 2000den fazla szl yapm, bu denemelerin ounda havaland noktadan daha yksee kt gibi, dnler yapmay da baarmtr5. lk ua uurarak havaclk tarihinde nemli bir yer edinen Wilbur ve Orville Wright kardeler, havacla Lilienthal gibi planr yaparak ve uurarak balamlardr. almalarn Ekim 1900den itibaren younlatrarak, planrle binden fazla szl yapan kardeler, uularnda sistemli lmler yapmlardr. Baarl denemelerinden sonra planrlerine kendi yapmlar olan on iki beygirlik bir motor takmlar ve icat ettikleri uaa The Flyer ismini vermilerdir. Wilbur Wright, bu uakla 17 Aralk 1903te be grg ahidinin nnde drt kez uu yaparak, toplam elli dokuz saniye havada kalmay baarmtr6. ki ylda uak yapm konusunda byk ilerleme kaydeden Wright kardeler, 1905 ylnda yaptklar uakla otuz dokuz kilometrelik mesafeye umay baarmlardr7. Amerika ve Avrupada ua askeri maksatl kullanmak iin almalar yaplm, Amerika Birleik Devletleri askeri havaclnn temeli, 1909 yl ortalarnda Wright kardelerin yapt ilk askeri uakla atlmtr. Fransz Ordusu da ayn yl askeri havaclk tekilat kurma almalarna balamtr. inde kara ve deniz ksmlar bulunan ngiliz Kraliyet Hava Snf, 1912 ylnda kurulmutur. nde gelen Avrupal askeri yetkililerin yannda Osmanl askeri ataesinin de katld, Eyll 1910da yaplan Fransz Picardie manevralarnda, on drt uak ve drt ynlendirilebilir balon kullanlmtr. Manevralar izleyen yksek rtbeli5

Kansu, s.84; Verel, s.59; Otto Lilienthal, (Anklam 1848-Berlin 1896) Alman mhendis. Larousse, C.XIV, s.7483. 6 Kansu, s.90-91; Verel, s.61-62; Wright Kardeler: Wilbur Wright (ndiana 1867-Ohio 1912) ve Orville Wright (Dayton 1871-Dayton 1948), Amerikal havaclar, bisiklet yapmakla ie balamlardr. Daha sonra motorsuz uu denemelerine girimilerdir. lk motorlu uuu gerekletirdikten sonra 15 Eyll 1904te Flyer-2 isimli uaklar ile ilk defa havada dn manevrasn gerekletirmilerdir. 5 Ekim 1905te otuz dokuz kilometrelik mesafeyi otuz sekiz dakikada uarak havaclk tarihindeki ilk uzun mesafeli uuu gerekletirmilerdir. Larousse, C.XXIV, s.12329. 7 Havaclk an Aan Wright Kardeler Havaclk Yll, 1956, s.26-27.

generaller, dmann kefinde ve topu atlarnn takip edilmesinde byk faydalar salayan uaklarn, gelecein savalarnda byk neme sahip olaca konusunda gr birliine varmlardr 8. Gemilere uakla inip kalkma almalar yapan Amerikallar, 14 Kasm 1910da gemiden uak kaldrmay baarmlar, 18 Ocak 1911de 18 x 40 m.lik pisti bulunan Pensylvania kruvazrne uak indirerek bir ilki gerekletirmilerdir9. Ua, askeri amal olarak ilk defa, Trablusgarp Savanda talyanlar kullanmlardr10. Franszlar, 1912de Fasa kar giritikleri istila hareketinde, keif ve bombardman uaklar kullanmlardr. Meksika i savanda karlkl kuvvetlerde keif pilotluu yapan Phil Rader ve van Lambn, 1913de havada birbirlerine tabanca ile ate etmeleri, uaklarn havada ilk sava olmutur. Ayn yln sonlarnda uaklarn zerine makineli tfekle at yapacak sistemler taklarak, askeri havaclkta yeni ufuklar almtr11.

8

Fethi Kural, Kurulu Yllarnda Trk Askeri Havacl Belgeleri (1909-1913), Ankara, Hava Basm Neriyat Mdrl, 1974, s.54. 9 Kansu, s.106. 10 a.g.e., s.106; Kural, s.3. 11 Kansu, s.106-107.

BRNC BLM I. BRNC DNYA SAVAI NCESNDE TRK HAVACILII

A. stanbulda lk Uular Osmanl topraklarnda uakla ilk uuu, Baron De Catters gerekletirmitir. Voison isimli ua ile 2 Aralk 1909da stanbulda uu yapan Baron, Harbiye Nazr Mahmut evket Paay ziyaret etmi, Paa da bir komisyon kurarak uularn incelenmesini istemitir12. Baron De Cattersin Hrriyet-i Ebediye tepesinde gerekletirdii ilk uuunu Sultan Reatn byk olu ehzade Dr. Ziyaeddin Efendi ve Sultanlar da izlemeye gelmitir. Uak elli metre ykseldikten sonra Bulgar hastanesinin nne sert bir ini yapmtr. Baron, ikinci uuunu 5 Aralkta yine ehzadeler, Mahmut evket Paa, Salih Paa, ran sefiri ve kalabalk bir halk kitlesi nnde yapm ve bir saat halk zerinde umutur. Uuun sonlarna doru kumanda telinin kopmas sonucu Kasmpaa deresine zorunlu ini yapan uan kanatlar ar hasar grm ve Baron, birka gn sonra Msra gitmitir13. Baron De Cattersin ayrlmasndan birka gn sonra stanbula gelen Fransz havac Bleriot, 11 Aralkta Taksim Talimhanede, on bin kiinin nnde ilk uuuna kmtr. Krk metre kadar havalandktan sonra esmeye balayan iddetli rzgar nedeniyle bir evin atsn syrarak bahesine dmtr. Bleriotun kaza ile sonulanan denemesi, stanbuldaki ilk ve son uuu olmutur14. Bleriotun stanbuldaki uuundan sonra Genelkurmay Bakanlnca grevlendirilen drt subay15, uular hakknda bir rapor hazrlamlardr.12 13

Stuart Kline, Trk Havaclk Kronolojisi, stanbul, Hava, 2002, s.51; Kansu, s.114. Kline, s.52; Kansu, s.114-116. 14 Kansu, s.116; Kline, s.52; Louis Bleriot, (Cambrai 1872-Paris 1936) 31 Ekim 1908de kendi abas ile gerekletirdii tek kanatl bir uakla Toury-Artenay arasnda gidi-dn olmak zere ilk turistik hava yolculuunu yapmtr. 25 Temmuz 1909da Man Calaisden Dovera ilk kez uakla gemitir. Fransadaki ilk uak sanayicilerindendir. zellikle Birinci Dnya Savanda tm byk havaclarn kulland Spad uann yapmcsdr. Larousse, C.IV, s.1733. 15 Bu drt subay: Erkan- Umumiye III. ubesinde grevli Bnb. zzet Bey, Erkan- Umumiye II. ubesinde grevli Kur.Yzb.Hseyin Hsn, Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii Mevakii Mstahkeme ubesinde grevli Yzb. Cemil, Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii Mevakii Mstahkeme ubesinde grevli Yzb. Adil Beylerdir. GHTA No:1/45 d.61, g.3, ds.1(20 Aralk 1909)dan Kural, s.7.

Tayyare(Uak) adnn ilk kez kullanld 20 Aralk 1909 tarihli raporda; uan gvde, makine, kalk ve denge kanatlar, kuyruk vb. balca ksmlarnn tantm ile uuun teknik ynden aklamas yaplmtr. Gelitirilmesine byk aba gsterilen uakla insanlarn yakn bir gelecekte gvenle havada dolaabilecei, ordu iin bu aratan hemen satn alnmas dnlmese de uaklarn muharebe meydanlarnda grev yapacaklar zamann uzak olmadna deinilmi, ordumuzun gelecekte bu aratan yararlanmas iin halkn yardmlarnn da hkmete salanmas tavsiye edilmitir. 16 Avrupada renim gren Trk rencilerden, havacla merak duyarak, uu okullarna gidenler olmutur. Pariste renim gren Hseyin Mnif ile Sadi Fuat 1910 ylnda amatr pilot brvesi almlardr17.

B. Trk Havaclnn Douu Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, 1910 yl balarnda iki kurmay subay Avrupaya atae olarak gndererek modern ordular hakknda bilgi almalarn istemitir. Enver Bey (Paa) Almanya, Fethi Bey(Okyar) ise Fransa askeri tekilatn incelemekle grevlendirilmilerdir18. Harbiye Nezareti, askeri ataeliklerden Avrupa Ordularndaki askeri havaclk faaliyetleri ile ilgili rapor istemitir19. Fethi Bey(Okyar), 14 Eyll 1910da yaplan Fransz Picardie manevralarn izlemi ve Harbiye Nezaretine askeri havacln Osmanl Ordusunda tekil edilmesinin gerei hakknda bir rapor gndermitir20. Raporda, Bleriot, Deperdessin ve Rep uaklarndan alnmas ve iki subaymzn da Fransaya pilotaj eitimine gnderilmesi tavsiye edilmitir21.

GHTA No:1/45 d.61, g.3, ds.1 (20 Aralk 1909)dan Kural, s.2-7. Kline, s.54; Hseyin Mnif, Mfit Paann olu, Sadi Fuat ise Kazasker Hseyin Avni Paann torunudur. Havaclk ile ilgili kaytlar Fransz Havaclk Klb belgelerinden dorulanamamtr. Verel, s.33-34. 18 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.255(Temmuz 1975), s.3-19. 19 Kansu, s.116. 20 GHTA No:1-4 d.61, g.10, ds.15 (14 Eyll 1910)dan Kural, s.54; GHTA No: 1-4 d.71, g.8, ds.24 (2 Eyll 1911)dan Kural, s.173. 21 Kansu, s.116.17

16

Picardie Manevralarn, Ali Rza Paa ile izleyen Yzb.Mustafa Kemal, gsteri uaklarna isteyen misafirlerin binebileceinin duyurulmas zerine umak istemi, ancak Ali Rza Paann bilmediin a, ya karn artr ya da ba diyerek vazgeirmesi zerine uaa binmemitir. Mustafa Kemalin binmek istedii uak havalandktan ksa bir sre sonra dmtr22. Osmanl Ordusu yksek komuta heyetinin, uak alm konusundaki olumlu yaklamna ramen, yeterli kaynak bulunamamas nedeniyle 1910 ylnda hava arac satn alnamamtr. Oysa Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya gibi Balkan devletleri bata olmak zere Rusya alanda harcamalara girmilerdir23. Harbiye Nezareti ile Almanya ve Fransa askeri ataeleri arasnda 5 ubat 1911de yaplan deerlendirme neticesinde pilotaj eitimi iin Fransann uygun olduu grlm, bir hafta sonra da iki rencinin bu lkeye gnderilmesi kararlatrlmtr24. Eitim iin bavuran adaylar arasndan titizlikle seilen Yzb. Fesa ve Tm. Kenan, Temmuz 1911de, Paris yaknlarndaki Bleriot uu okuluna katlmlardr25. Osmanl Ordusunda havaclk ileri ile urama ve askeri havaclk tekilatn kurma grevi, 1911 Hazirannda Genelkurmay Bakanl ikinci ubeden Kurmay Yarbay Sreyya Beye verilmitir. Sreyya Bey ilk i olarak Paris, Berlin ve Viyana askeri ataeliklerine bir yaz gndererek havaclk hakkndaki yaynlardan birer suret istemi, kendisini de havaclk konusunda gelitirmeye almtr. Sreyya Bey ayrca Bleriot Uu Okulu Mdrlnden, renim gren iki subaymz hakknda dzenli olarak bilgi verilmesini istemitir26. Bleriot uu okulundan alnan bilgilere gre eitim sresince, Yzb. Fesa kaza yapmam, Tm. Kenan ortalamann stnde kaza yapmtr. Subaylara verilen

Kline, s.53. GHTA No: 1-4 d.71, g.9 ds.35 (27 Ocak 1911)dan Kural, s.313; GHTA No: 1-4 d.61, g.10.ds.15 (26 Ekim 1910)dan Kural, s.57; GHTA No:1-79 d.61, g.4 ds.5(21 Haziran 1911)dan Kural, s.62; GHTA No 1-4 d.61, g.12.,ds.26(16 Mart 1911)dan Kural, s.64. 24 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), s.6; Kansu, s.117. 25 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19. 26 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), s.7.23

