Rozdzia I. rodowiskowe przyczyny pobytu dzieci w placwkach opiekuczo wychowawczych w wietle literatury1.1. Rodzaje placwek opiekuczo - wychowawczych Placwka opiekuczo - wychowawcza zapewnia dzieciom i modziey pozbawionym czciowo i cakowicie opieki rodzicielskiej oraz niedostosowanym spoecznie dzienn lub caodobow, cig lub okresow opiek i wychowanie, jak rwnie wspiera dziaania rodzicw w wychowaniu i sprawowaniu opieki1. Placwki ze wzgldu na specyfik dziaa dziel si na: Placwki wsparcia dziennego Wspieraj rodzin w sprawowaniu jej podstawowych funkcji. Zapewniaj pomoc rodzinie i dzieciom sprawiajcym problemy wychowawcze, zagroonym demoralizacj, przestpczoci lub uzalenieniami. Wsppracuj ze szko, orodkiem pomocy spoecznej i innymi instytucjami w rozwizywaniu problemw wychowawczych. Z uwagi na charakter wykonywanych dziaa ustawa rozrnia dwa rodzaje placwek2: 1) opiekucze; ktrych celem jest pomaganie dzieciom w pokonywaniu trudnoci szkolnych i organizowanie czasu wolnego, prowadzone w formie wietlic, klubw, ognisk wychowawczych i k zainteresowa; 2) specjalistyczne; realizujce, obok funkcji opiekuczej, programy psychokorekcyjne i psychoprofilaktyczne. S to np. wietlice socjoterapeutyczne oraz ogniska wychowawcze. Wedug art. 17 pkt. 12 ustawy o pomocy spoecznej z dnia 12 marca 2004 roku, prowadzenie i zapewnienie miejsc w placwkach opiekuczo wychowawczych wsparcia dziennego jest zadaniem wasnym gminy. Powiat take moe organizowa i prowadzi placwki opiekuczo wychowawcze wsparcia dziennego o charakterze ponadgminnym, realizujc zadanie, o ktrym mowa w art. 19 pkt.4 ustawy3. Placwki interwencyjne

1

2 3

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Placwki opiekuczo-wychowawcze, http://www.mpips.gov.pl/index.php? gid=96 2.08.2010 Tame 2.08.2010 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej, art. 17 pkt. 12

Placwki interwencyjne zapewniaj dzieciom pozbawionym czciowo lub cakowicie opieki rodzicw, znajdujcym si w sytuacji kryzysowej4: a. opiek doran, a take caodobow opiek, b. opiek i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastpczej, placwce rodzinnej albo placwce socjalizacyjnej, c. ksztacenie dostosowane do jego wieku i moliwoci rozwojowych. Placwki interwencyjne s jednostkami, ktre przygotowuj diagnoz stanu psychofizycznego i sytuacji yciowej dziecka, a take ustalaj wskazania do dalszej pracy z dzieckiem, w celu udzielania mu pomocy. Placwki rodzinne Placwki rodzinne zapewniaj dzieciom czciowo lub cakowicie pozbawionym opieki rodzicw midzy innymi caodobow opiek i wychowanie w warunkach zblionych do domu rodzinnego ( pierwotnego ) oraz opiek, do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia si ( zazwyczaj po ukoczeniu 18 roku ycia przez dziecko ). Placwki socjalizacyjne Socjalizacyjne placwki s instytucjami, ktre zapewniaj caodobow opiek i wychowanie dzieciom cakowicie lub czciowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla ktrych nie znaleziono rodzinnej opieki zastpczej. Nadzr nad placwkami opiekuczo wychowawczymi Nad placwkami opiekuczo wychowawczymi sprawowany jest nadzr w zakresie realizacji standardu opieki i wychowania art. 87 ustawy5. Minister Polityki Spoecznej okreli w rozporzdzeniu z dnia 19 padziernika 2005 r. szczegowe zasady nadzoru nad przestrzeganiem standardu opieki i wychowania w placwkach opiekuczo- wychowawczych oraz nadzoru nad dziaalnoci orodkw adopcyjno-opiekuczych6.

4

5 6

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Placwki opiekuczo-wychowawcze, http://www.mpips.gov.pl/index.php? gid=96 2.08.2010 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej, art. 87 Rozporzdzenie Ministra Polityki z dnia 19 padziernika 2005 r. ( Dz. U. Nr 214, poz. 1812)

Kierowanie do placwek opiekuczo wychowawczych Dziecko kierowane jest do placwki przez powiat waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania dziecka, posiadajcy miejsce w placwce. Jeeli powiat waciwy nie moe skierowa dziecka do placwki z powodu braku placwki odpowiedniego typu lub z powodu braku miejsca w takiej placwce, zwraca si do innego powiatu z wnioskiem o skierowanie dziecka do odpowiedniej placwki na jego terenie7. Od dnia wejcia w ycie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o pomocy spoecznej oraz ustawy Karta Nauczyciela, tj. od dnia 4 padziernika 2005 r. skierowanie do placwki opiekuczo wychowawczej nie wymaga formy decyzji administracyjnej. Jak ju wczeniej wspomniano placwki ze wzgldu na specyfik dziaa dziel si na: 1) placwki wsparcia dziennego, 2) placwki interwencyjne, 3) placwki rodzinne, 4) placwki socjalizacyjne, 5) placwki resocjalizacyjne. Placwki mog specjalizowa si w opiece nad dziemi o szczeglnych potrzebach. Placwki tworz dla swoich wychowankw odpowiednie formy opieki w rodowisku, w szczeglnoci hostele i rodziny zaprzyjanione. W placwce mog przebywa dzieci niepenosprawne, jeeli nie ma uzasadnionych przeciwwskaza. Placwka wsppracuje z rodzin dziecka. Placwka przygotowuje dzieci, w miar moliwoci, do samodzielnego ycia. Placwka wsppracuje z powiatowym centrum pomocy rodzinie8. Placwka wsparcia dziennego, ktra dziaa w najbliszym rodowisku lokalnym dziecka wspiera rodzin w sprawowaniu jej podstawowych funkcji, zapewnia pomoc rodzinie i dzieciom sprawiajcym problemy wychowawcze, zagroonym demoralizacj, przestpczoci lub uzalenieniami, wsppracuje ze szko, orodkiem pomocy spoecznej i innymi instytucjami w rozwizywaniu problemw wychowawczych9. Placwka interwencyjna zapewnia dziecku pozbawionemu czciowo lub cakowicie opieki rodzicw, znajdujcemu si w sytuacji kryzysowej: doran, caodobow opiek, ksztacenie dostosowane do jego wieku i moliwoci rozwojowych, opiek i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastpczej, placwce rodzinnej albo placwce socjalizacyjnej, przygotowuje diagnoz stanu psychofizycznego i sytuacji yciowej dziecka oraz ustala wskazania7

8

9

Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych 14 ( Dz. U. Nr 37, poz. 331) Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Typy placwek opiekuczo-wychowawczych, s. 2 Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie , op. cit., s. 2

do dalszej pracy z dzieckiem10. Placwka rodzinna zapewnia dzieciom czciowo lub cakowicie pozbawionym opieki rodzicw caodobow opiek i wychowanie w warunkach zblionych do domu rodzinnego oraz opiek, do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia. Placwka socjalizacyjna zapewnia caodobow opiek i wychowanie dzieciom cakowicie lub czciowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla ktrych nie znaleziono rodzinnej opieki zastpczej. Placwka resocjalizacyjna zapewnia dzieciom niedostosowanym spoecznie11: 1) opiek i wychowanie, 2) resocjalizacj i rewalidacj, 3) moliwo leczenia uzalenie, 4) zdobycie kwalifikacji zawodowych. Wymienione placwki, mog czy rne zakresy sprawowanej opieki oraz specyfika dziaa. 1.2. Rola i zadania placwek wychowawczych Do najistotniejszych przepisw prawnych dotyczcych funkcjonowania placwek opiekuczo wychowawczych zalicza si: 1. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej w sprawie placwek opiekuczo -wychowawczych z dnia 19 padziernika 2007 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 201 poz. 1455). 2. Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej z dnia 19 padziernika 2005 r. w sprawie szczegowych zasad kontroli nad przestrzeganiem standardu wychowania i opiekiw placwkach opiekuczo - wychowawczych z dnia 19 padziernika 2005 r. (Dz. U.z 2005 r. Nr 214 poz. 1812 z pn. zm.). 3. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175 poz. 1362z pn. zm). 4. Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy spoecznej z dnia 23 marca 2005 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 61 poz. 543 z pn. zm.). Placwka, realizujc zaspokajanie potrzeb dziecka, o ktrych mowa w art. 33l ust. 1 ustawy, kieruje si w szczeglnoci12:10 11 12

Tame, s. 3 Tame, s. 3 Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania i organizacja placwek opiekuczowychowawczych, s. 3

1) dobrem dziecka, 2) poszanowaniem praw dziecka, 3) potrzeb wyrwnywania deficytw rozwojowych, 4) koniecznoci wspierania rozwoju dziecka poprzez umoliwienie ksztacenia, rozwj zainteresowa i indywidualizowanie oddziaywa wychowawczych, 5) potrzeb dziaa przygotowujcych do samodzielnego ycia, 6) poszanowaniem praw rodzicw wynikajcych z przepisw prawa rodzinnego, a przede wszystkim prawa do kontaktowania si z dzieckiem, 7) potrzeb dziaa w celu utrzymywania wizi dziecka z rodzin i umoliwienia jego powrotu do rodziny. Zasady, o ktrych mowa w ust. 1, placwka stosuje w szczeglnoci przy opracowaniu indywidualnej diagnozy dziecka i indywidualnego planu pracy z dzieckiem, zwanego indywidualnym planem pracy. Szczegowe zadania i organizacj placwki, a take specyfik i zakres sprawowanej opieki okrela regulamin. Regulamin opracowuje dyrektor placwki w porozumieniu z powiatowym centrum pomocy rodzinie. Z regulaminem powinny by zaznajomione dzieci przebywajce w placwce. Placwka realizuje indywidualny plan pracy z dzieckiem, prowadzi kart pobytu dziecka oraz inn niezbdn dokumentacj dotyczc dziecka i jego rodziny. Wzr karty pobytu dziecka i sposb jej prowadzenia okrela zacznik do rozporzdzenia. Placwk kieruje dyrektor powoywany przez organ prowadzcy placwk. Dyrektor placwki rodzinnej jest jednoczenie wychowawc. W razie jego nieobecnoci placwk rodzinn kieruje osoba wyznaczona przez organ prowadzcy, w uzgodnieniu z dyrektorem. Wychowawca zobowizany jest do organizowania pracy w grupie dzieci oraz do pracy indywidualnej z dzieckiem. Wychowawca kierujcy procesem wychowawczym dziecka bezporednio odpowiada za realizacj zada wynikajcych z indywidualnego planu pracy oraz pozostaje w staym kontakcie z rodzin dziecka13. W placwce rodzinnej wychowawca moe czy funkcje administracyjne i obsugi. Osoba zatrudniona w placwce na stanowisku pracownika socjalnego jest odpowiedzialna za prac z rodzin dziecka, rozpoznaje jego sytuacj rodzinn, utrzymuje kontakt z instytucjami wspierajcymi t rodzin, inicjuje dziaania niezbdne do unormowania sytuacji rodziny i umoliwienia powrotu dziecka do rodziny. Osoby zatrudnione w placwce na stanowisku psychologa lub pedagoga s odpowiedzialne za diagnoz indywidualn dziecka, prowadzenie zaj terapeutycznych oraz za poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne dla rodzicw dzieci przebywajcych w placwce. Opiekunka dziecica opiekuje si dzieckiem do lat trzech oraz dzieckiem niepenosprawnym. W placwce wsparcia dziennego moe by zatrudniony - w miar potrzeby - pedagog, psycholog lub pracownik socjalny. Placwka utrzymuje kontakt z pracownikami socjalnymi orodka pomocy13

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.4

spoecznej waciwego dla miejsca zamieszkania dziecka14. Wychowawca kierujcy procesem wychowawczym dziecka w placwce wypenia kart pobytu dziecka oraz opracowuje przy udziale dziecka indywidualny plan pracy w porozumieniu z psychologiem, pedagogiem, pracownikiem socjalnym, a take innymi specjalistami. Indywidualny plan15 pracy opracowywany jest na podstawie informacji dotyczcych ycia dziecka zawartych w dokumentach, o ktrych mowa w 30, analizy procesu zmian rozwoju psychicznego i fizycznego w trakcie pobytu w placwce oraz oceny efektw pracy socjalnej prowadzonej z jego rodzicami. Indywidualny plan pracy uwzgldnia w szczeglnoci wiek, moliwoci psychofizyczne dziecka, jego sytuacj rodzinn i przebieg procesu przygotowania dziecka do usamodzielnienia. Indywidualny plan pracy jest modyfikowany w zalenoci od zmieniajcej si sytuacji dziecka, nie rzadziej jednak ni co p roku. W placwce dziaa stay zesp do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka. Do zada zespou, naley w szczeglnoci16: 1) analiza karty pobytu dziecka, 2) okresowa ocena sytuacji dziecka, 3) ocena aktualnej sytuacji rodziny dziecka, 4) analiza stosowanych metod pracy z dzieckiem i rodzin, 5) modyfikowanie indywidualnego planu pracy, 6) ocena zasadnoci dalszego pobytu dziecka w placwce. W skad zespou, o ktrym mowa wchodz17: 1) dyrektor lub osoba przez niego wyznaczona, 2) pedagog, 3) psycholog, 4) wychowawca bezporednio kierujcy procesem wychowawczym dziecka, 5) pracownik socjalny. W celu uzyskania wiedzy o sytuacji socjalnej i prawnej dziecka oraz jego rodziny, do udziau w posiedzeniu staego zespou, o ktrym mowa zapraszane s rwnie osoby bliskie dziecku, a take przedstawiciele: sdu rodzinnego waciwego ze wzgldu na miejsce pooenia placwki, waciwego powiatowego centrum pomocy rodzinie, orodka pomocy spoecznej, policji, suby zdrowia, instytucji owiatowych, orodka adopcyjno-opiekuczego oraz organizacji spoecznych statutowo zajmujcych si problematyk rodziny i dziecka. Po przeprowadzeniu oceny sytuacji dziecka, poprzez analiz jego sytuacji rodzinnej i14

