ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ (1923-1938)

Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

ATATRK DNEM TRKYE-ABD LKLER (1923-1938)

Semih BULUT

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal in ngrd DOKTORA TEZ Olarak Hazrlanmtr ATATRK DNEM TRKYE-ABD LKLER (1923-1938)

ANKARA 2008


Semih BULUT

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal in ngrd DOKTORA TEZ Olarak Hazrlanmtr Doktora Tezi olarak sunduum "Atatrk Dnemi Trkiye-ABD likileri (19231938)" adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olduunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve onurumla dorularm.

11/09/2008

ANKARA 2008


H..

Semih Bulut

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Mdrl'ne, bu alma, jrimiz tarafndan Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ana Bilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan :Prof. Dr. Kemal EK ye ye ye ye : Prof. Dr. Ouz AYTEPE

: Prof. Dr. Adnan SOFUOLU : Do. Dr. Fatma ACUN (Danman) : Do. Dr. Ayten SEZER

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

ANKARA 2008


.../.../. . .

Prof. Dr. Mustafa YILMAZ Enstit Mdr

ANKARA 2008

1

ZET Trk-Amerikan likileri ilk olarak XVIII. yzyln sonlarnda Osmanl Devleti'nin Kuzey Afrika topraklarnda bulunan eyaletlerle-ABD arasnda kuruldu ve geliti. Balangta ticar boyutta olan ilikiler ksa srede siyas ve kltrel alanlar da kapsad. likiler 1. Dnya Sava nedeniyle bir ara kesilse de, savan hemen akabinde ticar alanda yeniden balad. Savatan sonra ticar alanda yeniden kurulan ilikileri siyas alana tamak hi de kolay olmad. nk ABD'de yrtlen Trk dmanl kampanyas nedeniyle iki lkenin 1923'te Lozan'da yapt anlama Amerikan Senatosu'nda bir trl onaya sunulamyordu. Nihayet bu anlama 1927'de Senato'da onaya sunulduunda ise, gerekli te ikilik oy ounluu salanamadndan reddedilmi oldu. Bunun zerine Trkiye ve ABD ayn yl karlkl nota teatisi yoluyla siyas ve diplomatik ilikilerini tesis ettiler. Diplomatik ilikiler kurulduktan sonra iki lke ilikileri her geen gn daha da geliti. Ancak ikili ilikilerdeki bu yaknlama dier devletlerin de dahil olduu uluslararas problemler ortaya ktnda yerini resm bir tarafszlk politikasna brakt. Bunun nedeni ABD'nin Avrupa meselelerinden uzak durmak istemesiydi. Hl byle olunca, ilikiler daha ok ticar bir nitelik arz etti ve siyas alandaki ilikiler daha yzeysel kald. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerinde baz sorunlar da meydana geldi. Bunlarn balcalar, Amerikan okullar, tabiiyet, yerleme, ikmet, tazminat talepleri, sulularn iadesi ve afyon konularnda meydana gelen sorunlard. Trkiye Cumhuriyeti'nin i ve d sorunlarn zme aamasna gelmesi ve uluslar aras ortamda Trkiye'nin neminin artmasyla birlikte 1930'larn hemen banda bu sorunlarn byk bir ksm hzla zld.

11

ABSTRACT Turklsh American relatlons are established between the Otoman states in North Afrlca and USA late 18th Century, and then improved. Relations, which have commercial dimension at the begining, started to cover both politic and cultural areas rapidly. Even though the relations were severed because of the 1st. World War, they were resumed in commercial dimension after the war. It was not easy to extend the relations, those were established again in the commercial dimension, to the political dimension. Because; the treaty which was signed between the two countries in Lausanne could not be voted in the American Senate, due to the anti-Turkish campaign in the USA. When this treaty was voted finally in 1927, it could not get the two thirds of the votes necessary for ratification and therefore it was rejected. So, in the same year Turkey and USA established political and diplomatic relations by exchanging notes. The relations of the two countries developed day by day after the diplomatic relations were established. On the other hand, this development in the bilateral relations turned into official neutrality when it was faced with the international problems those involve other countries. This was because of the isolationist policy of USA. Thus, the relations became usually in commercial dimension and the relations in the political area took a more superfical character. There also occured some problems in the Turkish-American relations in the Atatrk Era. Namely they were problems of American schools, naturalization, establishment, residence, extradition, claims and opium. Most of these problems were solved rapidly in the early 1930's, after Turkey reached a position to solve its internal and external problems and after Turkey's importance in the international politics increased.

iii

NDEKLERGR..................................................................................................................................vii A. Konu........................................................................................vii B. Problem....................................................................................ix D. Ama ve Kapsam....................................................................xv E. Kaynaklar...............................................................................xvii BRNC BLM.............................................................................................................xviii TARHSEL ARKA PLAN (1830-1923)...........................................................................xviii A. Osmanl-Amerikan likilerinin Kurulmas.............................xviii B. Osmanl Amerikan likilerinde Gerilim Dnemi....................xxiii C. Osmanl-Amerikan likilerinin Son Dnemi: II. Merutiyet....xxv D. Mondros'tan Lozan'a Trk-Amerikan likileri......................xxvii KNC BLM..............................................................................................................xxxii HAZIRLIK DNEM: LOZAN ANLAMASI SREC...............................................xxxii (1923-1927)......................................................................................................................xxxii A. Trk- Amerikan Lozan Anlamas........................................xxxiii B. ABD'de Lozan Anlamas'na likin Tartmalar.....................xliii 2. Onaya Ynelik Faaliyetler.........................................................lv C. Anlamann Amerikan Senatosunda Reddi ve Buna Ynelik Tepkiler.........................lxix 1. Anlamann Reddedilmesi.....................................................lxix 2. Redde Ynelik Amerikan Tepkileri a. Hkmet.......................lxx 3. Redde Ynelik Trk Tepkileri a. Hkmet.............................lxxii D. Deerlendirme.............................................................................................................lxxiv

NC BLM.........................................................................................................lxxix

DPLOMATK LKLERN TESS (1927-1928)...................................................lxxix A. Diplomatik likileri Balatmaya ve Ticar likilerdeki Statkoyu Muhafaza Etmeye Ynelik Modus Vivendiler................................................................................................lxxx 1. Gayri resm Mzakereler.......................................................lxxx 2. Resm Mzakereler............................................................lxxxiii 3. Maddeler.............................................................................lxxxv 4. Modus Vivendilere Tepkiler................................................lxxxvi B. Karlkl Bykelilerin Gnderilmesi....................................................................lxxxvii 1. Joseph Grew'in Atanmas ve Greve Balamas................lxxxvii 2. Ahmet Muhtar Bey'in Atanmas ve Greve Balamas............xci C. Deerlendirme..............................................................................................................xciii

iv

DRDNC BLM....................................................................................................xciv

SYAS LKLER (1928-1938)...................................................................................xciv A. Bir Hakemlik ve Uzlama Anlamas mzalamak zere Yaplan Neticesiz Mzakereler ............................................................................................................................................xcv B. Briand-Kellogg Pakt...................................................................................................xcvii C. ABD Genelkurmay Bakan Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti...........................................c D. Montr Boazlar Szlemesi...........................................................................................cv E. Deerlendirme................................................................................................................cxii

BENC BLM TCAR VE EKONOMK LKLER.......................................cxiii A. ......................................................................................................................................cxiii Osmanl-Amerikan Ticar ve Ekonomik likileri.............................................................cxiii B. .....................................................................................................................................cxvii Trkiye ve ABD'nin D Ticaret Politikalar ve Yansmalar...........................................cxvii C. Ticaret Hacmi ve Ticareti Yaplan rnler....................................................................cxx D. ...................................................................................................................................cxxvii Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi......................................................................cxxvii E. kr Saraolu Heyeti'nin ABD Ziyareti..................................................................cxxxi F. Trkiye'deki Amerikan Yatrm ve Teknik Uzmanlar...............................................cxxxii G. Deerlendirme..........................................................................................................cxxxvi

ALTINCI BLM LKLERDEK TEMEL SORUNLAR...............................cxxxvii A. Amerikan Okullar Sorunu......................................................................................cxxxviii B. Tabiiyet Sorunu...............................................................................................................clv C. Yerleme ve kmet Sorunu ve kmet Mukavelenmesi..............................................clxi D. Tazminat Talepleri Sorunu ve Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilfname ..........................................................................................................................................clxvi E. Sulularn adesi Sorunu ve ade-i Mcrimin Muahedenmesi...................................clxxv F. Afyon Sorunu...........................................................................................................clxxviii G. Deerlendirme..........................................................................................................clxxxii

v

SONU........................................................................................................................clxxxiv

KAYNAKA...............................................................................................................clxxxix A.Ariv Kaynaklar.......................................................................................................clxxxix B.Resm Yaynlar.........................................................................................................clxxxix C. Ansiklopedi ve Szlkler...............................................................................................cxc D. Brorler.........................................................................................................................cxc E. Tezler.............................................................................................................................cxci F. Kitaplar.........................................................................................................................cxcii G. Makaleler....................................................................................................................cxcix H. Sreli Yaynlar 1. Gazeteler...........................................................................................ccv I . nternet Siteleri...............................................................................................................ccv EKLER DZN.................................................................................................................ccvi KISALTMALAR

ABD ABCFM a.g.b. a.g.e. a.g.m. a.g.t. a. b. b.y.y. Co. CR DBA FRUS gs. yer. Jr Krltrnz. M M..

: Amerika Birleik Devletleri : American Board of Commissioners for Foreign Missions : Ad geen belge : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez g.y. t.y. : Ad geen yazar bkz. : Baknz : Basm tarihi yok : Cilt

: Basm yeri yok C. : Company

: Congressional Records : Dileri Bakanl Arivi : Foreign Relations of United States : Gsterilen yer : Junior : Karlatrnz : Microcopy : Milattan nce

vi

NARA s. s.n.y. TED TBMM T. C. t.y. v.d. YMCA YWCA

: National Archives and Records Administration : Sayfa : Sayfa numaras yok : Trk Eitim Dernei : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Cumhuriyeti : Tarih yok : Ve dierleri : Young Men's Christian Association : Young Women's Christian Association NSZ Tarihi; gemii, bugn ve gelecei anlamann en nemli anahtar olarak

grmelidir. Tarihsel olaylar bu erevede inceleyerek gnmzdeki mevcut durumla balant kurmak, gelecekteki uluslar aras ilikilere yn verebilmek iin olduka nemlidir. Gemi ile gnmz ve gelecek arasndaki balantlar kurmakta zorlandmz u dnemlerde, tarihsel perspektiften yoksun olarak izlenecek d politikalarn ulusal karlar korumaya hizmet etmeyecei aktr. Tarihten ders alnmas gerektiinden hareketle yaplan bu almada Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri incelenmitir. Bundaki temel ama da, Trkiye'nin ABD'yle olan ilikilerini ynetenlere bilgi destei salayarak, "mtekabiliyet esasna" dayal bir d politika izlemelerini kolaylatrmaktr. Hibir almann, hele gecesi ve gndz birbirine karan bir almann, madd ve manev destek olmadan yrtlemeyecei gereinden hareketle, ncelikle ve zellikle, doktora tez danmanlm slenerek, almalarm ynlendiren ve desteini esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Fatma Acun'a teekkr etmeyi bir bor bilirim. tiraf etmeliyim ki, onun destei olmasayd bu almay tamamlamak mmkn deildi. Prof. Dr. Kemal iek ise gerek tez konusunun belirlenmesinde, gerek konuyla ilgili birok mikrofilmin ABD'den getirilmesinde ve gerekse tezin ierik, yntem ve tekniinin belirlenmesi aamasnda yapt katkyla ilm destek salamann tesinde kardee bir yaklam sergiledi. Ona da yrekten teekkr ederim.

vii

Bir konu zerinde uzun sre younlamann doal sonucu yazlanlarn snanamamasdr. Ayn cmleler bir ok kez okunduu halde nemli hatalar gzden karlabilir. Bunun nlenmesi ise ancak almay yazarndan baka kiilerin dikkatle okumalar ve eletirmeleriyle mmkndr. Bu noktada, yaptklar titiz okumalar ve eletirilerle almaya nemli katklarda bulunan Prof. Dr. Mustafa Ylmaz ve Do. Dr. Ayten Sezer'e teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca, ABD Kongre Ktphanesi'nde yap titiz bir tarama neticesinde elde ettii Kongre zabtlarn gnderen Trkiye'nin Washington Asker Ataelii'nde grevli Dz. Yzb. Naim nl'ye, almayla ilgili bir ok mikrofilmi grmemi ve temin etmemi salayan ABD'nin Ankara Bykelilii Ktphanesi'nde grevli Betil Grn ve Glseven Dura'ya mteekkirim. Tabiatyla, Cumhuriyet ve Dileri Bakanl Arivleri; Mill Ktphane, TBMM, Bilkent, ODT, Trkiye Ortadou Amme daresi ve Trkiye statistik Enstits Ktphaneleri alanlarn da unutmam mmkn deil. Onlara da teekkr etmek benim iin bir kadirinaslk gereidir. Son olarak, bu almann hazrlanmasnda sevgiyle yorulmu desteini ve emeini her zaman yanmda hissettiim sevgili eim Yeliz ile oullarm Sezer ve Mete'ye gsterdikleri sabr ve hogrden tr teekkr ediyorum.