22

harcrahlar maa zamlar ve tahsil cretlerine kaza masraflar da eklenince, orduda bir subay iin ilk defa bu kadar para harcand grlmektedir27. ki ayda havaclk hakknda kendisini gelitiren Sreyya Bey, daha az masrafla uucu yetitirmek, yurt iinde bu imkan yaratmak maksadyla stanbulda bir uu okulu kurma ve iki adet uak alnmas teklifinde bulunmutur. Uak fiyatlarnn 1000 altn olmas ve bte imkanszlklar nedeniyle bu teklif kabul edilmemitir28. Younlaan havaclk faaliyetlerine resmi bir kimlik kazandrma maksadyla Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii emrinde bir havaclk komisyonu kurulmutur. Bu komisyon Trk Askeri Havaclnn ilk resmi organdr. Drt kiiden oluan komisyonda Sreyya Bey bakanlk, stihkam Yb. Refik Bey, stihkam Bnb. Mehmet Ali Bey ve stihkam Bnb. Zeki Beyler ise yelik grevlerini stlenmilerdir29. Komisyon, Paris Ataemiliterliinden uak teklifleri getirtmek ve tekilat projeleri hazrlamakla ie balamtr. Fesa ve Kenan Beylerin yurda dnlerinin yaklamas zerine uu okulunun yeri iin almalar hzlandrlm, Ayastefanosa (Yeilky) yakn Safrakyde stanbul-ekmece yollarnn kesitii arazi uygun grlerek, 1912 yl balarnda 700 x 1500 metrelik bir alan zerine iki uak hangar ve birka binann yapmna balanmasna karar verilmitir. Maddi imkanszlklar nedeniyle inaat faaliyetleri ertelenmitir30. Osmanl Havaclnn banda bulunan Sreyya Bey, 1912 ylnda yazd ve Ceride-i Askeriyede yaynlanan makalesinde grlerini dile getirmitir. Uak alm iin askeri btelerinden Almanlarn 600.000, Franszlarn 350.000 lira ayrdn, Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistann uak satn alma abalarnn olduunu ifade etmitir. Uaklarn ordunun ayrlmaz bir paras olduunu, deniz ve kara ordularnn ihtiya duyaca keif ve bombardman grevlerinin uaklar tarafndan baaryla27

ki subayn toplam harcrah 9743 kurutur. Dier harcamalar iin de 27039 kuru ayrlmtr. GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26(15 Temmuz 1911)dan Kural, s.47; Stk Tanman ve Mazlum Keysk, Trk Havaclk Tarihi I.Kitap(1912-1914), Eskiehir, 1950, s.15; subaymz iin renim ve sigorta masraf toplam 2850 franktr. GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26(18 Temmuz 1911)dan Kural, s.48. 28 GHTA No:1-4 d.71, g.8, ds.24(15 Austos 1911)dan Kural, s.29-30. 29 Tanman, s.15; Kansu, s.117. 30 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

yerine getirilebileceini belirterek, konuya verdii nemi u szlerle ifade etmitir31: Vaktiyle davranalm. Uak hususunda bir kere stnlk kurarsak ilelebet memleketimizin latif havasna hakim kalacamz aklmzdan karmayalm. stikbalde zuhura gelebilecek bir savata, eraiti harbiye-yi kendi lehimize evirmi olacaz.

C. Trablusgarp Sava 1. Hava Harekat talya elverili koullar oluturduktan sonra, 29 Eyll 1911de Osmanl Devletine 24 saatlik bir ltimatom vermi, Trablusgarp ve Bingaziyi igal edeceini bildirerek diren gsterilmemesini istemi ve ayn gn sava ilan etmitir32. Trablusgarp Sava baladnda, talyanlarn elinde yirmi sekiz uak ve iki ynlendirilebilir balondan oluan bir hava gc olmasna karn, Osmanl Devletinin elinde uak veya balon bulunmamaktadr. Fesa ve Kenan Beyler Pariste renimlerine devam ettiinden Harbiye Nazrl Trablusgarp iin uak ve yabanc pilot temini iin giriimlerde bulunmutur33. talyan hava harekat, Yzb. Piezzann, 22 Ekim 1911de Bleriot tipi uayla yapt bir saatlik keif uuu ile balamtr. lerleyen gnlerde Yzb. Piezza ve Yzb. Moizzo, ky ehirleri Aziziye ve Zuvarada bulunan Osmanl birlikleri zerinde keif uularna devam etmilerdir34. Kasm aynda talyan pilotlar, Aziziyedeki birliklerimizin zerine 600 metre ykseklikten nian almadan on be kilogramlk bombalar atarak, ilk hava bombardmann gerekletirmilerdir. Bombalar, Osmanl birliklerine maddi bir zarar verememi ancak psikolojik etkiler yaratmtr35. talyanlar, uaklar Osmanl ordugahlarna ve yerleim yerlerine kolera basilleri atp hastalk karmak iin kullanmlar, 1912 Ekim aynda, iinde asker ve31

Cemal Bora, Trk Hava Kuvvetleri Hakknda Yaynlanan lk Makale 1912, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.26(Eyll 1977), s.21-23. 32 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, TTK, 1997, s.629-639. 33 rfan Sarp, Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Ankara, Hava Basm Neriyat Mdrl, 1986, s.4. 34 Kline, s.56; Kansu, s.121. 35 Kansu, s.122.

mhimmat olduunu ileri srdkleri Trablusgarptaki Hilali Ahmer adrlarn bombalamlardr36. Uan askeri maksatl kullanlmas konusunda dnya ordularna rnek olacak ilkler Trablusgarp savanda yaanmtr37: 1. Uaa kar ilk topu ve taciz atei Osmanl birlikleri tarafndan, 15 Aralk 1911de Yb. Robertinin uana kar almtr. 2. 31 Ocak 1912de Yzb. Carlo Montu, havada ilk yaralanan yardmc pilot olmutur. 3. lk hava keif fotorafn Mart 1912de Yzb. Piezza ekmitir. 4. lk gece bombardman, Yzb. Morengo tarafndan, Aziziye blgesindeki birliklerimize 11 Haziran 1912de yaplmtr. 5. lk hava harp kurban Atm. Manzinidir. 25 Austos 1912de denize derek vefat etmitir. 6. 10 Eyll 1912 tarihinde esir den Yzb. Moizzo havaclk tarihinin ilk esir pilotu olmutur. 7. talyanlar ilk defa psikolojik harp unsurlarn da devreye sokmular ve uaktan beyannameler atmlardr.

2. Havaclktaki Gelimeler talyan Donanmas, Osmanlnn Trablusgarpa denizden ulamasn

imkanszlatrmt. Msrn ngilizlerin elinde olmas nedeniyle karadan da ulalamyordu. Uaklarn muharebe sahasndaki etkinliini gren Genelkurmay, uak temini konusundaki almalarn hzlandrm ve Trablusgarpa uak gndermenin yollarn aramtr38.

GHTA No: 1-19 d.133 g.22, ds.27, fhr.3-3 (29 Haziran 1912)dan Kural, s.152; GHTA No: 1-19 d.133 g.22, ds.19 fhr.65 (13 Ekim 1912)dan Kural, s.156. 37 Kansu, s.123-124. 38 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

36

Genelkurmay Bakanl, 16 Eyll 1911de Harbiye Nazrlna bir yaz yazarak iki uak alnmasn istemitir. Ancak maddi sorunlar nedeniyle bu istek karlanamamtr39. Genelkurmay, 1912 ylnn ilk aylarnda, Bahman isimli bir tccarla anlaarak, bir uak ve iki pilotu, yabanc bir vapurla gizlice Trablusgarpa gtrmesini istemitir. Paris eliliinin ve zellikle ataemiliter vekili Tevfik Beyin anlamay uygun bulmamas zerine uygulanamamtr. Tevfik Bey, Deperdessin tipi iki uak alarak, Yzb. Fesa ve iki Fransz pilot ile birlikte, uaklar kendi mallarym gibi Gney Cezayire, oradan da Trablusa gtrme plan yapmtr. Uaklar Mays aynda Gney Cezayirdeki Biskraya kadar gtrlm, ancak Fransz pilotlarn ilerlemek istememesi ve Fesa Beyin de baz kiisel sorunlar nedeniyle Trkiyeye dnmesi zerine, sonuca ulalamamtr. Fransz Hkmeti uaklara el koymutur40. talyanlarn Rodos Adasn igal etmeleri zerine, aresizlik iinde kalan Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Trablusgarpta uak kullanlmas konusunda bir giriimde daha bulunmu ve 13 Mays 1912 tarihinde, Almanyada uak fabrikalarnda incelemelerde bulunan Kurmay Yarbay Sreyya Beye mektup gndererek, Trk Pilotlar yetiinceye kadar dardan kiralk yabanc pilot temin etmesini istemitir41: Muhterem Olum, Sizin stanbuldan hareketinizden sonra talyanlar Rodos Adasn igal ettiler. Dier adalar da igal etmeleri muhtemeldir. Rodos Adasyla temasmz ancak uak ile salayabiliriz. Eer uak ile bu temas salayabilirsek, hem askerimizin moralini ykseltmi, hem de Avrupaya kar ordumuzun an ve erefle yzn ak karm oluruz. Bu nedenle, Rodos Adas karsnda seyyar hangarlar tesisi ile orada birka uak bulundurulmasn arzu ediyorum. Eer uaklar, bomba tayan tipte olursa talyan Gemileri ve Ordugah zerine bomba da atabiliriz. Bu ii yapmak iin pilotlara ihtiyacmz olacaktr. Bu pilotlar, Alman olursa daha iyidir. nk Franszlar, talyanlara yaknlklar nedeniyle, onlara kar grev yapmak istemeyebilirler. Bu konuda teebbste bulunmanz ve sonucu en ksa zamanda bildirmenizi bekliyorum. Sreyya Bey, Almanyada, on be kilogramlk bombalar atabilen Harlan tipi iki uak alm iin giriimlerde bulunmu, 5.000 kilometre menzili olan ve ton yk tayabilen zeplinlerin Trablusgarpta kullanm iin uygun olduunu grmtr.39 40

GHTA No:1-4 d.71, g.8, ds.24 (16 Eyll 1911)dan Kural, s.32. Kansu, s.124. 41 Sarp, s.4.

Fiyat 50.000 altn olan Zeplin iin Alman Hkmetinden izin alnamadndan, uak veya zeplin alm yaplamamtr. Trablusgarp Sava, 15 Ekim 1912de imzalanan Ui Antlamas ile sona ermitir. Savata Osmanl Devleti, uygun hava arac alamad ve blgeye uak gnderemedii iin hava gcnden yararlanamamtr42. Savata, hava kuvvetlerinden yararlanlamamasna ramen, 1912 yl ierisinde havaclk alannda olumlu gelimeler yaanmtr. Havaclk ileri, 7 ubat 1912de, Mevakii Mstahkeme ubesinden alnarak younluu daha az olan Ktaat Fenniye ubesine devredilmitir43. Halkn balarnn salanmas iin kampanya balatlm, Sultan Reat bu kampanyaya bir uak paras vererek itirak etmitir. Mahmut evket Paa otuz altn balam ve Donanma Cemiyetinden toplanan balardan bir ksmnn bu kampanyaya aktarlmasn salamtr44. Osmanl Ordusunun tm subaylar, alt aylk maalarnn drtte birini kampanyaya balamlardr45. Trablusgarp Sava ile balayan giriimler neticesinde Fransadan

Deperdessin tipi, elli beygirlik iki kiilik ve yirmi be beygirlik tek kiilik, iki uak satn alnmtr. Trk Havaclnda ilk olan bu iki uak, 15 Mart 1912de stanbula getirilmitir46. Uu Okulunun yapm iin Avrupadaki eitli uak firmalarndan alnan projeler incelendikten sonra Fransz R.E.P. firmasnn teklifi kabul edilmitir47. Anlamaya gre, REP fabrikasna drt uak sipari edilmitir. Paris ataeliinin giriimleri ile ngilteredeki Bristol fabrikasna iki adet ift kiilik uak sipari edilmitir. Bylece iki Deperdessin ve drt REP uayla birlikte Osmanl Ordusu toplam sekiz uak sahibi olacakt48.

42

srafil Kurtcephe, Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara, Genkur Atase, 1995, s.4; Kansu, s.124. 43 GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26 (7 ubat 1912)dan Kural, s.159. 44 Kansu, s.124; GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (4 Mart 1912)dan Kural, s.160. 45 GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (14 Mart1912)dan Kural, s.161; Rfat Uarol, Trk Havacln Glendirme Kampanyas lk Defa 1912 Ylnda Nasl Balamt, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.37-41. 46 Kline, s.60; Kansu, s.124. 47 Sarp, s.2. 48 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

Uaklar satn almak ve dier tesisleri kurmak iin devlet btesinden yeterli denek salanamamtr49. REP Uak fabrikas ile yaplan anlamaya uygun olarak P.Kd.Yzb. Cemal, P.Yzb. Refik , P.Yzb. Feyzi, Top.Tm. Nuri, s.Tm.Salim (Batur), Svari Tm. kr Beyler, Nisan 1912de Fransadaki Bucq Uu Okuluna katlmlardr. Haziran aynda Versailles Topu Okulunda bulunan Tm. Mithat (Tuncel) ile Pariste grevli Topu Yzb. Salim (lkuan)de ayn Uu Okuluna katlmlardr50.