15 16 17

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.4 Tame, s. 5 Tame, s. 5 Tame, s. 5

psychospoecznej, zesp, formuuje na pimie wniosek dotyczcy zasadnoci dalszego pobytu dziecka w placwce. Na podstawie wniosku, dyrektor placwki informuje sd rodzinny o zaistnieniu podstaw do powrotu dziecka do rodziny albo wobec niemonoci powrotu dziecka do rodziny podejmuje starania zmierzajce do umieszczenia go w rodzinie przysposabiajcej, rodzinie zastpczej lub w placwce rodzinnej. Na wniosek wychowawcy lub dyrektora, po zasigniciu opinii zespou, oraz po zasigniciu opinii dziecka powiat moe przenie dziecko do innej placwki. Przeniesienie dziecka umieszczonego w placwce na podstawie orzeczenia sdowego wymaga zgody waciwego sdu18. Placwka wsparcia dziennego, o ktrej mowa w 3 ust. 1 pkt 1, prowadzi w szczeglnoci nastpujce formy pracy rodowiskowej19: 1) pomoc w kryzysach szkolnych, rodzinnych, rwieniczych, osobistych, 2) zajcia socjoterapeutyczne, 3) zajcia korekcyjne, kompensacyjne i logopedyczne, 4) indywidualne programy korekcyjne, 5) pomoc w nauce, 6) pomoc socjaln, doywianie, 7) organizacj czasu wolnego, rozwj zainteresowa, organizacj zabaw i zaj sportowych, 8) sta prac z rodzin dziecka, 9) sta wspprac, przede wszystkim z orodkiem pomocy spoecznej, szko oraz sdem. Placwka wsparcia dziennego pracuje przez cay rok, we wszystkie dni robocze, co najmniej 4 godziny dziennie. Czas pracy placwki dostosowany jest do potrzeb dzieci i rodzicw. Placwka interwencyjna przyjmuje dzieci w nagych sytuacjach kryzysowych. W placwce interwencyjnej sporzdza si diagnoz dziecka i rodziny dotyczc zdrowia, rozwoju umysowego, stanu emocjonalnego i zwizkw rodzinnych. Placwka interwencyjna zaspokaja indywidualne potrzeby edukacyjne dziecka, umoliwia mu wyrwnywanie opnie szkolnych i kontynuowanie nauki na odpowiednim poziomie. Do placwki interwencyjnej przyjmowane s dzieci od lat siedmiu niezalenie od miejsca zamieszkania. W wyjtkowych przypadkach, w szczeglnoci gdy dziecku nie mona zapewni rodzinnej opieki zastpczej, do placwki interwencyjnej mog by przyjmowane dzieci modsze. Placwka interwencyjna jest zobowizana do regularnego informowania powiatowego centrum pomocy rodzinie o przebywajcych w niej dzieciach. Pobyt dziecka w placwce interwencyjnej nie moe trwa duej ni 3 miesice. W przypadku gdy postpowanie sdowe w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka jest w toku, pobyt moe by przeduony, nie duej jednak ni o 3 miesice. Placwka interwencyjna przygotowuje diagnoz psychologiczno18

19

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.6 Tame, s. 6

pedagogiczn dziecka oraz diagnoz jego sytuacji rodzinnej na potrzeby sdu rodzinnego20. Placwka rodzinna21: 1) tworzy jedn, wielodzietn rodzin dla dzieci, ktre nie mog by umieszczone w rodzinie zastpczej lub przysposabiajcej, 2) wychowuje dzieci w rnym wieku, w tym dorastajce i stopniowo usamodzielniajce si, 3) umoliwia wsplne wychowanie i opiek licznemu rodzestwu, 4) zapewnia dzieciom ksztacenie, wyrwnywanie opnie rozwojowych i szkolnych. Placwka rodzinna utrzymuje kontakt z orodkiem pomocy spoecznej i powiatowym centrum pomocy rodzinie. Placwka socjalizacyjna22: 1) zapewnia dziecku caodobow opiek i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbdne potrzeby, 2) prowadzi zajcia socjalizujce, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, resocjalizujce, terapeutyczne rekompensujce brak wychowania w rodowisku rodzinnym i przygotowujce do ycia spoecznego, a dla dzieci niepenosprawnych - odpowiedni rehabilitacj i zajcia specjalistyczne, 3) zapewnia dzieciom ksztacenie, wyrwnywanie opnie rozwojowych i szkolnych. Placwka socjalizacyjna podejmuje dziaania w celu powrotu dziecka do rodziny, znalezienia rodziny przysposabiajcej lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastpczej. Placwka resocjalizacyjna23: 1) zapewnia moliwo indywidualnego oddziaywania na dzieci niedostosowane spoecznie odpowiednio do ich osobowoci i potrzeb wychowawczych, 2) zapewnia ksztacenie dzieci na poziomie oglnoksztaccym i zawodowym, udzia w szczeglnoci w yciu kulturalnym, sportowym, spoecznym i wdraanie do pracy, 3) przygotowuje dzieci do ycia w naturalnym rodowisku spoecznym zgodnie z uznanymi normami oraz do samodzielnoci. Placwka resocjalizacyjna moe prowadzi dziaalno w formie dziennej, caodobowej turnusowej lub okresowej. 1.3. Przyczyny pobytu dzieci w placwkach opiekuczo wychowawczych Zgodnie z art. 80 ustawy o pomocy spoecznej, dziecko naley kierowa do caodobowej20

21 22 23

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.7 Tame, s. 7 Tame, s. 7 Tame, s. 7

placwki opiekuczo wychowawczej dopiero po wyczerpaniu innych moliwoci pomocy rodzinie naturalnej lub zapewnienia mu rodzinnych form pieczy zastpczej. Pobyt w placwce powinien mie charakter przejciowy, tj. do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub ustanowienia rodziny zastpczej. Regulacje prawne dotyczce sprawowania opieki nad rodzin i dzieckiem wyznaczaj: Konstytucja RP; Konwencja o Prawach Dziecka i inne midzynarodowe dokumenty dotyczce opieki zastpczej, w tym zwaszcza rezolucja Komitetu Ministrw Rady Europy w sprawie umieszczania dzieci poza rodzin; Kodeks rodzinny i opiekuczy; Ustawa o postpowaniu w sprawach nieletnich oraz rozporzdzenia wykonawcze wydane na podstawie Ustawy o Pomocy Spoecznej. Konstytucja RP w rozdz. II "Wolno, prawa i obowizki czowieka i obywatela"24 gwarantuje rodzinie prawo do prywatnoci i autonomii (art.47), a rodzicom prymat w wychowaniu dzieci (art. 48). Zobowizuje rwnie pastwo do prowadzenia polityki pro rodzinnej (art. 71) i zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72). W sytuacji kiedy dziecko pozbawione jest opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy wadz publicznych. "Kady ma prawo da od organw wadzy publicznej ochrony praw dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem i demoralizacj" (rozdz. II. art.72 1). Konstytucja pozwala na podstawie prawomocnego orzeczenia sdu na ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich w przypadkach okrelonych w ustawie (rozdz. II, art.48 2). 7 lipca 1991 r. wesza w ycie w Polsce Konwencja o Prawach Dziecka25. Polska ratyfikowaa konwencj 30.IX.1991 r. z zastrzeeniami oraz deklaracjami interpretacyjnymi. Konwencja o Prawach Dziecka wyraa przekonanie, e dziecko powinno wychowywa si w rodowisku rodzinnym w atmosferze szczcia, mioci i zrozumienia a sama rodzinna powinna by otoczona niezbdn ochron i opiek. Zgodnie jednak z KoPD w przypadku niewaciwego traktowania dzieci dopuszcza si ingerencje sdu (art.19 2), a pastwo zobowizane jest podejmowa wszelkie kroki majce na celu ochron dziecka (art.19 1). Zgodnie ze swym prawem wewntrznym pastwo winno zapewni krzywdzonemu dziecku opiek zastpcz. Pomoc ze strony pastwa dotyczy zarwno dzieci, ktre czasowo bd pozbawione swego rodowiska rodzinnego jak i te na stae (art.20 1,2)26. Majc na uwadze dobro dziecka oraz dobro spoeczne sd opiekuczy ma moliwo ingerencji w sprawowanie wadzy rodzicielskiej. W myl art.109 KRO sd opiekuczy wydaje odpowiednie zarzdzenia. Moe zdecydowa o umieszczeniu maoletniego w placwce opiekuczowychowawczej (art.109 2 KRO). W takiej sytuacji obowizek i prawo wykonywania biecej24 25 26

Konstytucja RP z dn. 2.IV.1997r. Konwencja o Prawach Dziecka z dn.20.XI. 1989r. Kodeks Cywilny, Rodzinny i Opiekuczy, wyd. Park Stan prawny na dz. 15.VII 2003r.

pieczy nad osob maoletni, jago wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu wiadcze przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania nale do placwki, chyba, e sd opiekuczy postanowi inaczej (art. 112 KRO). Umieszczenie dziecka w placwce opiekuczowychowawczej to najbardziej surowe spord zarzdze wymienianych w art. 109 KRO. W wyjtkowych sytuacjach sd moe nakaza wykonanie orzeczenia o odebraniu maoletniego z pominiciem trybu przewidzianego w przepisach ( art.1089-1095 KPC) o wykonaniu orzecze dotyczcych odebrania osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek (art. 1095 1 KPC). W szczeglnych przypadkach moe ograniczy osobist styczno rodzicw z dzieckiem (art.113 1,2 KRO)27. Ustawa o pomocy spoecznej, a zwaszcza jej rozdzia 1a reguluje relacje rodzice - dzieci w typowej sytuacji funkcjonowania rodziny oraz okrela kiedy sd moe lub powinien umieci dziecko poza ni. Kierowanie dziecka do placwki opiekuczo-wychowawczej moe nastpi po wyczerpaniu moliwoci udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastpczej gdy nastpuje czciowe lub cakowite pozbawienie opieki rodzicielskiej (art.33k. 1 UPS) . Jeeli dziecko znajdzie si w takiej placwce to powinno mie to charakter przejciowy, do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastpczej (art.33k.2 UPS) . Istnieje rwnie moliwo pozostania dziecka w placwce do chwili uzyskania penoletnoci (art.33k.3)28. Kierowanie do placwek opiekuczo-wychowawczych jest rwnie okrelone w przepisach Ustawy o postpowaniu w sprawach nieletnich. Dzia II "rodki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestpczoci nieletnich", w ktrym wymienione s dopuszczalne rodki wychowawcze i rodek poprawczy (art. 6) jako jedn z moliwoci przyjmuje umieszczenie w instytucji lub organizacji powoanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastpczej, w zakadzie wychowawczym albo w odpowiedniej placwce opiekuczo-wychowawczej (art.6 9). Orzec o tym moe sd rodzinny. W sytuacji kiedy orzeczono umieszczenie nieletniego w zakadzie wychowawczym a jest to niewykonalne (art. 74 2) sd rodzinny moe zarzdzi umieszczenie w odpowiedniej placwce opiekuczo-wychowawczej (art.74 3). Nadzr nad wykonaniem orzeczenia sprawuj sdziowie rodzinni (art.77)29. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej w sprawie placwek opiekuczowychowawczych. w rozdziale 5 okrela zasady i tryb kwalifikowania oraz kierowania do placwek opiekuczo-wychowawczych. Podstaw do skierowania do placwki jest orzeczenie sdu, wniosek rodzicw, opiekunw prawnych lub maoletniego (24). Orzeczenie sdu o umieszczeniu dziecka w27 28

