^ASOPIS JAVNOG PREDUZE]A ZA VODNO PODRU^JE SLIVOVA … · obilje`iti 29. juni – Dan Dunava....

$: ÂSOPIS JAVNOG PREDUZE]A ZA VODNO PODRU^JE SLIVOVA … · obiljeìti 29. juni – Dan Dunava. Naime, ka-da se 2004. godine obiljeàvala desetogo-di{njica potpisivanja Konvencija o$
20

07

Go

din

aX

I

54

ÂSOPIS JAVNOG PREDUZE]A ZA "VODNO PODRU^JE SLIVOVA RIJEKE SAVE" - SARAJEVO


"VODA I MI"âsopis Javnog preduze}a za "Vodno podru~je slivova rijeke Save" Sarajevo

hh tt tt pp :: // ww ww ww.. vv oo dd aa .. bb aa

Izdava~:JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”Sarajevo, ul. Grbavi~ka 4/IIITelefon: ++387 33 20 98 27Fax: ++387 33 20 99 93E-mail: [email protected]

Glavna urednica:Dilista Hrka{, dipl. ùrn.

Savjet ~asopisa: Predsjednik Mehmed Buturovi}, direktor JP; Zamjenikpredsjednika: Faruk Meki}, predsjednik Upravnog odbora JP;

^lanovi: Ha{a Bajraktarevi}-Dobran, Gra|evinski fakultet Sarajevo; EnesSara~, direktor Meteorolo{kog zavoda; Boò Kneèvi}; Faruk [abeta.

Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, Mirsad Lon~arevi}, AidaBezdrob, Elmedin Hadrovi}, Mirsad Nazifovi}, Salih Krnji}.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparija Sarajevo

Priprema za {tampu i filmovanje: Zoran Buleti}

[tampa: S.Z.R. “Birograf” Sarajevo

âsopis “Voda i mi” registrovan je kod Ministarstva obrazovanja, naukei informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem: 11-06-40-41/01 od12. 03. 2001. godine.

S A D R @ A J

Autor kolor fotografija na koricama i srednjim stranama ~asopisa je Ermin [ahovi}

JUNI 2007. • Broj 54 • Godina XI

UVODNIKD. Hrkaš

AKTUELNOSTID. Hrka{OBILJE@AVANJE 29. JUNA - DANA DUNAVA U ZNAKU PROSLAVE RAZLIÎTOSTI KULTURADUNAVSKIH ZEMALJA

M. Bezdrob, H. Mi~ivodaRAZVOJ INFORMACIONOG SISTEMA VODA

V. Jankovi}OTVARANJE VODOINFORMACIONOG CENTRA U DOBOJU

KORI[TENJE VODAA. Imamovi}INSTITUCIONALNO JAÂNJE KOMUNALNIH PREDUZE]A U GORNJEM I SREDNJEM SLIVNOM PODRU^JU RIJEKE VRBAS

ZA[TITA VODAA. Robovi}EU CARDS PROJEKAT: UPRAVLJANJE KVALITETOMVODA NA NIVOU RIJE^NIH SLIVOVA BiH

H. Ali{ehovi}, S. Ukovi}KANALIZACIONI SISTEM OP]INE BREZA

ZA[TITA OD VODAB. âvarKOEFICIJENT BUJIÂVOSTI I NJEGOV UTJECAJ NA BRZINU KRETANJA VODE (II. DIO)

IZ ISTORIJE VODOPRIVREDEA. Sari}, M. Gakovi}NJIH NE TREBA ZABORAVITI - IN@. KARLO BARTEL

VIJESTI I ZANIMLJIVOSTIM. Vlahini}KI[A: ZANEMARENI RESURS

A. Pe}anacRAFTING - LJEPOTA AVANTURE

vaj broj bi mogao biti i posljednji ~iji je iz-dava~ Javno preduze}e, jer bi ve} narednitrebao da se {tampa od “novog” izdava~a– Agencije za vodno podru~je slivova rije-

ke Save, ukoliko se planirani zadaci na uspostavi no-ve organizacije sektora voda u FBiH ostvare u pre-dvi|enom roku.

Naime, prema novom Zakonu o vodama usvoje-nom u novembru pro{le godine (o ~emu smo op{ir-nije pisali u prethodnim brojevima), po~etak njegoveprimjene trebao bi biti 1. juli 2007. godine, naravnopod uslovom da su mnogobrojne pripremne radnjeobavljene onako kako je to i predvi|eno Programomrada Sektora za vodoprivredu Federalnog ministar-stva za poljoprivredu, vodoprivredu i {umarstvo.

Ali, o tom-potom {to bi rekli na{i stari, organiza-cija i reorganizacija je bilo i bi}e, na nama je da svo-je obaveze i radne zadatke radimo kako najboljeznamo i umijemo, i rezultati sigurno ne}e izostati.

Mo`da sve ovo zvu~i pomalo frazerski i {ablon-ski, no namjera je sasvim obi~na i iskrena: na{im vo-dama, teku}im, staja}im, nadzemnim, podzemnim,mineralnim, treba pomo} i stru~na briga, bez obzirakako }e se zvati i organizovati oni koji su za to zadu-èni i odgovorni. Ovim se ne umanjuje va`nost do-bre i efikasne organizacije, ali dosada{nja iskustvasu nam pokazala da nam reorganizovanje ponekadmoè toliko odvla~iti vrijeme i pa`nju, da u me|uvre-menu neki drugi poslovi i zadaci krenu neèljenim to-kom.

[to se ti~e Javnog preduze}a iz Sarajeva, svi ka-paciteti su spremni za nove uloge koje name}e noviZakon o vodama. Jedna sna`na podr{ka toj tvrdnji jei podatak da od ukupno 59 zaposlenih u Javnompreduze}u, 42 su sa visokom stru~nom spremom,od ~ega su tri magistra, 21 gra|evinskih hidroinìnje-ra, a ostali su biolozi, hemi~ari, ekonomisti i drugi.Zatim, 14 zaposlenika je stalno uklju~eno kroz razneprojekte u aktivnosti oko implementacije ciljeva izOkvirne direktive o vodama Evropske Unije, a razvojvodoprivrednog informacionog sistema ubrzano na-preduje. Dakle, kadrovska i materijalna opremljenostJavnog preduze}a je gotovo neupitna i sigurno }e

biti kvalitetna potpora implementaciji novog Zakonao vodama. A taj zakon, osim {to uvodi nove i savre-mene evropske standarde u upravljanju vodama,otvara i prostor za na{e ve}e i dinami~nije stru~nodjelovanje.

Na kraju, po~ela ta implementacija 1. jula 2007.ili 1. januara 2008. godine (mada je bolje prije negokasnije!), ona je ~injenica i stvarnost koja }e nam sa-mo pomo}i da se makar i jedan mali korak pribliìmoèljenom cilju - ulasku u Evropsku Uniju.

PO[TOVANIÎTAOCI,

3

Uvodnik

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 54

O

Autori su u cjelosti odgovorni za sadràj i kvalitet ~lanaka.

Gornji tok rijeke Bosne

Snimio: M. Lon~arevi}

OBILJE@AVANJE 29. JUNA -DANA DUNAVA U ZNAKUPROSLAVE RAZLIÎTOSTIKULTURA DUNAVSKIH ZEMALJA

vo je godina u kojoj }e se po ~etvrti putobiljeìti 29. juni – Dan Dunava. Naime, ka-da se 2004. godine obiljeàvala desetogo-di{njica potpisivanja Konvencija o za{titi ri-

jeke Dunav (Sofija, 29. juni 1994.), Me|unarodna ko-misija za za{titu rijeke Dunav (International Comissi-on for Protection of Danube River – ICPDR), odlu~ilaje da se ovaj datum obiljeàva kao Dan Dunava.

Kroz ovu Komisiju ostvaruje se saradnja trinaestpodunavskih zemalja: Njema~ke, Austrije, ê{ke, Slo-va~ke, Ma|arske, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Her-cegovine, Srbije, Bugarske, Rumunije, Moldavije iUkrajine i one na platformi Konvencije rade i pridono-se ostvarivanju zajedni~ki zadanih ciljeva koji se, pri-je svega, odnose na za{titu rijeke Dunav od zaga|e-nja, kao druge po veli~ini evropske rijeke.

Naravno, taj proces te~e postepeno uz manje ilivi{e kooperativnu saradnju vladinih i nevladinih or-ganizacija, te nau~nih institucija i privrede zemalja izsliva.Postizanje zadanih ciljeva je dakako sloèn ikomplikovan posao koji se mo`da u po~etku ~inio~ak i nemogu}im, ali evo poslije trinaest godina sepokazuje i dokazuje da je ovaj proces ostvariv.

Treba podsjetiti da je sliv Dunava prostor u komeìvi oko 83 miliona ljudi razli~itih ekonomskih, socijal-nih, kulturnih, politi~kih i istorijskih prilika, ljudi koji-ma se preko ovog projekta pruìla prilika da ostvaru-ju me|usobnu ekonomsku, privrednu, kulturnu, eko-lo{ku i svaku drugu saradnju za koju pokaù interes,a da u isto vrijeme svi zajedno sa~uvaju svoju najve-}u dragocjenost - VODU.

ICPDR se obavezao da }e 29. juni u~initi va`nimdatumom u zemljama dunavskog sliva, {to se iz go-dine u godinu i potvr|uje, jer se u razne manifesta-cije organizirane tim povodom svake godine uklju~u-je sve vi{e ljudi iz mnogih vladinih i nevladinih orga-nizacija , ali i gra|ana svih starosnih dobi, naro~itodjece iz osnovnih i srednjih {kola.

4

Aktuelnosti

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 54

O

Most na rijeci Savi


Tako se i na{a zemlja ove godine po tre}i put prik-lju~uje proslavi Dana Dunava organizuju}i takmi~enjame|u {kolskom populacijom na temu vode i okolineu likovnoj i literarnoj formi. Organizaciju tog takmi~e-nja vodi nevladina organizacija EKOTIM iz Sarajeva iona se provodi na prostoru onog dijela Bosne i Her-cegovine koji teritorijalno pripada slivu rijeke Save,koja je, ina~e, jedna od najve}ih pritoka Dunava.

Prilika je ovo da pozovemo sve vladine i nevladi-ne organizacije da se uklju~e u ove aktivnosti, jer unjima sigurno svako mo`e na}i svoj interes, pogo-tovu ako znamo da kao zemlja iz sliva Dunava i po-tpisnica Dunavske konvencije imamo itekako velikihi va`nih obaveza i odgovornosti u dostizanju ranijepomenutih zadanih ciljeva.

Vi{e informacija o ovom datumu mo`e se na}i naweb stranici: www.danubeday.org.

5VODA I MI BROJ 54

Javnom preduze}u za “Vodno podru~jeslivova rijeke Save” su u prethodnom peri-odu ura|ene zna~ajne aktivnosti u ciljuosavremenjivanja informacionog sistema

voda kroz proces kori{tenja napredne komunikaci-one i informacione tehnologije. Na taj na~in su sepostigli zna~ajni pomaci u unapre|enju ta~nosti i po-uzdanosti informacija, skra}ivanje vremena dostu-pnosti podataka, uspostavljanje osnove za kontinu-irano pra}enje promjena sistema, racionalno kori{te-nje, pove}anje kvaliteta i promocija pozitivne slike oupravljanju vodama zasnovane na profesionalnom iodgovornom radu. Obzirom na institucionalne pro-mjene koje su propisane kroz novi zakon o vodama,odnosno prelaska Javnog preduze}a u Agenciju zavode, navedene aktivnosti dobivaju posebnu teìnujer informacioni sistem voda Bosne i Hercegovineima mnogo zna~ajniju ulogu u odnosu na dosada{-nju. Polazne osnove za razvoj Informacionog siste-ma voda su osim navedenog Zakona o vodama i di-rektive i propisi EU, prije svega Okvirna direktiva ovodama, kao i me|unarodni ugovori koje je Bosna iHercegovina potpisala, kao {to su ICPDR ili Savskisporazum.

Tehni~ka, finansijska i stru~na pomo} razvoju je-dinstvenog Informacionog sistema za sektor voda nadràvnom nivou (u daljem tekstu Informacioni sistemvoda BiH - GIS Projekat) je po~ela u martu - aprilu2004. godine u okviru EU CARDS RBM Programa, saocjenom stanja GIS aktivnosti u BiH: pregledom ra-spoloìvih prostornih podataka, aktivnostima na nji-hovom prikupljanju, raspoloìvosti GIS sistema i sis-

tema za upravljanje bazama podataka u razli~itim in-stitucijama, vrstama programa/software-a koje insti-tucije koriste i mogu}nostima komunikacije. Nadalje,razvijen je konceptualni okvir za uspostavljanje geo-grafskog informacionog sistema voda BiH. Naprav-ljene su specifikacije potrebnog GIS hardvera i sof-tvera i proces nabavke u skladu sa procedurom pro-jekta CARDS 2003 je po~eo u junu 2005. godine.

U julu 2004. godine je napravljen dokument podnazivom “Razvoj geografskog informacionog siste-ma za sektor voda - analiza sistema, dizajn i izrada”u kojem su opisani okvirni i operativni ciljevi, rezulta-ti koje treba posti}i, definirani su rizici, ograni~enja ipreduslovi koje treba ispuniti, te koraci koje trebapreduzeti da bi se razvio takav sistem. Ovaj doku-ment je dao detaljan opis zadataka za razvoj Infor-macionog sistema voda Bosne i Hercegovine.

U odnosu na originalni prijedlog aktivnosti na ra-zvoju Informacionog sistema voda BiH izvr{eno jegrupiranje i sistematiziranje zadataka na logi~an i ko-herentan na~in, i dat je prijedlog metodolo{kog pris-tupa i radnog plana izrade sistema po fazama sa de-taljno razra|enom dinamikom za 16 mjeseci. Imaju}iu vidu obim i sloènost poslova, te institucionalna,organizaciona, kadrovska i ostala ograni~enja, po~e-tak realizacije prvih aktivnosti je bio u septembru2004., a zavr{etak u decembru 2005. Rezultat nave-denih aktivnosti je izrada dokumenta Plan upravlja-nja GIS projektom (PUP) u februaru 2006. godine.

Vizija Informacionog sistema voda Bosne i Her-cegovine (ISV BiH) je postizanje takvog nivoa infor-matizacije i tehni~ke osposobljenosti koja prati ra-

RAZVOJINFORMACIONOGSISTEMA VODA

6VODA I MI BROJ 54

U

MIRZA BEZDROB, dipl. in`. gra|., HAJRUDIN MIÎVODA, dipl. in`. ma{.

zvojna opredjeljenja i aktivnosti sektora voda, uvaà-va zate~eno stanje tehnologije, po{tuje ustanovljeneprincipe i uzima u obzir privredne mogu}nosti i zah-tjeve za uspostavom odgovaraju}ih informacionih ikomunikacionih standarda na dràvnom nivou.

Svrha GIS Projekta je izrada i uspostava jedin-stvenog prostornog (GIS) Informacionog sistema vo-da Bosne i Hercegovine (ISV BiH) koji }e omogu}itisistemati~no i kontinuirano skladi{tenje i obradu po-dataka, pregled, analizu, modeliranje i prezentiranjeprostornih i ostalih informacija iz sektora voda u ciljuostvarenja planskih i operativnih zadataka u sistemuupravljanja vodama. U {irem smislu GIS Projekt jeobuhvatio:

• Nabavku i instalisanje informacione infrastrukture:hardver, GIS i ostali softver

• Izradu smjernica (metodolo{ki pristup) u rje{ava-nju pojedinih segmenata iz sektora voda koji }e bi-ti implementirani u Informacioni sistem voda BiH

• Dizajniranje zajedni~ke prostorne baze podataka imeta podataka (u daljem tekstu prostorna bazapodataka)

• Izradu, testiranje i implementiranje prostorne bazepodataka

• Inventarizacija raspoloìvih izvora podataka (pros-torne podloge i vodna dokumentacija), organizaci-ja i priprema unosa podataka

• Izradu GIS aplikacija i korisni~kih alata za punje-nje, aùriranje i odràvanje prostorne baze podata-ka

• Izradu Web-GIS komponenti i odgovaraju}ih stan-darda/protokola komuniciranja razli~itih grupa ko-risnika Informacionog sistema voda BiH, kako in-terno unutar sektora voda, tako i eksterno sa drà-vnim i me|unarodnim institucijama, te javnosti

• Implementiranje postupaka me|usobnog povezi-vanja korisnika (Javnih preduze}a i Direkcije voda,odnosno budu}ih Agencija za vode) radi razmjenei aùriranja podataka

• Izradu programa i aplikacija koje }e omogu}itiispunjavanje obaveza za prezentiranjem rezultataiz GIS-a i izvje{tavanjem odgovaraju}ih institucijana dràvnom i me|unarodnom nivou

• Stalno odràvanje ra~unarske, programske i ko-munikacione opreme (softver, hardver, mreè)

• Stalan nadzor i za{titu resursa Informacionog sis-tema voda BiH (ra~unarska, programska i komuni-kacijska oprema; podaci/informacije) na svim nivo-ima (fizi~ki, logi~ki-sistemski, upravlja~ki)

• Izradu prijedloga za kadrovske i organizacionepromjene u svrhu efikasnog vo|enja, nadzora iupravljanja resursom podataka/informacija jer jeod klju~ne va`nosti za funkcionisanje cijelog siste-ma

• Uspostavu programa trajne obuke kadra koji }e ra-

diti na implementaciji i odràvanju GIS-a, kako bise mogli ispuniti projektni ciljevi

Zbog obima, kompleksnosti i visine sredstavakoje treba uloìti u izgradnju Informacionog sistemavoda BiH, razvoj }e se odvijati fazno, odnosno pos-tepeno.

Ciljevi projekta su sljede}i:

• Omogu}iti izradu i uspostavu jedinstvene prostor-ne baze podataka koja zadovoljava potrebe sekto-ra voda na nivou rije~nih bazena, entiteta i dràve

• Omogu}iti izradu zajedni~kih standarda i okvira zapodatke i aplikacije na projektnom nivou

• Omogu}iti izradu i kori{tenje formalizovanih i do-kumentovanih procesa za sistemati~an i kontinu-iran unos, aùriranje i odràvanje prostorne bazepodataka

• Omogu}iti izradu i kori{tenje programa/aplikaci-ja/alata za pregled, analizu, modeliranje i vizualiza-ciju prostornih i ostalih informacija iz sektora vodakoji zadovoljavaju operativne potrebe korisnika

• Raditi u skladu s op{tim principa za profesionalnoi odgovorno upravljanje projektima (Project Mana-gement Professional)

O~ekivani u~inci i koristi od projekta su sljede}i:

Op{ti

• racionalizacija, integracija i optimizacija odlu~iva-nja u sektoru voda, kroz proces kori{tenja informa-cione i komunikacione tehnologije,

• razmjena i objedinjavanje informacija interno -unutar sektora voda i eksterno - sa vanjskim i me-|unarodnim institucijama.

Posebni

• unapre|enje ta~nosti i pouzdanosti informacija ko-je su rezultat standardizacije i integracije podatakau sistemu upravljanja vodama

• skra}ivanje vremena dostupnosti informacijamakorisnicima sistema upravljanja vodama,

• uspostavljanje osnove za kontinuirano pra}enjepromjena sistema upravljanja vodama,

• racionalno kori{tenje i za{tita vodnih resursa,• pove}anje kvaliteta u dono{enju razvojnih odluka,• pove}anje intelektualnog kapitala,• promocija pozitivne slike o upravljanju vodama,

zasnovane na profesionalnom i odgovornom radu.

Najzna~ajniji projekti u ovoj oblasti koji su ura|e-ni su:

1. Uspostavljanje informacionog sistema voda BiH2. Unapre|enje postoje}eg sistema automatskog

monitoringa3. Upravljanje kvalitetom voda (WQDSS projekat)

7VODA I MI BROJ 54

8VODA I MI BROJ 54

Uspostavljanje informacionog sistema voda Prvi od navedenih projekata se moè na}i na

web stranici (http://isv.vode.ba). On je definisan kaointranet/internet preglednik gdje se za {iroku javnostu internet pregledniku daju osnovni podaci u obimui na na~in kako je opisano u daljem tekstu, dok se zauposlene u Javnom preduze}u na intranet pregledni-ku daju cjelokupni podaci uz kori{tenje korisni~kogimena i odgovaraju}e lozinke. Osim na navedenojstranici, planiran je i link na istu sa osnovne straniceJavnog preduze}a za “Vodno podru~je slivova rijekeSave” (http://www.voda.ba).

Pri realizaciji aktivnosti na razvoju informacionogsistema voda se uspostavila jedinstvena prostornapodloga koja sadrì osnovne topografske i tematskevektorske i atributne podatke razmjere 1:200.000 ko-je se odnose na administrativne granice, ceste, op-{tine, èljeznice, naselja, gradove i vodotoke. Reali-zacijom projekta uspostavljanja ISV BiH nabavljenesu topografski i tematski vektorski i atributni podaci(hidrografska mreà) planimetri~ke ta~nosti 25 m,

kao i skenirane i geokodirane karte mjerila 1:25.000i digitalni model terena.

Arhitektura Informacionog sistema voda Bosne iHercegovine je definisana kroz nekoliko svojih sasta-vnih dijelova i njihovih me|usobnih zavisnosti iodnosa, prije svega proizvo|a~a i obra|iva~a poda-taka, aplikacija i programa koji te podatke pohranju-ju, analiziraju i modeliraju i krajnjih korisnika kojimasu ti podaci namjenjeni. Ovo je jasno prikazano naslici 1, gdje su u najkra}em prikazani osnovni dijelo-vi arhitekture ISV.

Cjelokupno uspostavljanje Informacionog siste-ma voda Bosne i Hercegovine planirano je kroz izra-du i popunjavanje sa atributnim podacima osam mo-dula. To su sljede}i moduli:

Modul 1 – GIS model baze podataka za po-vr{inske vode i vodne gra|evine

Modul 2a – Dopuna GIS modela baze podatakasa topografskim podacima

Modul 2b – Izrada Intranet/Internet preglednikapodataka iz Modula 1 i 2a

Modul 3 – Karakterizacija vodnih podru~ja i rije-~nih bazena

Slika 1. – Arhitektura Informacionog sistema voda BiH

9VODA I MI BROJ 54

Slik

a 2.

– M

odel

baz

e po

data

ka

Modul 4 – Sistem za vo|enje i upravljanje vo-dnom dokumentacijom (SVUVD)

Modul 5 – Katastar iskori{tavanja voda, za{titevoda i za{tite od voda

Modul 6 – Vodno dobro i javno vodno dobroModul 7 – Katastar podzemnih voda, prelaznih

voda i obalnih morskih vodaModul 8 – GIS model baze podataka za:

- Vodne naknade- Ugovore i evidencije pla}anja- Pra}enje investicija- Za{ti}ena podru~ja- Prostorne planove

Po~etne aktivnosti su krenule u junu 2005. Izra-|en je detaljni Projektni zadatak za Modul 1. U skla-du sa zahtjevom o prioritetima uspostave jedinstve-ne prostorne podloge, uz izradu logi~kog i fizi~kogmodela podataka i meta podataka za Registar po-vr{inskih voda i vodnih gra|evina, Modul 1 je predvi-|ao i pripremu, konsolidovanje i isporuku podatakau odgovaraju}im formatima, a koje se odnose na di-gitalni model terena, hidrografsku mre`u i topograf-ske karte mjerila 1:25.000, te izrada Plana obuke zaimplementaciju sistema i Plana za nastavak razvojaInformacionog sistema voda BiH i upravljanja GIS.

Treba napomenuti da, zahvaljuju}i izboru ekspe-rata koji su imali iskustva u rje{avanju i implementa-

ciji problematike sektora voda, u toku realizacije Fa-ze I – Modul 1 nije ra|ena detaljna analiza sektoravoda u BiH, a dizajniranje sistema se ograni~ilo i us-mjerilo na kontrolu i usagla{avanje implementiranogmodela. To se zna~ajno odrazilo na skra}enje vre-mena izrade i isporuke dogovorenih rezultata. Uz toje obuhvat Modula 1 pro{iren na Katastar vodnih gra-|evina i kao jedinstvene podloge za razvoj informa-cionog sistema voda. Na slici 2. je prikazan modelbaze podataka katastra povr{inskih voda, katastravodnih gra|evina i organizacije upravljanja sa svojimfunkcionalnim vezama.

Osim Modula 1, do sada je ura|en i dio Modula2 sa slijede}im komponentama:

a) U okviru dopune GIS modela podataka s topo-grafskim podacima koji su raspolo`ivi u mjerilu1:200.000 ura|eno je sljede}e:

- Dopuna GIS modela postoje}im podacima zaadministrativne granice, naselja i transport

- Konverzija postoje}ih podataka u format prostor-ne baze podataka (ArcSDE)

- Dopuna dokumentacije pripremljene u Modulu 1

b) Izrada aplikacije Intranet/Internet preglednik poda-taka iz Modula 1 i 2 koji je obuhvatio sljede}e radove:

10VODA I MI BROJ 54

Slika 3. – Izgled inernet/intranet preglednika

- Definisanje prostornih topografskih i tematskihslojeva s pripadaju}im atributima koji }e se pri-kazivati u pregledniku

- Izrada aplikacije koja treba imati slijede}e funkci-onalnosti:- Prikaz svih raspolo`ivih slojeva i prikaz odabra-

nog sloja- Pomicanje prikaza i promjenu mjerila- Identifikaciju objekata- Odabir objekata i prikaz njihovih atributa- Prostorni upit- Mjerenje udaljenosti na karti- Eksport i ispis karte

- Izrada tehni~ke i korisni~ke dokumentacije

Prostorni podaci vizualizirani u ArcSDE (ESRI)formatu na usvojenoj topografskoj podlozi mjerila1:25.000, a baze realizirane u MS SQL.

GIS Web preglednik ~ine OSNOVNA KARTA nakojoj se vr{i prikaz prostornih podataka i ~etiri funkci-onalne cjeline ozna~ene brojevima 1 – 4 (Slika 3.):

1. Tabela sadr`aja2. Pregledna karta

3. Broj~ano i grafi~ko mjerilo, koordinate4. Trake s alatima

Osnovne funkcionalnosti GIS Web preglednika su:

- Pomicanje prikaza i promjena mjerila- Identifikacija objekata info alatom- Odabir objekata i prikaz njihovih atributa- Izrada jednostavnih i SQL upita- Mjerenje udaljenosti na karti- Prikaz koordinata u dvije zone- Eksport i printanje karte

Na slijede}im slikama su prikazani neke od na-vedenih osnovnih funkcionalnosti. Slika 4. prikazujeizgled preglednika sa uklju~enim odre|enim topo-grafskim podacima (granice entiteta, kantona, digi-talni model terena, reljef, sjedi{ta vodnih podru~ja).Na slici 5. je prikazan preglednik sa uklju~enim odre-|enim tematskim podacima (vodotoci i kanali, bra-ne, pumpne stanice, objekti odbrane od poplava), tegradovima i magistralnim cestama. Na slikama 6. i 7.su prikazani SQL upit i prikaz atributa za jedan cen-tar odbrane od poplava.

11VODA I MI BROJ 54

Slika 4. – Preglednik sa uklju~enim topografskim podacima

12VODA I MI BROJ 54

Slika 5. – Preglednik sa uklju~enim tematskim podacima

Slika 6. – Prikaz SQL upita

Unapre|enje postoje}eg sistema monitoringaPostoje}i sistem monitoringa povr{inskih voda

na slivnom podru~ju rijeke Save koji je prikazan naslici 8., realiziran je kroz vi{e programa, koji nisu fi-nansirani niti realizirani istovremeno i od strane istogsubjekta. Posebno je vrijedna i od velikog zna~ajadonacija Vlade [panije kroz projekat “Obnova eko-sistema rijeke Bosne i njenih pritoka”, koja je poslu-`ila za dva programa pro{irenja postoje}ih mre`aautomatskih hidro-meteorolo{kih stanica u okvirusistema monitoringa. Druga su{tinska stvar koja ka-rakterizira postoje}e stanje temelji se na ~injenici daje realizacija pojedinih programa bila obavljena oddva izvo|a~a koji su implementirali opremu razli~itihproizvo|a~a: OTT i Seba, oba iz Njema~ke i koji ko-riste dva razli~ita softverska paketa, i to:

HYDRAS 3 - Application Software for Hydrology,Meteorology and Environmental Pro-tection, i

DEMASdb - Data-Evaluation-Management-AlarmSoftware for Database

Osim navedenog, u toku je realizacija zna~ajnogprojekta finansiranog od strane EU CARDS-a, u ko-me su predvi|ene stanice tre}eg proizvo|a~a hidro-lo{ke opreme, a to je italijansko-gr~ki konzorcij SI-

AP+MICROS. Novorazvijena aplikacija, osim {to imazada}u da unaprijedi postoje}i sistem monitoringa,ne smije ni u kom vidu da naru{i integritet i normal-no funkcioniranje postoje}ih sistema. Time je nepo-sredno uticano na nivo i obim analize postoje}ih sis-tema, sa posebnom pa`njom koja se obratila akvizi-ciji i strukturama podataka, metodama njihove obra-de, kao i formatima eksporta ka eksternim korisnici-ma.

13VODA I MI BROJ 54

Slika 7. – Prikaz atributnih podataka

Rijeka Una


Centralizacija monitoring podataka u jedinsvenubazu podataka se vr{i u sjedi{tu Javnog preduze}aza “Vodno podru~je slivova rijeke Save”, Grbavi~ka4/III u Sarajevu. Aktivnosti se vr{e u zasebnoj prosto-riji, u kojoj je instalirana sva neophodna ra~unarska ikomunikaciona oprema. Navedena prostorija, koja jeobilje`ena kao “Vodoprivredni informacioni centar –Server sala” prikazana je na slici 9.

Projektom unapre|enja postoje}eg sistema mo-nitoringa se dobilo slijede}e:

1. Centralizacija monitoring podataka (podataka okvantiteti i kvaliteti povr{inskih voda) u jedinstvenubazu podataka

2. Pristup podacima na principu “server – klijent” 3. Za{tita i back-up podataka na serveru 4. Objedinjavanje podataka sa automatskih stanica

razli~itih proizvo|a~a i razli~itih softverskih paketa 5. Lak{i pristup podacima od strane zainteresovanih

institucija i institucija za obradu i rad sa podacima 6. Jednostavnije budu}e pro{irenje sistema (uspo-s-

tava novih monitoring stanica)

Implementacija unapre|enja postoje}eg moni-toring sistema je realizovana na slijede}i na~in:

A. Izrada modula/aplikacije za prikupljanje podatakasa razli~itih softverskih paketa (koji su u upotrebi)i spremanje u jedinstvenu centralnu bazu podata-ka

B. Izrada modula/aplikacije za kori{tenje jedinstvenebaze podataka, pretra`ivanje baze, pristup bazi,...

C. Obezbje|enje potrebnog hardvera za realizacijuprojekta

14VODA I MI BROJ 54

Slika 8. – Pregledna karta svih automatskih monitoring stanica na slivnom podru~ju rijeke Save u Federaciji Bosne i Hercegovine

Slika 9. – Server sala u prostorijamaJP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”

U nastavku teksta na slikama 10. i 11. su dati pri-kazi sa postoje}eg softverskog paketa HIDRAS 3 ko-ji se koristi uglavnom na slivu rijeke Une i postoje}egsoftverskog paketa DEMASdb koji se koristi na osta-lim vodotocima u Bosni i Hercegovini.

Programi za prikupljanje podataka za potrebesistema monitoringa, postoje}i DEMASdb i HYDRAS3 odnosno budu}i SIAP+MICROS, nisu me|usobnokompatabilni, ali imaju mogu}nost eksporta podata-ka u neki od standardiziranih formata. Struktura ivrsta podataka – broj o~itanih parametara po jednommjerenju je razli~it za razli~ite stanice, organizacijadatoteka je razli~ita u svakom programskom paketutako da, kao jedan od prvih zadataka modula/aplika-cije za prikupljanje podataka sa razli~itih softverskihpaketa koji se nametnuo u rje{avanju problemaobjedinjavanja podataka odnosno kreiranje jedin-stvene baze podataka, je predstavljalo tehni~ko rje-{enje importovanja podataka u centralnu bazu poda-taka. Na slici 12. je dat {ematski prikaz sistema prijei nakon zavr{etka dijela projekta «Unapre|enje pos-toje}eg sistema monitoringa», na kojem se vidi pro-

ces prikupljanja podataka sa automatskih stanica naterenu preko dial-up servera i transfer svih podatakana centralni server preko kojeg je razli~itim korisnici-ma omogu}en pristup podacima putem interneta.

Zna~ajno je spomenuti da postoji mogu}nostdodavanja novih programskih paketa za eventualnabudu}a pro{irenja mreà monitoring stanica koji nemoraju imati strukture podataka i organizaciju dato-teka kakva ve} egzistira kod postoje}ih programskihpaketa. Dodavanje novih formata u importu podata-ka u jedinstvenu bazu podataka je mogu}e bez iz-mjena u samom programu importa podataka, odno-sno ono je raspoloìvo ovla{tenom osoblju korisnikai neovisno o proizvo|a~u programa. Program impor-ta podataka podràva dodavanje novih sistema kojiposjeduju eksportaciju podataka u formatima textfilei ASCII. Naime, iz dosada{njeg iskustva i poznavanjaaktualnih sistema monitoringa kvantiteta i kvalitetapovr{inskih voda smatra se, sa najvi{im nivoom vje-rovatno}e, da svaki budu}i programski paket zasi-gurno ima jedan od ova dva, ako ne i oba formataeksportacije podataka.

