Artsen en hun kinderen. Over de rol van artsen in de...

Artsen en hun kinderen. Over de rol van artsen in de

verspreiding van het hygiënisch besef in twee Oost-Vlaamse

gemeenten tijdens de negentiende eeuw.

Casus: Zottegem en Oudenaarde

Deel 1

Scriptie voorgelegd aan de

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

voor het behalen van de graad

master in de geschiedenis

Academiejaar: 2008-2009

Evelien Hoeckman

Master geschiedenis

Studentennummer: 20050706

Promotor: prof. dr. Isabelle Devos

2

Inhoudstafel

DANKWOORD ............................................................................................................................. 6

INLEIDING .................................................................................................................................. 7

1. Theoretisch kader ............................................................................................................ 7

2. Probleemstelling en onderzoeksvragen ......................................................................... 12

3. Bronnen en methodologie ............................................................................................. 13

4. Wetenschappelijke relevantie ........................................................................................ 13

5. Opbouw ......................................................................................................................... 14

HOOFDSTUK 1: BRONNEN EN METHODOLOGIE ...................................................................... 15

1. Bronnen ......................................................................................................................... 15

1.1. Statische bronnen ................................................................................................... 15

1.1.1. De telling van het jaar VI. .............................................................................................. 15

1.1.2. Bevolkingsregisters......................................................................................................... 16

1.2. Dynamische bronnen ............................................................................................. 16

1.2.1. Burgerlijke Stand: akten en tienjaarlijkse tafels ............................................................ 16

1.2.2. Parochieregisters: akten en klappers ............................................................................. 17

2. Methodologie ................................................................................................................ 18

HOOFDSTUK 2: ALGEMENE SITUERING VAN ZOTTEGEM EN OUDENAARDE ......................... 20

1. Zottegem ........................................................................................................................ 20

2. Oudenaarde .................................................................................................................... 22

3. Medicalisering in Zottegem en Oudenaarde ................................................................. 24

HOOFDSTUK 3 : GENEESKUNDE EN HYGIËNISCH BESEF IN DE NEGENTIENDE EEUW ............. 27

1. Opleiding van het medisch personeel ............................................................................ 27

2. Medische denkrichtingen: neo-hippocratisme, sociale geneeskunde en hygiënisme.... 29

2.1. Neo-hippocratisme, sociale geneeskunde en hygiënisme ...................................... 29

2.2. Rol van de overheid ............................................................................................... 31

3

3. Artsen en persoonlijke hygiëne ..................................................................................... 33

4. Medisch-wetenschappelijke ontwikkelingen ................................................................ 34

HOOFDSTUK 4 : ZUIGELINGEN- EN KINDERSTERFTE IN DE NEGENTIENDE EEUW ................. 36

1. Algemeen ...................................................................................................................... 36

1.1. Verloop van de daling van de zuigelingen- en kindersterfte in België .................. 36

1.2. Factoren die daling van de zuigelingen- en kindersterfte beïnvloedden ................ 38

1.3. Sociaal- economische verschillen in zuigelingen- en kindersterfte ....................... 40

2. Eerder onderzoek naar zuigelingen- en kindersterfte bij artsen .................................... 41

2.1. Studies over de zuigelingen- en kindersterfte bij artsen ........................................ 41

2.2. Overige studies met betrekking tot de mortaliteit van artsen................................. 43

3. Deze studie .................................................................................................................... 45

HOOFDSTUK 5 : COMPARATIEF ONDERZOEK NAAR DE MORTALITEIT VAN KINDEREN VAN

ARTSEN EN ENKELE CONTROLEGROEPEN IN ZOTTEGEM EN OUDENAARDE .......................... 47

1. Totale kindersterfte (0 tot 14 jaar) ................................................................................. 47

1.1. Artsen ..................................................................................................................... 47

1.2. Hoge klasse: notarissen en advocaten .................................................................... 49

1.3. Ambachten: schoenmakers .................................................................................... 50

1.4. Lage klasse: dagloners .......................................................................................... 51

2. Zuigelingensterfte .......................................................................................................... 52

2.1. Artsen ..................................................................................................................... 52



2.4. Lage klasse: dagloners ........................................................................................... 55

2.5. Endogene en exogene zuigelingensterfte ............................................................... 55

3. Kindersterfte .................................................................................................................. 58

3.1. Artsen ..................................................................................................................... 58


4


3.4. Lage klasse: dagloners .......................................................................................... 63

4. Vergelijking tussen de beroepsgroepen inzake verschillende soorten mortaliteit ........ 65

4.1. Totale kindersterfte ................................................................................................ 65

4.2. Zuigelingensterfte ................................................................................................. 68

4.3. Kindersterfte .......................................................................................................... 70

4.3.1. Kindersterfte tussen één en vier jaar .............................................................................. 70

4.3.2. Kindersterfte tussen vijf en negen jaar ........................................................................... 72

4.3.3. Kindersterfte tussen tien en veertien jaar ....................................................................... 73

5. Vergelijking van de zuigelingen- en kindersterfte tussen artsen en vroedvrouwen

onderling ............................................................................................................................... 75

6. Besluit ............................................................................................................................ 77

HOOFDSTUK 6 : OVERIGE FACTOREN ..................................................................................... 80

1. Rang van het kind .......................................................................................................... 80

2. Gezinsgrootte ................................................................................................................ 83

CONCLUSIE .............................................................................................................................. 86

BRONNENOVERZICHT .............................................................................................................. 91

BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................... 93

LIJST VAN FIGUREN EN TABELLEN .......................................................................................... 98

5

DEEL 2: BIJLAGEN

1. BEVOLKINGSCIJFERS VAN ZOTTEGEM EN OUDENAARDE ..................................................... 3

2. GEZINSRECONSTRUCTIES ZOTTEGEM .................................................................................. 5

2.1.Gezinsreconstructies Zottegem telling jaar VI ................................................................. 5

2.2. Gezinsreconstructies Zottegem bevolkingsregisters 1846-1856 ................................... 16

2.3. Gezinsreconstructies Zottegem bevolkingsresisters 1890-1900 .................................... 29

3. GEZINSRECONSTRUCTIES OUDENAARDE ........................................................................... 42

2.1.Gezinsreconstructies Oudenaarde telling jaar VI ........................................................... 42

2.2. Gezinsreconstructies Oudenaarde bevolkingsregisters 1846-1856 ............................... 54

2.3. Gezinsreconstructies Oudenaarde bevolkingsregisters 1890-1900 ............................... 69

6

Dankwoord

Allereerst wil ik mijn promotor prof. dr. Isabelle Devos bedanken voor het aanreiken van dit

boeiende onderwerp en de hulp en advies bij het tot stand komen van deze scriptie.

Verder bedank ik ook dra. Christa Matthys voor haar raadgevingen tijdens het schrijfproces

van deze scriptie.

Een woordje van dank aan mijn ouders is hier ook op zijn plaats voor de steun die ze mij

tijdens mijn studie, en vooral deze laatste maanden, gegeven hebben.

Verder wil ik ook mijn broer Matthias bedanken voor zijn hulp bij het opstellen van de

tabellen voor de gezinsreconstructies en voor zijn computerkennis.

Tenslotte wil ik ook nog het personeel van het Rijksarchief Ronse, het Stadsarchief

Oudenaarde en de Dienst Bevolking Zottegem bedanken voor de vlotte dienstverlening.

7

Inleiding

“La médecine pratique, qui arrache cà et là à la mort quelque malade grave, accomplit sans

doute une oeuvre méritoire; mais l’hygiène qui prévient des milliers de cas de maladie, sera

toujours supérieure à la première comme résultat social.”1

Dit citaat is afkomstig van de Belgische legerarts Meynne. Hij schreef dit in de inleiding van

zijn Topographie médicale de la Belgique in 1865. Het bevat de essentie van de 19de

-eeuwse

geneeskunde: artsen waren niet altijd in staat de zieken te genezen, maar zij beseften wel dat

dankzij hygiënische maatregelen infectieziekten konden vermeden worden. In deze scriptie

tracht ik te onderzoeken hoever de kennis van geneesheren reikte door de zuigelingen- en

kindersterfte in hun eigen gezinnen te analyseren.

1. Theoretisch kader

Dit onderzoek naar de rol van artsen bij de verspreiding van het hygiënisch besef kan

gekaderd worden in de problematiek van de Demografische Transitie en meer bepaald in de

daling van de mortaliteit. Met de Demografische Transitie wordt bedoeld dat er een overgang

plaatsvindt van een situatie met hoge geboorte- en sterftecijfers naar een situatie met lage

geboorte- en sterftecijfers. Uiteraard is dit een langdurig proces. De mortaliteitsdaling had in

Europa een aanvang in het midden van de 18de

eeuw en wordt door Schofield ingedeeld in

drie fases.

In de eerste fase, die zich situeert in de 18de

en in het begin van de 19de

eeuw, bleven grote

crisissen zoals epidemieën, hongersnoden en oorlogen uit, waardoor de sterftepieken

verdwenen.

Aangezien de grote epidemieën stilaan verdwijnen, steken endemische ziekten steeds meer de

kop op gedurende de 19de

eeuw. Bij zuigelingen en kinderen vielen de meeste slachtoffers.

Het gevolg is dat de levensverwachting opnieuw zal dalen. Pas op het einde van de 19de

eeuw

zal de mortaliteit opnieuw beginnen dalen. Dit is de tweede fase.

De derde fase tenslotte situeert zich na de Tweede Wereldoorlog, wanneer het gebruik van

antibiotica en andere vaccins alom verspreid en bekend raakt. De medische wetenschap zal

1 A. MEYNNE, Topographie médicale de la Belgique :études de géologie, de climatologie, de statistique et

d’hygiène publique, Brussel, Manceaux, 1865, p. III.

8

steeds verder haar grenzen verleggen, waardoor de levensverwachting en de

overlevingskansen er enorm op vooruit zullen gaan2.

Over de oorzaken van de mortaliteitsdaling in de 19de

eeuw zijn al vele hypotheses

geformuleerd en het debat is nog steeds gaande. Doorgaans worden er drie hypotheses

vooropgesteld: verbeteringen in de geneeskunde, verbetering van de voedingstoestand en

welvaart en ontwikkelingen op vlak van hygiëne en publieke gezondheid.

Thomas McKeown argumenteerde in “The Modern Rise of Population” echter dat er in de

19de

eeuw geen sprake was van verbeteringen op medisch vlak. De geneeskunde was pas echt

in staat om te genezen vanaf de jaren 1930 toen antibiotica en andere vaccins meer verspreid

raakten. De enige uitzondering hierop is het pokkenvaccin dat door Edward Jenner werd

ontwikkeld en reeds in het begin van de 19de

eeuw zijn nut bewezen had. Aangezien de

ziekten die in deze eeuw het volk teisterden voornamelijk infectieziekten waren, zoals tyfus,

cholera, difterie,…argumenteerde McKeown dat de voedingstoestand een bepalende factor

was in de daling van de mortaliteit: door een verbeterde voedingstoestand die dan weer het

gevolg was van grotere voedselvoorraden door modernisering en industrialisatie, alsook de

daling van de vruchtbaarheid, kon er een grotere weerstand opgebouwd worden tegen allerlei

ziekten. Het onderzoeksgebied van McKeown concentreert zich voornamelijk op Groot-

Brittannië3. McKeown legt dus vooral de nadruk op economie, modernisering, stijging van de

welvaart en verbetering van de voedingstoestand om de mortaliteitsdaling in de 19de

eeuw te

verklaren.

Anderen benadrukken de ontwikkelingen inzake hygiëne als primaire factor in de dalende

sterfte. De sociaal historicus Simon Szreter is het niet met McKeown eens wanneer hij zegt

dat de voedingstoestand en de verbetering van de levensstandaard aan de basis liggen van de

afname van de mortaliteit. Szreter vindt dat McKeown de rol van de verbeteringen op vlak

van hygiëne en publieke gezondheid minimaliseert en onderschat. Szreter wijst op het belang

van openbare werken zoals drinkwatervoorziening en riolering, maar ook op wetten die de

huisvesting reguleren. Deze en andere hygiënische maatregelen zorgden er immers voor dat

de verspreiding van infectieziekten enigszins beperkt kon worden en dat dus ook de

mortaliteit daalde. Een cruciale rol in de uitvaardiging en uitvoering van hygiënische

2 R. SCHOFIELD EN D. REHER, “The decline of mortality in Europe”, in: R. SCHOFIELD, D. REHER, A. BIDEAU,

(eds.), The decline of mortality in Europe, Oxford, Clarendon Press, 1991, pp. 1-7. 3 T. MCKEOWN, The modern rise of population, pp. 152-163.

9

maatregelen was weggelegd voor de lokale overheden4. De geograaf Robert Woods is het met

de standpunten van Szreter eens. In zijn studie naar de publieke gezondheid en publieke

hygiëne in geürbaniseerde regio‟s in Groot-Brittannië wijst ook hij op het belang van de

sanitaire hervormingen in het dalen van de mortaliteit. In zijn artikel schenkt Woods vooral

aandacht aan de ontwikkeling van de sanitaire condities in de stedelijke omgeving in de 19de

eeuw en aan de verantwoordelijkheid die de lokale overheid hierin had5.

Een andere studie die de invloed van persoonlijke en publieke hygiëne als thema heeft is het

onderzoek van P. Razzel en C. Spence naar disease environments in Engeland. Het concept

plaats staat hierbij centraal. Zo was men er zich reeds vroeg van bewust dat dichtbevolkte

steden een hogere mortaliteit kenden dan dorpen op het platteland: door de dichte

bevolkingsconcentratie was de kans op verspreiding van infectieziekten in de stad groter.