29

Kodeks Cywilny, Rodzinny i Opiekuczy, wyd. Park Stan prawny na dz. 15.VII 2003r. Ustawa o Pomocy Spoecznej z dn. 29.XI 1990r. Tekst jednolity po zmianie z 20.XII 2002r. Stan prawny na 1.I 2003r. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dn.1.IX.2000r. W sprawie placwek opiekuczo wychowawczych

placwce okrela typ placwki. Po otrzymaniu orzeczenia powiat (Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie) obowizany jest znale dla dziecka konkretn placwk spord nalecych do typu wymienionego w orzeczeniu. O umieszczeniu w niej dziecka powiat powiadamia sd. Naoenie na powiaty obowizku wykonywania orzecze sdw sprawia, e konieczna jest wsppraca pomidzy powiatowymi centrami pomocy rodzinie (15 ust. 2 i 3)30. Dziecko moe zosta umieszczone w placwce opiekuczo-wychowawczej, rwnie, na wniosek rodzicw lub na swj wniosek zoony za zgod rodzicw. Ten tryb umieszczania dziecka w placwce nie dotyczy jednak placwek resocjalizacyjnych (28 ust. 1 zdanie 2) oraz placwek rodzinnych (28 ust. 1zdanie 1). Przyjcie dziecka do placwki na wniosek rodzicw lub dziecka uzaleniono od zgody dyrektora. W tym trybie moe przyj jedynie dzieci w liczbie nie wikszej ni 15% miejsc, jakie s placwce przeznaczone dla dzieci korzystajcych z opieki caodobowej. O takim przyjciu dyrektor obowizany jest powiadomi pcpr (28 ust.1 i 3) . Rodzice dziecka umieszczonego w placwce na ich wniosek lub na wniosek dziecka zoony za ich zgod, sprawuj nad dzieckiem peni wadzy rodzicielskiej. Nie doszo bowiem do ingerencji w sfer tej wadzy, co w Polsce jest prerogatyw sdu ( art. 48 ust.2 konstytucji RP31). W placwkach socjalizacyjnych, interwencyjnych i resocjalizacyjnych mona rwnie umieci dziecko bez skierowania oraz zgody rodzicw lub opiekuna dziecka, a take bez orzeczenia sdu (27). Placwki te maj obowizek przyj dziecko w wieku poniej 13 lat i zapewni mu opiek jeli zaistnieje po temu natychmiastowa konieczno. Dziecko trafia do placwki na polecenie sdziego, zostaje doprowadzone przez policj, szko lub przez osoby stwierdzajce porzucenie dziecka, w sytuacji zagroenia ycia lub zdrowia. O takim fakcie placwka obowizkowo powiadamia w cigu 24 godzin sd rodzinny oraz PCPR i podejmuje dziaania majce na celu uregulowanie sytuacji prawnej. Rodzestwa wymagajce opieki poza rodzin wasn umieszcza si w placwkach kierujc zasad nie rozdzielania rodzestwa (32). Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ma obowizek skierowa wszystkich czonkw do tej samej placwki danego typu. Sd moe uzna za celowe umieszczenie poszczeglnych dzieci w placwkach rnych typw wtedy zasada ta moe nie mie miejsca32. W praktyce funkcjonowania instytucji kontrowersje wzbudza zagadnienie doprowadzenia dziecka do placwki wskazanej przez powiat oraz typ placwki. Rozporzdzenie MPiPS stanowi, e reguluj t kwesti odrbne przepisy (31 ust.1). S nimi 315 i 317 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z 19.XI 1986 r. 317.1. Niezwocznie po otrzymaniu skierowania, o ktrym mowa w 315 i 316, sdzia poleca doprowadzenie podopiecznego do odpowiedniego zakadu lub30

31

32

K. Henc-Toman, Wychowanie do ycia w rodzinie, Prawne podstawy kierowania dzieci do placwek opiekuczowychowawczych artyku, - www.Profesor.pl 5.07.2010 K. Henc-Toman, Wychowanie do ycia w rodzinie, Prawne podstawy kierowania dzieci do placwek opiekuczowychowawczych artyku, - www.Profesor.pl 5.07.2010 Tame, - www.Profesor.pl 5.07.2010

placwki. Doprowadzenie sdzia moe zleci: rodzicom, kuratorowi lub policji. W wyjtkowym wypadku sdzia moe zezwoli podopiecznemu na udanie si do zakadu bez udziau osb wymienionych w ust.2. Trudnoci z doprowadzeniem do placwki s spowodowane tym, e sdy nie wskazuj, kto ma dziecko doprowadzi, a pracownicy PCPR nie mog tego robi. W swych postanowieniach czsto sdy nieprecyzyjnie okrelaj typ placwki, do ktrej naley skierowa wychowanka. Obowizujce akty prawne nie reguluj problemw w przypadku placwek wiadczcych usugi specjalistyczne. W przygotowywanym projekcie Ustawy o pomocy spoecznej, proponuje si m.in. wprowadzenie podziau placwek interwencyjnych na interwencyjne opiekucze, ktre byyby prowadzone przez powiat oraz interwencyjne resocjalizacyjne tylko dla modziey niedostosowanej spoecznie. Brak wolnych miejsc w placwkach resocjalizacyjnych na terenie caego kraju w poczeniu z obowizujca rejonizacj w przyjmowaniu dzieci do placwek sprawia, e umieszczanie dzieci w tego typu placwkach jest nie zawsze realizowane. Planuje si by tego typu placwki byy tworzone i prowadzone na poziomie samorzdw. Brak rwnie uregulowa dotyczcych wsppracy midzy gminnymi i miejskimi orodkami pomocy spoecznej.

Rozdzia II. Przeobraenia spoeczno - ekonomiczne rodziny2.1. Sytuacja ekonomiczna wspczesnej rodziny Powanym i zoonym problemem, jaki wpywa na jako rodziny jest bezrobocie. Na pocztku lat osiemdziesitych doszo do przeomu spoecznego, ktry wyranie wpyn na ycie polskiej rodziny, zachowania jej czonkw i proces wychowania rodzinnego. Zamykanie nierentownych zakadw pracy i inne przemiany spoeczno-ekonomiczne spowodoway gwatowny wzrost bezrobocia z wszelkimi negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska. wiadomo bezrobocia jest dla jednostki stresujcym dowiadczeniem, rdem wewntrznych napi, utrudnia planowanie wasnego ycia w duszej perspektywie. Dotyka nie tylko osoby pozostajce bez pracy, lecz rwnie ich rodziny, czsto due rodowiska, zarwno miejskie, jak i wiejskie. Bezrobocie wpywa na powstawanie w rodzinie atmosfery napicia i zagroenia. Dochodzi do znacznego zuboenia, pojawiaj si sytuacje konfliktowe, niepewno jutra, zwiksza si skonno do naduy, kradziey, przemocy, gwatu, alkoholizmu, narkomanii, rozwodw a nawet zachowa samobjczych oraz mordw. Wyduanie si zjawiska bezrobocia i niewaciwych zachowa powoduje cakowit degradacj spoeczn, w tym take degradacj rodziny. Pedagogika spoeczna, edukacja i wychowanie mog pomc w takiej sytuacji zakadajc wspieranie czowieka poprzez rozwijanie jego podmiotowoci w tym kierunku, by potrafi w coraz wikszym stopniu przezwycia trudnoci. Pomoc ta jest szczeglnie potrzebna modziey wchodzcej w dorose ycie spoeczne. Oczekuj na ni take wszyscy bezrobotni, pozbawieni rodkw do ycia i utrzymania rodziny. Wedug B. Suchodolskiego: ycie bez pracy jest przecie yciem w stanie cikiego kalectwa33. Rodzina jest pierwsz i najwaniejsz grup spoeczn, stanowi podstawowe rodowisko ycia czowieka. Z jednej strony () jest postrzegana jako wsplnota osb, z drugiej jako instytucja, ktra jest spotykana we wszystkich kulturach. Jak pisze Leon Dyczewski, rodzina stanowi pomost pomidzy jednostk a spoeczestwem; jako instytucja jest zbudowana na maestwie, jest jednostk w wymiarze prawnym, gospodarczym i spoecznym. Przeobraenia spoeczno - polityczne, jakie zaszy w Polsce nie pozostay bez wpywu na funkcjonowanie rodziny. Nadal zachodz procesy demograficzne i zjawiska obyczajowe, zmianie ulegy warunki33

B. Suchodolski, Pedagogika, PWN, Warszawa 1985, s. 34

ekonomiczne, hierarchia wartoci, styl ycia. Stary model rodziny przey si i nie bardzo pasuje do dzisiejszych czasw, a nowy jeszcze si nie uksztatowa. Tradycyjne wizi rodzinne nieco si rozluniy, co nie oznacza, e zaczy zanika. Z rnorodnych typologii funkcji, jakie peni rodzina, najczciej wskazuje si na: prokreacyjno - seksualn, ekonomiczno - zabezpieczajc, spoeczno wyznaczajc czy socjopsychologiczn. Na prawidowe penienie tych funkcji ma wpyw wiele czynnikw, z ktrych poczucie bezpieczestwa czy stabilizacja spoeczno - ekonomiczna pastwa odgrywaj pierwszorzdne znaczenie. Z kolei prawidowe funkcjonowanie rodziny wpywa bezporednio na funkcjonowanie spoeczestwa jako caoci34. Polska, podobnie jak inne kraje Europy rodkowo - Wschodniej, podlega nieustannym zmianom, zapocztkowanym w 1989 roku przez transformacj ustrojow. S one szczeglnie widocznie w yciu maej grupy, jak jest rodzina. Wrd najczciej wymienianych przyczyn wspczesnej sytuacji demograficznej polskiej rodziny wymienia si m.in.: spadek liczby zawieranych maestw, opnianie decyzji o zawieraniu maestw i urodzeniu pierwszego dziecka, ograniczanie liczby urodzonych dzieci do jednego - najwyej dwojga; bezrobocie, wyduanie okresu edukacyjnego (spowodowanego trudn sytuacj absolwentw na rynku pracy), zmiana roli kobiety w rodzinie czy wreszcie - trudnoci w godzeniu obowizkw rodzinnych z zawodowymi. Potwierdzaj to publikowane statystyki. Szacuje si, e w kocu 2006 roku liczba ludnoci Polski wynosia 38122 tys. osb, tj. o ok. 35 tys. mniej ni w kocu 2005 r. Przyczyn tak gwatownego ubytku liczby ludnoci upatruje si w migracji Polakw za granic oraz postpujcym spadku liczby urodze, przy prawie nie zmieniajcej si liczbie zgonw. Na stae, w samym tylko 2006 roku, wyjechao ok. 51 tys. osb, a saldo migracji zagranicznych, tzw. definitywnych wynioso ok. minus 40 tys. Obecnie w wyjazdach dominuj osoby mode w wieku 20-24 lata. Emigranci na stae najczciej wyjedali do Niemiec. Ich udzia w latach 2001-2003 stanowi ponad 70% oraz 67% dla 2004 r. i 55% dla 2005 r.. Na drugim miejscu, po raz pierwszy w historii emigracji, znalaza si Wielka Brytania, gdzie udzia wyjazdw do tego kraju wynis 13,8%. Wzrost absolutny by blisko szeciokrotny. aden inny kraj w ostatnim dziesicioleciu nie odnotowa wzrostu wyjazdw na stae o takiej skali. Na trzecim miejscu uplasoway si Stany Zjednoczone, ktre, co prawda odnotoway absolutny wzrost wyjazdw, za to udzia w wyjazdach do tego kraju zmala od 12,7% w 2004 r. do 11,8% w 2005 r. Bezporedni przyczyn zmniejszania si liczby ludnoci Polski - obserwowan w dugim okresie - jest spadek liczby urodze (notowany od 1984 r.). Od 1993 r. urodzenia ksztatuj si na poziomie poniej 500 tys., a od 1998 r. - poniej 400 tys. Nadal znajdujemy si w depresji urodzeniowej, aczkolwiek od trzech lat odnotowuje si stopniowy wzrost liczby urodze35. W latach 1999-2006, w wyniku niskiego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda34 35

Z. Tyszka, Model rodziny wspczesnej, Problemy opiekuczo-wychowawcze nr 7/1986, s. 10 M. Duda, Wspczesne problemy wychowawcze rodziny, Krakw 2006, s. 15

migracji zagranicznych, liczba ludnoci Polski zmniejszya si o ponad 155 tys. Tempo przyrostu naturalnego jest zrnicowane regionalnie. W minionym roku tylko w czterech wojewdztwach odnotowano dodatni przyrost ludnoci (maopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie). Z kolei w siedmiu wojewdztwach zaznaczy si stopniowy spadek liczby ludnoci. Dotyczy to zwaszcza wojewdztw: opolskiego, dzkiego i witokrzyskiego. W ostatnich latach obserwuje si tendencje wzrostowe w dzietnoci kobiet. Zwikszone natenie urodzin odnotowano zarwno w miastach, jak i na wsi, przy czym naley wskaza na wie, jako rodowisko, w ktrym generalnie utrzymuje si przewaga. Mimo to, poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastpowalnoci pokole. W 2005 r. wspczynnik dzietnoci wynosi 1,24, co oznacza minimalny wzrost (o 0,02) w stosunku do odnotowanego w 2003 r., ktry by najniszy od ponad 50 lat. Natomiast najbardziej korzystn sytuacj demograficzn okrela wspczynnik ksztatujcy si na poziomie 2,1-2,15, tj. kiedy w danym roku na jedn kobiet w wieku 15-49 lat przypada rednio 2 dzieci. Zmiany demograficzne, jakie dokonyway si w ostatnich latach wskazuj na przesunicie najwyszej podnoci kobiet z grupy wiekowej 20 - 24 na 25 - 29 lat. Przecitny wiek kobiet, ktre w 2005 roku urodziy dziecko wynis 27,4, a rodzcych swoje pierwsze dziecko -; 25,4. Wikszo dzieci rodzi si w rodzinach penych - ok. 82%. Jednoczenie wzrasta liczba urodze pozamaeskich. W latach 90 ubiegego wieku ze zwizkw pozamaeskich rodzio si 6-7% , w latach ostatnich procent ten wzrs do 17-19. Liczba dzieci pozamaeskich jest zdecydowanie wysza w miastach (ok. 22%), gdy na wsiach oscyluje wok 14%. Wzrost liczby urodze pozamaeskich moe wiadczy, z jednej strony, o wzrocie liczby matek samotnie wychowujcych dzieci, a z drugiej - o wzrocie zwizkw partnerskich. Z kolei na ok. 80% rodzin z dziemi, prawie 17% to samotne matki, a 2% to samotni ojcowie36. Istotny wpyw na sytuacj dzietnoci maj zawierane zwizki maeskie. W latach 1982 2004 obserwowano systematyczny spadek wskanika zawieranych maestw. W przeliczeniu na 1000 ludnoci w wieku powyej 15 lat wynosi odpowiednio: w 1980 roku - 9,0, w 1996 roku - 5,3; w 2002 - 5,0. W roku 2006 zaobserwowano nieznaczny wzrost czstoci wstpowania w zwizki maeskie o 0,5 punktu czyli do poziomu 5,9. Utrzymuje si dysproporcja midzy iloci zawieranych maestw na wsi i w miecie, tzn. zdecydowanie wicej osb pobiera si na wsi. W oglnej liczbie zawieranych zwizkw 87% stanowi te, ktre zawierane s po raz pierwszy, z czego ok. 70% to tzw. maestwa wyznaniowe. Podwysza si take wiek osb zawierajcych po raz pierwszy zwizek maeski. W latach 90 ponad poowa mczyzn i ponad 70% kobiet stawaa na lubnym kobiercu w przedziale wieku 20 - 24 lata. W ostatnich latach zarysowuje si tendencja do opniania decyzji o zaoeniu rodziny i przesuniciu jej na przedzia wiekowy 25 - 29, ze redni odpowiednio dla kobiet - na 25 lat, dla mczyzn - 27 lat. Sytuacja demograficzna w Polsce36