15VODA I MI BROJ 54

Slika 10. – Prikaz programa DEMASdb

Karakteristike radnog okru`enja u kome je razvi-jen modul za automatsko popunjavanje baze poda-taka vrijednostima preuzetim sa automatskih mjernihstanica, odnosno program za import podataka u je-dinstvenu bazu podataka, su slijede}e: - Instalacija modula na ra~unarske sisteme, pod MS

Windows operativnim sistemima, sa instaliranim

online softverskim paketima konfigurisanim za pri-kupljanje i evaluaciju podataka, procesuiranjemjernih vrijednosti i alarma sa vi{ekorisni~kim pris-tupom bazi podataka.

- Heterogeni sistemi monitoringa - Zastupljenost intranet/internet tehnologija

Od modula/aplikacije za kori{tenje jedinstvenebaze podataka zahtjevano je da se omogu}i ovla{te-nim korisnicima pregled podataka sa automatskihmjernih stanica putem Intraneta i Interneta i da zado-volji slijede}e zahtjeve: - Vi{ekorisni~ki pristup jedinstvenoj bazi podataka,

(eksterni korisnici - Internet i interni korisnici - Intra-net)

- Database server aplikacije }e biti instalirane podMS Windows OS 2003

- Pristup podacima sa razli~itim pravima - Kreiranje izvje{taja prema referentnim parametri-

ma koji mogu biti: datum i vrijeme mjerenja, odre-|ena ili vi{e stanica, odre|enom vodotoku/rijeci,pojedinom slivu i sl.

16VODA I MI BROJ 54

Slika 11. – Prikaz programa HIDRAS 3

Slika 12. - [ematski prikazunaprije|enog sistema monitoringa

- Eksport podataka u nekom od standardiziranih for-mata (Excel, StarCalc i sl.)

- Neprihvatljivost instaliranja dodatnog softvera naklijentske ra~unare

Prvo je rije{en razvoj i kreiranje programa kojikomunicira sa navedenim modulom, koji je instaliranna postoje}im ra~unarima sistema monitoringa. Ovajdio softvera je koncipiran kao Modul za pregled sa-dràja vrijednosti sa automatskih mjernih stanica in-tegralnog rje{enja unapre|enja sistema monitorin-ga. Instalacija ovog modula je na database serveru,serveru za podatke jedinstvene baze podataka. Ovajprogram provjerava da li se pojavila nova datoteka udirektoriju database servera poslana od modula zaautomatsko popunjavanje baze podataka vrijednos-tima preuzetim sa automatskih mjernih stanica, za-tim provjerava i verificira formate podataka, de{ifrujepodatke iz tekstualnih datoteka i upisuje ih u polja je-dinstvene baze podataka. Obuhvataju}i delikatnukonverziju podataka uz obaveze striktnog po{tivanjanjihovog integriteta i perzistentnosti, tj. da je ìvotnivijek podataka nezavisan od izvr{avanja programa,uz probleme koji se odnose na: - Reupotrebu koja postoji kod primjene funkcija ko-

je su neophodne za efikasan pristup ve}im data-set-ovima

- Me|uovisnosti koje postoje izme|u pojedinih bazapodataka, baza podataka i aplikacija, kao i izme|usamih aplikacija

- Djeljenje podataka koje se manifestira kroz nekon-zistentnost i redundanciju podataka, odnosnoopasnost od konflikta ukoliko vi{e aplikacija koris-te istu bazu podataka u isto vrijeme.

Modul za pregled sadràja vrijednosti sa auto-matskih mjernih stanica predstavlja najsloèniji i na-zahtjevniji dio softvera integralne aplikacije unapre-|enja postoje}eg sistema monitoringa. I pored nje-gove sloènije arhitekture i funkcionalnosti, nije pre-dvi|eno opsluìvanje eksternih korisnika, odnosnopristup jedinstvenoj bazi podataka posredstvom In-terneta od strane zainterosovanih institucija i institu-cija za obradu i rad sa podacima. S obzirom da jeneprihvatljivo instaliranje dodatnog softvera na kli-jentske ra~unare bilo je neophodno kreirati web pris-tup podacima od strane eksternih korisnika. Naime,web pristup podacima je realiziran uvo|enjem i im-plementacijom web servera koji, tako|er, pristupasistemu upravljanja bazom podataka (DBMS) tako{to, uz neophodnu identifikaciju i autentikaciju kori-snika (korisni~ko ime i {ifra za pristup), omogu}avaistim da pristupe podacima u jedinstvenoj bazi poda-taka time {to prikaz podataka ~ini ~itljivim u Internetpretraìva~u, (web browseru), koji klijent koristi nasvojoj radnoj stanici. Ovaj dio softvera je koncipirankao modul za web pristup podacima integralnog rje-

{enja unapre|enja sistema monitoringa, predstavljalogi~ku i funkcionalnu dopunu Modula za pregledsadràja vrijednosti sa automatskih mjernih stanica i,isto kao ovaj modul, instalira se na database serve-ru. Pored ovog, ovaj modul generira podatke u for-matu za Excel, ili za neki drugi standardizirani format,kako bi se oni mogli prebaciti na klijentsku radnu sta-nicu posredstvom download opcija web browsera.

Na slici 13. je prikazana osnovna stranica aplika-cije sa opcijama za pristup pojedinim formama zapregled informacija, koja je centralizovala podatkesa svih automatskih monitoring stanica na slivu Savekoje su pod ingerencijom Javnog preduze}a za “Vo-dno podru~je slivova rijeke Save” Sarajevo. Slika 14.prikazuje funkcionalnosti pri odabiru jedne od stani-ca koje su obuhva~ene automatskim monitoringom.

Zahvaljuju}i ovom i sli~nim projektima sistemautomatskog monitoringa na slivnom podru~ju rijekeSave je ponovo obnovljen i uspostavljen. Samauspostava ovakvog na~ina automatskog monitorin-ga nije zavr{ena pri~a. Njegovo “odràvanje u ìvo-tu” traì neprekidno angaòvanje finansijskih sred-stava i ljudskih resursa.

Uspostavljeni sistem automatskog monitoringapreko on-line prikupljanja informacija treba posma-trati kao dopunu sistemu monitoringa koji zahtjevaOkvirna direktiva o vodama, a koristiti ga, izme|u os-talog, i u svrhu uspostavljanja i razvijanja monitoringmreà za:1. Sistem ranog upozorenja odbrane od poplava2. Sistem dojave informacija o akcidentnim zaga|e-

njima3. Sistem odbrane i ublaàvanja su{a

Upravljanje kvalitetom vodaUpravljanje vodnim resursima zahtijeva kontinu-

irani monitoring da bi se utvrdile àri{ne ta~ke mogu-}ih problema vezano za kvalitet sirove vode u rijeka-ma i jezerima. êsto su tro{kovi uspostavljanja ~is-tog akvati~kog okruènja tako visoki da nije mogu}efinansirati sve zahtjevane inicijative i pobolj{anja. Za-{tita akvati~ke sredine ima ograni~en budèt, takoda je neophodno izvr{iti procjenu prioriteta i utvrditikojim zahvatima se mogu dobiti najracionalniji utica-ji u cilju pobolj{anja kvaliteta vode. U tom smislu jeneohodno utvrditi zna~ajne uticaje na kvalitet po-vr{inskih voda, postaviti ciljeve pobolj{anja kvalitetai odrediti i uspostaviti neophodne mjere monitoringai upravljanja kako bi se dosegli ti ciljevu. Aplikacijanazvana “Podr{ka u dono{enju odluka” (DSS – De-cision Support System) je zami{ljen kao snaàn alatkoji bi, izme|u ostalog, pomogao pri dono{enjuodluka za postizanje tih ciljeva. Njime se kombinujukriteriji, modeli i stru~na procjena u cilju optimizacijeu dono{enju odluka na bazi cost-benefit analiza zapojedine projekte.

17VODA I MI BROJ 54

18VODA I MI BROJ 54

Slika 13. – Naslovna strana aplikacije Monitoring

Slika 14. – Prikaz funkcionalnosti pri odabiru pojedine monitoring stanice

Navedena aplikacija uklju~uje ~etiri osnovnekomponente:• Strukturisanu i normalizovanu bazu podataka za

pohranjivanje podataka o monitoringu povr{inskihvoda

• Op}e informacije tipa: karte, op}inske granice,broj stanovnika naselja i sl.

• Alate za unos i obradu podataka o monitoringupovr{inskih voda

• Analiti~ki alat za pomo} u dono{enju odluka za in-vestiranje i mjere za pobolj{anje statusa povr{in-skih voda

Zavisno od korisni~kog nivoa pristupa aplikaciji,ista omogu}ava da se odrede korisnici koji imaju pri-vilegiju pregleda podataka, unosa podataka ili ja-vnog pristupa podacima. Prve dvije grupe korisnikamoraju biti autorizovane odgovaraju}im korisni~kimimenima i {ifrom za pristup (Slika 15.) koje im dodje-ljuje sistem administrator. On ima mogu}nost uno{e-nja i promjene: korisnika, monitoring profila, parame-

tara, monitoring programa, analiti~kih paketa i osno-vnih konstanti sistema.

Pri uno{enju korisnika u zavisnosti od njihoveuloge daje im se korisni~ko ime, {ifra i privilegija.Kod dodavanja monitoring profila unosi se njihovoime, Map_id, kod, tip, rijeka na kojoj se nalazi i za ko-ji je monitoring program planirana. Tako|e se ozna-~ava da li su podaci sa stanice javni ili ne. Za listu pa-rametara se unosi naziv parametra, jedinica, metodza analize, kao i maksimalna i minimalna vrijednost.Monitoring programi defini{u mjerenja i analize kojise njima vr{e. Njima se daje ime i parametri sa listeparametara. Analiti~ki paketi se koriste za grupiranjerazli~itih parametara pri izlaznom prikazu. Sistemadministrator defini{e i reviduje analiti~ke pakete.Konstante se koriste pri sistemu za rangiranje proje-kata.

Otvaranje aplikacije i pristup informacijama kojesu date {iroj javnosti su prikazani na slici 16. Na njoj seosim karte sa prikazanim stanicama nalaze i sljede-}e alatke: “Zoom in” – za uve}avanje, “Zoom out” – za

19VODA I MI BROJ 54

Slika 15. – Osnovni izgled aplikacije “Upravljanje kvalitetom voda”

umanjivanje, “Pan” – za pomjeranje mape, “Informa-tion” – za davanje informacija o monitoring stanici i“Full extent” – povratak na pun prikaz cijele dràve.

Nakon odabira èljenog monitoring profila pritis-kom na dugme “Show data” se mogu dobiti unesenipodaci. Oni su poredani po datumu unosa i data jejednostavna statistika za njih (prosje~na, minimalna imaksimalna vrijednost svakog od datih parametara).Ispod tabele sa podacima su prikazani rezultati ana-liza u obliku dijagrama koji daju indikacije mogu}ihtrendova. U gornjem desnom uglu stranice sa tabe-lom i dijagramima se nalazi prozor pomo}u kojeg semoè odabrati èljeni period za analizu podataka.Nakon svake promjene unosa podataka, za njihovoaktiviranje potrebno je pritisnuti dugme “Refresh”.Iznad tablice se nalazi ikona “Excel” koja omogu}a-va prikaz date tablice u excel-u koji opet ima mnogove}e funkcionalnosti od wqdss aplikacije. Va`no jenapomenuti da ova aplikacija ima mogu}nost odabi-

20VODA I MI BROJ 54

Slika 16. – Prikaz aplikacije za neautorizovani pristup

Slika 17. – Prikaz aplikacije prilikom unosa podataka

ra prikaza na engleskom ili bosanskom jeziku iz pa-daju}eg menija koji se nalazi u gornjem desnomuglu stranice. Tako|e je mogu}e uz podatke za po-jedine monitoring profile dodavati i slike u obliku di-gitalnih fotografija, kao i opise za svaku od tih slika.

Korisnicima koji imaju dopu{tenje za unos iobradu podataka sa jednog ili vi{e monitoring mjes-ta (enkoderi), nakon pritiska na “Data entry” se otva-ra ekran prikazan na slici 17. Na njemu se nalaze tip-ke “Add analysis”, “Save” i “Cancel”. Dodavanje no-vih mjerenja ili analiza se vr{i nakon pritiska na tipku“Add analysis”. Nakon odabira parametara iz padaju-}eg menija i unosa mjerenja pritiskom na tipku “Sa-ve” promjene }e biti prihva}ene i nova mjerenja }ese upisati u bazu. Vrijednosti koje prelaze zadatu

maksimalnu ili minimalnu vrijednost za dati parame-tar bi}e ozna~ene crvenom pozadinom.

Jedan od alata ove aplikacije je sistem za rangi-ranje projekata. Izgled navedenog alata je prikan naslici 18. Sistem koristi pet kriterija koji se koriste zaprocjenu prioriteta pri dono{enju odluka gdje su in-vestiranja najpotrebnija. To su sljede}i kriteriji:1. Uticaj na kvalitet vode (klju~ni parametar ocjene

zaga|enja je BPK5)2. Tro{kovna efikasnost3. Uticaj na akvifere vode za pi}e4. Uticaj na vodu za kupanje (turizam, rekreacija, lo-

kalni razvoj, …)5. Dobra upravlja~ka praksa, socijalni faktori

21VODA I MI BROJ 54

Slika 18. – Prikaz aplikacije prilikom rangiranja prioriteta

Pri prora~unu gdje su investiranja najoptimalni-ja, odnosno za odre|ivanje prioriteta za investicionaulaganja, kalikuli{e se sa sljede}im parametrima: • Minimalni proticaji na mjestu gdje se otpadne vo-

de upu{taju u recipijent• Ekvivalentni broj stanovnika za pojedine aglome-

racije• Tro{kovi izgradnje postrojenja za pre~i{}avanje

otpadne vode• Tro{kovi izgradnje kanalizacije• Broj stanovnika naselja• Ekvivalentni broj stanovnika za pojedine industrije• Procenat naplate komunalnih ra~una• Indikator povrata tro{kova• Investicioni tro{kovi po stanovniku

GIS u Javnom preduze}u Arhitektura GIS sistema u Javnom preduze}u za

“Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sarajevo je pri-kazana na slici 19. Na njoj su navedeni hardver i sof-tver koji se koristi za potrebe razvoja informacionogsistema voda u Javnom preduze}u. Aktivnosti kojese provode u JP su sljede}e: 1. Obuka odre|enog broja uposlenika za kori{tenje

GIS softvera za slijede}e aplikacije: Uvod u Ar-

cGIS I, Uvod u ArcGIS II, Obuka na modelu bazepodataka za povr{inske vode i vodne objekte –Modul 1, Uvod u Prostorne baze podataka Ar-cSDE, Uvod u ArcIMS, Upravljanje prostornim ba-zama podataka ArcSDE, Rad na prostornim ana-lizama pomo}u ArcGIS Spatial Analyst i 3DAnalyst, Administracija ArcIMS, Pode{avanje Ar-cIMS pomo}u XML i Kartografija pomo}u ArcGIS.

2. Intenziviran rad na terenu u cilju prikupljanja svihvrsta podataka potrebnih za informacioni sistemvoda

3. Prikupljanje podataka iz raspolo`ive postoje}e te-hni~ke dokumentacije

4. Unos podataka u Model baze katastra povr{in-skih voda i katastra vodnih gra|evina (Modul 1)

Na slikama 20. i 21. su prikazani inserti iz pome-nutih aktivnosti, odnosno obuke za kori{tenje GISsoftvera i prikupljanja podataka sa terena.

Umjesto zaklju~kaU okviru razvoja Informacionog sistema voda

Bosne i Hercegovine u proteklom periodu najzna~a-njije aktivnosti koje su ura|ene su:• Date su osnovne stru~no – tehni~ke smjernice i

metodologija razvoja Geografskog informacionog

22VODA I MI BROJ 54

Slika 19. – Arhitektura GIS sistema u Javnom preduze}u

sistema za Informacioni sistem voda Bosne i Her-cegovine

• Izra|en je Plan upravljanja razvojem GIS-a• Nabavljena je neophodna informacijska i komuni-

kacijska tehnologija• Nabavljene su osnovne skupine prostornih poda-

taka• Unaprije|en je postoje}i monitoring sistem• Izra|eni su bazni programski moduli

Kao ilustraciju kori{tenja GIS podataka u raduna novim osnovama pomenu}emo slijede}e proje-kte:

1. Izrada tipologije i odre|ivanje vodnih tijela za na-cionalni izvje{taj (Roof Report 2004) za ICPDR

2. Plan upravljanja rije~nim slivom rijeke Save - Iz-vje{taj o karakterizaciji rijeke Vrbas

3. Za{tita kvaliteta voda na slivnom podru~ju rijekeFojnice

4. Ostali projekti

Razvoj ISV-a nije zavr{en realizacijom pomenu-tih aktivnosti. To je stalan proces i dosada{nji rezul-tati pokazuju da ga je neophodno nastaviti. U prote-klom periodu dat je akcenat na razvoj informacionogsistema voda u skladu sa planiranim aktivnostima. Utom smislu se i provode naredni koraci kako bi na-dle`ne institucije sektora voda zajedni~ki nastavilerazvijati informacioni sistem voda na prostoru ~itaveBosne i Hercegovine. To su, prije svega, radni sas-tanci menad`menta (Javnih preduze}a iz Sarajeva iMostara i Direkcije voda iz Bijeljine) sa nadle`nim en-titetskim ministarstvima i tehni~kim osobljem na koji-ma se dogovara strategija u cilju postizanja Sporazu-ma o zajedni~kom daljem razvoju ISV-a. Sporazu-mom }e se definisati na~ini finansiranja naredne fa-ze razvoja, formira}e se tehni~ka radna grupa koja

}e pripremiti detaljan projektni zadatak za realizaci-ju aktivnosti na nastavku razvoja ISV-a. Za o~ekivatije da }e se u najskorije vrijeme vidjeti rezultati tihaktivnosti i da }emo imati zaokru`en informacionisistem voda.

Skra}enice:CARDS – Community Assistance for Reconstructi-

on, Development and Stabilisation (Pro-gram tehni~ke pomo}i Evropske unije zaobnovu, razvoj i stabilizaciju)

ESRI – Enviromental Systems Research Institute GIS – Geographical Information System (Geo-

grafski Informacioni Sistem)ICPDR – International Commission for the Protecti-

on of the Danube River (Me|unarodnakomisija za za{titu rijeke Dunav)

IMS – Internet Map Server ISV – Informacioni Sistem VodaLAN – Local Area Network PUP – Plan Upravljanja ProjektomRBM – River Basin Management (Upravljanje rije-

~nim bazenom)SDE – Spatial Data Engine SQL – Structured Query Language SVUVD – Sistem za vo|enje i upravljanje vodnom

dokumentacijomXML – eXtensible Markup Language

Reference:1. Zakon o vodama (Slu`bene novine Federacije

BiH, broj 70/06);2. “Plan upravljanja GIS projektom” izra|en u okviru

EU CARDS RBM Programa, februar 2006.;3. Dokumentacija Unapre|enje postoje}eg sistema

monitoringa, septembar 2006.;4. Dokumentacija Decision Support System (DSS),

januar 2007.

23VODA I MI BROJ 54

Slika 20. – Obuka na GIS aplikacijama Slika 21. – Rad na terenu

OTVARANJEVODOINFORMACIONOG CENTRA U DOBOJUPROJEKAT “PODR[KA OBNOVI EKOSISTEMARIJEKE BOSNE I NJENIH PRITOKA”

maju}i u vidu ulogu koju voda i vodna bo-gatstva imaju za budu}nost ~ovjeka, kao iza za{titu i o~uvanje prirodnih resursa, na-me}e se potreba za kvalitetnim, pravovre-

menim i pouzdanim podacima i informacijama. Nji-hov zadatak je da pobolj{aju, procjene i spoznaju, alii da pove}aju znanje o sloènim interakcijama vode,prirode i ~ovjeka, te da pomaù u dono{enju strate-{kih i operativnih odluka u va`noj djelatnosti, kao {toje gazdovanje i upravljanje vodama.

Informacioni sistem voda, kao jedan od disloci-ranih, nezavisno ura|enih, uskla|enih i me|usobnopovezanih informacijskih sistema, predvi|en je dabude nosilac poslova prikupljanja, obrade i razmjenepodataka za svoje i op{te potrebe.

Okvirna direktiva o vodama Evropske Unije, de-fini{e dugoro~nu politiku voda, koja }e se ostvarivatiu okviru rije~nih bazena, a na temelju planova uprav-ljanja bazenima uz prikupljanje i neprekidno aùrira-nje podataka i informacija o osobinama bazena, sta-nju povr{inskih i podzemnih voda i za{ti}enih podru-~ja, antropogenom uticaju na stanje voda i vodnihekosistema i ekonomskoj cijeni kori{tenja voda.Obaveza stvaranja pouzdanih, uporedivih i dostu-pnih podataka i informacija podrazumijeva odgova-raju}u organizaciju rada, razvoj GIS-a i njemu pridru-ènih baza podataka, te usluìvanje svih zaintereso-vanih strana. Ovu direktivu EU neophodno je postu-pno ugra|ivati u BiH sistem upravljanja vodama, pri~emu je posebno zna~ajna standardizacija vlastitihpodataka i metoda i njihovo uskla|ivanje i razmjenas evropskim okruènjem.

Vodni resursi predstavljaju dio ukupnog sistemaprirodnih resursa sa zna~ajnim stepenom me|uzavi-snosti u odnosu na ostale resurse. Predstavljaju je-dan od klju~nih ~inilaca u odràvanju biolo{ke i eko-lo{ke ravnoteè u prirodi, {to je osnovna pretpostav-ka za normalno odvijanje klju~nih proizvodnih proce-sa. Ali, vodni resursi kao cjelina predstavljaju, opet,poseban i interaktivan podsistem u sklopu cjelovitogsistema prirodnih resursa.

Govore}i o slivu rijeke Bosne, dovoljno je taksa-tivno navesti brojke koje govore same za sebe: po-vr{ina sliva je 10.457 km2, duìna glavnog toka rije-ke Bosne iznosi 274 km, dok duìna vodotoka u cije-lom slivu duìh od 10 km iznosi 2.322 km. Zna~ajnedesne pritoke rijeke Bosne su Miljacka, Stavnja, Kri-vaja, @eljeznica i Spre~a, a lijeve Zujevina, La{va,

24

VIOLETA JANKOVI], dipl. in`. poljoprivrede

VODA I MI BROJ 54

I

Novootvoreni VIC u DOBOJU

Fojnica, Lepenica i Usora. Do po~etka 90-tih godinapro{log vijeka na povr{ini ovog sliva ìvjelo je vi{e od1.500.000 stanovnika. Pored velike koncentracijestanovni{tva, naro~ito u centrima kao {to su Saraje-vo, Zenica, Tuzla, Doboj, u ovom slivu je i velika kon-centracija industrije (te{ka, hemijska, prehrambe-na,...), rudnika, termoelektrana,...

Imaju}i u vidu navedene, ali i druge podatke neiznena|uje ideja da se [panskoj Agenciji za me|u-narodnu saradnju (AECI) i Tehni~koj kancelariji zasaradnju sa zemljama Balkana (OTC) kandiduje Pro-jekat vezan za obnovu ekosistema upravo ovog sli-va. Vlada Kraljevine [panije je, preko svoje navede-ne Agencije, donirala ukupno 27 automatskih stani-ca na slivno podru~je rijeke Bosne. Stanice su po ti-pu meteorolo{ke, hidrometeorolo{ke i hidrolo{ke iprate podatke o padavinama, kvantitetu i kvalitetuvoda rijeke Bosne i njenih pritoka. U slede}oj faziovog Projekta su formirana dva Vodoinformacionacentra – jedan u Sarajevu (sve~ano otvoren20.06.2006. o ~emu je pisano u 49. broju ~asopisa“Voda i mi “) i jedan u Doboju, koji je sve~ano otvo-ren 20.04.2007.

Vodoinformacioni centar u Doboju je sve~anootvorio Njegova Ekselencija Ambasador Kraljevine[panije u Bosni i Hercegovini Jose Maria Castoviejoy Bolibar zajedno sa Ministrom poljoprivrede, {umar-stva i vodoprivrede u Vladi Republike Srpskeprof.dr.Radivojem Brati}em, uz prisustvo predstavni-ka AECI i OTC, kao i Ministarstva poljoprivrede, {u-marstva i vodoprivrede Republike Srpske, Ministar-stva poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede Federa-cije Bosne i Hercegovine, Republi~ke direkcije za vo-de, Javnog preduze}a za “Vodno podru~je slivova ri-jeke Save“ , Federalnog hidrometeorolo{kog zavo-da, op{tine Doboj i drugih uvaènih gostiju, a cijelisu doga|aj pomno propratili brojni predstavnici me-dija daju}i mu publicitet kakav i zasluùje.

Podaci koji se prikupljaju na ovim stanicama sudostupni {iroj javnosti, informati~kim rije~nikom re-~eno - on line i u realnom vremenu, na web stranica-ma Republi~ke direkcije za vode – www.voders.org i

Javnog preduze}a za “Vodno podru~je slivova rijekeSave“ – www.voda.ba.

Kao {to je Ministar poljoprivrede, {umarstva i vo-doprivrede u Vladi Republike Srpske prof.dr.Radivo-je Brati} i istakao – ovaj Projekat je podr{ka obnoviekosistema na slivu rijeke Bosne, jer za resorne insti-tucije u na{oj zemlji vodoinformacioni sistem nije no-va kategorija. Naime, najstarije vodomjerne stanicena vodotocima u BiH datiraju iz perioda Austro-Ugar-ske. Na teritoriji Bosne i Hercegovine, zaklju~no sa1900. godinom, postojalo je ukupno 57 vodomjernihstanica, a od toga 10 u slivu rijeke Bosne. 1947. go-dine osnovan je Republi~ki hidrometeorolo{ki zavodSR BiH i jedan od njegovih zadataka bio je sistemat-sko pra}enje kvantitativnih i kvalitativnih karakteristi-ka voda. Moè se re}i da se u kontinuitetu hidrolo-{ko osmatranje vr{i od 1965.godine na 58 stanica uslivu rijeke Bosne. Na ve}ini stanica bila su organizo-vana osmatranja putem osmatra~a, a jedan manjidio bio je opremljen limnigrafima za kontinuirano bi-ljeènje vodostaja. Na 70% profila vr{ena su hidro-metrijska mjerenja.

Zajedni~ki zaklju~ak, a ujedno i poruka svih u~e-snika u ovom lijepom doga|aju je da je opredjeljenjena{ih stru~njaka i institucija pra}enje i aktivni anga-`man u trendovima razvoja svih tehnika i metoda zaunapre|enje svih elemenata u integralnom upravlja-nju vodama.

25VODA I MI BROJ 54

H.E. Ambasador Kraljevine [panijeJ.M. Castoviejo y Bolibar otvara centar

Ministar Radivoje Brati} u razgovorusa {panskim ambasadorom

1. Uvodlada Kraljevine Norve{ke i Vlada Federaci-je Bosne i Hercegovine zastupana prekoMinistarstva poljoprivrede, vodoprivrede i{umarstva potpisali su 9. jula 2003 godine

Sporazum o pruànju pomo}i u okviru sektora voda.Sporazum podrazumjeva pomo} pri finansiranjukonsultantskih usluga, roba, opreme i gra|evinskihradova za institucionalno ja~anje komunalnih predu-ze}a u gornjem i srednjem slivnom podru~ju rijekeVrbas u op}inama Jajce, Donji Vakuf, Bugojno i Gor-nji Vakuf-Uskoplje u Srednjebosanskom kantonu.Projekat je nazvan: “Institucionalno ja~anje komunal-nih preduze}a u gornjem i srednjem slivnom podru-~ju rijeke Vrbas”. Ukupna odobrena sredstva iznoso-la su 33 M (Miliona) NOK (8.3 M KM) od kojih je Nor-ve{ka Vlada donirala 30 M NOK (7.5 M KM), dok jelokalno u~e{}e iznosilo 3 M NOK (0.8 M KM).

Ministarstvo je preko J.P. Vodno podru~je slivovarijeke Save – klijenta, imalo sveukupni uvid i odogo-vrnost za implementaciju Projekta. J.P. Vodno podru-~je slivova rijeke Save je na osnovu provedene licita-cije potpisalo konsultantski ugovor sa norve{komkonsultantskom firmom NORPLAN A.S, koji je imaoulogu da pomogne klijentu da se razviju odrìveusluge vodoopskrbe u ovom regionu, koordinira im-plementacija institucionalnog ja~anja i organizujepotrebna obuka, a zatim pruè i potrebne usluge uvezi sa planiranjem, projektovanjem, tenderima, na-bavkom i nadziranjem gra|evinskih radova na novimprojektima i rehabilitaciji.

2. Problemi u sektoru Kao glavni problemi u sektoru vodoopskrbe u

navedenom regionu Vrbasa istaknuti su:

• Slabo upravljanje potrebama za vodom i nedo-pustivo visok nivo neobra~unate vode (~ak i do70%, a prosje~no oko 50%) uzrokovan izostaja-njem popravaka i odràvanja, nemjerenjem proi-zvodnje i potro{nje vode, te nepouzdanim ili neis-pravnim vodomjerima;

• Veliki dugovi potro{a~a koji se finansiraju iz bu-dèta na op}inskom, kantonalnom ili entitetskomnivou ({kole, bolnice, vojska itd.), kao i smanjenjeindustrijske potro{nje;

• Slaba finansijska odrìvost, te nedovoljan prilivsredstava zbog niskog stepena naplate i neade-kvatnih cijena, te lo{e finansijsko upravljanje i ne-odgovaraju}e procedure obra~una;

• Nedostatak autonomije i politi~ko uplitanje uupravljanje i rad javnih preduze}a, nejasna stru-ktura, organizacija, odgovornosti i du`nosti;

• Uspostavljanje jedini~nih tarifa i cijena vode bezjasno definiranih mehanizama dono{enja odluka;

• Vi{ak zaposlenih, ali nedostatak kvalifikovanogosoblja;

• Premala komunalna preduze}a u svakoj op}ini dabi se postigla neophodna profitabilnost;

• Zapostavljeni odnosi sa javno{}u {to je rezultiraloograni~enim interesom potro{a~a i slabim namje-rama za pla}anje usluga vodoopskrbe i kanaliza-cije.

INSTITUCIONALNO JAÂNJEKOMUNALNIH PREDUZE]A U GORNJEM I SREDNJEMSLIVNOM PODRU^JURIJEKE VRBAS(OP]INE - JAJCE, DONJI VAKUF, BUGOJNOI GORNJI VAKUF-USKOPLJE)

26VODA I MI BROJ 54

V

M. Sc. ALMA IMAMOVI], dipl. ing. gra|.

Kori{tenje voda

3. Ideja i ciljevi projekta Ideja projekta je da se dostignu dvije vizije:

• Razvijanje institucionalnih postavki, u~e{}e priva-tnog sektora i regionalna saradnja, kao i uspos-tavljanje ekonomsko odrìvih usluga kroz uvo|e-nje pobolj{anja upravljanja vodama, pobolj{anogfinansijskog rukovo|enja, korektong tarifnog sis-tema i procedura obra~una, te obezbje|enje is-pravnog poslovanja i povrata tro{kova; i

• Rehabilitacija i pobolj{anje vodovodne infrastru-kture kroz pove}anje broja usluga koje se pruàjupotro{a~ima, smanjenje gubitaka vode, smanje-nje rizika od oboljenja i zdravstvenih problemame|u stanovni{tvom i pomaganje povratka izbje-glica.

Dugoro~ni ciljevi projekta definirani su kao:• Razvijanje odrìvih usluga vodoopskrbe; • Uspostavljanje infrastrukturnih usluga koje osigu-

ravaju povratak stanovni{tva;• Pobolj{ana opskrba pitkom i kontroliranom vo-

dom.

4. Struktura projekta Projekat je implementiran kroz tri faze:

Faza I – Institucionalno ja~anje – koje je obu-hvatalo institucionalne postavke i u~e{}e privatnogsektora, uspostavljanje informacionog i sistem finan-sijskog upravljanja, upravljanje potrebama za vo-dom, kampanju podizanja svijesti javnosti, nabavkeopreme i programa (software-a), te potrebnu obuku.

Faza II – Rehabilitacija – je podrazumjevala po-bolj{anja postoje}ih vodoopskrbnih sistema u sve~etiri op}ine kroz sljede}e aktivnosti:

• Pobolj{anje sistema za mjerenje potro{nje vode(popravka i zamjena neispravnih vodomjera, te in-stalacija novih vodomjera i odgovaraju}ih kuglas-ti ventila);

• Uspostavljanje regionalne jedinice za popravak iba`darenje vodomjera (nabavka i instalacija ure-|aja za ba`darenje, opremanje ba`darnice, te nje-na registracija);

• Uspostavljanje zona i sistema mjerenja protoka (na-bavka i instalacija mjera~a protoka Ø50 – Ø300;odgovaraju}ih ventila i fazonskih komada; pro{i-renje postoje}ih i izgradnja novih {ahtova);

• Zamjena dotrajalih cjevovoda koji su okarakterisa-ni kao prvi prioritet;

• Ostali rehabilitacioni radovi (zamjena jednog filter-skog tanka i telemetrijski sistem u Jajcu; rehabili-tacija komore za smanjenje pritiska u Bugojnu).