. Balkan Savalar 1. Osmanl Hava Gc talyanlarn Trablusgarpa saldrmas, Osmanly zor duruma drm, bu durumdan yararlanmak isteyen Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistann Makedonyay ele geirme konusunda abalar ve saldrmalar, Balkan Savann kmasna neden olmutur51. Balkan Devletleri, 30 Eyll 1912de seferberlik ilan etmi, 16 Ekim 1912de Osmanl Devleti hudutlarna saldrmaya balamlardr. Bakomutan Vekili Harbiye Nazr Nazm Paa, Osmanl kuvvetlerini ikiye ayrm, Dou Ordusu ile Bulgarlara, Bat Ordusunu ile Srplara kar harekata balamtr. Dou Ordusunun taarruzu 22 Ekim 1912de bozgunla sonulanm, 23 ve 24 Ekim 1912 tarihinde Bat Ordusu da Kumanovada Srplara yenilmitir52. Balkan Sava ncesinde Osmanl Devletinin elinde Deperdessin (iki adet iki kiilik, bir adet tek kiilik), be REP ( adet iki kiilik, iki adet tek kiilik), bir adet iki kiilik Bleriot, iki adet iki kiilik Bristol ve iki adet iki kiilik Harlandan oluan on uaklk bir hava gc bulunuyordu53. Sreyya Beyin sipari ettii iki Bristol uann tesliminin gecikmesi zerine bu anlama feshedilmitir. Fransadan gnderilen drdnc REP uana Srbistandan geiinde Srplar el koymutur. Sava esnasnda iki adet ift sathl49 50

GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (29 ubat 1912)dan Kural, s.160. Kline, s.65; Kansu, s.127; Tanman, s.26. 51 Armaolu, s.651. 52 a.g.e., s.669. 53 Kansu, s.129.

Mars ua alnmtr. Fransada yetien sekiz pilot (Yzb.Fesa, Yzb. Salim, Yzb. Cemal, Yzb. Refik, Yzb. Mithat, Yzb. Fevzi, Tm. Salim ve Tm. Nuri) ve ngiltereden eitimlerini tamamlamadan gelen drt pilot aday subay (tm. Fethi, Tm. Fazl, Abdullah ve Mehmet Ali) dnda uucu personel yoktu54. Trk pilotlarnn eitim durumu, alaktan ve uzun mesafeli uu yapmaya imkan bulamadklarndan, yeterli deildi. Sadece Tm. Nuri iki defa stanbul zerinde 1500 metreden umu ve bir defa Hadmkye kadar gitmiti55. Kalifiye personel eksikliini gidermek iin, Fransadan pilot ve makinist getirilmi, ayrca drt Alman pilotu ve iki makinistine de Osmanl Ordusunda grev verilmitir56. ki Harlan ua, iki Alman pilot ve baz Trk pilotlaryla birlikte Yzb. Cemalin komutasndaki Dou Ordusu emrine verilmitir. Bir Bleriot ve bir REP ua, Tm. Nuri, bir Fransz pilot, yardmc pilotlar Fethi ve Abdullah ile birlikte Yzb. Fesa komutasndaki Bat Ordusu emrine verilmitir57.

2. Balkan Devletlerinin Hava Gc Yunanistan, 1911 Haziranndan itibaren havaclk tekilatn kurmaya balam ve 1912 ylnda Fransadan Farman tipi alt uak ve iki Astra tipi deniz ua satn almtr. lk pilotlar Tm Camberosdur. Teselya Ordusundaki Yunan pilotlar ise; Camberos, Notoras ve Montoesistir. Ayrca Argyropulos isimli bir sivil pilot kendisine ait Nieuport tipi ua ile savata grev almtr58.

54 55

Kline, s.68; Kansu, s.129-133. stanbul zerinde uan ilk Trk pilotu Tm. Nuridir ve bu uutan sonra Ordu Mfettiliince kendisine takdirname verilmitir. Kansu, s.129. 56 Sreyya Bey heyetinin Almanyada anlama yapt iki pilottan biri Reinhold Jahnhow, dieri Adolf Rentzeldir. ki pilot ta Balkan Harbinde ark Ordusunda grev yapmtr. Kansu, s.129; GHTA No:1-A/65 d.3, g.9, ds.78 (4 Ekim 1912)dan Kural, s.241; Dier pilotlar ise iki DFW Mars uan getiren Mauricio Scherff ve Fraydir. Kansu, s.129. 57 Emin Nihat Szeri, Trk Tayyarecilii, Hava Dergisi, No.201(Mart 1961), s.40-41; Kansu, s.129. 58 Yunan havaclnn temeli, Tm. Camberosun elli beygirlik Dedalus isimli Farman tayyaresi ile Yunanistana gelmesiyle atlmtr. Fransadan alnan Farman tipi tayyarelerin tanesini Amerikal Rumlar balamlardr. Yunan pilotlar svari, istihkam, topu ve piyade snfndan drt temen olarak seilmi ve Fransada Etampesdeki Farman Uu Okuluna gnderilmitir. Kansu, s.129; Pilot Argyropulos Selanik cephesinde uarken, Nisan 1913te derek vefat etmitir. Kansu, s.130; Tanman, s.76.

Bulgarlar, 1911 yl balarnda bir havaclk komisyonu oluturarak, 1912 ylnda Fransadan ift sathl uak satn almtr. Balkan Savanda Bulgar Hava Gcn Rusyann pilotlaryla birlikte gnderdii uaklar takviye etmitir. Savata Tarax iflis, Simeon Petrot ve Milkov isimli Bulgar pilotlarn yan sra Bckner ve Rupp isimli iki Alman pilot da grev yapmtr59. Uak ve pilotu bulunmayan Srplara be-alt uak ile birlikte szleme yaptklar Fransz pilotlar hava destei vermitir. Karada Ordusunda uak kullanlmamtr60.

3. Hava Harekat Bulgar Ordusu, 16 Ekim 1912de Edirne ve Krklareli arasndan gneydouya doru ileri harekata balam, atalca mstahkem hattna kadar ilerlemi ve bir yandan da Edirneyi kuatmtr61. Dou Ordusunun, 22 Ekim 1912de balayan taarruzunun bozgunla sonulanmas zerine geri gtrlemeyen iki Harlan ua yaklarak imha edilmitir. Pilotlarmz, kara birlikleriyle geri ekilmitir. Lleburgaz ve atalca mstahkem mevkiindeki muharebelerde hem Osmanl Ordusu hem de Bulgarlar uak uuramam ve hava kefi yapamamtr62. Yunanllar, Yanya Kalesi kuatmasnda, ksa mesafeli hava keifleri yapmlardr63. Edirne Mstahkem Mevkiine trenle hareket eden Yzb. Refik komutasndaki uak mfrezesi, Bulgar ileri harekat nedeniyle, Isparta Kule mevkiinden Yeilkye geri dnmtr64.

59 60

Kansu, s.130. Tanman, s.77; Kansu, s.130. 61 Szeri, s.41; Kansu, s.132; Tanman, s.79. 62 ark Ordusu uaklarnn, dmana salam olarak terk edildii ve yaklarak imha edildii ynnde iki gr vardr. Her iki durumda da Bulgarlar ele geirdikleri iki Harlan uan uurmay baaramamlardr. ark Ordusu emrine verilen uaklarn ordu karargahnn bulunduu Lleburgaz yerine Krklareline gnderilmesi uaklarn elden kmasnda etkili olmutur. Tanman, s.80; Kansu, s.132. 63 Tanman, s. 82. 64 Kansu, s.132.

Hava destei alamayan Edirne Mstahkem Mevkii komutan kr Paa, zellikle topu ateinin tanzim edilebilmesi iin uak gnderilmesinde srar etmitir65. Fransz pilot Granilin uarak Edirneye gitmesi dnlm, pilot, kalede mahsur kalmaktan ve Bulgarlara esir dmekten korktuu iin grevi kabul etmemitir. Bakomutanlk Vekaleti, 18 Kasmda Edirne ve atalcaya birer uan, Trk pilotlar tarafndan gnderilmesini emrettiyse de, pilotlarn tecrbe yetersizlii nedeniyle Edirne Kalesine uak gnderilememitir66. Birinci Balkan Savann ilk safhasnda Dou ve Bat Ordusundaki drt uaktan oluan iki mfrezemiz kullanm d kalm ve her iki cephede de baarl hava harekat yaplamamtr. Sadece, 29 Kasm 1912de Bat Ordusunun geri ekilmesi ile birlikte stanbula dnen Tm. Nuri, Byk ekmece-Terkos istikametinde baarl bir keif uuu yapabilmitir67. Bulgarlarla 3 Aralkta 1912de imzalanan mtarekeden sonra 16 Aralkta Londrada Bar Konferans yaplmtr. Konferanstan olumlu netice kmamas zerine 1913 ylnn Ocak aynda Balkan Savann ikinci safhas balamtr68. Edirneye uak gtrmeyi kabul etmeyen pilot ile Uu Okulunda retmen olan iki Fransz pilotun anlamas feshedilmesi, dier Fransz pilotun da lkesine dnmesi nedeniyle hava kuvvetlerinde sadece Trk ve Alman pilotlar kalmtr. Uaklar, pilotlar arasnda taksim edilerek, atalca ve Gelibolu Mevzilerine yerleen birliklerin emrine verilmitir69. Yeilky Uu Okulundaki uaklarn Geliboluya keif yapp dnmesi zor olduundan, bir Mars ua, tm. Fethi ve yardmcs Tm. Salim, ile birlikte Geliboluya gnderilmitir. tm. Fethinin ar rzgar nedeniyle inite kaza yapmas zerine uak kullanlamaz hale gelmitir70. Bir Bulgar ua, 5 ubatta Selimiye Camiine bomba atm fakat isabet ettirememitir. Nicolas isimli Rus pilotu, 21 ubat 1913te Edirne Kalesine yanl65 66

Tanman, s.84. Kansu, s.132; Tanman, s.86. 67 GHTA No: 1-A/65 d.3, g.9, ds.78 (30 Kasm 1912)dan Kural, s.248. 68 Kansu, s.133. 69 Sarp, s.15. 70 GHTA No: 1-A/65 d.3, g.9, ds 78 (2 Nisan 1913)dan Kural, s.233; Kansu, s.134.

manevra sonucu zorunlu ini yapmtr. Bulgarlar, 3 Mart 1913te Edirneye kar propoganda ve gzetleme uular yapmlardr71. Birinci Balkan Harbinin ikinci safhasnda Edirneye Trk ua

gnderilememi ve 26 Mart 1913te Edirne Kalesi dmtr72. tm. Fethi ve Kur. Bnb. Sedat, 1913 ubatnda atalca Mstahkem Mevkii Blgesinde bir keif uuu yapmtr. 22 ubatta Yzb. Fesa ve Yzb. Kemal, Bulgar tmeni zerinde iki saatlik keif uuu yapmlardr. Yerden alan youn atele uak isabet almtr. Hava keifleri, atalca Muharebesinin kazanlmasnda etkili olmutur73. Mart aynda devam eden keif uular, Nisan aynda savan yavalamas nedeniyle azalm, son keif uuunu 6 Maysta tm. Fethi, Halid Beyle Byk ekmece blgesinde yapmtr74. Trk pilotlarnn eitimsizlii nedeniyle, zorunlu olarak grev verilen yabanc pilotlar yksek cret almalarna ramen savata baarsz olmu ve grevleri yerine getirememilerdir. Drt Trk uann savan banda kullanm d kalmas, hava stnlnn Balkanl Mttefiklerin eline gemesine neden olmutur75. kinci Balkan Savana, Uu Okulunda harbe hazr durumda bulunan Bleriot, Mars ve Rep tipi uak ile Yzb. Fesa ve Salim, tm. Fethi, Tm. Nuri ve Fazl katlmlardr. ki uak, 18 Temmuzda Yeilkyden orluya hareket etmi ve kara ordusu birliklerini uarak takip etmitir. Edirne, 22 Temmuz 1913te Bulgar igalinden kurtarlmtr. Fethi Bey, 10 Austosta Yzb. Kemal ile hava kefindeyken, Meri Nehrine mecburi ini yapmtr. Kaza sonucu uan kullanlmaz duruma gelmesi zerine, Tm. Nuri stanbula gelerek, Deperdessin tipi bir ua Edirneye gtrmtr. Yzb. Salim ve Tm. Fazln arzalanan Bleriot uan takviye etmek amacyla, Krklareline getirdii Bristol ua ile birlikte yeni

71 72

Kansu, s. 138; Tanman s.100. Tanman, s. 99-103. 73 Kansu, s.138. 74 a.g.e., s.138. 75 Yabanc pilotlar 5.000er, makinistler ise 1000er frank cret ve en az drt aylk kontrat, ayrca mall olacak derecede kazazede olduklar takdirde 50.000 franklk tazminat talep etmilerdir. GHTA No:1-19, d.133, g.22, ds.28, fhr.32-1 (10 Ekim 1912)dan Kural, s.242.

gelen Deperdessin, 24-25 Austos gecesi yaan iddetli yamurun adr hangar ykmas sonucu hasara uramtr76. Osmanl ordusunun ileri harekat srasnda havaclarmz kendilerine verilen grevleri yerine getirmeye almlar, ancak kt hava artlar ile yedek para ve benzin gibi ikmal maddelerinin eksiklii, aksaklklara neden olmutur77. Uak bakm yapmakla grevli yetimi personelin, cephe komutanl tarafndan Uu Okulundan alnarak, cephedeki motosikletlerin bakmlaryla grevlendirilmeleri, uua hazr uak saysnn arttrlamamasna neden olmutur78.