Tame, s. 15-16

jest niepokojca. Przy spadku zawieranych maestw, wzrasta ilo rozwodw. W 2006 roku rozwiodo si ok. 73 tysice par, z czego w latach 1995 - 2002 sdy orzekay ich rednio 45 tysicy. Wprowadzona w 1999 roku separacja spowodowaa szybki wzrost orzecze sdowych w tej sprawie. Szacuje si, e w 2006 roku sdy orzeky ok. 8 tysicy separacji, czyli o ponad 3 tysice wicej ni w roku poprzednim. Naley podkreli, e wzrasta liczba osb yjcych w zwizkach nieformalnych. Zarysowany obraz demograficzny polskiej rodziny dopenia fakt, i przy spadajcej liczbie zawieranych maestw i urodzin, przy jednoczesnym wzrocie separacji i rozwodw, pojawia si stosunkowo wysoki odsetek matek maoletnich, czyli poniej 20 roku ycia - ponad 7,5% i matek, ktre urodziy pierwsze dziecko powyej 35 roku ycia - ok. 9,5%. Najliczniejsza grupa rodzin w Polsce to rodziny z jednym lub dwojgiem dzieci; odpowiednio 46,9% i 36,2%. Utrwali si model rodziny maodzietnej, z przewag jednego dziecka. Badania CBOS, ktre zostay przeprowadzone w 2000 roku wskazay na preferencje modych badanych, co do iloci deklarowanej iloci dzieci. Wikszo respondentw - ok. 49%, zadeklarowao ch posiadania dwjki dzieci i odpowiednio: 22% - trjki oraz 13% - jednego. Powikszya si liczba urodze maeskich, ktra przekroczya 11%. Rodziny wielodzietne stanowi ponad 17% ogu rodzin w Polsce i jednoczenie ok. 33% dzieci w wieku do 24 lat pochodzi z rodzin wielodzietnych. Zmiany demograficzne w rodzinie pokrywaj si ze zmianami w innych obszarach ycia. Pogbia si zrnicowanie finansowe polskich rodzin. Dane statystyczne, prezentowane przez GUS za 2005 rok, wskazuj i przecitny nominalny dochd rozporzdzalny na osob wynosi 761 z i by realnie wyszy o 1,4% od roku poprzedniego. Jednoczenie przecitne miesiczne wydatki wyniosy 690 z w przeliczeniu na osob i byy realnie nisze o 1,7% ni w roku 2004. Najwyszy dochd osigny gospodarstwa domowe pracujce na wasny rachunek - ponad 28% ogu gospodarstw. Dochd wyszy o ponad 16% uzyskay gospodarstwa emerytw oraz pracownikw (o 1,1%), szczeglnie tzw. nierobotniczych - ponad 36%. Spad realny dochd gospodarstw rolniczych - o 20,4% i rencistw - o 18,3%. Dla porwnania: przewaga dochodu rozporzdzalnego osb najbogatszych nad najbiedniejszymi bya prawie 6 - krotna37. Sytuacja dochodowa poszczeglnych gospodarstw domowych wyranie rnicuje poziom i struktur wydatkw. Znajduje to odzwierciedlenie w znacznym obcieniu budetw rodzin najuboszych wydatkami na zaspokojenie ich podstawowych potrzeb. I tak w 2005 roku w budetach 20% osb o najniszych dochodach w gospodarstwach domowych ogem wydatki te stanowiy ponad 57%, natomiast w porwnywalnej wielkoci populacji osb o najwyszych dochodach, wskanik ten wynis niewiele ponad 36%. Nie rnicuje si natomiast wielko konsumpcji podstawowych artykuw ywnociowych takich jak np.: pieczywo, mka, makaron, cukier, jaja, ziemniaki. W gospodarstwach o najwyszych dochodach, w porwnaniu do tych o37

Tame, s. 17

dochodach najniszych, spoywa si kilkakrotnie wicej droszych produktw ywnociowych. I tak np.: spoywano 6-krotnie wicej wd mineralnych i rdlanych, 5- krotnie wicej sokw owocowo - warzywnych, 4 - krotnie wicej owocw i warzyw i ponad 3 - krotnie wicej wysokogatunkowych przetworw misnych i tuszczowych. Pogbiajce si zrnicowanie finansowe rodzin potguje wzrost ubstwa u wikszej ich czci. Odsetek osb yjcych w rodzinach , w ktrych poziom wydatkw by niszych od ustawowej granicy ubstwa, wynis ponad 18%. Zmniejszy si take wskanik tzw. ubstwa subiektywnego, odczuwanego przez samych respondentw, do 23% , z 27% w roku 2004. Ubstwo w rnym stopniu dotyka rodziny i jest zalene od wielu czynnikw demograficznych i spoeczno - ekonomicznych. Decydujcym czynnikiem statusu spoecznego, wic i pozycji materialnej, jest miejsce zajmowane na rynku pracy. Ubstwem zagroone s nade wszystko rodziny osb bezrobotnych. Wrd gospodarstw domowych, w ktrych bya przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa skrajnego ubstwa wynosia ponad 27%, w porwnaniu do 9%, gdzie tych osb bezrobotnych nie byo. Wzroso zagroenie wrd rodzin wielodzietnych: poniej minimum egzystencji yo 44% rodzin z czworgiem i wicej dzieci na utrzymaniu oraz ponad 22% z trojgiem dzieci na utrzymaniu. W 1994 roku w zasigu ubstwa yo 38,8% rodzin wielodzietnych, 19,7% rodzin miejskich, 19,7% rodzin wiejskich i 20,8% rodzin, w ktrych gowa rodziny miaa jedynie wyksztacenie podstawowe. Socjologowie alarmuj: ok. 36% rodzin w Polsce nie sta byo na zjedzenie co drugi dzie posiku, w skad ktrego wchodzioby miso, drb czy ryba (lub wegetariaski odpowiednik), a ok. 59% gospodarstw nie mogo sobie pozwoli na kupno odziey lepszej jakoci. Trudnoci finansowe powoduj ograniczanie kontaktw towarzyskich. Okoo 36% gospodarstw nie mogo sobie pozwoli na zaproszenie choby raz w miesicu przyjaci czy rodziny oferujc poczstunek. W jeszcze wikszym stopniu polskie rodziny musz oszczdza ograniczajc wydatki na wypoczynek i turystyk. Na opacenie raz w roku tygodniowego wyjazdu dla caej rodziny nie sta byo 70% gospodarstw domowych. Rodzina ogranicza swoje wydatki take w wymiarze dbaoci o zdrowie i opiek medyczn. Dane pokazuj, e o. 16% rodzin musiao zrezygnowa z wizyty u lekarza oglnego lub specjalisty, a ponad 17% - z wizyty u stomatologa. Spis Powszechny z 2002 roku pokazuje, e wci miasto jest lepiej wyksztacone od wsi. Dysproporcja ta jest widoczna w odniesieniu do szkolnictwa wyszego. Trudn sytuacj pogbia fakt, i modzi ze wsi czsto odtwarzaj wyksztacenie swoich rodzicw. Wane jednak, e wie szybko nadrabia braki: odsetek osb z wyksztaceniem ponadpodstawowym wzrs z 39 proc. w 1988 r. do prawie 56 proc. obecnie, a z wyksztaceniem wyszym wzrost by ponad dwukrotny i wynis ponad 4%. Wyniki spisu pokazuj wysoki wzrost wyksztacenia kobiet. Odsetek kobiet z wyksztaceniem ponadpodstawowym wynosi w 2002 r. ponad 62 %. (w 1988 r. 50 %). Dla mczyzn odpowiednio 67% i 59%. Mona jednak zaobserwowa pewne tendencje odwrotne. Na pocztku tego roku ju nieco ponad 1,5 mln

Polek prowadzio domy, wiadomie rezygnujc z kariery zawodowej. W cigu ostatnich trzech lat ich liczba wzrosa o 30%. Rok 2006 przynis wyrany wzrost liczby kobiet, ktre - rezygnujc z pracy zawodowej - wybray prac w domu. Ma na to wpyw wiele czynnikw, z ktrych wzrost urodze jest jednym z zasadniczych. Wystpuje gboki niedobr zinstytucjonalizowanej opieki nad dziemi; brakuje miejsc w przedszkolach i obkach, a gwarantowana tam opieka nie satysfakcjonuje matek. W wielu rodzinach polepszyy si warunki materialne, tym samym rodziny mog sobie pozwoli na takie rozwizanie38. Innym wanym wskanikiem sytuacji rodzin jest ich stabilizacja mieszkaniowa. Samodzielne mieszkania posiada 74% rodzin; 14% mieszka z dziadkami - czyli co pita rodzina na wsi, a co dziesita w miecie. Deficyt mieszka w Polsce szacuje si na ok. 1.600.000 sztuk i moe si powikszy z powodu zego stanu substancji o kolejne 800.000. Wedug danych GUS ponad 35,5% rodzin mieszka w warunkach zych i bardzo zych. Wicej ni co szste dziecko nie ma wasnego miejsca do spania, a co czwarte nie ma wasnego miejsca do zabawy i nauki. Wzrastaj koszty nabycia i utrzymania mieszkania - przykadowo w 1999 roku za przecitne miesiczne wynagrodzenie mona byo naby 0,5 m2 mieszkania. Trudna sytuacja bytowa rodziny , szczeglnie w rodowisku wiejskim, powoduje postpujc marginalizacj dzieci i modziey, wrd ktrych wzrasta poziom brutalnoci i okruciestwa. Policyjne statystyki alarmuj: o ponad 40% wzrosa liczba zabjstw popenianych przez nieletnich; 38% nieletnich dopucio si rozbojw, a ponad 21% uczestniczyo w zdarzeniach, w ktrych doszo do uszkodzenia ciaa. Wzrasta liczba ofiar przemocy w rodzinie, czsto dokonywana pod wpywem alkoholu. Najczstszymi ofiarami przestpstw s partnerzy (dominuj kobiety) - a 81% i dzieci - 62%. Podkreli naley wzrost przemowy w stosunku do osb starszych, wrd ktrych kobiety staj si ofiarami w 79%, a mczyni w 20%. Pogorszeniu ulega sytuacja materialna rodzin z osobami niepenosprawnymi. Spis Powszechny ujawni, e szybko zwiksza si liczba osb niepenosprawnych - w 2002 roku byo ich ponad 5,7 mln czyli co sidmy Polak to osoba niepenosprawna39. Reasumujc: przemiany spoeczno - ekonomiczne, jakim podlega spoeczestwo polskie od 18 lat nadaje nowy sens czynnikom wpywajcym na kondycj polskiej rodziny. Podkrelone zostay zwaszcza uwarunkowania demograficzne i ekonomiczne. W istniejcych publikacjach s one najbardziej reprezentatywne, bo s najatwiejsze do uchwycenia. Nie oznacza to, e nie zaistniay inne przeobraenia: chociaby w sferze kulturalno - mentalnej, ale te s najtrudniejsze do uchwycenia i wyartykuowania. Przedstawione powyej dane demograficzne nakazuj postrzeganie populacji rodzin przez pryzmat struktury, wieku, pci czy migracji. Szczeglnie bacznie przyglda si naley populacji w wieku 20 - 29 lat. Obserwuje si tutaj najwiksz intensywno zawierania maestw i rodzenia dzieci. Wzrastajce dysproporcje w38 39

Tame, s. 18 - 19 Tame, s 20

strukturze pci wpywaj na rwnowag pci i uniemoliwiaj wielu osobom zawarcie zwizku maeskiego. Wspczesna rodzina polska to rodzina maa, dwupokoleniowa, z jednym lub dwojgiem dzieci. Jednoczenie wzrasta liczba rodzin bezdzietnych; rodzin niepenych, ktre s wynikiem powikszajcej si liczby rozwodw i separacji, ale take "utrwalonej" rozki spowodowanej migracj zarobkow. Przyzwyczajamy si do obrazu matek i ojcw, samotnie wychowujcych dzieci. Moda na zwizki partnerskie i ycie z pozycji singla odsuwa w czasie decyzj o zawarciu zwizku maeskiego i urodzeniu pierwszego dziecka. Pojawienie si bezrobocia i oddzielenie pracy zawodowej od ycia rodzinnego zakoczyo si podziaem pokole midzy sob. Rodziny zamkny si w sobie w pogoni za lepszym, dostatnim yciem. Szczeglnie uwidacznia si to w nieobecnoci ony i matki czy zaniedbywania obowizkw rodzicielskich przez obojga rodzicw. Wzrastajca polaryzacja rodzin pod wzgldem finansowym generuje zachowania antyspoeczne, jak chociaby uzalenienia, przemoc czy przestpczo. Zwikszajce si obszary biedy ograniczaj czonkom rodziny udzia w codziennym yciu spoeczny, spychajc ich na margines. Czsto postrzegaj siebie w kategoriach obywateli drugiego gatunku. Mimo rozlicznych trudnoci, na jakie napotykaa i nadal napotyka, polska rodzina jako instytucja wychodzi z tych zagroe obronn rk. Niedobory w wielu dziedzinach ycia s rekompensowane w rodzinie poprzez jej funkcj emocjonaln. W niej wzrasta poczucie mioci i bezpieczestwa. Rodzina - wychodzc naprzeciw oczekiwaniom swoich czonkw - wykazuje wiksz wyrozumiao i tolerancj, zwaszcza w relacjach partnerskich. W licznych badaniach nad rodzin, jakie byy i s prowadzone w wielu orodkach akademickich, wskazuje si na wysokie miejsce, jakie rodzina zajmuje w systemie wartoci, szczeglnie ukazywanych w wypowiedziach ludzi modych. W rodzinie, jak w soczewce, odbijaj si problemy ycia spoecznego, dlatego nie naley zapomina, e wzmacniajc struktury makrospoeczne, jednoczenie wzmacniamy mae grupy, wrd ktrych najwaniejsz jest rodzina40.