Semih Bulut Ankara, 2008

GR A. KonuTrkiye Cumhuriyeti'nin kurulu yllarna tekbl eden Atatrk Dnemi (19231938) Trk-Amerikan ilikileri, aratrmann konusunu tekil etmektedir. Konu siyas ilikiler merkezinde ele alnmtr. Ancak, ekonomik ve kltrel ilikileri dlayarak, iki lke ilikilerinin salkl bir tahlilinin yaplamayaca da ortadayd. Bu yzden

viii

ekonomik ve kltrel boyut da, ilikilerin btnn anlayabilmek iin gerektii lde, almann kapsamna dahil edildi. leride de daha ayrntl olarak ele alnaca gibi, resm olarak 7 Mays 1830'da imzalanan Osmanl-Amerikan Ticaret Anlamas ile balayan ilikiler, ksa srede siyas, kltrel ve dier alanlara da uzand. Bu ilikiler her iki lkenin tarihi boyunca eitli aamalardan geti ve mparatorluun knn ardndan, Trkiye Cumhuriyeti ile de ayn alanlarda ve giderek artan younlukta devam etti. almamzn konusu olan Atatrk Dnemi Trkiye-ABD mnasebetleri, "uzaktan dosta ilikiler" in kurulduu, ilikilerin dzenlenmesi srecine rastlamaktadr. 1923-1939 yllar arasn kapsayan bu dnem, Atatrk'n lmyle son buldu ve ardndan "stratejik gereklere dayanan ilikiler" dnemine (19391945) girildi. ABD'nin Trkiye'yi koruyucu rol oynad "dostluk dnemini" (1945-1952), "ittifak iinde geni ibirlii" (1952-1964) ve Kbrs sorunu dolaysyla yaanan "bunalm dnemi" (19641980) takip etti. ki lke arasnda bu izgide ilerleyen ilikiler, 1980-2003 arasnda, uzunca bir sre "stratejik ortaklk" dnemine girdi. Sovyetler Birlii'nin k ile dnyada ve blgede meydana gelen deimeler, bu ortakln niteliini ve deien aamalarn belirledi. 2003'ten itibaren ABD'nin Irak'a asker mdahalesinde Trkiye'den bekledii destei alamamasyla yaanan tezkere krizi ile stratejik ilikilerde "durgunluk" dnemine girildi. Grld zere, tez almamza konu olan 1923-1938 Atatrk dnemi, takip eden dnemleri nceleyen, ileriki dnemlerde giderek eitlenen ve karmaklaan ilikilerin balangcn tekil etmektedir. Bu dnem, iki lke arasnda seksen yl akn bir zamandr sregelen ve "stratejik ortakla" kadar uzanan ilikiler zincirinin ilk halkasdr. ki lke arasnda bu dnemde gelien ilikilerin mahiyetinin, takip eden dnemlerde gelitirilen ilikileri ve politikalar belirledii muhakkaktr. Tez almas olarak ele aldmz dnemin nemi bu suretle, kendiliinden ortaya kmaktadr.

ix

B. Probleminde yaadmz dnemin ve dnyadaki oluumlarn doru biimde tahlil edilmesi, devletlerin gnlk politikalarn yrtmelerinin tesinde, deta, var olmalarnn gereidir. Dnya devletler sisteminde "bamszlk" ve "mtekabiliyet esasna" dayal olarak varln srdrebilmek, ancak kararl ve isabetli politikalar sayesinde mmkn olabilir. sabetli politikalarn izilmesi ise, gnmz dnyasn iyi anlamak ve gelecee ynelik doru politikalar tayin etmekle olur. Her ikisi iin de, tarih bilgi gerekli bir bilgi trdr. Ancak, fazlaca istifade edilen bir bilgi tr deildir. Gnmz Trkiyesinde d politikay tayin edenler (policy makers) ve politika analistleri (political analysists), genellikle siyaset bilimci veya uluslararas ilikiler uzmanlardr. Onlarn almalar ise, gnmz olaylarna ve ou durumda 20-30 yl ncesine uzanmaktadr. Daha uzak gemile ilgilenmeleri ou zaman sz konusu deildir. Yaanmakta olan dnem zerine almalar nedeniyle, tespitleri ou zaman geici olmakta ve her yaplan durum deerlendirmesinde farkl sonulara ulalmaktadr. Bunlar zerinden doru, tutarl ve uluslararas ilikilerin temel kural olan "mtekabiliyet esasna" dayal bir d politikann tespit edilmesinin gl ortadadr. Daha kalc tespitler ve gerekleme ihtimali daha yksek tahminler yaplmas ve bu suretle gelecee ynelik politikalarn doru biimde tespit edilmesi iin, tarih arka plana gidilmesi gereklidir. Her konuda olduu gibi d politika konusunda da, olaylarn balad, ilk ortaya kt dnemden itibaren incelenmeye balanmas ve gelimelerin takip edilerek gnmze kadar getirilmesi gereklidir. Genelde Trk d politikas, zelde gnmz dnyasnn sper gc olan

x

ABD ile ilikiler sz konusu olduunda, bu tarz bir bak as, daha da nemli olmaktadr. Bu nedenle, d ilikiler tarihi zerine yaplacak akademik almalara ihtiya duyulmaktadr. Bu trden almalar, d politika yneticilerinin perspektiflerine tarihsel boyut ekleyecek, tayin edecekleri politikalarda dikkate alacaklar faktrlere arka plan kazandrarak derinlik salayacaktr. Trk i ve d politikasnda gnmzde son derece nemli bir yer tutan, yakn gelecekte de bu nemli yeri igal etmeye devam edeceine inanlan ABD ile Trkiye arasndaki ilikilerin gemiinin doru bir ekilde incelenmesi, gnmz ilikilerinde tutarl, Trkiye'nin karlarn koruyan politikalar takip edilmesi ve ilikilere ynelik gelecee dnk projeksiyonlarda bulunulmas iin gereklidir. Bu manda, gnmz dnyasnn politik sisteminde ba aktr konumunda olan ABD'nin, dnyada ve Trkiye'nin bulunduu blgede takip ettii gncel politikalarn da bilinmesi ayrca nem arz etmektedir. Ancak, her iki trden de almalar yapldnda ve iki lke arasndaki ilikiler derinliine ve geniliine tahlil edildiinde, daha verimli ve "mtekabiliyet" esasna dayal ilikiler yrtmek iin gereken bilgi destei salanm olacaktr.

xi

C. Literatr zeti 1.Trke LiteratrYukarda aamalar halinde belirlenen Trk-Amerikan ilikilerine ynelik lkemizde pek ok geni kapsaml alma yapld. Ancak, yaplan kaynak taramasnda, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri zerine, birka dar kapsaml makale dnda, herhangi bir almaya rastlanmad. Bu makaleler dnda, iki lke ilikilerini genel bir tarihsel perspektiften inceleyen baz almalarda da, Atatrk Dnemi'ne ksaca deinildi. Trk-Amerikan ilikilerinin sz konusu dnemiyle ilgili bu denli az alma yaplm olmasnda, bu dnemdeki ilikilerin dier dnemlere gre, daha dk bir younlukta olmasnn etkisi olduu dnlmektedir. ki lke ilikilerinde II. Dnya Sava yllar srasnda (1939-1945) art eilimi grlse de, ilikiler ancak 1946'dan sonra stratejik bir dzeye gelmeye balad. Belki de bu yzden, Trkiye'de, TrkAmerikan ilikileri zerine yaplan almalar, 1946'dan sonraki yllara odakland. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileriyle ilgili Trke literatrde en dikkat ekici olarak, Fahir Armaolu'nun "Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri" adl almas grlmektedir.1 Armaolu'nun bu eseri, 1870-1987 yllarnda, iki lke arasnda yaplan resm anlama ve yazmalarn, tpkbasm halinde Trke ve ngilizce yaynndan ibarettir. Oral Sander ve Kurthan Fiek de, "ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticareti'nin lk Yzyl (1829-1929)" adl eserde, Armaolu gibi, konuyla ilgili eitli belgelerin Trke evirisini yaynlamlardr.2 Kitapta, Trk-Amerikan silah ticaretinin ana hatlarna dair aklama ve deerlendirmeler de mevcuttur. Lkin, 100 sene gibi uzun bir sre sz konusu olduu iin, aklama ve deerlendirmeler yzeysel kalmtr. Burada zikredilmesi gereken bir dier eser de, Akdes Nimet Kurat'n "TrkAmerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959)" adl kitabdr.3 60 sayfalk bu

1Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991. 2Oral Sander, Kurthan Fiek, ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticaretinin lk Yzyl (18291929), stanbul 1977.

xii

almada, 1800-1923 arasndaki ilikilere arlk verilmi ve 1923-1938 dnemine yalnzca be sayfa ayrlmtr. ar Erhan'n "Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu" adl almas, Trk-Amerikan ilikilerinde nemli bir yeri olan Afyon Sorunu'nun, tm boyutlaryla ele alnd ilk alma olma zelliini tamaktadr. 3 Erhan bu almasnda, Trkiye ve ABD'nin Afyon Politikalar'n deerlendirmenin yan sra, problemli noktalar, tarihsel perspektifleriyle birlikte ortaya koymutur. Trke literatrde, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri hakknda bilgi edinilebilecek bu kitaplar dnda, baz makaleler de mevcuttur. Bunlar iinde ncelikle belirtilmesi gerekeni, Bill imir'in "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)" adl makalesidir.4 imir bu almasnda, resmi ilikilerin kesildii 1920-1927 yllarnda, iki lke arasnda karlkl mnasebet tesis etmeye ynelik abalar, etraflca incelemitir. imir'in, Amerikan ariv belgelerini kullanmadan yazd makalesinin orijinallii, almann arlkl olarak T.C. Dileri Bakanl belgelerinden faydalanlarak yaplm olmasndan ileri gelmektedir. Bill imir'in emekli bykeli olmas T.C. Dileri Arivi'nden istifadesini kolaylatrma benzemektedir. Zira, uhnaz Ylmaz'n "Challenging the Stereotypes: Turkish- American Relations in the Interwar Era" isimli makalesi dnda, ilgili arivdeki belgelerin kullanld baka bir almaya rastlanmamtr. 5 imir'in bu makalesinden sonra, 1923-1927 yllar arasndaki Trk- Amerikan ilikileri konusunda en kapsaml aratrma, Din Yaylaler'in "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927" ve "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919-1927) "adl makaleleridir.6 Yaylaler, arlkl olarak3ar Erhan, Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu, stanbul 1996. 4Bill imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey 'in Washington Bykelilii (1920-1927) ", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977, s. 277-356. 5uhnaz Ylmaz, "Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Interwar Era", Middle Eastern Studies, C.42, Say: 2, Mart, Londra 2006, s. 223-237. 6Din Yaylaler, "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, I", Trk Yurdu, C. 19, Say: 143, Temmuz, Ankara 1999, s. 16-20; a.g.y.,"Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, II " Trk Yurdu, C. 19, Say: 144, Austos, Ankara 1999, s. 36-42; ayn yazar, "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919-1927)", Trk Yurdu, C. 17, Say:125, Ocak, Ankara 1998,

xiii

Amerikan belgelerine atfta bulunduu bu makalelerinde, 6 Austos 1923 tarihli TrkAmerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nca kabul ve reddi iin yaplan faaliyetleri ve bu arada Amiral Bristol'un bu faaliyetlerde oynad rol anlatmtr. Fahir Armaolu ise "Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri" adl makalesinde ilikilerin tarih geliimini zetledikten sonra, Atatrk Dnemi'yle ilgili olarak, Amerikan Okullar Meselesi ve Roosevelt-Atatrk Dostluu olmak zere, balca iki konu zerinde durmutur.7 Bu konular, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileriyle ilgili pek ok konudan sadece ikisidir. Dipnot kullanlmayan bu makalede, balca, 19271932 yllar arasnda ABD'nin Trkiye Bykeliliini yapan Joseph Grew'n hatralarndan faydalanld anlalmaktadr. Armaolu, "Trkiye'deki Amerikan Okullar Krizi: 1927-1928, Bir Laiklik Milliyetilik Olay" adl bir baka makalesinde, Amerikan Okullarnn Trkiye'deki durumundan bahsetmekte ve Hristiyanlk propagandas yaplmas nedeniyle Bursa Amerikan Koleji'nin kapatlmas olayn etraflca incelemektedir. 8