4. Havaclktaki Gelimeler Balkan Savann Eyll 1913te sona ermesiyle Trk pilotlar, savata edindikleri tecrbeler ile eitim uularn arttrmlardr. Uaklar, yedek para eksiklii ve bakmlarn yetersizlii nedeniyle olduka ypranmtr. Tm. Nuri ve yardmcs Tm. Hami, Bleriot tipi uaklar ile 24 Ekim 1913te Edirneden Yeilkye uarak ilk uzun mesafeli uuu gerekletirmitir. tm. Fethi de Bleriot ua ile 10 Kasm 1913te gazeteci Vehbi Beyi stanbul zerinde uurmutur. Trk pilotlar, 14 Kasm 1913te Edirne rotasnda l ve drtl kol uuu yapmay baarmlardr79. tm. Fethi, Donanma Cemiyetinin balatt ba kampanyasna destek vermek amacyla, 30 Kasm 1913 tarihinde, Belks evket Hanm stanbul zerinde on be dakika uurmu, Belks Hanm, halk ba yapmaya aran propaganda kartlar atmtr. lk kez bir Trk kadn uu yapmtr80. Sreyya Beyin giriimleri ile 1914 ylnda Curtis tipi bir deniz ua alnm, bu alanda da ilk giriim yaplmtr.81

76 77

Kansu, s.139; Tanman, s.121-122. Sarp, s.20-25. 78 Tanman, s.119. 79 Kansu, s.140. 80 Fikret Art, Adlarn Gklere Yazdrdlar, stanbul, Baha Matbaas, 1964, s.16; Kansu, s.143. 81 Tanman, s.130-131.

D. stanbul-Kahire Yolculuu Balkan Savann getirdii ac hatralar hakla unutturmak, Osmanl Ordusunun gl olduunu ispat etmek maksadyla Harbiye Nazr Enver Paa iki uaklk mfrezenin stanbuldan Kahireye uu yapmasn istemitir. Uua eitimini tamamlayan btn pilotlar gnll olmu, ancak Yzb. Fethi ve Yzb. Nuri seilmilerdir82. Yzb. Fesa Bey (Evrensev) ile baz pilotlarn, eldeki uaklarn ok hafif olmalar nedeniyle bu greve uygun olmadn ve uuun riskli olacan Enver Paaya sylemesine ramen83, stanbul-Eskiehir-Afyon-Konya-Ulukla-AdanaHalep-Humus-Beyrut-am-Kuds-El Ari- Port Said-Kahire-skenderiye rotasnda uuun yaplmas kararlatrlmtr84. stanbul-Kahire uuu, 8 ubatta Yeilkyde yaplan bir trenle balamtr. Fethi Bey, 27 ubat gn ama ulam, Kudse doru yola ktnda Teberiye Gl civarnda Cehennem Vadisi denilen ve deniz seviyesinden 212 metre aada olan Kfrhar kayalklarna derek yardmcs Sadk Bey ile ehit olmutur85. Harbiye Nezareti, bu zc olaydan sonra, bir uak daha grevlendirmi, Yzb. Salim ve yardmcs Yzb. Kemal Bleriot tipi bir uakla seyahate balamtr. Yzb. Salim 13 Martta Edremitte ini esnasnda bir kaza geirmi, uann kullanlamaz hale gelmesiyle, bu giriim baarszlkla sonulanmtr86. Nuri Bey, yardmcs smail Hakk Bey ile 11 Mart gn Yafadan kalk esnasnda denize dm, kydan yardma gelen halk, smail Hakk Beyi kurtarm,

82 83

Art, s.13-15; Verel, s.37. M.Bahattin Adgzel, Trk Havaclnda z Brakanlar, Ankara, THK, 2001, s.43. 84 Art, s.14; Kansu, s.149; Tanman, s. 186-187; Sarp, s.36. 85 Kansu, s.150; Adgzel, s.38; Seyahat uuunun balama tarihi baz kaynaklarda 16 Ocak 1914 olarak verilmitir. Tanman, s.187; Sarp, s.36; Kazann olu sebebi hakknda eitli yorumlar yaplmtr. En ok kabul gren aklama: Bleriot uaklarnn ba ve kuyruk tarafndaki benzin depolar nedeniyle dala geildii srada arlk merkezinin ne kaymas ve daltan kmann zorlamasdr. Yzb. Fethi, amdan ald mektuplar Kuneytreye atmak iin dala gemi, arlk merkezinin ne kaymas ve Teberiye Glndeki iddetli hava akmlar kanatlarn krlmasna neden olmu ve uak dmtr. Art, s.45-47. 86 Seyahatin balad gn Yeilkyde ehzade Abdlhalim Efendi, Enver, Cemal, Talat Paalarn da itirakiyle byk hangarda bir mevlt okutmu ve Fethi Beyin utuu Osmanl isimli Deperdessin uana Fethi Beyin sava arkada yazl bir levha aslmtr. hsan Soydan, Havaclk Tarihimizin Altn Yapraklarna Adlarn Yazdran Kahraman: Fethi-Sadk ve Nuri, Uantrk, C.VII, No.74(Mays 1960) s.4-7.

Nuri Bey kurtarlamayarak ehit olmutur. Kazadan sonra, Yzb. Salim, Beyruttan balayarak Kahirede sona erecek uua grevlendirilmitir87. Yzb. Salimin, Edremit halkn zen kazasndan sonra yre halknn toplad para ile satn alnan Bleriot ua, seyahate kan drdnc uak olmutur. Salim Bey ve yardmcs, deniz yoluyla geldikleri Beyruttan 1 Mays gn havalanarak Kudse gelmi, Kuds-Gazze-El Ari zerinden Port Saide ulamtr88. 9 Mays sabah tekrar havalanarak 725 kilometrelik bir uu sonucunda Kahireye ulamtr.89 Bu seyahatte halktan, Kuds-Port Said ve Tantada birer, skenderiyeden drt uaklk para ba salanmtr. Uaklarn, 24 Maysta stanbula deniz yoluyla gelmeleriyle birlikte stanbul-Kahire uu seyahatleri bedeli kan olan ac tecrbelerle ve arkada ehit braklarak son bulmutur.90

Kansu, s.154-155; Sarp, s.39; Tanman, s.194. Pilotlar, Port Saidde Nesimi Paa, Mithat Sami Bey ve baz yabanc konsoloslar tarafndan karlanm, Yunan konsolosu karlamaya katlmamtr. Art, s.65-71; Kansu, s.155. 89 Kahirede halkn byk cokusuyla Hidiv Abbas Hilmi Paa tarafndan karlanan pilotlara, Msr Fevkalade Komiseri Lord Kictchner: Siz Trkler eski meziyet ve faziletlerinizden hibir ey kaybetmediinizi bu son baarnzla gsterdiniz diyerek iltifat etmitir. Kansu, s.155. 90 Art, s.65-74.88

87

KNC BLM II. BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVACILII

A. Havaclk Tekilatnn Geliimi Savan balad 1914 Austosunda, Yeilkydeki Uu Okulunda, alr durumda alt uak bulunmaktayd91. Osmanl Hkmeti, Balkan Savalarnda nemini daha ok anlad havaclk tekilatn glendirmek iin Almanyadan uak ve pilot isteinde bulunmutur. Pilot tm. Serno bakanlnda bir miktar pilot, on iki uak ve bakm personeli 1915 ylnn banda stanbula gelmitir. tm. Serno yzba rtbesine terfi ettirilerek, Yeilky Hava Uu Okuluna mdr olarak atanmtr92. Hava Uu Okulundaki grevine 3 ubat 1915de balayan Serno, Almanyadan daha fazla uak ve malzeme tedarikine alm, Alman Hkmetinden, bir miktar daha uak takviyesi yaplabilecei, pilot destei salanamayaca cevabn almtr93. Bulgaristann savaa girmemesi, nakliyle problemi kardndan, 1915 ylnda Almanyadan otuz alt uak getirilebilmitir. Yl sonunda uu okulundan baka, anakkale, Irak, Uzunkpr, Adana, Erzincan, am ve Keanda uak blklerinin kurulmas planlanmtr. Deniz Uak Blndeki iki Nieuport eitim ve bir Curtis uana, sekiz Gota WD 1-2 tipi uak eklenmitir94. Uak bl says, 1916 ylnda ihtiyaca ve uak durumuna gre yeniden dzenlenerek, numaralandrlmtr95: V.Ordu emrine; I. Blk (Gelibolu-Galata), VI. Av Bl (anakkale), V.Blk ve I.Deniz Bl (zmir), III.Ordu emrine; VII.Blk (Erzurum), VIII.Blk (Suehri, 1916 sonunda kuruldu),91 92

Szeri, s.42. Sarp, s.45; Kansu, s.181. 93 Kline, s.100. 94 Sarp, s.49; Kline, s.100; Kansu, s.181-183. 95 Sarp, s.46; Kansu, s.219.

IV.Ordu emrine; IV.Blk (Adana), III.Blk (Maan), VI.Ordu emrine; II.Blk (Tikrit), XII.Blk (Hanikin, Eyll 1916da XIII.Blk oldu), II.Ordu emrine, X.Blk (Elazda Temmuz 1916da kuruldu) verilmitir. IX. Blk, Ekim aynda tekil edilerek, stanbulun korumasna ayrlm, VI.Ordu emrine 300. Paa Bl olarak adlandrlan Alman uak bl verilmitir. Yeilky Uu Okulunda 1916 ylnda, Alman retmenlerin katklaryla, ciddi ve kapsaml eitime balanm, rencilere modern anlamda telsiz, seyrsefer, bombardman, fotoraf ve motor dersleri verilmitir. Eitim uular youn ve aksaksz biimde srdrlmtr96. Badatn 1917de kaybedilmesi zerine, Mareal Falkenhayn komutasnda, 15.000 kiilik Alman Ordusu (Yldrm Ordular), Osmanl topraklarnda grevlendirilmitir. Ordu emrinde, 301, 302, 303 ve 304nc Alman Uak Blkleri (Paa Blkleri) kurulmutur. Ayn yl Almanyadan elli AEG, krk Albatros sava ve alt bombardman ua onay alnmasna ramen, Alman maliyesinin uaklar iin srarla pein para istemesi nedeniyle bu uaklar alnamamtr. Sadece Paa Blkleri iin bir miktar uak gelmitir97. Trk Havaclnn ilk yayn olan, Vekayi ve Terakkiyat- Havaiye dergisi, Mays 1917de karlmaya balam, sava sonuna yaynlanmtr . Trk Cephelerindeki uak says arttka, bakm onarm tesisleri alarak, daha fazla personel grevlendirilmi ve hava tekilat giderek bymtr.96

kadar on yedi nsha

98

Kline, s.111-114; Kansu, s.227; Alman retmenler gelene kadar, Yeilky Uu Okulunda pilot adaylarna Yzb. Fesa, tm. Mithat ve Fazl tarafndan, uak ve motor hakknda genel bilgiler verilirdi. retmenler konular yabanc kaynaklardan rendikleri kadaryla anlatrd. Uu safhasnda kullanlacak ift kiilik uak olmadndan, kanatlar ksaltlm ve iki silindiri kreltilmi bir uak ile renci tek bana yerde hareket etmeyi renirdi. Ua yerde hzlandrmay beceren renciler, sadece teorik olarak rendikleri bilgilerle tek balarna uua karlard. renci umay becerse bile uak says kstl olduundan kendini gelitirmeye frsat bulamadan kursu tamamlard. Bu yzden havacln ilk yllarnda ok sayda basit kaza meydana gelmitir. Uu Okulunu dzeltmek iin daha nceden grevlendirilen Fransz Bnb. De Goys bir takm yenilikler getirmi ancak maddi yetersizlik nedeniyle yeterli seviyeye ulaamamtr. Almanlar geldikten sonra konusuna hakim retmenler tarafndan dersler verilmi, renciler ift kiilik uaklarla on be-yirmi saat civarnda uurularak savaa hazrlanmtr. Sarp, s.21-22. 97 Kline, s.114-116; Kansu, s.283. 98 Kline, s.114; Kansu, s.283.