Infectieziekten waren immers een belangrijke doodsoorzaak in de 19de

eeuw. Het begrip

disease environments moet echter niet enkel begrepen worden als een verwijzing naar een

geografische plaats, maar kan ook een huishouden of een individu zijn. Disease environments

moeten ook in verband gebracht worden met milieu en socio-economische status6. De

belangrijkste resultaten waren dat in de 17de

en 18de

eeuw de rijken niet zozeer een voordeel

hadden op de armere klassen, daar zij door hun specifieke (handels)activiteiten op

dichtbevolkte plaatsen terechtkwamen. Volgens hen daalde in de 18de

en 19de

eeuw de

zuigelingensterfte vooral door verbeteringen inzake persoonlijke en publieke hygiëne, alsook

door vaccinatie en borstvoedingspraktijken. Er vond dus een culturele shift plaats naar betere

persoonlijke verzorging en volksgezondheid: een nieuwe houding ten opzichte van

gezondheid en milieu. Ook hier wordt de rol van de overheid benadrukt. Razzel en Spence

nemen ook de stelling in dat deze verspreiding gebeurde van Londen naar andere grote steden

en zich zo verspreidde tot op het platteland. De protagonisten bevonden zich volgens hen ook

in de hogere klassen van de bevolking7.

4 S. SZRETER, “The importance of social intervention in Britain‟s mortality decline c. 1850-19. A reinterpretation

of the role of public health”, in: S. SZRETER, Health and wealth, pp. 98-136. 5 R. WOODS, “Public health and public hygiene: the urban environment in the late nineteenth and early twentieth

centuries”, in : R. SCHOFIELD, D. REHER, A. BIDEAU, (eds.), The decline of mortality in Europe, Oxford,

Clarendon Press, 1991, pp. 233-244. 6 P. RAZZEL, C. SPENCE. “Poverty or disease environment – the history of mortality in Britain, 1500-1950”, in:

M. BRESCHI, L. POZZI (eds.), The determinants of infant and child mortality in past European populations,

Udine, Forum, 2004, pp. 92-93. 7 Ibidem, pp. 119-123.

10

De vraag is nu langs welke weg deze maatregelen werden overgebracht op de maatschappij.

Met andere woorden, hoe de bewustwording van hygiëne tot stand kwam. Artsen zouden

hierin een belangrijke rol hebben gehad. Reeds in de 18de

eeuw waren zij zich immers bewust

van het belang van omgeving en milieu op de gezondheidstoestand van mensen. Factoren

zoals klimaat, landschap, sociale omgeving, kortom, omgevingsfactoren zouden aan de basis

liggen voor het voorkomen van endemische ziekten zoals bijvoorbeeld malaria. Door

hygiënische maatregelen zoals voldoende ventilatie, betere waterkwaliteit,

drainagewerken,…konden ziekten of epidemieën beperkt of vermeden worden. De nadruk lag

dus vooral op preventie van ziekten en niet zozeer op genezing. Gedurende de 19de

eeuw was

ook de miasma-theorie dominant in het medisch denken. Er werd dus geloofd dat ziekten

verspreid werden door slechte lucht8. Artsen zullen de (lokale) overheden steeds meer op deze

factoren wijzen. Ook de sociale problematiek gingen zij niet uit de weg. Dit leidde in het

laatste kwart van de 19de

eeuw uiteindelijk tot de sanitaire beweging waarbij op grote schaal

in de steden openbare werken met betrekking tot drinkwatervoorziening, riolering,…werden

uitgevoerd. Artsen engageerden zich niet alleen voor maatregelen in verband met publieke

hygiëne, maar zij zetten zich ook in voor de verspreiding en educatie van persoonlijke

hygiëne9.

De belangrijkste doelen van de geneesheer in de 19de

eeuw waren immers het vermijden van

infectieziekten en het inperken van de zuigelingensterfte10

. Het dient hierbij vermeld te

worden dat de zuigelingen- en kindersterfte in het Ancien Régime en ook nog gedurende de

19de

eeuw zeer hoog was. Maar in tegenstelling tot de algemene mortaliteit zal de

zuigelingensterfte pas beginnen afnemen op het einde van de 19de

eeuw; de kindersterfte

(tussen één en vijf jaar) zal reeds vroeger beginnen dalen11

. De historisch demografe

Catherine Rollet beaamt eveneens de rol van artsen in de afname van de zuigelingensterfte.

Andere factoren die hier toe hebben bijgedragen zijn de overheid en de rol van moeders. Zij

koppelt deze factoren aan verscheidene fases in de dalende sterfte van zuigelingen. In een

eerste fase (1860-1870) werd de zuigelingensterfte door de staat erkend als een sociaal en

8 I. DEVOS, “Ziekte: een harde realiteit”, in: K. VELLE et al. (eds.), Er is leven voor de dood. Tweehonderd jaar

gezondheidszorg in Vlaanderen, 1998, pp. 117- 118. 9 Ibidem, pp. 124-127.

10 K. VELLE, De nieuwe biechtvaders: de sociale geschiedenis van de arts in België, Leuven, Kritak, 1991,

pp. 274-278. 11

G. MASUY-STROOBANT, Les déterminants individuels et régionaux de la mortalité infantile. La Belgique d’hier

et d’aujourd’hui, Louvain-la-neuve, CIACO, 1983, pp. 27-29.

11

demografisch probleem. Er werd meer belang gehecht aan de waarde van het kind. In een

tweede fase (1880-1890) oefenden dokters druk uit op de overheid en de industrie om de

sociale wanpraktijken aan te pakken. Verder gingen zij zich ook inzetten voor educatie en

opvoeding van de mensen. Artsen ijverden ook voor het geven van borstvoeding aan

zuigelingen. Deze tendens moet gesitueerd worden in de context van de zich ontwikkelende

bacteriologie. Rond de eeuwwisseling werd er tenslotte meer aandacht besteed aan de rol van

moeders, meer bepaald in de opvoeding en de zorg van kleine kinderen12

.

Het thema van zuigelingen- en kindersterfte zal in één van de volgende hoofdstukken verder

uitgediept worden.

Ook Razzel wijst op de rol van dokters in de overdracht van kennis over hygiëne in het

Engeland van de 19de

eeuw. Verder stelt hij dat de hygiënische praktijken het eerst ingang

vonden bij de adel en de hoge klassen en zich zo via bedienden hebben verspreid naar de

andere lagen van de toenmalige samenleving13

.

Woods stelt dan weer dat medici op vier manieren hebben bijgedragen tot de ontwikkeling

van de publieke hygiëne in de 19de

eeuw. Ten eerste waren de medici als beroepsgroep in

staat om te aan te dringen op hervormingen. Zij rekenden hiervoor op de status van hun

beroep om gehoor te krijgen. Ten tweede konden geneesheren ook individueel bijdragen tot

de verspreiding en kennis over publieke hygiëne en uitvoer van sanitaire werken door middel

van directe interventie of door lokale of nationale gezondheidsofficieren te worden. Ten derde

waren vele medici ook nog actief op het gebied van de medische statistiek en demografie en

konden zo hun argumenten ondersteunen met cijfermateriaal. Tenslotte waagden sommige

artsen zich ook aan het medisch experimenteel onderzoek zoals bijvoorbeeld het analyseren

van de wateren voedselkwaliteit. Woods besluit dan ook dat de medici via de publieke

gezondheid en publieke hygiëne een invloed hebben gehad op de daling van de mortaliteit14

.

In het hoofdstuk „Geneeskunde en hygiënisch besef in de 19de

eeuw‟ zal deze rol van artsen in

de verspreiding van het hygiënisch besef in België verder uitgediept worden.

12

C. ROLLET, “The fight against infant mortality in the past: an international comparison”, in: R. SCHOFIELD,

D. REHER, A. BIDEAU, (eds.), The decline of mortality in Europe, Oxford, Clarendon Press, 1991, pp. 40-43. 13

P. RAZZELL. “The role of personal, domestic and public hygiene in shaping English mortality patterns, 1500-

1899”, in: P. RAZZEL, Population and disease. Transforming English society, 1550-1850, Londen, 2007,

pp. 173-176 14

R. WOODS, “Public health and public hygiene: the urban environment in the late nineteenth and early twentieth

centuries”, pp. 244-246.

12

2. Probleemstelling en onderzoeksvragen

De centrale onderzoeksvraag is of artsen in de 19de

eeuw in staat waren de zuigelingen- en

kindersterfte in hun eigen gezin te beperken. Beschikten zij over genoeg kennis, zowel inzake

hygiëne als geneeskunde om hun eigen kroost te beschermen tegen de dreiging van

infectieziekten? Naar deze probleemstelling werd al gelijkaardig onderzoek gevoerd door

Frans Van Poppel voor Nederland en door Preston en Haines voor de Verenigde Staten15

. Ook

zij bestudeerden de gezondheidstoestand van de gezinnen van artsen. Hun voornaamste

conclusie was dat de kinderen van artsen geen noemenswaardig voordeel hadden op de

kinderen van andere beroepsgroepen. Hun onderzoek en mijn probleemstelling zal nog

uitgediept worden in een apart hoofdstuk.

Mijn onderzoek zal zich, gezien de beperkte tijd, toespitsen op twee gemeenten in Oost-

Vlaanderen namelijk Oudenaarde en Zottegem. Ik heb voor deze gemeenten gekozen

vanwege de toegankelijkheid van de bevolkingsregisters, een cruciale bron voor dit

onderzoek. Een andere motivatie is dat ik op deze manier een vergelijking tussen stad

(Oudenaarde) en platteland (Zottegem) kan maken.

Andere onderzoeksvragen die ik zal trachten te beantwoorden zijn de volgende:

- Zijn er verschillen tussen de overlevingskansen van kinderen van artsen en die van de

controlegroepen? Kan dit gekoppeld worden aan sociaal-economische verschillen?

- De zuigelingen- en kindersterfte was in het Ancien Régime zeer hoog en dit is voor de

19de

eeuw niet anders. Toch treedt er volgens Vandenbroeke in deze streken een daling

op gedurende de 19de

eeuw, om dan tegen het einde van de 19de

eeuw terug lichtjes toe

te nemen en begin 20ste

eeuw opnieuw te dalen16

. Is deze evolutie ook merkbaar bij de

kinderen van artsen en bij de geselecteerde controlegroepen?

- Kunnen de onderzoeksresultaten in verband gebracht worden met eventuele

verschillen in de opleiding van de arts? Uit het onderzoek van Van Poppel bleek

immers dat er wel verschillen inzake de overlevingskansen van kinderen op te merken

vielen tussen de artsen onderling afhankelijk van hun opleiding.

15

F. VAN POPPEL, “How effective was nineteenth-century medical knowledge in fighting infant mortality?

Evidence on infant survival among the Dutch medical profession”, in: M. BRESCHI EN L. POZZI (eds.), The

determinants of infant and child mortality in past European populations, Udine, Forum, 2004, pp. 191-212; S.

PRESTON EN M. HAINES, Fatal Years. Child mortality in late nineteenth century America, Princeton, Princeton

University Press, 1991, 266p. 16

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen (18de

-19de

eeuw)”, in:

W. PREVENIER, J. DE BELDER ET AL., Demografische evoluties en gedragspatronen van de 9de

tot de 20ste

eeuw in

de Nederlanden, Gent, RUG, 1977, pp. 199-222. (Studia Historica Gandensia)

13

- Wat zijn de verschillen tussen deze twee gemeenten?

3. Bronnen en methodologie

Dit onderzoek steunt voornamelijk op kwantitatief bronnenmateriaal. De belangrijkste

bronnen die voor dit onderzoek gebruikt werden zijn de bevolkingsregisters en de registers

van de Burgerlijke Stand van de gemeenten Oudenaarde en Zottegem. Voor de vroegste

periode (einde 18de

eeuw) werd gebruik gemaakt van de nominatieve volkstelling van het jaar

VI en de parochieregisters van voornoemde gemeenten. Een uitgebreide bespreking van deze

bronnen volgt in het hoofdstuk „Bronnen en methodologie‟.

Door middel van gezinsreconstructies zal gepoogd worden om de mortaliteit van de kinderen

van artsen en enkele controlegroepen te meten en te vergelijken. Ook dit aspect zal nader

toegelicht worden in het hoofdstuk „Bronnen en methodologie‟.

4. Wetenschappelijke relevantie

Met mijn onderzoek naar de kindersterfte bij artsen wil ik bijdragen tot de studie van het

hygiënisch besef als één van de oorzaken van de mortaliteitsdaling vanaf het begin van de

18de

eeuw. Verder wil ik ook een bijdrage leveren tot het historisch onderzoek naar artsen en

de medicalisering van de samenleving. Artsen waren zich tijdens de 19de

eeuw en daarvoor

wel degelijk bewust van hun beperkte medische kennis. Hoe zij hier mee omgingen blijft een

boeiend thema. Bovendien is de sterfte van kinderen van dokters een onderwerp dat nog niet

aan vele studies is onderworpen.

14

5. Opbouw

De bronnen die aan de basis van dit onderzoek liggen komen eerst aan bod. In hetzelfde

hoofdstuk zal ik eveneens de methode uiteenzetten die gehanteerd werd tijdens dit onderzoek.

Vervolgens geef ik in hoofdstuk 2 een algemene situering van de gemeenten Zottegem en

Oudenaarde. In het volgende hoofdstuk ga ik dieper in op het onderwerp „Geneeskunde en het

hygiënisch besef in de negentiende eeuw‟. De zuigelingen- en kindersterfte in de 19de

eeuw

bespreek ik in hoofdstuk 4, met aandacht voor eerder onderzoek naar dit thema. Hierin

bespreek ik ook uitgebreid mijn probleemstelling. Daarna volgt een hoofdstuk met mijn

onderzoeksresultaten en cijfermateriaal. Tenslotte som ik de belangrijkste conclusies van deze

scriptie op.