2. ngilizce LiteratrRoger Trask'in "The Relations of the United States and Turkey, 1927-1939" adl doktora tezini gelitirerek, "The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939" ismiyle yaynlad kitab, Atatrk Dnemi Trk- Amerikan ilikileri konusunda temel kaynak niteliindedir.9 Trask kitabnda srasyla, iki lkenin 1914-1923 arasndaki ilikilerine, resmi ilikilerin kesik olduu 1923-1927 yllar arasnda zellikle ABD'de yaanan gelimelere, Trk nklab'na, Trkiye'deki Amerikan Diplomatlarna, Amerikan kamuoyundaki "Korkun Trk" imajna, "American Friends of Turkey" adl kuruluun faaliyetlerine, ekonomik ilikilere, Amerika'nn Trkiye'ye olan teknik yardm ves.38-43. 7Fahir Armaolu, "Atatrk Dnemi Trk-Amerikan likileri", Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara 2000, s.281-295. 8Fahir Armaolu, "Trkiye 'deki Amerikan Okullar Krizi 1927-1928 (Bir Laiklik-Milliyetilik Olay)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.13, Say: 37, Mart, Ankara 1977, s. 1-29. 9Roger R. Trask The Relations of the United States and Turkey, 1927-1939, The Pennsylvania State University, Yaynlanmam Doktora Tezi, b.y.y. 1959; Roger R. Trask, The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939, Minneapolis 1971.

xiv

yatrmlarna, Trkiye'deki Amerikan okullarna, Amerika'nn Trkiye'deki sosyal, kltrel ve hayr ilerine ynelik faaliyetlerine, vatandalk meselesine ve uluslararas balamda 1923-1939 yllar arasndaki Trk-Amerikan ilikilerine deinmitir.10 Trask, kitabnda Trk ariv belgelerine hibir atfta bulunmam, TrkAmerikan ilikilerini yalnzca ABD'nin penceresinden ele almtr. Bu yzden Trask'in kitab, verilen bilgiler ve yaplan deerlendirmeler itibariyle tek ynldr. Ancak, Trask'in kitabna alternatif olabilecek fazlaca da bir alma yaplmamas ve bu kitapta 1923-1938 yllar arasndaki Trk-Amerikan ilikilerine dair neredeyse hibir konu balnn atlanmamas nedenlerinden dolay kitap, hlen konuyla ilgili temel kaynak eser olma zelliini korumaktadr. Burada bahsedilmesi gereken bir dier nemli alma da, John De Novo'nun "American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939 "udur.11 De Novo, 19001939 arasnda ABD'nin Ortadou lkeleriyle olan ilikilerini deerlendirdii ve Trkiye'yi de bu kapsamda ele ald almasnn Trkiye ile ilgili 65 sayfalk blmnde, neredeyse Trask'in kitabndaki btn konular aklama ve deerlendirme gayreti iine girmitir. Hem bundan, hem de Trask gibi Trk ariv belgelerine hibir atf yapmam olmasndan dolay, ayn tek ynllk De Novo iin de sz konusudur. Harry Howard ise "Turkey, the Straits and US Policy" ismini tayan eserinde, ABD'nin Trk Boazlarna olan ilgisini, Osmanl dnemiyle de balant kurarak, detayl bir ekilde ortaya koymutur.12 Howard almasnda, Lozan Konferansndan balayarak, ABD'nin Boazlara ynelik tutumunu 1970'li yllara kadar incelemitir. Bu almada Howard, Lozan grmelerinin boazlarla ilgili mzakerelerine ve Montr Szlemesi (1936) ncesindeki mzakere srecine arlkl olarak yer vermitir. Howard'n kitab ABD'nin Boazlara ynelik tutumu konusundaki en kapsaml almadr.1310Trask'in takip eden makaleleri yukarda bahsedilen kitaptan tretilmitir: Roger R. Trask, "The 'Terrible Turk' and Turkish-American Relations in the Interwar Period", The Historian, Say: 33, Kasm, Tampa 1977, s. 40-53; a.g.y, "The United States and Turkish Nationalism:Investments and Technical Aid During the Atatrk Era", Bussiness History Review, Say: 38, Bahar, Cambridge1964, s. 58-77; a.g.y., "Unnamed Christianity' in Turkey During the Atatrk Era", Muslim World, Say: 55, Ocak, Hartfort 1965, s. 66-76. 11John De Novo, American Intrests and Policies in the Middle East 1900-1939, Minneapolis 1963. 12Harry Howard, Turkey, the Straits and US Policy, Baltimore 1974. 13Ayrca Harry Howard'n ayn konuyla ilgili olarak, 1963'te, Balkan Studies dergisinin 4. saysnda, "The United States and Turkey: American Policy in the Straits Question (1914-1963)" isimli bir makalesi yaynlanmtr.

xv

Bir dier Amerikal aratrmac Robert Daniel, "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension" adl makalesinde Atatrk Dnemi'nde Trk-Amerikan ilikilerinin kltrel boyutunu incelemitir.14 Daniel'in bu almas, Trk hkmetinin Amerikan okullarna ynelik tutumunu mesnetsiz olarak sulayan, baz duygusal ifadeleri iermektedir. Ancak yine de, Atatrk Dnemi'ndeki ilikilerin kltrel boyutunu inceleyen, Amerikallar tarafndan yaplm tek alma olduu iin dikkate deerdir. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerine dair almalar yapan Amerikal aratrmaclarn yukarda zikredilen eserleri deerlendirildiinde, bu eserlerde kullanlan kaynaklarn tamamnn ngilizce olduu, Trke kaynaklardan yararlanlmad ve bu yzden de konuya sadece Amerika perspektifinden, dolaysyla da, tek tarafl yaklald grlmektedir. Halbuki herhangi iki lkenin ilikilerini deerlendirebilmek iin, iki tarafn konuyla ilgili kaynaklarna hakim olmak ve konuyu btnyle deerlendirebilmek gereklidir. Trkiye'de yaplan almalarn genellikle bu nitelikte olduu grlmektedir: Fahir Armaolu, Oral Sander, Bilal imir, ar Erhan ve Akdes Nimet Kurat gibi baz aratrmaclardan sonra, uhnaz Ylmaz'n da son gnlerde, ngilizce ve Trke kaynaklardan yararlanarak yaynlad, "Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Interwar Era" isimli makalesi de bu trdendir.15

D. Ama ve Kapsamalmann amac, yukarda zerinde ok az allm bir dnem olarak tasvir edilen Atatrk Dnemi Trkiye-ABD ilikileri konusunu btn ynleriyle ortaya koymaktr. Bu genel amaca ulamak zere, almann belirlenen hedefleri aada sralanmtr: Aratrma kapsamndaki 1923-27 yllar arasnda resmi ilikilerin kopuk olduu dnemde, d politikay ynetenlerin ne gibi uygulamalarla lke menfaatlerini

14 Robert L. Daniel, "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension", The Middle East Journal, Say: 21, K, Washington 1967, s. 52-63. 15 Ylmaz, a.g.m.

xvi

koruduunun bilinmesi, gelecekte bu tr durumlar yeniden yaandnda, faydal olacaktr. Yine ayn ekilde, 6 Austos 1923 tarihli Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nda reddedilmesi amacyla Ermeniler'in zellikle 1923-27 yllar arasndaki lobi faaliyetleri, bu faaliyetlerde kullandklar teknikler ve Amerikan siyas evrelerinin bu dnemde verdikleri siyas kararlarda Ermeniler'den ne ekilde etkilendikleri gibi konularn gn na kartlmas, gnmzde ve gelecekte ilgililere byk yarar salayacaktr. Nitekim kimi evrelerde, zellikle bu konuyla ilgili youn bir bilgi ihtiyacnn varln tespit etmi olmak, konuya olan ilgimizi arttrmtr. Aratrmann hedeflerinden bir dieri de, belgeler nda 1923-1938 dneminde iki lke arasnda yaplan anlamalarn arkasnda yatan mzakere srelerini inceleyerek, karlalan zorluklar ve bu zorluklarn zmnde kullanlan teknikleri ortaya koymaktr. Bu balamda Trkiye'den bakldnda ABD'nin, ABD'den bakldnda Trkiye'nin d politika geleneini anlamaya ynelik bir adm da atlm olacaktr. Trask ve De Novo'nun, "Records of the Department of State" ve "Foreign Relations of United States/Diplomatic Papers" adl Amerikan Dileri Bakanl belge koleksiyonlarndan yararlanarak yazdklar yukarda ad geen kitaplarnda da, 19231927 yllarnda ABD'deki Trkiye ile yaplan anlamalara ynelik lobi faaliyetlerine, Trk-Amerikan anlamalarnn mzakere srelerine ve aratrmada ele alnacak dier birok konuya deinilmitir. almamzda ayn belge koleksiyonlarndaki, zellikle

xvii

Trask ve De Novo tarafndan atfta bulunulmayan Amerikan belgeleri ile, bu ahslarn ulaamam olduu grlen T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi ve T.C. Dileri Bakanl Arivi belgeleri deerlendirilmek suretiyle farkl yaklamlar ortaya konulacak ve olaylara bir de Trkiye'den baklm olacaktr. Bunun yan sra, Trask ve De Novo'nun ksaca geitirdii, isimleri literatr zetinde zikredilen konular daha derinlemesine incelenerek, daha net bir manzara ortaya konulmaya allacaktr. Bu almann bir dier hedefi de Trk-Amerikan ilikilerinin problemli ynlerini ortaya koyarak, gemite yaanan skntlardan ders alnmasn salamaktr. Her ne kadar Trk-Amerikan ilikilerinin bugnk problemleri Atatrk dneminden farklysa da, o dnemdeki problemlerin zmnde kullanlan tekniklerin bilinmesi bugnk problemlerin zmne katk salayacaktr.

E. Kaynaklaralmann Trke kaynaklar arasnda, T.C. Dileri Bakanl Arivi ve T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nden temin edilen telgraf ve mektuplarn yan sra; Cumhuriyet, Hakimiyet-i Milliye, Milliyet ve Vakit gibi dneme ait gazeteler yer almaktadr. almann balca ngilizce kaynaklarn, ABD Dileri Bakanl'nn yaynlad "Foreign Relations of United States/Diplomatic Papers" ve Amerikan Mill Arivler daresi'nin (National Archieves and Records Administration, NARA) hazrlad "Records of the Department of State" adl telgraf ve mektup koleksiyonlar oluturmaktadr. Bunlardan ilki ciltler, ikincisi ise mikrofilmler halindedir. Records of the Department of State'in Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerini kapsayan mikrofilmleri 163 makaradan, yani her bir makara ortalama 2000 sayfadan hesaplanrsa yaklak 326.000 sayfadan olumaktadr. Bu mikrofilm koleksiyonu aadaki gibi tasnif edilmi olarak, gerek Amerikan Mill Arivler daresi'nde, gerekse ABD Ankara Bykelilii'nde bulunmaktadr: M 363: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between Turkey and the Other States, 1910-1929 (29 makara).

xviii

M 365: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between United States and Turkey, 1910-1929 (8 makara). M 353: Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey, 1910-1929 (88 makara). M 1223: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between United States and Turkey, 1930-1944 (2 makara). M 1224: Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey, 1930-1944 (36 makara). almann dier ngilizce kaynaklarn ise hatralar ile Bridgeport Post, Christian Science Monitor, Eau Claire Telegram, Herald, Johnstown Tribune, Louisville Times, Lowell Leader, Manchester Herald, New York Herald Tribune, New York Times, New York World, Providence Tribune, Tampa Tribune, The Living Age, Troy Record, Washington Star, American Board Quarterly News Bulletin ve Atlanta Constitution gibi dneme ait gazete ve dergiler oluturmaktadr.

BRNC BLM TARHSEL ARKA PLAN (1830-1923)Atatrk Dnemi Trkiye-ABD ilikilerini salkl deerlendirebilmek iin ncelikle, bu ilikilerin zerine ina edildii yaklak 140 senelik temeli ele almak gerekir. nk, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerinin bir ok konu bal kaynan bu temelden almaktadr. Bu nedenle, blm ierisinde Atatrk Dnemi TrkAmerikan ilikilerinin tarihsel arka plan geni bir zet eklinde ortaya konulacaktr.