Bakomutanlk Karargahna bal XIII. Umur-u Havaiye ubesi, 1918 ylnda mfettilik olmu ve bana da Alman pilot Serno getirilmitir. Bu ekilde mstakil bir hava kuvveti hviyeti kazanlmtr99. Yldrm Ordular emrindeki Paa Blkleri, 1918de Mfettilik emrine alnm, Filistin Cephesi iin XIV., Dou cephesi iin ise XVI.ve XVII. Blkler kurulmutur100.

B. Hava Harekat 1. Dou Cephesi III. Ordunun bulunduu Dou Cephesine savan banda grevlendirilen iki uaklk mfreze, stanbuldan Kzldeniz vapuruyla yola karlmtr. Vapur, Tarbzona varamadan 6 Kasm 1914 gecesi, Rus Donanmas tarafndan batrlm, sa olarak kurtulan iki Trk pilotu (Yzb. Salim ve Fesa) esir edilerek, Sibiryaya gnderilmitir101. Ruslar ilk hava kefini 4 Mart 1915de gerekletirmi, Osmanl Ordusu ise 1916 ylna kadar cepheye uak gnderememitir102. Bakomutanlk Vekaleti, Rus taarruzlarnn artmas zerine 1916da III.Ordu emrine Yzb. Ali Rza, tm. Abdullah, tm Muhsin ve tm Fikriden oluan uu ekibi ile birlikte, iki uak vermitir. Uaklar karayolu ile gnderilmeye allm, kamyonlarn ar yk nedeniyle arza yapmas sonucu, 4 ubatta gemiye yklenerek, 6 ubatta Trabzon limanna karlmtr103. Erzurumun igali zerine, 26 ubat 1916da gelen uaklardan birinin uarak Erzincana gitmesi kararlatrlm, uak kt hava koullar ve arza nedeniyle kalkta derek hasara uramtr. Hava dzeldiinde, iki uak Erzincana gitmek zere havalanm, biri yolda arza nedeniyle derek paralanm, dieri Erzincana vard halde ini srasnda ar hasara uradndan kullanlamamtr. Bu gelime zerine Mart aynn banda iki Rumpler ua deniz yoluyla99

Kansu, s.354. Kline, s.114. 101 Kansu, s.174; Kline, s.99-100. 102 Kansu, s.209. 103 Sarp, s.52-53.100

stanbuldan Giresuna gnderilmitir. Uaklarn ncekilere nazaran salam olmas ve havalarn dzelmesiyle 30 Nisan 1916da Kargn-Erzurum arasnda ilk hava kefi yaplmtr104. Erzurum blgesinin kefi, 7 Maysta yaplm, Ruslarn Tercan blgesini zayf tuttuklar, Kop blgesinde ise daha fazla kuvvet bulundurduklar, 16 Maysta yaplan hava keifleri neticesinde anlalmtr105. Trk Kuvvetleri, 31 Mays 1916da Tercan ynnde taarruzla, Tercan geri alm ve Bayburt blgesinden Of dorultusuna taarruz ederek Rus Kuvvetlerini geri ekilmek zorunda brakmtr. Ruslarn 25 Temmuz 1916da Erzincan igal etmesi zerine VIII. Uak Bl Erzincan terk ederek, Suehrine gelmitir106. Suehrinde bulunan VII.Uak Blnn Komutanlna Alman tm. Fnfhausen atanm ve blk bir Albatros-C ua ile takviye edilmitir. Uak bl yl sonuna kadar blgede keif uular yapmtr. 10 Aralkta Onot ve Gynk blgesinde baarl bir keif uuu yapan Alman pilot Brent ve yardmcs Fikriye madalya verilmitir107. II.Ordunun 1916 yaznda douya gnderilmesi zerine, X.Uak Bl kurulmu, stanbuldan Diyarbakra karayolundan iki ayda getirilen uaklar ksa srede uua hazrlanmtr. Kasm sonlarnda Elaza yerletirilen ble, Van Glnn dousundan Erzincana kadar ok geni bir sahann keif grevi verilmitir108. Varto ve Hns dolaylarnda, 16 Haziran 1917de yaplan keif uuunda, iki Rus ua ile hava sava yaplm ve Rus uaklar blgeden uzaklatrlmtr. 30 Haziranda, Tiflis yaknlarndaki Alucraya yanllkla inen ift motorlu Caudron-4 tipi Rus uana el konularak VII. ble verilmitir. Erzincan dolaylarnda, 13 Austos 1917de yaplan hava kefinde, ehrin kuzeyinde bulunan hava alanndaki

104 105

Kansu, s.251. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, Ankara, Genkur Basmevi, 1999, s.76. 106 Kansu, s.251. 107 Tanman, C.II, s.156; Kansu, s.252. 108 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.81.

drt uak ve tesisler bombalanm, bu srada havalanan bir dman ua ile hava sava yaplmtr109. Erzincan havaalann bombalamak ve Erzincan ovasnda hava kefi yapmakla grevlendirilen, Vecihi ve yardmcs tm. Bahattin, 8 Ekim 1917de Erzincana yaklatklar srada, bir dman ua tarafndan drlm ve esir alnmlardr. Pilotlar, Ekim sonlarnda esaretten kurtularak Trk topraklarna ulamay baarmlardr110. Boleviklerin 7 Kasmda iktidar ele geirmesi zerine, Ruslarla 18 Aralk 1917de Erzincanda mtareke yaplmtr. Bar grmeleri 3 Mart 1918de BrestLitowskda imzalanan antlama ile son bulmutur. Ermenilerle, 4 Haziran 1918de yaplan antlama ile Dou Cephesindeki harekat sona ermitir111. Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra, VII. Uak Bl Karsa, oradan da Erzuruma intikal etmitir112. Dou Cephesindeki sava boyunca Uak Blkleri, yeterince personel ve lojistik destek alamadndan, fazla uu yapamamtr.

2. Boazlar, Karadeniz ve Ege Kys Ege Denizi kysnda ilk keif uuu, 25 Austos 1914de, tm. Fazl tarafndan Bozcaada ve Limni Adasnda yaplmtr. Hava kefine, 5-10 ve 25 Eyll tarihlerinde devam edilmi, ngilizlerin boaz dnda devriye gezdikleri ve boaza giren-kan gemileri kontrol ettikleri tespit edilmitir113. ngiliz ve Franszlarn Bozcaada dolaylarnda toplad ok saydaki sava gemisi, 14-19 Ekim 1914de yaplan hava keifleriyle tespit edilince anakkale Boazna kar bir harekata giriilecei tahminleri kuvvetlenmitir114.

109 110

Kansu, s.312. Kansu, s.314. 111 Armaolu, s.140. 112 Kansu, s.386. 113 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.343(ubat 2003), s.18; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.25. 114 Kline, s.100-103; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.26.

Yzb.Savmi, anakkaleye gitmek zere iki kiilik deniz ua ile 19 Ekim 1914te stanbuldan kalkm, motorundaki arza nedeniyle denize inmitir. Uak gemi ile ekilerek stanbula gtrlmtr. I. Bln emrine verilen iki uak, 12 Ocak 1915te vapurla anakkaleye gnderilmitir. anakkale Savann banda mttefikler, sahip olduklar krk uaklk hava gcyle, Osmanl Ordusuna hava stnl kurmulardr115. anakkale Sava, ngiliz-Fransz donanmasnn 19 ubat 1915de boaz bombalamasyla balamtr. Hava kefine duyulan ihtiya nedeniyle Mart 1915de Almanyadan gelen drt uaktan ( Albatros, bir Rumpler) anakkaleye gnderilmitir116. Alman pilot Serno, Rumpler ua ile 17 Mart gecesi anakkaleye inmi ve ertesi sabah Bozcaadadaki Mttefik Deniz Kuvvetlerini keif uuuna kmtr. Bozcaadann liman giriinde tespit ettii harekete hazr on drt sava gemisini Boaz Komutan Amiral Usedoma bildirmi ve saldr ncesi Trk birliklerine alarm verilmesini salamtr. Ayn gn Temen Cemal Bleriot ua ile yapt keifte dman durumunu teyit etmitir117. Savan ilk gnnde, ngiliz ve Fransz uaklarnn denizdeki maynlar grememeleri donanmalar iin felaket olmu, zrhl gemileri batm, de ar yara almtr118. Mttefiklerin havada stnlk kurmasndan ekinen Mstahkem Mevkii Komutanlnn emriyle, 18 Nisan 1915de Bozcaadadaki hava alanna iki uakla taarruz edilmi, ancak dman uaklarna hasar verilememitir119. Mttefikler 25 Nisan 1915te karaya asker karmaya balam, keif uularnda asl karmann edilmitir120. ngilizlerin, 15 Temmuz 1915te anakkale havaalanna yaptklar bombardmanda iki uak kullanlamaz hale gelmi ve uulara bir sre ara115 116

Seddlbahir ve Suvla Koyuna yapld teyit

anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.18. Armaolu, s.113; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.18. 117 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.19. 118 Sarp, s.52. 119 Kansu, s.198. 120 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.22.

verilmitir. Temmuz ve Austosta Almanyadan getirilen be Gota uandan anakkaleye gnderilmitir121. anakkale Savalar Eyll ayndan itibaren mevzii muharebelerine dnmtr. Ar yalarn, uak hangarlarn ve personelin barnd tesisleri ykmas nedeniyle keif uular, deniz uaklar yaplmtr. Tekirda dolaylarnda kurulan yeni havaalan sayesinde, yl sonunda I. Bln harekat sahas douya doru genilemitir122. Alman pilot Pressner 27 Eyllde, tm. Ali Rza ve yardmcs Orhan ise 30 Kasm 1915de birer dman ua drmeyi baarmtr123. anakkalede yenilgiyi kabul eden mttefikler, 12-20 Aralk 1915 tarihleri arasnda Suvla koyundaki birliklerini boaltmtr. Geri ekilme sresince Trk uaklar baarl keif ve bombardman uular yapmlardr. Seddlbahirdeki kamplara on yedi isabetli bomba atlm, Mondros Krfezindeki iki malzeme hangar ile Bozcaadadaki bir uak hangar tahrip edilmi, grlen mttefik denizatllarna da bomba atlmtr124. Alman pilot Schubert, 4 Ocak 1916da Farman tipi ngiliz uan drmtr125. Almanyadan getirilen ve Aralk 1915e kadar anakkaleye gnderilen Fokker tipi drt uak byk faydalar salam, 6 Ocak 1916da dokuz dman uan drmtr. Alman pilot Tm. Buddecke drt uak birden drmesi nedeniyle Trk Bakomutanlk Vekaletinden altn imtiyaz madalyalar ve Almanyann en byk eref nianyla dllendirilmitir126.

121 122

anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.25. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.42-54. 123 Yaar zdemir, lk Kez Dman Ua Dren ki Havacmz Hakknda Tasvir-i Efkarda kan ki Yaz, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.273(Mart 1980), s.27-29; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.25. 124 Tanman, C.II, s.121. 125 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.26-27. 126 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.86; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.28.

ngiliz uaklar, 6 Ocak 1916da stanbula kadar gelip Galata karargahna otuzdan fazla bomba atmtr. Misilleme olarak I. Blkten be uak, mroza taarruz etmi, dman tesislerine yirmi be byk, 100 kk bomba atmtr127. Drt uaklk filolarla, 7 ve 8 Ocakta gney cephesindeki mttefik ordugah ve iskelelerine taarruz edilmi, keif uularyla dmann geri ekilii dorulanmtr. Mttefikler, 10 Ocak 1916 akam geri ekilmeyi tamamlamtr128. ki ngiliz uann 14 Nisan 1916 gecesi, mrozdan kalkp Zeytinburnu Fiek Fabrikasna ve Yeilkye yangn bombas atmas zerine, Bakomutanlk emriyle uaklarnn geli istikametlerine gzetleme postalar karlmtr129. ngiliz ve Franszlarn yeni bir taarruzda bulunmalar ihtimaline, Ruslarn stanbula saldrma ihtimali eklenince, Boazlar Genel Komutanl emrindeki Trk hava birliklerine, anakkaleden Zonguldaka kadar blgenin keif grevi verilmitir. Bu maksatla bir deniz uak blklerinden biri Anadolu Kavanda, dieri Karadeniz-Erelide grevlendirilmitir130. Anadolu Kava mfrezesinden Nisan sonuna kadar yaplan kr sekiz uuta Rus denizatllarna drt isabetli at yaplm, Mays-Haziran aylarnda iki blkten yaplan krk be uuta Rus gemilerine yetmi bomba atlmtr. Deniz uaklar, 1 Nisan 1917de Rumeli Fenerinin 1.5 mil kuzeybatsnda bir Rus maynn patlatm, Karaburun civarndaki Rus mayn tarlalarn tespit etmitir131. anakkalede 1917 ylnda kara harekat olmamasna karn, deniz ve hava harekat devam etmitir. ngiliz uaklar, 27 Ocakta anakkaleye, 30 Mart 1917de zmire taarruz etmiler, iki ngiliz ua Trk uaklarnca drlmtr. Mays aynda zmirden Sakz, Midilli ve Sisam Adalarna keif uular yaplmtr132.