15

Hoofdstuk 1: Bronnen en methodologie

Alvorens over te gaan tot de resultaten van dit onderzoek geef ik een kritische bespreking van

de geraadpleegde bronnen. Ik zal eveneens meer uitleg geven over de methode die gehanteerd

werd tijdens dit onderzoek.

1. Bronnen

Voor dit onderzoek heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van kwantitatief bronnenmateriaal.

De bronnen kunnen opgedeeld worden in statische en dynamische bronnen17

.

1.1. Statische bronnen

1.1.1. De telling van het jaar VI.

Omstreeks het einde van de 18de

eeuw nam de belangstelling van de overheid voor statistiek

toe. Dit had te maken met een grotere belangstelling voor landbouw- en industriële productie,

demografie en de sociale problematiek. Onder het Franse bewind werden in onze gebieden

dan ook regelmatig tellingen georganiseerd. De belangrijkste van deze tellingen is toch wel de

telling van het jaar VI (1796), door de Franse overheid opgelegd aan de Belgische

gemeenten18

. Het bijzondere aan deze telling is dat er ook informatie in te vinden is over het

beroep van het gezinshoofd, leeftijd, gezinsstructuur, eventueel datum van aankomst in de

gemeente en gemeente van herkomst en daarom dus als een soort voorloper van de latere

bevolkingsregisters kan beschouwd worden19

. De tellingen van het jaar VI werden voor de

gemeenten Zottegem en Oudenaarde gebruikt om de artsen en de controlegroepen op te

sporen en zijn bewaard in het fonds van het Scheldedepartement in het Rijksarchief Gent. Er

moet wel bij vermeld worden dat het beroep in sommige gevallen niet vermeld werd. De

17

Opdeling naar: I. DEVOS, C. VANDENBROEKE, “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe

Tijden”, in: J. ART EN M. BOONE (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de

tot de 18de

eeuw, Gent,

2004, pp. 179-220. (Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 2). 18

I. DEVOS, C. VANDENBROEKE, “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden”, p. 189. 19

L. JASPERS, C. STEVENS , Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Regime.

Een socio-professionele en demografische analyse, Gent, 1985, pp. 13-15.

16

leeftijd en namen van de kinderen werden enkel genoteerd indien zij ouder dan 12 jaar waren.

Zoniet, dan werd enkel het aantal kinderen jonger dan 12 jaar vermeld20

.

1.1.2. Bevolkingsregisters

Voor dit onderzoek werden de bevolkingsregisters van de jaren 1846-1856 en 1890-1900 van

Zottegem en Oudenaarde geraadpleegd om de artsen en de controlegroepen op te sporen. De

eerste bevolkingsregisters stammen uit de Franse Periode (decreet van 19-22 juli 1791), al is

dat afhankelijk van de gemeente. Vanaf 1846 werden de gemeenten echter verplicht om

bevolkingsregisters bij te houden door het KB van 30 juni 1846. Bevolkingsregisters bevatten

in principe informatie over de gezinssamenstelling, woonplaats, geboorteplaats, geboorte- en

eventueel overlijdensdata, beroep, eventuele datum en plaats van inschrijving of uittreding.

Deze informatie kan echter variëren van gemeente tot gemeente: de registers werden immers

niet overal even keurig bijgehouden21

.

De bevolkingsregisters voor Zottegem werden geconsulteerd in het Rijksarchief Ronse. Voor

de stad Oudenaarde werd het bevolkingsregister van 1846-1856 eveneens geconsulteerd in het

Rijksarchief Ronse, het bevolkingsregister van 1890-1900 werd geraadpleegd in het

Stadsarchief Oudenaarde.

1.2. Dynamische bronnen

1.2.1. Burgerlijke Stand: akten en tienjaarlijkse tafels

Om de gezinnen verder te kunnen reconstrueren en om exacte geboorte- en overlijdensdata op

te zoeken werd gebruikt gemaakt van de akten van de Burgerlijke Stand. Ook de Burgerlijke

Stand vindt zijn oorsprong in de Franse periode. Via de tienjaarlijkse Tafels op de geboorte-

en overlijdensakten werden de gezinnen verder gereconstrueerd. De tienjaarlijkse tafels zijn

(meestal) alfabetische lijsten van de geboorten, huwelijken en overlijdens met naam en datum

of nummer van de akten. De geboorteakten geven informatie over de naam van de geborene,

20

Ibidem, p. 15. 21

P. VAN DEN EECKHOUT EN G. VANTHEMSCHE (red.), Bronnen voor de studie van het hedendaagse België,

19de

-20ste

eeuw, Brussel, VUB Press, pp. 65-68.

17

geboortedatum, geboorteplaats, naam van de ouders met vermelding van hun beroep, leeftijd

en woonplaats, dezelfde informatie over de getuigen. Bij de overlijdensakten wordt dezelfde

informatie vermeld alsook de naam, beroep en leeftijd van de eventuele echtgeno(o)t(e)22

.

Voor dit onderzoek werden de geboorte- en overlijdensakten ter controle ook geraadpleegd,

aangezien in de tienjaarlijkse tafels de namen van de ouders niet vermeld stonden.

De akten en tienjaarlijkse tafels van de Burgerlijke Stand werden voor zowel Zottegem als

Oudenaarde geconsulteerd in het Rijksarchief Ronse, behalve voor de periode 1890-1930 die

geraadpleegd zijn bij respectievelijk de Dienst Bevolking van de stad Zottegem en het

Stadsarchief Oudenaarde.

1.2.2. Parochieregisters: akten en klappers

Om de gezinnen die uit de telling van het jaar VI geselecteerd werden te kunnen reconstrueren

werd, indien nodig, gebruikt gemaakt van de parochieregisters. Sinds het Concilie van Trente

(1563) werden pastoors verplicht om het aantal dopen, huwelijken en begrafenissen in hun

parochie bij te houden. Daarbij werden de datum van de doop, huwelijk of begrafenis, de

naam, de ouders (bij dopen), de echtgeno(o)t(e) (bij overlijdens), leeftijd, afkomst van de

ouders of bruidskoppel en de namen van de getuigen genoteerd. Deze gegevens werden echter

niet altijd vermeld en was sterk afhankelijk van pastoor tot pastoor. De kwaliteit van de

parochieregisters is dus niet overal gelijk en laat vaak te wensen over. Een andere belangrijke

opmerking is dat er geen geboorte- of overlijdensdata in te vinden zijn, maar enkel de data

waarop de doop of de begrafenis plaatsvond! Bovendien sluiten de parochieregisters de niet-

katholieken onder de bevolking uit, dit in tegenstelling tot de registers van de Burgerlijke

Stand waarin iedere bewoner van de gemeente geregistreerd wordt. Om het onderzoek te

vergemakkelijken zijn op de parochieregisters ook klappers gemaakt. Dit zijn alfabetische

lijsten van de dopen, huwelijken en begrafenissen die in de parochieregisters van een

bepaalde gemeente te vinden zijn23

.

De parochieregisters werden voor beide gemeenten geconsulteerd in het Rijksarchief Ronse.

22

Ibidem, pp. 61-65. 23

I. DEVOS EN C. VANDENBROEKE, “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden”,

pp. 190-195.

18

2. Methodologie

Het is de bedoeling van deze scriptie om de zuigelingen- en kindersterfte van kinderen van

artsen te vergelijken met die van enkele controlegroepen om te zien of artsen op de hoogte

waren van de medische ontwikkelingen en het hygiënisch besef. Er wordt uitgegaan van de

hypothese dat artsen hun eigen kinderen ook medische verzorging verleenden.

Allereerst werden de tellingen van het jaar VI en de bevolkingsregisters van de jaren 1846-

1856 en 1890-1900 van de gemeenten Zottegem en Oudenaarde doorgenomen om de artsen

en de controlegroepen te kunnen selecteren. Er werd voor die periodes gekozen om een goede

evolutie en eventuele verschillen doorheen de 19de

eeuw te kunnen aanduiden. De

controlegroepen werden gekozen op basis van sociale klasse. Zo werden om de hogere sociale

klasse te vertegenwoordigen notarissen en advocaten uit beide gemeentes geselecteerd. Als

middenklasse werd een groep uit de ambachtsector gekozen namelijk schoenmakers.

Schoenmakers zijn een beroepsgroep die in Zuid-Oost-Vlaanderen, waar Zottegem en

Oudenaarde zich situeren, vaak voorkwamen en waarvoor aldus voldoende gezinnen

geselecteerd konden worden om een representatief beeld te kunnen geven24

. De dagloners

vertegenwoordigen de lagere sociale klassen. Van zowel de schoenmakers als de dagloners

werden telkens twintig gezinnen willekeurig geselecteerd. Het was de bedoeling om een

gelijkaardig aantal gezinnen voor de groep van notarissen en advocaten te vinden, maar dit

bleek helaas in geen van beide gemeenten mogelijk. Voor Zottegem werden in totaal elf

gezinnen van notarissen en advocaten gereconstrueerd. Voor Oudenaarde waren dat er

vijfentwintig in totaal. Ook het aantal artsen bleek in beide gemeenten vrij laag te liggen.

Daarom werden deze groep aangevuld met vroedvrouwen. Voor Zottegem bedroeg het totaal

aantal gezinsreconstructies in deze groep acht. Voor Oudenaarde was het mogelijk om

negentien gezinnen van medici te reconstrueren. Bovendien bleek ook een hoog aantal van de

artsen, notarissen en advocaten nooit gehuwd te zijn, wat een gezinsreconstructie onmogelijk

maakte. De groepen van dagloners en schoenmakers bestaan telkens uit twintig gezinnen. Uit

de telling van het jaar VI werden voor beide categorieën wel twintig gezinshoofden

geselecteerd, maar voor slechts vijftien gezinnen kon een goede gezinsreconstructie bekomen

worden.

24

L. JASPERS, C. STEVENS, Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Regime,

p. 109.

19

De geselecteerde gezinnen werden vervolgens gereconstrueerd door middel van de klappers

op de parochieregisters en de tienjaarlijkse tafels op de registers van de Burgerlijke Stand.

Aangezien de namen van de ouders niet in de tafels vermeld werden, werden de kinderen ter

controle opgezocht in de geboorteakten van de Burgerlijke Stand of de doopakten van de

parochieregisters. Na 1850 waren ook de geboorte- en overlijdensdatum in de tienjaarlijkse

tafels van de Burgerlijke Stand niet ingevuld. Daarom werden ook hier de geboorte- en

overlijdensakten zelf geraadpleegd. De kinderen van de koppels werden opgezocht vanaf het

huwelijk tot het einde van de vruchtbare periode van de vrouw, dus tot de leeftijd van 50 jaar,

of tot het plotselinge overlijden van één van beide ouders. Voor sommige koppels werd echter

geen huwelijksdatum gevonden, doch werd gepoogd een zo volledig mogelijke

gezinsreconstructie te bekomen. Vervolgens werden de overlijdensregisters gecontroleerd om

na te gaan of de kinderen de leeftijd van 20 jaar bereikten.

20

Hoofdstuk 2: Algemene situering van Zottegem en Oudenaarde

Zottegem en Oudenaarde zijn twee gemeenten gelegen in het zuiden van Oost-Vlaanderen.

Vandaag de dag is Oudenaarde uitgegroeid tot een provinciestad, terwijl ook Zottegem zich

stad mag noemen.

1. Zottegem

Aanvankelijk was Zottegem vooral een plattelandsdorp waarin landbouw de belangrijkste

economische activiteit is. Tijdens de tweede helft van de 18de

eeuw nam de bevolking

geleidelijk toe, net zoals in de omliggende gemeenten. Zottegem was dan geen louter

landbouwdorpje meer, alhoewel de innovaties in de landbouw en de introductie van de

aardappel en de vlasnijverheid ook hier hun invloed hadden. Ondanks de kleinere oppervlakte

telde Zottegem meer inwoners dan de omliggende gemeenten. Deze hoge

bevolkingsconcentratie doet vermoeden dat er naast landbouw ook plaats was voor de

opkomst van handel en ambachten. Zottegem bezat bijvoorbeeld een lakenhuis, waar ook het

linnen van en voor de omliggende dorpjes verhandeld werd. Verder bezat het dorp

verschillende lokale ambachten25

.

Gedurende de 19de

eeuw kende Zottegem een grote bevolkingstoename, zoals geïllustreerd

wordt in onderstaande grafiek. Hiervoor kunnen verschillende redenen aangehaald worden.

Zoals reeds vermeld steunde Zottegem economisch gezien niet alleen op agrarische productie,

maar ook op ambachtelijke productie. In de omgeving fungeerde het dorp dus als handels-en

ambachtscentrum26

. Een belangrijk punt in de evolutie van het dorp was dat Zottegem in de

tweede helft van de 19de

eeuw wordt opgenomen in het spoorwegennet. Met de verbinding

Gent-Zottegem-Geraardsbergen (1867) en de verbinding Brussel-Zottegem-Oudenaarde-

Kortrijk (1870) ontstond voor de inwoners de mogelijkheid om te pendelen naar verder

gelegen arbeidsplaatsen27

. Dit zorgde ook voor de ontwikkeling van de industrie: tussen 1870

en 1896 werden enkele gemechaniseerde bedrijven opgestart die uiteindelijk kleine fabrieken

zouden worden. De huisnijverheid bleef nog steeds een belangrijke component van de

25

D. LAMARCQ, Drieduizend jaar Zottegem. Het bewogen verhaal van elf dorpen in Zuid-Oost-Vlaanderen,

Zottegem, 1989, pp. 40-42. 26

M. TEIRLINCK, “Zottegem, van bedrijvig vlek tot industrieel centrum”, in: Zottegems Genootschap voor

Geschiedenis en Oudheidkunde. Handelingen, 2007, p. 132. 27

L. DE SMET, “Zottegem: van vlek tot kleine stad” , in: Jaarboek van de Zottegemse Culturele Kring, 1949-

1950, pp. 16-20.