A. Osmanl-Amerikan likilerinin KurulmasTrk-Amerikan ilikilerinin kkleri XVIII. yzyln sonlarna kadar uzanr. 1783'te bamszln kazanan milyonluk ABD ile gerileme aamasna girmi olan otuz milyon nfuslu Osmanl Devleti arasndaki ilk ilikiler, Amerikal giriimcilerin ticar faaliyetleri ile balad. Bu ilikiler dolaysyla Osmanllarn Amerikallarla ilk

xix

tanmas, bir Osmanl topra olan ve Fas, Tunus, Trablusgarp ve Cezayir'i iine alan Magrib blgesinde meydana geldi.16 Ticaret gemilerine Magribli korsanlarn saldrlarndan bkan ABD, 1784'te Amerikan Bamszlk Sava'nn tannm isimlerinden Benjamin Franklin, Thomas Jefferson ve John Adams' resmiyette Osmanl'ya bal Magrib lkeleri ile ticaret ve dostluk andlamalar yapmakla grevlendirdi.17 Bu grevlendirmeden sonra, ABD 1795'te Cezayir'le, 1796'da Trablusgarp'la, 1797'de de Tunus'la istedii andlamalar imzalamaya muvaffak oldu.18 ABD, Magrib lkeleriyle yapt anlamalara Babali'yi de dahil etmek istediyse de, bunu baaramad. Bunun zerine Osmanl Devleti'yle birebir iliki kurma abas iine girdi. ABD Cumhurbakan John Adams, Lizbon'daki Amerikan Ortaelisi William Laughton Smith'i stanbul'a giderek bir ticaret anlamas imzalamakla grevlendirdi. Sz konusu grev Senato tarafndan 11 ubat 1799'da onayland.4 Fakat, Osmanl Devleti 1798'de Fransa'nn Msr'a asker karmas sebebiyle ngiltere'nin desteine ihtiya duyduundan, ngiltere'den bamszln kazanm bir devlet olan ABD ile dostluk kurmak istemedi.19 Herhangi bir anlama imzalanmasa da iki lke arasndaki ilikiler en azndan ticar adan balamt.20 Amerikan ticaret gemileri XVIII. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu limanlarna gelmeye baladlar. Yine bir anlama olmamasna ramen, ABD 1802'de zmir'e bir konsolos atad. Ancak, Osmanl Devleti bu atamay tanmaynca,

16ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001, s.33. 17anlama (modus vivendi), protokol (protocol) vb... Btn bu terimler bir dereceye kadar farkl bir muhtevay iaret etmekte iseler de, bunlarn esas itibariyle hukuk mahiyetleri ve neticeleri arasnda fark yoktur. Hepsi de geni anlamnda (lata sensu) andlamadr. Esasen bu terimler tatbikatta da itinal bir ekilde kullanlmamaktadr. Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. 2, Ankara 1965, s. 82. 18Orhan Kololu, "200 Yllk likilerin Resmi Olmayan Tarihi: Trk'le Amerikal 'nn Tanmas", Tarih ve Toplum, C. 28, Say: 163, Temmuz, stanbul 1997, s. 17. Bu anlamalardan Cezayir'le yaplan, zellikle dikkat ekicidir. yle ki, orijinal metni Trke olan bu anlamayla ABD, 17951815 yllar arasnda tam 20 yl Cezayir'e vergi vermitir. ABD tarihinde, baka bir lkeye vergi dendiine dair bu tr rnekleri bulmak olduka zordur. Mine Erol, "Amerika'nn Cezayir ile Olan likileri (1785-1816)", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say: 32, Mart, stanbul 1979, s. 721. 19Ercment Kuran, "XIX. Yzylda Osmanl Trklerinin Amerika'y Tanmas", 500. Ylnda Amerika, stanbul 1994, s. 40. 20Osmanl Amerikan ticaretine ait rakamlar iin bkz. 5. blm, s.116-117.

xx

konsolos zmir'den ayrlmak zorunda kald.21 1811'de Philadelphia'l tccar David Offley kiisel bir anlama yaparak, Osmanl'dan Amerikan tccarlar iin baz ayrcalklar kopard. 1816'da ise Offley, Kaptan- Derya Hsrev Paa ile kurduu dostluk sayesinde, Amerikan konsolosu olarak tannma imtiyazn kopard.22 Bu temelde, 1820'den itibaren iki lke arasnda bir anlama imzalamaya ynelik resm mzakereler balad. Balangta Osmanl Devleti, yaplmas teklif edilen anlamadan herhangi bir ticar avantaj elde edemeyeceini dndnden, mzakerelerde son derece ekimser bir tutum sergiledi. Fakat, 1827 ylnda Navarin'de Osmanl Donanmas'nn Birleik Avrupa Donanmas tarafndan yaklmas sz konusu mzakerelerin seyrine nemli tesirlerde bulundu.9 Ruslarn, ngilizlerin ve Franszlarn katld bu saldr ve ardndan yaanan 1828-1829 Osmanl Rus Sava neticesinde Osmanl ordusunun ald yenilgi, Osmanl Devleti'ni yeni dostluk araylarna itti. Osmanl Devleti ile ABD temsilcileri arasndaki grmeler neticesinde, Osmanl-ABD Ticaret ve Denizcilik Anlamas 7 Mays 1830 tarihinde imzaland.23 Anlamayla, ABD'ye "en ziyade msaadeye mazhar millet" stats verildi.24Bu stat sayesinde ABD, Osmanl limanlarn ziyaret eden Amerikan tacirlerinden, evvelce bu stat tannan dier devletlerin tacirlerinden alnandan daha fazla gmrk vergisi talep edilmemesini ve Amerikan vatandalarnn dier lke vatandalarnn sahip olduu her trl ayrcalktan yararlanmalarn salad. Anlamann dier hkmleriyle, Osmanl topraklarnda su ileyen Amerikan vatandalarnn hangi hukuk rejime tbi olacaklar, Amerikan ticaret gemilerinin Boazlar'dan serbeste geerek Karadeniz'e alabilmeleri ve en nemlisi, iki lke arasnda diplomasi ve konsolosluk ilikileri kurulmas konular dzenlendi.25

21Kprl, a.g.m., s.928-930. 22a.g.m, s.930. Nimet Akdes Kurat, 150 Senelik Trk-Amerikan Dostluu Sergisi, Ankara 1959, s.11. 23Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Erzurum 1984, s.79. 24Adnan iman, Osmanl Devleti'nde XX. Yzyl Balarnda Amerikan Kltrel ve Sosyal Messeseleri, Balkesir 1994, s.8. Anlama metni iin bkz. Fahir Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991, s. 1-4. 25Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan..., s.5.

xxi

Bu anlamann yrrle girmesiyle, David Porter 2 Mart 1831'de ABD'nin stanbul maslahatgzar olarak atand.26 Ayrca ABD Anlama'ya dayanarak Osmanl Devleti'nin bir ok ehrinde konsolosluklar at. Gayri resm olarak ilk kez zmir'de alan Amerikan konsolosluunu Beyrut ve stanbul konsolosluklar izledi.27 ABD'de ilk Osmanl temsilciliinin tesisi ise 1845'te Zapolu Abraham adl ahsn ehbender olarak gnderilmesiyle gerekleti.28 Ancak, ehbenderler daha ok ticar faaliyetleri yrtmek amacyla gnderildiinden siyas alanlarla ilgilenmemekteydiler. Kavalal Mehmet Ali Paa Meselesi gibi siyas sorunlarn zamanla Osmanl Devleti aleyhinde bir kamuoyu oluturmaya ynelik olarak kullanlmas, Bbli'nin ABD'deki d temsilcilerini siyas konulara da yneltmesine ve bu temsilcilerin rtbelerini arttrmasna neden oldu. Bu kapsamda 1867'de Fransz asll Bulak Bey, Washington'a ortaeli rtbesiyle tayin edildi.29 1830 Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn ABD'de Osmanl Devleti hesabna sava gemileri yaplmasn ve gerekirse stanbul Tersanesi'nde Amerikal mhendisler tarafndan ina edilecek gemilerin kerestelerinin ABD'den tedarik edilmesini ngren gizli bir maddesi vard.30 Sz konusu gizli madde, her ne kadar Amerikan Senatosu tarafndan kabul edilmemise de, pratikte hayata geirildi.31 Bu kapsamda, "United States" isimli sava gemisi Osmanl Devleti'ne satld. Ayrca, Henry Eckford ve Foster Rhodes gibi ABD'nin en nl gemi mhendisleri26grev yaptlar. Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s. 146; Hamdi Atamer, "lk Trk-Amerikan Mnasebetleri" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 2, C.1, Kasm, stanbul 1967, s. 20. 27Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s.146. 28ehbender, Ticaret Nezareti'nin oluturulmasndan nce ticaret ilerine bakmak ve tccarlar arasndaki ihtilaflar halletmekle vazifelendirilen memurun nvandr. Bu tabir daha sonra konsolos karl olarak, yabanc memleketlerde, Osmanl tebaasnn ticar menfaatlerini korumak zere grevlendirilen memurlar iin kullanlmtr. http://www.tarihportali.net/tarih/archives.php/ sehbender/3128 (Eriim Tarihi: 01.08.2008). "ehbender" kelimesi II. Merutiyet'in ilanndan sonra kullanmdan kaldrmtr. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat: Eski ve Yeni Harflerle, Ankara 2007, s. 984. 29Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s. 159. Osmanl Devleti Washington'daki temsilciliinin dzeyini hibir zaman "ortaeli" dzeyinin zerine karmad. a.g.e., s.160. 30Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara, 1959, s. 1617; Akdes Nimet Kurat, "Trkiye ile ABD Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Vesikalar", Tarih Aratrmalar Dergisi, C.5, Ankara 1967, s.334. 31Fuat Ezg, Osmanl mparatorluu-Amerika Birleik Devletleri: ktisadi, Siyas ve Kltrel Mnasebetlerin Kuruluu ve Gelimesi (1795-1908), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1949, s. 83.

xxii

stanbul'a gelerek Osmanl donanmasnn en etkili sava gemilerini ina ettiler. Amerikallar'n almalar esnasnda Trk gemi mhendisleri de yeni tekniklerden haberdar oldular ve Amerikallar'n lkelerine dnmesinden sonra da, sava gc yksek gemiler yapmaya devam ettiler. Bu sayede, bir sre sonra Osmanl donanmas en byk gcne ulat.32 Osmanl-Amerikan Ticaret Anlamas, ayn zamanda, 1820'lerden itibaren Osmanl topraklarna gelmeye balayan Amerikal Protestan misyonerlerin saylarnn artmasna neden oldu.33 nceleri zmir, stanbul gibi ky ehirlerine gelen misyonerler, sonralar i blgelere yayldlar.34 Amerikal misyonerlerden ncelikle gittikleri lkedeki ekonomik durum, toplumsal yap, siyasal btnlk, tarm alanlar, yer alt ve yer st zenginlikleri, halkn din durumu ve eitim dzeyi hakknda bilgi edinmeleri isteniyordu.35Messeselerin artmas ve alan genilii yznden misyonerler daha sistemli alabilmek iin Osmanl topraklarn Avrupa, Dou Trkiye, Bat Trkiye ve Merkez Trkiye olmak zere, drt alma blgesine ayrdlar.36 1830 Ticaret ve Denizcilik Anlamas 25 seneliine yapld iin, 1855'de geersiz hale geldi. Fakat ABD, o tarihlerde kan Krm Sava'nn Osmanl ekonomisini Avrupa devletlerinin tahakkmne sokmas nedeniyle, yeni bir anlama yapmak iin, yeni Osmanl-Avrupa ekonomik anlamalarnn tamamlanmasn bekledi. 1862'de yaplan bir dier ticaret anlamasyla Osmanl-Amerikan ticar ilikileri, ABD iin 1830 anlamasna gre ok daha avantajl olmak kaydyla, daha ayrntl olarak dzenlenmi oldu. Bunun dnda; 1874'te imzalanan Tabiiyet, Gayrimenkl ve32ar Erhan, "1830 Osmanl-Amerikan Anlamas 'nn Gizli Maddesi ve Sonular", Belleten, C.62, Say: 234, Austos, Ankara 1998, s.464. 33Osmanl Devleti'ne 1820 ylnda ilk gelen Amerikal misyonerler Plinny Fisk ve Levi Parsons'd. Bu iki misyoner, ABD'deki Protestan misyoner rgtlerinin en gls olan American Board of Commissioners for Foreign Missions'n (ABCFM) elemanlarydlar. ABCFM iin bkz. David Brewer, What Next in Turkey, The American Board, Boston, 1913; lknur Polat, " Osmanl mparatorluu'nda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme", Belleten, C. 7, Say: 203, Ankara, 1990, s. 629. 34Ayten Sezer, "Osmanl 'dan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiye 'de Eitim ve retim Faaliyetleri", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devleti'nin 700. Yl zel Says, Ekim, Ankara 1999, s. 173. 35Kocabaolu, a.g.e., s. 30-31. 36Sezer, "Osmanl'dan Cumhuriyete Misyonerlerin...", s. 174.

xxiii

Sulularn adesi Anlamalaryla, hukuk konularda da Osmanl- Amerikan ilikileri tesis edilmi olup, ilikilerin kurulu aamas sona ermitir.37