127 128

Kansu, s.241. a.g.e., s.242. 129 a.g.e., s.235. 130 Tanman, C.II, s.127. 131 Kansu, s.237. 132 a.g.e., s.239-241.

zmir ve stanbuldaki uak blklerinin 1918 yl balarnda, daha iyi uaklarla takviye edilmesi istei, Boazlar Genel Komutanl tarafndan kabul edilmemitir133. V.Ordu Komutanlnn emri ile Ocak aynda Midilli, Limni, mroz, Bozcaada ve Movros Adalarna keif ve bombardman uular dzenlemi, 20 Ocak 1918de mroz Adasna yaplan basknda drt ngiliz ua drlmtr134. Ege Adalar zerinde hava kefi ile grevli olan V.Uak Bl, 12 Ocak 1918den 16 Ekim 1918e kadar Sisam Adasna on drt, Midilli Adasna be, Sakz Adasna on , mroz ve stanky Adalarna birer olmak zere toplam otuz drt keif uuu yapmtr135. Trk havaclar zor artlar altnda grev yapmalarna ve uak saysnn az olmasna ramen baarl grevler icra etmiler, bu sayede de st komuta kademesinin havacla bakn olumlu ynde etkilemilerdir136.

3. Kbrs Franszlarn Adana-skenderun blgesine yapaca askeri bir harekatta kullanmak zere, Msrda ngilizlere ait kamplara yerletirdii Ermeniler, iki lke arasnda problem yaratmaya balaynca, Magusann 24 km. kuzeyinde bir blgeye yerletirilmilerdir. Trklerin Ermeni ntikam Alay adn verdii, be-alt bin kiilik Dou Lejyonu, ngilterenin de onay ile Boaztepe, Dokuzevler ve Lefkoadaki kampta faaliyete gemitir137. ngilizlerin de Kbrsta ynaklanma faaliyeti iine girdikleri haberi alnnca, 22 Aralk 1915te Genelkurmay Harekat ubesinin mesaj ile adann kefi iin bir uak mfrezesinin Adanaya gnderilmesi istenmitir138.

133 134

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.218. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.224; Trk Havaclk Tarihi (1917-1918), s. 306; Kansu, s.374. 135 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.228. 136 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.28. 137 I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.344 (Haziran 2003), s.8. 138 a.g.m., s.9

ki Rumpler uandan oluan IV.Uak mfrezesi, 23 Aralk 1915te stanbuldan trenle yola kmtr. stemen Mithat komutasndaki birlik, 6 Ocakta Adana istasyonu civarna yerleerek uu hazrlklarna balamtr139. Uygun bir meydan hazrlanamamas ve arazinin amur olmas nedeniyle hazrlk uularnda ok sayda kaza olmutur. Kbrsa varmak iin iki saat kadar deniz zerinde umak gerekmekteydi. Eldeki uaklarn su st uu iin uygun olmamas ve salaml konusundaki endieler nedeniyle deniz ua istenmi, ancak imkanszlklar nedeniyle talep Genelkurmayca kabul edilmemitir. Menzili ksaltmak maksadyla, uaklar Silifkeye bal Taucuna sevk edilmitir140. tm. Mithat, 10 Nisan 1916da, yardmcs Drewes ile birlikte kt uuta Kbrsa ulam, 700 metre rtifadan adann kefini yapm ve fotoraflar ekmitir. Keif neticesinde adada nemli bir askeri hazrlk olmad kanaatine varlsa da keif uular devam ettirilmitir141. Pilot Yzb. Sedat ve Bican, 14 Austos 1916da Kbrs zerinde 4 saat sren bir uu yapmlardr. Bu uu ve yl sonuna kadar yaplan dier keif uularnda da kayda deer bir faaliyete rastlanmamtr142. Blkte bulunan Albatros ve Rumpler uann srekli arza karmas nedeniyle yeterli keif uuu yaplamamtr. Almanyadan gelen Albatros C-2 uann Mays 1917de ble katlmasyla, Kbrs zerindeki keif uularna 16 Haziran 1917den itibaren yeniden balanmtr. Trk sava esirlerinin tutulduu kamplar ile Ermeni Dou Lejyonunu, 5 Temmuz 1917de yaplan ve buuk saat sren keif uuunda baaryla fotoraflanmtr. Ekim Aynda Fransa ve ngilterenin Kbrsa asker gnderdii istihbarat zerine yeniden keif uularn sklatran IV.Blk, 21 Ekim 1917 tarihinde grevi Alman Deniz Uak Blne devrederek, Hicaza grevlendirilmitir143.

139 140

Kansu, s.254. I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.10. 141 Kansu, s.254-256; I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.13-14. 142 Kansu, s.256. 143 I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.14-18.

Alman Deniz Uak Bl, elindeki deniz uaklarnn avantajlar sayesinde Kbrs zerinde keif uularna sklatrarak devam etmitir144.

4. Sina-Filistin Cephesi ngiltere, Msrdaki faaliyetlerini arttrarak, 1914 sonuna doru 150.000 kiilik bir kuvvetini blgeye yerletirmi, 18 Aralk 1914te Msrn himayesi altnda olduunu ilan etmitir. Blge iin oluturulan IV.Ordu komutanlna atanan Cemal Paa, 7 Aralkta komutay devralm ve emrine acil olarak uak verilmesini istemitir. Rumpler ua ile stanbuldan trenle yola kan akir Fevzi, 20 Aralk 1914te skenderuna ulam, ertesi gn uarak Halepe gitmitir. ama gitmek zere 28 Aralkta kalabalk bir topluluunun nnde uua kan Fevzi, kalkta kaza yaparak ua kullanlmaz hale getirmitir. Cemal Paann srarla yeni uak istemesine ramen, imkanszlklar nedeniyle ksa srede baka bir uak gnderilememitir145. Savatan nce Osmanl Devletinin Fransaya smarlad, ancak sava knca Franszlarn el koyduu Nieuport tipi alt uakl filo 30 Kasmda Port-Saide gelmi ve 5 Aralkta keif uularna balamtr. Trk birliklerinin hazrlklarnn ana hatlarn kefeden ve Bedevi kamplarna bombalar atan bu uaklar ngilizlere byk yararllklar gstermitir146. Cemal Paann srarl talepleri zerine Yzb. Fazl ve tm. Mithat, tamirden yeni kan bir Ponnier ua ile IV. Ordu emrine girmitir. ama 17 Mart 1915te varan mfreze, akir Fevzinin hasara uratt Rumpleri de alarak Filistine hareket etmi, Ebende kurulan adr hangarlara yerlemitir. lk uuuna 9 Nisan 1915te kan Ponnier, Cebel-i Hilal Da civarna arza nedeniyle dnce IV.Ordu bir kez daha uaksz kalmtr. anakkale Sava nedeniyle 1915 ylnda cepheye Trk ua gnderilememitir147. ngilizler, Ocak 1916da Msrdaki birliklerinin mevcudunu 300.000e karmtr. Bu gelime zerine, 40.000 kiilik Osmanl Ordusunun ikinci kez kanal144 145

I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.18. Sarp, s.56-57; Kansu, s.174-175. 146 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.65; Kansu, s.176. 147 Kansu, s.210.

harekat yapmas planlanmtr. Harekat iin Almanlardan teknik destek istenmi, zellikle hava birlii gnderilmesi konusunda srar edilmitir. 300. Paa Bl ad verilen ve alt Rumpler, iki Pfalz ve bir Fokker uandan oluan Alman bl, Yzb.Von Heemskerk komutasnda blgeye gnderilmi ve 15 Nisan 1916dan itibaren uularna balamlardr. stn ngiliz ve Fransz hava gcne karn Alman pilotlar, yetenekleri ve uaklarnn etkinlii ile blgede hava hakimiyeti kurmulardr. 300. Paa bl pilotlar, 1916 ylnda yaplan hava savalarnda hi kayp vermeden on be ngiliz ua drmtr. Keif uularnda tespit edilen dman mevzilerine ve gemilere, gndz ve gece taarruz edilmitir148. Port Saitteki ngiliz havaalannda bulunan hangarlar 8 Mays 1916da dzenlenen hava taarruzunda tahrip edilmitir149. Svey Kanalndaki ulam engellemek iin 300. Paa Bl takviye edilerek, byk ksm 16 Maysta Birssebiye nakledilmitir. Gece uularna nem verilmi, 21-22 Mays gecesi Port Sait liman bombalanmtr150. 300. Paa Blnn faaliyetlerinden rahatsz olan ngilizler, 18 Haziran 1916da Elarite bulunan mfrezeye on bir uakla saldrm ve iki ua tahrip etmitir. Elari, 22 Aralkta ngilizlerin eline gemitir151. ngiliz ileri harekat 19 Nisan 1917de balamtr. Harekat boyunca hava stnl ngilizlerde olduu iin 300. Paa Bl snrl sayda keif uuu yapabilmitir. Ekim aynda Filistine kadar ekilen blk, Albatros ve AEG tipi uaklarla takviye edilmitir. Yl boyunca gerekleen ngiliz taarruzlarnda uaklarn %25i ve yirmi bir pilot kaybedilmitir. Hava stnln elinde tutan ngilizler, otuz bir uak kaybetmilerdir152. Osmanl Ordusu, 1918 yl banda Akdeniz ile eria nehri arasnda kurduu hatta savunmaya ekilmitir. 300. Paa Blnn ypranm durumdaki otuz alt ua, yedek para eksiklii nedeniyle yeterince uurulamamtr153.

148 149

a.g.e., s.260-265. Tanman, C.II, s.172. 150 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.113.; Tanman, C.II, s.173. 151 Tanman, C.II, s.174; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.118-127. 152 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.241; Kansu, s.344. 153 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.241.

300. Paa Bl savan byk blmnde cephenin ykn tek bana ekmi, uak ve personel says daha az olan dier Paa Blkleri, pek varlk gsterememitir. ubat aynda Amman blgesindeki Araplarn saldrlar artnca, 302. Paa Blnden iki uaklk mfreze blgeye gnderilmi, kalan ksm Beyruta ekilmitir. Cenin ve Afulenin dmesiyle buralardaki 301. ve 304. Paa Blklerinin personeli esir dmtr. Derada bulunan 305. Blk ile buraya ekilen 302. ve 303. Blk uaklar birletirilmi, uabilenler Rayaka ekilmi, kalanlar tahrip edilmitir. ekilme esnasnda uaklar byk zarar grm, uak blklerinin personeli sava sonunda Halep ve Konyaya kadar gelmitir154.

5. Hicaz Cephesi Medinedeki askeri harekat 1916 yaznda balaynca, be Parasol uandan oluan III. Uak Bl Hicaz Kuvvetlerinin emrine verilmitir. uak ve bln ilk kademesi 23 Haziranda, geri kalanlar 1 Temmuzda stanbuldan yola kmtr. Cemal Paa, 11 Temmuzda ama gelen ilk kafiledeki uaklar, Dera blgesinin kefinde grevlendirmitir155. tm. Fazl blk komutan olarak Ekim aynda Medinede greve balam, ay boyunca asi Arap ordugahlarna keif ve bombardman uular yaplmtr. III. Blk, 7 Kasmda Birlabbasa yerlemitir156. Asi Araplarn Hicaz demiryoluna dzenledii sabotajlar nedeniyle youn keif uular yaplm, Parasol uaklar ile Mart 1917ye kadar 150 saat uulmutur. Uaklarn ypranmas zerine Ble Albatros ua gnderilmitir. Austos ayna kadar Birlabbasta kalan bln karargah, Medinedeki dman faaliyetlerinin azalmas sonucu Maana tanmtr. Burada 300. Paa Blnden alt Rumpler ua takviye alan blk, Eyll-Aralk 1917 arasnda Vadi Musa, Mdevvere, Kuveyra, kek ve tren gzergahnda bulunan Arap Ordugahlarna kar altm bir keif ve bombardman uuu gerekletirmitir157.

154 155

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.251. Kansu, s.257-259. 156 Sarp, s.70-71. 157 Kansu, s.323-324.

Araplar, 1918 ylnn Nisan aynda Maana kar taarruzlarn arttrmlar, ay sonuna doru ngiliz uaklar, Osmanl birliklerine teslim olmalar ynnde Faysal imzal beyannameler atmlardr. Ktleen durum karsnda III. Blk, 8 Maysta Deraya gnderilerek 305.Alman Paa Blne katlmtr158.