Faza III – Novi projekti (investicije) – obuhva-tale su izgradnju novih objekata u sistemima vodo-opskrbe (vodozahvati, rezervoari, cijevovodi, pum-

pne stanice i dr) u sve ~etiri op}ine a prema priorite-tnim zahtjevima za pobolj{anje vodoopskrbe ragi-ona. U okviru ove faze izvedeni su sljede}i projekti:

• Projekat Du}ani – Jajce: (i) drena`ni vodozahvat7-10 l/s; (ii) rezervoari Bor i Du}ani 2x320 m3; (iii)3450 m cjevovoda;

• Projekat Zabarje – Jajce: (i) pumpe Q=5 l/s;H=230 m; (ii) rezervoar 100 m3; (iii) 2400 m cjevo-voda;

• Projekat Slatina/Rudine – Donji Vakuf: (i) rezervo-ar 1000 m3; (ii) 3250 m dovodnog i odvodnog cje-vovoda Ø 315/400; (iii) 14350 m glavnih distributi-vnih cjevovoda;

• Projekat Vesela – Bugojno: (i) vodozahvat Bila Vri-la 30 lit/s; (ii) 6550 m dovodnih cjevovoda Ø 250;(iii) dvije komore za pumpanje;

• Projekat Voljevac, Boljakovac i Dobro{in – GornjiVakuf-Uskoplje: (i) vodozahvat 13 l/s; (ii) 5800 mdovodnih cjevovoda; (iii) rezervoar 200 m3; (iv)4580 m distributivnih cjevovoda.

Bitno je ista}i da je projekat Vrbas zami{ljen ta-ko da se nije moglo po~eti sa implementiranjem na-redne faze odnosno nije se moglo do}i do osloba|a-nja sredstava ukoliko svi postavljeni uvjeti u pretho-dnoj fazi nisu ispunjeni. Prostije re~eno, investitor jepostavio «trigger-e» (okida~e) za osloba|anje sred-stava. Tek kada su prihva}eni i odobreni svi izvje{ta-ji konsultanta i potvr|eni implementirani rezultati mo-glo se pre}i u narednu fazu (II odnosno III), te je in-vestitor odobravao pu{tanje dogovorenih sredstava.Investitor je redovno bio upoznat sa progresom pro-jekta putem izvje{taja i godi{njih sastanaka koji suorganizirani krajem svake kalendarske godine u pe-riodu trajanja projekta.

5. Implementacija pojedinih faza projekta

5.1. Institucionalno ja~anje (Faza I)Tokom Faze I konsultant je sprovodio niz sloè-

nih analiza situacije u sva ~etiri komunalna preduze-}a. Predloène institucionalne reforme imale su zacilj pomo}i rje{enje identificiranih problema u sekto-ru, a uklju~ile su:

U~e{}e privatnog sektora - Konsultantov pre-gled usluga dostupnih u regiji uzimaju}i u obzir uslu-ge koje se pruàju i one koje se ugovaraju, procedu-re nabavke, itd. (Privatizacija komunalnih preduze}anije bila ponu|ena opcija).

Regionalnu saradnju - Uspostavljanje saradnjekoja }e obezbjediti isplativije i pobolj{ane usluge vo-doopskrbe, pove}anje efikasnosti, ve}i kvalitet uslu-ga, smanjenje tro{kova, te efikasnija iskori{tenost re-sursa (ljudski resursi, oprema, kapital, itd.).

Autonomiju - Podjela komunalnih preduze}a iuspostavljanje autonomnih profesionalnih organiza-

27VODA I MI BROJ 54

28VODA I MI BROJ 54

cija za usluge vodoopskrbe i kanalizacije, ~ime bi sestvorile realne osnove za bolje formiranje cijena uslu-ga.

Pitanja zaposlenika komunalnih preduze}a –Rad na ovom polju obuhvatao je konsultantov pre-gled nivoa zaposlenika i praksu zapo{ljavanja, zatimbolju iskori{tenost postoje}eg osoblja, te kona~nopotrebnu obuku koja je obuhvatala osnovne kompju-terske vje{tine, obra~un i ra~unovodstvo, kartiranje,upravljanje i poslovanje, otkrivanje kvarova, ba`dare-nje, itd.

Kona~no se moè re}i da su institucionalne re-forme rezultirale sljede}im:1. Novoosnovana autonomna vodovodna preduze-

}a – Vodovod i kanalizacija (ViK) koja u sve ~etiriop}ine postaju operativna do kraja 2005 i

2. Uspostavljanjem i registracijom Regionalnoguslu`nog preduze}a (RUP) – koje je nakon kom-plicirane procedure registracije po~elo sa radomu julu 2006.

Regionalna saradnja - Tokom implementiranjaFaze I projekta konsultant je razmatrao niz primjeraregionalne saradnje kako u Norve{koj, gdje je to~esta praksa, tako i u svijetu, te je predstavnicimakomunalnih preduze}a i klijenta ponudio nekoliko ta-kvih primjera kao mogu}nost primjene. Sudioniciprojekta imali su priliku uvjeriti se da je mnogo razlo-ga za regionalna rje{enja i saradnju, a prije svegapove}anje efikasnosti, bolji kvalitet usluga, smanje-nje tro{kova, te efikasnija iskori{tenost resursa (ljud-ski resursi, oprema, kapital, itd.).

Predstavnici op}ina i komunalnih preduze}a suna prezentaciji odrànoj u Aprilu 2005 diskutirali pre-dloèna rje{enja regionalne saradnje i prednosti ko-je su isklju~ivo ekonomske/finansijske prirode kao{to su mogu}nosti smanjenja operativnih tro{kova,jeftinije ugovaranje usluga i nabavka, izbjegavanjadupliranja zadataka, odnosno omogu}ivanje da sva~etiri preduze}a imaju zajedni~ke ekipe za izvr{ava-

nja zadataka koji su sloèni i preskupi za pojedina-~na preduze}a.

Upravljanje komunalnim preduze}ima – Prijeprocesa izdvajanja iz postoje}ih komunalnih predu-ze}a za sve novoformirane ViK ura|eni su odgovara-ju}i poslovni planovi u kojima se jasno nazna~ilo daje neophodno da ViK iskoriste dostupne resurse nanajoptimalniji na~in provo|enjem efikasnog finansij-skog upravljanja, te da je uvo|enje odgovaraju}ih fi-nansijskih i tehni~kih parametara poslovanja (i pore-|enje ovih parametara sa sli~nim preduze}ima ilistandardima) veoma korisna metodologija procjenji-vanja i pra}enja poslovanja, pa je stoga ovo uvede-no u praksu. Kao klju~ni ciljevi poslovanja izdvojenisu:

• Pove}ani fakturisani prihod i naplata • Smanjena potraìvanja• Smanjena neobra~unata voda • Pove}an broj potro{a~a

U svrhu efikasnig finansijskog upravljanja u ko-munalnim preduze}ima, a kasnije u novoformiranimViK ve} na samom po~etku projekta nabavljena jeodgovaraju}a oprema i uvedeni potrebni informaci-oni sistemi u sve ~etiri op}ine. Informaciono-uprav-lja~ki sistem (Management Information System -MIS) je dizajniran kao alat za pobolj{anje upravljanjavodovodnim preduze}ima u tri segmenta:

1. Prvi segment odnosti se na unos i pohranu tehni-~kih podataka i informacija (zone; o~itanja mjere-nja protoka; zamjena vodomjera; kvarovi na cije-vima; podaci o cijevima i mreì; podaci o rezervo-arima; podaci o pumpama; kategorije osobljaitd),

2. Drugi segment odnosi se na podatke preuzete izsistema fakturisanja i ra~unovodstva (finansije ifakturisanje) i

3. Tre}i segment odnosi se na izra~unavanja i pre-zentaciju parametara poslovanja neophodnih zaanalizu stvarnog stanja vodovodnih preduze}a.

Sveobuhvatni sistem fakturisanja i ra~unovod-stva (SFR) instaliran je u sva ~etiri preduze}a, te je iz-vr{ena neophodna obuka za rad sa ovim sistemom.SFR je manje-vi{e uspje{no operativan u sva ~etiriViK od zadnjeg kvartala 2004.

SFR je realizovan savremenim softverskim alati-ma. U logi~kom smislu, to je modularni i integralni in-formacioni sistem koji se sastoji od sedam aplikaci-onih modula: ra~unovodstvo i obra~un komunalnihusluga; glavna knjiga; ulazne i izlazne fakture; inven-tura; ra~unovodstvo – stalna sredstva; obra~un pla-}a i budèt.

Obuka – U okviru implementacije projekta velikapa`nja poklonjena je obuci uposlenika u sva ~etiri

komunalna preduze}a (kasnije ViK) i RUP. Obuka zaradnike ViK obuhvatala je:

• Osnovna kompjuterska obuka i• Kori{tenje programa za MIS i FM

dok je za radnike ViK i RUP organizirana obuka iz• Kartiranje instalacija,• Otkrivanje kvarova- curenja i• Ba`darenja vodomjera.

5.2. Rehabilitiacija (Faza II)Tokom implementacje Faze II projekta – rehabili-

tacije postoje}ih sistema vodoopskrbe, prema nave-denim aktivnostima (ta~ka 4), nije bilo neo~ekivanihproblema niti rezultata koje bi ovom prilikom trebaloposebno ista}i. Nabavka roba (potrebnog materijalaza Fazu II), te manji ugovori za gra|evinske radoveFaze II bili su sprovedeni u skladu sa standardnimdokumentima Svjetske Banke (World Bank-WB) kojise primjenjuju na tendersku proceduru i nabavku ro-ba i ugovor radova. Tako da je bila sprovedena me-|unarodna licitacija za nabavku roba, lokalna licitaci-ja za ostale radove, te direktno ugovaranje za insta-lacione radove sa ViK preduze}ima i drugu fazu tele-metrije u Jajcu.

Uvjeti koji su morali biti ispunjeni za osloba|anjesredstava za Fazu III - nove investicije su:

• Autonomna vodovodna preduze}a uspostavljenai registrovana do kraja 2005 godine, a operativnaod januara 2006.

• Izvje{taj o rezultatima aktivnosti Faze II (uklju~uju-}i analize najva`nijih parametara poslovanja pos-tignutih u 2005) i Izvje{taj o pregledu, planiranju iprojektovanju projekata Faze III (uklju~uju}i Pro-cjenu uticaja na okoli{) dostavljeni krajem janura2006.

• Izjave na~elnika ~etiri op}ine vezano za rje{avanjepristupa zemlji{tu, potvrde o deminiranju i izdava-nje gradjevinskih dozvola.

Obezbje|eno likalno sufinasiranje.

5.3. Novi projekti (Faza III)Ve} od samog po~etka projekta Vrbas, klijent

(JP Vodno podru~je slivova rijeke Save) i konsultantpo~eli su pripreme za implementiranje novih investi-cija odnosno Faze III projekta. Pripremne aktivnosti iradovi obuhvatili su:

• Jednogodi{nji ciklus testiranja kvaliteta i mjerenjakoli~ina proveden na izvori{tima u Bugojnu i Gor-njem Vakufu-Uskoplju;

• Hidrogeolo{ka bu{enja i pumpanja provedena nalokalitetu izvori{ta Du}ani u Jajcu;

• Geotehni~ka bu{enja provedena na rezervoaruRudine;

• Aùrirani projekti objekata i cjevovoda u Jajcu;

• Novi projekti objekata i cjevovoda u Donjem Vaku-fu;

• Novi projekti objekata i cjevovoda u Bugojnu (dvi-je alternative za dva razli~ita izvori{ta);

• Novi projekti objekata (osim rezervoara) i cjevovo-da u Gornjem Vakufu-Uskoplju; alternativni proje-kat rezervoara je pripremljen naknadno.

Tenderska procedura i metode natjecanjasprovedena prema standardnim dokumentima Svjet-ske Banke (World Bank-WB).

Bitan korak za odabir adekvatnih izvo|a~a je or-ganiziranje predkvalifikacijskog natjecanja. Na javnipoziv o predkvalifikaciji prijavilo se trinaest preduze-}a od kojih je {est bilo predkvalificirano, a ~ak tri supro{la stroìje zahtjeve za izvo|enje radova na rezer-voaru u Donjem Vakufu.

Svi ugovori (osim onih direktno pregovaranih iugovorenih) dodjeljeni su najbolje kvalificiranom po-nu|a~u, a svi izvo|a~i i dobavlja~i (~ak i za uvezenerobe) bili su lokalni. Jedini~ne cijene unutar ugovorasa ViK za instalacione radove smanjeni su na 50% ~i-me se omogu}ilo lokalno u~e{}e u radovima. Izvo-|a~i su bili obavezni dostaviti Garancije za izvo|enjeradova na 5% ugovorene cijene prije bilo kakvog fa-kturisanja, uklju~uju}i i avansno pla}anje

Gra|evinski radovi i nadzor - Svi ugovori za-vr{eni su na vrijeme i unutar budèta. Konsultant usvojstvu Inìnjera po FIDIC-u organizirao je lokalnidnevni nadzor radova, te redovne sedmi~ne i dvose-dmi~ne sastanke na terenu sa izvo|a~ima; (napre-dak radova; nastali problemi; program za naredniperiod). Ovakav pristup osigurao je rje{avanje pro-blema na vrijeme i na visoko stru~ni na~in (vodoza-hvat u Jajcu; lokacija rezervoara u Gornjem Vakufu-

29VODA I MI BROJ 54

Uskoplju). Na uspje{nost izvo|enja radova, a time ipo{tivanje rokova projekta znatno je uticalo ekspedi-tivno pla}anja izvo|a~ima i dobavlja~ima od stranekonsultanta (Norplana) sa ra~una baziranog na Tri-partnom Sporazumu.

6. Postignuti rezultatiPozitivni rezultati su postignuti kroz sveobuhva-

tni pristup implementaciji ovog projekta, a pa`nja jebila usmjerena na mnoge individualne komponenteunutar generalnog okvira projekta grupisane u dvijeosnovne skupine koje odgovaraju “dvostrukoj viziji”projekta: • Komponente institucionalnog ja~anja• Investicijske komponente

Na po~etku su definirani indikatori napretka i us-pjeha cjelokupnog projekta Vrbas kojima se mogaokontrolirati progres kako implemntiranih instituci-onalnih reformi, tako i investicijskih komponenti ra-habilitacije i novih projekata.

Indikatori napretka:• Nastavak institucionalnih reformi;• Pobolj{anje parametara poslovanja i• Zavr{etak investicionog programa na vrijeme.

Indikatori uspjeha: • Pogodnosti institucionalnih reformi;• Postignu}e ciljanih vrijednosti parametara poslo-

vanja i • Efekti i pogodnosti investicijskog programa.

Zna~ajno je bilo i {to su se svakog mjeseca odr`a-vali redovni sastanci Komiteta za koordinaciju (sas-tavljenog od predstavnika ViK iz sve ~etiri op}ine,predstavnika RUP-a, klijenta i konsultanta), gdje su sevrlo konstruktivno i otvoreno razmatrali, kako napre-dak projekta tako i nastali problemi, postignuti efektii pogodnosti, te aktivnosti koje se moraju preuzeti.

Efekti projekta direktno su se odrazili na krajnjekortisnike – potro{a~e koji su osjetili pobolj{anjeusluga kroz:

• Pobolj{anja obra~una i politike naplate - usposta-vom i definiranjem kategorije potro{a~a, te usvo-janjem mjese~nog obra~una utro{ene vode,

• Instaliranje vodomjera i mjerenje potro{nje,

30VODA I MI BROJ 54

Parametri poslovanja ViK u sve ~etiri op}ine za 2004. i 2006.

• Pobolj{anje nivoa usluga koje se pruàju, te• Primjenu mjera za neplati{e. • Efekti projekta Vrbas koji se odnose na ViK i njiho-

vo odrìvo poslovanje mjereni su kroz razne para-metre poslovanje – tehni~ke i finasijske pokazate-lje prikazane u tabeli za godine 2004 i 2006.

Kada je rije~ o investicijskim komponentamamogu se pomenuti sljede}i efekti dostignuti imple-mentiranjem projekta: 4.661 novih instaliranih potro-{a~kih vodomjera; pobolj{an obra~un i spremnostza pla}anjem (nema izgovora za stvarno potro{enuvodu); zoniranje sa 224 nova mjera~a protoka; iden-tifikacija slabih ta~aka; uspostavljenja jedinica za ba-`darenje vodomjera; 3.620 m zamjenjenih cjevovo-da; smanjenje kvarova i tro{kova; smanjeni tro{kovienergije u Jajcu za vi{e od 50 000 KM/god; dodatnih50 lit/sec (tri vodozahvata) dovedeni gravitacijom;novih 2 000 m3 rezervoarskog kapaciteta; bolja vo-dopskrba; preko 48 km novih dovodnih i distributi-vnih cjevovoda; pobolj{an nivo usluga za postoje}epotro{a~e; omogu}eni novi priklju~ci za nove potro-{a~e (naro~ito povratnike).

7. Zaklju~ak i preporukeNa kraju se moè re}i da je implemntacija ovog

projekta bila vrlo dinami~an proces tokom koga suse otvarale razne mogu}nosti, kao i prepreke, ali jeglavni zadatak osiguranja odrìvosti ~etiri ViK predu-ze}a i dostizanje postavljenih ciljeva projekta u naj-ve}oj mjeri ispunjen, odnosno ostvareni su potrebnipreduvjeti za ispunjenje. Za sve u~esnike ovog pro-jekta va`no je da nastave zajedni~ku saradnju i po-dr{ku, te osnaè otvaranje ka prihvatanju novih mo-gu}nosti kroz unapre|enje rada, pobolj{anje kvalite-ta ljudskih resursa u sektoru, te kreiranja pogodnos-ti za nove investicije.

Generalna strategija dostizanja zadatih ciljeva no-voformiranih ViK preduze}a treba biti usmjerena na:

• Reviziju procedure obra~una proizvodnje vode uposlovanju ViK preduze}a;

• Aktivnu kontrolu gubitaka i curenja;• Odràvanje i dopunu karata instalacija; • Program upravljanja i

• Kampanju podizanja svijesti javnosti za o~uvanjevoda

Dostizanje ciljeva i dalji razvoj ViK preduze}a- mogu} je prije svega kroz: unapre|enje kadrovskepolitike - organizaciju obuke za postoje}e uposleni-ke, te zapo{ljavanje kvalificiranog osoblja (inìnjeri);pobolj{anja u kori{tenju Upravlja~ko-informacionogsistema (MIS) koje je za sada na relativno niskom ni-vou, te pobolj{anja odnosa sa potro{a~ima – uspos-tavljaju}i uzajamni odnos razumjevanja, podr{ke i di-nami~kog pristupa prevazilaènju svih prepreka kojeometaju odrìvi rad ViK s jedne, te dostizanje odgo-varaju}eg nivo usluga potro{a~ima sa druge strane.

Zna~ajne aktivnosti trebaju biti usmjerene nasmanjena gubitaka u sistemima vodoopskrbe u sve~etiri op}ine. Ve} tokom samog projekta u nekimop}inama do{lo je do zna~ajnog pobolj{anja i sma-njena gubitaka, ali se o~ekuje da se nastavi sa potre-bnim aktivnostima i da se dostignu predvi|eni ciljevi.U sljede}oj tabeli prikazani su ciljevi smanjena gubi-taka u narednom periodu.

Pravac razvoja RUP - va`no je tako|e napome-nuti da zna~ajno mjesto u daljem radu i saradnji za-uzima i razvoj i podr{ka RUP, koja se mora osiguratiu sve ~etiri op}ine. O~ekuje se tako|e da RUP zau-zme odgovaraju}e mjesto na lokalnom trì{tu nude-}i svoje usluge i drugim potro{a~ima. Dalji razvojRUP bi}e usmjeren na:

• Nastavak kartiranja instalacija i modeliranje; • Razvoj pruànja konsultantskih usluga – planira-

nje, projektovanje i upravljanje; • Razvoj aktivnosti u oblasti odràvanje kanalizaci-

onih sistema, te za{tite okoli{a; kao i • Druge aktivnosti identificirane i razvijane po potre-

bi (kroz dinami~ki proces).

Za o~ekivanje je da se nastavi kontinuirani razvojsektora vodoopskrbe u sve ~etiri op}ine, te da se dave}i zna~aj razvoju usluga kanalizacije i za{tite oko-li{a. Kako su ovim projektom postignuti i unapre|eniodnosi izme|u ove ~etri op}ine regiona Vrbas, otvo-rene su mogu}nosti za njihovu zajedni~ku saradnju iinicijative koje mogu obezbjediti nove investicije, ka-ko u ovom sektoru, tako i u drugim djelatnostima.

31VODA I MI BROJ 54

Pregled gubitaka – optimalni gubici i ciljevi

UVODGradske otpadne vode u BiH o~etkom 1990 godine slu`beni podaci suprocjenjivali da je na teritoriji BiH samo56% ukupnog stanovni{tva obuhva}enojavnim vodovodima i to: 94% stanovni{tva

u urbanim centrima-gradovima a samo 35% u ma-njim i ruralnim naseljima. Situacija po pitanju po pita-nju priklju~enosti i dostupnosti javne kanalizacije jeje bila jo{ nepovoljnija, samo 35% ukupnog stano-vni{tva BiH je bilo priklju~eno na javni kanalizacionisistem, od tog 72% u gradovima i 10 % u manjim na-seljima. U okvirima biv{e SFRJ, BiH je zauzimala pre-dposljednje mjesto.

Bitno je napomenuti da je i kvalitet vodosnabdi-jevanja bio veoma nizak i da je u 54 op{tinska centrausljed nedostatka vode kao i lo{eg kvaliteta ~estovr{ena redukcija vode.

Daleko najlo{ija situacija je bila po pitanju pre-~i{}avanja otpadnih voda, samo 10,1% populacijeBiH u gradovima i naseljima sa preko 5000 stanovni-ka je bilo priklju~eno na postrojenja za pre~i{}avanjevode.

O~igledno da pitanje komunalnih otpadnih vodau Bosni i Hercegovini ima dugu istoriju, prvi ozbiljnijipoku{aji organizovanog rije{avanja veù se za sredi-nu 1980. Ove aktivnosti su kulminirale izradom „Kon-cepta dugoro~nog programa za{tite voda“ kaoosnovnog strate{kog planskog dokumenta u BiH. Is-tovremeno krenulo se sa financiranjem izgradnje

odre|enog broja postrojenja za pre~i{}avanje komu-nalnih otpadnih voda u najougroènijim podru~jima.

Naàlost ratna de{avanja u periodu 1992 – 1996godina su prekinula sve aktivnosti po pitanju za{titepovr{inskih voda. Rezultat ratnih razaranja je bilazna~ajna devastacija sistema za vodosnabdijevanje,shodno tome u periodu 1996- 2004 prioritet aktivnos-ti kako BiH institucija tako i me|unarodne zajedniceje bila rekonstrukcija sistema vodosnabdijevanja iosiguranje pristupa zdrastveno ispravnoj vodi za pi-}e {to ve}em broju stanovnika BiH.

U istom periodu zna~ajna pomo} je pruèna op-{tinama i komunalnim preduze}ima u cilju njihovogrestrukturiranja, pove}anja efikasnosti i dostizanjaekonomske odrìvosti.

Sa postizanjem i prestizanjem prijeratnih stan-darda kvaliteta snabdijevanja vodom za pi}e, ja~a-njem javne svijesti o potrebi i va`nosti za{tite voda,kao i usvajanjem entitetskih zakona koji transponira-ju u BiH pravni sistem principe europske „Okvirne di-rektive o vodama“ ponovo se stvorio momentum ko-ji je pitanje za{tite voda stavio u prvi plan.

Projekat “Upravljanje kvalitetom voda”- Osnovne informacijeProjekat Upravljanje kvalitetom voda na nivou ri-

je~nih slivova u Bosni i Hercegovini (Water QualityManagement at River Basin Level), u nastavku tekstaskra}eno „WQM projekat” je finansiran od straneEvropske Komisije kao jedan od projekata CARDS

EU CARDS PROJEKAT:

UPRAVLJANJE KVALITETOM VODANA NIVOU RIJE^NIH SLIVOVA BiH

PLAN ZA[TITE VODA

32VODA I MI BROJ 54

P

ALEN ROBOVI], dipl. in`. gra|.

Za{tita voda

programa. Implementacija projekta po~ela je u apri-lu/travnju 2005 . godine i nakon 24 mjeseca intenzi-vnih aktivnosti isti je zavr{en sredinom Maja ove go-dine. Rezultati projektnih aktivnosti su prezentiranina finalnoj konferenciji odrànoj 27 Marta ove godine.

Projekat je implementiran od strane konzorcija me-|unarodnih konsultantskih kompanija: Carl Bro a/sDenmark and NERI (National Environmental Resear-ch Institute) Denmark. Lokalni partner je bio REC –Regionalni centar za okoli{ Bosne i Hercegovine.

Projketni tim je radio u slijede}em sastavu:

Vo|a tima: Martin WolfBiH eksperti: Mehmed Kop~i}, Neboj{a Budo-

vi}, Sunita Selak i Robovi} AlenMe|unarodni eksperti: Mike Jackmen, Robert

Walton, Jasper Ansbaek, Jens Moler Andersen, Hen-ning Mejer i ostale kolege iz Carl Bro kompanije

[iri cilj projekta je osigurati za{titu, unapre|enjei racionalno kori{tenje vodnih resursa u skladu sa EUstandardima i zahtjevima, koriste}i se principima in-tegriranog upravljanja vodama Okvirne direktive ovodama (Water Framework Directive - WFD), i timedoprinijeti reformi sektora voda u BiH.

Glavni cilj projekta je podràti insitucije iz sekto-ra voda u Bosni i Hercegovini u dostizanju ‘dobrogstatusa voda’ – po definiciji Okvirne direktive o voda-ma – uvo|enjem principa upravljanja kvalitetom vo-da u skladu sa EU praksom.

Primarni korisnici WQM-Projekta su dva entitet-ska ministarstva nadle`na za upravljanjen vodama uBiH i Javno preduze}e za vodno podru~je (JPVP) sli-va rijeke Save u Sarajevu i JPVP za vodno podru~jeslivova jadranskog mora u Mostaru, te Republi~kadirekcija za vode (RDV) u Bijeljini.

Podr{a je pruèna za potrebe planiranja i tehni-~ke potrebe prvenstveno tehni~kog osoblja primar-nih korisnika, ali tako|e i lokalnih i dràvnih instituci-ja te drugih zainteresiranih strana uklju~enih u razvoji sprovedbu planiranja upravljanja kvalitetom voda uBiH.

Koncept ProjektaU cilju uskla|ivanja sa Direktivama Evropske

Unije (EU) u oblasti voda, Bosna i Hercegovina (BiH)trenutno provodi zna~ajne promjene u upravljanjusektorom voda.

Posebna pitanja, va`na u formulisanju i provo|e-nju odgovaraju}e strategije sektora voda u BiH, pri-marno su vo|ena zahtjevima za implementaciju EUOkvirne direktive o vodama (ODV) i EU Direktive otretmanu urbanih otpadnih voda (DTUOV). Nedavnousvojeni novi zakoni u oblasti voda u BiH prate oveprincipe.

Zadaci potrebni za sprovo|enje zakona – kaopodr{ka teku}em procesu BiH pridruìvanja EU – za-htijevaju aktivnosti nadle`nih BiH organa, putemodre|enog odgovornog tijela. Vlada }e trebati posta-viti okvir za razvojnu strategiju u oblasti voda u kon-tekstu EU direktiva, na primjer, odre|ivanjem ulogekoju }e imati naknade ili druge fiskalne mjere u pro-vo|enju ciljeva kvaliteta voda.

WQM projekat djeluje u {irem okviru procesa im-plementacije EU Okvirne direktive o vodama u BiH.Tako aktivnosti inicirane od strane projekta Upravlja-nje kvalitetom voda na nivou rije~nih slivova u Bosni iHercegovini (Water Quality Management at River Ba-sin Level - WQM projekat) trebaju doprinijeti cilju dasve povr{inske vode u BiH dostignu dobar status udugoro~nom smislu.

33VODA I MI BROJ 54

Evropska unija - Strategija za{tite voda

34VODA I MI BROJ 54

Fokus Projekta na Zaga|enje Urbanim Otpadnim Vodama u BiHGlavni problemi zaga|enja voda u Bosni i Her-

cegovini odre|eni su iz dostupnih izvje{taja i poda-taka o ili vezano za pitanja zaga|enja voda i iz disku-sija sa relevantnim organima vlasti i institucijama uBiH, npr. Javnim preduze}ima za vodna podru~ja uMostaru i Sarajevu, te Republi~kom direkcijom zavode u Bijeljini. Glavni problemi zaga|enja voda u

BiH izazvani su ispu{tanjem netretiranih ili nedovo-ljno tretiranih urbanih/gradskih otpadnih voda i in-dustrijskih otpadnih voda u recipijente.

Iako i urbane/gradske otpadne vode i industrij-ske otpadne vode izazivaju najve}e probleme zaga-|enja, karakteristike ovih dvaju glavnih uzroka zaga-|enja voda su razli~ite. Razlika postoje}ih posljedicazaga|enja mo`e se ukratko predstaviti na sljede}ina~in:

Sistem Podr{ke Procesu Dono{enja OdlukaSistem podr{ke dono{enju odluka (Decision

Support Systems - DSS) obi~no je definiran kao inte-raktivni ra~unarski sistem namjenjen da pomognedonosiocima odluka u skupljanju korisnih informaci-ja iz sirovih podataka, dokumenata i li~nog znanjaka-ko bi odredili i rije{ili probleme te donjeli odluke.

Ovaj projekat koristi {iru definiciju: DSS su pro-cedure koje kombinuju kriterije, modele i stru~nomi{ljenje za optimiziranje odluka u smislu tro{kovneisplativosti.

Upravljanje vodnim resursima zahtjeva da plane-ri i administratori vr{e trajni nadzor i procjenjuju sta-nje kvaliteta voda rijeka i jezera. Menadèr ili donosi-oc odlka zbog toga treba alate i mehanizme koji muomogu}avaju da odredi probleme zaga|enja okoli{ai na osnovu toga planira i implementira odgovaraju-}e mjere (lista aktivnosti) koje }e doprinijeti pobolj{a-nju kvaliteta vode.

DSS aplikacija pripremljena od strane WQM pro-jekta obuhvata tri glavne komponente:

1. Struktuiranu i normaliziranu bazu podataka zapohranjivanje monitoring podataka o kvalitetu vo-da

2. DSS aplikaciju zasnovanu na internet tehnoglo-giji koriste}i “web pretraìva~” kao korisni~ko su-~elje za dvije glavne funkcionalnosti

Infrmacioni sistem za kvalitet voda (Water Qu-ality Information System - WQDSS)DSS alat za rangiranje

Koisnik moè pristupiti prikupljenim informacija-ma na specifi~noj odabirom stanice sa spiska ili bira-njem oznake na karti.

3. WQM priru~ni alati, set jednostavnih alata zamodeliranje i kalkulacije u obliku excel tabela

Jednostavan alat modeliranja u oblasti kvalite-ta voda zasnovan na “Streeter-Phelps” formuli

Alat za procjenu tro{kova investiranja u pos-trojenja za tretman urbanih otpadnih voda /kanalizaciju i tro{kova rada i odràvanjaCORE (Cost Recovery) alat pokrivnja tro{kovaza pripremu plana povrata tro{kova

DSS – Alat rangiranjaProjekat je pripremio DSS-aplikaciju za rangira-

nje aglomeracija kao {to se definirane u Direktivi zatretman urbanih otpadnih voda (UWWTD)1 za ulaga-nja u kanalizacione sisteme i tretman urbanih otpa-dnih voda. DSS-aplikacija namjenjena je aglome-racijama sa ispustima u rijeke

Osnovni ulazni podaci potrebni za DSS apli-kaciju bili su:

• stanovni{tvo• minimalni protok• trenutno stanje kanalizacionih sistema

35VODA I MI BROJ 54

1 Prema Direktivi o tretmanu urbanih otpadnih voda “aglome-racija” zna~i podru~je na kojem su stanovni{tvo i/ili eko-nomske aktivnosti dovoljno koncentrirane za prikupljanjeurbanih otpadnih voda i njihovo sprovo|enje do postrojen-ja za tretman urbanih voda ili do zavr{nog mjesta ispu{-tanja.

Monitoring Kvaliteta VodaZa{to je monitoring potreban:

• da pokaè stanje/ razvoj kvaliteta voda• da odabre najefikasnije / hitnije mjere• da poveè efekat mjera i uspjeh strategije za vode• da kontroli{e korisnike vode

Glavni ciljevi monitoringa u skladu sa Okvirnomdirektivom o vodama (ODV), ~lan 8 (1): „Uspostavitikoherentan i sveobuhvatan pregled stanja vodauklju~uju}i koli~inu/stepen protoka relevantne za he-mijsko/ekolo{ko stanje

Okvirna direktiva o vodama ODV, ~lan 11 (5)ukazuje na vjerovatno}u dostiznja ciljeva

Osnovna svrha monitoringa je da definira vodnatijela koja imaju problem zaga|enja (srednji ili niìstatus) ili koja su pod rizikom da se pogor{aju na ni-ì status (ODV: rizi~na vodna tijela), te da ukaè na togdje su potrebne aktivnosti na pobolj{anju kvaliteta

voda (ODV: Program mjera). Monitoring koji se bavirizi~nim vodnim tijelima zove se operativni monito-ring u ODV i obuhvata monitoring pobolj{anja kvali-teta voda koji proizilazi iz programa mjera.