B. Osmanl Amerikan likilerinde Gerilim Dnemi1877-78 Osmanl-Rus Sava, Osmanl tarihinde bir ok adan dnm noktas olduu gibi Osmanl-Amerikan ilikilerinde de nemli bir milattr. Bu tarihten sonra Osmanl siyasetinin iinde barndrd bunalmlar artt ve bir ok Avrupal byk gcn yan sra ABD de Ermeni sorununu bahane ederek Osmanl Devleti'nin i ilerine karma srecine katld. D markajn daraltlmasyla birlikte Osmanl Devleti'nin pazarlk gc nemli lde zayflad. ABD d konjonktre uygun hareket ederek Bbli'yi Ermeniler'e kt muamele yapmakla sulad. zellikle Amerikan basn, Ermeniler'i destekler ynde yayn yapt.38 ABD bu politikalarn desteklemek iin Osmanl Devleti'nde bulunan misyonerlerini kulland. Misyonerler ve okullar bir yandan ABD'ye Osmanl Ermenileri'nin iinde bulunduu koullara ilikin gerek d raporlar yollarken, bir yandan da Ermeni isyanlarnn fikr ve teorik alt yapsn oluturdular ve dolaysyla da, zellikle 1889-1896 yllar arasnda saylar artan Ermeni isyanlarnn kmasna katk saladlar.39 Bu yllardan sonra Osmanl-Amerikan ilikileri, ABD'nin misyoner okullarna resm izin istei ya da Ermeniler'le ilgili meselelerden dolay tehditle yrr hale geldi. ou zaman Amerikan Hkmeti, Osmanl Devleti'nden taleplerine karlk bulamadnda, Akdeniz'e sava gemileri gnderdi. Mesel 1895'te, misyonerlerin Ermeniler'e yapldn iddia ettikleri katliamlar durdurmak bahanesiyle, "San Fransisco" ve "Marblehead" isimli sava gemileri zmir, skenderun ve Beyrut'a gnderildiler. Aslnda Babli zerinde bask oluturmak zere gnderilen gemiler, Ermeniler'in katledildiine dair hibir delil bulamadan geri37 Ancak; Tabiiyet Anlamas altnc blmde anlatlacak olan nedenlerden dolay yrrle girmedi. 38http://www.oku yorum.com/turkce/yazilar.asp?bolum=Makaleler&durum=oku&yazi id=691 &baslik=osmanl%C4%B1 - amerikan %C4%B1liskilerinin tarihi seyri (Eriim Tarih: 18.06.2007). 39 Abdlkadir Yuval, "Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol " Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, Kars 1991, s.204.

xxiv

dndler.40 ABD ayn politikann bir devam olarak, Ermeni isyanlar srasnda zarar gren Amerikan okullaryla ilgili talep ettii tazminat elde etmek iin 1900 ylnda Kentucky sava gemisini Osmanl sularna gnderdi ve bu sayede istedii tazminatn bir blmn elde etti.41 1904 bandan itibaren Ermeni isyanlarna karan baz Amerikan vatanda Ermeniler'in tutuklanmas ve Ermeni isyanclarn s olarak kullandklar Amerikan okullarndan bazlarnn kapatlmas gibi gelimeler zerine ABD bu sefer de, Karayipler filosunu zmir'e gnderdi. Bunun zerine Osmanl Devleti bu konudaki Amerikan taleplerini de karlamak zorunda kald. Ancak bu olay, ilikilerdeki gerginliin ulat en st nokta oldu. Sonraki yllarda da, yine Ermeni meselesi ve bununla balantl olan misyoner istekleri nedeniyle baz diplomatik skntlar yaandysa da, hibir zaman bu dnemdeki gerilim tekrarlanmad. 42

40Joseph L. Grabill, "Missionary Influence on American Relations with the Near East (First nstallment) " Muslim World, C. 58, Hartfort 1968, s. 45. 41Erhan, Trk-Amerikan likilerinin... s.335. 42a.g.e., s. 336.

xxv

C. Osmanl-Amerikan likilerinin Son Dnemi: II. MerutiyetII. Merutiyet'in ilann stanbul'da bulunan ABD Bykelisi John Leishman olduka iyimser karlad. Bykeli Merutiyet'in yeniden ilan edilmesiyle birlikte, Osmanl Devleti'nde yeni bir hayatn balayacan ve Osmanl'nn esasl slahat hareketleri neticesinde, kendine lyk bir mevk alabileceine hkmetti.43 Leishman'n bu grleri Amerikan Hkmeti tarafndan da paylalyordu. Amerikan Hkmeti, Merutiyet'in ilannn, iki lke arasndaki problemlerin zmne yardmc olacak bir ortam hazrlayacana ve blgedeki Amerikan karlarna olumlu katkda bulunacana inanyordu.44 ABD, II. Merutiyet Dnemi'nde (1908-1914) siyas alanda herhangi bir risk almaktan kand. Devam ettirdii Monroe Doktrini erevesinde, 1911'deki Osmanltalyan savanda arabuluculuk yapmas iin verilen teklifi geri eviren ABD, Balkan Savalar'na da ilgisiz kald.45 Hatta Amerikan ynetimi, Bykeli Morgenthau Babali nezdinde Osmanl Devleti'nin I. Dnya Sava'na katlmamas iin temaslarda bulunduunda, kendisine resm veya gayri resm hibir telkinde bulunmamas uyarsn yapt.46 Buna karlk ttihat ve Terakki Partisi, II. Merutiyet Dnemi boyunca ABD'yi kendi tarafna ekebilecek bir politika izlemeye alt. Bu politika kapsamnda ttihatlar, I. Dnya Sava baladktan sonra kapitlasyonlar kaldrrken, Amerikallar'n messeselerine zarar vermeyeceklerini gsterebilmek dncesiyle teminat verdiler. Hatta Enver Paa, bu teminatnn bir gstergesi olarak da, kapitlasyonlarn kaldrld 1 Ekim 1914 tarihinde, bykeli Morgenthau ile beraber

43Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine..., s. 38. 44Erhan, Trk-Amerikan likilerinin... s.376. 45J.C. Hurewitz ; "Trk-Amerikan likileri ve Atatrk", ada Dnce Inda Atatrk, stanbul 1983, s. 492. 46Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey, Baltimore 1965, s. 26-27.

xxvi

Robert Kolej'e giderek, kardeinin de iinde bulunduu bir grup renci iin zel olarak kurulan snfn al trenine katld.47 Osmanl Devleti I. Dnya Sava'na girdikten sonra da, Amerikallar'a kar izledii bu tutumda fazla bir deiiklie gitmedi. Fakat, Amerikal misyonerler eski alkanlklarn devam ettirerek, Rusya'yla ibirlii yapan Ermeniler'i himayeleri altna almaya altlar. Ermeniler tarafndan yaplan katliamlar yok sayarak adeta onlarla beraber savaan bu misyonerler, Tehcir'e de kar ktlar ve dzenledikleri gerek d raporlarla dnya kamuoyunu etkilediler.48 ABD'nin Almanya'ya sava ilan etmesinin ardndan Almanya Osmanl Devleti'nin de ABD'ye sava ilan etmesi iin bask yapmaya balad. Bu basklara ramen Osmanl Devleti ABD'ye sava ilan etmeyip sadece bu lkeyle diplomatik ilikilerini kesmekle yetindi.49 likilerin kesilmesinden sonra ABD'deki Osmanl karlarn koruma grevini spanya, Osmanl Devleti'ndeki Amerikan karlarn koruma grevini de sve Sefareti yklendi.50

47Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerika'nn Trkiye'ye Kar Tutumu, Ankara 1976, s. 53. 48Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 91. 49Armaolu, "AtatrkDneminde Trk-Amerikan... ", s.282. 50Kprl, a.g.m., s. 941.

xxvii

D. Mondros'tan Lozan'a Trk-Amerikan likileriI. Dnya Sava'nn sonuna yaklald 8 Ocak 1918'te Bakan Woodrow Wilson ABD Kongresi'nde yapt bir konumada 14 maddeden oluan d politika prensiplerini ilan etti. Tm anlamalarn ak yaplmas, gizli diplomasinin yok olmas, tm halklarn kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi, basna verilen zgrlk gibi maddeleri ieren bu prensipler Dnya'y yeniden ekillendirmeyi amalyordu. Bu prensiplerin 12. maddesi ise Osmanl Devleti'nin gelecei ile ilgiliydi. Sz konusu maddeye gre Trklerin ounlukta olduu blgelerin egemenlik ve gvenlii salanmal, buna karlk Osmanl Devleti iindeki milletlere varlklarn koruma imkn verilmeli ve Boazlar btn devletlerin ticar gemilerine ak bulundurulmalyd.51 Wilson'un bunun gibi ilkeleri Trkler arasnda ABD'ye kar byk bir sempati oluturdu. Mondros Atekesi'nden sonra derin bir umutsuzlua kaplan birok Osmanl aydn, zellikle Wilson lkeleri'nin "tm uluslarn kendi geleceklerini kendileri belirlemesi (Self-determination)" ilkesine sarlyor ve kurtuluu Wilson lkeleri'nin uygulanmasnda buluyorlard. Bu gr, giderek bir Amerikan mandacl dncesine dnmeye balad ve kimi Osmanl aydnlar tarafndan stanbul'da 4 Aralk 1918'de Wilson Prensipleri Cemiyeti kuruldu.52Cemiyetin yeleri Atatrk'n deyiiyle "fikirlerinde ok srar ettiler, isabet-i mutlakann, nokta-i nazarlarnn tervicinde (desteklenmesinde) olduunu isbata ok altlar." 53 Bu Amerikan srar neticesinde fikrini, yaygnlk Trkiye'nin kazanan byk mandaclk bir gcn gr destei Erzurum olmadan

Kongresi'nde tepki grmesine karn, Sivas Kongresi'nde byk tartmalara neden oldu. mandas yaayamayacana inanan ve ounluu ttihat ve Terakki'nin liberal kanadndan oluan bir grup hararetle savundu. Buna karlk stanbul'daki tp rencilerini temsil eden genler bu fikre iddetle kar ktlar ve baz yerel delegeler de onlara katldlar. Tartmann bymesi zerine Rauf (Orbay), Erzurum Kongresi bildirisinin, lkenin51Gl nan Barkay, ABD Diplomasisi'nde Trkiye: 1940-1943, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir b.y.y., s. 11. 52alar Krak, Cumhuriyetten Gnmze Gericilik II, b.y.y. 2001, s.31. Bu cemiyetin tzk ve dier belgeleri iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, C. 2, stanbul 1986, s. 245263. 53Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, C.1, Ankara 1989, s.10.

xxviii

bamszlna ve btnlne sayg duyan yabanc glerden yardm alnabilecei konusundaki paragrafna dikkat ekti. ABD'den Anadolu'ya bu konuyla ilgili bir aratrma komisyonu gndermesinin istenmesi gerektiini syledi. Rauf Bey'in bu teklifinin manda konusunda bir balaycl olmadndan teklif kongrede hemen kabul edildi ve ABD'den bir aratrma komisyonu gndermesini isteyen mektup Washington'a aktarlmak zere Amerikal gazeteci Brown'a verildi.54 Sivas Kongresi'ni izleyen gnlerde mandacla kesin olarak kar olan Mustafa Kemal Atatrk'n olaylara hakimiyetinin artmas mandaclk dncesinin gndemden dmesini salad. Aslnda Amerikan mandaclar, o sralarda Wilson'un Trklerle ilgili yukarda bahsedilen 12. maddeyi uygulamaktan vazgemi olduunu bilmi olsalard, bu dnce oktan gndemden dm olurdu. Wilson'un Trkler'in aleyhine dnmesinde, Mttefik Devletler'in, zellikle de ngiltere'nin byk etkisinin olduu deerlendirilmektedir. Artk Wilson sz konusu prensibin hilafna olarak, Trkler'in ounlukta yaad Dou Anadolu'da bamsz bir Ermenistan'n kurulmasn savunuyordu. Wilson'un Mttefik liderlerle yapt plana gre, bamsz bir Ermenistan kurulmadan nce, ABD Ermenistan'n mandaterliini kabul edecekti.55 Ermenistan mandaterlii Wilson'a ilk kez Paris Bar Konferans'nda teklif edildi.56 Bu teklif zerine byle bir projenin uygulanabilirliinin Senato kararna bal olduunu syleyen Wilson bu balamda iki nemli rapor hazrlatt. Bunlardan birincisi 1919'un bahar ve yaznda Anadolu'yla beraber Suriye, Filistin ve Irak' dolaan KingCrane Komisyonu'nun hazrlad rapordu. Bu raporda mtareke snrlar iinde kalan Osmanl topraklarnn, stanbul ve evresi, Ermenistan ve Anadolu'nun geri kalan olmak zere e blnp, her nn de Amerikan mandas altna alnmas54Andrew Mango, Atatrk: Modern Trkiye'nin Kurucusu, stanbul 2006, s. 294-295. Sivas Kongresi'nde Amerikan Mandas zerine yaplan tartmalar iin ayrca bkz. Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969; Mahmut Gololu, Mill Mcadele Tarihi II: Sivas Kongresi, Ankara 2006; Kadir Kasalak, Mill Mcadele'de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993. 55Armaolu, "AtatrkDneminde Trk-Amerikan... ", s.284. 56Paris Bar Konferans, I. Dnya Sava'ndan galip kan tilaf Devletleri ve balaklarnn ttifak Devletleri'ne uygulayaca bar artlarn dzenlemek zere topland (18 Ocak 1919-24 Aralk 1920).