21

industrie in het stadje. Enkele voorbeelden hiervan zijn: schoenmakerij, kantproductie,

handschoenmakerij, confectienijverheid,…28

. Het welvaartspeil in het dorp steeg en zorgde

voor meer behoeften, waar de kleinhandel op inspeelde. De industrie zorgde ook voor vele

inwijkelingen in Zottegem. Aan het begin van de 20ste

eeuw was Zottegem uitgegroeid tot een

kleine stad en kreeg het een industriële en regionale functie29

. Het bevolkingsaantal situeerde

zich toen nog steeds onder de vijfduizend inwoners.

Figuur 1: Bevolkingsevolutie van Zottegem tussen 1750 en 193030

28

M. TEIRLINCK, “Zottegem, van bedrijvig vlek tot industrieel centrum”, pp. 133-134. 29

L. DE SMET, “Zottegem: van vlek tot kleine stad”, pp. 16-20. 30

Cijfers afkomstig uit: 1750- 1774: berekend aan de hand van de communicantencijfers gepubliceerd in: J. DE

BROUWER, Demografische evolutie van het Land van Aalst. Brussel, 1968, pp. 182-193 ;

1800-1910: volkstellingen gepubliceerd in S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963).

Bestuurgeografische en statistisch repertorium van de gemeenten en de supracommunale eenheden. Met de

resultaten van de officiële uitslagen van volkstellingen. Leuven, 2000, vol. 3, p. 1782.

22

2. Oudenaarde

Voor de 19de

eeuw kan Oudenaarde voornamelijk een provinciestadje genoemd worden. Het

bewonersaantal lag net onder de 500031

. De eens zo bloeiende tapijtindustrie – die de stad

tijdens de middeleeuwen toch wel enige bekendheid verwierf – was sinds de

godsdienstoorlogen in de 16de

eeuw drastisch afgenomen32

. Op het einde van de 18de

eeuw

bestond de voornaamste industrie vooral uit linnennijverheid, die zowel in de stad als in het

arrondissement bloeide33

. Net na 1800 werden enkele katoenbedrijven opgericht, maar deze

kenden niet zoveel succes. Vanaf ongeveer 1830 beginnen ook de eerste problemen in de

linnenindustrie zich af te tekenen. Tussen 1845-1855 maakte Oudenaarde een moeilijke

periode door: de crisis liet zich ook hier voelen34

. De crisisjaren in Oudenaarde werden door

Wouter Ronsijn uitvoerig onderzocht in zijn licentiaatverhandeling. Volgens hem had de

crisis slechts een beperkte invloed op de mortaliteit in de stad, aangezien het aantal

sterfgevallen reeds daarvoor hoog lag. De sterftecijfers schieten wel de hoogte gedurende de

cholera-epidemie van 184835

.

Niet alleen de industriële ontwikkeling kreeg zware klappen te verwerken, er kwam ook een

einde aan de snelle bevolkingsgroei die de stad kende sinds 170036

. In de tweede helft van de

19de

eeuw kende ook hier, net als in Zottegem, de kantnijverheid en de handschoenmakerij

een grote bloei. Oudenaarde profiteerde vanaf 1856 ook van de treinverbindingen Gent-

Oudenaarde en vanaf 1870 Kortrijk-Oudenaarde-Zottegem-Brussel37

. Net als in Zottegem is

er vanaf 1880 dan ook een bevolkingstoename te bemerken. Vanaf 1880 kende de

katoenindustrie, die de voorgaande decennia zo goed als verdwenen was in de stad, een

31

D. DE MUYTERE, “Demografische evolutie in de stad en Kasselrij Oudenaarde (14de

-20ste

eeuw)”, in:

Handelingen van de Koninklijke Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, 1989, 26, p. 29. 32

J.P. VAN DER MEIREN, “Industriële ontwikkelingen te Oudenaarde”, Handelingen van de Koninklijke

Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde, 1986, pp. 51-52. 33

L. DE SMET, “De bevolking in het arrondissement Oudenaarde tijdens de laatste eeuw”, Handelingen van de

Koninklijke Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde, 1952, p. 179. 34

G. HOEBEKE, Van katoen tot katoen: de industrie te Oudenaarde 1794-1914, Gent (onuitgegeven

licentiaatsverhandeling RUG), 1998, pp. 150-156. 35

W. RONSIJN, De moeilijke jaren 1840 in Oudenaarde. Sociaal-economisch en politiek beeld van een stad

tussen 1840-1850. Een historisch onderzoek naar het verloop van de crisis van 1845-1849 binnen de sociaal-

economische context van Oudenaarde en de behandeling van die crisis binnen de politieke context van

Oudenaarde, Gent (onuitgegeven licentiaatverhandeling Universiteit Gent), 2004, p. 235. 36

D. DE MUYTERE, “Demografische evolutie in de stad en Kasselrij Oudenaarde (14de

-20ste

eeuw)”, p. 36. 37

L. DE SMET, “De bevolking in het arrondissement Oudenaarde tijdens de laatste eeuw” , pp. 179-182.

23

heropleving. Met de linnennijverheid ging het in die periode niet zo best: de meeste bedrijven

verhuisden naar de buurgemeenten38

.

Figuur 2: Bevolkingsevolutie van Oudenaarde tussen 1750 en 193039

38

G. HOEBEKE, Van katoen tot katoen: de industrie te Oudenaarde, pp. 157-159.

39 Cijfers afkomstig uit : 1754-1784: D. DE MUYTERE, “Demografische evolutie in de stad en kasselrij

Oudenaarde (14e-20

e eeuw)”, p. 29 ; 1796-1930: volkstellingen gepubliceerd in S. VRIELINCK, De territoriale

indeling van België (1795-1963). Bestuurgeografische en statistisch repertorium van de gemeenten en de

supracommunale eenheden. Met de resultaten van de officiële uitslagen van volkstellingen. Leuven, 2000, vol. 3,

p. 1744-1745.

24

3. Medicalisering in Zottegem en Oudenaarde

Zoals reeds werd vermeld in het hoofdstuk „Bronnen en methodologie‟ zijn er voor beide

gemeenten slechts een klein aantal artsen en notarissen of advocaten gevonden in de

bevolkingsregisters. Volgende tabellen illustreren dit.

Tabel 1: aantal artsen en vroedvrouwen Zottegem

Zottegem 1796 1846 - 1856 1890 - 1900

aantal artsen en vroedvrouwen gevonden 3 6 5

aantal ongehuwd 1 2 1

kinderloze koppels 0 1 1

Tabel 2: aantal artsen en vroedvrouwen Oudenaarde

Oudenaarde 1796 1846 - 1856 1890 - 1900

aantal artsen en vroedvrouwen gevonden 8 9 8

aantal ongehuwd 2 2 2

kinderloze koppels 0 0 0

Het lage aantal artsen en vroedvrouwen die in Zottegem verbleven is vrij laag (maximum

vijf). In Oudenaarde, een stad met meer inwoners, blijft het aantal gedurende de 19de

eeuw

min of meer constant. Daar waren ongeveer 8 tot 9 artsen gevestigd. Deze vrij lage cijfers

representeren volgens mij de lage medicaliseringsgraad die deze streek kende. Zo stelt

Vandenbroeke dat er voor het arrondissement Oudenaarde omstreeks het midden van de 19de

eeuw één arts op 4400 inwoners beschikbaar was. Voor het arrondissement Aalst, waartoe

Zottegem in die periode toe behoorde, bedroeg dit één arts op 3700 personen. Vandenbroeke

wijt deze lage medicaliseringsgraad aan de socio-economische toestand die het voor de

inwoners financieel moeilijk maakte om een dokter te kunnen raadplegen. Bovendien heerste

er op het platteland ook wantrouwen tegenover medici. Dit wantrouwen zou dan weer

verklaard kunnen worden door de beperkte educatie van de plattelandsbevolking40

.

Volgens Karel Velle ligt de oorzaak van dit wantrouwen bij het voorkomen van de

natuurgeneeskunde en volkscultuur op het platteland: de gemeenschap stond niet open voor

de moderne geneeskundige en hygiënische vernieuwingen. Bovendien konden velen zich

financieel geen dokter veroorloven. Soms werd de arts er enkel bijgeroepen voor het opstellen

van een overlijdenscertificaat. Op het platteland werd vaak nog te rade gegaan bij de

40

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen (18de

-19de

eeuw)”,

p. 218.

25

plaatselijke pastoor. Het is dan ook in de steden dat de dokter als raadgever en

vertrouwenspersoon het eerst wordt aanvaard in verschillende bevolkingslagen. Het

opbouwen van een vertrouwensrelatie tussen arts en patiënt was immer cruciaal voor het

doorgeven van de kennis van het hygiënisch besef41

.

De cijfers voor België liegen er niet om en laten mooi de evolutie van de

medicaliseringsgraad en de medische consumptie zien: aan het begin van de 19de

eeuw is er

één arts per 5000 inwoners, in 1831 één arts op 4382 inwoners en in 1900 is dit cijfer al

geëvolueerd naar één arts op 2544 inwoners42

. Natuurlijk moet er ook rekening gehouden

worden met regionale verschillen die tot zelfs tot na de Tweede Wereldoorlog zeer groot

konden zijn. Vooral de verschillen tussen stad en platteland zijn opmerkelijk. Op het

platteland waren artsen die meerdere gemeenten hun hulp aanboden geen uitzondering. Na de

crisis in de jaren veertig van de 19de

eeuw is er voor het platteland zelfs sprake van een

vermindering van het aantal geneesheren. De redenen hiervoor zijn onder meer de crisis in de

linnennijverheid en misoogsten in de landbouw, de plattelandsvlucht en tenslotte de armoede.

Artsen gingen zich steeds meer vestigen in steden en industriële centra. Het aantal artsen

begon terug toe te nemen in het laatste kwart van de 19de

eeuw43

.

Vergelijken we dit met de hedendaagse situatie dan zien we de exponentiële uitbreiding en

specialisering van het medische beroep: in 2007 waren er bij het RIZIV (Rijksinstituut voor

Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) 17 933 algemeen geneeskundigen ingeschreven en 21 459

geneesheren-specialisten44

. Andere medische beroepen zoals apothekers, radiologen, diëtisten,

verpleegkundigen en andere specialisaties zijn hier buiten beschouwing gelaten.

Een bijkomend probleem was ook dat een aantal artsen, vroedvrouwen, notarissen en

advocaten nooit in het huwelijksbootje stapten en levenslang vrijgezel bleven. Daarnaast

waren er voor beide categorieën koppels die om één of andere reden kinderloos bleven.

41

K. VELLE, Lichaam en hygiëne. Naar de wortels van de huidige gezondheidskultuur, Gent, MIAT, 1984,

pp. 99-103. 42

K. VELLE, “Medikalisering in België in historisch perspektief : een inleiding”, in : Belgisch Tijdschrift voor

Filologie en Geschiedenis, LXVI, 1986, pp. 261-262. 43

K. VELLE, De nieuwe biechtvaders: de sociale geschiedenis van de arts in België, Leuven, Kritak, 1991,

pp. 90-94. 44

NIS, “aantallen zorgverleners ingeschreven bij het RIZIV”, in:

<http://www.statbel.fgov.be/figures/d362_nl.asp#1> (geraadpleegd op 05/06/2009).

26

Eveneens het vermelden waard in dit hoofdstuk is dat er rond 1830 oorspronkelijk plannen

waren om een plaatselijke medische commissie op te richten in Oudenaarde45

. Maar door de

afwezigheid van een voldoende aantal doktoren in de genees-en heelkunde kon dit niet

doorgaan. Ook het voorstel voor een gezamenlijke commissie voor de omgeving van

Oudenaarde en Ronse werd van tafel geveegd. Enkele van deze artsen die hier aan mee

wilden werken, heb ik ook teruggevonden in de bevolkingsregisters van 1846-1856 van

Oudenaarde. Het gaat hier om de doktoren in de genees-en heelkunde Desiderius J.

Vandermeersch en Charles Tyman en de heelmeester Joannes-Baptiste Tyman46

.

45

De doelstellingen van deze plaatselijke medische commissies komen aan bod in het volgende hoofdstuk

„Geneeskunde en hygiënisch besef in de negentiende eeuw‟. 46

G. GADEYNE, “De Plaatselijke Commissies voor geneeskundig toevoorzicht in Oost-Vlaanderen (1818-1830)”,

in: Handelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 1979, p. 190 en pp. 197-198.

27

Hoofdstuk 3 : Geneeskunde en hygiënisch besef in de negentiende eeuw

In dit hoofdstuk is het de bedoeling achtergrondinformatie te verstrekken in verband met de

geneeskunde en het hygiënisch besef in de 19de

eeuw. Ik geef eerst een korte bespreking over

de opleiding van artsen in de 19de

eeuw. De belangrijkste medische denkrichtingen en

ontwikkelingen komen eveneens aan bod. Hierbij schenk ik eveneens aandacht aan de rol van

de overheid en aan de sanitaire beweging. Een derde aspect dat ik behandel is de rol van

artsen in de verspreiding van de kennis over persoonlijke hygiëne. Tenslotte zal ik het kort

hebben over de belangrijkste medisch-wetenschappelijke ontwikkelingen in de 19de

eeuw.