Druge vrste monitoringa u skladu sa ODV:Referentni monitoring pruà informacije o ekolo-

giji vodnih tijela sa veoma ograni~enim ljudskim uti-cajem,

Nadzorni monitoring daje pregled op}eg stanjasvih vodnih tijela koja nisu rizi~na, i

Istraìva~ki monitoring koji se bavi specifi~nimproblemim kao {to je incidentno zaga|enje (moèse smatrati pomo}nim monitoringom oprativnommonitoringu).

Op}a struktura predloènog monitoring progra-ma zasnovana je na logici: stanice ? parametri ?u~estalost. Odre|eni su broj i lokacije stanica razli~i-tih vrsta. Za svaku vrstu stanica definiran je set para-metara po kojima se mora vr{iti monitoring uz odre-|enu u~estalost.

36VODA I MI BROJ 54

Primjenjena metodologija rangiranja je multi-kriterijska procedura rangiranja. Projekat je definiraoi razradio 5 kriterija za DSS, koje je smatrao klju~nim za razmatranje pri odre|ivanju projekta zaimplementaciju u oblasti kanalizacije i tretmana urbanih otpadnih voda:

uticaj otpadnih voda na rijeke

tro{kovna efikasnost

uticaj na akvifere i rezervoare kori{tene za vodu za pi}e

voda za kupanja (rekreacija/turizam/rizik po zdravlje)

indikator prakse upravljanja (dobro upravljanje)

Detalj sa Une u blizini HE “Una”


37VODA I MI BROJ 54

Program MjeraProgram mjera (ODV ~lan 11) sr` je planiranja

upravljanja rije~nim slivovima obzirom da odre|u-je aktivnosti koje se moraju poduzeti tokom periodaplaniranja kako bi se osiguralo dostizanje ciljeva Dir-ktive. Nadogradnja je analizi nedostataka i obuhva-ta sljede}a razmatranja.• Osnovne mjere potrebne za primjenu zakonodav-

stva Zajednice za za{titu voda u vodnom podru~ju(distriktu) u skladu sa drugim relevantnim direkti-vama

• Mjere podr{ke, bilo koje mjere vezane za cijene ilidrugi ekonomski instrumenti sa svrhom pruànjapodstreka za odrìvo i efikasno kori{tenje voda.

• Dodatne mjere ukoliko navedene mjere nisu dovo-ljne za dostizanje zahtjeva Direktive, zemlje ~anicemogu uvesti dodatne mjere kao posebne slu~aje-ve s ciljem za{tite vodnog okruènja, npr. Za me-|unarodne rije~ne slivove.

PlaniranjeProces planiranja za{tite voda je primjenjen na

osnovu slijede}ih metodolo{kih koraka:• korak 1 Dizajniranje sistema podr{ke dono-

{enju odluka• korak 2 Procjena postoje}ih dostupnih poda-

taka, prevazilaènje nedostataka, de-finiranje budu}ih potreba

• korak 3 Odre|ivanje, procjena i rangiranje“problema” putem DSS-a

• korak 4 Definiranje ’kriterija izvodljivosti’• korak 5 Aktivnosti na prikupljanju dodatnih

podataka u skladu sa definiranim po-trebama

• korak 6 Implementacija ’kriterija izvodljivosti’• korak 7 Definiranje kratkoro~nih i srednjoro-

~nih mjera

Sa spiska od 160 rangiranih aglomeracija nakonprimjene ’kriterija izvodljivosti / eliminatornih kriterija’WQM projekat je odredio:

IMPLEMENTACIJA

Priprema i impementacija projekata infrastrukture

Spisak prioritetnih projekata obuhvata:• Prvih 16 projekata sa liste prioriteta Plana za{tite

voda, • Aglomeracije sa brojem stanovnika iznad 50,000

koje nisu na spisku prioritetnih 16 (u skladu sapreporukama ICPDR-a i MAP-a)

• Prioritetne aglomeracije za svaku ve}u rijeku uBiH koje nisu uklju~ene u prvu listu prioriteta {toje rezultiralo sa 23 prioritetne aglomeracije.

Detaljne aktivnosti na pripremi projekata trebaju biti fokusirane na:

• Prikupljanje i validaciju podtaka o trenutnom sta-nju sektora voda i otpadnih voda u tim aglomera-cijama

• Istraìva~ke aktivnosti po pitanju nedostatka po-dataka, posebno tehni~kih, ekonomskih i socijal-nih podataka (ponuda-potra`nja, elasti~nost cije-na, mogu}nost pla}anja, potrebe za rekonstrukci-jom postoje}ih postrojenja/opreme, finansiujskaanaliza davaoca usluga iz oblasti voda – komunal-nih preduze}a)

• Priprema planske dokumentacije u skladu sa EUIPA standardima finansiranja (master razvojni pla-novi, idejni projekti, studija predizvodljivosti) sa ja-kim fokusom na:

Integralni konceptualni pristup za teritoriju ci-jele definirane ’aglomeracije’

Detaljnu tehni~ku analizu mogu}nosti izvodlji-vosti s ciljem odre|ivanja/dizajniranja najefika-snijeg rje{enje na nivou aglomeracije

Studije izvodljivosti sa fokusom na razvoju’planova pokrivanja tro{kova’ i ’planova finan-siranja’ kao osnov za dalje potrebe finansira-nja i pregovaranja sa potencijalnim institucija-ma finansiranja

Planove restruktuiranja komunalnih preduze}a

38VODA I MI BROJ 54

Ukupno 160 aglomeracija (sa brojem stanovni-ka ve}im od 2000 ES) uz ukupan broj od2,384,085 stanovnika (794,695 doma}instava)procijenjeno je i rangirano.

Ukupni tro{kovi ulaganja za postrojenja za tre-tman urbanih otpadnih voda 450 mil. Eura

Ukupni tro{kovi za kanalizacione mreè 530mil. Eura

38 aglomeracija koje ne predstavljaju problemza rijeke recipijente

46 aglomeracija koje ne ispunjavaju osnovnekriterije za implementaciju skupih projekata in-vestiranja (bez komunalnih usluga, bez kanali-zacionih mreà i sl.)

projekat je odredio 76 aglomeracija koje bi mo-gle / trebale biti razmatrane kao prioriteti za da-lju razradu

39VODA I MI BROJ 54

Tabela 2. - Lista 23 prioritetne aglomeracije - Program Mjera Plan za{tite voda za gradske otpadne vode

Tabela 1. - Investicioni tro{kovi PPUOV po administrativnim jedinicama

KANALIZACIONI SISTEMOP]INE BREZA - TRENUTNOSTANJE I PLANIRANI RAZVOJ

1. UVODroz realizaciju aktivnosti vezanih za izgra-dnju kanalizacionih sistema (transpornisistem i postrojenje za tretman otpadnihvoda), kao jedne od najva`nijih tehni~kih

mjera za{tite kvaliteta voda, postiè se efekat kojimse da zaga|enje stvoreno u sistemu kori{tenja vodadospijeva do recipijenata u veli~ini koja ne ugroàvadruge korisnike voda u pogledu njene upotrebe.

Ovi ciljevi predstavljaju u su{tini implementacijuprincipa odrìvog i pravi~nog upravljanja vodnim re-sursima, koji uklju~uju za{titu, pobolj{anje i racional-no kori{tenje povr{inskih i podzemnih voda na pros-toru pojedinih slivova u ekonomski prihvatljivim gra-nicama.

Prvi korak ka ostvarenju spomenutih ciljeva, a una{em slu~aju se oni odnose na prostor op}ine Bre-za, predstavljala je izrada strate{ke dokumentacijepod nazivom „Idejni projekat primarne kanalizacionemreè i postrojenja za pre~i{}avanje otpadnih vodaop}ine Breza i Ilija{“, kao osnove za procjenu veli~i-ne poslova i uskla|ivanje dinamike realizacije i je-dnog ovako sloènog posla.

Kroz analize i predloèna rje{enja obra|eni susegmenti prikupljanja i transporta, s jedne strane, tes druge strane tretman otpadnih voda sa prostoraop}ine Breza, bilo na zajedni~kom postrojenju saotpadnim vodama op}ine Ilija{ i dijela op}ine Vogo{-}a, bilo na malim neovisnim ure|ajima definiranim upogledu veli~ine, broja i pozicije za pojedine aglo-meracije.

Odgovori koji su se kroz ovu projektnu doku-mentaciju dobili jesu izme|u ostalih i:

Broj i obuhvat kanalizacionih sistema formiranihpo principu gravitiraju}ih naselja i pripadaju}ih sli-vova,Trase i dimenzije fekalnih i kolektora oborinskihvoda,Lokacije postrojenja za pre~i{}avanje otpadnihvoda,Prijedlog prioriteta realizacije sa finansijskim po-kazateljima.

2. OP]I PODACI Podru~je op}ine Breza je ukupne povr{ine cca.

73 km2. U morfolo{kom i morfometrijskom smisluprostor op}ine Breza predstavljen je brdovito-breù-ljkastim gorjem gdje visinski interval obuhvata od450 do 1100 m n.m., dok dolinski prostor obuhvatatok rijeke Stavnje, koja proti~e sredi{njim dijelomop}ine Breza i ima duìnu toka kroz op}inu cca 10kilometara.

Dolina rijeke Stavnje predstavlja prirodnu vezusa dolinom rijeke Bosne, odnosno bazenom gradaSarajeva. Urbano sredi{te op}ine Breza se razvilo naaluvijalnoj ravni prosje~ne {irine 1.000 m uz rijekuStavnju {to je pored faktora prohodnosti u smislusaobra}ajnica, klimata te kvalitetnog poljoprivrednogzemlji{ta, uticalo da se uz op}inski centar Breza ra-zvije i ve}i broj naselja koji mu gravitiraju i na lijevoj ina desnoj obali rijeke Stavnje.

40

HARIS ALISEHOVI], dipl. ing. gra|., SANJIN UKOVI], dipl. ing. gra|.

VODA I MI BROJ 54

K

41VODA I MI BROJ 54

Shema 1. Prikaz naselja u odnosu na potencijalne recipijente sa granicama slivova glavnih vodotoka,granicom op}ine i pozicijama pojedinih naselja

Prostor op}ine Breza nalazi se pod uticajempredplaninske klime. Ova klima se razlikuje i odumjereno kontinentalne klime na sjeveru i od planin-ske klime na ve}im visinama. Srednja godi{nja tem-peratura vazduha iznosi 8º C. Kako je u ovom podru-~ju termi~ki uticaj podloge ublaèn, to su godi{njakolebanja temperature manja. Najve}e vrijednostisrednje maksimalne temperature javljaju se u mjese-cu augustu i iznose 25º C. Srednje maksimalne vrije-dnosti temperatura u zimskom periodu su relativnoniske i kre}u se oko -10º C u januaru.

Prostorna raspodjela godi{nje koli~ine padavinaje dosta neravnomjerna zbog sloènog reljefa koji re-meti normalne uslove. Prosje~na godi{nja koli~inapadavina iznosi 950 mm. Najve}e koli~ine padavinasu u jesen i prolje}e, a najmanje u ljetnim mjeseci-ma. Znatno u~e{}e u godi{njoj koli~ini padavina susnje`ne padavine koje su redovna pojava u ovompodru~ju.

U hidrografskom smislu podru~je op}ine Brezamoè se podjeliti na tri slivna podru~ja i to sliv rijekeStavnje, sliv rijeke Miso~a i sliv rijeke Goru{e/Nijeni-ce, kao dio neposrednog sliva rijeke Bosne. Domi-nantan i za razmatrano podru~je najzna~ajniji slivpredstavlja sliv rijeke Stavnje, na kojem leì centralnidio op}ine Breza kao i gotovo sva zna~ajnija graviti-raju}a naselja.

3. POSTOJE]E STANJE I OPIS SADA[NJIH USLOVA ODVODNJEOTPADNIH VODA

Najve}i dio stanovni{tva op}ine Breza nije obu-hva}en kanalizacionom mreòm i svoje otpadne vo-de disponira u najbliè vodotoke, putem “crnih ja-ma” u tlo ili pak direktno ispu{ta na teren, ~ime sani-tarnu i epidemiolo{ku situaciju, naro~ito u malovo-dnim periodima, ~ini “kriti~nom”. Uè gradsko po-dru~je, tj. podru~je najmnogoljudnije mjesne zaje-dnice, MZ Breza je longitudinalno podijeljeno regi-onalnim putem Podlugovi – Vare{, pri ~emu ga sa is-

to~ne strane ograni~ava rijeka Stavnja, a sa zapadnese uvla~i du` saobra}ajnica i uz vodotokove do gra-nica sliva rijeke Stavnje. Ovo podru~je, a naro~itostambeno- poslovna zona u pojasu izme|u puta iStavnje je svoje otpadne i oborinske vode prikupila iispustila putem kra}ih mje{ovitih vodova direktno urijeku Stavnju (ilustracija Fotografije 1.).

Na ovom prostoru se u rijeku Stavnju (kao desnepritoke) ulijevaju i dva, po veli~ini sliva i koli~inamavode zna~ajna potoka: Orahova~ki i Jasike. Ova dvapotoka u ovom trenutku funkcioniraju kao prijemniciotpadnih voda sa jednog {ireg podru~ja (naselja ko-ja gravitiraju na desnoj obali rijeke Stavnje). U sli-vnom podru~ju potoka Jasike nalazi se i kompletnaMZ Gornja Breza kao i najve}i dio MZ Banjevac. Ka-ko su dijelovi ovih lokalnih zajednica rje{avali odvo-dnju otpadnih voda, recipijent je za sve njih u ovomtrenutku upravo ovaj potok. Na nekim dionicama jepotok zacijevljen i kao takav predstavlja kombinacijumje{ovitog kanalizacionog sistema i ure|enog vodo-toka {to je u kona~nom rje{enju odabranog separa-tnog kanalizacionog sistema neprihvatljiv pristup.

U naselju @up~a se u razli~itim periodima i naj-~e{}e vlastitim sredstvima stanovnika ove mjesnezajednice rje{avala pitanja odvodnje otpadnih vodasa ovog podru~ja. Postoje}i kanalizacioni sistemovog naselja koncipiran je tako {to su granice obu-hvata kanalizacionog sistema determinirane orograf-skim granicama. Pravac te~enja prirodnih vodotokaje generalno istok – zapad, tj. ka rijeci Stavnji. Glavnikanalizacioni krak po~inje profilom Ø400 mm, a za-vr{ava se sa profilom Ø700 mm i ukupne duìne oko1.600 m1. Izvedena je tako|e i mreà tercijarnih ka-nala profila Ø300 mm kojima se rje{ava detaljnaodvodnja i otpadnih i oborinskih voda. Drugi kanali-zacioni krak, duìne cca 1.120 m1, zajedno sa neko-liko krakova nièg ranga poloèn je sjevernom grani-com ovog naseljenog podru~ja i uglavnom prati tokpotoka Batara u koga se i ulijeva.

Druga, po broju stanovnika, zna~ajnija naseljasu Slivno, Podgora, Kolovaj, Vijesoli}i i Prhinje kojatako|er imaju sporadi~no izgra|ene poteze kanali-zacionih vodova i koji zavr{avaju u najbliìm potoci-ma i vododerinama.

Funkcionalnost ovako izvedenih vodova dovodise u pitanje naro~ito u ki{nom i u periodu topljenjasnijega prvenstveno u pogledu kapaciteta, a u po-gledu sanitarnih uslova odvodnje radi se o direk-tnom upu{tanju u povr{inske vodotoke koji se kaotako one~i{}eni ulijevaju u ve}i, otvoreni recipijent, ri-jeku Stavnju. Ovi vodotoci, shodno vaè}oj kategori-zaciji vodotoka, imaju propisanu II klasu. To zna~i dase ove vode mogu u prirodnom stanju koristiti za ku-panje i rekreaciju gra|ana, za sportove na vodi, zagajenje ciprinidnih vrsta riba kao i za vodosnabdije-vanje stanovni{tva, nakon potrebnog tretmana (ko-agulacija, filtracija, dezinfekcija).

42VODA I MI BROJ 54

Fotografija 1. Ispust iz klaonice

Jedan od problema je i taj da se nisu definiralenadle`nosti oko upravljanja ovim kanalizacionim sis-temima, tako da se u nedefiniranim uvjetima odrà-vanje i otklanjanje zastoja i intervencija u svakodne-vnom pogonu rje{avaju po principima samoorganizi-ranja gra|ana u okviru MZ ili dijelova naselja.

Za ve}i broj naselja, koja sa podru~ja op}ineBreza, tokom prikupljanja podataka i rekognoscira-nja terena nije se uspjelo do}i do podataka o even-tualnom postojanju kanalizacione mreè ili pojedina-~nih vodova. Neka od tih naselja su: Sutje{~ica, Bu-kovik i Koritnik.

4. ANALIZA PROBLEMA I PRISTUPKONCIPIRANJU VARIJANTNIH RJE[ENJA

U pogledu kanalizacione mreè, obzirom na ra-spored naselja ista je te{ko grupisati, tj. tehni~ki iekonomski je jako zahtjevno povezati kanalizacionimvodovima mala naselja na ve}oj udaljenosti prven-stveno radi visokih tro{kova izgradnje kolektora, ali izbog tro{kova odràvanja tih linijskih vodova koji sejavljaju u vremenu kori{tenja sistema. Prema prostor-nom razmje{taju, kao polaznu osnovu za grupisanjezaga|iva~a (naselja) sa aspekta transportnih siste-ma i poloàja postrojenja za tretman otpadnih vodakrenulo se od pozicija naselja u odnosu na slivna po-dru~ja svakog od pojedinih vodotoka, sliva Stavnje,sliva Miso~e i sliva Goru{e/Nijenice te su u tom smi-slu provedene detaljne analize.

Posmatrano podru~je je dosta veliko u prostor-nom smislu sa specifi~nostima koja zna~ajno uti~una kreiranje koncepta kanalizacionog sistema. Nekeod tih specifi~nosti i istovremeno ograni~avaju}ih fa-ktora su:

• Konfiguracija teren sa dosta pravilno raspore|e-nim osnovnim pravcima oticanja prirodnih vodoto-ka u odnosu na naseljena mjesta, te potreba zauvaàvanjem orografskih granica ukupnog prosto-ra;

• Naselja su razu|ena i nepravilno raspore|ena naslivnim podru~jima: Stavnje, Miso~e i Goru{e/Nije-nice, pri ~emu se dominantni teret zaga|enja odstanovnika i ukupni od industrije, disponira u Stav-nju;

• Komunikacije izme|u pojedinih sela su dobre, alinaselja na rubnim dijelovima Op}ine (istok i za-pad) su prostorno udaljena jedno od drugih kao iop}inskog centra, te razu|ena i disperzna;

• Raspored i zna~aj izvori{ta pitke vode kako za cen-tralni, tako i za lokalne vodovodne sisteme koja setrebaju za{tititi, a koja su ugroèna nekontrolisa-nim ispu{tanjem otpadnih voda;

• Odluke o za{titnim zonama izvori{ta vode za pi}ekoja se koriste danas ne postoje i u toku je izradadokumentacije za neke od njih, ali bez obzira na to

uvaèna je ~injenica o njihovom prisustvu u fazikoncipiranja mreè;

• Postoje}i sistem prikupljanja i tretmana otpadnihvoda je daleko ispod nivoa koji je uobi~ajen i za ur-bani i za ruralni prostor, a izgra|eni kanalizacionisistem je mje{ovitog tipa sa velikim prisustvom po-vr{inskih voda.

Po{to u ovom trenutku ne postoji sistemski rije-{en i prema pravilima struke formiran sistem priku-pljanja, transporta i tretmana otpadnih voda, kaoprva faza razvoja ovog sistema se planira izgradnjaglavnog kolektora i pripadaju}ih sekundarnih kanalauèg i {ireg urbanog podru~ja. Na taj na~in bi sestvorili uslovi da se postepenim pro{irenjem sistemana naselja koja gravitiraju glavnom kolektoru prikupei do lokacije postrojenja za tretman otpadnih vodadovedu otpadne vode tih naselja.

Detaljnim rekognosciranjem stanja na terenu za-klju~eno je da ne postoji mogu}nost povezivanjasvih naseljenih mjesta u jedan kanalizacioni sistem izvi{e razloga od kojih su najva`niji:

• veliki tro{kovi izgradnje transportnih vodova (kole-ktora),

• sloèn i osjetljiv sistem koji podrazumijeva pre-pumpavanje {to za sobom povla~i velike pogon-ske tro{kove i tro{kove odràvanja sistema,

• mogu}nosti zastoja u radu koji bi mogli direktnouticati na ugroàvanje kvaliteta voda u recipijenti-ma i voda na izvori{tu.

Obzirom na predhodno spomenute specifi~nos-ti obuhvata uspostavljeni su kriteriji za formiranje ka-nalizacionih sistema:

• Prema programu radova se unaprijed usvojiloopredjeljenje na separatni kanalizacioni sistem;

• Naselja }e biti u maksimalno mogu}oj mjeri grupi-sana prema poloàju u odnosu na slivove vodoto-ka kojima gravitiraju i poloàj u odnosu na kole-ktor, odnosno postrojenje za tretman otpadnih vo-da;

• Za naselja rasutog tipa, na te{ko pristupa~nim te-renima, te naselja sa manjim brojem stanovnika(orjentaciono manje od 20 ku}a), izvan zona za{ti-te izvori{ta ili zna~ajno udaljanih od potencijalnih iutvr|enih izvori{ta, predvi|eno je individualno rje-{avanje odvo|enja i tretmana fekalnih voda savlastitim mini kompaktnim postrojenjima koja ga-rantiraju efekte pre~i{}avanja ili vododrìve septi-~ke jame;

• Ukoliko su naselja sa brojem ku}a ve}im od 20 isu-vi{e udaljena od glavnog kolektora, njihovo kona-~no zbrinjavanje otpadnih voda }e se rije{ti izgra-dnjom postrojenja za tretman otpadnih voda zanjih ili skupno i za naselja koja su im u blizini.

43VODA I MI BROJ 54

5. BROJ I RASPORED ZAGA\IVAÂ Prema grubim procjenama danas je na kanaliza-

cionu mreù Breze koja se najkra}im putem uvodi di-rektno ili putem registriranih pritoka u rijeku Stavnju,priklju~eno 7.800 – 8.000 stanovnika. Izgradnja ka-nalizacionog sistema ne podrazumijeva automatski iostvarenje priklju~ka svih korisnika na kanalizacionisistem i zasigurno }e dijelovi naselja ili pojedini indi-vidualni objekti ostati upu}eni na disponiranje otpa-dnih voda individualno, tj. putem septi~kih jama. Pro-cenat obuhva}enosti stanovni{tva kanalizacijom zakraj planskog perioda (2035.) u {irem urbanom po-dru~ju Breze je usvojen 90%, a za ostala naselja tajje procenat ne{to niì i iznosi 70%.

Za dimenzioniranje objekata kanalizacionog sis-tema, bilo da se radi o transportnom sistemu ili pos-trojenjima za tretman otpadnih voda, jako je bitnouspostaviti {to je mogu}e ta~nije realne trendove ka-ko demografskog, tako i drugih razvojnih pravaca je-dnog podru~ja, a {to sluì kao dobra polazna osno-va za sve daljnje analize koncepata, dimenzija i fazarealizacije. Kvantificiranje produkcije otpadnih vodase izraàva u obliku tereta zaga|enja, te hidrauli~kogoptere}enja kompletnog sistema koje se opet bazirana sagledavanju postoje}eg broja i procjeni o~ekiva-nog broja stanovnika u nekom vremenskom perioduna odre|enom prostoru, potro{nje vode stanovni{-tva i privrede na kraju planskog perioda, te varijacijasatne i sezonske potro{nje vode.

Procjena trenutnog broja stanovnika na prostoruop}ine Breza je zasnovana na anketama i internimprocjenama ra|enim na nivou mjesnih zajednica.Ovaj broj stanovnika je posluìo i kao polazna osno-va za projekcije do 2035. godine, pri ~emu je usvoje-na uniformna stopa prirasta broja stanovnika u uku-pnom periodu od 1% na godinu. Nakon {to su sagle-dani svi demografski pokazatelji po zonalnim podru-~jima, te procjene ra|ene u sklopu aktivnosti op}in-skih slu`bi za 2003 godinu, ura|ena je i procjenabroja stanovnika po naseljenim mjestima na podru-~ju op}ine Breza do 2035. godine. Ovo je posluìloda se {to je mogu}e ta~nije napravi distribucija sta-novnika u prostoru, te definira pripadaju}i broj stano-vnika po pojedinim kanalizacionim sistemima, odno-sno postrojenjima .

Sa aspekta distribucije stanovnika po slivnim po-dru~jima na kraju planskog perioda se o~ekuje da }eraspored biti slijede}i:

• Sliv Stavnje – 87%• Sliv Miso~e – 4%• Sliv Goru{e, bezimenog potoka (naselje Prhinje) i

Nijenice – 9%

Uzimaju}i u obzir da se sa gubicima vode u vo-dovodnom sistemu uvijek ra~una i da su oni uvijekprisutni, bez obzira na stepen tehni~ke i tehnolo{ke

opremljenosti sistema, i u ovom slu~aju se na krajuplanskog perioda ra~una sa izvjesnim gubicima uvodovodnom sistemu, pa se za neto specifi~nu po-tro{nju koja uklju~uje i javnu potro{nju i potro{nju pri-vrede (zanatsko - uslu`ne djelatnosti), za hidrauli~kiprora~un za stanovnike iz uèg urbanog podru~ja ra-~unalo sa 270 l/st.dn. (210 + 60 l/s) na kraju plan-skog perioda. Neto specifi~na potro{nja za stanovni-ke izvan {ireg urbanog podru~ja na kraju planskogperioda je uzeta bez gubitaka u mreì 250 l/st.dn. Ko-eficijenti dnevne i satne neravnomjernosti koji su ko-ri{teni u hidrauli~kom prora~unu su usvojeni za krajplanskog perioda za uè urbano podru~je u apsolutnommaksimumu kmax =2,2 (kdn =1,4 i kh = 1,57), a {ireurbano podru~je kmax =2,5 ,(kdn = 1,5 i kh = 1,67).

6. KRATAK OPIS USVOJENOG RJE[ENJA

Kao {to je ve} nagla{eno, prostor op}ine Brezase moè podijeliti na sliv rijeke Stavnje, najve}i i naj-gu{}e naseljeni dio op}ine, sliv rijeke Miso~e, rijetkonaseljen i prostorno udaljen od op}inskog centra, teneposredni sliv rijeke Bosne koji podrazumijeva je-dan broj slivova manjih vodotoka koji se direktno uli-jevaju u Bosnu. Podjela unutar pripadaju}ih slivovaje izvr{ena prema orografskim vododjelnicama, tj. uskladu sa topografijom terena i hidrografskom mre-òm stalnih i povremenih vodotokova. Na taj se na-~in uvaàva pretpostavka da se odvodnja otpadnihvoda rije{i gravitacionim te~enjem do postrojenja,odnosno recipijenta, a objedinjavanjem vi{e naseljau jedan grupni sistem gdje god je to bilo mogu}e,predloèni su optimalni obuhvati aglomeracija (veli-~ina, udaljenost, hipsometrijski odnosi, zajedni~kopostrojenje za tretman otpadnih voda, fazna izgra-dnja i sl.), odnosno vi{e naseljenih podru~ja.

U ovom projektu se nije provodila analiza izborakanalizacionog sistema, nego se kao polazna pre-tpostavka uzela ~injenica da }e budu}i sistem biti se-paratni za urbano podru~je, odnosno nepotpuni (sa-mo fekalna kanalizacija) za ruralno podru~je i u tomsmislu su koncipirane varijante, tako da su se u okvi-ru mogu}ih varijanti analizirale slijede}e promjenlji-ve:broj, obuhvat i raspored centralnog i neovisnihkanalizacionih sistema, analiza cijevnog materijala,mikrolokacija postrojenja za tretman otpadnih voda.

Mikrolokacija postrojenja za pre~i{}avanje otpa-dnih voda, kako za centralno postrojenje, tako i zasve neovisne sisteme birane su uz uvaàvanje, izme-|u ostalog, i mogu}nosti jednostavnijeg obezbje|i-vanja (otkup zemlji{ta) i opremanja potencijalne lo-kacije (elektri~na energija, mogu}nost obezbje|iva-nja pitke vode, pristupni putevi), ugroènost lokacijevelikim vodama recipijenta, udaljenost od recipijen-ta, i sl. Pozicija centralnog postrojenja za tretmanotpadnih voda, kao postrojenja na kojem bi se treti-rale i otpadne vode stanovnika dijelova op}ina Ilija{ i

44VODA I MI BROJ 54

Vogo{}a, definirano je kroz razvojno-plansku doku-mentaciju i dato u projektu glavnog kolektora op}inaIlija{ i Vogo{}a kao zadnja ta~ka transportnog sistema.

U okviru svih varijanti se vr{i grupisanje nase-lja/zaga|iva~a u slijede}e cjeline:

A. Centralni kanalizacioni sistemB. Neovisni kanalizacioni sistemiC. Individualno rje{avanje

Za svaki od slivova (Stavnja, Miso~a, Bosna),odnosno cjelina kanalizacionog sistema razmatranesu mogu}nosti objedinjavanja cjelovitog prostora najedan zajedni~ki ure|aj ~ime bi se broj postrojenja,bez obzira na sve kriterijume sveo na najmanji mo-gu}i broj. Analizirane su samo ona rje{enja koja poinìnjerskim i iskustvenim saznanjima imaju smisla, asve hipoteti~ke varijante koje odba~ene u preliminar-nim analizama, ovdje nisu pomenute ni u osvrtu.

A. CENTRALNI KANALIZACIONI SISTEMCentralni kanalizacioni sistem kojim se rje{ava

najmnogoljudniji i najve}i prostor ~ini okosnicu uku-pnog rje{enja. Pojavljuje se u svim razmatranim vari-jantama, a podrazumijeva izgradnju glavnog kanali-zacionog kolektora i mreè sekundarnih kolektorakojom bi se prikupile i odvele otpadne vode sa uègi {ireg urbanog podru~ja Breze (op}inskog centra),kao i otpadnih voda od usputnih naselja koja su pre-ko sekundarnih kanala fekalnih voda uklju~ena ucentralni kanalizacioni sistem ([ema br.2). Trasa gla-vnog kolektora je u toku analiza varijantno razmatra-na sa aspekta topografskih uvjeta, naseljenosti pros-tora, zona koje su pod uticajem plavljenja Stavnje,poloàja postoje}ih i planiranih ispusta, mogu}nostipristupa i sl., ali je uz korekcije i dopune koje su usli-jedile nakon obilazaka terena i svih saznanja do ko-jih se do{lo, poloàj glavnog kolektora jednozna~noodre|en. Dakle, pozicija glavnog kolektora je identi-~na u svim varijantama i ono {to je bilo mogu}e va-rijantno razmatrati, a odnosi se na centralni kanaliza-cioni sistem jeste obuhvat sekundarnih kanalizaci-onih kolektora van urbanog podru~ja, odnosno broji veli~ina naselja koja }e se priklju~iti na njega. Iakosu predmet analize bili samo primarni vodovi, ana-liue su pro{irirene i na kanalizacione vodove niègreda kako bi se {to ta~nije definirali primarni vodovi iostvarile pretpostavke iskori{tavanja postoje}ih vo-dova u maksimalnoj mogu}oj mjeri. Ukupna duìnaglavnog kolektora za centralni kanalizacioni sistemiznosi 7.720 m, a prema profilima je razvrstana kao{to je dato tabelom br.1.

U ozna~avanju priklju~nih, sekundarnih kanali-zacionih vodova kori{tene su slovne i numeri~keoznake pri ~emu slovo F ili O pokazuje da se radi ofekalnoj ili oborinskoj kanalizaciji bez obzira radi li seo desnoj ili lijevoj obali. Numeracija je po~ela od sje-vera ka jugu, a kori{teni su rimski brojevi (I, II, III itd),dok kanalizacioni vodovi nièg reda (tercijarni i sl.)nisu posebno ozna~avani ([ema br.2.).

Putem trinaest sekundarnih kanalizacionih vo-dova priklju~ena su naselja koja prostorno gravitira-ju glavnom kolektoru, a nalaze se izvan {ireg urba-nog podru~ja. Sekundarna mreà je koncipirana ta-ko da se prate saobra}ajnice i da se po principu naj-kra}eg puta kanalizacioni vodovi uvode u glavni ko-lektor, odnosno u neki od vodotoka kada se radi ooborinskim kanalima. Duìne sekundarnih kolektorakojima se prikupljaju otpadne vode iz naselja kojagravitiraju glavnom kolektoru, a samim tim i central-nom postrojenju za tretman otpadnih voda su dati ta-belarno (Tabele br. 2), a usvojeni minimalni profil odØ300 mm zadovoljava svojim kapacitetom pripada-ju}i broj stanovnika koji mu gravitira. Od ukupnogbroja stanovnika koji leè u obuhvatu pojedinih se-kundarnih kolektora, o~ekuje se da }e na kraju plan-skog perioda biti priklju~eno cca 90%. To zna~i da }ese po pojedinom sekundarnom kolektoru biti prilju-~eno od cca 80 do cca 3100 stanovnika. Ukupno jena kanalizacioni sistem centralnog gradskog postro-jenja planirano da se putem sekundarnih kolektora ilipak direktno na gradski kolektor priklju~i, na krajuplanskog perioda, oko 13.500 stanovnika. Ukoliko seiz bilo kakvih razloga ukaù potrebe za ve}im hidra-uli~kim kapacitetom glavnog kolektora, odabraniprofili omogu}avaju transport i ve}ih koli~ina otpa-dnih, a za ovakav pristup u dimenzioniranju je osno-vni razlog bio smanjenje stepena krutosti dijela kana-lizacionof sistema.