6. Irak-ran Cephesi ngilizler 6 Kasm 1914te Basra Krfezine girerek, Fav boaz blgesinde karaya asker karm ve Abadan istikametinde ileri harekata balamtr. Basray koruyamayan Osmanl XXXIII.Tmeni de Kornaya ekilmitir159. Irak koruyan VI. Ordu emrine, 1915 yl sonlarna kadar uak gnderilememitir. ngilizler blgede keif ve bombardman uular yapmlar, yer birliklerinden alan ate sonucu 1915 ylnda dokuz uak kaybetmilerdir. Uaklardan ikisinin kullanlabilir durumda ele geirilmesi nedeniyle, IV. Ordu emrinde grevli pilot Yzb. Fazl 25 Eyll 1915de Iraka gelmi, Farman ve Caudron tipi uaklar hazrlayarak, II. Uak Blnn temelini atmtr160. Trk ve Alman pilotlarn Iraka gelmesiyle yl sonuna doru keif uularna balanm ve 1916 Ocana kadar Kut-l amare ve Aziziye zerinde be keif uuu yaplmtr161. ki uaklk mfreze, ngilizlerin ileri yryn kefetmek iin 2 Ocakta Kut-l amarenin alt kilometre batsna getirilmi, Yzb. Fazl ve yardmcs tm. Fettah, 8 Ocakta Dicle nehri ve eyh Sait blgesinin kefini yapmtr162. VI.Ordu emrine verilen, dokuz uak ve on bir personel, 10 ubatta Badata yerlemi, Yzb. Von Aulock, II.Blk komutan olarak grevine balamtr. Yeni gelenlerle birlikte uak saysnn artmas ve zelliklerinin ngiliz uaklarndan stn olmas, VI.Orduya hava stnl salamtr163.

158 159

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.240-248. Kansu, s.176. 160 Tanman, C.II, s.95. 161 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.62; Kansu, s.212. 162 Kansu, s.266-267. 163 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.95.

ngilizler, 8 Mart 1916da balattklar taarruzda baar salayamamlar ve ekilmeye balamlardr. II. Bln Kut-l amare ve Felahiye blgesine keif ve taarruz uular hz kazanm, 21 Martta Kut-l amareye krk bomba atlmtr. ngilizler, 3 Nisanda Kut-l amarede tarihte bilinen ilk hava kprsn kurmular ve kalenin dt 29 Nisana kadar uakla sekiz ton malzeme atmay baarmlardr. 24 Nisanda uaklarmz kaleye teslim olmalar iin ngilizce beyannameler atmlardr164. Kut-l amarenin ele geirilmesinden sonra Osmanl Genelkurmay, Kazm Karabekirin XVIII. Kolordusunun blgede savunmada kalmasna ve Ali hsan Paann XIII.Kolordusunun rana gnderilmesine karar vermitir. XIII. Kolordu iin XII. Uak Bl oluturulmu, tm. Nzhet ve Cemal iki Albatros ua ile Kolordu emrine verilmitir165. lk uuunu 19 Temmuzda Esatabad blgesinde yapan blk, Kolordu ilerlerken Kirmanahta kalm, benzin bittii iin bir sre uularna ara vermitir. Gengaver ve Karagan blgelerine 4 ve 17 Austosta keif uular yaplm, Karagana yaplan be buuk saatlik keif uuunu ok beenen Kolordu Komutan, pilotlar elli altnla dllendirmitir. tm. Mithat, 10 Eyll 1916da Albatros ua ile ble katlm, bln numaras XIII olarak deitirilmitir. Kolordunun ileri harekat, yl sonuna doru randaki Rus kuvvetlerinin artmas zerine, Hemedanda durmutur. ran cephesinde nemli bir hava harekat olmamtr166. ngilizler 1916 yl sonuna kadar, 16.500 kiilik Osmanl ordusuna karn Iraka 165.000 kiilik bir kuvvet ymtr. Osmanl Ordusunun Kut-l amarede savunmaya ekilmesi nedeniyle cephede nemli bir gelime olmamtr. Hava stnln elinde tutan ngilizler yl boyunca on drt, daha az uu yapan II. Blk ise iki uak kaybetmitir167. ngilizler ve Ruslar hazrlklarn tamamlayarak 12 Ocak 1917de taarruza gemilerdir. Ruslar Trk birliklerini Diyaleye, ngilizler Ramadiyeye doru

164

Kansu, s.268; Hava Kprs, dmanla evrili olan bir birlie veya blgeye hava aralar ile yardm gnderilmesidir. 165 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.104-106. 166 Kansu, s.268-273, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.106-109. 167 Kansu, s.266-275.

ekilmeye zorlamtr. II. Blk taarruzun balarnda Garaf blgesinde keif ve taarruz uular yapmtr168. Aylarca stn dman kuvvetleri karsnda grev yapan XVIII. Kolordunun imha edilmesinden korkan VI.Ordu Komutan, 10 Mart 1917de Badatn boaltlarak kuzeye ekilme emrini vermitir. Frtna yznden uurulamayan ve trene yklenemeyen uak, dmann yaklamas zerine yaklarak imha edilmitir. Elde kalan bir Fokker ile bir Albatros Samarraya gtrlmtr169. Mays ay banda sekiz Albatros uann Musula getirilmesi zerine XVIII. Kolordu emrinde XIII. Blk yeniden tekilatlanmtr. II.Ordu emrinde kurulan XI.Blk, Rus htilalinin dou cephesinde durgunluk yaratmas zerine 17 Temmuzda Musula gnderilmitir. Dokuz uakl blk Austos aynda II. Blk ile birlemitir170. Yaz aylarnda younlaan keif uular nedeniyle, stoklardaki uak yakt azalm, VI. Ordu Komutanl, Kolordulara keif uularnn nemli grevlere gre ayarlanmasn emretmitir171. ngilizler Eyll ay sonlarnda Ramadiyeyi igal etmitir. 30 Eyllde Ramadiyeye gnderilen keif uann, Trk birliklerinin esir alnd haberini getirmesi zerine, XVIII. Kolordu Komutan takviye amacyla gnderdii kuvvetlerini geri armtr. Bylece olas baka bir yenilgi nlenmitir172. II. ve XIII. Ble bal uaklar, bir yandan keif ve taarruz uularn srdrrken, bir yandan da dman uaklaryla baarl hava savalar yapmlardr. tm. Reiners, 27 Eyll 1917de iki ngiliz uan drmtr. Kasm aynda Yzb. Hesse, Albatros ua ile Almanyadan uarak Musula kadar gelmitir. 17 Aralkta ngilizler drt uakla Niyabine taarruz etmi taarruzu karlayan Yzb. Klaus, iki dman uan drm, dier ikisine de hasar vermitir. Hava savan seyreden

168 169

Kansu, s.332-333. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.163-167. 170 Kansu, s.338. 171 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.169-177. 172 Trk Havaclk Tarihi(1917-1918), s.237; Kansu, s.339.

XVIII. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa, Klausa 50 lira mkafat ve harp gm liyakat madalyas vermitir173. On bir uaklk ngiliz filosu, 21 Ocak 1918de XIII. Bln hangarlarn bombalam, karlk olarak Mercan geidi ve Kasr- irindeki ngiliz ordugahlar drt uakla bombalanmtr. Badat ve Bakuba 25 ve 31 Ocakta bombalanmtr174. VI.Ordu, Mart aynda mitsiz bir duruma dm, ngilizler ileri harekata balamtr175. kan bir kum frtnasnda Halberstad ve AEG tipi uaklarn hasar grmesi nedeniyle Nisan aynda, II. ve XIII. Blkler birletirilmitir. Eyll ayna kadar blgede keif ve taarruz uular yapan blkler, Musulun ngilizler tarafndan igali zerine karayolu ile Mardin ve Diyarbakra ekilmitir176.

C. Sava Boyunca Havacln Geliimi Fransa, uu birliklerinde 216, uu okulunda ve dier alanlarda 200 uak ve 220 askeri pilot ile savaa balam, yetimi sivil pilotlarn da orduya katlmasyla pilot sknts ekmemitir. Uak fabrikalarnda 1914 ylnda, 541 uak ve 900 motor yapm kapasitesine sahip olan Fransa, savan sonunda, 186.000 alan ile ayda 2.863 uak, 4490 motor yapma kapasitesine ulamtr. Sava sresince 51.040 uak ve 92.594 motor imal edilmi ve 16.000 pilot yetitirilmitir. Cephede 3600 uak alr durumda tutulmutur177. Almanya, savan banda uu birliklerinde 258 uaa sahip iken hava gcn sava sresince gelitirerek zamannn en baarl uaklarn, 150.000 kiinin alt 267 uak fabrikasnda yapmay baarmtr. 1918 sonbaharnda cephede 5.000 ua bulunan Almanya, sava boyunca 48.537 uak, 42.100 motor yapmtr178.

173 174

Kansu, s.338-340. a.g.e., s.410-411. 175 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.234. 176 Kansu, s.410-412. 177 a.g.e., s.166. 178 a.g.e., s.166.

ngiltere, seksen drt uakla katld savata, balangta zayf grnmesine ramen, sava sresince 22.647 uak retmi ve 27.333 pilot yetitirmitir. Sava sonunda ngiltere ayda 3500 uak retme kapasitesine sahip olmutur179. Rusya, 190 uaa ilave olarak Fransz lisansyla uak retmi ve balangta 145 olan pilot saysn arttrmtr180. talya, balangta seksen drt olan uak saysn, sava sonunda 1758e karm ve 5.100 pilot yetitirmitir181. Avusturya, Toplam yetmi ua ve otuz alt pilotu ile katld savata, 5.431 uak imal etmitir182. Belika, balangta otuz olan uak saysn, drt yl sonra 127ye karmtr183. Ameri Birleik Devletleri, 740 ua ve 800 pilotu ile 1917 ylnda savaa girmi, sava sresince 4.846 bombardman ua retmi, 4.881 Fransz, 258 ngiliz, 19 talyan uan da kullanmtr184. Savaa girdii srada Fransadan smarlad uaklarna el konulan Osmanl Ordusunda, bir Rumpler, bir Ponnier(tamirde), Bleriot(biri tamirde), bir Deperdessin ve iki Nieuport deniz ua ile on pilot bulunmaktayd. 1915 yl sonlarnda krk, sonraki yllarda 100 uaa ulalm, sava sresince Osmanl topraklarnda 450 uak grev yapmtr. Bu rakamlara, 150 uak, 150 pilot ve 1500 teknisyen ile grev yapan Alman blkleri de dahildir. Osmanl Ordusu sava sonunda 100e yakn pilota sahip olmutur185.

179 180

Kansu, s.166. a.g.e., s.166. 181 a.g.e., s.166. 182 a.g.e., s.167. 183 a.g.e., s.167. 184 a.g.e., s.167. 185 a.g.e., s.167-171.

. Osmanl Hava Kuvvetlerinin Sonu Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl Ordusunda; I. ve VI. blkler anakkalede, II. ve XIII. blkler Irakta, III-IV ve XIV. blkler Filistinde V. ve XII. blkler zmirde VII. ve VIII. blkler Erzurumda, IX.-X.-XI. ve XVII. blkler stanbulda, XV. blk Uzunkpr ve XVI. blk Sinopta olmak zere on yedi uak bl bulunmaktayd. Ayrca Samah, Cenin, Ceyda, Afule ve Derada Alman Paa Blkleri bulunuyordu186. Mondros Mtarekesinden sonra Almanlarn ayrlmasyla anakkaledeki I. ve VI. blk ile Uzunkprdeki XV. blk stanbula getirilmi, zmirdeki V. ve XII. blkler birletirilmitir. Filistin cephesinden ekilen III., IV. ve XIV. blkler uaklarn kurtaramadklarndan malzemeleri ile birlikte Konyaya gelmiler, Alman Paa Blklerinden kalan uaklar da Konyaya ulatrlmtr. Iraktaki II. ve XIII. bln uaklar Elaza getirilmi, Erzurumdaki VII. ve VIII. blk yerinde kalmtr. zmirdeki Deniz Uak Bl de yerinde kalm, Deniz Uak Okulunun malzemeleri Haliteki ambarlara tanmtr. Kalan blkler lavedilmitir187. Trk pilotlarnn en by yzba rtbesinde olduu iin havaclk tekilatn toparlayacak yksek rtbeli bir subay bulunamamtr. Yedek subay ve erlerin tahliyesiyle uak blkleri boalmaya balam, karmak bir durum iine dlmtr188. Erzurumdaki on , Elazdaki alt uaktan alr durumda olan yoktu. Uular iin Horozluhan ve Akehirdeki meydanlar kullanan Konya Tayyare stasyonunda ise, alr durumda, on yedi uak bulunmaktayd. stasyonda, arzal durumdaki uaklar faal hale getirmek iin youn aba sarf edilmi, 1919 ylnn austos aynda tamirden kanlarla deneme uular yaplmtr189. zmirde bulunan V. Uak Blndeki drt, Deniz Tayyare Blndeki bir salam uakla 9 Kasm 1918e kadar eitim uular yaplmtr. Yunan kuvvetleri

186 187

Hulusi Kaymakl, Havaclk Tarihinde Trkler, C.II, Ankara, Kltr Ofset, 1997, s.6. a.g.e., s.6. 188 Szeri, s.42-45. 189 Kaymakl, s.28-29.