xxix

neriliyordu.57 Ayn yln Austos-Ekim aylar arasnda Anadolu ve Kafkasya'y gezen Harbord Komisyonu'nun hazrlad rapor ise olduka karamsard. Raporda, Amerika ktasna ok uzak olan bu blgede mandater lke olarak blgenin tm koullaryla gelimesini salayabilmek iin gereken yatrmlarn ve blgede gvenlii salayabilmek iin gerekli asker harcamalarn getirecei yksek maliyetin zellikle alt iziliyordu.58 Bu raporun da etkisiyle ABD Senatosu 1 Haziran 1920'de Dou Anadolu'da bir Ermenistan mandaterlii kurulmas teklifini, Wilson'a ramen, 23'e kar 52 oyla reddetti.59 Wilson, Ermenistan hayalinden yine de vazgemedi. 10 Austos 1920'de imzalanan Sevr Anlamas'nn 89. maddesi Dou Anadolu'dan baz vilayetlerin Ermenistan'a verilmesini ngrmekte ve Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn izilmesini ABD Bakan'nn, yani Wilson'un hakemliine havale etmekteydi. ABD Senatosu'nun Ermenistan mandasn reddetmi olmasna ramen Wilson Trk- Ermeni snrn izmeyi kabullendi. Kasm 1920'de Wilson, izdii haritay Milletler Cemiyeti'ne vermeye hazrland srada, Kzm Karabekir Paa komutasndaki Trk birlikleri Ermeniler'i pskrttler. Bylece, Wilson'un Ermenistan snrlar haritas tam bir fiyasko haline geldi ve bu sebepten ngiliz yetkililer Wilson'dan haritann aklanmamasn istediler. Zaten bu gelimelerin yaand Kasm ay ierisinde seimleri de kaybeden Wilson'un Ermenistan maceras bylece sonulanm oldu.60 Bu gelimeler yaanrken, ABD, stanbul Hkmeti'yle diplomatik ilikilerini yeniden tesis etmekten de geri kalmad ve 1. Dnya Sava'nn hemen akabinde Lewis Heck'i komiser olarak stanbul'a atad. Heck'i ksa bir sreliine grev yapan G. Bie Ravndal ve 12 Austos 1919'da "yksek komiser" unvanyla atanan Amiral Mark Lambert Bristol takip etti. Bristol Lozan Bar Anlamas'ndan sonra bu unvannn yerine57Mango, a.g.e., s. 294. 58Seil Akgn, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesi'ne Dair Raporu, stanbul 1981, s.161. 59Hasan Tahsin Fendolu, Modernleme Balamnda Osmanl-Amerikan likileri, stanbul 2002, s.244245. 60Armaolu, "Atatrk Dneminde Trk-Amerikan... ", s.284. Yeni Bakan Warren Gamaliel Harding ise Ermenistan mandaterlii konusuna Wilson kadar nem vermedi ve bu konuda net bir tavr almaktan kand.

xxx

"diplomatik mmessil" sfatyla anlacak ve 1927 ylna kadar Trkiye'de ABD'yi yar resm olarak temsil edecekti.61 stanbul Hkmeti'yle bu ahslar vastasyla ilikiye geen ABD, Ankara Hkmeti'nin ilk alt ay boyunca, yani Nisan-Kasm 1920 arasnda, bu hkmetle iliki kurma abasna girmedi. 4 Kasm 1920'de Ankara Hkmeti'nin Samsun'a atad temsilcisi smail Bey Ankara'ya gnderdii telgrafta, blgesi dahilinde ABD tarafndan atandn syleyen bir Amerikan temsilcisinin bulunduunu haber verdi. Fakat, Ankara Hkmeti bu temsilciyi tanmay reddetti. nk, Amiral Bristol Ankara'y bu konuda haberdar etme nezaketini dahi gstermemiti.62 Ayn ay iinde gnderdii bir destroyer vastasyla Amiral Bristol, Samsun'da yar resm statde bir Amerikan temsilcisi grevlendirebilmek iin izin istedi. Ankara Hkmeti ise Amerikan temsilcisinin atanmasna karlk Washington ile resmi iliki kurmak istediini dile getirdi. Fakat, Amerikan Hkmeti Ankara'yla diplomatik iliki kurmak istemiyordu. Trkiye ile sava halindeki devletler bile Ankara Hkmeti'ni fiilen tanrken, Trkiye ile hi savamam olan ABD Ankara'y tanmaya doru gidiyormu gibi gzkmekten bile korkuyordu.63 Bu dncenin etkisiyle 1921 yl da Ankara ile Washington arasnda iliki kurulamadan geti. 1921'in son gnlerinde Trkiye'deki ekonomik karlarnn daha fazla zarar grmemesi iin Amerikan Hkmeti gayri resm statde Julian E. Gillespie'yi temsilci olarak Ankara'ya atad. Ankara'nn resm iliki kurma konusunda daha fazla srar etmemesi zerine gayri resm olarak kabul edilen Gillespie, Ankara Hkmeti'yle baz grmeler yaptktan sonra ubat 1922'de yeniden stanbul'a dnd.64 Gillespie'den sonra Ankara'ya gayri resm temsilci olarak Haziran 1922'de Robert W. Imbrie adl bir diplomat geldi. Imbrie Ankara'da silik bir diplomat olarak kald. Drt

61Kprl, a.g.m., s. 942. 62Bill imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977, s.280. 63a.g.m., s.295. 64imir, a.g.m., s. 299.

xxxi

ay kadar sonra Trk ordularnn kesin zaferini de grerek, Ekim 1922'de Ankara'dan ayrld.65 Bu ekilde, Mill Mcadele yllar boyunca Trkiye ile resm ilikiler kurmaktan kanan ABD, 20 Kasm 1922'de toplanan Lozan Konferans'na gzlemci olarak gnderdii heyetten de sadece iki nokta zerinde durmasn istedi:66Bunlardan birincisi, kapitlasyonlarn muhafazas ve bu arada din ve eitim kurumlarna alma zgrl tannmas, ikincisi ise, bar zamannda btn devletlerin sava ve ticaret gemilerine Boazlar'dan gei serbestlii salanmasyd. Lozan'da Amerikan grne yakn bir anlamaya varlmakla birlikte, kapitlasyonlar konusunda Trk gr baar kazand ve Osmanl mparatorluu devrinde yabanclara verilen tm ayrcalklar tarihe kart. Buraya kadar anlatlanlardan anlaldna gre, ABD'nin Osmanl Devleti ile XVIII. yzyln sonlarndan itibaren kurduu iliki XIX. yzyln ortalarna kadar temelde pazar kayglarndan ve ticareti arttrma abalarndan kaynaklanmtr. Fakat, ilikilerin ilerliyen yllarnda ABD'nin gittike glenmesi, Osmanl Devleti'nin ise paralanma srecine girmesi zerine ticar ilikiler, gerginleen siyas ilikilerin glgesinde kalmaya balad. ABD, blgeye gnderdii misyonerler vastasyla Osmanl'nn gayri-mslim tebaasn manple ederek Osmanl topraklarnda kurmak istedii siyas tahakkmn alt yapsn oluturmaya alt. Fakat, ABD bunu yaparken, XVIII. yzyln sonlarndan itibaren ekillendirmeye balad Avrupa'dan uzak durma politikasnn gerei olarak, Avrupa'nn gl devletleriyle kar karya gelmemeye ve blgede dorudan siyas sorumluluk almamaya byk zen gsterdi.

65a.g.m., s. 301. 66Lozan Konferans'mn birinci aamasnda Amerikan Heyeti unlardan oluuyordu: ABD'nin talya Bykelisi Richard Washburn Child, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol, Bern'deki Amerikan Ortaelisi Joseph Grew, F. Lammont Belin, Copley Amory, Harry G. Dwight, Lewis Heck ve Julian E. Gillespie. 23 Nisan 1923'de yeniden toplanan konferansa Bristol, Child, Dwight, Heck ve Gillespie arlmadlar. Amerikan Heyeti bu sefer Grew'in bakanlnda, Frederic Dolbeare, G. Howland Shaw, F. Lammont Belin, Edgar W. Turlington ve Maynard Barnes'dan mteekkildi.

xxxii

KNC BLM HAZIRLIK DNEM: LOZAN ANLAMASI SREC (1923-1927)ABD, XVIII. yzyln sonlarndan itibaren ekillendirmeye balad Avrupa'dan uzak durma politikasn, XX. yzyln balarnda hl srdryordu. Bu politikann bir gerei olarak ABD Ortadou'dan da, en azndan asker adan, uzak durmay tercih ediyordu.67 nk, Amerikal yetkililere gre Ortadou Avrupa'nn bir uzantsyd. Bir ara Bakan Wilson, Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurdurmak adna ABD'nin bu politikasn deitirmek istediyse de, ilk blmde de deinildii gibi, Amerikan Senatosu tarafndan engellendi. Senato'ya gre ABD, Ortadou'daki karmak politik meselelerden uzak durmalyd.68 Senato'nun byle dnmesinde, ngiltere'nin ve ksmen de Fransa'nn 1. Dnya Sava'ndan sonra Ortadou'da elde ettii mutlak stnln byk etkisi vard. Fransa; Suriye ve Lbnan'da, ngiltere ise Ortadou'nun dier topraklarnda asker bulunduruyordu. ABD'nin ise Ortadou'da herhangi bir asker mevcudiyeti bulunmuyordu. ABD'nin buradaki varl, misyonerlik ve ticaret faaliyetleriyle snrlyd. Bu yzden ABD, ngiltere ve Fransa'nn blgedeki stnln kabul etti ve bu devletlerle petrol imtiyazlar konusunda dt itilafta bile, en azndan ilk zamanlarda, tavizkr bir tutum izledi.69 Byle bir ortamda ABD, Ortadou politikasn; kendi misyonerlik ve ticaret kurulularna ngiltere ve Fransa'nnkilerle ayn haklar salamak; bunu yaparken de herhangi bir siyas ve asker sorumluluk almama mant zerine ina etmeye alyordu.67Ortadou; Trkiye'yi, ran', Msr'n bat snrndan Irak'n dou snrna kadar uzanan topraklar ve Arabistan yarmadasn kapsar. Bu blge, Balkanlar da kapsayacak ekilde, 1. Dnya Sava'na kadar "Yakndou" ismiyle anld. 2. Dnya Sava'ndan sonra yaygnlk kazanan kullanma gre blge, Balkanlar kapsamayacak ekilde "Ortadou" olarak isimlendirildi. Ortadou'nun snrlarn, Atlas Okyanus'una kadar btn Kuzey Afrika'y ve Sudan' da iine alacak ekilde geniletenler de vardr. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Roderic H. Davison, "Where is the Middle East?", Foreign Affairs, Say: 38, Temmuz New York 1960, s.665-675; G. Etzel Pearcy, "The Middle East- An Indefinable Region", The Department of State Bulletin, Say: 40, 23 Mart, Washington 1959, s. 407-416. 68John A. De Novo, American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939, Minneapolis 1963, s. 389. 69kap" ilkesini savunmaya balad. ABD'nin ekonomik adan her geen gn glenmesi ve Ortadou halklarnn ngiltere'ye gsterdii gittike artan direni sayesinde ABD petrol imtiyazlarn zaman ierisinde arttrd.

xxxiii

Bu politika, ABD'nin Lozan Konferans'na gzlemci sfatyla katlmasyla daha belirgin bir hale geldi. Lozan'da ABD, geleneksel izolasyon politikasndan taviz vermeden, ngiltere ve Fransa'y yakn takibe alabildi. Bu takip sayesinde de Trkiye ile, Lozan Bar Anlamas'nda ngiltere ve Fransa'ya verilen imtiyazlarn neredeyse tamamn ieren TrkAmerikan Lozan Anlamas'n imzalamay baard.70 Bu anlamann imzalanmasyla, yeni Trk devletiyle ABD arasnda "Lozan Anlamas Sreci (1923-1927)" adn verdiimiz hazrlk dnemi balam oldu.71

A. Trk- Amerikan Lozan AnlamasTrkiye ve ABD 6 Austos 1923'te, aralarnda yeniden diplomatik mnasebet tesis etmek maksadyla, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n imzaladlar.6 Ayn gn bir de Sulularn adesi Anlamas imzalayan Trkiye ve ABD, bylece ilikilerini normalletirmeyi amaladlar.72