B. NEOVISNI KANALIZACIONI SISTEMIU analizama su kori{tene oznake neovisnih sis-

tema “S” za sistem koji gravitira rijeci Stavnji, “M” zasistem koji gravitira rijeci Miso~i i “B” za sva ostalanaselja koja leè u nekom od slivova pritoka rijekeBosne.

B.1. Analiza i odabir neovisnihkanalizacionih sistema na slivu Stavnje

Uvidom u stepen izgra|enosti sistema kao i ra-zvoja naselja, sam po sebi se nametnuo zaklju~ak daje realno razmatrati opcije sa uspostavljanjem neovi-snih sistema za naselja Vardi{te i Trtori}i koja su dos-ta udaljeni od glavnog kolektora uz napomenu da sulocirani na terenu koji zahtijeva sloèna rje{enja zaeventualne spojne vodove i objedinjavanje u zajedni-~ku cjelinu. Naselja kao {to su Sutje{~ica, GornjaBreza, Bukovik, Koritnik, Izbod i @up~a su naselja ko-ja ve} sada imaju izgra|en sistem odvodnje otpa-

45VODA I MI BROJ 54

Tabela 1. Pregled profila i duìna glavnog kolektora centralnog sistema

dnih i povr{inskih voda koji se naslanja i zavr{ava ugradskom podru~ju ili u neposrednoj blizini traseglavnog kolektora, tako da je logi~no i prirodno dase rje{enje za njih razmatra, traì i predlaè u okvirucentralnog kanalizacionog sistema.

- Neovisni kanalizacioni sistem S1Prikupljanje i odvo|enje upotrijebljenih voda sa

podru~ja u zoni obuhvata kanalizacionog sistema S1pokriva naselje Vardi{te, koje je prostorno udaljenood drugih naselja i locirano na terenu koji podrazu-mijeva neracionalna rje{enja u pogledu vo|enja tra-se kanalizacionih kolektora. Naselje Vardi{te kao ve-}ina ruralnih naselja leì na relativno velikoj nadmor-skoj visini, od preko 840 mn.m.. Za ovo naselje kara-kteristi~no je to da se nalazi iznad jednog od izvori-{ta pitke vode, Milkino vrelo, koje se i danas, a plani-rano je i u budu}nosti, koristi u svom punom kapaci-tetu za pokrivanje potreba za pitkom vodom gradaBreza. Ovo je razlog vi{e da se prikupljene otpadne

vode tretiraju i evakuiraju izvan potencijalnih zonauticaja na kvalitet vode na zahvatu. Plan za{tite ovogizvori{ta nije ura|en i u tom smislu predstavlja uslovza definitivno uskla|ivanje koncepta odvodnje ovogpodru~ja sa propisanim mjerama za{tite izvori{ta ka-da one budu donesene.

Ukupna duìna izgra|ene kanalizacije je oko2.060 m1 i da bi se postoje}i vodovi objedinili u zaje-dni~ku cjelinu neophodno je izgraditi novih cca 700m1 cjevovoda kao nastavka postoje}eg voda, a kojibi imao funkciju da prikupljene otpadne vode dove-de do postojenja za pre~i{}avanje. Eventualno pri-klju~enje ovog naselja na centralni sistem podrzumi-jevalo bi izgradnju spojnog kolektora u duìni od naj-manje 2.500 m po izuzetno zahtjevnoj trasi i nepris-tupa~nom i uz to nenaseljenom terenu.

- Neovisni kanalizacioni sistem S2Trtori}i leè na lijevoj obali rijeke Stavnje i u pros-

tornom pogledu su cjelina koja obuhvata izoliran i od

46VODA I MI BROJ 54

Tabela 2. Pregledna tabela sa pripadaju}im brojem stanovnika po pojedinim sekundarnim vodovima fekalne kanalizacije

glavnog kolektora relativno udaljen dio op}ine. Odvo-|enje prikupljenih otpadnih voda naselja Trtori}i, kaodijela mjesne zajednice Slivno, podrazumijeva izgra-dnju kanalizacione mreè kojom bi se prihvatile i za-tim transportovale otpadne vode iz najve}eg dijelaovog naselja do postrojenja za pre~i{}avanje otpa-dnih voda, a zatim u bezimeni potok, lijevu pritokuStavnje. U neposrednoj, ali i {iroj okolini ne postoje,osim Kujava, naselja koja bi mogla da se u nekim va-rijantnim rje{enjima objedine u zajedni~ki sistem,dok je s druge strane naselje isuvi{e udaljeno odcentralnog kanalizacionog sistema u op}ine Breza dabi se kao realno moglo razmatrati rje{enje sa njego-vim priklju~ivanjem. Topografski uvjeti name}u u va-rijanti sa priklju~enjem na centralni kanalizacioni sis-tem prepumpavanje kao neophodni i neizbje`ni se-gment u rje{enju transportnog sistema, a {to opetuslo`njava i poskupljuje takvu varijantu. Analiziraju}imogu}nost objedinjavanja kanalizacionih sistema naovom dijelu op}ine, nije se na{la odgovaraju}a trasaspojnih vodova koja bi omogu}ila gravitaciono priku-pljanje otpadnih voda iz oba dijela na zajedni~ko malopostrojenje, nego su se odvojili dijelovi koji su orjen-tisani prema Trtori}ima (S2) i Kujavama (S2A), ([e-ma br. 2).

B.2. Analiza i odabir neovisnih kanalizaci-onih sistema na slivu Miso~e

Naselja koja leè u slivu rijeke Miso~e, a koja suobuhva}ena ovim rje{enjem su Mahmutovi}a rijeka,Orahovo i Slivno. Ostala naselja, kao {to su Nasi}i,Vlahinje i O~evlja koji se nalaze u cjelosti ili najve}imdijelom na slivu rijeke Miso~e, su u ovom trenutkunenaseljena stalnim stanovni{tvom, te je racionalnoda se njihove otpadne vode za sada bez ikakvih po-sljedica mogu rje{avati putem individualnih septi~kihjama i infiltriranjem izbistrene vode u podzemlje.

- Neovisni kanalizacioni sistem M1Ovaj kanalizacioni sistem ima funkciju da priku-

pi otpadne vode naselja Orahovo koje je pozicionira-no na relativno velikoj nadmorskoj visini od cca 1000m n.m. i naselja Mahmutovi}a rijeka koje je smje{te-no na desnoj obali Miso~e, uz sami vodotok. Postro-jenje za tretman otpadnih voda bi bilo smje{teno ne-posredno nizvodno od naselja Mahmutovi}a rijeka.

Naselje Orahovo je razvijeno du` saobra}ajnicekojom se dolazi u naselje sa lijeve i desne strane pu-ta, a po broju stanovnika zna~ajno je ve}e od nase-lja Mahmutovi}a rijeka. Me|usobno odstojanje izme-|u ova dva naselja je cca 800 m uz napomenu daOrahovo nema nikakav pogodan recipijent za prijemotpadnih voda, pa se kao mogu}e rje{enje name}eobjedinjavanje ova dva naselja i ispu{tanje otpadnihvoda nakon tretmana voda u Miso~u.

Odvodnja otpadnih voda u naselju Mahmutovi}arijeka danas prakti~ki ne postoji, jer se naselje nalazi

na samom vodotoku i sve se otpadne vode direktnoispu{taju u Miso~u. Migracioni trendovi prisutni upredratnom periodu, a jako izraèni u zadnje vrijemekao uz informacije i uvid u stanje dobiven prilikomobilaska terena, pokazuju da je u ovom naselju pri-sutan mali broj stalnog stanovni{tva i da su korisniciobjekata za stanovanje u najve}em broju povremenostanovni{tvo.

Planirano rje{enje ([ema br. 2) sastoji se od dvabo~na kraka duìne cca 450 i 550 m koji su poloè-ni uz put ispod postoje}ih objekata za stanovanje.Ovako prikupljene otpadne vode se transportiraju dosela Mahmutovi}a rijeka koje se priklju~uje na ovajkanalizacioni vod, a njeova duìna je oko 1.000 m.Na njegovom kraju je planirano kompaktno postroje-nje za pre~i{}avanje otpadnih voda.

Odabrani profili su minimalni (Ø 300 mm) koji suplanirani samo za fekalne otpadne vode stanovni{-tva, dok se oborinske vode ne}e uvoditi u ovaj kana-lizacioni sistem nego rje{avati lokalno ispu{tanjem uteren, vodotok ili prirodne jarkove. Svi objekti u Ma-hmutovi}a rijeci se kratkim priklju~nim vodovima mo-gu obuhvatiti kanalizacionim sistemom i priklju~iti naglavni sabirni kanal.

- Neovisni kanalizacioni sistem M2Naselje Slivno je udaljeno od najblièg naselja

Orahova vi{e od 3.000 m pri ~emu je teren izme|uova dva naselja vrlo sloèn sa diskontinuiranim pa-dom, tako da ne postoje mogu}nosti grupisanja iliuvezivanja sa nekim drugim naseljima u jedinstvenuaglomeraciju, a da se pri tome ne jave problemi saprepumpavanjem i vrlo dugi spojni vodovi koji ova-kvu kombinaciju u startu ~ine ekonomski neopravda-nom.

Naselje je razvijeno uz lokalni put i izduèno je upravcu sjever – jug sa ukupnom duìnom naselja ccal=1.500 m, na padinama ispresjecanim potocima ivododerinama. Naselje Slivno je opremljeno urba-nim sadràjima kao {to su {kola, ambulanta i objekat„doma kulture“, tako da predstavlja centar ovog dije-la op}ine. Pro{irenje urbanog podru~ja u okviruovog naselja planirano je u blizini objekta postoje}eosnovne {kole na sjeveroisto~noj strani naselja u ve-li~ini cca 0,8 ha.

Prijedlog rje{enja prikupljanja i tretmana otpa-dnih voda naselja Slivno se zasniva na maksimal-nom uvaàvanju postoje}eg stanja i objedinjavanju izadràvanju sada{njih parcijalnih rje{enja gdje godje to mogu}e, a koja uop{te nisu uzimala cjelovitonaselje kao takvo u sagledavanju problema otpadnihvoda.

Od ukupne duìne koja iznosi oko 1.970 m je-dan dio postoje}e kanalizacione mreè se moè is-koristiti tako da bi se trebalo izgraditi novih oko 1.400m. Stanje i upotrebljivost izgra|enog kanalizacionogsistema se treba provjeriti, jer su procjene baziraneprvenstveno na poloàju i visinskim odnosima.

47VODA I MI BROJ 54

48VODA I MI BROJ 54

Shema 2. Pprikaz naselja i prijedlog glanog kolektora sa primarnom kanalizacionom mre`om

Dat je prijedlog sa jedinstvenim malim postroje-njem za pre~i{}avanje otpadnih voda lociranim nakrajnjem ju`nom dijelu naselja, pri ~emu je planiranoda se prikupe sve otpadne vode iz stambenih obje-kata uzvodno od lokacije za pre~i{}avanje otpadnihvoda.

I ovdje se podrazumijeva da }e se oborinske vo-de prikupljati i upu{tati odvojenim sistemom i da ne-}e do}i do mje{anja fekalnih i povr{inskih voda.

B.3. Neovisni kanalizacioni sistemi na slivu Bosne

Na dijelovima op}ine koji ne pripadaju slivovimaStavnje ili Miso~e, nalazi se jo{ jedan dio mjesnih za-jednica Vjesoli}i i Prhinje koji gravitiraju putem rijekeGoru{e, kao zna~ajnijeg vodotoka, rijeci Bosni. Svistanovnici su koncentrisani na prostoru ovih dvijumjesnih zajednica. Topografija terena je odredila dadva neovisna kanalizaciona sistema, koliko ih je bilomogu}e formirati, budu zapravo prostori ove dvijemjesne zajednice sa obuhvatom koji je jednim dije-lom definiran topografijom terena, a drugim dijelomse uvaàvao princip prioritetne odvodnje sa prostorasa najve}om koncentracijom stanovnika.

- Nezavisni kanalizacioni sistem B1Ovaj nezavisni kanalizacioni sistem se sastoji od

glavnog kolektora sa sekundarnim i tercijarnim kana-lizacionim priklju~cima sa postrojenjem za tretmanotpadnih voda na izlaznoj ta~ki sistema. Kanalizaci-oni sistem B1 obuhvata naselja Kolovaj i Vijesoli}i.

Ve} izgra|eni dijelovi sistema ukupne duìne800 m, koji su danas u funkciji, a prikupljenu otpa-dnu vodu ispu{taju u najbliì vodotok i na taj na~inse problem prenosi na nizvodne stanovnike. [emat-ski ([ema br.2) je prikazano rje{enje prikupljanja i di-sponiranja otpadnih voda, pri ~emu se kao poslje-dnja ta~ka sistema planira postrojenje za pre~i{}ava-nje otpadnih voda i nakon toga ispust u recipijent.

Nezavisni kanalizacioni sistem B1, sa stepenompokrivenosti stanovni{tva kanalizacijom od 70 %, nakraju planskog perioda, obuhvata 747 stanovnika.Na ovaj se na~in istovremeno rje{ava i dio problemaza{tite kvaliteta voda na izvori{tu Laz koje se nalazina najuzvodnijem potezu bezimenog potoka. Bakte-riolo{ko i zaga|enje organskim tvarima koje ima mo-gu}nost dospjeti do ovog izvori{ta kao posljedicanekontroliranog ispu{tanja otpadnih voda stanovni-ka Vjesoli}a i Kolovaja }e se na ovaj na~in sprije~iti.

- Nezavisni kanalizacioni sistem B2Prikupljanje i odvo|enje otpadnih voda neovi-

snim kanalizacionim sistemom B2 vr{i se pomo}udva osnovna kanalizaciona kraka koji svojim poloà-jem u odnosu na izgra|ene saobra}ajnice i grupaci-je objekata pokrivaju najve}i dio naselja Prhinje. Je-dan dio mreè u duìni od oko 380 m je izgra|en sa

profilom Ø400 mm, dok bi se u drugom dijelu izgra-dnjom nastavka kolektora u duìni od 580 m zaokru-ìo sistem i stvorili preduslovi da se na mjestu sada{-njeg ispusta u Prhinjski potok izgradi kompaktno mi-ni postrojenje za pre~i{}avanje otpadnih voda. Even-tualno objedinjavanje ovog sistema sa sistemom B1bi podrazumijevao prepumpavanje otpadnih vodadugim potisnim vodom {to bi prouzrokovalo ve}a iinvesticiona i eksploataciona ulaganja nego {to topodrazumijevaju dva neovisna sistema.

Kolektor ovog nezavisnog kanalizacionog siste-ma ~ija je trasa predvi|ena da se vodi seoskim sao-bra}ajnicama iznosi 910 m, zavr{ava se postroje-njem za tretman otpadnih voda nakon ~ega se eflu-ent uvodi u bezimeni potok, te u Goru{u, pritoku Bo-sne.

C. Individualno rje{avanjeS obzirom da u ruralnom dijelu op}ine Breza

postoji odre|eni broj naselja razbijenog/rasutog tipa,pri ~emu se u nekim slu~ajevima radi o grupacijamaod nekoliko stambenih objekata, odnosno o skupi-nama objekata koji su locirani na udaljenosti eko-nomski neopravdanoj za njihovo priklju~enje na bu-du}e kanalizacione sisteme, naselja, odnosno dijelo-vi tih naselja }e se rje{avati individualno izgradnjomsepti~kih jama, odnosno objekata za infiltraciju upodzemlje gdje karakteristike tla i udaljenost odosjetljivih zona prihranjivanja izvori{ta vode za pi}eto dozvoljavaju, a sve prema predloènim tehni~kimrje{enjima.

7. OBORINSKA KANALIZACIJAOvim je projektom obuhva}ena oborinska kana-

lizacija urbanog dijela Breze kao i dijelova op}ine ko-ji predstavljaju {ire urbano podru~je i ona rje{ava pri-kupljanje oborinskih voda i voda od topljenja snijegasa krovova, saobra}ajnica, trgova, zelenih povr{inaitd. Koncept oborinske kanalizacije se zasniva namaksimalnom uvaàvanju hidrografske mreè priro-dnih vodotoka, postoje}e kanalizacione mreè koja}e se u procesu razdvajanja transformisati u separa-tnu uz uvaàvanje principa najkra}eg vo|enja ki{nekanalizacje do prijemnika.

U slu~aju grada Breza kao glavni recipijent je pri-rodno odabrana rijeka Stavnja koja longitudinalnoproti~e najniìm ta~kama urbanog prostora. Uz rije-ku Stavnju se ra~una i sa njenim pritokama koje mo-gu posluìti toj svrsi. Odvodnja oborinskih voda sadijelova op}ine koji se nalaze izvan uèg urbanogpodru~ja se rje{ava tako {to se uvaàva princip pri-rodne povr{inske odvodnje koji i danas funkcionira,a {to obuhvata rigole, potoke, jarke i povremene to-kove u najbliòj okolini ili pak na prostoru odvodnje.

Po{to se ve} sada oborinska voda dijelom priku-plja mje{ovitim sistemom kanalizacije koja je spora-di~no izvedena u najuèm gradskom jezgru i koja se

49VODA I MI BROJ 54

direktno ispu{ta u rijeku Stavnju, a drugim dijelom jeodvodnja rije{ena povr{inski, tj. rigolima i jarcima, to}e kao jedna od faza u razradi glavnog projekta ka-nalizacije biti procjena stepena upotrebljivosti posto-je}e kanalizacije. U toku planskog perioda, u komeje predvi|en postupak postepenog razdvajanja ka-nalizacionog sistema, voda ispu{tena u vodotoke naovaj na~in }e sadràvati odre|enu koli~inu otpadnevode. Izgradnjom postrojenja za pre~i{}avanje upo-trijebljene vode, te postepenim razdvajanjem kanali-zacionog sistema na oborinski i fekalni ova koli~ina}e se vremenom smanjivati i u potpunosti nestati.Izvan urbanog podru~ja Breze je planirano da se po-vr{inske vode prikupljaju povr{inskim kanalima i pri-rodnim putem, koriste}i stalne i privremene tokovepotoka kojima se oborinske vode odvovode do naj-blièg recipijenta. U nekim sekundarnim centrimaop}ine, na dijelovima koji budu naknadno razmatra-ni, uspostava oborinske kanalizacije }e uslijediti na-kon definiranja osnovnih urbanisti~ko planskih ele-menta slijede}i gore pobrojane principe.

Nove oborinske kanalizacije bi bilo oko 4.000 m, dok bi se u postoje}a kanalizacija u duìni odcca.11.000 m iskoristila u svrhu odvodnje oborinskihvoda.

8. ZAKLJU^CI I PRIJEDLOG FAZNOSTI IZGRADNJE SISTEMA

Nakon sagledavanja svih konturnih uslova, do-{lo se do zaklju~ka da je uz uvaàvanje svih bitnih ~i-njenica bilo mogu}e uspostaviti slijede}e kanalizaci-one sisteme:

A. Centralni sistem koji uklju~uje slijede}a naselja:Breza, Bukovik, Gornja Breza, Izbod, Kamenice,Koritnik, Mahala, Podgora, Potkraj, Smailbegovi}i,Smrekovica, Sutje{~ica, Vrbovik, Zalu`je, @up~a.U centralnom kanalizacionom sistemu su uklju~e-na gotovo sva naselja koja se nalaze u predme-tnom slivu.

B. Nezavisni sistemi za naselja: Mahmutovi}a rijeka iOrahovo (Miso~a), Slivno (Miso~), zatim ns slivuStavnjeTrtori}i, Vardi{te, te kona~no Prhinje i Vje-soli}i na slivu Goru{e. Detaljno su opisani razlozi ikoncept rje{enja za ova naseljena mjesta, pa seovdje daju samo kao pregled u kona~nom rje{e-nju.

C. Individualno rje{avanje disponiranja otpadnih vo-da za naselja: Nasi}i, O~evlje, Radinja, Seoce,Vlahinje. Za ovu grupu naselja va`no je napome-nuti da su slabo ili nikako danas naseljena i isto-vremano locirana na nepristupa~nim prostorimaudaljenim od najblièg potencijalnog recipijenta.

Da bi se uop}e do{lo u situaciju da se u|e u fa-zu realizacije i izgradnje sistema, potrebno je pristu-piti izradi glavnih projekata dijelova sistema, a prije

toga, kao uslov bez koga se ne moè izrada katastrapostoje}eg stanja infrastrukture, a naro~ito kanaliza-cije.

Zaklju~ci koji slijede su:

• Izgradnja centralnog kanalizacionog sistema, tetransportnog sistema kao bitnog i prethodnog –uslovnog dijela za izgradnju postrojenja za tretmanotpadnih voda, ovdje treba da se shvati kao proceskoji }e u odre|enim svojim fazama predstavljatimanje ili ve}e korake do postizanja kona~nog cilja;

• Centralni kanalizacioni sistem treba prioritirati uodnosu na neovisne sisteme zbog toga {to na nje-ga otpada oko 80% tereta zaga|enja koje se pro-ducira na prostoru op}ine;

• Realizaciji pri}i fazno u skladu sa prijedlogom da-tim u nastavku gdje su prikazani mogu}i koraci;

• Trasa glavnog kolektora, mjesto priklju~ka na regi-onalni kanalizacioni sistem, izbor recipijenta i sl.odre|eni su prirodnim uslovima odvodnje, a obu-hvat centralnog sistema je definiran kroz tehni~ko– ekonomsku analizu uz uvaàvanje zate~enogstanja odvodnje otpadnih i oborinskih voda;

• Poloàj sekundarnih kolektora je definiran namje-nom prostora, pravcima te~enja pritoka Stavnje, tj.hidrografijom i hipsometrijskim odnosima na kom-pletnom prostoru;

• Odvodnja otpadnih voda sa vr{i gravitaciono, osimza naselje Podgora koje se na centralni sistem pri-klju~uje prepumpavanjem;

• Lokacija centralnog postrojenja za tretman otpa-dnih voda koja je odabrana kroz razvojno- planskudokumentaciju (Prostorni plan kantona Sarajevo)nalazi se na granici op}ine Ilija{ prema op}ini Viso-ko u pojasu izme|u rijeke Bosne i èljezni~ke pru-ge;

• Neovisni kanalizacioni sistemi u realizaciji nisuuvjetovani stepenom gotovosti centralnog kanali-zacionog sistema, a i prema efektima koje proizvo-de, od manjeg su zna~aja, osim u dijelovima nase-lja koja su direktno locirana u za{titnim zonamaizvori{ta. U tom smislu su neovisni sistem Vardi{te(izvori{te -Milkino vrelo) i Vjesoli}i (izvori{te -Laz)prioritirani u odnosu na druge neovisne sisteme;

• Minimalni odabrani profil i za fekalnu i za oborinskukanalizaciju je Ø300 mm bez obzira na kona~niodabir cijevnog materijala;

• Proveden je kontrolni hidrauli~ki prora~un glavnogkolektora za period koji je usvojen kao prelazni ukome su u obzir uzete koli~ine stranih voda u veli-~ini od dvostrukih koli~ina fekalnih voda na krajuplanskog perioda, tako da u hidrauli~kom kapaci-tetu postoje rezerve za prihvat eventualno pove}a-nih koli~ina otpadnih voda;

• Za oborinsku kanalizaciju }e se u najve}em svomdijelu koristila postoje}a kanalizaciona mreà koja

50VODA I MI BROJ 54

ve} danas pokriva {ire urbano podru~je. Za rural-na podru~ja se pretpostavlja da }e oborinske vodebiti rije{ene povr{inskom odvodnjom kao {to sujarci, rigoli i sl.

Predloène su slijede}e faze realizacije projekta:

Faza I - Izrada katastra podzemnih instalacija sanaro~itom pa`njom na postoje}e stanje kanalizaci-onih vodova, kao podloge za izradu glavnog proje-kta. S obzirom na ~injenicu da nadle`ni organi Op}i-ne Breza ne raspolaù sa dokumentovanim podaci-ma o ve}em dijelu postoje}e kanalizacione mreè,neophodno je izvr{iti, prije bilo kakve dalje razradeovog projekta, detaljno rekognosciranje iste, odno-sno utvrditi da li ista odgovara svrsi i da li se moèzadràti u funkciji sabirnog i transportnog sistema,kako fekalne tako i oborinske kanalizacije. Tro{kovirealizacije se procjenjuju na oko 75.000,00 KM.

Faza II - Izgradnja glavnog kolektora od staci-onaè 0+000 do 7+720 m u etapama koje }e biti de-finirane finansijskim mogu}nostima investora, pri ~e-mu izgradnja glavnog kolektora treba da starta odnajnizvodnije ta~ke po odabranim dionicama i da sevodi prema priklju~ku regionalnog kanalizacionogsistema. Svaka dionica koja se realizira moè da sezavr{i privremenim ispustom u rijeku Stavnju, a di-onice bi bile odre|ene raspoloìvim finansijskimsredstvima. Priklju~ci sekundarnih kolektora treba dase realiziraju putem privremenih ki{nih preliva koji bifunkcionirali u kratkom periodu do realizacije radovavezanih za sanaciju sekundarne mreè. Tro{kovi iz-gradnje bi bili oko 1.900.000,00 KM.

Faza III - Realizacija sekundarnih kolektora kojiu najve}em dijelu prihvataju otpadne vode sa podru-~ja odvodnje. Ti sekundarni kolektrori su:F II (tro{ko-vi realizacije 350.000 KM), F IV(tro{kovi realizacije560.000 KM), FV (tro{kovi realizacije 260.000 KM),FVI (postoje}i kolektor), FVII (tro{kovi realizacije240.000 KM), FXI (tro{kovi realizacije 520.000 KM),FXIII (tro{kovi realizacije 280.000 KM). Izgradnjompobrojanih sekundarnih kolektora rje{ava se naj-mnogoljudniji prostor op}ine Breza. Postupno seukidaju ki{ni prelivi koji su dati kao privremena rje{e-nja. Izgradnjom ovih sekundarnih kolektora se para-lelno vr{i razdvajanje priklju~aka oborinske i fekalnekanalizacije. Sanacija vodova koji postaju vodovioborinske kanalizacije se radi paralelno sa izgra-dnjom novih vodova. Na ovaj se na~in u formi sepa-ratne kanalizacije na sistem priklju~uje cca 40% sta-novnika op}ine Breza.

Faza IV - Ukoliko se u me|uvremenu izgradioregionalni kanalizacioni sistem i postigao planiranistepen priklju~enja i pro{irenja obuhvata, pristupa se

realizaciji I faze postrojenja za pre~i{}avanje otpanihvoda. Tro{kovi realizacije 1.200.000 KM, pri ~emu seisti odnose na u~e{}e Breze u ukupnim tro{kovimaizgradnje i faze postrojenja.

Faza V - Nastavak izgradnje mreè sekundarnihkolektora koji nisu obuva}eni u sklopu faze III ovogprijedloga, a po svojoj va`nosti se name}u kao slije-de}i korak ka formiranju jedinstvene kanalizacionemreè. Ti sekundarni kolektrori su:F I (tro{kovi reali-zacije 120.000 KM), F III (tro{kovi realizacije 94.000KM), F VIII (tro{kovi realizacije 190.000 KM), F IX (tro-{kovi realizacije 90.000 KM), F X (tro{kovi realizacije290.000 KM), F XII (tro{kovi realizacije 450.000 KM).

Izgradnjom ovih sekundarnih kolektora se para-lelno vr{i razdvajanje priklju~aka oborinske i fekalnekanalizacije. U sklopu ove faze se ki{ni prelivi koji sudati kao privremena rje{enja, a sanacija vodova kojipostaju vodovi oborinske kanalizacije se radi paralel-no sa izgradnjom novih vodova.

Na ovaj se na~in u formi separatne kanalizacijena sistem priklju~uje cca 15% stanovnika op}ineBreza.

Faza VI - Realizacija druge faze centralnog pos-trojenja. Tro{kovi realizacije 100.000 KM. Napome-na: Dinamika realizacije kanalizacione mreè uvjetu-je vremensko pozicioniranje izgradnje druge faze.

Faza VII - Kao neovisna faza koja se treba reali-zirati u okviru raspoloìvih sredstava kojima lokalnazajednica raspolaè se moè definirati izgradnja ne-ovisnih sistema i to slijede}im redoslijedom: Vardi{te(S1) tro{kovi realizacije 230.000 KM, Vjesoli}a i Kolo-vaj (B1) tro{kovi realizacije 520.000 KM, Prhinje (B2)tro{kovi realizacije 184.000 KM, Slivno (M2) tro{kovirealizacije 195.000 KM, Mahmutovi}a rijeka i Oraho-vo (M1) tro{kovi realizacije 404.000 KM, Kujave iTrtori}i (S2 i S2a) tro{kovi realizacije 424.000 KM.

Faza VII - Izgradnja tercijarne mreè se nije po-sebno razra|ivala, ali da bi sve prethodno pobrojaneaktivnosti imale smisla, paralelno sa izgradnjom i re-konstrukcijom primarne i sekundarne mreè mora serazvijati i graditi i tercijarna mreà. Katastar postoje-}eg stanja kanalizacije ne postoji i kako }e to biti zanaredne faze projektovanja neophodan ulazni poda-tak, neophodno je da ve} sada op}ina pristupi nje-govoj izradi.

Napomena: U ~lanku nije dat osvrt na dio kanalizacionog sis-

tema koji se odnosi na tretman otpadnih voda.

51VODA I MI BROJ 54

3. SREDNJA BRZINA BUJI^NIH TOKOVAa odre|ivanje srednje brzine vode u buji-~nim tokovima postoje mnoge empirijskeformule. Ovdje }e se pomenuti neke kojeimaju prvenstveno zna~aj za buji~arsku

praksu, a upotrebljavaju se ina~e u hidrotehnici.

3.1. Chezy – ovaformula za brzinuU na{oj buji~arskoj praksi uobi~ajeno se za pro-

ra~un srednje brzine buji~nih tokova koristi Chezy-eva formula, uz korektivni faktor (koeficijent buji~a-vosti) “K” ~iji na~in utvr|ivanja smo u prethodnoj ta-~ki prikazali.

Chezy-eva formula za brzinu vode u buji~nomtoku sa uvr{tenim koeficijentom buji~avosti “K” glasi:

gdje su:

Vsr = srednja brzina kretanja vode u buji~nom tokuu m’/sek;

R = hidrauli~ki radijus, koji se ra~una po sljede}ojformuli:

F = povr{ina profila;O = okva{eni obim;J = pad korita u decimalnom obliku;C = koeficijent brzine;

3.1.1. Koeficijent brzine (C)Koeficijent brzine “C” mogu}e je sra~unati po ra-

zli~itim autorima. Ovdje }e biti pomenute neke.

3.1.1.1.Formula Bazina za koeficijent brzine glasi:

gdje je:

C = koeficijent brzine po Bazinu;γ = koeficijent rapavosti (tabela 7);R = hidrauli~ki radijus;

KOEFICIJENT BUJI^AVOSTI I NJEGOV UTJECAJ NA BRZINUKRETANJA VODE(II. DIO)

52VODA I MI BROJ 54

Z

BO[KO ^AVAR, dipl. ing.

Za{tita od voda

'...srmV K C R J sek= ⋅ ⋅ ⋅

FRO

=

87

1C

Rγ

=+

Bazinova formula daje dobre rezultate za odre|i-vanje koeficijenta brzine (C) i u vje{ta~kim kanalima.

3.1.1.2. Ganguillet – Kuterova formulaFormula ovih autora za koeficijent brzine glasi:

gdje je:

C = koeficijent brzine po Ganguillet – Kuterovoj for-muli;

n = koeficijent rapavosti, koji zavisi od rapavosti ok-va{ene povr{ine (tabela br. 7); ako je I ≥ 0,0005,onda se koeficijent brzine (C) mo`e odrediti poskra~enoj formuli koja glasi:

I = pad korita izra`en u decimalnom obliku;R = hidrauli~ki radijus;

3.1.1.3. Kutterova formulaI ako se ova formula najvi{e upotrebljava za ka-

nalizacijske cijevi, ona se ovdje navodi radi ,zna~ajaza buji~arstvo i glasi:

m = koeficijent rapavosti koji se dobiva pomo}u izraza:

n = koeficijent rapavosti (tabela br. 7)

53VODA I MI BROJ 54

1 0,0015523

0,001551 (23 )

n IC nI R

+ +=

+ + ⋅

(100 1)m n= ⋅ −

123

1 23

nC nR

+=

+ ⋅

100 RCm R

⋅=

+

Tabela 7. KOEFICIJENT RAPAVOSTI PO GANGUILLET - KUTERU (n) I BAZINU (g)

Izvor: S.Lazarev

54VODA I MI BROJ 54

3.1.1.4. Formula PavlovskogKoeficijent brzine (C) po ovoj formuli se dobija:

C = koeficijent brzine po Pavlovskom;R = hidrauli~ki radijusY = eksponent koji ima promjenjivu vrijednost i zavi-

si od rapavosti (n) i hidrauli~kog radijusa (R) i ut-vr|uje se na sljede}i na~in:

Ova formula za eksponent va`i za sljede}e relacije

Za pribli`ne ra~une eksponenta “Y” mogu se ko-ristiti dovoljno ta~ne vrijednosti dobivene po skra}e-nim obrascima:

Obrazac Pavloskog je sli~an obrazcu Manninga.Za prora~un [ezijevog koeficijenta “C”, obrazac

Pavlovskog uzima u obzir najvi{e elemenata kojiutje~u na preciznos odre|ivanja [ezijevog koefici-jenta.