2.2. Ubstwo rodziny Istotny wpyw na funkcjonowanie rodziny maj warunki bytowe. Rodzina musi posiada podstawowe zasoby materialne umoliwiajce zaspokojenie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych. Utrzymanie dziecka (ywienie, odzie, edukacja itd.) oraz zapewnienie mu odpowiednich warunkw mieszkaniowych, miejsca do nauki, wypoczynku uatwiaj rodzinie wypenianie jej zada wychowawczych. Czsto jednak okazuje si, e rodzina o duych zasobach40

M. Kabaj, Bezrobocie i ubstwo. Elementy programu przeciwdziaania, Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2001, s. 23

finansowych wykazuje oznaki zego funkcjonowania i odwrotnie rodzina o skromnych zasobach funkcjonuje bardzo dobrze. Niedostateczne warunki materialne, wymagajce wielu ogranicze stanowi rdo pozytywnych bodcw rozwojowych, cz rodzin oraz rozwijaj pozytywne dyspozycje u dzieci i modziey. Warunki mieszkaniowe rodziny to wedug A. Kamiskiego wany wskanik sytuacji rodzinnej, wspczenie czsto stanowicy problem natury spoecznej. Gsto zaludnienia mierzona jest liczb osb przypadajcych na jedn izb mieszkaln. Dwie osoby na izb stanowi prg bezpieczestwa dla pomylnoci rodziny. Jeeli ten prg zostanie przekroczony, rodzina przejawia rnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu zarwno dzieci, jak i dorosych (nerwowo, agresja, ucieczki z domw, kradziee itd.). Fundamentem w rozwizywaniu problemw mieszkaniowych jest odpowiednia polityka pastwa zapewniajca naleyte minimum powierzchni umoliwiajce wykorzystanie urzdze kultury i cywilizacji. Kady czonek rodziny powinien mie w domu wasny kt, spokojny i urzdzony wedug wasnych upodoba. Zadaniem pedagogiki spoecznej jest tu zaopatrzenie osiedli kulturalnymi wzorami urzdze i zachowa41. Pojcie kwestia spoeczna pierwszy raz pojawio si w literaturze przedmiotu w 1840 roku, dziki niemieckiemu przedstawicielowi przedmiotu H. Heine. Pojciem tym obj on przede wszystkim negatywne elementy, takie jak niesprawiedliwo struktur, ale take i elementy pozytywne, ktre ukazyway na kryteria oceny ich. Zawarte byy take podstawowe i gwne zasady spoeczne i strategie majce suy do rozwizywania tych zasad42. Generalnie naley powiedzie, i poszczeglne epoki w dziejach ludzkoci charakteryzuj si wasn specyficzn spoeczn kwesti. Jeli chodzi o znaczenie samego pojcia kwestii spoecznej, to mona zdefiniowa j w nastpujcy sposb: i jest to zjawisko o zasigu duym, gdy ma ono wymiar zarwno lokalny jak i globalny. Zjawisko to wywouje pewien rodzaj dysfunkcji spoecznej, czy burzy jaki porzdek i organizacj ycia czowieka, grupy a nawet tendencj wzrostow, nasilajc i budzi zainteresowanie wielu podmiotw. Cech charakterystyczn kwestii spoecznej jest take to, i bardzo wyranie zaznaczaj si naciski ze strony spoeczestw w celu przeciwdziaania i zapobiegania wystpowaniu takiego zjawiska. I wanie charakter takiej kwestii spoecznej ma ubstwo. Mona powiedzie, i podstawowym skutkiem rodzenia si i rozwoju ubstwa to rozpad podstawowych wizi czowieka wic wizi rodzinnych, a take jakie zaburzenia na paszczynie wykonywania spoecznych rl czyli zaburzenie i zachwianie w prawidowym procesie funkcjonowania rodziny43. Ubstwo jest bardzo gronym zjawiskiem, gdy pociga za sob wiele negatywnych zjawisk. Jest rdem przestpczoci, a take wielu zachowa, ktre nie s spoecznie akceptowane,41 4243

A. Kamiski, Funkcje pedagogiki spoecznej, PWN, Warszawa 1982, s. 23 K. Daszyska, Sytuacja bytowa rodzin. Tendencje zmian, Polityka Spoeczna Nr 4/2002, s. 12 K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 13

jak na przykad prostytucja osb nieletnich. Ubstwo bardzo szybko si rozprzestrzenia. Na wiecie, a take i w Polsce pojawia si coraz wiksza liczba osb, ktra dotknita jest tym problemem. Ponadto, znacznie poszerza si sfera, paszczyzna ludzi, ktrych problem ten dotyczy, na przykad wyrni mona now kategori osb dotknitych ubstwem a wic tzw. grup wysokiego ryzyka. W Polsce zjawisko ubstwa wystpuje od zawsze, czyli od czasu istnienia klas wyzyskiwanych i klas wyzyskujcych. Przez lata zmienia si tylko wizerunek tego zjawiska oraz sposb rozumienia i traktowania go przez reszt spoeczestwa44. W okresie redniowiecza ubodzy pochodzili z grup, ktre wykluczane byy z rnych przyczyn z ogu spoeczestwa. Z reguy gwnym powodem takiego ich traktowania to przede wszystkim fizyczne, a take umysowe niepenosprawnoci. Ci wykluczeni, pozostajcy poza marginesem spoecznym ubodzy mogli przey dziki silnemu wpywu religii chrzecijaskiej, bowiem duy wpyw miay take wyznaczone zasady miosierdzia. Ponadto, ubodzy otrzymywali liczne wsparcie od wszelkich kocielnych organizacji czy zakonw. Wspierano ich take dobrowolnymi datkami oraz jamun. Nadejcie rewolucji przemysowej spowodowao, i nastpio bardzo due przemieszczenie si wiejskiej ludnoci do miast, ktre zaczy si rozwija. Poszukiwali oni po prostu lepszych warunkw ycia. Jak si jednak szybko okazao warunki jakie tam zastali znacznie odbiegay od ich wyobrae oraz oczekiwa, natomiast powrt w wiejskie rodzinne strony, czsto okazywa si po prostu niemoliwy. Spowodowao to, e powstaa nowa grupa ludzi, ktrzy dotknici zostali ubstwem byli to byli pracownicy, ktrzy w fabrykach w wyniku rnych wypadkw, ktrym ulegli stawali si niedonymi inwalidami, nie mogli wic pracowa, a take fakt, e nie podlegali oni adnym ubezpieczeniom spowodowa, e stawali si po prostu ndzarzami. Do czasw kryzysu gospodarczego, jaki mia miejsce w latach 30 tych XX stulecia uwaano, i ubstwo wynika przede wszystkim z osobistych i indywidualnych postpowa oraz zachowa ludzkich. Nastay nowy ustrj nie zdoa jednak rozwiza tego problemu. Problem ubstwa nadal istnia i na dodatek znacznie pogbia si, cho ustrj socjalistyczny sprawnie zataja wystpowanie wikszoci problemw o charakterze spoecznym, w tym take i ubstwa. Przeobraenia ustrojowe przyniosy wolno, ale spowodoway odrodzenie ubstwa. Zwrot w stron rynkowej gospodarki, zaamanie si totalitaryzmu, a gwnie reformy, ktre przeprowadzone byy w sposb bardzo nierozsdny, nieprzemylany i chaotyczny spowodoway, i kraj, a take wszyscy obywatele znaleli si w istotnie cikiej sytuacji45. Najbardziej trudn sytuacj miay rodziny, pocztkowe te o charakterze wielopokoleniowym, potem za taka trudno obja pozostae typy rodzin. Przeobraenia, ktre byy zwizane przede wszystkim z olbrzymim kryzysem publicznych finansw, bardzo negatywnie44 45

M. Kabaj, Bezrobocie i ubstwo. Elementy , op. cit., s. 34 A. Kurzynowski, Polityka spoeczna globalna i lokalna, Wydawnicza Oficyna Wydawnictwa SGH, Warszawa 1999, s. 58

odbiy si na paszczynie spoecznej. Do najbardziej negatywnych skutkw mona zaliczy: znaczne zmniejszenie rodkw finansowych na edukacj, ochron zdrowia oraz kultur. To wszystko spowodowao, ze jeszcze bardziej wzrosa liczba osb ubogich. Ponadto, te wszystkie wymienione poniej czynniki byy poniekd takim motorem napdowym przeobrae na paszczynie podziau dochodw wzrostu zrnicowania spoecznego, wzrostu zrnicowania w sferze dbr materialnych, czy te spoecznych pozycji oraz znacznego poszerzania si niedostatku. Obecnie ubstwo traktowane jest jako jeden z podstawowych czynnikw nalecych do strukturalnych wad okrelonych spoecznoci. Do przyczyn, ktre mog to zjawisko wywoywa zalicza si przede wszystkim: - zjawisko penego lub czciowego bezrobocia, - brak rwnowagi i adekwatnoci miedzy wysokoci pac a wykonywan prac, - bardzo intensywne zmiany, jakie zachodz w strukturze gospodarki nie pozwalajce pracownikom do adaptacji si do powstajcych nowych zawodw, - brak doskonaoci w zakresie systemu podziau narodowego dochodu, - le funkcjonujcy system szkolnictwa, - zjawisko niepenosprawnoci, - le funkcjonujcy system ubezpiecze, - zjawisko dyskryminacji na rynku pracy ( take rasowej dyskryminacji ), - zanikanie tradycyjnej rodziny46. W przecigu epok i lat wizerunek zjawiska jakim jest ubstwo ulega bardzo czstym zmianom. Spowodowao to, ze w cigu 30 lat ulego zmianie take samo rozumienie, definiowanie oraz mierzenie tego zjawiska. Definicja w sensie stricte largo ujmuje ubstwo jako niezwykle zoone spoeczne zjawisko, ktre rozbudowane jest przez czynniki spoeczno-ekonomiczne, a przede wszystkim przez problem wysokiego bezrobocia, wystpowaniem wielodzietnych oraz niepenych rodzin, a take bardzo wysokim wskanikiem tych rodzin, ktre yj z niepenosprawn osob lub stale chor i problem bezdomnoci47. Bardzo du przeszkod w sformuowaniu odpowiedniej definicji, jaka osoba kwalifikuje si eby uzna j za osob ubog, jest bardzo dua zmienno tego krelenia zarwno w czasie jaki i zrnicowanie przestrzenne. Pierwsze definicje ubstwa traktoway to zjawisko jako niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzi i ycie ich na odpowiednim poziomie. Opracowane przez Rad Ministrw Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej tzw. operacyjna definicja ma charakter biorc pod uwag wszystkie wyej wymienione wyznaczniki. Jest ona zarazem podstaw pomiaru tego zjawiska we wszystkich krajach nalecych do Wsplnoty. Ubstwo okrela si take46 47

L. Frckiewicz, Polityka spoeczna, Wydawnictwo Naukowe Katowice lsk Sp. z o. o. Katowice 1998, s. 112 A. Rajkiewicz, J. Supiska, M. Ksiopolski, Polityka Spoeczna, Interart, Warszawa 1996, s. 45

jako bied, niedostatek, a wic niedobr dostatecznych i odpowiednich rodkw o charakterze materialnym do podstawowego funkcjonowania. Wraz z poszerzaniem zakresu tzw. potrzeb o charakterze podstawowym (a do koca 60 tych lat naleao do tylko mieszkanie, odzie oraz ywno ) zaczto przechodzi od koncepcji traktowania ubstwa tylko jako niedostatek rodkw do ich zaspokojenia do koncepcji braku pewnych moliwoci oraz ograniczenia dokonywania wyborw, ktre wynikay gwnie ze spoecznych oraz osobistych uwarunkowa, ktre konieczne byy do prowadzenia ycia o jakiej wartoci. Mona wyodrbni dwa podstawowe pojmowanie zjawiska ubstwa. Pierwsze rozumienie absolutne odnosi si ono do stanu niezaspokojenia oraz braku podstawowych yciowych potrzeb, ktre uznawane s za minimalne w okrelonym spoeczestwie oraz czasie. Natomiast w rozumieniu wzgldnym ubstwo traktowane jest jako naruszenie zasady spoecznej sprawiedliwoci przez funkcjonowanie zbyt duej rozbienoci miedzy poziomem ycia danych grup yjcych w spoeczestwie. Spraw mona rozpatrywa poprzez okrelenie przy zastosowaniu obiektywizmu, a wiec oceny poziomu i zakresu zaspokojenia podstawowych potrzeb badanych osb, dokonuje si niezalenie od osobistych ich wartociowa. Natomiast ubstwo o charakterze subiektywnym charakteryzuje si tym, i ocen poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb dokonuj jednostki, ktre s badane48. W latach 70 tych ustalenie podstawowych kryteriw ubstwa w rozumieniu klasycznym, a wic poprzez ocen zakresu zaspokojenia podstawowych potrzeb tylko i wycznie przez pryzmat wydatkw dochodw przeszo swoja ewolucj i z czasem objo ju inne czynniki te o charakterze poza dochodowym. Townsend uwaa, e trzeba bra pod uwag rwnie takie aspekty jak edukacja, finansowe zasoby, mieszkaniowe warunki czy oglnie zasobno. Innymi czynnikami, ktre bierze si pod uwag mierzc ubstwo zalicza si: - ustalenie tzw. linii ubstwa, czyli poziomu progu ubstwa, ktry oddzielay biednych od pozostaej czci spoeczestwa - zdecydowanie, czy do ubogich osb zalicza si take osoby, ktre na przykad chwilowo, ze wzgldw sytuacyjnych, znalazy si w takiej strefie, czy tylko takie osoby, u ktrych to zjawisko jest o charakterze chronicznym49. Ze wzgldu na podzia na przyczyny, jakie zapocztkoway zjawisko ubstwa mona wyrni trzy podstawowe kategorie50: 1. Losowe ktre spowodowane zostay przez zdarzenia niezalene od samej woli czowieka, na48