70De Novo, a.g.e., s. 390. 71Sz konusu dnem zerine yaplan balca almalar; tezin banda zikredilen Armaolu, Denovo Trask'in kitaplaryla; imir, Yaylaler ve Armaolu'nun makaleleridir. Bu yazarlar eserlerinde, ne Trk-Amerikan Lozan Anlamas mzakerelerini ve bu mzakerelerde taraflarn tutumlarn, ne ABD'de Lozan tartmalarn yrten kii ve gruplar, ne de tartmalar srasnda ortaya konulan tezleri sistematik bir incelemeye tab tutmulardr. Trask, imir, Yaylaler ve Armaolu, bu konular btnlkten yoksun bilgi krntlar eklinde eserlerine serpitirmilerdir. Bir yandan da baz olgusal hatalar yapmlardr. Blm iinde hem bu hatalar yeri geldike dipnotlarda dzeltilecek, hem de bahsedilen konular sistematik bir incelemeye tab tutulacaktr. Ayrca; blmn birinci ksmnda ilk olarak, Trk-Amerikan Lozan Anlamas mzakereleri srasndaki Trk ve Amerikan politik manevralar ortaya konulacaktr. Bylece Trkiye'den bakldnda ABD'nin, ABD'den bakldnda da Trkiye'nin d politika geleneini anlamaya ynelik de bir adm atlm olacaktr. kinci olarak, mzakerelerin zerinde younlat belli bal konular ele alnacaktr. Son olarak da, mzakereler neticesinde imzalanan Trk-Amerikan Lozan Anlamas ve Sulularn adesi Anlamas'nn maddeleri zerinde durulacaktr. kinci ksmda, ABD'de Lozan Anlamas zerine yaplan tartmalar yrten kii ve gruplar ile savunduklar tezler sistematik olarak incelenecektir. Buradaki ama, Trkiye'nin ABD'de yapaca herhangi bir lobi faaliyetine, tarihsel bilgi desteini salamak olacaktr. Her ne kadar bugn, ABD'deki Trkiye yanls ve aleyhtar gruplar ile savunduklar tezler gemitekilerle ayn olmasa da, blm dikkatlice okunduunda nemli benzerlikler gze arpacaktr. nc ve son ksmda ise, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nda reddedilmesinin ABD'de ve Trkiye'de nasl karland ortaya konulacaktr. Amerikan ariv belgelerinde sz konusu anlamayla ilgili "Genel Anlama (General Treaty) " ya da Lozan Anlamas "Lausanne Treaty" terimleri kullanlrken, anlamay ABD adna imzalayan Joseph Grew, hatratnda anlamadan "Dostluk ve Ticaret Anlamas (The Treaty of Amity and Commerce) " eklinde bahsetmektedir. Joseph Grew, Turbulent Era, C.1, Boston 1952, s. 601. Trk ariv belgelerinde de ayn ekilde bu anlamadan "Trk-Amerikan Muhadenet (Dostluk) ve Ticaret Muahedesi (Anlamas)" olarak bahsedilmektedir. 72Bu anlama, Trk belgelerinde "lade-i Mcrimin Muahedesi", Amerikan belgelerinde ise "Extradition Treaty" olarak gemektedir. Bu iki terim de, "Sulularn ladesi Anlamas" anlamna gelmektedir.

xxxiv

1. Mzakerelerin Genel Seyri ve Taraflarn Mzakerelerdeki TutumlarBalangta ABD, Trkiye ile bir anlama yapmak konusunda olduka isteksizdi. Trkiye ise tam aksine, ABD ile yaplacak bir anlamaya byk nem atfediyordu. Ancak, zamanla deien siyas konjonktr Trkiye'yi rahatlatrken, ABD'nin durumunu zayflatt. Bu sayede Trkiye, aada anlatlacak mzakerelerde inisiyatifi ele geirdi ve kolay kolay taviz vermez bir tutuma yneldi. Mill Mcadele Dnemi'nden sonra Trkiye ile ABD arasnda bir anlama imzalamak zere yaplan ilk giriim, 15 Kasm 1922'de Roma'da, Ankara Hkmeti'nin talya Bykelisi Celaleddin Arif Bey'in, ABD'nin talya Bykelisi Richard Washburn Child ile yapt grmedir.73 Bu grmede Celaleddin Arif Bey, Trk Hkmeti'nin ABD ile resm ilikileri tesis etmek iin kapitlasyonlarn kaldrlmasn n koul olarak grdn, kapitlasyonlarn yerine ise, tatminkr ekonomik garantiler vermeye hazr olduunu beyan etti. Child ise bu teklifle ilgili gr beyan etmedi ve kendini balayc bir duruma sokmamaya zen gstererek, iki lke ilikilerinin nemli lde Lozan Konferans'nn gidiatna bal olduunu syledi.74 Child'n byle ekingen bir tutum sergilemesinin nedenini, Amerikan Dileri Bakan Hughes'un kendisine 20 Kasm'da gnderdii telgraf, net bir ekilde ortaya koyacakt. 75 Telgrafta Hughes, bu kez Amerikan Heyeti'nin Bakan sfatyla Lozan'da bulunan Child'a, ABD Dileri Bakanl'nn emrini almadan Trklere hibir vaatte bulunmamasn rica ediyordu.76 Ancak, Child'n bakanlndaki Amerikan heyeti, ABD Dileri Bakanl'ndan farkl olarak, daha ilk andan itibaren Trklerle mzakerelere girmenin, Mttefiklerin TrkAmerikan mzakerelerine mdahale etmelerini engelleyeceini dnmekteydi. Yine73ierikli telgraflar kt bir etki yaratt. 1921 banda Roma Bykelilii'ne atanarak Adliye Vekilliine vekleten Zekai Apaydn getirildi. Ocak 1921'de tekil edilen II. cra Vekilleri Heyeti'nde de Adliye Vekili sfatn muhafaza etmekle birlikte, bu grevi vekaleten Hafz Mehmet yrtt. Celalettin Arif Bey 1930 ylnda Paris'te vefat etti. http://tr.wikipedia.org/wiki/Celalettin Arif Bey (Eriim Tarihi: 10.10.2008). 74Foreign Relations of The United States (FRUS), 1923, Washington 1938, C. 2, s. 1040, ABD Roma Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 15.11.1922. 75Charles Evans Hughes, 1921-1926 yllar arasnda, Harding ve Coolidge hkmetlerinde dileri bakan olarak grev yapt. Byk Larousse, C. 11, s. 5412. 76FRUS 1923, C. 2, s. 1041, ABD Dileri Bakan'ndan Lozan'daki ABD Heyeti'ne, 20.11.1922.

xxxv

heyete gre, ABD bir an nce Trklerle mzakerelere balamazsa, Trk-Mttefik mzakereleri srasnda taraflar arasnda ticari ve dier konularda ilerlemeler kaydedileceinden, ABD vatandalar dezavantajl bir konumda kalacaklard.77 ABD Dileri Bakanl, Trklerle grmelere balama zamannn gelmemi olduunu dndnden, Amerikan heyetine, mzakereler iin yeil k yakmad. Bylece, 1923'n Mays'na kadar, iki taraf arasnda birka dar kapsaml grmenin dnda herhangi bir temas meydana gelmedi. smet Paa, Lozan Konferans'nn ikinci safhasnda, Child'n halefi Joseph Grew'e, nce 22 Nisan, sonra 5 Mays 1923 tarihlerinde bir dostluk ve ticaret anlamas yaplmas teklifinde bulundu. Bunun zerine ABD Dileri Bakanl Grew'e, "resm mzakerelerin zerinde temellenebilecei bir zeminin bulunup bulunmadn anlamak zere", "gayri resm mzakerelere" balama yetkisini verdi ve 16 Maysta uzmanlar arasnda yaplan toplantyla, mzakereler gayri resmi olarak balam oldu.13 Taraflar, resmi mzakerelerin zerinde temellenebilecei bir zeminin bulunduuna kanaat getirmi olacaklar ki, 1 Haziran itibaryla resmi mzakerelere getiler. 78 ABD'nin Haziran aynda Trkiye ile resm mzakerelere girmeyi kabul etmesinin altnda, bu aydan itibaren Trk-Mttefik Bar Anlamas'nn gerekleeceinin aikar hale gelmesi gerei yatmaktayd. Byle bir gelime olmasayd, 16 Mays'ta balayan "gayri resm" mzakerelerin, resm aamaya kolay kolay geebileceini sylemek olduka gtr. ABD, Trk-Mttefik Bar'nn imzalanacana dair gl emareler ortaya kmadan, Trkiye ile bir anlama yapmak istemiyordu. nk, olas bir Trk-Mttefik sava, ABD'nin Anadolu'daki karlarn korumak maksadyla Trkiye ile yapaca bir anlamay hkmsz hale sokabilir ve byk ihtimalle de ABD'yi Mttefiklerle kar karya getirebilirdi.

77National Archives and Records Administration (NARA), Microcopy (M) 365, Roll 3, File 711.672/7, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 12.01.1923. NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923, (Yaz Eki). 78FRUS 1923, C. 2, s. 1072, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.06.1923; Sayim Trkman, Amerika Birleik Devletleri'nin Orta Dou Politikas ve Trkiye'ye Yansmalar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s.193.

xxxvi

Trk delegasyonu, daha mzakerelerin en banda neyi yapabileceini, neyi yapamayacan net bir ekilde ortaya koydu ve ou konuda pazarla yanamad. TrkAmerikan mzakerelerinin Haziran aynda balad ve bu ay itibaryla Trk- Mttefik mzakereleri nihai haline yaklat iin, Trk delegasyonunun daha en bandan Amerikallar'a kar, Grew'in szleriyle "byle ne istediini bilen,(...)gayet mantkl ve samimi" bir politika takip etmesi mmkn olabildi.79 Bu politikaya gre, Mttefiklere verilen tavizler, Trkiye'nin verebileceklerinin snrn oluturmaktayd.80 smet Paa, artk Mttefiklerle imzalanacak anlamann son hlinin belli olduu 21 Temmuz'da, Amerikallara kar byk bir psikolojik stnlk yakaladnn farknda olarak, Grew'e deta bir ltimatom niteliini tayan u szleri syledi: "Trkiye tam bir samimiyetle ABD ile politik ve ekonomik ilikileri kurmay istemektedir. Ancak, Trkiye verebileceklerinin tamamn ortaya koyduundan, artk bundan sonra mzakerelerde hibir konuda geri adm atmayacaktr.(.)Bunlar Trk tarafnn en son szleridir."81 smet Paa'nn bu durum stnln, bir gn sonra yine ayn tavrla Amerikal muhatabna syledii u szlerden de anlamak mmkndr: "Trk- Mttefik Lozan

79NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 80smet Paa, Grew ile yapt bir grmede, Trk politikasnn ana fikrini ok ak bir ekilde ortaya koyuyordu: "Eer Trkiye 'nin ABD 'ye, Mttefiklere vermi olduunun tamamn verecei, ancak; bunun dnda hibir ey vermeyecei prensibi kabul edilirse belli bal meselelerin hepsi halledilebilir." NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. 81NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/125, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 21.07.1923.

xxxvii

Anlamas 'nn maddeleri Trkiye'nin geleceini zerine ina edecei prensiplere uygun olarak belirlenmitir. Eer ABD bu prensipleri eklen ya da ruhen snrlamaya alrsa, yeni Trkiye'nin geleceini zerine ina edecei yapy ve ruhu da incitmi olacaktr." Grew, smet Paa'nn yksek perdeden syledii bu szlerine kar deta mazlum bir tavrla, ABD'nin Trkiye ile anlaabilmek adna elinden geleni yaptn, fedakrlklarn sadece ABD'den istenmemesi gerektiini, kendilerinin dnya devletlerinin birbirleriyle imzaladklar en modern anlamalara dayal olarak bir anlama tasla hazrladklarn, Trk beklentilerini karlamak adna bu tasla neredeyse tamamen deitirdiklerini beyan ettiyse de smet Paa'y yumuatamad.82 Trkiye'nin sava basks altnda aylarca sren uzun, yorucu tartmalarla Mttefiklere verdiklerinin tamamn, bir anlamayla ABD'ye bir anda vermeyi kabul etmesi, smet Paa'nn pazarla tahamml olmayan bir tutum sergilemesindeki en byk etkendi. Trkiye'nin bu politikasna karlk ABD, karlarn karlayacak hkmleri, gzlemciliin ok tesindeki gayet aktif bir delegasyon vastasyla, nce Lozan Anlamas'na koydurduktan sonra, Trkiye ile yaplacak ikili anlamaya da aynen geirme taktiini izledi.83 yle sanyorum ki, smet Paa'nn Grew'e kar yukarda bahsedilen taviz vermez tutumunda, Paa'nn bu Amerikan taktiini fark etmi olmasnn da etkisi bulunuyordu. Grew, mzakerelerde psikolojik avantaj elde etmek maksadyla, sk sk, TrkAmerikan Anlamas imzalanmad takdirde, Amerikan iadamlar ve parasnn Trkiye'ye girmeye cesaret edemeyeceini beyan etti. Yine Grew, smet Paa'ya her frsatta, Trkiye'nin "ABD gibi zerinde politik hrslar bulunmayan bir lke" ile finansal ve ekonomik ibirliine olan ihtiyacn hatrlatarak, Trk tarafna ABD'nin artlarn kabul ettirmek istediyse de etkili olamad.2082NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. Amerikan taslann tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1076-1085, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 02.06.1923. 83Fahir Armaolu, "Amerikan Belgelerinde Lozan Konferans ve Amerika", Belleten, C. 55, Say: 213, Austos, Ankara 1991, s.483-527.