1. Opleiding van het medisch personeel

In het Ancien Régime werden medici doorgaans ingedeeld in drie categorieën: artsen,

chirurgijns en apothekers. Een arts of licentiaat in de geneeskunde werd men door het

voltooien van een voornamelijk theoretische universitaire opleiding. Hun beroep bestond

enkel uit het vaststellen van de diagnose, de praktische kant lieten ze over aan de chirurgijns.

Chirurgijns of heelmeesters hadden geen universitaire studies gevolgd en bij hen lag de

nadruk vooral op de praktijk (aderlatingen, breuken rechtzetten en dergelijke meer). Vaak

hadden zij nog een bijberoep en waren zij naast chirurgijn ook nog barbier. Apothekers

hadden evenmin een opleiding gevolgd aan de universiteit. Zij hielden zich voornamelijk

bezig met het bereiden en verkopen van geneesmiddelen en behoorden dus eigenlijk tot het

ambacht der winkeliers. De controle op de geneeskundige praktijk gebeurde door de stedelijke

medische colleges. Op het platteland was toezicht vrijwel onbestaande, zodat kwakzalvers

hier vrij spel hadden47

.

In het midden van de 18de

eeuw doen zich de eerste tekenen van verandering in de

opleidingen voor. In Parijs werd chirurgie een volwaardige universitaire opleiding. Pogingen

tot hervorming deden zich ook voor aan de universiteit in Leuven, maar raakten niet van de

grond. In 1788 echter zorgde de Habsburgse keizer Jozef II er met zijn

onderwijshervormingen voor dat men voor de drie medische beroepen een academische

47

P. LENDERS, “De moderne overheid en de aanzet tot een gezondheidsbeleid”, in: J. DE MAEYER, L. DHAENE,

G. HERTECANT EN K. VELLE (red.), Er is leven voor de dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen,

Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1998, pp. 32-34.

28

opleiding moest volgen. Deze hervormingen werden echter teniet gedaan door de Brabantse

Omwenteling een jaar later48

.

Tijdens de Franse periode werden de medische colleges afgeschaft. Door de vrijheid van

beroepen was er niet langer een regelgeving omtrent het medisch bedrijf. Wel kwam er in het

begin van de 19de

eeuw voor het eerst nationaal toezicht op het doktersambt: er werden

comités opgericht die zich bezighielden met volksgezondheid en toezicht. Het enige diploma

dat men toen nog kon behalen was dat van „gezondheidsofficier‟49

.

Willem I voerde in de jaren 1820 het onderscheid tussen de medische beroepen weer in; met

als belangrijkste titels „licentiaat in de geneeskunde‟, „heelmeester‟ en „vroedvrouw‟. Deze

laatste twee werden opgeleid aan medische scholen en niet aan de universiteit: ook hier valt

weer de tweedeling theorie - praktijk op te merken. De wet van 1818 op de controle op het

beoefenen van de geneeskunde zorgde er voor dat er Provinciale Commissies van

Geneeskundig Onderzoek en Toezicht werden opgericht. Hun belangrijkste zorg was de

volksgezondheid50

. Deze wet zorgde er ook voor dat de bevoegdheden van vroedvrouwen

beperkt werden: van zodra er zich problemen bij de bevalling voordeden, was zij verplicht er

de hulp van een hoogopgeleide arts bij te halen51

.

Na de Belgische Onafhankelijkheid in 1830 werden opnieuw enkele vernieuwingen

doorgevoerd. Zo werd in 1834 de titel chirurgijn afgeschaft en moest iedereen die een

medisch beroep wilde uitoefenen een universitaire opleiding tot doctor in de genees-, heel- en

verloskunde volgen. Enkel de opleidingen tot vroedvrouw en apotheker werden nog

georganiseerd door provinciale medische scholen. Een laatste wijziging gebeurde in 1849 met

de opheffing van de scheiding tussen genees-, heel- en verloskunde. Vanaf dan kreeg iedere

arts de titel doctor in de genees- en heelkunde52

.

48

Ibidem, pp. 34-36. 49

Ibidem, pp. 36-37. 50

Ibidem, pp. 37-39. 51

C. VANDENBROEKE, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e-19

e eeuw)”, in: Studia

Historica Gandensia, Gent, RUG, pp. 140-141 (overdruk uit: Bijdragen tot de geschiedenis, jg. 60, pp. 133-168). 52

P. LENDERS, “De moderne overheid en de aanzet tot een gezondheidsbeleid”, pp. 39-40.

29

2. Medische denkrichtingen: neo-hippocratisme, sociale geneeskunde en

hygiënisme

2.1. Neo-hippocratisme, sociale geneeskunde en hygiënisme

Zoals in de inleiding reeds werd vermeld zagen artsen al in 18de

eeuw een verband tussen de

omgeving waarin men leefde en de gezondheidstoestand. Een belangrijke omwenteling zal

zich dan voordoen in de geneeskunde. Artsen gingen zich meer en meer toeleggen op de

preventieve geneeskunde en de sociale problematiek. De nadruk lag dus niet langer op de

ziekenverzorging zelf. Dit paste volledig in de geest van de neo-hippocratische traditie: door

te kijken naar omgevingsfactoren (milieu, landschap, klimaat, voeding, maar ook zaken zoals

huisvesting, beroep en sociaal milieu) probeerden medici de oorzaken van de verspreiding van

ziekten te achterhalen. Bovendien waren vele geneesheren in het begin van de 19de

eeuw

aanhangers van de miasmatheorie. Dit hield in dat men geloofde dat een ziekte wordt

verspreid en overgebracht door slechte lucht. Deze strekking bleef dominant tot de

ontdekkingen in de bacteriologie in het laatste kwart van de 19de

eeuw53

. Er moet ook

rekening gehouden worden met het feit dat het merendeel van de (vaak dodelijke) ziekten

infectieziekten waren. Infectieziekten kunnen de dag van vandaag goed bestreden en

vermeden worden. De belangrijkste doodsoorzaken in de hedendaagse samenleving zijn

welvaartsziekten of degeneratieve ziekten, zoals hart- en vaatziekten en kanker54

. Bovendien

deed de industrialisatie de hygiënische condities in de dichtbevolkte steden geen goed: stank

en vervuiling waren geen uitzonderingen. De leefomstandigheden en hygiënische

omstandigheden waren dus verre van ideaal, wat de verspreiding van infectieziekten (zoals

cholera, tyfus, mazelen, tuberculose,…) alleen maar in de hand werkte55

.

Dit sociaal engagement is ook weer te vinden in de talloze medische topografieën die in de

19de

eeuw opduiken. In een medische topografie of geneeskundige plaatsbeschrijving werden

de topografie, hydrografie, weersomstandigheden en andere landschappelijke elementen van

53

I. DEVOS, “Ziekte, een harde realiteit”, in: J. DE MAEYER, L. DHAENE, G. HERTECANT EN K. VELLE (red.), Er is

leven voor de dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen, Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1998,

pp. 117-118. 54

I. DEVOS, Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18de

-20ste

eeuw, Gent, Academia Press,

2006, pp. 50-52. 55

K. VELLE, Lichaam en hygiëne, pp. 13-17.

30

een bepaald gebied in beschouwing genomen door de artsen. Deze elementen werden dan

gerelateerd aan het voorkomen van bepaalde ziekten en epidemieën en het aantal slachtoffers

dat zij maakten56

. De meeste artsen hechtten ook veel belang aan het sociale aspect van

ziekten: tenslotte hadden zij meer contact met de gewone bevolking en bovendien wilden ze

zich op deze manier onderscheiden van bijvoorbeeld kwakzalvers57

.

Omstreeks het midden van de 19de

eeuw zal ook de medische statistiek aan belang winnen. De

term medische statistiek heeft volgens Karel Velle verscheidene betekenissen. Een eerste

betekenis is “de getalmatige beschrijving of numerieke benadering van de sociale

verschijnselen ziekte en dood”58

. Soms werd dit begrip ruimer geïnterpreteerd en ging men

ook gebruiken maken van hospitaalstatistiek en werden ook tellingen van invaliden er bij

gerekend. Medische statistiek kan ook de statistiek van de verzorgingsinstellingen en de

medische densiteit omvatten59

. Statistiek werd gebruikt om een duidelijk beeld te krijgen van

de gezondheid van het volk: zo kreeg men een beter inzicht in het ziektepatroon en in het

ziekte-en sterfterisico60

. Aan de hand van de resultaten van de medische statistiek kon de

overheid dus (preventieve) maatregelen nemen op vlak van gezondheid en publieke hygiëne61

.

Al deze voorgaande denkrichtingen en ontwikkelingen kunnen gekaderd worden in de sociale

geneeskunde die in de 19de

eeuw zeer populair zal worden. Het belangrijkste doel van de

sociale geneeskunde was het algemeen welzijn, niet alleen van de samenleving, maar ook van

de mens. De term werd het eerst gebruikt in 1848. De belangrijkste initiatieven die de sociale

geneeskunde propageerde begonnen echter reeds vroeg in de 19de

eeuw. Karel Velle somt er

een hele reeks op waarvan de belangrijkste zijn: de vaccinatieplicht (tegen pokken), het

schoon houden van straten en pleinen, saneringen, het dempen van grachten, moerassen en

andere stilstaande wateren, regelgeving in verband met begraafplaatsen,

56

K. VELLE, “Medisch-geografisch en epidemiologisch onderzoek in België sinds het laatste kwart van de 18de

eeuw tot ca. 1850. Een bijdrage tot de sociale geschiedenis”, in: Handelingen van de Koninklijke

Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal-en Letterkunde en Geschiedenis, 38, 1984, pp. 215- 217. 57

Ibidem, pp. 211-213. 58

K. VELLE, “Statistiek en sociale politiek: de medische statistiek en het gezondheidsbeleid in België in de 19de

eeuw”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XVI, 1985, 1-2, p. 213. 59

Ibidem, pp. 213-214. 60

Ibidem, p. 226. 61

Ibidem, p. 240.

31

drinkwatervoorziening en aanleg van rioleringen. Hygiëne was dus een belangrijk aspect van

de 19de

eeuwse geneeskunde62

.

Dit sociaal aspect van de geneeskunde was ook gerelateerd aan wat het hygiënisme werd

genoemd. Karel Velle definieert hygiënisme als volgt: “In de eerste decennia van vorige eeuw

werd de sociale rol van de geneesheer vooral begrepen in de geest van het hygiënisme, d.w.z.

de strijd tegen epidemieën, het saneren van volkswijken, het helpen voorkomen van

infectieziekten, het nemen van maatregelen die de volksgezondheid ten goede komen en

allerhande initiatieven voor meer gezondheidsopvoeding”63

. Hygiëne en volksgezondheid

waren dus de basis van de sociale geneeskunde. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat er op

het einde van de 19de

eeuw een verschuiving in de betekenis van de term „volksgezondheid‟

plaatsvindt. In de jaren 1830-1840 werd met „volksgezondheid‟ vooral de strijd tegen de

epidemieën bedoeld, maar vanaf 1880 kreeg dit begrip een sociale en morele betekenis. Vanaf

dan werden met volksgezondheid ook de geestelijke gezondheidszorg, de opvoeding van

kinderen, gezondheidsopvoeding en medisch schooltoezicht, arbeidsongevallen en

beroepsziekten alsook de organisatie van de medische sector bedoeld64

. Naar het einde van de

19de

eeuw toe lag de nadruk dus niet langer preventie van ziekten, maar op zaken zoals de

medische schoolinspectie en het indijken van de zuigelingensterfte. De sociale geneeskunde

en de arts waren bijna onmisbaar geworden in de maatschappij: als verdediger van de armen,

bij het uitgeven en stipuleren van wetten omtrent openbare hygiëne en gezondheidszorg, maar

ook opvoeding65

.

2.2. Rol van de overheid

Zeer belangrijk en niet te onderschatten bij al deze ontwikkelingen is de rol van de overheid.

Zoals eerder al werd vermeld gaven de artsen adviezen en verstrekten informatie door middel

van de medische topografieën en de medische statistiek aan de overheid.

62

K. VELLE, De nieuwe biechtvaders, pp. 35-42. 63

Ibidem, p. 274. 64

K. VELLE, “De overheid en de zorg voor de volksgezondheid”, in: J. DE MAEYER, L. DHAENE, G. HERTECANT

EN K. VELLE (red.), Er is leven voor de dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen, Kapellen,

Uitgeverij Pelckmans, 1998, pp. 140-141. 65

K. VELLE, De nieuwe biechtvaders, pp. 274-277.

32

Een voorbeeld hiervan is de samenwerking tussen de overheid en de medici met betrekking

van de vaccinatieplicht tegen de pokken66

. Bovendien zetelden sommigen onder hen ook nog

in de Plaatselijke Commissies waar zij vergaderden over onderwerpen zoals volksgezondheid

en maatregelen die genomen moesten worden in tijden van (dreigende) epidemieën. De

Plaatselijke Commissies waren ondergeschikt aan de Provinciale Geneeskundige Commissies

en er moesten minstens vier doktoren in de genees-en heelkunde in zetelen. In Oost-

Vlaanderen werden in 1822 vijf Plaatselijke Commissies opgericht namelijk in Aalst,

Dendermonde, Eeklo, Ronse en Sint-Niklaas. Aanvankelijk was het ook de bedoeling om in

Oudenaarde een medische commissie te stichten, maar dit plan werd afgewezen wegens een

tekort aan doktoren in de genees-of heelkunde67

.