49 50

S. Golinowska, I. Topiska, Pomoc spoeczna- zmiany i warunki skutecznego dziaania, Centrum Analiz SpoecznoEkonomicznych, Warszawa 2002, s. 87 Tame, s. 87 L. Frckiewicz, Polityka, op. cit., s. 88

przykad rnymi wypadkami, chorobami lub klskami ywioowymi. 2. Subiektywne ktre powstaj na skutek takich czynnikw jak, zbyt maa Lu nawet cakowita niemono poradzenia sobie, brak aktywnoci oraz zaradnoci ludzi, rwnie zbyt mae kwalifikacje, niech do pracy, sabe wyksztacenie, a take uzalenienie od takich form pomocy jak: pomoc spoeczne, zasiki. Wymienia si tu rwnie spoeczne patologie, jak alkoholizm czy narkomania. 3. Strukturalne jest to kategoria bardzo moda, bowiem wyodrbniona zostaa bardzo niedawno. Powodem ubstwa wedle tego ujcia s zewntrzne przyczyny gospodarcze. Chodzi tu przede wszystkim o wzrastajce bezrobocie, bardzo niskie wynagrodzenie, wysokie ceny oraz znaczn polaryzacj dochodw. W ostatnich latach, tzn. na paszczynie 20 stu lat powstaa w naszym kraju nowa grupa ludzi, ktrych mona zakwalifikowa do biednych. Zjawisko to z reguy wczeniej obejmowao gwnie osoby, ktre z rnych powodw nie podejmoway pracy, a wic rencistw lub emerytw o najniszym poziomie wiadcze, lub osoby niepenosprawne albo przewlekle chore. Wspczenie do grupy ubstwa, poza wymienionymi wyej osobami oraz z oczywistych przyczyn, niektrych wielodzietnych lub niepenych rodzin doczyy te te rodziny pracownicze, ktre posiadaj najnisze dochody. W deniu do wyodrbnienia przyczyn, powodujcych powstawanie w spoeczestwach kwestii ubstwa, wyodrbniono podstawowe trzy teorie51: 1. Teoria tzw. skaonych charakterw, ktra wskazuje, i ubstwo jest wynikiem przede wszystkim indywidualnych uomnoci, wad oraz defektw. 2. Teoria wskazujca na to, i to, ze dane spoeczestwo uboeje jest poza kontrol jednostek. Ubstwo wynika przede wszystkim z nierwnych szans i moliwoci, na przykad dostpu do szkl lub miejsc pracy. 3. Teoria tzw. Wielkiego Brata podkrela ona, e ubstwo istniejce w danym spoeczestwie jest wynikiem zej polityki rzdu, ktry niszczy bodce, ktre maj umacnia niezaleno ekonomiczn rodziny. Funkcjonuje za polityka podatkowa s bardzo wysokie progi podatkowe oraz za spoeczna polityka, ktra powoduje, i ludzie przyzwyczajani s do ycia z rnego rodzaju zasikw. Nieco odmienny podzia, jeli chodzi o przyczyny powstawania ubstwa wyrnia trzy nastpujce kategorie czynnikw52: 1. Zdrowotne obejmuj one dugotrwa chorob, fizyczne albo umysowe upoledzenie, alkoholizm, inwalidztwo lub narkomani. 2. Rodzinne sieroctwo, niepeno, wielodzietno rodzin, ale take niemono poradzenia sobie51 52

J. K. Kowalski, Bezrobocie sprzyja biedzie, Gazeta Prawna Nr.104 (960) czwartek 29 maja 2003r., s. 11 Tame, s. 12

w sprawach opiekuczo-wychowawczych, problemy, a nawet niemono dostosowania si do warunkw po opuszczeniu karnego zakadu, samotno. 3. Bezrobocie najwaniejszy i najistotniejszy czynnik, bo zawsze wspwystpuje z ubstwem i to bezrobocie z prawem do zasiku i bez tego prawa. Podstawowymi wyznacznikami poziomu ycia, form, skali, a take przyczyn, ktre powoduj ubstwo nale gwnie dziaania, a take oglny wizerunek rzeczywistoci na paszczynie makrospoecznej. Zakres, na ktrym stoj minimalne pace, jako oraz forma zdrowotnych ubezpiecze, wysoko rent oraz emerytur, zdolno danego pastwa oraz jego gospodarki do tworzenia nowych form zatrudnienie, a take utrzymania aktualnych miejsc pracy to wszystko wiadczy o funkcjonowaniu ubstwa, im ten poziom jest wyszy, to sfera ubstwa jest mniejsza. Podstawowymi miernikami oraz wyznacznikami biedy jest stopa poziom ubstwa, ktry jest procentem tej grupy spoeczestwa, ktra zmuszona jest do ycia poniej poziomu minimalnych dochodw, nastpnie gboko biedy, a wiec pooenie tych ubogich osb wzgldem poziomu ubstwa, oraz zasig, a wic przestrzenne wystpowanie tego zjawiska. Jeli chodzi o nasz kraj to podstaw w okreleniu linii oznaczajcej ubstwo jest minimum socjalne. Naley jednak podkreli, i pojcie to badane byo i opracowywane w 70 tych latach. Wyznacza ono kategori, ktra mierzy gowienie: koszta utrzymania domowych gospodarstw przy uwzgldnieniu podstawowych potrzeb bytowo konsumpcyjnych. Bardzo czsto stosowane jest tu pojcie tzw. koszyka minimum socjalnego. Pojcie to wyznacza przede wszystkim granice w wydatkach danego gospodarstwa domowego, powyej ktrej uznaje si, i jest godziwy poziom ycia. W koszyku tym znajduj si dobra, ktre maj na celu zaspokojenie nastpujcych potrzeb: - egzystencjonalnych (zalicza si do nich ywno, mieszkanie, obuwie, odzie), higien oraz ochron ycia, - do wykonywania pracy (czyli lokalny transport oraz czno), - ksztacenia (wychowanie dzieci czy owiata) oraz potrzeby utrzymania rodzinnych towarzyskich wizi, a take potrzeb brania czynnego udziau w yciu kulturalnym53. Innym pojciem, ktre take suy do pomiaru ubstwa to tzw. minimum egzystencji. To z kolei jest dolne kryterium w ktrym granica wyznacza zakres i poziom w zaspokojeniu potrzeb, gdzie poniej jeeli wystpuje to ma miejsce zagroenie ycia, a take zagroenie rozwoju czowieka psychofizjologicznego. Jeli chodzi o wydatki, jakie obejmuje ten koszyk to znajduj si tu tylko wydatki, ktre pozwalaj przey. Nie bierze si pod uwag innych potrzeb. Naley rwnie wspomnie, i funkcjonuje take pojcie jak linia ubstwa relatywnego, ktra oznacza odsetek osb ktre, yj poniej 50% ogu poziomu rednich miesicznych wydatkw danego gospodarstwa domowego. Mona powiedzie, ze ta definicja z jednej strony stanowi o wzgldnoci53

i

A. Rajkiewicz, J. Supiska, M. Ksiopolski, Polityka, op. cit., s. 66

pojcia ubstwa, za z drugiej strony ukazuje nierwnoci i traktuje ten wyznacznik jako gwny wiadczcy o ubstwie. Ustawa o pomocy spoecznej wyznacza tzw. ustawowe pojcie granicy, ktre wiadczy o ubstwie. Jest to odpowiednia kwota. Podkreli trzeba, i kwota ta jest umowna, cho w sytuacji tzw. waloryzacji odnosi si ona zazwyczaj do ostatnio obowizujcych progowych wartoci. Na dzie dzisiejszy dochodowo prg wyznacza si na ok. 20 % przecitnego wynagrodzenia54. Gwnym powodem ubstwa w Polsce jest zjawisko bezrobocia. Postaram si w tym miejscu pokrtce scharakteryzowa zjawisko jakim jest zjawisko biedy. W swojej analizie bd si opiera przede wszystkim na wynikach przedstawionych przez Gwny Urzd Statystyczny. Jak przedstawiaj badania, () wrd domowych gospodarstw w ktrych przynajmniej jedna osoba bya osoba bezrobotn to skrajna stopa ubstwa wahaa si w granicach okoo 23%, natomiast wrd rodzin gdzie bezrobotnych osb nie byo to stopa skrajnego ubstwa wynosia zaledwie okoo 8 %. Najgorszy poziom osigny te rodziny a 34%, w ktrych podstawowym rdem utrzymania byy tzw. spoeczne wiadczenia. Uboenie spoeczestw jest rwnie efektem wykonywania pracy niskopatnej. Odczuwaj to przede wszystkim osoby sabo lub prawie w ogle niewyksztacone, pracujce na stanowiskach robotniczych. Naley podkreli, i wyniki Gwnego Urzdu Statystycznego dowiody, i istnieje bardzo dua korelacja pomidzy wyksztaceniem a pauperyzacj. W tych gospodarstwach domowych, gdzie gowa rodziny szczycia si tylko rednim wyksztaceniem odsetek czonkw rodziny, ktrzy yli poniej minimum egzystencji stanowi okoo 5%, wyksztacenie zawodowe zasadnicze 14%, podstawowe wyksztacenie okoo 21%. Natomiast do grupy ryzyka nie zalicza si te rodziny, gdzie gowa rodziny szczyci si wyszym wyksztaceniem. Ponadto, badania pokazay zwizek pomidzy uboeniem a liczb dzieci w rodzinie. W rodzinach, ktre miay czwrk i wicej potomstwa na utrzymaniu, poniej linii minimum egzystencji funkcjonowao okoo 37% osb, z trjk dzieci okoo 17%, natomiast okoo 13 w tych rodzinach, gdzie byli samotni ojcowie lub matki, i mili wicej ni jedno dziecko na utrzymaniu. Poniewa wanym czynnikiem, ktry wpywa na pauperyzacj jest wiek55. Mimo, i zjawisko ubstwa dotyka w Polsce modych ludzi, to wyniki bada pokazuj, i do cik sytuacj ma znaczny odsetek osb starszych. Wynika to przede wszystkim z faktu, i w zwizku z ich podeszym wiekiem i stanem zdrowia te osoby maj ograniczone moliwoci gwnie co do decydowania i podejmowania krokw, ktre miayby na celu popraw ich materialnej sytuacji. Bardzo czsto s to samotne osoby, co nie jest dla nich korzystne i nie poprawia finansowej sytuacji. Co 13 osoba, ktra ukoczya 65 rok ycia i poddana zostaa badaniom ya w skrajnej biedzie. Najczciej w ubstwie yj osoby, ktre zamieszkuj wsie, a take mae miasteczka, najbardziej za bieda dotyka mieszkacw yjcych w duych aglomeracjach miejskich.54 55

K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 18 J. K. Kowalski, Bezrobocie , op. cit., s. 19 - 20