15 Mays 1919da zmiri igal edince buradaki blklerde bulunan uak ve malzemeler, tahrip edilemeden dmann eline gemitir190. Osmanl Hava Kuvvetlerinin uak ve malzemesinin byk ksm Yeilky Uak stasyonunda bulunduu iin Osmanl havacl ile ilgili nemli gelimeler burada yaanmtr. ngiliz Donanma Komutanl, 8 Kasm 1919da verdii bir talimatla istasyonun gn ierisinde boaltlmasn istemitir. Mttefik igal kuvvetleri ile beraber stanbula gelen Yeilky Uu Okulunun ilk Mdr Fransz De Goys sayesinde, tanma ilemi bir sre ertelenmi ve eitim uular iin izin alnmtr. ki ay sonra ngilizlerin kesin tahliye emri vermesi zerine, otuz bir av, eitim ve on bir keif uandan oluan krk be uak Maltepede kurulan hangarlara nakledilmitir191. Esaretten kurtulan ve zmirden kaan havaclar, Maltepe Uak stasyonuna gelmitir. Buras havaclar iin bir nevi toplanma yeri olmutur. stanbulun 16 Mart 1920de resmen igal edilmesi zerine burada bulunanlar, Anadoluda balayan kurtulu mcadelesine katlmak iin hazrlklarna balamlardr. astsubay Vecihi, Kazm, Rdvan, smail Zeki, akir Hazm ve sivil makinist Eref, 6-7 Haziran 1920 gecesi bir Foker av ve Albatros keif uandan oluan filoyu Anadoluya karmaya teebbs etmitir. Meydann elverisizlii nedeniyle baarl olamam ve uaklar hasara uratmlardr192. Maltepedeki gayrimslimler istasyonda gizli hazrlklar yapldn stanbul Hkmeti ile ngilizlere haber vermilerdir193. ngilizler, 17 Haziran 1920 gn Maltepe Tayyare stasyonunu basarak tm uaklar ve malzemeleri yok etmilerdir. stanbuldan uak karma ihtimali ortadan kalknca, havaclarn bir ksm Adapazar, bir ksm da Bursa istikametine gnderilen esirler arasna kararak Anadoluya gemi ve Bat Cephesi Komutanl emrine girerek Konya Tayyare stasyonunda toplanmlardr194.

190 191

Sarp, s.105. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C.V, Ankara, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yayn, 1964, s.121; Kaymakl, s.10-11. 192 Kaymakl, s.16-19. 193 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.123. 194 Szeri, s.47.

Hava Kuvvetleri Mfettiliinin 25 Haziran 1920de lavedilmesi zerine personel datlm ve Osmanl Havacl sona ermitir195.

195

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.123.

NC BLM III. KURTULU SAVAINDA TRK HAVACILII

A. Anadoluda Hava Kuvvetlerinin Tekilatlanmas Kurtulu Savann hava gcn Anadoluda toplanan pilot ve teknisyenler ile Konya, Erzurum, Elaz ve Diyarbakrdaki uaklar tekil etmitir. T.B.M.M.nin alnda, halkn moralini ykseltmek iin Konyadan gelen bir AEG ua ile tm. Avni gsteri uuu yapmtr196. Hkmet kurulduktan sonra dzenli ordu kurulmas kapsamnda, 13 Haziran 1920de, 328 sayl emir ile Milli Savunma Bakanl Harbiye Dairesine bal olarak kurulan Hava Kuvvetleri ubesi, T.B.M.M. ordularnn ilk Hava Kuvvetleri Tekilat olmutur197. Hava Kuvvetleri ubesinin, Eskiehirdeki Birinci Snf Uak stasyonu ile Erzincandaki kinci Snf Uak Blnden olumas dnlmtr. Elazdaki uak ve tehizatn Erzincana, Konyadaki Uak stasyonunun da Eskiehire intikal etmesi kararlatrlmtr. Sonradan Milli Savunma Bakanlnn emri ile Konya Uak stasyonunun nakli durdurulmu ve dorudan Bat Cephesi Komutanl emrine verilmitir198. M.S.B.lnn 14 Haziran 1920 tarihli emri ile Diyarbakr ve Elazdaki uak istasyonlar yerinde braklm, Bat Cephesinde kullanlmak zere, Eskiehirde I. Uak Bl, Uakta II.Uak Bl kurulmutur. I.Blkte av ve iki keif ua, II.Blkte iki av ua bulunmaktayd. ki ble birer kamyon tahsis edilerek, tamirhane ksmlar oluturulmutur. Sarky-Polatl ve AfyonkarahisarDumlupnar arasnda birer yedek meydan hazrlanm, uak ve malzeme ikmalinin Konya stasyon Komutanlndan salanmas kararlatrlmtr. Konya Tayyare

196

stiklal Savanda Trk Havacl, Hava Mecmuas, No.186(25 Mays 1957), s.17-22; Kaymakl, s.42-43. 197 Ergin Ersoy, Kurtulu Savana Trk Hava Kuvvetlerinin Katklar, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.341(Haziran 2002), s.10. 198 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.125; Kaymakl, s.43-44.

stasyonunda malzeme ynnden byk skntlar ekilmesine ramen 1920 ylnn Temmuz ayna kadar on bir uak onarlarak, I. ve II. Ble verilmitir199.

B. Hava Harekat 1. Dou Cephesi Birinci Dnya Savandan sonra Dou blgesinde Diyarbakr, Elaz, Erzincan ve Erzurumda uak bulunmaktayd. Diyarbakrdaki El-cezire Cephe Komutanlnda bulunan alt uan hibiri uacak durumda olmadndan El-cezire ve Adana cephelerinde uu yaplmamtr200. Erzurumda ou uamaz durumdaki on bir uaktan oluan VII. ve VIII. Blkler, 1920 ylnn Mays ay sonlarnda birletirilerek, XV. Uak Bl tekil edilmitir. Salam uak miktarn arttrmak iin Elaz ve Erzincandaki on uaktan yararlanlmtr201. tm. Arif Hikmet bakanlnda bir heyet Elaza gnderilmi, bir kiremit imalathanesine depolanan iki Albatros ve drt Halberstad uan tamire almtr. ki ay sonunda iki Halberstad av uan alr hale getirilmitir. Erzurumdaki salam Albatrosa, Eyll aynda gelen iki Halberstad eklenince XV. Blk uakla greve hazr hale gelmitir. Blk ilk olarak Horasan meydannda konuland iin Horasan Mfrezesi adn almtr202. XV. Blk ilk keif uuunu 28 Eyll 1920de Karaurgan-SarkamNovoselim istikametinde yapmtr. Harekat sresince Albatros ile keifler yaplm, Halberstadlar ile dman uaklarnn kefi nlenmitir. Ermeniler cephede bir De Havilland keif ile bir Nieuport av ua kullanmlardr. XV. Kolordunun Karsa doru ileri harekat sonucu, 29 Eyll 1920de Sarkam, 30 Ekim 1920de Karsn kurtarlmtr. Kolordu ile birlikte nce Sarkama ardndan Karsa gelen XV. Bln uular, Ermenilerle yaplan Gmr antlamasndan sonra, 3 Aralk

199 200

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.127-128; Kaymakl, s.46. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.131. 201 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Ersoy, s.11. 202 Oktay Zaif, Trk Havaclnn Kurtulu Savana Etkisi, V.Askeri Tarih Semineri(23-25 Ekim 1995) Bildirileri I, Ankara, 1997, s.198-204; Kaymakl, s.52.

1920de durdurulmutur. Uaklar blgede kalm uucularn bir blm Bat Cephesine gnderilmitir203. 2. Bat cephesi a) nn Savalarna Kadar Yunan Kuvvetleri, 22-23 Haziran 1920de Milne hattndan ileri harekata balam, 30 Haziranda Balkesiri, 8 Temmuzda da Bursay igal etmitir. II.Blk, Temmuz 1920 sonlarnda av ua ile Uakta grevine balam ve tad kartal amblemi nedeniyle Kartal Mfrezesi adn almtr. Uaka yerlemesinden iki hafta sonra bir AEG uann katlmasyla glenmi ve XXIII.Tmen emrine verilmitir204. Astsubay Pilot Vecihinin 15 Austosta Kula-Akehir blgesine yapt keif uuu ayn zamanda Kurtulu Savann ilk uuudur. Be gn ierisinde Alaehir, Elvanlar, Demirci, Simav blgelerinde yirmi saat keif uuu yapan Vecihi, uularnda rastlad dman birliklerine makineli tfek ile ate etmitir. Halil ve Vecihi, 20 Austosta Demirci blgesindeki dman karargahna bomba atmtr. Kartal Mfrezesi, 29 Austosta Uakn dman eline gemesi zerine Afyona ekilmitir205. Konyada onarlan be uan emrine verildii I. Uak Bl, Bat Cephesi Komutanlnn emri ile 22 Austos 1920de trenle Eskiehire hareket etmi, ble 29 Austosta Bursaya beyanname atma grevi verilmitir. Grevi alan tm. Avni, ya nedeniyle kanat bezlerinin bozulmas sonucu kalktan hemen sonra derek ua ar hasara uratmtr. Bir Rumpler ua da 30 Austos gn motor arzas nedeniyle nn blgesine mecburi ini yapmtr206. Aksilikler nedeniyle Astsb. Pilot Vecihi, II. Blkten takviye olarak alnmtr. Vecihi, Albatros ua ile Bozyk-negl-Pazarck blgelerinin kefini yapmtr. 31 Austos gn av uaklarndan birinin daha inite kaza geirmesi sonucu, Bat Cephesi Komutanlnn emri ile uaklarn bakm eksikliinde kusuru203 204

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.131; Kaymakl, s.52-77. Faik Trkmen, Trk Havaclk Tarihinde Kartal Sembol, Trk Kltr, C.VII, No.74(Aralk 1968), s.14-31. 205 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.127-128; Kaymakl, s.51. 206 Ahmet Bilginsoy, stiklal Harbinde Trk Havacl, Silahl Kuvvetler Dergisi, No.242(Haziran 1972), s.73-75; Ersoy, s.11.

grlen Konya Uak stasyon Komutan Yzb. Ahmet Nuri grevinden alnmtr. Turgutlu-Yeniky-Hamidiye-Gediz-Emet blgelerini kefe kan bir Rumpler ua 5 Eyll 1920de motorunun durmas sonucu Ktahya/Alanyurt istasyonu civarna inmi ve trenle Eskiehire getirilmitir207. Bat Cephesi blgesinde meydana gelen talihsiz kazalar nedeniyle, uaklardan gereken verimin alnamamas zerine 8 Eyll 1920de smet Paa, Bat Cephesi Komutanlna havaclar sulayan bir mesaj yollam ve mesajnda Trk uucularn faydal iler yapamadn, umaktan ekinenler varsa onlarn asli snflarna geri iade edilmesi gerektiini ve sonuta hi uan yoksa hava snfnn lavedilmesi gerektiini belirtmitir208. stanbul Hkmetinin kkrtmas sonucu 3 Ekim 1920de Konyada kan ayaklanma, gl bir askeri birliin bulunmamas nedeniyle ksa srede yaylmtr. Konya Uak stasyonunu asilerden korumak iin, teknisyenine varncaya kadar silahlanan personel baarl olamam, stasyon Komutan Yzb. smail Hakk ile birka kii kamay baarsa da kalanlar asilere esir dmtr209. arpmada, Birinci Dnya Savana katld halde yara bile almam olan Yardmc Pilot tm. brahim Ethem ehit olmutur. syan srasnda kullanlmak zere Eskiehirdeki I. Blkten istenen uak, trenle Konyaya ulatrld halde deneme uuunda arzalanm, asilere kar kullanlamamtr210.

b) Birinci ve kinci nn Sava syan eden erkez Ethem kuvvetlerine kar, 1921 yl balarnda yaplan harekatta I. Uak Blne ait uaklar, keif uular yapm ve beyannameler atmlardr211. syan frsat bilen Yunan Ordusu, 6 Ocak 1921de Bursa ve Uak yrelerinden balayp, nn ve Dumlupnardaki mevzilerimize kadar devam eden taarruzuna balamtr212.207 208

Sarp, s.108. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.130. 209 Bilginsoy, s.73-75; Ersoy, s.12. 210 Kaymakl, s.46. 211 stiklal Savanda Trk