Een ander voorbeeld is de sanitaire beweging. Deze kwam tot stand na de cholera-epidemie

van 1866. De steeds terugkerende cholera-epidemieën in de 19de

eeuw zorgden immers voor

angst en paniek onder de bevolking. In deze tijden van crisis verstrekten artsen advies aan de

lokale overheden met betrekking tot preventieve maatregelen. Zij klaagden ook de sociale

wantoestanden aan, en dan vooral de erbarmelijke woon-, werken leefomgeving van

arbeiders in grote geïndustrialiseerde steden. Na 1866 vonden dan de eerste grote

saneringswerken plaats: het dempen van grachten en kanalen, het aanleggen van een

riolerings- en waterverdelingsnet, het bouwen van openbare badhuizen en het controleren van

voeding, huisvesting en bedrijven. Hiervoor bestonden de voornaamste maatregelen met

betrekking tot publieke hygiëne uit het ophalen van vuilnis en het reinigen van straten68

.

De overheid stond dus in voor de vernieuwende maatregelen die een gezondere omgeving

konden creëren. Dit was niet enkel in België het geval, maar ook in het buitenland. Szreter

benadrukte eerder al de rol van de lokale gemeentebesturen in Groot-Brittannië in de

verbetering van de sanitaire condities69

.

66

Ibidem, pp. 44-49. 67

G. GADEYNE, “De Plaatselijke Commissies voor geneeskundig toevoorzicht in Oost-Vlaanderen (1818-1830)”,

pp. 177-190. 68

I. DEVOS, “Ziekte, een harde realiteit”, pp. 124-126. 69

S. SZRETER, “The importance of social intervention in Britain‟s mortality decline c. 1850-1914”, pp. 121-128

en pp. 134-135

33

3. Artsen en persoonlijke hygiëne

Artsen hebben dus een prominente rol gespeeld bij de ontwikkeling van de publieke hygiëne.

Zij waren echter ook nog op een ander vlak actief namelijk dat van de persoonlijke hygiëne.

Hiermee worden zaken zoals lichaamsverzorging en opvoeding bedoeld.

De bewustmaking en de verspreiding van het hygiënisch besef situeert zich hoofdzakelijk in

de tweede helft van de 19de

eeuw en gebeurde op drie manieren: via het onderwijs, via de

populaire medische pers en via voordrachten van artsen. Op school leerden kinderen met

behulp van gezondheidsboekjes, die voornamelijk geschreven werden door geneesheren, de

elementaire hygiëne zoals handen wassen voor het eten, maar ook de wetenschappelijke

kennis rond hygiëne. Dit gezondheidsonderricht had nog een ander doel namelijk het aanleren

van gedragsregels met betrekking tot netheid en beleefdheid. De moraliserende en

disciplinerende ondertoon was nooit ver weg70

. Een ander kanaal was de medische volkspers.

Deze kwam tot stand op initiatief van zowel artsen als de overheid. Via deze tijdschriften

werden allerhande thema‟s over lichaamsverzorging en hygiëne verspreid. Een nadeel is wel

dat deze tijdschriften voornamelijk in het Frans geschreven werden en vooral voorkwamen in

de steden. Het doelpubliek bestond dan ook uit leden van de burgerij en de middenklasse71

.

De volksvoordrachten tenslotte waren dan ook het ideale middel om de lagere klassen en

middengroepen op de hoogte te brengen. De voordrachten werden georganiseerd door artsen,

het gemeentelijk bestuur of cultuurverenigingen. Enkele van de doelen van deze voordrachten

waren het verspreiden en integreren van de burgerlijke waarden onder de lage klassen, maar

ook het bevorderen van het moreel, sociaal en fysiek welzijn72

.

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat de functie van hygiëne niet puur tot doel had de

verspreiding van infectieziekten te beperken, maar ook om de sociale en morele normen en

waarden die de burgerij hieraan ontleenden te verspreiden. Karel Velle stelt dan ook dat:

“Hygiëne had bijgevolg duidelijk niet enkel een wetenschappelijke funktie (het voorkomen van

ziekte), maar tevens een sociaaldisciplinerende en algemeen maatschappelijke funktie

70

K. VELLE, “Lichaam en hygiëne”, pp. 63-88. 71

Ibidem, pp. 91-94. 72

Ibidem, p. 95.

34

(uniformisering, sociolisering) te vervullen. De gezondheidsmoraal speelde aldus een kapitale

rol in het bevestigen van de bestaande maatschappelijke orde”73

.

Een andere methode om meer te weten te komen over de verspreiding van de persoonlijke

hygiëne is het bestuderen van de materiële cultuur. Hiermee worden bijvoorbeeld het aantal

en de beschikbaarheid van openbare badhuizen, baden en toiletten bedoeld. Een ander

voorbeeld is de stijging van de zeepconsumptie in het laatste kwart van de 19de

eeuw74

.

4. Medisch-wetenschappelijke ontwikkelingen

Nu de rol van artsen in de verspreiding van het hygiënisch besef en de groeiende aandacht

voor volksgezondheid enigszins duidelijk is geworden, zullen nu enkele belangrijke

ontwikkelingen in de geneeskunde worden aangehaald. In de 19de

eeuw kende de

geneeskunde immers een enorme vooruitgang.

Één van de grote innovaties in de 19de

eeuw was het pokkenvaccin dat door de Britse

plattelandsarts Edward Jenner werd ontwikkeld in 1796. In het begin van de 19de

eeuw zullen

in België grootschalige vaccinatiecampagnes uitgevoerd worden, ook al bereikten deze niet

iedereen. Er zouden nog regelmatig opstoten van pokken volgen75

.

Ook de chirurgie ging vooruit, mede dankzij betere anesthesie-methoden en de ontwikkeling

van de verpleegkunde76

.

Andere medische ontwikkelingen in de 19de

eeuw werden mogelijk gemaakt door interactie en

onderzoek met de natuurwetenschappen zoals fysica, scheikunde en elektriciteit. De nadruk

lag nu ook op klinisch en experimenteel onderzoek en fysiologie, hetgeen in de voorgaande

eeuwen niet het geval was. De grotere kennis over het menselijk lichaam is ook in grote mate

te danken aan technologische ontwikkelingen: zo beschikten artsen en onderzoekers steeds

over betere instrumenten. De microscoop, bijvoorbeeld, werd steeds geavanceerder, zodat een

73

Ibidem, p. 97. 74

Ibidem, pp. 110-114. 75

C. BRUNEEL, “Ziekte en sociale geneeskunde: de erfenis van de verlichting”, in: J. DE MAEYER, L. DHAENE, G.

HERTECANT EN K. VELLE (red.), Er is leven voor de dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen,

Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1998, pp. 27-28. 76

P. LEWIS, R. MARGOTTA, Ontwikkeling van de geneeskunde, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1996,

pp. 144-155.

35

hogere vergroting mogelijk was. Dit instrument was immers onontbeerlijk bij de ontdekking

van de bacillen in de jaren 188077

.

De bacteriën werden ontdekt door Louis Pasteur in de jaren 1860. Het onderzoek naar deze

ziekteverwekkers werd voortgezet door Robert Koch, die de tuberkelbacil ontdekte en

daarmee de oorzaak van de ziekte tuberculose aan het licht bracht. Dankzij de ontdekking van

de bacillen was de etiologie van vele infectieziekten niet langer een raadsel meer. Er konden

gepaste maatregelen genomen worden om infectie tegen te gaan. Het onderzoek zal zich vanaf

dan ook richten op de immunologie78

.

77

F.-A. SONDERVORST, Geschiedenis van de geneeskunde in België, Elsevier, 1981, pp. 167-172. 78

P. LEWIS, R. MARGOTTA, Ontwikkeling van de geneeskunde, pp. 159-165.

36

Hoofdstuk 4 : Zuigelingen- en kindersterfte in de negentiende eeuw

1. Algemeen

Tot voor het einde van de 19de

eeuw was de sterfte onder zuigelingen en kinderen zeer hoog:

volgens de demografe Godelieve Masuy-Stroobant bedroeg de zuigelingensterfte in België

twintig tot vijfentwintig procent van de totale mortaliteit per jaar. Aangezien deze hoge

zuigelingen- en kindersterfte het algemeen sterftecijfer ernstig kan beïnvloeden, pleiten de

meeste auteurs er dan ook voor om deze apart te bestuderen79

.

Ik bespreek eerst de zuigelingen- en kindersterfte in België, met aandacht voor regionale

factoren. Vervolgens heb ik het over de factoren die invloed hebben op de mortaliteit van

kinderen alsook over sociaal-economische verschillen. Daarna komt het eerder onderzoek

naar sterfte bij artsen en hun kinderen aan bod.

1.1. Verloop van de daling van de zuigelingen- en kindersterfte in België

Het verloop van de zuigelingensterfte in België kan als volgt omschreven worden. Tot het

laatste kwart van de 19de

eeuw was de zuigelingensterfte vrij hoog: de cijfers situeerden zich

tussen 150‰ en 250‰, wat wil zeggen dat ongeveer één op vijf tot één op vier baby‟s het

eerste levensjaar niet overleefde. In het begin van de 18de

eeuw kende de zuigelingen- en

kindersterfte een kleine daling, mogelijk te wijten aan de pokkenvaccinatie, maar daarna zal

dit aantal opnieuw stijgen80

. Op dit punt week de zuigelingen- en kindersterfte af van de

algemene mortaliteit. In de inleiding van deze scriptie vermeldde ik reeds dat de mortaliteit

gedurende de 19de

eeuw juist zal dalen. Op het einde van de 19de

eeuw zal de

zuigelingensterfte geleidelijk beginnen dalen. Gedurende de twintigste eeuw zal deze trend

zich doorzetten en zal de zuigelingensterfte uiteindelijk zakken tot 18‰ de dag van vandaag.

De meeste landen in West-Europa kenden een soortgelijk verloop van de zuigelingensterfte81

.

Ook Catherine Rollet wijst er op dat de daling van de zuigelingensterfte geen lineair proces

79

G. MASUY-STROOBANT, Les déterminants individuels et régionaux de la mortalité infantile. La Belgique

d’hier et d’aujourd’hui, Louvain-la-neuve, CIACO, p. 27. 80

C. VANDENBROEKE, F. VAN POPPEL, A.M. VAN DER WOUDE, “De zuigelingen-en kindersterfte in België en

Nederland in seculair perspectief”, in: Bevolking en gezin, 1983, pp. 93-94. 81

Ibidem, pp. 93-94.

37

was. De grootste afname deed zich voor op het einde van de 19de

eeuw. Het tempo en het

tijdstip waarop deze afname zich inzette verschilde van regio tot regio en van land tot land82

.

Uiteraard waren er binnen België regionale verschillen te bemerken. Zo was de hoge

zuigelingensterfte in West- en Oost-Vlaanderen opvallend, zeker wanneer deze cijfers

tegenover de Waalse provincies geplaatst worden, waar de zuigelingensterfte veel lager was83

.

Masuy-Stroobant wijst op culturele en economische verschillen om deze te verklaren. Er is

namelijk een verband tussen zuigelingensterfte en voedingsgewoonten. In Vlaanderen zou het

geven van borstvoeding niet overal verspreid geweest zijn: de duur ervan was alleszins korter

dan in Wallonië, wat het kind vatbaarder maakte voor ziektes zoals kinkhoest en mazelen84

.

Een andere verklaring is het feit dat, vooral in de geïndustrialiseerde steden, vrouwen ingezet

werden in het arbeidsproces in vaak bedroevende omstandigheden. Bovendien lagen de lonen

in Vlaanderen lager dan in Wallonië en stond het noordelijke landsdeel achter op vlak van

economische en sociale ontwikkeling85

. Het overheersende katholicisme in Vlaanderen zou

ook een rem zijn geweest op het gebruik en de verspreiding van anticonceptietechnieken, wat

vaak leidde tot grote gezinnen in slechte economische situaties en dus weinig rooskleurige

overlevingskansen86

.

De zuigelingensterfte in Oost-Vlaanderen bedroeg 187‰ rond 1750 en gedurende de 19de

eeuw zullen deze schommelen rond 197‰. In 1880 bedroeg de zuigelingensterfte er 198‰.

Zeer hoge waarden, die in België enkel nog overstegen werden door de provincie West-

Vlaanderen87

.

Vandenbroeke voerde eveneens onderzoek naar de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-

Vlaanderen. Dit is de regio waarin de twee gemeenten Zottegem en Oudenaarde, die ik

behandel in deze scriptie, gesitueerd zijn. Vandenbroeke merkte een daling op van de

zuigelingensterfte in de 18de

en 19de

eeuw. De oorzaak hiervan zag hij in de uitbouw van de

huisnijverheid in deze regio, waardoor thuiswerkende vrouwen hun kinderen borstvoeding

konden geven en aldus het risico op vroegtijdige sterfte verminderde88

.

82

C. ROLLET, “The fight against infant mortality in the past: an international comparison”, in: R. SCHOFIELD, D.

REHER, A. BIDEAU, The decline of mortality in Europe”, p. 38. 83

G. MASUY-STROOBANT, “La surmortalité infantile des Flandres au cours de la deuxième moitie de XIXe

siècle. Mode d‟alimentation ou mode de developpement ?”, in : Annales de démographie historique, pp. 233-

234. 84

Ibidem, p. 240. 85

Ibidem, p. 247. 86

Ibidem, p. 249. 87

C. VANDENBROEKE, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17de

-19de

eeuw)”, p. 134. 88


Nederland in seculair perspectief”, pp. 112-113.

38

De daling van de kindersterfte tussen één en vijf jaar zette zich in België iets vroeger in dan

de zuigelingensterfte, namelijk in de jaren 1860, 1870. De afnemende kindersterfte zette zich

pas goed door in het begin van de twintigste eeuw89

. Volgens Rollet gebeurde de daling van

de sterfte bij één- tot vijfjarigen gedurende de 19de

eeuw meer continu en sneller dan bij

zuigelingen90

. De afname van de kindersterfte in deze leeftijdscategorie zou te wijten zijn aan

een verbetering van de hygiënische condities en van de watervoorziening en - kwaliteit. De

schommelingen die voorkwamen bij kinderen van vijf tot negen jaar en van tien tot veertien

jaar zouden dan weer verklaard kunnen worden door het feit dat deze kinderen gevoelig

waren voor epidemieën91

. Livi-Bacci vindt de omgevingsfactoren, het klimaat en de zorg voor

het kind dan weer van doorslaggevend belang voor de overlevingskansen van kinderen92

.