Wyniki bada z 2002 roku dowodz, i w miastach w skrajnym ubstwie yo okoo 7% osb, natomiast w aglomeracjach liczcych co najmniej 500 ty. Obywateli wskanik ten wynosi okoo 2,5%, w orodkach miejskich do 20 ty. Mieszkacw okoo 11%. Najwikszy procent biednych osb yjcych na wsi dotyka tych gospodarstw, ktre nie miay wasnego gospodarstwa rolnego, a utrzymyway si przede wszystkim z nie tylko zarobkowych rde (ale innych anieli renty i emerytury). W najgorszej sytuacji byy Ci ludzie, ktrzy yli w regionach o bardzo cikiej sytuacji na rynku pracy. Gdzie panowa wysoki procent bezrobocia. Wedug danych do takich wojewdztw naleay: wojewdztwo podkarpackie, witokrzyskie, warmisko-mazurskie oraz lubelskie. W latach 80 tych stwierdzono w Polsce znaczne poszerzenie skali i rozmiaru ubstwa spoecznego. Zaczy docza do grupy wysokiego ryzyka nowe kategorie ludzi. W zapobieganiu i likwidacji skutkw zjawiska ubstwa bardzo du rol peni pastwo. I chocia nastpio znaczne przesunicie na linii pastwo opiekucze do pastwa gospodarki o charakterze rynkowej to nadal odgrywa ono podstawow rol w tej dziedzinie. Transformacja, jaka dokonaa si w Polsce spowodowaa, ze odpowiedzialno za swj los, oraz los rodziny zaley od poszczeglnych czonkw grupy lub spoeczestwa. Bezrobocie, najczciej powoduje, ze ludzie sigaj po niezarobkowe formy utrzymania. Bardzo mao jest rozpowszechniony take zwyczaj podejmowania indywidualnych dziaa i krokw w celu zawodowej aktywizacji. Porednictwa pracy s natomiast zbyt sabo skuteczne i efektywne. Pod koniec 90 tych lat powsta szeroki system tzw. wiadcze ochrony socjalnej dla bezrobotnych. Jak si jednak okazao by on zawodny, nie sta si bowiem uniwersalny. Potencjalni wiadczeniobiorcy nie byli traktowani jednolicie, niektrzy bezrobotni mili na przykad dodatkowe wiadczenia. Mona powiedzie, i w naszym kraju stosowanych jest sporo instrumentw tzw. aktywnej polityki rynku pracy. I cho wikszo z nich cieszy si duym spoecznym poparciem oraz ich skuteczno jest dua, to budetowe ograniczenia powoduj, ze skala rodkw, ktre kierowane s na ich finansowanie s systematycznie zmniejszane56. Aktywne przeciwdziaanie ubstwu musi by podstawow strategi i czci polityki gospodarczo-spoecznej wadz na wszystkich szczeblach, a wiec na szczeblu pastwowym, samorzdowym i wadz lokalnych. Podstawowym sposobem, ktry moe przyczyni si do ograniczenia zjawiska ubstwa jest denie do zmniejszania bezrobocia, poprzez tworzenie nowych miejsc zatrudnienia, nastpnie prowadzenie aktywizacji zawodowej ludzi biednych, a take aktywna polityka rynku pracy. Naley w znacznej czci i stopniu przebudowa system pomocy biednym. Przede wszystkim popracowa nad skutecznoci oraz celowoci tego systemu: - odbiurokratyzowanie urzdw pracy, - przekazanie wikszej puli rodkw na te prawa ale w aktywnej formie, - odsun na bok polityk, ktra ma na celu pojmowanie caego przyrostu dochodw przez56

K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 22

bogatych, - praca oraz dochody z niej miay wyszo nad zasikami. Przede wszystkim polityka majca na celu walk z ubstwem musi obj zwalczanie okolicznoci, ktre sprzyjaj pojawianiu si lub utrwalaniu zjawiska ubstwa. Pastwo musi rozwija rnorodne wiadczenia, ktre powinny prowadzi do trwaej poprawy ycia ludzi, spoecznoci. Praca socjalna powinna przyczynia si do agodzenia za nastpstw biedy i ubstwa. 2.3. Patologia w rodzinie Mona przywoywa wiele danych statystycznych, bardziej czy mniej szczegowo opisujcych kondycj wspczesnej rodziny. Statystyki wskazuj jedynie na liczby, ale za liczbami kryj si przeobraenia w kulturze i w mentalnoci spoecznej. Kryzys demograficzny to przede wszystkim kryzys wartoci i kryzys czowieka jako wartoci; kryzys rodziny jako naturalnego rodowiska wychowawczego57. Najbardziej radykalnym wyrazem kryzysu rodziny jest podwaanie jej sensu jako trwaej i podstawowej wsplnoty ycia ludzkiego. Wpisanie jej w labilne reguy rozwichrzonego wiata wartoci. Kryzys rodziny to nie to samo, co zjawiska kryzysowe w rodzinie. Te zawsze towarzyszyy czowiekowi. I chocia budziy spoeczny niepokj to jednak sposoby ich redukcji nie kwestionoway sensu trwania przy rodzinie. Wspczenie s one spotgowane zupenie nowym w powojennej historii Polski zjawiskiem, wobec ktrego spoeczestwo wci pozostaje bezradne. Myl o bezrobociu; dugotrwaym i dotykajcym obydwu rodzicw albo te rodziny matek czy ojcw samotnie wychowujcych dzieci wpywajcym dezintegrujco na utrwalone w tradycji rodziny wzory penienia rl spoecznych, wzajemnych odniesie emocjonalnych i aspiracji yciowych58. Umacnianiu si kryzysu w rodzinie sprzyja take oglna pauperyzacja rozwarstwienie ekonomiczne spoeczestwa oraz poczony z egoizmem i i

egocentryzmem konsumizm jako upowszechniajcy si model stylu ycia podporzdkowany zasadzie wizualizacji symboli prestiu spoecznego, znajdujcy poywienie w zudnej kolorystyce reklam i presji opinii publicznej. Umacnia si funkcja stratyfikacyjna polskich rodzin. Badania socjologiczne i rne materiay publicystyczne zdaj si wskazywa na przeakcentowanie znaczenia funkcji zabezpieczenia materialnych podstaw egzystencji kosztem ograniczenia funkcji wychowawczej, a tym bardziej kulturalizacyjnej i wsplnototwrczej przejawiajcej si poprzez budowanie wizi emocjonalnych sprzyjajcych rozwojowi osobowemu i urzeczywistnianiu dobra57 58

W. witkiewicz, Rodzina jako warto spoeczna, W trosce o rodzin Katowice 1994, s. 29 Z. Tyszka, Rodziny wielkomiejskich bezrobotnych ze rednim i wyszym wyksztaceniem, Roczniki Socjologii Rodziny t. V., Warszawa, sierpie 1995, s. 6

wsplnego grupy rodzinnej59. W magazynach dla nastolatkw drukowane s wypowiedzi modych ludzi zarzucajcych rodzicom swoistego rodzaju zagubienie sensu rodzinnoci jako konsekwencji pogoni za podnoszeniem standardu ekonomicznego i realizacji projektu sukcesu zawodowego kosztem obecnoci w domu i podtrzymywania wizi emocjonalnych. Dom staje si niekiedy tylko mieszkaniem wypenionym - a czsto dosownie przepenionym - lokatorami zapatrzonymi w swoje indywidualne cele i zagonionymi w poszukiwaniu sposobw ich realizacji. Obecno staje si istnieniem obok siebie i yciem iluzj aktualnoci odroczonych wartoci. czy si z tak postaw take indywidualizacja i separacja przestrzeni mieszkania w perspektywie osabiajca wizi emocjonalne w rodzinie. Okoo 14% ogu ludnoci mieszka w warunkach przeludnienia. Obnia si samodzielno zamieszkiwania we wszystkich typach rodzin. W najmniej korzystnej sytuacji znajduj si mode rodziny: co trzecia z nich, a zwaszcza maestwa z dziemi zajmuj mieszkanie wsplnie z innymi rodzinami, czyli nie posiadaj wasnego, samodzielnego mieszkania. Brak wasnego mieszkania, wynajmowanie, pomieszkiwanie u rodzicw, rodziny, znajmych rodzi czsto poczucie tymczasowoci i zwizany z nim stan bylejakoci ycia60. Sposb organizacji przestrzeni mieszkania, sposb ycia, wydatkowania pienidzy wszystko wydaje si tymczasowe. Tak powstaje patologia ycia rodzinnego a nierzadko odlegy cel stabilizacji rodziny rozmywa si w rozpadzie rodzinnych wizi. Wymarzone cele kreowane w euforii maeskiej inicjacji nigdy ju nie zostaj osignite, poniewa ich podmiot zagubi w wichrowatoci aksjologicznych meandrw swoj tosamo. Rodzina ulega rozbiciu. Badania socjologiczne odnotowuj wypowiedzi rodzicw narzekajcych na brak czasu na "wsplne ycie" kulturalne, religijne, towarzyskie, itp.61. Rodzice rzadko te potrafi odpowiedzie na pytanie o kierunki zainteresowa swoich dzieci. Sprzyjaj takiej postawie wzory korzystania ze rodkw spoecznego przekazu, zwaszcza telewizji i Internetu. Wydua si czas pracy zarobkowej, a rozmaite formy dorabiania powoduj niejednokrotnie, e zaciera si granica obszarw aktywnoci zawodowej i ycia rodzinnego; midzy czasem prywatnym a publicznym. Dezorganizuje to sankcjonowan zwyczajami rodowiskowymi i normami religijnymi struktur czasu rodzinnego, a niekiedy te wymusza zmiany w organizacji przestrzeni mieszkania. W tym kontekcie dziecko postrzegane jest niekiedy jako narzdzie realizacji wasnych niespenionych planw i zamierze, a lokowanie ambicji w dzieciach traktowane jest jako swoisty mechanizm obronny przenoszony z pokolenia na pokolenie. Od rodziny oczekuje si przede wszystkim akceptacji wasnego ja bez gotowoci wyrzecze na rzecz potrzeb59

60

61

H. Bojar, Rodzina i ycie rodzinne.,[ w ] Co nam zostao z tych lat. Spoeczestwo polskie u progu zmiany systemowej., M. Marody ( red.), Londyn 1991, s. 38 S. Wierzchosawski, Rodzina w okresie transformacji., [ w ] Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie. P. Kryczka, ( red. ), Lublin 1997, s. 79 W. witkiewicz, Wartoci a style ycia rodzin. Socjologiczne badania rodzin miejskich., Katowice 1993, s. 92

innych wsptworzcych wsplnot. Dobro wsplne bdce tworzywem spoecznoci rodzinnej ustpuje przed si egoizmu i egocentryzmu domagajcego si akceptacji i usprawiedliwienia. Wskazuje si take na wystpujcy wzr asymetrycznoci prawa do wyraania emocji. Przemoc w rodzinie, o ktrej wspczenie bardzo wiele si mwi jest najbardziej radykalnym wyrazem takich nierwnoci. Zwaszcza w mentalnoci dzieci wytwarza si w ten sposb przekonanie o prawie do dominacji silniejszego (starszego) rozcigane pniej na wzory zachowa w przyszym wasnym dorosym yciu62. Niepokojcym problemem wspczesnej rodziny jest nietrwao rodziny i w rezultacie jej rozkad. Przez pojcie rozkadu rodziny rozumie si tak sytuacj, w ktrej maonkowie yj razem, ale s skceni, czasem utrzymuj nieformalne zwizki pozamaeskie. Sytuacja taka wie si z konfliktami, ktrych dziecko jest uczestnikiem, zwaszcza przy niskiej kulturze moralnej rodzicw. Wpywa to na zaburzenia w rozwoju dziecka, powstawanie urazw i silnych kompleksw utrudniajcych ycie dziecku. Podobne konsekwencje pociga za sob rozbicie rodziny. Oznacza to sytuacj, w ktrej maonkowie s formalnie lub faktycznie separowani, dziecko znajduje si w krgu czsto sprzecznych oddziaywa rodzicw. Rozbicie rodziny nie zawsze czy si z rozwodem. Gwnym przejawem tego rozbicia jest dezorganizacja wsplnoty rodzinnej w wyniku znacznej patologii w relacjach midzyludzkich (konflikty, walka utajona lub otwarta). Rozkad rodziny oznacza zerwanie lub zaburzenie wizi pomidzy czonkami rodziny, przede wszystkim maonkami. W ostatecznoci podejmowany zostaje akt prawny zwany rozwodem63. M. Bolechowska wyrnia nastpujce czynniki wystpowania rozwodw: alkoholizm, zdrady maeskie, rnice charakterw, unikanie staej pracy, porzucenie rodziny, odbywanie kary wizienia, deprawacja seksualna dzieci. Rozbicie rodziny, rozwd rodzicw zawsze prowadz do powanych zaburze w funkcjonowaniu rodziny jako rodowiska wychowawczego. Dzieci z rodzin rozbitych wykazuj zakcenia w prawidowym przystosowaniu spoecznym. Mog by agresywne, impulsywne, niezrwnowaone emocjonalnie lub bojaliwe i niemiae. Mona, wic powiedzie, e wykazuj trudnoci w procesie adaptacji spoecznej. Trzeba jednak rwnie przychyli si do pogldu, e mimo tak ewidentnie niekorzystnych skutkw rozpadu rodziny dla rozwoju i wychowania dziecka, w wielu wypadkach rozwd jest zasadny. Stwarza szans na nowe ycie bez agresji, nienawici, bolesnych konfliktw. Sytuacja taka, cho nie jest optymalna dla dziecka, jest znacznie korzystniejsza ni przebywanie w rodzinie przepenionej wzajemn ignorancj i brutalnoci64. Dysfunkcjonalny - w jzyku polskim to znaczy nieprzystosowany, niedostosowany do62 63 64