Koeficijent brzine po Pavlovskom je posebnopogodan kod betonskih kanala sa finije obra|enimpovr{inama, gdje je n = 0,012, eksponent rapavostiY = 1/6.

3.1.1.5. Maningova formula za koeficijent brzine (C)

Ova formula je pogodna za male kanale i glasi:

C = koeficijent brzine po Maningu;R = hidrauli~ki radijus;n = koeficijent rapavosti (tabela 7).

3.1.1.6. Forchheimerova formula za koeficijent brzine (C)

Ova formula je pogodna za male vodotoke i ve-}e kanale i glasi:

C = koeficijent brzine po Forchheimeru;

n = koeficijent rapavosti (tabela 7);R = hidrauli~ki radijus.

3.1.1.7. Formula Agroskina za koeficijent brzine (C)

Formula glasi:

gdje je:

3.2. Mannig-ova formula za brzinuMannigova formula za brzinu glasi:

gdje su:

V = brzina vode u m’/sek;R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita.

Sl.4 Ostaci uni{tene {ume, koja se je do krajnosti koristilaza kresanje lisnika, gdje je nastala regresivna erozija

n = koeficijent rapavosti i njegove recipro~nevrijednosti (1/n) iznose:

1. korito oblo`eno lomljenim kamenom 1/n = 58,82. korito u zemlji sa vegetacijom .......... 1/n = 55,63. grubo zarasla prirodna korita ............ 1/n = 40,04. korito sa mnogo vrlo krupnog nanosa 1/n = 25,0

– 28,6

Manningova formula daje dobre rezultate kodra~unanja brzine vode u prirodnim vodotocima i kodve}ih brzina. Kod primjene ove formule za prora~unbrzine vode u vodotocima koji nose buji~ni materijal,treba uvrstiti modul zasi}enosti buji~nog toka nano-som (koeficijent buji~avosti “K”).

2,5 0,13 0,75 ( 0,10)Y R R n= ⋅ − − ⋅ ⋅ −

0,1 3,0; 0,01 0,04R n≤ ≤ ≤ ≤

0,1 1,0 1,5

1,0 3,0 1,3

za R do y n

za R do y n

= = ⋅

= = ⋅

161C R

n= ⋅

17,72 ( 1 )C k gR= ⋅ +

1 yC Rn

= ⋅

151C R

n= ⋅

0,0564kn

=

2 13 21 . . . '/V R I m sek

n= ⋅ ⋅

3.3. Forchheimer – ova formula za brzinuOva formula tako|er daje dobre rezultate kod

prirodnih vodotoka i kod ve}ih brzina, i glasi

gdje su:

V = brzina vode u m’/sek;R = hidrauli~ki radius;I = pad korita.

Ako vodotok nosi nanos u formulu treba uvrstiti ikoeficijent erozije “K”.

3.4. Herheulidze-ova formula za brzinuGruziski buji~ar Herheulidze, predlaè sljede}u

formulu za prora~un srednje brzine buji~nih tokova:

gdje su:


A = konstanta, ~iju vrijednost je autor utvrdio A =12,2, na osnovu statisti~ke obrade velike bazepodataka eksperimentalnih osmatranja i re-gresivne analize;

R = hidruli~ki radijus;I = pad korita izraèn u decimalnom obliku;ωb = bezdimenzionalni parametri hidrauli~ke krupno-

}e suspendovanog nanosa. Za normalnu kon-centraciju suspendovanog nanosa S < 0,05({to bi odgovaralo i za buji~ne tokove kod nas)vrijednost ωb

1/3 ≈ 1.

Tako da formula Herheulidze-a dobija sljede}ioblik:

Ukoliko se umjesto hidrauli~kog radijusa ra~unasa srednjom dubinom toka “h”, Herceulidze prepo-ru~uje sljede}u formulu:

3.5. I.V. Egijazarov-a formula za brzinuU ruskoj literaturi postoji niz empiriskih formula

za prora~un srednje brzine buji~nih tokova. Moè sere}i da je struktura ovih formula identi~na (Petkovi}S.), samo se mijenjaju vrijednosti eksponenata uz“h” (0,17 – 0,33). Jednu takvu formulu preporu~ujeEgijazarov, koja glasi:

gdje su:


R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita izraèn u decimalnom obliku;Δ = srednja vrijednost ispup~enja nanosa po dnu

korita vodotoka u m.

Primjenjivost Egijazarove formule prakti~no je uve}ini slu~ajeva, uz uslov da je

Autor predlaè da je Δ = dmax, za d’ ≥ dmax i Δ = d’, za d’ < dmax, pri ~emu “d’” predstavlja ma-ksimalnu dimenziju komada u kriti~nom reìmu uuvjetima otkidanja kod eroziono-buji~nog procesa, iizra~unava se na sljede}i na~in:

gdje su:

d’ = maksimalna dimenzija komada u kriti~nom re-ìmu;

R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita;ρn = zapreminska masa nanosa;ρ = zapreminska masa vode ifo = koeficijent otpora pokretnog korita, koji se do-

bija po sljede}oj formuli:

dmax = maksimalni pre~nik nanosa sa dna korita u m;d = srednji pre~nik nanosa sa dna korita u m.

3.6. Formula Jarret-a za brzinu

Oznake kao u prethodnim formulama

3.7. Formula Smart-a i Jaeggi-ja za brzinu

55VODA I MI BROJ 54

0,5 0,71 . . . 'V I R m sekn

= ⋅ ⋅

1 113 32 . . . '/sr bV A R I m sekϖ= ⋅ ⋅ ⋅

113212,2 . . . '/srV R I m sek= ⋅ ⋅

2 13 310 . . . '/srV h I m sek= ⋅ ⋅

17,7 log 20 . . . '/srRV R I m sek⎡ ⎤= ⋅ + ⋅ ⋅⎢ ⎥Δ⎣ ⎦

5R⟩

Δ

'1n

o

R Idf ρ

ρ

⋅=

⎡ ⎤−⎢ ⎥

⎣ ⎦

2max

0,1

log 19of

dd

=⎡ ⎤⋅⎢ ⎥⎣ ⎦

0,83 0,123,81 . . . '/srV R I m sek= ⋅ ⋅

0,350,5 0,3

50

7 . . . '/srRV R I m sekd

⎡ ⎤= ⋅ ⋅ ⋅⎢ ⎥

⎣ ⎦

Oznake kao u prethodnim formulama

3.8. Formula Ehränberger-a za brzinu

gdje su:

V = brzina vode u m’/sekC = koeficijent brzine;R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita.

3.9. Formula Rabkov-a za brzinuZa prora~un brzine vode u prirodnim tokovima,

posebno kod buji~nih tokova, koristi se i Rabkov-aformula koja glasi:

gdje su:

V = srednja brzina proticaja vode u m’/sek;R = hidrauli~ki radijus;I = pad ogledala vode;K = koeficijent rapavosti, koji po N.V. Gon~arov-u

iznosi

d = mjerodavni pre~nik ~estica koje pokrivaju dno.

3.10. Formula Sribnog za brzinuPostoji niz autora koji su istraìvanja brzine te~e-

nja turbolentnih buji~nih tokova vr{ili na bazi zapre-minske mase buji~ne vode, zapreminske mase na-nosa, pada korita i hidrauli~kog radijusa. Ovdje }e sepomenuti neki od autora, a me|u njima je i Sribnig,~ija formula glasi:

gdje je:

V = brzina vode u buji~nom toku izraèna u m’/sek;R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita vodotoka;ϕ = koeficijent koji se dobiva iz sljede}eg odnosa:

γn = specifi~na masa nanosa izraèn u t/m3;γs = zapreminska masa buji~ne vode, koja se moè

odrediti po sljede}oj formuli:

gdje je:

Qn = koli~ina nanosa u buji~nom toku sra~unata pojednoj od naprijed navedenih formula;

Qv = proticaj velike vode.

Sribnog je umjesto hidrauli~kog radijusa u pre-dnjoj formuli (R2/3) uvrstio vrijednost srednje visinetoka vode u profilu (H2/3) i tako jegova druga formu-la za prora~un srednje brzine buji~ne vode u vodoto-ku glasi:

H = srednja visina toka u profilu izraèno u metrima.

3.11. Instruktivna formula za brzinuZa prora~un srednje brzine buji~nog toka sa za-

preminskom koncentracijom tvrde faze So ≤ 0,95Sp,a pri poznatoj srednjoj dubini ìvog presjeka u korituvodotoka, koja proizilazi iz instrukcije za odre|ivanjeprora~unskih karakteristika buji~nih tokova nastalihusljed ki{nih padavina u biv{em SSSR-u, dali su lje-de}u formulu:

56VODA I MI BROJ 54

0,52 0,4 . . . '/V C R I m sek= ⋅ ⋅

0,25 . . . '/RV R I m sekK

⎛ ⎞= ⋅ ⋅ ⋅⎜ ⎟⎝ ⎠

0,35 0,5K d= ⋅ +

Sl. 5 Pregrada od kamena u cementnom malteruna podru~ju kr{a

( )2 1

3 40,5

6,5 . . . '/1n

V R I m sekϕ γ

= ⋅ ⋅⋅ +

1s

n s

γϕ

γ γ−

=−

( )100

100n

sn p p

γγ

γ⋅

=− +

100 n n

n n v

QpQ Q

γγ

⋅ ⋅=

⋅ +

( )2 1

3 40,5

6,5 . . . '/1n

V H I m sekϕ γ

= ⋅ ⋅⋅ +

gdje je:

Vsr = srednja brzina buji~nog toka u m¢/sek;hsr = srednja dubina buji~ne vode u profilu;Iu = srednji pad korita na dionici za koju se odre-

|uje Vsr;Wotp = koeficijent te~nog stanja buji~ne mase, koji

se odre|uje po sljede}oj formuli

gdje je:

γs = zapreminska masa buji~ne vode u t/m3;γt = zapreminska masa tvrde komponente u zbi-

tom tijelu buji~ne mase i t/m3;Spt = grani~na zapreminska koncentracija tvrdih

materijala u buji~noj masi pri kojoj ona gubisvojstvo te~nog stanja i njegova se vrijednostkre}e od 0-0,71 (tako npr. granica te~nog sta-nja za rahli materijal uzimase jednakom Spt =0,705).

Kada nema podataka o srednjoj dubini popre-~nog presjeka buji~nog toka, srednja brzina toka,kao i srednja njegova dubina (hsr) odre|uje se u za-visnosti od karaktera kretanja buji~nog toka:

a) za uvjete ravnomjernog kretanja

Qsp = maksimalna protoka buji~nog nadolaska vje-rovatno}e pojave (P%) u m3/sek.

b) za laminirani reìm

Bu = uslovna {irina buji~nog toka u metrima, pri pro-toku Qsp. Odre|uje se po sljede}oj formuli:

c) za uvjete prelaznog reìma:

α3 = korektiv brzine u zavisnosti od koeficijenta poChezy-u “C” i on se odre|uje po tabeli 8.

Tabela 8. KOREKTIV BRZINE (αs) U ZAVISNOSTI OD KOEFI-CIJENTA PO CHEZY-u (“C”)

Koeficijent poChezy-u “C” 5 10 15 20

Korektiv brzine “αs” 1,90 1,63 1,51 1,43

Izvor: S.Lazarev

Za svaki od mogu}ih reìma provjerava se uvjet

Kada su u pitanju brzine, treba naglasiti da su ra-zlike dobivene na osnovu raznih formula utoliko ma-nje, ukoliko su ta~nije odre|ene karakteristike ~esti-ca koje tok transportuje, kao i svi ostali koeficijenti iveli~ine.

4. MAKSIMALNE I MINIMALNE BRZINE BUJI^NIH TOKOVA

Za razliku od srednjih profilskih brzina, maksi-malne brzine buji~nih tokova mogu se mjeriti za vri-jeme prolaska poplavnog talasa, stoga se upravo nanjih odnosi najve}i broj eksperimentalnih podataka.

Maksimalne brzine buji~nih tokova mogu se re-gistrovati i najjednostavnijim sredstvima (npr. pomo-}u plovaka), dok je mjerenje rasporeda brzina u po-pre~nom presjeku, prakti~no neizvodljivo, s obziromna dinamiku buji~nih fenomena i veliku koncentraci-ju nanosa. Problematika raspored brzine u popre-~nom presjeku buji~nih tokova, se stoga u stru~nojliteraturi naj~e{}e tretira istraìvanjem relacija izme-|u srednje i maksimalne brzine. V.V. Lebedev navodipoznatu formulu @eleznjakova za relaciju srednje imaksimalne brzine koja glasi:

57VODA I MI BROJ 54

31,14 . . . '/sr sr u otpV h I W m sek= ⋅ ⋅ ⋅

1 ootp

pt

SWS

= −

11

so

t

S γγ

−=

−

31 15 10 50,56 . . . '/sr sp m otpV Q I W m sek= ⋅ ⋅ ⋅

25

415

0, 245. . . 'sp

sr

n

Qh m

I W tp

⋅=

⋅ ⋅

23 1

3

13

0,10 . . . '/

10 . . . '

spsr

u

spsr

u u

QV I m sek

B

Qh m

B I

⎛ ⎞⎜ ⎟= ⋅ ⋅⎜ ⎟⎝ ⎠

⎛ ⎞= ⋅⎜ ⎟⋅⎝ ⎠

0,4 0,067

0,23

7,1 sp otpu

u

Q WB

I⋅ ⋅

=

13

23 1

3

2,14 . . . '/

0, 466 . . . '

spsr

s u

spsr s

u

QV m sek

B

Qh m

B

α

α

⎛ ⎞= ⋅ ⎜ ⎟⋅⎝ ⎠

⎛ ⎞= ⋅ ⋅⎜ ⎟

⎝ ⎠

sp u sr srQ B h V= ⋅ ⋅

gdje su:

Vsr = srednja brzina buji~nog toka;Vmax = maksimalna brzina buji~nog toka;C = koeficijent brzine;g = ubrzanje zemljine teè.

@eljeznjakova formula je Herheulidze aproksimi-rao izrazom:

Herheulidze je predloìo formulu za maksimalnubrzinu buji~nih tokova, na osnovu svestrane analizevelike baze podataka o istraìvanjima za maksimalnebrzine buji~nih tokova, koja glasi:

gdje je:

Vmax = maksimalna brzina buji~nog toka, izraèna um’/sek;

h = srednja dubina vode, izraèno u metrima;I = podu`ni pad vodotoka, izraèn u decimal-

nom obliku.

Na osnovu ove formule, mogu}e je izvesti izrazeza prora~un

- srednje brzine buji~nog toka i- srednje dubine buji~nog toka.

a) Srednja brzina buji~nog toka

gdje je:

Vsr = srednja brzina buji~nog toka izraèn um¢/sek

Qmax = maksimalni proticaj u m3/sek;h = dubina toka u metrima;R = hidrauli~ki radijus;I = pad toka;

Za parametar moè se uzeti pribli`no 1.

Koeficijent “A” moè se dobiti iz sljede}eg izraza:

d30 = efektivni dijametar nanosa u koritu u mm,iznad koga u smje{i ima 30% (prema Altuni-nu)

b) Srednja dubina buji~nog toka

Obrazci koji za brzinu vode sadrè kao ~inilacvrijednost hidrauli~kog radijusa proticajnog profilasu prema Einstein-u teoretski ispravniji. Do ovog za-klju~ka on dolazi stoga {to hidrauli~ki radijus kao ~i-nilac u formuli za srednju brzinu karakteri{e onu ko-li~inu vode koju energija matice dotjera na jedinicupovr{ine popre~nog profila. Ali ipak jo{ uvijek ostajesporno da li hidrauli~ki radijus, kao zami{ljeni para-metar, predstavlja zaista najkarakteristi~niju veli~inuza ocjenjivanje proticaja buji~ne vode u vodotoku.

Prema Groveru i Press-u, minimalne brzine sejavljaju pri dnu vodotoka i jednake su:

gdje su:

Vmin = minimalna brzina pri dnu, u m’/sek;Vsr = srednja profilska brzina vodotoka u m’/sek;

Ako se Vsr izrazi preko Chezy-eve jedna~ine, ima-mo da je:

gdje su:

Vmin = minimalna brzina u m¢/sek;K = koeficijent buji~avosti;C = koefkicijent brzine toka;R = hidrauli~ki radijus;I = pad korita u decimalnom obliku.

Sl. 6 Regulisano korito jednog buji~nog toka

58VODA I MI BROJ 54

( )( )2

max

2,3 0,3

4,4 0,4sr

g C CVKV g C C g

⋅ + ⋅= =

⋅ + ⋅ +

0,112 0,44K C= ⋅

0,1060,181 0,249 0,351max2,71 . . . '/sr

hV Q I A m sekR

−⎛ ⎞= ⋅ ⋅ ⋅ ⋅⎜ ⎟⎝ ⎠

0,55 0,33max 10,75 . . . '/V h I m sek= ⋅ ⋅

0,106hR

⎛ ⎞ ⋅⎜ ⎟⎝ ⎠

( )1

930

1,50

0,07A

d=

+

0,1060,319 0,049 0,639max0,369 . . . 'sr

hh Q I A mR

− −⎛ ⎞= ⋅ ⋅ ⋅ ⋅⎜ ⎟⎝ ⎠

min 0,625 . . . '/srV V m sek= ⋅

min 0,625 . . . '/V K C R I m sek= ⋅ ⋅ ⋅ ⋅

5. GRANI^NA BRZINAFormulu za prora~un grani~ne brzine vode za

pokretanje nanosa sa dna korita predloìo je Fran-cuski nau~nik Thyéry i ona glasi:

gdje su:

Vgr = grani~na brzina u m¢/sek;b = najve}a dimenzija vu~enog nanosa u metrima;d = zapreminska masa nanosa u t/m3;γ = zapreminska masa buji~ne vode u t/m3;f = koeficijent trenja (f = 0,7 – 0,8);α = ugao nagiba dna korita u stupnjevima.

Me|utim, radi upro{}enja prednja formula obi-~no se svodi na sljede}i oblik:

gdje je:

a = parametar koji integralno uklju~uje sve ele-mente izuzev dimenzije nanosa, ~ija vrije-dnost se nalazi u rasponu a=4,0 – 4,5, a ne-ki autori smatraju da je najrealnije da bude a= 5,0;

dmax = maksimalni pre~nik vu~enog nanosa u me-trima.

6. KRITI^NE BRZINEKada su sile pritiska i sile otpora, koje djeluju na

nanos u ravnoteì, tada zrna vu~enog nanosa ostajuu stanju mirovanja, tj.

gdje su:

F = sila pritiska struje vode koja djeluje u smjerupokretanja nanosa izraèna u N i dobija se posljede}oj formuli:

St = povr{ina na koju djeluje sila pritiska (F) u m;g = ubrzanje zemljine teè u m/sek2;ρ = zapreminska masa vode u kg/m3;Vd = brzina vode pri dnu izraèna u m/sek.

Ft = sila koja djeluje protiv pokretanja nanosa (silaotpora) u N i ona se dobije po sljede}oj formuli

G = sila mase zrna vu~enog nanosa, umanjena za si-lu uzgona, izraèn u N, koja se moè izraziti formulom:

V = zapremina zrna nanosa izraèno u m3;ρn = zapreminska masa zrna nanosa u kg/m3.

Na osnovu ovih relacija, kona~an oblik jedna~i-ne F = Ft glasi:

Odatle jedna~ina neerodiraju}e brzine vode ublizini dna, koja kada se pove}a, dolazi do pokreta-nja nanosa glasi:

gdje je

Vd = neerodiraju}a brzina vode u blizini dna um’/sek

Ako se umjesto zapremine zrna nanosa (V) stavivrijednost:

i umjesto povr{ine na koju djeluje sila pritiska(St) stavi vrijednost:

de = pre~nik efektivnog zrna u cm;λ = ~inilac obima zrna;ε = ~inilac povr{ine zrna,

dobiva se formula za erodiraju}u brzinu vode pridnu, pri kojoj po~inje kretanje nanosa:

Vvd = erodiraju}a brina vode pri dnu kada po~injekretanje nanosa izraèno u m’/sek

f = ~inilac otpora koji se moè odrediti po sljede-}oj formuli

Vrijednost za pojedine vrste stijena za ~inioce λ,ε i f su u tabeli broj 8.

59VODA I MI BROJ 54

( ) cos. . . '/

0,076gr

b d fV m sek

γ αγ

− ⋅ ⋅=

⋅

max . . . '/V a d m sek= ⋅

2

2d

t tVF F S g G f gg

ρ= = ⋅ ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅

2

. . .2d

tVF S g Ng

ρ= ⋅ ⋅ ⋅

. . .tF G f g N= ⋅ ⋅

( ) . . .nG V g Nρ ρ= ⋅ − ⋅

( )2

2d

t nVS V fg

ρ ρ ρ⋅ ⋅ = ⋅ − ⋅

( ) 2. . . '/n

dt

V f gV m sek

Sρ ρ

ρ⋅ − ⋅ ⋅

=⋅

3 3. . .eV d mλ= ⋅

3 2. . .t eS d mε= ⋅

( )3

2

2. . . '/e n

vde

d f gV m sek

dλ ρ ρ

ε ρ⋅ ⋅ − ⋅ ⋅ ⋅

=⋅ ⋅

tFfG

=

Pri brzini vode pri dnu (Vvd) po~inje kretanje vu-~enog nanosa sa datim efektivnim pre~nikom.

Mnogi autori su prihvatili naprijed iznesene krite-rije za po~etak kretanja vu~enog nanosa i odre|iva-nje neerodiraju}e brzine vode pri dnu.

Tako je za prakti~ne prora~une za kriti~nu neero-diraju}u (nerazlokavaju}u) profilsku brzinu Gon~arovpreporu~io sljede}u formulu, pri kojoj je dno koritapotpuno stabilno, koja glasi:

gdje je:

Vkr = kriti~na profilska brzina (neerodiraju}a) izra-èn u m’/sek;

h = dubina vode u profilu

Formula za profilsko erodiraju}u brzinu pri kojojpo~inje kretanje nanosa glasi:

gdje je:

Ve = profilska erodiraju}a brzina pri kojoj po~injekretanje nanosa u m/sek.

Levi-jeva formula za profilsku neerodiraju}u brzi-nu vode, pri kojoj nema erodiranja, odnosno pokre-tanja nanosa (neerodiraju}a brzina) glasi:

gdje je:

Vv = srednja brzina vode pri kojoj nema erodira-nja u m’/sek;

g = ubrzanje zemljine teè u m/sek2;d = srednji pre~nik zrna nanosa u cm;dmax = maksimalni pre~nik vu~enog nanosad90 = pre~nik zrna nanosa na 90% u~e{}a, sa gra-

nulometriske krive za nanos sa dna koritabuji~nog vodotoka;

R = hidrauli~ki radijus;n = parametar ~ija vrijednost se kre}e n = 8 – 10.

Velikanov je na osnovu laboratorijskih istraìva-nja do{ao do upro{tene formule za neerodiraju}ubrzinu, koja glasi:

M.F. Sribni dao je svoju formulu za neerodiraju-}e brzine vode koja glasi:

Oznake su kao u prednjim formulama.

60VODA I MI BROJ 54

Tabela 8. VRIJEDNOSTI ZA POJEDINE VRSTE STIJENA

Vrsta stijena λ ε f

Granit 0,419 0,861 1,23

Porfirit 0,409 0,897 1,06

Granodiorit 0,342 0,924 1,58

Mika{ist 0,363 0,917 1,06

Dacit 0,339 0,897 1,15

Pe{~ar 0,369 0,880 1,54

[kriljac 0,317 0,828 1,62

Laporac 0,290 0,789 1,33

Filiti 0,297 0,856 1,65

Izvor: Novak (po Kostadinovu)

( )28,8log . . . '/3,5

n ekr

e

g dhV m sekd

ρ ρρ

⋅ ⋅ − ⋅= ⋅ ⋅

⋅

( )28,8log . . . '/1,75

n ee

e

g dhV m sekd

ρ ρρ

⋅ ⋅ − ⋅= ⋅ ⋅

⋅

1

max 90

121,4 log . . . '/n

v ed RV g d m sekd d

⎛ ⎞ ⋅= ⋅ ⋅ ⋅ ⋅⎜ ⎟

⎝ ⎠

( )15 6 . . . '/vV d g m sek= ⋅ + ⋅

0,55 . . . '/vV d m sek= ⋅

7. LITERATURACari} D. - Tehni~ka hidraulika, Beograd, 1952.\urovi} M. - Regulacija rijeka, Zagreb, 1967.Gavrilovi} S. - Buji~ne poplave i klasifikacija tokova,

Beograd, 1965.Gavrilovi} S. - In`enjering o boji~nim tokovima i eroziji,

Beograd, 1972.Herheulidze I. - Maksimalni proticaji i zapremine protoka

oticaja buji~nih tokova, Me|unarodni seminar “Ero-zija, buji~ni tokovi i rije~ni nanos” Beograd, 1970.

Hajdin G. - Osnovi hidrotehnike, Beograd, 1983.Jevti} Lj. - Odre|ivanje maksimalnih voda na osnovu

ra~unske ki{e i intenziteta oticanja, “[umarstvo”br. 10-12, Beograd, 1962.

Jevti} Lj. - In`enjerski priru~nik za rje{avanje problemaiz oblasti buji~nih tokova, Beograd, 1978.

Kostadinov S. - Projektovanje u buji~arstvu, Beograd, 1991.

Kostadinov S. - Buji~ni tokovi i erozija, Beograd, 1996.Lati{enkov M., Loba~ev V.J. - Hidraulika, Beograd, 1950.Lazarev S. - Ure|enje bujica, Sarajevo, 1952.Lazarev S. - Brzina kretanja vode optere~ene nanosom

u buji~nim vodotocima, Sarajevo, 1974.Ma{katirovi} D. - Regulacija rijeka, Beograd, 1979.Nikitin I.K. - Turbolentnost otvorenih tokova, Seminar “Ero-

zija, buji~ni tokovi i rije~ni nanos”, Beograd, 1970.Petkovi} S. - Odabrana poglavlja hidraulike otvorenih

tokova, Beograd, 1992.Rosi} S. - Bujice i njihovo ugu{ivanje, Beograd, 1960.Simonovi} M., Lali} M., Jevti} Lj. - Tehni~ka mehanika

za studente {umarstva, Beograd, 1989.Tolkmit G. - Osnovi hidraulike, Perica N.Stamenkovi},

Beograd, 1900.Van~etovi} @. - Kretanje bujica, Beograd, 1951.Vu~i~evi} D. - Ure|enje buji~nih tokova, Beograd, 1995.

61VODA I MI BROJ 54

deje i koncepcije profesora A.Trumi}a iS.Mikuleca o vodoprivrednim sistemima i ostvaranju vodoprivredne organizacije BiHoni sami nisu mogli realizovati.

U tome su klju~nu ulogu, vi{e od drugih, imali“operativci” iz novoformiranih, a kasnije i dogra|iva-nih vodoprivrednih institucija.

Ve}inom izuzetno vrijedni i sposobni, bez zvu-~nih nau~nih titula, tiho i bez publiciteta neposrednosu stvarali ono, {to }e kasnije prerasti u, na jugoslo-venskom planu, vrlo uglednu organizaciju.

Grade}i naj~e{}e korak po korak, a kada bi imse ukazala prilika i za skok, nisu je propu{tali, ostavi-li su iza sebe dubok trag.

Nisu oni samo realizovali ideje drugih, dodavalisu i svoje i sve to zajedno uskla|ivali sa tada{njimokolnostima i mogu}nostima.

Prvi od tih skromnih, marljivih stvaralaca bio jeIng. Karlo Bartel, osniva~ i prvi, dugogodi{nji direktorZavoda za vodoprivredu.

Ro|en je u Mosta-ru 1907. godine, gdjeje zavr{io osnovnu {ko-lu i gimnaziju. U Zagre-bu 1929. upisuje Fakul-tet za geodeziju i kul-turnu tehniku, koji us-pje{no zavr{ava 1932.godine.

Od 1933. godinepo~inje njegov nepreki-dan i vrlo plodan stru-~ni rad, koji se sa ne{to

manjim intenzitetom nastavio i poslije odlaska u pen-ziju 1971. godine.

Do 1943. je radio na regulacionim radovima naSavi kod Zagreba, a onda je premje{ten u Vodopri-vrednu upravu u Mostaru, gdje je radio na melioraci-ji Mostarskog blata.

Po zavr{etku rata radi u Gra|evinskom odjelje-nju Oblasnog narodnog odbora u Mostaru, a 1947.godine prelazi u Sarajevo. Tu obavlja razne rukovo-de}e stru~ne du`nosti u ministarstvima gra|evina,komunalnih poslova i poljoprivrede.

To doba, kada se oskudjevalo sa stru~njacima,je period njegovog neumornog i plodnog rada naobnovi poru{enih i ratom o{te}enih komunikacija ivodovoda na podru~ju cijele Republike. Od 1949.-epo~inje opse`an rad na problematici vodoprivredeBiH u svojstvu direktora Uprave za vodoprivredu, azatim Zavoda za vodoprivredu.

U Zavodu, osnovanom na osnovu odluke Iz-vr{nog vije}a Skup{tine SR BiH od 22. jula 1952. go-dine, gdje je radio sve do penzionisanja 1971. godi-ne, dao je najvi{e. Pod njegovim neposrednim ruko-vodstvom Zavod je sa desetak zaposlenih u~inioprve korake kao novoosnovana organizacija, “od po-sebnog interesa za Republiku”.

Paralelno sa izgradnjom HE Jablanica po~eo jerad na izradi Privredne osnove Jablani~kog bazena,rukovodio je radom na prvim vodoprivrednim osno-vama, dao je prve vizije budu}ih krupnih vodoprivre-dnih i hidroenergetskih objekata na Trebi{njici, aku-mulacije Modrac na Spre~i za potrebe snabdijevanjavodom industrije Tuzlanskog bazena i dr.

I pored hitnih i prioritetnih zadataka iz akcije in-dustrijalizacije zemlje, kao {to su, uz ve} navedene, i

NJIH NE TREBA ZABORAVITI

IN@. KARLO BARTEL

62VODA I MI BROJ 54

I

AVDO SARI], dipl. in`. poljoprivrede, MILORAD GAKOVI], dipl. in`. gra|.

Iz istorije Vodoprivrede

rje{enja snabdijevanja vodom fabrika celuloze, us-pjevao je da se bavi i da sa malobrojnim saradnicimazavr{i vodoprivredne osnove svih ve}ih slivova, a na-ro~iti zna~aj su tada imali slivovi Trebi{njice, Spre~e,Bosne, Vrbasa, Ukrine. Tu treba dodati i niz drugihstrate{ki va`nih zadataka i poslova.

Pripremio je vi{e zakonskih propisa iz oblasti vo-doprivrede, studiju vodnih podru~ja u BiH, studijuzaga|enosti vodotoka u BiH (zajedno sa Zavodomza hidrotehniku Gra|evinskog fakulteta), organizo-vao prvo ispitivanje industrijskih otpadnih voda, izra-dio prijedloge klasifikacija vode i kategorizacije vo-dotoka u BiH i niz drugih.

Na Saveznom savjetovanju o kr{u 1957. godineu Splitu, na sesiji kada je prezentovan kr{ Bosne iHercegovine, podnio je referat «Vodoprivredni pro-blemi kra{kog podru~ja u Bosni i Hercegovini». Ovajrad na samo dvije stranice, saèto i koncizno, anali-ti~ki i studiozno, dao je identifikaciju glavnih proble-ma, ilustrovanu jednostavnim, ali jasnim broj~animpokazateljima iz izvr{enih anketa.

Ali je odmah, kao odli~an poznavalac prilika,znala~ki izvukao i istakao osnovne zaklju~ke i daopravce rje{avanja pa ~ak i neke finansijske pokaza-telja ko{tanja potrebnih investicija.

Ovaj vrijedan rad zasluùje malo {iri prikaz i ko-mentar.

Istakao je veliki potencijal oranica u kra{kim polji-ma, koji se tek djelimi~no i neracionalno koristi, zbognepovoljnog vodnog reìma i rasporeda oborina.

Ukazao je da postignuti nedovoljni efekti meli-oracije inundiranih kra{kih polja, zapo~etih jo{ za vri-jeme Austro-ugarske okupacije, nisu ni mogli biti ve}ibez radikalnijih zahvata. âk i tada zavr{eni radovi satunelima za odvodnjavanje Mostarskog blata i Imot-sko-bekijskog polja nisu eliminisali povremene po-plave, jer su tuneli, gra|eni po predratnim projekti-ma, bili dimenzionisani za uslove zimskog plavljenja.

I onda sljedi jasan zaklju~ak: odvodnjavanje inavodnjavanje kra{kih polja mogu}e je optimalno ri-je{iti jedino u kombinaciji sa energetskim kori{}e-njem vode, s tim da akumulacije obezbijede potre-bne koli~ine za navodnjavanje.

Razlog je vrlo jednostavan i na vi{e navedenih idrugih primjera potvr|en. Poljoprivredna proizvodnjanije u stanju da sama snosi tro{kove izgradnje odvo-dnih tunela i akumulacionih bazena.

Neki veliki, kasnije zavr{eni uspje{ni projekti, re-alizovani su upravo na ovaj na~in.