1.2. Factoren die daling van de zuigelingen- en kindersterfte beïnvloedden

In de voorgaande paragraaf heb ik al enkele verklaringen voor de daling van de zuigelingen-

en kindersterfte aangehaald. Alvorens enkele oorzaken voor de daling van de

zuigelingensterfte op het einde van de 19de

eeuw te bespreken, moet er een onderscheid

gemaakt worden tussen exogene en endogene zuigelingensterfte. De endogene sterfte is

voornamelijk te wijten aan medische en erfelijke factoren waardoor het kindje niet gezond ter

wereld komt. Vaak sterven deze kinderen reeds kort na de bevalling. De endogene sterfte

bedroeg in België in de 19de

eeuw 40 tot 80 ‰. De endogene sterfte zal tegen het einde van de

19de

eeuw dalen tot 25 à 30 ‰ door een betere opleiding van vroedvrouwen en meer

beschikbare medische kennis en instrumenten93

. Met exogene sterfte wordt dan de sterfte

bedoeld die veroorzaakt wordt door omgevingsfactoren zoals woonplaats en leefomgeving,

hygiënische omstandigheden, duur van de borstvoedingsperiode, zorg van de moeder,…..

Bovendien is dit vaak sociaal bepaald94

.

89

Ibidem, p. 97. 90

C. ROLLET, “The fight against infant mortality in the past: an international comparison”, p. 38. 91

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, p. 213. 92

M. LIVI-BACCI, “The starving and the well-fed”, in: M. LIVI-BACCI, Population and nutrition. An essay on

demographic history, Cambridge, 2003, p. 78. 93

C. VANDENBROEKE, F. VAN POPPEL, A.M. VAN DER WOUDE, “De zuigelingen- en kindersterfte in België en

Nederland in seculair perspectief”, pp. 98-99 94

Ibidem, pp. 98-99 en p.108.

39

Zo was de zuigelingen- en kindersterfte in stedelijke gebieden doorgaans hoger dan op het

platteland. Woods, Watterson en Woodward wijzen op de aan- of afwezigheid van sanitaire

voorzieningen en dan voornamelijk de toegang tot zuiver water. Voedsel of flesvoeding dat

bereid werd met vervuild of besmet water kan immers leiden tot ziekten of aandoeningen

zoals diarree, één van de belangrijkste doodsoorzaken bij kleine kinderen. Op dit vlak kwam

pas echt verbetering door de ontdekking en verspreiding van de pasteurisatietechnieken, zodat

zich in de flesvoeding van zuigelingen geen bacteriën meer bevonden. Verder vinden zij ook

dat de educatie van vrouwen in verband met kinderzorg een cruciale rol heeft gespeeld95

.

Volgens C. Vandenbroeke, F. Van Poppel en A.M. Van der Woude was borstvoeding een

indirecte factor die invloed had op de overlevingskansen van zuigelingen. De duur van de

lactatieperiode was hier dan ook van doorslaggevend belang. Op die manier kan de eventuele

uithuizigheid van de vrouw als een indirecte factor beschouwd worden: een werkende vrouw

kon immers geen borstvoeding geven aan haar kind96

. Artsen waren zich bewust van deze

invloed van borstvoeding op de zuigelingensterfte en zoals reeds eerder werd vermeld zullen

zij er voor ijveren dat moeders zich hiervan bewust worden97

.

Volgens Marie-France Morel hebben artsen door middel van hun acties op vlak van hygiëne,

controle op flesvoeding en nieuwe technieken om de melk vrij te maken van bacteriën

bijgedragen tot de daling van de zuigelingensterfte98

.

Vandenbroeke, Van Poppel en Van der Woude schuiven borstvoedingsgewoonten naar voren

als bepalende factor in de zuigelingensterfte en eveneens om de regionale verschillen te

verklaren99

. De socioloog Hofstee is hier echter niet mee akkoord en stelt dat hun these niet

geldig is voor Nederland om de regionale verschillen te verklaren100

. Hij hecht dan weer meer

belang aan factoren zoals waterkwaliteit en hygiënische omstandigheden101

. Een andere

auteur die de borstvoedingsgewoonten en de daaraan verbonden economische en culturele

95

R. WOODS, P.A. WATTERSON, J.H. WOODWARD, “The causes of rapid infant mortality decline in England and

Wales, 1861-1921. Part II”, in: Population Studies, 1989, 43, p. 130. 96

C. VANDENBROEKE, F. VAN POPPEL EN A.M. VAN DER WOUDE, “De zuigelingen- en kindersterfte in België en

Nederland in seculair perspectief”, pp. 112-113. 97

Ibidem, p. 104. 98

M.F. MOREL, “Les soins prodiguées aux enfants: influence des innovations médicales et des institutions

médicalisées (1750-1914). Médecine et déclin de la mortalité infantile”, in : Annales de demographie historique,

1989, pp. 176-177. 99

Ibidem, p. 114. 100

E. HOFSTEE, “Geboorten, zuigelingenvoeding en zuigelingensterfte in hun regionale verscheidenheid in de

19de

eeuw”, in: Bevolking en gezin, 1983, p. 48. 101

Ibidem, pp. 7-10.

40

factoren (zoals uithuizigheid van de vrouw, religie,…) als belangrijkste oorzaken beschouwt

voor de zuigelingensterfte is Godelieve Masuy-Stroobant102

.

Zoals eerder al eens werd aangehaald waren de bepalende factoren die de overlevingskansen

van kinderen bepaalden vooral de leefomgeving en de hygiënische omstandigheden waarin

het kind leefde alsook de zorg die het van de moeder ontving103

.

Concluderend kan gezegd worden dat er dus verschillende visies zijn omtrent de oorzaken

voor de afname van de zuigelingen- en kindersterfte. Bij de zuigelingen is de voeding een

doorslaggevende factor in de overlevingskansen, dus borstvoeding of – op het einde van de

19de

eeuw - gezonde gepasteuriseerde melk. Het al dan niet geven van borstvoeding is dan

weer afhankelijk van zowel economische als culturele factoren. Bij kinderen zijn dan weer de

hygiënische voorzieningen en leefomstandigheden belangrijk om de vaak dodelijke

infectieziekten te vermijden. Het sociale aspect is hier alweer niet ver te zoeken.

1.3. Sociaal- economische verschillen in zuigelingen- en kindersterfte

Volgens Frans Van Poppel en Kees Mandemakers is het meten van de kindersterfte een goede

indicator voor het herkennen van sociale ongelijkheid. De reden hiervoor is de volgende:

jonge kinderen zijn zwakker dan volwassenen en daardoor meer afhankelijk van de

economische situatie die dan opnieuw gerelateerd kan worden aan leefomstandigheden104

. De

belangrijkste conclusies die Van Poppel en Mandemakers uit hun onderzoek in Nederland

trekken zijn onder andere dat de sociale ongelijkheid in steden groter was dan in de rurale

dorpen en dat de kinderen die geboren werden in de gegoede klassen duidelijk hogere

overlevingskansen hadden105

. De sociale verschillen werden trouwens ook groter en

102

G. MASUY-STROOBANT, Les déterminants individuels en régionaux de la mortalité infantile : la Belgique

d’hier et d’aujourd’hui, pp. 84-87 ; G. MASUY-STROOBANT, “La surmortalité infantile des Flandres au cours de

la deuxième moitie de XIXe siècle. Mode d‟alimentation ou mode de développement?”, pp. 231-250. 103

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, p. 213 ; M. LIVI-

BACCI, “The starving and the well-fed”, p. 78. 104

F. VAN POPPEL, K. MANDEMAKERS, “Sociaal-economische verschillen in zuigelingen- en kindersterfte in

Nederland, 1812-1912”, in: Bevolking en gezin, 31, 2002, 2, p. 8. 105

Ibidem, pp. 22-27.

41

merkbaarder na 1870, toen de grote sanitaire vernieuwingen ingang vonden: dit gebeurde

immers niet overal gelijktijdig106

.

Dat de zuigelingensterfte bij de hoge en de middenklasse lager was dan bij die van

ambachtslui werd bevestigd door het onderzoek van Woods, Watterson en Woodward naar de

zuigelingensterfte in Engeland en Wales. Landbouwers, arbeiders en dagloners kenden de

hoogste zuigelingensterfte. Ook zij bemerkten bij alle klassen een daling op vanaf de jaren

1890107

.

Vandenbroeke, Van Poppel en Van der Woude beamen eveneens dat de zuigelingen- en

kindersterfte afhankelijk kan zijn van sociale achtergrond. Het beroep en niveau van welvaart

oefenen immers een directe invloed uit op factoren zoals huisvesting, dieet, hygiëne,…108

.

2. Eerder onderzoek naar zuigelingen- en kindersterfte bij artsen

Alvorens over te gaan tot mijn eigen onderzoeksresultaten, is het aangewezen om enkele

methodes en resultaten van eerdere studies waarin de zuigelingen- en kindersterfte bij artsen

onderzocht werd even aan bod te laten komen.

Alle studies gaan uit van de hypothese dat artsen hun medische kennis ook toepasten op

zichzelf en op hun gezin. Daarom zou het misschien kunnen dat de nakomelingen van artsen

een grotere overlevingskans hadden dan de kinderen uit de andere minder gegoede klassen109

.

2.1. Studies over de zuigelingen- en kindersterfte bij artsen

Een eerste studie is die van Samuel Preston en Michael Haines. Zij maakten in 1991 een

grootschalige studie over de kenmerken van de kindersterfte in de Verenigde Staten op het

einde van de 19de

eeuw. Hun studie is gebaseerd op de U.S. Population Census of 1900, een

106

Ibidem, pp. 34-35. 107


Wales, 1861-1921, part I”, in: Population Studies, 42, 1988, 3, pp. 363-364. 108


Nederland in seculair perspectief”, p. 93. 109

F. VAN POPPEL, “How effective was medical knowledge in fighting infant mortality? Evidence on infant

survival among the Dutch medical profession”, in: M. BRESCHI EN L. POZZI (eds.), The determinants of infant

and child mortality in past European populations, Udine, Forum, 2004, p. 192.

42

telling waarin onder andere aan vrouwen werd gevraagd hoeveel kinderen zij ter wereld

hadden gebracht en hoeveel er nog in leven waren. Zij houden tijdens hun onderzoek rekening

met factoren zoals beroep van de vader, geletterdheid, huidskleur, migratie en woonplaats110

.

Uit hun onderzoek blijkt dat de kinderen van artsen niet zo veel beter af waren dan hun

tijdgenootjes uit andere bevolkingsgroepen: de mortaliteit bij de dokterskinderen was slechts

6% lager dan het nationale gemiddelde111

. Preston en Haines besluiten hieruit dat de kennis en

kunde van de Amerikaanse geneesheren niet voldoende was om weerstand te kunnen bieden

aan de dreiging van infectieziekten. Wanneer zij de vergelijking maken met de kindersterfte

in Engeland en Wales op basis van gegevens uit 1911 komen ze tot het besluit dat de

algemene kindersterfte in de Verenigde Staten lager lag, maar dat de kinderen van

Amerikaanse artsen wel minder overlevingskansen hadden dan de kinderen van Engelse

geneesheren112

. Preston en Haines wijzen op het feit dat de toelatingsvoorwaarden tot het

medisch beroep in de Verenigde Staten vrij soepel waren. Deze snelle toelating en geringe

controle vertaalde zich dan weer in hogere sterftecijfers, zelfs bij hun eigen kinderen113

.

Een andere studie naar zuigelingen- en kindersterfte bij artsen is die van Frans Van Poppel.

Hij wou nagaan of de stellingen die Preston en Haines voor de Verenigde Staten poneerden

ook toepasbaar waren op de Europese landen. Zijn onderzoek situeert zich in Nederland

tussen 1850 en 1920. Elf West-Nederlandse steden werden geselecteerd en er werd een

onderscheid gemaakt naar economisch belang (stad-dorp). De gegevens over de praktiserende

artsen werden uit een aparte databank gehaald. Ook hij werkt voornamelijk met gegevens

afkomstig uit bevolkingsregisters en akten van de Burgerlijke Stand (vital registers) om tot

een gezinsreconstructie te komen. De kindersterfte bij artsen wordt vervolgens vergeleken

met die van enkele controlegroepen, ingedeeld naar socio-economische klasse. Een

belangrijke opmerking die hierbij moet gemaakt worden is dat de kinderen gevolgd werden

tot zij de leeftijd van tien jaar bereikten114

. Wanneer Van Poppel de zuigelingensterfte en

kindersterfte op duizend berekent, lijken de kinderen van artsen op het eerste zicht toch een

lagere sterftekans te hebben. Er moet wel rekening gehouden worden met het feit dat hij dit

110

S. PRESTON, M. HAINES, Fatal years. Child mortality in late nineteenth-century America, Princeton

University Press, Princeton, 1991, pp. XV-XXI. 111

Ibidem, p. 209. 112

Ibidem, pp. 187-189. 113

Ibidem, pp. 206-207. 114

F. VAN POPPEL, “How effective was medical knowledge in fighting infant mortality?”, in: M. BRESCHI EN L.

POZZI (eds.), The determinants of infant and child mortality in past European populations, Udine, Forum, 2004,

pp. 193-200.