E. Budzyska, Wychowanie prospoeczne w rodzinie. W trosce o rodzin, Katowice 1994, s. 54 M. Szefler, Problemy wspczesnej rodziny a rozwj dziecka, Warszawa 2007, s. 6 - 7 J. ebrowski, Rodzina polska na przeomie wiekw- przeobraenia, zagroenia, patologie, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2006, s. 25

potrzeb, celw, zwaszcza ludzkich, spoecznych65. W przeniesieniu tego pojcia na rodzin - dysfunkcjonalna rodzina to taka, ktra nie spenia ju swoich naturalnych funkcji. Na przykad z natury rodziny, jako zwizku maeskiego kobiety i mczyzny, wypywa naturalna funkcja zrodzenia dzieci, a nastpnie opieki nad nimi i ich wychowania. I tak funkcja rodzicielska czy si cile z funkcj opiekucz i wychowawcz. Gdy spotykamy si z przypadkami np. porzucenia dziecka, mwimy, e dokonali tego wynaturzeni rodzice, wynaturzona matka. Byo to bowiem zachowanie wbrew naturalnemu, przyrodzonemu adowi moralnemu. Ot za S. Kawul naley pamita, e swoist cech rodowiska rodzinnego jest to, i jego funkcje stanowi organiczn cao, zoon i jednolit, oraz nie s i nie mog by realizowane oddzielnie66. Porwnanie rodziny z organizmem jest najtrafniejsze. Rodzina, chocia skada si z ojca, matki i dzieci, tworzy rzeczywicie cao, chocia zoon to jednak jednolit, podobnie jak w naszym ciele poszczeglne organy dziaaj razem dla dobra caego ciaa - co tak piknie opisa w. Pawe (1 Kor 12,12-27); natomiast nie speni swojego zadania organ dziaajcy poza ciaem np. serce, wtroba, odek, oko, ucho itp. Dzi wiemy, e rak to choroba, ktrej pocztek daje komrka oddzielajca si od jednoci i wspdziaania z innymi i prowadzca pasoytniczy tryb ycia na ssiadujcych obok ze szkod dla caego organizmu, a nastpnie jego mierci. Do nas ,ludzi cywilizacji technicznej, szczeglnie do modych, by moe mniej przemawia obraz ywego organizmu, dlatego rodzin porwnuje si rwnie do ukadw mechanicznych. Rodzin postrzega si tak, jak inne systemy, np. biologiczne, mechaniczne, cybernetyczne. Jej czonkowie zredukowani s do roli elementw systemu67. Ale i system cybernetyczny jest pewn caoci i jako taka tworzy now jako. System rodzinny, owa cao i zarazem nowa jako - jak pisze R. Praszkier - to nie tylko prosta suma jednostek, ale integralny i niezaleny byt, yjcy wasnym yciem i rzdzcy si swoistymi prawami68. Traktujc rodzin jako cao, jako w integralny i niezaleny byt, trzeba przyj, i jakiekolwiek zaburzenie, utrudniajce rodzinie realizacj ktrej z podstawowych funkcji, moe powodowa przejciow lub dusz niewydolno oglnego jej funkcjonowania czyli dysfunkcyjno. Wspzaleno midzy prawidowym penieniem jednej nawet funkcji przez rodzin, a wydolnoci caej rodziny jest faktem czsto potwierdzonym przez badania. Dla przykadu - zakcenie funkcji opiekuczej powoduje obnienie wydolnoci wychowawczej rodziny. W kadej rodzinie jako i poziom wypenianych funkcji decyduje o kocowych skutkach jej65 66 67 68

W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, PWN, Warszawa 1978, s. 244 S. Katula, Funkcja opiekucza wspczesnej rodziny polskiej, Biaystok 1988, s. l8 R. Praszkier, Zmienia nie zmieniajc. Ekologia problemw rodzinnych, WSiP, Warszawa 1992, s. 37 R. Praszkier, Zmienia nie , op. cit., s. 37

funkcjonowania, wyraajcych si choby w poziomie i stylu ycia jej czonkw, w konfiguracji stosunkw midzypokoleniowych, aspiracjach i planach yciowych, uznawanych systemach wartoci i oglnej, filozofii ycia69. Wobec powyszego wrmy jeszcze do definicji dysfunkcji. Wedug A. Stanowskiego dysfunkcja stanowi uzalenione i niepreferowane (niepodane) nastpstwa istnienia lub dziaania danego elementu tego systemu lub (czciej) caego systemu70. W sytuacji zaistnienia dysfunkcji w rodzinie, bdziemy mieli np. do czynienia z uzalenionymi i niepodanymi nastpstwami istnienia ma i ojca alkoholika i jego zachowa, degradujcych wasn osobowo, a rwnoczenie niszczcych rodzin. Wskazanie w tym momencie na alkoholizm, ktry zakca funkcje rodziny, prowadzi nas jednoczenie do zjawiska patologii rodziny. Pathos - choroba, patologia to stan chorobowy. Maria opatkowa okrela rodzin patologiczn jako tak, w ktrej oboje lub jedno z rodzicw jest alkoholikiem, niepoprawnym przestpc lub trudni si nierzdem. Inne przypadki rodzin autorka zalicza do kategorii rodzin zagroonych, wychodzc z zaoenia, e patologia to ju nie zagroenie chorob, lecz sama choroba71. Irena Budrewicz stwierdza, e uywany czsto w naszym pimiennictwie socjologicznym termin patologia rodziny, nie ma jednoznacznej definicji, a jego rozumienie ma rne odcienie. Wielu autorw uywa obok patologii okrele: dewiacja (rodziny - przyp. mj), zjawiska patogenne, symptomy patologii ycia rodzinnego72. Dzi powszechnie zalicza si do rodzin patologicznych te, w ktrych oboje rodzice lub jedno z nich alkoholizuje si, uywa narkotykw, dopuszcza si nierzdu - najczciej we wasnym domu w obecnoci dzieci, wykorzystuje je seksualnie73. Rodziny patologiczne - chore, wedug S. Kawuli s w najtrudniejszej sytuacji yciowej, czsto wrcz tragicznej. Wrd typologii rodzin, ktr autor stworzy, s nastpujce: - rodziny wzorowe wychowawczo, - rodziny normalne, - rodziny jeszcze wydolne, - rodziny niewydolne - rodziny patologiczne74. W wietle tego podziau do rodzin dysfunkcyjnych bd naleay rodziny niewydolne i69 70 71 72

73 74

S. Kawula, Funkcja opiekucza , op. cit., s. 5 A. Stanowski, Dysfunkcja, Lublin 1983, s. 438 M. opatkowa, Jak pracowa z dzieckiem i rodzin zagroon, WSiP, Warszawa 1976, s. 223 I. Budrewicz, Spoeczne uwarunkowania przestpstw modocianych mczyzn przeciwko mieniu, WSP, Bydgoszcz 1992, s. 32 J. ledzianowski, Alkoholizm i inne zjawiska patologii spoecznej, Warszawa 1991, s. 42 Z. L. Starowicz, Seks nietypowy, Warszawa 1988, s.162

rodziny patologiczne. Zauwaamy, e pojcie rodzin dysfunkcyjnych jest szersze od pojcia rodzin patologicznych. Wanie na okrelenie rodzin dysfunkcyjnych uywa si tego rodzaju okrele: rodziny zdezorganizowane, rodziny zdezintegrowane, rodziny problemowe, rodziny dysharmonijne, rodziny negatywne, rodowisko rodzinne wyranie negatywne, ze rodowiska rodzinne, rodziny patologiczne75. Na przykad mianem rodzin zdezintegrowanych naley okrela te rodziny, w ktrych nastpi rozwd. Razem z nim nastpuje rwnie dysfunkcjonalizm danej rodziny. Wedug M. Ziemskiej rozbicie maestwa, zakcenie stosunkw midzyosobowych w rodzinie, konflikty w systemie wartoci oraz gbokie kryzysy zwizane z rozwojem rodziny i kryzysy losowe, mog doprowadzi do stanu, ktry nazywamy patologicznym. Autorka zastanawia si nad przyczynami dewiacji. W jej przekonaniu wynikaj one z niespenienia naleycie przez rodzin poszczeglnych funkcji, szczeglnie funkcji socjalizacyjnej76. Braki w zakresie speniania funkcji socjalizacyjnej w rodzinie ujawniaj si, gdy bada si przestpczo, demoralizacj, niedostosowanie spoeczne nieletnich np. uciekinierw z domw rodzinnych, trafiajcych do placwek opiekuczo-wychowawczych. Wrd przyczyn dysfunkcjonalnoci wyrnia si dwie gwne przyczyny: tkwice wewntrz rodziny i wyrastajce z szerszych uwarunkowa spoecznych. Zaspokajanie przez rodzin potrzeb dziecka, niezbdnych dla jego rozwoju, wie si nierozerwalnie z penieniem przez ni funkcji zarwno tych podstawowych, jak i pochodnych, drugorzdnych. Prawidowe zaspokojenie potrzeb psychicznych (bezpieczestwo, mio, uznanie) i materialnych daje podstaw sukcesu w postaci prawidowego procesu wychowawczego. Warunki penego rozwoju daj dziecku przede wszystkim rodziny pene, czyli te, ktre skadaj si z rodzicw naturalnych i dzieci. A przy tym s to rodziny - jak wskazano - wzorowe wychowawczo, normalne bd te jeszcze wydolne wychowawczo. Natomiast gorzej jest pod wzgldem wychowawczym w rodzinach niepenych, rozbitych, zrekonstruowanych i zastpczych. W swoim czasie szerokie badania na terenie Polski przeprowadzia B. Grzelak-Wodarska; poddaa bowiem analizie 34 placwki wychowawcze (na 35 tego typu w Polsce). Wskazaa na 80% badanych rodzin, w ktrych wystpiy nastpujce wskaniki dysfunkcjonalnoci: - brak jednego z rodzicw - najczciej ojca; - brak obojga rodzicw, a dziecko jest wychowywane w rodzinie zastpczej niewydolnej wychowawczo; - skcenie rodzicw poprzedzajce rozpad rodziny i rozwd; - rodzina zrekonstruowana, ale wspycie niezgodne, brak akceptacji ze strony dzieci dla ojczyma,75

76

S. Katula, wiadomo wychowawcza rodzicw, stan aktualny, niektre uwarunkowania i skutki oraz perspektywy, Toru 1975, s.126 M. Ziemska, Patologia rodziny, PWN, Warszawa 1976, s. 458

macochy; - wielodzietno (powyej 6 dzieci) - wystpowao zaniedbywanie dzieci; - zjawiska patologiczne - najczciej alkoholizm; - dugotrwaa choroba lub inwalidztwo jednego lub obojga rodzicw77. Wrd przyczyn dysfunkcjonalnoci rodziny, ktre niejako s poza ni zalicza si: - sta prac jedynego z rodzicw poza miejscem zamieszkania, np. prac poza granicami kraju; - prac obojga rodzicw w systemie 3-zmianowym, 4-brygadowym lub 12- godzinnym; - niech do podjcia pracy przez jednego lub oboje rodzicw (a wic pasoytniczy tryb ycia z nieuczciwych dochodw); - bezrobocie lat dziewidziesitych; - kryzysow sytuacj bytow rodzin - niesprzyjajc wyksztatowaniu si u dzieci prawidowych postaw spoecznych; - negatywny wpyw rodkw masowego przekazu na rozwj dzieci i modziey; - przynaleno modocianych do ruchw i sekt78. Zdarza si, i przyczyny wewntrzne i zewntrzne kumuluj si w pewnych rodzinach i wtedy kondycja wychowawcza tych rodzin jest coraz gorsza. W badaniach Anny Szara nad rodzinami dysfunkcjonalnymi ujawniy si nastpujce braki: w rodzinie zaspokajane s wszystkie potrzeby biologiczne dziecka; w rodzinie dysfunkcjonalnej potrzeby te nie s zaspokojone w sposb wystarczajcy, rodzina dysfunkcjonalna nie zaspokaja potrzeb poznawczych: pomoc w nauce, zdobywaniu wiedzy itp., potrzeby psychiczne, tj. akceptacji, mioci, wspdziaania, bezpieczestwa, szacunku i dostatku w rodzinie dysfunkcjonalnej nie s zaspokojone w sposb wystarczajcy; zaniedbane s potrzeby spoeczno-kulturalne, estetyczne; uczniowie z rodzin dysfunkcjonalnych wykazuj nisze uspoecznienie i motywacj do nauki; dzieci z rodzin dysfunkcyjnych wykazuj wysze przyhamowanie i wicej zachowa antyspoecznych79. W konkluzji o rodzinach dysfunkcyjnych mona powiedzie, i nie daj one dziecku moliwoci osobowego rozwoju ani nie tworz poczucia wizi. Wanie z tego typu rodzin wyrastaj ludzie nieprzystosowani spoecznie, podejmujcy pierwsze prby bezdomnoci. 2.4. Rozka rodziny77

i

negatywnie wpywaj na jej funkcjonowanie, s zoone uwarunkowania spoeczne, do ktrych

78

79

B. Grzelak Wodarska, Dziaalno Domw Wczasw Dziecicych w zakresie wspomagania rozwoju dzieci i rodzin dysfunkcjonalnych, [ w ] Zjawiska patologii ycia rodzinnego w Wielkopolsce oraz ich spoeczno-prawne konsekwencje., Ratajczak A., ( red. ), UAM, Pozna 1983, s. 311 M. Braun-Gakowska, Wpyw telewizyjnych obrazw przemocy na psychik dzieci, Problemy Opiekuczo Wychowawcze Nr 6/ 1995, s. 10 - 11 J. Perlikiewicz, Gigant, Wprost nr 34/ 1995, s. 29

Najpierw by entuzjazm, bo otworzyli Polakom granice. A raczej uchylili. Potem by entuzjazm, bo Polacy zaczli uchodzi za solidnych i kreatywnych pracownikw. Jeszcze potem by entuzjazm, bo nad Wis napyway miliony euro za mniej lub bardziej niewolnicz prac na zachodzie. I jeszcze troch entuzjazmu, bo przecie pojechali, ale wrc z kas na inwestycje, z nowym spojrzeniem na gospodarno, z know how. Potem entuzjazm przygas, kiedy okazao si, e nad Wis zaczyna brakowa rk do pracy, drg nie ma kto budowa, ze szpitali znikaj biae kitle lekarzy, a z transportu ludzie uciekaj, eby prowadzi londyskie autobusy. Ale dopiero teraz zaczyna si mwi, e emigracja to nie tylko spustoszenie naszego rynku pracy, wyjaawianie narodu z tych moe najbardziej przedsibiorczych, e to take tragedie rodzinne, dramaty dziecice, ktrych nie zrekompensuj pienidze znad Tamizy i paczki z Chicago. Emigracja pozbawia dzieci rodzicw i p biedy, kiedy wyjeda