Drugi, kao jo{ teì i akutniji problem u kra{kimpodru~jima, istaknut od inènjera Bartela, je snabdi-jevanje stanovni{tva pitkom vodom i osiguranje vodeza napajanje stoke.

Privilegiju posjedovanja vodovoda i to nedovo-ljnog kapaciteta i ~esto bez potrebnih higijenskihuslova imaju samo naselja u dolinama stalnih vodo-toka. Ostali, ve}i dio stanovni{tva i stoke snabdijevase iz cisterni i lokava.

Javne cisterne sa zadovoljenim potrebnim higi-jenskim zahtjevima su samo one izgra|ene poslije pr-vog svjetskog rata. One starije su nehigijenske, o{te-}ene, bez filtera i odgovaraju}e naplavne povr{ine.

Pored lo{eg kvaliteta vode, i po obezbje|enojkoli~ini cisterne su vi{e nego nedovoljne. Koriste}irezultate ankete Centralnog higijenskog zavoda obroju i zapremini cisterni, autor je izra~unao da bi,kada bi sve bile ispravne, na jednog stanovnika do-{lo 1,66 m3. Za pet mjeseci ljetnog perioda, kada secisterna ne dopunjava, dobija se samo 11 litara postanovniku na dan. Ova ista voda sluì i za djelimi~nonapajanje stoke, kada lokve presu{e, za zalijevanjerasada i duhana kod sadnje, pa proizlazi da postoje-}i kapaciteti cisterni u su{nim godinama ne mogu daosiguraju ni potrebnu vodu za pi}e i kuhanje, a ka-moli i za umivanje, pranje i druge namjene.

Ra~unica, sli~na navedenoj, izvedena je i za lo-kve, a njen rezultat je isto tako zabrinjavaju}i, alar-mantan i traì hitnu akciju, o~igledno je bio i glavnicilj autora referata, da je pokrene.

Lokve su osiguravale samo 1,3 litra vode na danpo komadu sitne stoke, a 6,5 litara za krupnu stoku.

I ovdje slijedi sasvim decidna preporuka i prije-dlog da efikasno rje{enje snabdijevanja vodom kra-{kih polja leì jedino u grupnim vodovodima, a samoza potpuno odvojena naselja i planinske pa{njake ucisternama i lokvama. A da bi se omogu}ila za po~e-tak makar orijentaciona procjena investicija onimakoji budu planirali aktivnost, dati su (na bazi kalkula-cije za neka bosanska podru~ja) okvirni pokazateljicijena potrebnih investicija 1 m3 vode. Za grupne vo-dovode bilo je 15 do 20, za cisterne 50-60 dinara.

Kasnije realizovani brojni vodovodi na ovom po-dru~ju upravo su ura|eni ovako, kako ih je ing. Kar-lo Bartel zami{ljao.

Uz ostale radove, nastale po ideji i uz veliko li~nou~e{}e ing. Bartela, treba ista}i i “Studiju o problemi-ma voda u SR Bosni i Hercegovini sa posebnim os-vrtom na sliv rijeke Bosne” iz 1964. godine.

Studija je nastala na osnovu sistematskog pra-}enja promjena kvantitativnog i kvalitativnog reìmavoda glavnih rijeka, iniciranog od Republi~ke komisi-je za vodoprivredu dono{enjem Zakona o za{titi vo-da 1961. godine.

Za ovu Studiju - prvi cjelovit dokument o najva`-nijim pitanjima kori{}enja i za{tite vode, kao i mjeramaza pobolj{anje postoje}eg stanja i za racionalnije is-kori{}enje raspoloìvog vodnog fonda iskoristio je tepodatke, kao polaznu osnovu za definisanje pravacapotrebne aktivnosti na svim glavnim slivovima u BiH.

[iri opis ovog strate{kog elaborata zahtijevao bidosta prostora. Ipak treba navesti bar neke od akce-nata, zaklju~aka i detalja, kao ilustraciju sposobnos-ti njenog glavnog autora da prepozna i nazove pra-vim imenom odre|ene probleme i odmah zatim uka-è na prava rje{enja.

63VODA I MI BROJ 54

Tako na primjer uz naziv sliva Trebi{njice dodaje“i kra{kih polja Isto~ne Hercegovine”, a naziv slivaCetine stavlja u dodatak glavnom naslovu “Kra{kapolja Jugozapadne Bosne” isti~u}i ve} u imenu sli-vnog podru~ja njegovu klju~nu karakteristiku, iz kojeproizlaze (kasnije detaljnije opisani) glavni problemi,a i rje{enja.

Rijeku Bosnu, ~ijem je slivu zbog prekomjernogzaga|enja sa razlogom posve}ena posebna pa`njanaziva industrijskim vodotokom, {to ona ustvari i jeste.

Kao rje{enje problema u ovom vodotoku i slivu,uz pre~i{}avanje otpadnih voda, isti~e projekat aku-mulacije Modrac na Spre~i kao primjer. A nagla{avapotrebu obezbje|enja perspektivnih koli~ina vode usu{nom periodu i na drugim dijelovima sliva pove}a-njem ljetnih protoka izgradnjom akumulacija na pri-tokama r. Bosne.

Karla Bartela kao dobrog, blagog i susretljivog ~o-vjeka pamte i oni koji nisu imali prilike da duè s njimsara|uju, ve} su ga sreli jednom ili dva puta u ìvotu.

Takav je ostao i u sje}anju mla|ih inènjera- kan-didata za polaganje stru~nog ispita kada im je davaozadatak ili kada su branili rad. Mo`da zato {to je prvaiskustva o korisnosti odabrane teme stekao jo{ kadaje i sam za stru~ni ispit dobio Mostarsko blato, na ko-me je tada radio. Zna~i, iz vlastitog iskustva je zaklju-~io da je i za kandidata, a i za eventualni doprinosrada odre|enom projektu, najbolje da tema bude izteku}e djelatnosti i sa lokacije na kojoj kolega-kandi-dat radi.

Dosta neubi~ajeno za druge ~lanove komisije,in`. Bartel bi pozvao kandidata, poru~io mu kafu iuz gotovo kolegijalan razgovor zajedno sa njim oda-brao naslov rada.

Tokom odbrane postavljao bi prava, su{tinskapitanja, daju}i zna~aj zrelom inènjerskom rezono-vanju, a ne npr. tehni~koj obradi rada i manje va`nimdetaljima.

Pored kreativnog rada, koji }e kasnijim vodopri-vrednim djelatnicima posluìti kao osnov za nado-gradnju, treba naglasiti i va`nost uloge in`. Bartelakao osniva~a i direktora Zavoda za vodoprivredu.

U svom referatu – izvje{taju povodom 15 godinarada Zavoda navodi izvr{ene poslove i zadatke uproteklom periodu. Isti~e uspje{nu saradnju sa dru-gim zavodima: za hidrotehniku na Gra|evinskom fa-kultetu, za geolo{ka istraìvanja, za agropedologiju,za sanitarnu tehniku na Gra|evinskom fakultetu uZagrebu i dr. Ali nije u potpunosti zadovoljan. Plodnaaktivnost u tih 15 godina trebala je da bude usmjere-na i na {ire polje nau~no-istraìva~kog rada. Zatopredlaè da se u narednom periodu tom pravcu ra-zvoja posveti posebna pa`nja.

Ali, vra}aju}i se na po~etak osnivanja i rada Za-voda za vodoprivredu, treba re}i da nije bilo ni ma-lo lako formirati takvu, “od posebne va`nosti za Re-publiku BiH”, instituciju 1952. godine. Stru~nog ka-

dra ima vrlo malo, budètsko finansiranje name}edodatna ograni~enja, a problema i zadataka napre-tek. Pre}i na samostalno finansiranje bio je rizik iakoje omogu}avao ve}u slobodu u nekim aspektimaposlovanja i rukovo|enja.

I ovaj problem uz odre|ene krize ipak su uspje-{no rije{ene i Zavod je 1969 godine u cilju neopho-dnog {irenja i ja~anja integrisan sa studijsko-projek-tnim preduze}em Poljoprojekt.

Kada je i taj zna~ajan korak u razvoju Zavoda za-vr{en, Karlo Bartel se tiho povukao u penziju i pre-pustio drugim da nastave njegovo djelo.

I ovaj gest pokazuje da je Ing. Bartel, pored viso-kih stru~nih kvaliteta, bio neobi~no skroman i dobro-namjeran ~ovjek, a odlikovao se i visokom humano{-}u i patriotizmom.

Literatura i izvori:- Ing. Karlo Bartel, prigodni tekst povodom 30 godi-

na rada Zavoda za vodoprivredu, 1982. .....- Referat K.Bartela povodom 15 godina Zavoda za

vodoprivredu, 1967.- Referat K.Bartela “Vodoprivredni problemi kra{kog

podru~ja u BiH”, Savezno savjetovanje o kr{u,Split 1957.

- Studija o problemu voda u BiH sa potrebnim os-vrtom na sliv r. Bosne, Zavod za vodoprivredu, Sa-rajevo 1964.

- Sje}anja autora ovog ~lanka

64VODA I MI BROJ 54

Preliv na brani “Modrac”


Opaska ~itaocu: wedish Water House Policy Briefs istraùjeklju~ne na budu}nost orjentirane vodne iza vodu vezane teme koje su jo{ nedovo-ljno istraène i shva}ene. Svaki „brief“ 1)

obra|uje specifi~an problem, 2) obja{njava njegovurelevantnost, 3) pretstavlja i obja{njava nova rje{enjai 4) nudi zaklju~ke koji pretstavljaju preporuke za kre-iranje politike, preporu~uje pristupe ili daje pou~nelekcije.

Deskripcija ki{e: Zanemareni resursKad je rije~ o vodi potrebnoj za proizvodnju hra-

ne rastu}oj populaciji obi~no se misli na problemplave vode za navodnjavanje (vode koja se uzima izrijeka i akvifera). Ova diskusija zanemaruje ~injenicuda ve}ina proizvodene hrane dolazi sa ki{om hranje-nog farminga. Ovo je kriti~no ne samo za gladne i si-roma{ne regije sa rapidnim rastom populacije, regi-je koje ne zavise od plave nego od zelene vode infil-trirane u tlo od ki{a ( to je zemlji{na vla`nost koju ko-riste biljke i vra}aju u atmosferu putem transpiracijeu obliku vodene pare). Zaokret ka vodnom razmi{lja-nju koje uklju~uje i vodu tla je esencijalan kako bi sena{le realne i odrìve opcije za prehranu sutra{njesvjetske populacije. Ki{a : zanemareni resurs osvje-tljava potrebu zaokreta u razmi{ljanju koje moè pro-mjeniti na{a gledi{ta o svjetskim vodnim resursima.

ISHRANA SVIJETA

POTREBAN JE ZAOKRET U RAZMI[-LJANJU OD PLAVE NA ZELENU VODUSavladavanje globalnog siroma{tva i redukcija

gladi su sr` napora globalnog razvoja kao {to je tosagledano u “Millenium Development Goals” (MDGs– Milenijumski Razvojni Ciljevi). Glavna masa budu-}eg rasta populacije javlja se u zemljama u razvoju,gdje se nalazi oko jedna milijarda slabo ili nedovo-ljno ishranjenih ljudi.

Oko 70% svjetske siroma{ne populacije ̀ ivi u ru-ralnim regijama i ovisi uglavnom od ki{om baziranogizvora prihoda (ki{om hranjenog farminga). Upotre-bljivost svjeè vode je klju~ni limitiraju}i faktor u proi-zvodnji hrane i unapre|enja ìvljenja po{to nekih4000 litara vode je dnevno potrebno za ~ovjeka zageneriranje zdrave ishrane.

Ostvarivanje MDGs ciljeva je naro~ito izazovno usiroma{tvom pogo|enim regijama i vodno-oskudnimzonama kao {to su semi-aridne i suhe sub-humidnesavana regije Afrike, Ju`ne Azije, dijelovi LatinskeAmerike i Jugo-isto~ne Azije. Konkurencija u ovim di-jelovima svijeta za limitirane vodne resurse kontinu-irano raste; biljna proizvodnja je vodom ograni~ena istepeni slobode se kontinuirano smanjuju. Budu}aodrìvost okoli{a zahtjeva pametno balansiranje vod-nih potreba za ljudski ìvot, za hranu i za ekosisteme.

KI[A: ZANEMARENI RESURS -UKLJUÎVANJE ZELENE VODEU MENED@MENTSKA RJE[ENJANaslov originala:RAIN: THE NEGLECTED RESOURCE – EMBRACING GREEN WATER MANAGEMENT SOLUTIONSFalkenmark, M.,Rockstroem, J., Swedish Water House PolicyBrief Nr.2, SIWI 2005

65VODA I MI BROJ 54

S

UZ SUGLASNOST AUTORA I SIWI-a PREVEO: Prof. dr. MIHOVIL VLAHINI]

Vijesti i zanimljivosti

Pod pritiskom rasta populacije, razvojne aspira-cije i rastu}e saznanje o va`nosti potpore ekosiste-ma i usluga, voda postaje rastu}e shva}ena kao klju-~ni faktor socio-ekonomskog razvoja. Ovo }e zahtje-vati pro{irenje globalne vodne debate od sada{njekoncentracije na mened`ment plavih vodnih resursarijeka,jezera i akvifera i sada{njeg fokusa na osigura-nje pitke vode i financiranje takve vodoopskrbe natraènje odgovora na pitanje da li pove}anje vode zairigacije moè rije{iti izazov svjetskih potreba u hrani.

Odrìva vodna budu}nost mora inkorporirati vo-du infiltrirane ki{e i vodu koju tro{e vegetacijski sus-tavi da bi osigurali ìvot ljudima i prirodi.

Fig.1: Zelena voda je signifikantan vodni resurs, zapreminskimnogo ve}i nego voda koja obnavlja vodotoke, jezera i

akvifere (plava voda). Za vi{e informacija o zelenom vodnom resursu, vidi Izvor: (1)

- Ogromne koli~ine vode su potrebne za prehranu~ovje~anstva, i danas se blizu tri puta vi{e vode ko-risti u ki{om hranjenom farmingu nego u irigacij-skoj agrikulturi sa ukupnom globalnom potro{-njom od 7.000 km3/godi{nje. Ukratko, 50 do 100puta vi{e vode je potrebno za proizvodnju hraneza jednu osobu nego {to je potrebno za nivo po-tro{nje u doma}instvu.

- Voda je od centralne va`nosti u drugim sektorima:industriji, {umarstvu, proizvodnji vlakna, ribarstvuitd.

- Uzvodno kori{tenje zemlji{ta i vodni mened`mentdeterminiraju zapreminu, modele te~enja i kvalite-ta vode na nizvodnom kori{tenju. Na taj na~in uzvo-dno kori{tenje zemlji{ta u {umarstvu, ki{om hra-njenoj poljoprivredi i ispa{i (od kojih svi koristesvjeù vodu) determiniraju nizvodnu upotrebljivostplave vode.

- Ogromne koli~ine plave vode su potrebne zaodràvanje akvati~nih ekolo{kih funkcija u rijeka-ma, jezerima, prikoritnim zonama i estuarijima.

- Najve}a svjetska potro{nja svjeè vode je potre-bna za odràvanje rasta biomase u terestri~kimekosistemima, za odràvanje klju~nih ekolo{kihfunkcija kao {to je biodiverzitet, sekvestracija uglji-ka i antidezertifikacija.

- Vodoopskrba razli~itih sektora dru{tva je rastu}ekomplicirana, jer eskalira vodna kontaminacija, a

svijest o vezama izme|u uzvodnih zaga|iva~a vo-de i nizvodnih vodnih korisnika raste.

- Potreba {ireg pristupa vodi }e rasti sa rastom sta-novni{tva u vodooskudnim regijama zbog njihoveklime i zbog nastavka migracije iz ruralnih u urba-ne zone. Projektirani rast vodne eksploatacije mo-è izazvati krupni kolaps ekosistema i socijalne ne-mire naro~ito u nizvodnim obalnim zonama (2). Sli-~ni problemi postoje sa degradacijom zemlji{ta.Oko 70% svjetskih savana (~esto definiranih kao“dryland”) u poljoprivrednom kori{tenju su degra-dirale, a su{e i dezertifikacija prijete ìvotu oko je-dne milijarde ljudi. Osim toga, postoji rizik da ne-dovoljna pozornost na smanjenju vodnog zaga|e-nja zajedno sa projektiranim rastom vodne eksplo-atacije i kori{tenja pogor{at }e problem vodnogzaga|enja. Konflikti me|u konkurentnim sektor-skim upotrebama vode, konflikti izme|u zemlji-{nog kori{tenja i uzvodnih terestri~kih ekosistema,te vodnog kori{tenja i nizvodnih akvati~nih ekosis-tema postaju sve vi{e prisutni prijete}i internoj i ek-sternoj sigurnosti mnogih nacija.

Sve ovo }e staviti uspje{an socioekonomski ra-zvoj u ovisnost od sposobnosti borbe sa rastu}imvodnim pritiskom, vodnim zaga|enjem i potrebamaza vodoovisnim sirovinama. Promjena klime }e iza-zvati krupan zastra{uju}i efekat pogor{anjem eleme-nata neizvjesnosti i iznena|enja, sa rastu}om fre-kvencijom vodnih doga|aja kao {to su vodni deficiti,su{e i poplave. Sposobnost prilagodbe strategija navodne {okove bit }e od rastu}e va`nosti. Pozornost}e biti usmjerena na vodu koja podupire stvaranjeelasti~nih funkcija u lendskejpu.

Ovaj “brief” se fokusira na odrìve i integrati-vne na~ine mened`menta vode u svim njenimoblicima, kao fundamentalnog prirodnog resursa,ìvotnog elementa i ekosistemske komponente,te poziva na odgovaraju}u paradigmu zaokreta ukonceptualnom shvatanju.

“Brief” istraùje spone na relaciji zelena voda– plava voda isticanjem njihove relevantnosti ukontekstu 21. stolje}a obja{njavaju}i budu}e sce-narije i pruàju}i preporuke. Bit }e tako|er poka-zano da je potrebna voda za proizvodnju hranerastu}oj ljudskoj populaciji obi~no razmatranasamo kao problem plave vode (vode koju koristi-mo iz rijeka i akvifera). To zanemaruje hranu proi-zvedenu ki{nim farmingom koja je kriti~na u gla-dnim i siroma{nim regijama sa rapidnim rastompopulacije i regijama koje ovise ne o plavoj negoo zelenoj vodi (o vla`nosti tla koju biljke koriste ivra}aju u atmosferu kao vodenu paru).

Ovaj ”brief” ima namjeru doprinijeti zaokretuvodnog razmi{ljanja koje je potrebno i esencijal-no da bi se na{le realne i odrìve opcije ishranesutra{njeg svijeta.

66VODA I MI BROJ 54

KLJU^NE PREPORUKE- Podi}i svijest distinkcije izme|u plave vode u rije-

kama i akviferima i zelene vode u tlu.- Prihvatiti u znanstvenim, mened`ment, politi~kim i

drugim krugovima fundamentalnu ~injenicu da ne-ma dovoljno preostale plave vode da bi se zadovo-ljile budu}e konkurentne potrebe u hrani, vodi iokoli{u u krupnim regijama.

- U isto vrijeme treba shvatiti da adekvatni mene-d`ment zelenom vodom u tlu pretstavlja veliki po-tencijal za globalnu proizvodnju hrane.

- Analizirati veze izme|u globalnih trgova~kih reì-ma i razli~itih strategija da bi se ostvarila nacional-na sigurnost u hrani.

- Uvesti dimenziju zelene vode i inkorporirati “ landuse” u IWRM (Integrated Water Resources Mana-gement - Integrirani Mened`ment Vodnih Resursa)i u adekvatne upravlja~ke aktivnosti..

- Dalje obja{njavati veze izme|u globalnog siroma{-tva, gladi i deficita zelene i/ili plave vode.

- Podizati svijest mogu}ih unapre|enja u ìvotu za-jednica - naro~ito onih u vodooskudnim regijama -putem {ireg pristupa vodi.

- Unaprijediti rasvjetljavanje veza izme|u ki{om hra-njene poljoprivrede i zelene i plave vode.

ZELENA VODA KAO KLJU^NI POKRE-TA^ SOCIO-EKONOMSKOG RAZVOJASIROMA[NIJIH REGIJAPostoji uznemiruju}a geografska i hidroklimatska

korelacija izme|u vodno-bogatih regija sa umjerenomklimom, gdje je locirana ve}ina industrijskih zemaljai vodno-oskudnih regija gdje je locirana ve}ina zema-lja u razvoju. U prvim je vegetacija u osnovi energet-ski ograni~ena, a u drugim je vegetacija vodno ogra-ni~ena. Ublaàvanje siroma{tva i gladi na liniji MDGs(Milenium Development Goals – Milenijumski Razvoj-ni Ciljevi) je problem uspje{ne borbe sa visoko izazo-vnim hidroklimatskim uvjetima u regijama gdje prete-`no dominiraju savana ekosistemi fig. 2a, 2b, 2c.

U savana regijama ve}ina oborina evaporira, asamo minimalne koli~ine dospiju do akvifera i rijeka.Ova hidroklimatska korelacija po konvencionalnojmudrosti upozorava da voda za socio-ekonomski ra-zvoj ovisi o teku}em (plavom) resursu, kojeg bi tre-balo menaìrati i opskrbiti ljude, industriju i irigacij-sku poljoprivredu. Ovaj uski fokus na plavu vodu kaojedini vodni resurs vodi nas do razmi{ljanja da poljo-privreda koristi 70% svjetske svjeè vode (ostatak sekoristi u industriji, doma}instvima i komunalijama).

67VODA I MI BROJ 54

Fig. 2a: Hidroklimatske razlike u svijetu determiniraju da li postoji hidroklimatski vodni deficit ili vodni vi{ak.Oran` i crveno obojene zone pokazuju gdje postoji vodni deficit odnosno gdje su evapotranspirativne potrebe

ve}e od padavina. Plavo obojene zone pokazuju obratnu sliku, to su zone vodnog vi{ka. Izvor: (3)

Ovaj je pogled visoko pogre{an, jer on pogre{noukazuje da od ukupnih globalnih terestri~nih padavi-na koje iznose oko 110.000 km3/god samo 4% je re-surs svjeè vode vezan za ljudsko odràvanje ìvotai socio-ekonomski razvoj. Ovaj fokus se zato ugla-vnom koncentrira na oko 4.000 km3/god izvu~enih izrijeka i akvifera za navedena tri cilja i uglavnom zarje{avanje kvantiteta vode. Separatno, ali samo ve-zano za plavu vodu je problem kvaliteta vode. On jevi{e ili manje bio “namjerno zanemaren” uz rastu}upoluciju, naro~ito u zemljama u razvoju (4).

Ekstremno je va`no shvatiti da }e ogromne po-trebe vode za ishranu ~ovje~anstva sa 2015.g. i da-lje uklju~ivati kontinuelno rastu}u konkurenciju zaovaj resurs i da se rapidno pogor{anje kvaliteta vode

u svijetu mora aktivno spre~avati. Populacija }e u si-roma{nim zemljama rasti sljede}ih nekoliko dekada~ak i ako bude opadao ritam fertiliteta. MDGs namje-rava pove}ati blagostanje u siroma{nim zemljamaJuga, ali ublaàvanje gladi i omogu}avanje stvaranjadohotka je tijesno vezano za pove}anje potreba uvodi i za pove}anu produkciju otpada. To zna~i davoda sve vi{e i vi{e mora biti inkorporirana u socio-ekonomsko planiranje i mened`ment i da perspekti-va vodnog mened`menta mora biti zna~ajno pro{ire-na. Odakle ova voda?

POTREBA PRO[IRENJA PERCEPCIJAPotreba {ireg pristupa mened`mentu vodnih re-

sursa je nagla{ena gre{kama pro{losti, koje su se

68VODA I MI BROJ 54

Fig. 2b: Prioritetne zemlje za humani razvoj. Izvor: (5)

Fig. 2c: U savana regijama ve}i dio ki{e isparava ostavljaju}i mali dio za obnovu akvifera ili vodotoka. Ova hidroklimatska realnost sprije~ila je socioekonomski razvoj savana regija, premda bi bolje kori{tenjezemlji{ne vlage (zelena voda) moglo doprinijeti ublaàvanju deficita teku}eg (plavog) resursa. Izvor: (6)

odrazile na pra`njenju rijeka, degradaciji zemlji{ta,pogor{anju kvaliteta vode i pretjeranom pra`njenjuakvifera. “The Comprehensive Assessment of WaterManagement in Agriculture” (Sveobuhvatna OcjenaVodnog Mened`menta u Poljoprivredi) osvjetljava ci-jeli set ovih spot zona u regijama koje imaju brzi rastpopulacije, {iroku skalu gladi i siroma{tva. Ako se nepro{iri i ne integrira mened`ment zemlji{nih i vodnihresursa, vodnog kvantiteta i kvaliteta mogu nastatiozbiljni socijalni problemi.

Osim toga, kao {to pokazuje fig. 3, krupna skalavodne superprivatizacije vodnog toka iznad potrebaakvati~nih ekosistema na ukupnih 15% kontinenatanastanjenih sa 1,4 milijarde ljudi, ostavlja nas sa vrloograni~enim stepenom slobode za odrìvi razvoj pla-ve vode u budu}nosti. Brojne velike rijeke su ve} za-tvorene ili se zatvaraju u smislu da vi{e nema ili imasamo vrlo ograni~enih koli~ina plave vode (rijeka iakvifera) koje mogu biti alocirane da podmire rapi-dno rastu}e potrebe vode u prostranim zonama odirigacija ovisne poljoprivrede.

Ustvari, iako ovi slivovi ne moraju biti zatvorenikako izgledaju, jer sada{nje razmi{ljanje isklju~ujeupotrebljive opcije razvoja vodene pare ili mene-d`menta zelene vode. Generalno govore}i povr{in-ski otjecaji su manji od 10% padavina, dok 50% ili vi-{e padavina se gubi u atmosferu kao neproduktivnitokovi zelene vode (direktna evaporacija). Postojeobe}avaju}e opcije smanjenja ovog gubitka putem“vapour shift strategies” u korist tokova transpiracijekao produktivne zelene vode u uzvodnoj proizvodnjibiomase, za trupce, krmu i tr`ne prehranbene proi-zvode.

Iako }e se mnogo vi{e hrane morati proizvoditiza ishranu rastu}e populacije, mogu}nosti ekspanzi-je irigacija su evidentno ograni~ene, a akvati~ni eko-sistemi morat }e se bolje za{tititi od pra`njenja vodo-toka. Unato~ prete`no pogre{nih koncepcija ve}inaglobalne biljne proizvodnje je ki{om hranjena, ~ak i

u vodooskudnim regijama i postoje provjereni pro-spekti za unapre|enje ki{om hranjene biljne proizvo-dnje. Me|utim, dana{nje ograni~ene perspektive te-ku}e plave vode ne}e biti dovoljne da iskorjene glad.Mi trebamo pristup koji }e obratiti adekvatnu pozor-nost na ogromnu koli~inu vode koja se isparava zavrijeme rasta biljaka i doslovno tro{e u biljnoj proi-zvodnji. Biljke ne}e razmi{ljati da li pristupa~na vla-ga tla poti~e od prirodno infiltrirane ki{e ili od irigacij-ske vode.

Siroma{tvo, voda i MDGs veze treba da budu ja-snije, obzirom da }e znatne koli~ine budu}e svjeèvode potrebne za biljnu proizvodnju morati dolaziti izzeleno-vodnog mened`menta. Ovo }e utjecati na ni-zvodnu vodnu upotrebljivost. Vidi fig. 4. Sve ovo zna-~i da planiranje i mened`ment vodnih resursa morapokrenuti svoju “tunelsku viziju” koncentracije samo

69VODA I MI BROJ 54

Fig. 4: Dana{nja proizvodnja hrane angaìra sveukupno oko6.800 km3/god vode (od ~ega 1800 dolazi od plavih vodnihresursa). Za ishranu populacije u 2050 g. sa oko 3000 kcal

po osobi dnevno trebat }e dodatnih 5.600 km3/god od ~egamaksimalno 800 moè do}i od plavih vodnih resursa.

Kolona 2050 godine pokazuje da preostalih 4.800 mora bitiangaìrano iz novih zeleno-vodnih resursa (na primjer hori-zontalna ekspanzija ) ili usmjeravanjem evaporacije na tran-

spiraciju (vapour shift strategy). Izvor: (8).

Fig. 3: Vodna eksploatacija u odnosu na upotrebljivost plave vode. Vodna eksploatacija iznad nivoa 0,7 gdje suokoli{ni tokovi ve} superprivatizirani (ùto i crveno obojene zone). Izvor: (7)

na teku}u plavu vodu. Dva esencijalna klju~na ele-menta su ispu{tena u konvencionalnom vodnommened`mentu: evaporativna potra`nja involvirana ubiljnoj proizvodnji i prirodno infiltrirana ki{na voda,koja je u stanju podmiriti potra`nju na produktivnijina~in ako je sistemati~nije menaìrana.

Fundamentalni iskorak je u pametnom mena-ìranju temeljnog resursa svjeè vode odnosnoki{no-vodnog resursa. To je nova distinkcija izme-|u toka plave vode odnosno teku}e vode i tokazelene vode odnosno vodene pare.

FUNDAMENTALNI KONFLIKT INTERESAOva distinkcija omogu}uje vodni prora~un i or-

ganiziraniju alokaciju osnovnog ki{no-vodnog resur-sa izme|u potro{ne upotrebe zelene vode, ki{no-vo-dnog vi{ka koji generira plavu vodu (vodotoci i obno-va akvifera), eksploatacije plave vode za osnovnakori{tenja, povrat tokova plave vode optere}ene po-lutantima i natrag vra}ene u vodne sisteme, i vodu zaprirodne terestri~ne i akvati~ne ekosisteme.

Postoji neizbje`ni konflikt koji }e se morati pa-metno menaìrati u budu}nosti da bi se osiguralookoli{no odrìvo dru{tvo. Ovo je fundamentalni kon-flikt interesa izme|u potro{nje vode u biljnoj proizvo-dnji, s jedne strane, i legitimne potrebe vodotoka naodràvanju nizvodnih dru{tava i akvati~nih ekosiste-ma podràvanjem njihovog ìvota, s druge strane.Ovaj konflikt postoji, jer u biljnoj proizvodnji ogromnekoli~ine vode evapotranspiriraju putem fotosinze itransformiraju se u vodenu paru dok napu{taju po-dru~je. Zato nisu nizvodno reupotrebljive.

Osim toga, kako je naglasio GEF (Global Envi-ronment Facility (2)) “krize vezane za degradaciju tla,sigurnost hrane, pogor{anje vodnog kvaliteta, ugro-àvanje ekosistema, vodnu nesigurnost, siroma{tvo iekonomske gubitke od ekstremnih hidrolo{kih doga-|aja su sve me|usobno vezane ….korjeni uzrokapotje~u iz gre{aka vladine politike pa i Sjever i Jugmoraju mnogo da rade na adresiranju problema.”Me|utim, rastu}e je esencijalno to adresirati naland/water use – drugim rije~ima na plavo/zelene ve-ze - jer odluke o kori{tenju zemlji{ta su odluke o ko-ri{tenju vode, po{to ruralna podru~ja moraju bitiodrìva da bi se smanjilo siroma{tvo i osigurala hra-na. Promjene kori{tenja zemlji{ta utje~u na tokovezelene vode i determiniraju upotrebljivost tokova pla-ve vode dalje nizvodno.

ZELENA VODA KORISTI MNOGIM SEKTORIMASa pro{irenim pristupom vodnom mened`mentu

konflikti interesa bit }e mnogo jasniji – bez obzira dali su oni na relacijama “land use/water use, waterquantity/quality, ili pak upstream/downstream” odno-sa. Kod planiranja i mened`menta svjeè vode za

odrìvi razvoj treba inkorporirati alokaciju tokova ze-lene i plave vode da bi odràli potrebe u vodi ljudi iekosistema. Potrebe zelene vode mogu u}i u op}i bi-lans legitimnih zahtjeva na bazi osnovnog vodnogresursa, bez obzira da li je vodni input osiguran izatmosfere doti~ne zemlje ili dotokom iz uzvodne ze-mlje.

Dugoro~no }e zelena voda biti ~ak va`nija zaorganizirani socio-ekonomski razvoj nego plavavoda koja sada privla~i cjelokupnu pozornost pla-nera i politi~ara.

Pogledajmo prvo {ta se doga|a sa atmosfer-skim vodnim inputom na kontinentima (Fig. 1.); izla-zi da zelena vodna bran{a dominira. Dvije tre}ine vo-dnog inputa se tro{e, doslovno, u biljnoj proizvodnji,a ve}ina od toga u {umama. Samo 6% se tro{i uproizvodnji ìtarica. Od ovoga dvije tre}ine poti~u odprirodno infiltrirane ki{e, a jedna tre}ina od plave vo-de dodate navodnjavanjem. Zato kaèmo da je po-ljoprivredna proizvodnja prete`no ki{om hranjena.

Plava voda ~ini samo jednu tre}inu atmosfer-skog inputa koji kao teku}a voda prolazi rijekama iakviferima. Ve}ina ovog toka prolazi brzo, kao rije~nitok, dok samo 10% te vode se sada izvla~i za direk-tno kori{tenje u doma}instvima, industriji i irigacij-skoj poljoprivredi. Kao {to je ve} navedeno to odgo-vara koli~ini manjoj od 4% totalnog inputa.