xxxviii

Gerekten de, saldrgan Avrupa devletlerine kar, ABD gibi, o dnem itibariyle siyasi karlarnn pek atmad zengin bir lkeyle yaplacak bir ibirlii, Trkiye iin byk nemi haizdi. Hele bu nem, Lozan grmelerinin alkantl dnemlerinde daha da artmaktayd. Trkiye ABD ile anlaabildii takdirde, Mttefiklere kar konumu olduka glenecekti. Ancak, ABD, daha nce de belirtildii gibi, zellikle Lozan Bar'nn nemli meselelerinin halledildii Haziran ayna kadar, Mttefiklerle izledii ortak politika gerei, Trkiye ile resmi anlamda mzakereye yanamad. Trkiye'nin, Mttefiklerle ABD arasnda kar atmas yaratmak amacyla, 9 Nisan 1923'te Chester Projesi'ni onaylamas bile, ie yaramad.84 ABD'nin Trkiye ile mzakerelere balamas, Chester Projesi'nden ziyade, Trk-Mttefik mzakerel erindeki olumlu gelimeler sayesinde gerekleti. Btn bunlar gz nne alndnda, smet Paa'nn izledii tutum daha iyi anlalacaktr. smet Paa'nn tutumunun sertliine ramen Grew, Trkiye'deki Amerikan karlarn dnerek, mzakerelerin kesilmemesi iin gerekli hassasiyeti gsterdi. Grew'in ABD Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgraftaki u cmleler, yaplacak bir TrkAmerikan anlamasnn, Trkiye'deki Amerikan karlar asndan ne kadar nemli olduunu gstermesi bakmndan, dikkate deerdi: "Biz mzakereleri kesmenin Trkiye 'deki ABD karlar ve stanbul 'daki Yksek Komiserlik zerinde douraca etkileri dnmekteyiz. Mttefik Anlamas'nn sonuca balanmas ve bunun neticesinde Mttefik igalinin son bulmasyla, Trkiye'deki karlarmzn korunmas, Trkler tarafndan tannan kendimize ait bir anlama olmakszn, ok zor olacaktr. Ayrca neredeyse kesindir ki, Trkler Yksek Komiserliimizin tahliyesini isteyeceklerdir. Bu iki konuya da ok nem verilmesi gerektiini dnyoruz."85 te bu endieler Grew'i, smet Paa'nn yapm olmas muhtemel siyasi blflere kar, daha savunmasz bir hale getiriyordu. yle ki; smet Paa'nn "bunlar benim son szlerimdir" tarzndaki ifadeleri ve Lozan'dan ksa bir sre sonra ayrlacana dair imalar Grew'le beraber btn Amerikan heyetini bask altna sokuyordu. Nitekim, Amerikan84Chester Projesi'nin onaylanmasna dair 9 Nisan 1923 tarihli ve 327 sayl kanun iin bkz. Dstur, III. Tertip, C. 4, s.25-69. Chester imtiyazyla ilgili olarak TBMM'deki grmeler iin bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, C. 28, s. 424-515. 85NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923.

xxxix

heyeti una inanmt: "Byk Millet Meclisi'nin al tarihi 3 Austos olarak belirlendiinde, smet'in o tarihte Ankara'da olmay planladna dair hibir kuku yoktur. Biz srekli olarak, onu anlamay imzalamadan karmak tehlikesi ile yz yzeydik. Bu durum bize mzakerelerin ertelenmesi dezavantajn getirecekti. "86 Amerikan heyetinin bu pein kabulne karlk, akla u sorular gelmektedir: Acaba smet Paa Lozan Anlamas'n TBMM'ye onaylatmaya on-on be gn daha ge gidemez miydi? Ya da Lozan Anlamas'n meclise onaylatmaya, smet Paa'dan bakasnn gitmesini engelleyen bir kanun dzenleme mi vard? Sorular oaltlabilir. Ancak, bu sorularn cevab "hayr" olmad takdirde, smet Paa'nn Amerikallar'n iki ayan bir pabuca sokarak, onlar etki altna almak hususunda, zekice ve kurnazca bir politika izlediini sylemek mmkndr. Ancak, Grew'in Trk-Amerikan Anlamas imzalandktan sonra, ABD Dileri Bakanl'na Trk delegasyonuyla ilgili gnderdii u vg dolu szler, bu varsaym zayflatmaktadr: "Mzakerelerimiz boyunca hepimiz Trklerin esas itibariyle drst olduunu hissettik. smet'le yaptm saysz grmeler neticesinde byle bir izlenimi kesin bir ekilde elde ettim. Delegasyonumuzun dier yeleri de, Trk uzmanlaryla yaptklar toplantlarda, onlarla da ilgili olarak ayn izlenimi elde etmiler."87

86NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 87a.g.b.

xl

2. Mzakerelerde zerinde Durulan Balca KonularMzakerelerde, 6. blmde incelenecek olan Trkiye'deki Amerikan okullarnn statleri, tabiiyete alnma ve tazminat taleplerinin yan sra u konular da grld:

a. KapitlasyonlarMzakereler neticesinde, kapitlasyonlarn tamamen kaldrlmas konusunda karlkl mutabakata varld. ABD'nin kapitlasyonlardan vazgemesinde, Mttefiklerin kapitlasyonlarn ilgasn kabul etmesi nemli bir rol oynad. Grnen o ki; Mttefikler kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmemi olsayd, ABD Lozan Konferans'nda da srarla savunduu teze sk skya balanacak ve Trk-Amerikan mzakereleri bir kmaza girecekti. Bu teze gre, Trkiye'nin 1914'te kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrmas uluslararas hukuka aykryd.88

b. Trkiye'nin Hukuk ve Shh daresismet Paa yine 4 Austos'ta, Trkiye'nin hukuk ve shh idaresiyle ilgili olarak Mttefiklere verilen deklarasyonlarn birer kopyasn, Grew'e verdi. Bu deklarasyonlardan, hukuk idareyle ilgili olannda, Trkiye'nin I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletlerinin hukuk danmanlarn, be yldan az olmamak zere, lkesinde grevlendirmeyi kabul ettiine dair bir madde bulunuyordu.89 Bu maddeye gre Avrupal hukuk danmanlar Trkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanl'nn hizmetine girecek ve stanbul ile zmir ehirlerinde icra edilecek mahkemelere gzlemci olarak katlp, T.C. Adalet Bakanl'na rapor vereceklerdi. Amerikan delegasyonu, mzakerelerde, bu maddede geen "I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletlerinin hukuk danmanlar" ibaresindeki "I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletleri" kelimelerini kaldrarak Amerikal danmanlara da yol amaya altysa da, bunda muvaffak olamad.90 Shh deklarasyonda da, Trkiye'de shh konularda alacak danmanlarn, savaa katlmam Avrupa devletlerinden seileceine dair bir ibare mevcuttu ve ABD mzakerelerde bunu da deitiremedi.91 Bylece ABD bu deklarasyonlarn bir kopyasn88Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans: Tutanaklar, Belgeler, C. 6, stanbul 2001, s. 29. 89Hukuk deklarasyonun tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1140, Lozan'da Hukuk dareyle lgili Olarak Trk Delegasyonu Tarafndan Yaplan Deklarasyon, 24.07.1923. 90FRUS 1923, C. 2, s. 1093, ABD Dileri Bakan'ndan Lozan'daki ABD Heyeti'ne, 21.06.1923. 91Shh deklarasyonun tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1141, Lozan'da Shh dareyle lgili Olarak Trk Delegasyonu Tarafndan Yaplan Deklarasyon, 24.07.1923.

xli

almakla, Trkiye'deki vatandalarnn tab tutulaca hukuksal prosedr netletirmekten baka hibir ey elde edememi oldu. Oysa ABD gndermeyi planlad hukuk ve shh danmanlar vastasyla, bir ekilde, Trk hukuk ve salk sisteminin iine nfuz etmek istemekteydi.

c. AznlklarABD, Lozan Bar Anlamas'ndaki, Trkiye'nin aznlklar konusunda Milletler Cemiyeti'ne kar sorumlu olduuna dair maddeyi yeterli grmyordu. Nitekim Child, 12 Aralk 1922 tarihli Lozan Konferans oturumunda, aznlklarn gvenlik iinde yaayabilecekleri toprak paralar elde etme yollarn bulmann art olduunu sylemiti. 92 Trkiye'nin, herhangi bir aznla toprak vermeyeceini srarla savunmas, Mttefiklerle beraber ABD'ye de bu konuda geri adm attrd. Ancak, ABD yine de, Trkiye ile yapt mzakereler srasnda, anlamaya kendisini aznlklarn haklarnn takipisi konumuna getirecek maddeler koydurma, ya da en azndan, bu konuyla ilgili bir teminat mektubu elde etme abasn srdrd. Mzakereler neticesinde, ABD bu iki isteini de elde edemedi.

d. BoazlarMzakereler neticesinde, Amerikan ticaret ve sava gemileri ile uaklarna, Lozan Bar Anlamas'nn bir paras olan Boazlar Szlemesi'nin hkmleri erevesinde ve "en ziyade msadeye mazhar millet" statsnde, Boazlardan serbest gei hakk verildi.93

92Meray, a.g.e., C. 1, s. 204. 93Laurance Evans, Trkiye'nin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), stanbul 2003, s. 424.

xlii

e. Arkeolojik AratrmalarBu konuda, Amerikan arkeologlarn Trk arkeologlarla ayn haklara sahip olmas kararlatrld.

3. Anlamann MaddeleriGenel olarak bu konular etrafnda cereyan eden, yaklak iki aylk mzakerelerden sonra, Trk-Amerikan Lozan Anlamas (Dostluk ve Ticaret Anlamas), 6 Austos 1923'te, Lozan'da Beau Rivage Oteli'nde, ABD adna Joseph Grew, Trkiye adna smet Paa, Rza Nur Bey ve Hasan Bey tarafndan imza altna alnd.94 32 maddeden oluan Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn I. maddesi karlkl olarak diplomatik personelin tayin edilmesini karara balarken, II. maddede kapitlasyonlar tamamen kaldrlyordu. III-VIII. maddeler, muamelelerde karlkl eitlik salanmas kaydyla, her bir lkenin bireylerinin ve i evrelerinin dier lkedeki ikametlerine ve yerlemelerine dair artlar ortaya koyuyordu. IX. madde karlkl olarak, en ok gzetilen lke statsnde, ticaretin ve denizciliin serbestliini garanti altna alyordu. X-XVI. maddeler ve XXIX. madde; vergiler, ithalat-ihracat gmrkleri ve ABD gemilerinin Boazlar blgesindeki haklaryla ilgili ayrntlar ieriyordu. XVII- XXVII. maddeler diplomatik personelin haklar ve grevlerini aklyordu. XXVIII. maddeye gre, anlama taraflarn egemenlik haklarn kullandklar her yerde (Panama Kanal hari) geerli olacak; XXX. maddeye gre daha nce ABD ile Osmanl arasnda imzalanan btn anlamalar geersiz hale gelecekti. XXXI. maddede anlamann nasl yrrle girecei, maddelerin nasl ve ne kadar yrrlkte kalacaklar anlatlrken, XXXII. maddede, anlamann Franszca, ngilizce ve Trke metinlerinin onaylanmas ve eer bir sorun karsa Franszca metnin esas alnmas hkme balanyordu.95

94NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/169, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.08.1923. ki lke ayn gn bir de Sulularn adesi Anlamas imzaladlar. Bu anlamaya altnc blmde deinilecektir. 95Roger Trask, The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis 1971, s. 34. Aniama'nn orijinal metni iin bkz. NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/169, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.08.1923.

xliii

Grew, anlamay imzalad gn ABD Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgrafta, Trkiye ile yaplan anlamayla ilgili olarak, unlar yazyordu: "Bugn imzaladmz dostluk ve ticaret anlamas, imzalam olmay mit etmem gerekenden olduka uzak. Anlamada, Trk tarafnn bizim bak amz karlamak iin bize verdii imtiyazlardan daha fazlasn, biz Trk tarafnn bak asn karlamak iin Trk tarafna verdik. " Grew zellikle, anlamada tabiiyete alnmaya, tazminat taleplerine ve aznlklar meselesine dair maddeler olmamasndan yaknyordu. Ancak, unu da hemen ekliyordu ki, "(...) bundan daha iyi artlar elde etmek mmkn olmad gibi, daha sonraki yaplacak bir anlamada bu artlarn bile elde edilebilecei phelidir."96 nk, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiserlii personeli Howland Shaw'n da syledii gibi, "ABD, Trkiye ile sava gze alamad srece, Trkler ne verirse onunla yetinmek zorundadr."97

B. ABD'de Lozan Anlamas'na likin TartmalarLozan Bar Anlamas'nn ardndan, Trkiye'nin ABD ile Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n imzalamas doald. Yeni Trk devleti, d ilikilerini normalletirebilmek adna, savat devletlerle Lozan Bar Anlamas'n imzalyor, savamadklaryla ise dostluk anlamalar yapyordu. 1923 ylnda Avusturya, Arnavutluk, Macaristan ve Polonya ile Trkiye arasnda ikili dostluk anlamalar imzaland. Trkiye-Polonya Dostluk Anlamas, tpk ABD ile yaplan anlama gibi, Lozan'da grlp imzaland. Trkiye, 1924'te Almanya, ekoslovakya, Estonya, Hollanda, Finlandiya, spanya ve sve ile; 1925'te Bulgaristan, Danimarka, Norve, Letonya, svire ve Srp-Hrvat-Sloven Krall ile; 1926'da Suriye, Lbnan, ran, Irak, ili ve Arjantin ile benzer dostluk anlamalar yapt.

Trk-Amerikan Lozan Anlamas bu dostluk anlamalar zincirinde sadece bir halkayd.98 Olaanst bir zellik tamyordu. nk, diplomatik ilikiler kurulurken nce dostluk anlamalar yaplmas usuldendi. Nitekim, Trkiye iliki kurmak istedii devletlerin hemen hepsiyle bu trden anlamalar imzalad. Ne var ki, Trkiye'nin teki96NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 97NARA, M

ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ (1923-1938)

Documents

Transcript of ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ (1923-1938)