Dakle, postoji obilje vode. Krucijalni problemje koje funkcije voda podràva, ne samo direktnoza ljudske potrebe, nego i indirektno za podràva-nje ekosistema i kako je voda menedìrana

Ki{om hranjene biljke osiguravaju najve}i diohrane

Raniji pristupi vodi i hrani fokusirani su samo nairigacije, ali dans 60-70% globalne produkcije hranedolazi iz ki{om hranjene poljoprivrede, a 80% svjet-skih zemalja proizvodi vi{e od 60% svoje hrane pu-tem ki{om hranjenog farminga, kao {to pokazujeFig. 5. Ve}ina Subsaharske Afrike je prete`no ki{omhranjena (preko 95% poljoprivrednog zemlji{ta je ki-{om hranjeno). To je zato {to Afri~kom kontinentunedostaju enormni vodni tokovi dok na primjer vodnitokovi koji dospijevaju sa Himalaja hrane Jug Azijevodama.

Zato budu}a proizvodnja hrane ne moè biti osi-gurana bez efektnijeg inkorporiranja ki{om hranjenepoljoprivrede. Kada analiziramo kako zadovoljiti po-trebe vode za dovoljnu proizvodnju hrane za ishranu~ovje~anstva na nutricionisti~ki prihvatljiv na~in mi}emo se morati preorjentirati sa opskrbno orijentira-nog pristupa, fokusiranog na kori{tenje vi{e vode zadodatne irigacije na pristup koji traì alternativne na-~ine da zadovolji rastu}e potrebe za zelenom ili pla-vom vodom.

70VODA I MI BROJ 54

Izazovi vode za hranu i razmjene izme|u ljud-skih i ekosistemskih potreba su tako veliki da nisu ni-{ta manje zahtjevni od zeleno-zelene revolucije iako~ak ni to ne}e biti dovoljno (9). Ograni~enja svjeèvode su takva da }e biti potrebna trostruka zeleno-zeleno-zelena revolucija (The “G3 Revolution”) koja}e usmjeriti farming sisteme i okoli{ni utjecaj na radi-kalne redukcije neproizvodnih vodnih gubitaka u da-na{njoj biljnoj proizvodnji (10).

Odrìva opskrba energijom bit }e rastu}e vodoovisnaPored biljno-bazirane hrane, postoje i drugi se-

ktori dru{tva gdje je predvi|eno da biljno-baziraniproizvodi odigraju centralnu ulogu u budu}nosti, a tose primarno odnosi na energetski sektor. Promjenaklime je sna`na pokreta~ka sila za smanjenje krupnedru{tvene ovisnosti od fosilnih goriva putem rastu-}eg rasta kori{tenja obnovljive energije. Takva orjen-tacija }e imati sna`ne implikacije u rastu}im potreba-ma vode za alternativnu proizvodnju biomase.

Energija vodika moè na primjer biti proizvede-na kori{tenjem obnovljive biomase kao sirovine uprocesu. Kalkulacije ukazuju da bi krupna ekspanzi-ja biljno proizvedene energije u skladu sa scenariji-ma Internacionalnog Instituta za primjenjene sistem-ske analize (The International Institute for AppliedSystems Analysis – IIASA) i Svjetskog energetskogSavjeta ( (The World Energy Council) (11) izazvaladodatne potrebe zelene vode istog reda veli~ine kao{to je dana{nja potro{nja vode za proizvodnju hranebilo ki{ne ili irigacijske.

Osim toga, napori na ublaàvanju klimatskihpromjena uzimanjem CO2 iz atmosfere sekvestraci-jom ugljika }e traìti vi{e vode. Zemlje u razvoju su

predvidjele ponudu utapanja ugljika u njihove {umei travnjake prodajom dodatno potro{enog CO2 kao“carbon credits” razvijenim zemljama sa visokomemisijom CO2 (12). Pove}ano angaìranje ugljika }ezahtjevati pove}anu proizvodnju biomase i uslijed to-ga i rastu}u potro{nju zelene vode.

71VODA I MI BROJ 54

Fig. 5. Zemlje u kojim proizvodnja hrane bazirana na ìtaricama ovisi od irigacijske poljoprivrede do iznad 60% su plavo obojene, dok one koje do iznad 60% ovise od ki{om hranjene poljoprivrede su zeleno obojene. Tamnija obojenost

pokazuje zemlje gdje je ovisnost proizvodnje hrane iznad 80%. Mapa pokazuje da je irigacijska dominacija ograni~ena na regije Ju`ne Azije – Zapadne Azije – Sjeveroisto~ne Afrike – Centralne i Jugozapadne Ju`ne Amerike. Izvor: (13)

Fig. 6: Realnost globalne sheme u slivnoj perspektivi je da su padavine iznad nekog podru~ja stvarni vodni resurs.Dio padavina se tro{i u terestri~kim ekosistemima putem vegetacije i isparavanja sa vla`nih zemlji{ta (to je zelena voda), dok se vi{kom vode obnavljaju akviferi i vodotoci

(to je plava voda) i postaju upotrebljivi za dru{tvene potrebe i akvati~ne sisteme. Naravno, kao {to je pokazala Fig. 2c,

zeleno plavi balans je determiniran i lokalnom hidroklimom.Izvor: (14)

Okoli{na odrìvost je tijesno vezana za zelenu voduIsto tako, jedan od najve}ih svjetskih potro{a-

~kih sektora zelene vode je {umarstvo. [umarstvoima jak utjecaj na kori{tenje zelene vode i na pristu-pa~nost plave vode. Centralni problem je nastao uJu`noj Africi, gdje na primjer gubici u vodotoku re-zultiraju zbog krupne ekspanzije introduciranih sta-bala u {umarskom sektoru. Ova stabla su introduci-rale {umarske kompanije za proizvodnju trupaca. In-trodukcija se propulzivno pro{irila po znatnim dijelo-vima zemlje.

Da bi dobili dodatnih 10% plave vode za olak{a-nje obe}ane vodoopskrbe doma}instvima, ju`no-afri~ka vlada je startovala sa 40-godi{njim projektom“Rad za vodni program”. Ovo je krupan vi{enamjen-ski projekat koji angaìra 40.000 lokalnih stanovnikana ~i{}enju introducirane vegetacije. U isto vrijeme jeprogram proizveo {iroke socijalne, edukacijske i eko-nomske koristi u ruralnim zajednicama.

Uloga tokova zelene i plave vode je tako|er va-`na za elasti~nost ili ranjivost socijalnih i ekolo{kihsistema, iako je danas nedovoljno shva}ena. Ono{to je shva}eno, to je da funkcija ìvotne potporesvjeè vode nije jedino u kvalitetu i kvantitetu plavevode, nego je definirana kao ublaìva~ (amortizer)socijalnih i ekolo{kih sistema na vodne {okove, kao{to su su{e i poplave.

U slivnoj perspektivi (Fig. 6) trebalo bi omogu}i-ti vi{e namjernog i na znanju baziranog pristupa In-tegrativnom Mened`mentu Vodnih Resursa (IWRM).Balansirani pristup trebao bi biti primjenjen na aloka-ciju vodnog inputa sliva izme|u kori{tenja zelene vo-de u biljnoj proizvodnji na poljoprivrednim zemlji{ti-ma i terestri~kim ekosistemima i kori{tenja plave vo-de za direktne dru{tvene potrebe i plave vode ostav-ljene za akvati~ne ekosisteme.

Pro{irenje domena vodne politikeNova perspektiva mened`menta vodnih resursa

za ìvot i odrìvost daje nove dimenzije vodnoj politi-ci u okviru Integrativnog Mened`menta Vodnih Re-sursa (Integrated Water Resources Management –IWRM). Danas je IWRM uglavnom orjentiran na pla-ve vodne resurse (sigurno va`ne) radi vodoopskrbedru{tva, generiranja energije i irigacija, osiguranja to-kova plave vode za “instream” ekologiju (okoli{ni vo-dni tokovi u rijekama i wetlandima) kao i na mene-d`menta vodnih potreba, te u~e{}a i osiguranja tran-sgrani~nih resursa. Ali sa ovim se izostavlja skoro95% globalnih terestri~nih resursa, a to je glavninavode koja podupire ljudski ìvot i ekolo{ke sisteme.

Novi konceptualni okvir za pro{irenu perspektivuzelene i plave vode je prikazan na Fig. 7 gdje su fun-kcije zelene i plave vode za osiguranje ìvota razdvo-jene u direktne (danas koncipirane kao direktno osi-guranje ljudi) i indirektne funkcije na osiguranju eko-lo{kih funkcija.

72VODA I MI BROJ 54

Fig. 7: Zelena i plava voda za osiguranje ljudskog ìvota tretirane prema direktnim funkcijama (direktno dru{tveno i ekonomsko osiguranje) i prema indirektnim funkcijama (voda za osiguranje ekosistema).Izvor: (15)

PREPORUKEUVO\ENJE ZELENE VODE U IWRMPro{ireni pristup vodi je kriti~an za unapre|enje

ìvota zajednica (naro~ito zajednica u vodoosku-dnim slivovima gdje voda nije zna~ajan resurs) i zapotpunije razumijevanje kakvi su i gdje su svjetskivodni resursi. Pro{ireno razumjevanje startuje kon-ceptualno sa razumijevanjem vode potrebne biljka-ma, angaìrane korjenom iz tla i transmitirane foto-sintezom u atmosferu. To je “zelena” voda.

Veze izne|u ki{om hranjene poljoprivrede i vodetreba objasniti. Biljke mogu biti hranjene sa dva tipavode: to je teku}a plava voda rijeka i akvifera uzetanavodnjavanjem i transferirana u vodu tla, i druga,prirodnim putem u tlo infiltrirana ki{na voda kojatranspiracijom nestaje u atmosferi kao zelena voda.Dodavanje dimenzije zelene vode integriranom sli-vnom mened`mentu i IWRM otvara {iru perspektivusa novim stepenom slobode vodnog kori{tenja u po-dupiranju direktnih i indirektnih vodnih potreba. Kao{to je naglasio Global Environment Facility (GEF) na-kon Svjetskog Samita 2002. g. o Odrìvom Razvojuu Johanesburgu novi je imperativ razumijevanja glo-balnih kriza iza kojih stoji siroma{tvo, glad i nestaja-nje prirodnih resursa (2).

Fundamentalna dilema je da nema dovoljno pla-ve vode da se podmire konkurentske potrebe vode ubudu}nosti u velikim regijama. Bez rje{avanja ovogimperativa vode, hrane i okoli{ne sigurnosti destabi-

lizirati }e se neke nacije i ne}e biti ostvareni ciljevi Mi-lenijumskog Razvoja (Millenium Development Go-als).

Nova distinkcija izme|u vodnih potreba i resursazelene i plave vode je prihva}ena sa entuzijazmomjer otvara nove avenije za adresiranje problema naMillenium Development Goals za o~uvanje odrìvos-ti okoli{a. Tu je sada rastu}i internacionalni interesna unapre|enju razmi{ljanja o ulozi tokova zelene iplave vode u za{titi sistema osiguranja ìvota kao ba-ze za ja~e razumjevanje uloge vode u odrìvom ra-zvoju. Ovaj interes je reflektiran u istraìva~koj zaje-dnici putem nekoliko projekata orjentiranih na zelenuvodu (Holandija, UK, IFAD, Global Water SystemsProgram). GEF radi na unapre|enju reìma zemlji-{nog i vodnog mened`menta u slivovima i na tipu sli-vnospecifi~ne vodne solidarnosti potrebne za ostva-renje odrìvog razvoja. Land use, zato, mora biti in-korporiran u IWRM, a precizniji akronim bi trebao bi-ti ILWRM odnosno Integrated Land Water ResourcesManagement. Zato, sa gledi{ta klimatske realnostiMDGs involvira poseban izazov na unapre|enje ì-vota u slivovima gdje je voda, zbog klime, oskudan ibezna~ajan resurs. Posljedica svega ovoga je da to-kovi vodene pare ne mogu biti ignorirani i da tijesneveze izme|u ”land use i water use” moraju biti {ireprihva}ene i prevedene u upravlja~ke aktivnosti.Fundamentalno je raditi na potpunijem razumjevanjuuloge svjeè vode na ostvarenju odrìvog razvoja.

73VODA I MI BROJ 54

Pogled na rijeku Savu sa njene desne obale


DESET KLJU^NIH TAÂKA- Padavine su globalni vodni resurs. Kako uspje{no

budemo hvatali i upravljali padavinama to }e deter-minirati uspjeh prehrane 9 milijardi stanovnika Pla-nete u 2050.g.

- Zelena voda je vlaga tla koja se isparava tokomrasta biljaka kao tok vodene pare iz zemlji{ta uatmosferu.

- Plava voda je teku}a voda rijeka i akvifera.- Usko fokusiranje samo na plavu vodu kao jedini

vodni resurs vodi nas do razmi{ljanja da poljopri-vreda koristi 70% svjetske svjeè vode, industrija20% i doma}instva 10%. A ustvari to nije slu~aj.

- Odrìva vodna budu}nost mora inkorporirati siste-me zelene vodne potro{nje koji su generalno mno-go ve}i i koji osiguravaju ìvot ljudi i prirode.

- Od siroma{nog svijeta 70% ìvi u ruralnim zonamai oni ~esto ovise od ki{nih izvora prihoda.

- Gro budu}ih potreba svjeè vode za proizvodnjuhrane morat }e dolaziti od upravljanja zelenom vo-dom. Ovo }e utjecati na nizvodnu upotrebljivostvode.

- Planeti }e biti potrebno dodatnih 5.600 km3/godvode za prehranu u 2050.g. Najoptimisti~nije iriga-cijske projekcije pokazuju da se ne bi moglo osi-gurati vi{e od 800 km3/god plave vode ekspanzi-jom i unapre|enjem efikasnosti irigacija.

- Budu}i konflikti interesa bit }e u sferi “land use –water use, water quantity – quality, upstream –downstream availability” i ljudski ekosistemi.

- Promjena klime je jaka sila u pravcu smanjenjakrupne ovisnosti dru{tva od fosilnih goriva putempove}ane upotrebe obnovljive energije tako da }etakvo kretanje pove}ati potro{nju vode za proizvo-dnju biomase za alternativna goriva.

REFERENCE SIWI (Stockholm International Water Institute ) based

on various sources.Duda, A. 2003, “Integrated Management of Land and

Water Resources Based on a Collective Appro-ach to Fragmented International Conventions.”Phil.Trans.R.Soc.Lond. B 358: 2051-2062.

SIWI based on various sources.Lundquist,J. 1998. “How to Avert the Threatening

Hydrocide”. Proceedings of the 1998 StockholmWater Symposium. Stockholm:Stockholm Inter-national Water Institute.

UNDP (United Nations Environmental Programme).2003. Human Development Report: The Milleni-um Development Goals: A Compact Among Na-tions to End Human Poverty. New York.

SIWI based on various sources.Smakthin, V., Revenga, C.,and Doell, P., 2004. “Ta-

king into Account Environmental Water

Requirements in Global-scale Water Resources As-sessments.” Comprehensive Assessment

Research Report 2. Comprehensive Assessment ofWater Management in Agriculture Secretariat,Colombo.

SIWI based on various sources.Conway, G., 1997. The Doubly Green Revolution: Fo-

od for All in The Twenty-first Century. London:Penguin Books.

Rockstroem, J.,2004. “Magnitude of the Hunger Alle-viation Chalenge – Implications for ConsumptiveUse.” Presentation at the 2004 SIWI Seminar onBalancing Food and Environmental Security du-ring the 2004 World Water Week in Stockholm.

Berndes, G., 2002. “ Bioenergy and Water – The Im-plications of Large-Scale Bioenergy Productionfor Water Use and Supply. Global EnvironmentalChange 12(4): 7-25.

von Post Carlson, C., 2003. “Emerging Markets forForest Ecosystem Services.” Sustainable Deve-lopment Update 5:4.

SIWI based on various sources.Falkenmark, M., and J. Rockstroem.2004. Balancing

Water for Humans and Nature. The New Appro-ach in Ecohydrology. London: Earthscan Publi-cations.

74VODA I MI BROJ 54

Rijeka Usora je lijeva pritoka Bosne


RAFTING - LJEPOTA AVANTUREBOSANSKO-HERCEGOVA^KE RIJEKE - BISER TURISTI^KE PONUDE

elite doìvjeti ne{to novo, druga~ije, ne-zaboravno?! @elite iz Bosne i Hercegovi-ne ponijeti sje}anje na nedoìvljeno?!Kanjoni smaragdne Neretve, ~udesne

Drine, zelenooke i bistre Une i plahovitog Vrba-sa... ~ekaju na vas. Skupite dru{tvo od {est, se-dam, deset prijatelja po raftu i spremite se zaavanturu na vodi i nesvakida{nji doìvljaj. Moètebirati izme|u raftinga i splavarenja, a ljepota, div-ljina, uìtak, ne{to je {to }ete zasigurno pohranitiu sje}anje. Jer, kako poznavaoci divljih voda ka-ù: - Rafting se ne moè prepri~ati, on se moradoìvjeti...

Una, solo Una... Ako nekoga u Biha}u upitate {tabi na ovom podru~ju izdvojio, odgovor je uvijek: Una,jedna, jedina. Po duìni ~etvrta rijeka u Bosni i Her-cegovini, (207 km), Una izvire u Hrvatskoj i ulijeva seu Savu kod Jasenovca. Ljudi sa Une, me|utim, ne}egovoriti o njenom toku, govori}e kako su plave vodeisklesale duboki kanjon, kako rijeka hrani plodna po-lja, pri~a}e koje je bilo njihovo omiljeno mjesto za pli-vanje kada su bili djeca... I svi, bez izuzetka, ponovi-}e kako je naro~ito uzbudljiv rafting niz Unu! Legen-da o nastanku imena rijeke seè u rimsko doba, ka-da je neki legionar, vidjev{i po prvi put blje{tave vo-de rijeke, uskliknuo: “Una, solo una” (jedna i jedina),ustvrdiv{i da nikada nije vidio ni{ta tako lijepo poputove rijeke. Una Regata postala je toliko popularna dase rezervacije prave mjesecima unaprijed. To je fan-tasti~no iskustvo, vi{e nego vrijedno posjete. U po-

nudi su ~etiri vrste rafting vo`nji na Uni, od lagane,dvosatne, do {estosatne po brzacima {este katego-rije. Najatraktivniji, najinteresantniji i najuzbudljivijidio rijeke je [trba~ki buk - Lahovo. Na 15 kilometararijeke je rafting ~etvrte i pete klase. Ovo izvanrednoiskustvo {teta je propustiti.

Za dru{tva od {est do deset prijatelja po raftu,èljna zabave na vodi, u ponudi su jednodnevne raf-ting etape najatraktivnijim dijelovima rijeke Une, kaoi vi{ednevni aran`mani za manje i ve}e grupe, sa no-}enjem u vikend ku}ama, kampu, lovom i ribolovom,vo`njom kajakom...

Hajdemo na Unu - poziv je koji se ne odbija, timprije {to je raznovrsna ponuda sa pet etapa prilago-|ena svim uzrastima, od sedam do 77 godina. Prvaetapa: [trba~ki Buk - Lohovo, jedna je od najatrakti-vnijih staza i vozi se, ovisno od vodostaja, 3,5 do petsati, teìna vode 4-5 stepeni. Druga etapa od Kostelado Bosanske Krupe, teìna vode od 2 do tri stepena,staza pogodna za sve uzraste, duìna staze 24 km,vo`nja traje pet sati. Tre}a etapa: Kostela - Grmu{a,teìna vode 2-3 stepena, duìna staze 15 km, vo`njatraje oko tri sata. êtvrta etapa: Kostela - Salihovce,duìna staze 10 km, vo`nja traje sat i pol, teìna vo-de 3 stepena - brza, ne{to kra}a. Peta etapa: Hotel“Sedra” - Grmu{a, duìna staze 11 km, teìna 2 ste-pena, vo`nja traje dva sata, rafting za sve uzraste.Ova etapa nudi se pod motom no}ni rafting.

Ali, u Bosni i Hercegovini na nedoìvljenu avan-turu pozivaju i kanjoni smaragdne Neretve, ~udesneDrine, zelenookog Vrbasa... S desetak prijatelja po

75

AMIRA PE]ANAC

VODA I MI BROJ 54

@

raftu, avantura na vodi i nesvakida{nji doìvljaj zaga-rantirani su! Birati se moè izme|u raftinga i splava-renja, a ljepota, divljina i uìtak zasigurno }e biti po-hranjeni u sje}anje. Jer, kako poznavaoci divljih vo-da kaù: - Rafting se ne moè prepri~ati, on se moradoìvjeti!

Bosanskohercegova~ki vodotoci i avantura nanjima su najve}e turisti~ke atrakcije ovih podru~ja.Bogati i raznovrsni programi na rijekama adrenalin-ski gu{t avanturista obogati}e i osebujan fenomen -ogromne koli~ine kristalno ~iste vode, nerijetko, moguse i piti. Na svakom koraku su prekrasna mjesta za{etnju, vo`nju biciklima, ~arobna priroda s endem-skim vrstama biljaka i ìvotinja, uìtak u ribarenju i lo-vu, ili, jednostavno, odmor u prekrasnom prirodnomambijentu. Ekstremni vodeni sportovi u kombinaciji sraznim aktivnostima koji }e povisiti nivo adrenalina,doista, dobitna su avanturisti~ka kombinacija ljeta2007. Posebno za ljubitelje robinzonske prirode i pris-talice tzv.odgovornog turizma. A mnogobrojne od „vo-denih“ ruta prava su riznica srednjovjekovnih spo-menika koji zavre|uju pa`nju i produbljuju iskustvo.

Jednodnevna avantura na NeretviZa sve one koji uìvaju u netaknutoj prirodi, pra-

va turisti~ka atrakcija i nezaboravna avantura je raf-ting na Neretvi. Neretva obiluje predivnim kanjonima,velikim brzacima, endemskim vrstama biljaka i ìvo-tinja, te nevjerovatno ~istom vodom koja je pitka cije-lim gornjim tokom i rutom od Glavati~eva do Konjica.

Od ranog prolje}a do kasne jeseni, svakodne-vno, plaà Dàji}a buk, {est kilometara od centra Ko-njica, postaje pravi mravinjak, polazna i dolazna sta-nica bosanskohercegova~kih turisti~kih Itinerera. Je-dnodnevna rafting avantura na Neretvi garantuje do-bru zabavu na plahovitim brzacima Neretve, s lovom,ribolovom, kupanjem u kristalno ~istoj vodi, ku{anjemdoma}ih specijaliteta, karaokama, spavanjem...

76VODA I MI BROJ 54

35. Una regataI ove godine Una je doma}in tradicionalne

Una regate, najzna~ajnije turisti~ke manifestaci-je na ovoj jedinstvenoj rijeci. Zaljubljenicima ovesmaragdne rijeke ovogodi{nja Una regata pru-à posebne pogodnosti za u~e{}e u karavanu~amaca i kajaka na zabavnom i uzbudljivom pu-tu koji }e se odràti od 25. do 28. jula, od KulenVakufa do Bosanske Krupe. Program 35. inter-nacionalne regate obuhvata vo`nju u tri etape,razli~itih teìna vode. Nezaobilazni pratioci re-gate bi}e sadràji po kojima se Una regata du-go pamti i ostaje u lijepom sje}anju u~esnika:od dobrodo{lice doma}ina i lokalnog stano-vni{tva u mjestima kroz koja prolazi regata, dozavr{ne sve~anosti, kada u Bosanskoj Krupiu~esnike Una regate do~ekuju Unski la|ari i za-jedno sa njima uplovljavaju do cilja. Izlo`be do-ma}ih proizvoda, skokovi sa mosta u Biha}u,izbori i progla{enja naj-u~esnika i, na koncu, za-vr{nica regate i progla{enje sirene regate, pred-stavljaju, u cjelini, neponovljivu atrakciju kojutreba doìvjeti.

Kanu safari na Trebiàtu Udruge Lijepa na{a iz âpljine i Slapovi Kravice

iz Ljubu{kog prije nekoliko godina povele su zani-mljivu akciju s ciljem da se rijeka Trebiàt i podru~jeoko njenog vodotoka proglasi parkom prirode. Ovakampanja je nastavak aktivnosti na njenom predstav-ljanju i za{titi.

Iako je ljepota Trebiàta i zna~enje njene bistrevode za sav ìvi svijet koji je okruùje neupitna, brigao o~uvanju tog neprocjenjivog blaga jo{ uvijek je ne-dostatna. Rijeka Trebiàt je od izvora u Pec-Mlinimado u{}a u Neretvu u Strugama duga 50 kilometara.Ona je nastavak toka od Posu{ja, tako da je susre}e-mo pod devet imena: Culu{a - Ricina - Brina - Suva-ja (Posu{je) - Matica - Vrlika (Imotski) - Tihaljina -Mlade - Trebiàt (Ljubu{ki). Uz poznati kr{ko-herce-gova~ki reljef, Ljubu{ki ima vi{e plodnih polja: Ljubu-{ko, Velja~ko, Rastok i Beri{, koje natapa troimena ri-jeka Tihaljina-Mlade-Trebiàt, na kojoj se nalaze dvabiserna slapa: slapovi Kravice i Ko}u{a i mnogobroj-na kupali{ta.

Ljepote smaragdne rijeke Trebiàt mogu se isku-siti na canoe safari, atraktivnoj vo`nji kanuom, jedin-stvenom doìvljaju i povratku ~arobnoj prirodi. Vo`-nja starta iz Boìjaka, a nakon devet kilometara vode-nog uìtka zavr{ava u Strugama.

Suza EvropePlahovita, ~ista i divlja, ogromna vodena masa

nastala od snijega i ki{a - rijeka Tara, “suza Evrope”-izvire u planinskom masivu na sjeveru Crne Gore i te-~e duìnom od 140 kilometara. Sastaju}i se sa Pi-vom, ~ini rijeku Drinu, jednu od najduìh i vodom naj-bogatijih rijeka na Balkanu koja se proteè cijelomduìnom isto~ne granice BiH, odvajaju}i je od Srbije.

Tok rijeke Drine, dug 334 kilometra, prepun brzaka ivirova, moè se upoznati jedino plovidbom. A ljepo-te raftinga i splavarenja pruàju i Drina i Tara. Tokomjednodnevnog, dvodnevnog i trodnevnog spu{tanjagumenim ~amcima, kojima upravljaju iskusni rafteri,moè se i odmarati, plivati, loviti ribu, ali i no}iti u {a-torima pored logorske vatre. Pored raftinga na Tari iDrini, u blizini je i Nacionalni park “Sutjeska” sa mno-gobrojnim prirodnim ljepotama od kojih se isti~u gle-

77VODA I MI BROJ 54

[ta je odgovorni turizam?

Zagrljaj s prirodomTurizam danas predstavlja kompleksan fenomen ~iji utjecaj na prirodno okruènje, kulturu, dru{tvo i

ekonomiju vi{e ne moèmo zanemarivati. O tome najbolje svjedo~e brojke od gotovo {est milijardi pu-tovanja godi{nje (od toga 500 miliona me|unarodnih letova), 127 miliona zaposlenih u svijetu, ili, {estposto netto doma}eg proizvoda planete. Naàlost, posljedice tog masovnog turizma mogu biti razorne,naro~ito u ju`nom dijelu svijeta, gdje ne postoji ravnomjerna raspodjela ostvarenih prihoda koja bi nado-knadila gubitak vrijednosti i tradicija. Osim toga, masovni i luksuzni turizam ~esto se negativno odraà-vaju na prirodnu okolinu, kulturu i dru{tvo u cjelini.

Turizam, stoga, zasluùje pa`ljivo promi{ljanje gra|ana i institucija, industrije i korisnika. Jedan ododgovora na to je tzv. odgovorni turizam, neka vrsta antiteze masovnom turizmu. To je na~in putovanjasa punom svije{}u o sebi i vlastitim djelima, o realnosti zemalja u koje smo se zaputili (socijalnoj, kultur-noj, ekonomskoj, ekolo{koj), o mogu}nostima promi{ljenog, i prema tome druga~ijeg izbora. To je eti-~ko i svjesno putovanje u susret zemljama odredi{ta, narodu i prirodi. To je i putovanje na kakvo moèpozvati Bosna i Hercegovina, riznica netaknute prirode! Kona~no, to je putovanje koje teì smanjenju so-cijalnih razlika, ~uvanju i za{titi prirodnog okoli{a, po{tivanju lokalnih kulturnih obi~aja i vjerovanja, istin-skoj i direktnoj kulturnoj razmjeni i promoviranju univerzalnih principa jednakosti, odrìvosti i tolerancije.

~erska jezera-gorske o~i: Orlova~ko, Bijelo i Crno je-zero, Gornje i Donje Bare; te planine Magli}, Volujaki Zelengora. Tu je i pra{uma Peru}ica, jedinstveni pri-rodni rezervat u Evropi i vodopad Skakavac. VodeDrine, Tare, Sutjeske i njihovih pritoka, Hr~avke i Pe-ru}ice bogate su ribom - poto~nom, kalifornijskompastrmkom, mladicom, lipljenom. Poseban dragulj jekanjon rijeke Tare, po duìni (82 km) i dubini (1300m) prvi u Evropi, te kao „jedini rival Kolorada”, drugiu svijetu, tik iza njegovog Velikog kanjona. PomamnaTara samo na rijetkim mjestima ostavlja utisak mirnerijeke. Kanjon Tare stoga je odavno mamac turistaèljnih avanture i uzbu|uju}eg, direktnog kontaktasa prirodom. Vodene atrakcije iz naj~uvenijih svjet-skih zabavnih parkova za ove adrenalinske ovisnikesamo su blijeda simulacija doìvljaja kakav nudisplavarenje i rafting rijekom Tarom. Spu{tanje spla-vom ili raftom niz skoro cijeli tok Tare, „obi~nu” ushi-

}enost prirodom podiè do maksimuma, jer ova rije-ka predstavlja za{ti}enu zonu sa dugom tradicijomekstremnih vodenih sportova. Rangiran kao nivo 3-5,ovdje se nudi jedan od najintenzivnijih i najzahtjevni-jih raftinga u Evropi. Vo`nja na splavovima na~inje-nim od me|usobno uvezanih debala i masivnimdrvenim kormilom predstavlja jedinstveno iskustvo.Za raftere je obezbije|en smje{taj u kampu u bunga-lovima ili {atorima, a kompletan uìtak zaokruùjugastronomija ovog podneblja i cjelove~ernja druè-nja uz vatru i {um Tare. U bistrim vodama Tare lovese povelike mladice, pastrmke i lipljeni, a ~uveni bu-kovi - tjesnaci predstavljaju pravi izazov za splavare.Jednodnevna i vi{ednevna splavarenja s logorovanji-ma otkrivaju predjele nedirnute prirode, pa nije ni ~u-do {to svake godine dolazi sve vi{e gostiju iz ~itaveEvrope. Kanjon Tare je pod za{titom UNESCO-a, akao biolo{ki rezervat predstavlja pravi biser na ovimprostorima.

Vo`nja dajakom na VrbasuIzuzetnu atrakciju banjalu~ke regije i cijele BiH

predstavlja rijeka Vrbas, jedna od najpogodnijih rije-ka za sportove na vodi u BiH, posebno kajak-kanuai raftinga. Ovu rijeku ~ine prepoznatljivom specifi~anvrbaski ~amac dajak i bogatstvo plemenite ribe (pas-trmka, mladica...).

Prednost Vrbasa u odnosu na druge rijeke u Bo-sni i Hercegovini je srednja godi{nja temperatura vo-de od 10,6 stepeni C, {to uz rafting omogu}ava iugodno kupanje. Vrbas je i jedna od najpogodnijihrijeka za kajak na brzim vodama u Evropi. Ovdje suse odràvala prvenstva biv{e Jugoslavije. Mogu-}nosti Vrbasa u ovoj sportskoj disciplini idu i do or-ganiziranja takmi~enja na evropskom i svjetskom ni-vou.

Pored raftinga i kajaka, na Vrbasu, negovim oba-lama, pritokama i okolini moè se uìvati i u sportskompenjanju, speleologiji, planinarenju, ekstremnom sa-vladavanju kanjona (canyoning), paraglajdingu, pla-ninskom biciklizmu.

Kanjon Vrbasa i njegove stijene pruàju fantasti-~ne uslove za bavljenje climbingom - slobodnim pe-njanjem i alpinizmom. Penja~i su do sada napravilidesetak penja~kih smjerova na tom podru~ju, a krat-ka {kola penjanja uklju~uje po~etni~ke, lagane, tesrednje te{ke smjerove. Broj smjerova se stalno po-ve}ava na tradicionalnim ljetnim penja~kim kampovi-ma koji se odràvaju tokom avgusta.

Podru~je kanjona Vrbas i njegove okoline pripa-da zoni “dubokog krasa”. Kra{ki teren sa dolomit-skim i kre~nja~kim stijenama uzrokovao je pojavumnogobrojnih pe}ina i jama na podru~ju kanjonaVrbas, koji se odlikuju bogatim nakitom i specifi~nimìvotinjskim svijetom. U blizini kanjona, na planiniManja~a, locirane su neke od najdubljih jama u BiHkoje dopiru i do 302 metra dubine.

78VODA I MI BROJ 54


9 7 7 1 5 1 2 5 3 2 0 0 6

ISSN 1512 - 5327

^ASOPIS JAVNOG PREDUZE]A ZA VODNO PODRU^JE SLIVOVA … · obilje`iti 29. juni – Dan Dunava....

Documents

Transcript of ^ASOPIS JAVNOG PREDUZE]A ZA VODNO PODRU^JE SLIVOVA … · obilje`iti 29. juni – Dan Dunava....