43

berekend heeft voor een periode van zeventig jaar en verschillen in de tijd of lokale

verschillen buiten beschouwing werden gelaten115

. Door toepassing van statistische methoden

zoals multivariate analyse komt Van Poppel echter tot de conclusie dat ook hier de kinderen

van artsen geen betere levensvooruitzichten hadden dan de nakomelingen van de kinderen van

de hogere- en middenklasse. De mortaliteit bij kinderen uit de lagere klassen lag wel iets

hoger. Van Poppel merkt echter wel een verschil wanneer de mortaliteit van de nakomelingen

van de artsen onderling wordt bestudeerd. Hieruit blijkt namelijk dat de kinderen van de

dokters die hun opleiding genoten na 1890 wel degelijk een hogere kans op overleven hadden

dan de kinderen van dokters die hun opleiding voor die tijd voltooid hadden. Het is wel

belangrijk om te vermelden dat het onderzoek van Van Poppel nog steeds gaande is en dat

bovenstaande informatie gebaseerd is op de eerste onderzoeksresultaten116

.

2.2. Overige studies met betrekking tot de mortaliteit van artsen

Eveneens het vermelden waard zijn de studies van Robert Woods en Chris Vandenbroeke

over de mortaliteit van artsen zelf.

Woods gebruikte de statistics of mortality in the medical profession van dr. William Ogle uit

1886 als bron om de mortaliteit van geneesheren in Victoriaans Engeland te bestuderen.

Hieruit bleek dat de mortaliteit van artsen hoger lag dan die van andere beroepen. Hij

bemerkte ook een geleidelijke stijging van het aantal sterfgevallen onder artsen tussen 1861

en 1881117

. De reden dat de sterfte bij medici hoger was dan de algemene sterfte bij volwassen

mannen is dat er een hoge mortaliteit was onder dokters van jonge en middelbare leeftijd118

.

Enkel wanneer het ging om ademhalingsziekten of tuberculose hadden de artsen een klein

voordeel op de rest van de bevolking119

. Woods merkte ook op dat een hoog aantal artsen

stierf ten gevolge van ongevallen of zelfmoord. Hij wijt dit aan de vele gevaren dat reizen met

zich meebracht en ook aan de gemakkelijk toegang tot medicijnen waarmee al snel

„ongelukjes‟ konden gebeuren120

. Een ander onderzoeksresultaat was dat ook hier verschillen

115

Ibidem, p. 202. 116

Ibidem, pp. 201-209. 117

R. WOODS, “Physician, heal thyself: the health and mortality of Victorian doctors”, in: Social history of

medicine, 1996, 9, pp. 1-2. 118

Ibidem, p. 9. 119

Ibidem, p. 29. 120

Ibidem, pp. 17-20.

44

tussen artsen onderling te vinden zijn: zo kenden de hoog gekwalificeerde geneesheren een

lagere mortaliteit dan hun lager geschoolde collega‟s121

.

Chris Vandenbroeke voerde een gelijkaardig onderzoek uit voor België. Ook hij ging er van

uit dat als de geneeskunde in de 19de

eeuw enige invloed kon uitoefenen op de daling van de

mortaliteit, dit moet te zien zijn bij de overlevingskansen van de artsen zelf122

. Eén van zijn

vaststellingen was dat ongeveer de helft van de geneesheren in Antwerpen en Gent tussen

1790 en 1869 overleden was voor hun zestigste jaar123

. Een vergelijkend onderzoek met de

nationale gemiddelden van België, Frankrijk en Engeland leverde het volgende resultaat op:

het sterfterisico van artsen was wel degelijk hoger dan van de rest van de bevolking. Artsen

stierven vooral in de leeftijdsklasse van 40 tot 65 jaar. Net als Woods stelt Vandenbroeke dat

artsen op jongere leeftijd wel degelijk een voordeel hadden wanneer het om tuberculose gaat.

Vandenbroeke ziet de oorzaak hiervan vooral bij het feit dat artsen vaak afkomstig waren uit

de middenklasse of burgerij en dus opgegroeid zijn in vrij goede levensomstandigheden. De

hoge sterfte onder artsen wijt hij dan aan het feit dat zij - omwille van hun verhoogde inzet

voor hun patiënten - werden blootgesteld aan besmettelijke ziekten124

.

Een ander voorbeeld dat artsen zichzelf niet altijd konden beschermen tegen de risico‟s van

het vak blijkt uit de studie van G. Gadeyne waarin hij de tyfusepidemie van 1847-1848 in

Oost-Vlaanderen bespreekt aan de hand van het aantal slachtoffers die deze maakte onder

medici en parochiepriesters. Hij stelt dat er een verband is tussen tyfus en verarming. In de

arrondissementen Gent en Oudenaarde was het aantal medici die overleden aan de ziekte het

hoogst125

. De artsen waren in ieder geval beter af dan de parochiepriesters: in die twee jaar

tijd stierf 40% van de priesters en 27% van de artsen die op dat moment geregistreerd

waren126

. Ook hier weer blijkt de kwetsbaarheid van degenen die zich onder de zieken

begeven.

121

Ibidem, pp. 24-27. 122

C. VANDENBROEKE, “Differentiële sterfte tijdens de negentiende eeuw. Het sterfterisico van medici”, in:

Bevolking en gezin, 1982, 2, p. 133. 123

Ibidem, p. 137. 124

Ibidem, pp. 139-143. 125

G. GADEYNE, “Oostvlaamse medici en parochiepriesters, slachtoffers van de tyfusepidemie, 1847-1848. Een

episode uit de sociale geschiedenis”, in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde

te Gent, 1980, XXXIV, pp. 167-170. 126

Ibidem, p. 173.

45

3. Deze studie

De medische wetenschap kwam pas in een stroomversnelling terecht in de laatste decennia

van de 19de

eeuw met de ontwikkeling van de bacteriologie. Dit is wat Stephen Kunitz de

“epistomological revolution” noemt, de oorzaak van ziekten kon nu gevonden worden en er

kon ingegrepen worden in het ziekteproces127

. Verder stelt Kunitz dat de geneeskunde pas

echt drastisch heeft kunnen ingrijpen in de letaliteit en de mortaliteit vanaf de jaren 1930

wanneer antibiotica en penicilline wijd verspreid geraakten en ziekten ook zeker genezen

konden worden128

. Toch daalde de mortaliteit reeds in de 19de

eeuw dankzij de innovaties op

vlak van hygiëne. De rol die artsen hierin hebben gespeeld is echter vaak onderschat.

In het hoofdstuk „Geneeskunde en hygiënisch besef in de negentiende eeuw‟ hebben we reeds

uitgebreid kennis genomen van de rol van artsen bij de verspreiding van het hygiënisch besef,

zowel op vlak van volksgezondheid als op vlak van persoonlijke hygiëne en

lichaamsverzorging. Zij adviseerden de overheidsinstanties, schreven gezondheidsboekjes met

nieuwe hygiënische leefregels en waren nauw betrokken bij de verarmde bevolking in de

steden en op het platteland. Zij zetten zich niet alleen in om de gezondheidstoestand van de

bevolking te verbeteren, zij probeerden ook de zuigelingen- en kindersterfte te beperken. Ook

op dit vlak werden, vooral naar het einde van de 19de

eeuw toe, door hen raadgevingen

verstrekt. Ook dit aspect kwam reeds aan bod in het deel over zuigelingen- en kindersterfte.

Met al deze informatie in het achterhoofd kan de hypothese geformuleerd worden dat

aangezien artsen schreven en adviseerden over al deze zaken, zij toch in staat zouden moeten

zijn om hun kinderen een gezonder en langer leven te bieden. De zuigelingen- en kindersterfte

bij artsen is een aspect van de historische demografie dat nog niet zoveel onderzocht werd. De

bovenstaande auteurs zijn het er over eens dat de kinderen van dokters er niet veel beter voor

stonden dan andere kinderen uit gelijkaardige sociaal-economische klassen. Ook de

sterftecijfers van de artsen zelf bleken vrij hoog te zijn.

Al deze onderzoeken zijn uitgevoerd op grote schaal en op nationaal niveau. Deze studie

situeert zich echter op het microniveau. Het lijkt mij interessant te onderzoeken of deze

127

S.KUNITZ, “The personal physician and the decline of mortality”, in: R. SCHOFIELD, D. REHER, A. BIDEAU,

The decline of mortality in Europe, Oxford, Clarendon Press, 1991, pp. 151-154. 128

Ibidem, pp. 155-156.

46

stellingen ook geldig zijn wanneer het onderzoek zich concentreert op het lokale niveau. Ik

heb voor twee Oost-Vlaamse gemeenten gekozen Oudenaarde en Zottegem, de eerste een

stad, de tweede meer een ruraal dorp met een regionale centrumfunctie. De centrale

onderzoeksvraag is uiteraard of de zuigelingen- en kindersterfte bij de artsen in deze twee

gemeenten verschillen vertoont met die van de controlegroepen. Is deze hoger of lager? De

eerder vermelde onderzoeken129

naar differentiële sterfte doen vermoeden dat de zuigelingen-

en kindersterfte bij de hoge klassen lager zal zijn dan bij de schoenmakers en dagloners. De

bovenstaande studies van Van Poppel en Preston en Haines doen vermoeden dat de

sterftecijfers bij de kinderen van het medisch personeel in Zottegem en Oudenaarde eveneens

hoog zullen zijn.

Ik tracht ook antwoord te geven op de vraag of in deze vier controlegroepen ook de daling van

de zuigelingen- en kindersterfte te bemerken is. Volgen deze de algemene trend of wijken

deze eerder af?

De verschillen tussen beide gemeenten zullen ook onder de loep genomen worden. Aangezien

de zuigelingen- en kindersterfte in de steden meestal hoger lag dan op het platteland wordt

verwacht dat de kinderen in Oudenaarde een hoger risico op overlijden hadden dan in het

kleinere Zottegem. Zoals we gezien hebben in het hoofdstuk „Algemene situering van

Zottegem en Oudenaarde‟ was deze laatste een grotere stad met veel meer inwoners dan

Zottegem.

Verder zal ik - in de mate van het mogelijke - de verschillen tussen de artsen onderzoeken,

zowel onderling als in de tijd. Afgaande op het onderzoek van Van Poppel verwacht ik hier

dat de sterfte bij dokterskinderen rond 1900 lager zal zijn dan in het begin van de 19de

eeuw,

en dat de kinderen van doctoren in de genees-, heel- en verloskunde betere overlevingskansen

zullen hebben dan de nakomelingen van heelmeesters en vroedvrouwen.

Overigens ga ik ook na of de kindersterfte bij artsen nog op andere vlakken afwijkt met die

van de controlegroepen. De rang van het overleden kind bijvoorbeeld? En wat is dan het

verband met de gezinsgrootte? Volgens Frans Van Poppel en Hugo Röling lag de

vruchtbaarheid van medici immers lager dan die van andere sociale klassen130

.

129

F. VAN POPPEL, K. MANDEMAKERS, “Sociaal-economische verschillen in zuigelingen- en kindersterfte in

Nederland, 1812-1912”, pp. 5-40 ; een ander onderzoek naar differentiële sterfte dat nog aan bod zal komen is: .

BACKS, Mortaliteit in Gent (1830-1950), Gent, 2003, 884p. (Verhandeling der Maatschappij voor Geschiedenis

en Oudheidkunde te Gent, XXIV). 130

F. VAN POPPEL, H. RÖLING, “Physicians and fertility control in the Netherlands”, in: Journal of

Interdisciplinary History, XXXIV, 2003, 2, pp. 155-185.

47

Hoofdstuk 5 : Comparatief onderzoek naar de mortaliteit van kinderen

van artsen en enkele controlegroepen in Zottegem en Oudenaarde

Structuur van het onderzoek

Ik bespreek eerst de totale kindersterfte bij de vier beroepsgroepen: artsen, notarissen en

advocaten, schoenmakers en dagloners. Vervolgens behandel ik de zuigelingensterfte en

daarna de kindersterfte volgens dezelfde structuur. Naderhand vergelijk ik de gegevens van de

gezinnen van de geneesheren met die van de controlegroepen. Uiteraard zal hierbij telkens

gelet worden op het verschil tussen beide gemeenten.

Ik heb er voor gekozen om de resultaten op twee manieren voor te stellen. Een eerste manier

is een indeling in vijf periodes die op elkaar aansluiten. Aangezien ik de gezinnen

geselecteerd heb uit de telling van het jaar VI en de bevolkingsregisters van 1846-1856 en

1890-1900 en dus te maken heb met tussenpozen van vijftig jaar, zijn er bepaalde periodes

waarvoor slechts weinig kinderen gevonden werden. Dit zou eventueel vertekende cijfers

kunnen geven. Daarom heb ik ook nog een indeling gemaakt naar de periodes waarin het

meest aantal kinderen werden geboren. Deze periodes zijn 1780-1810, 1830-1860 en 1880-

1910.

De cijfers zijn berekend op basis van de gezinsreconstructies (zie bijlagen) die tot stand

gekomen zijn door middel van de bevolkingsregisters en de registers van de Burgerlijke Stand

van de gemeenten Zottegem en Oudenaarde. Deze gegevens werden verzameld in het

Rijksarchief Ronse, het Stadsarchief Oudenaarde en de Dienst Bevolking van Zottegem.

1. Totale kindersterfte (0 tot 14 jaar)

1.1. Artsen

De totale kindersterfte voor de kinderen van artsen wordt weergegeven in onderstaande

tabellen. Het stelt het aantal kinderen voor die voor hun vijftiende verjaardag overleden zijn.

De waarde is uitgedrukt in promille of het aantal overleden kinderen op duizend. De eerste

tabel omvat alle kinderen die voor deze artsen gevonden werden namelijk 54 voor Zottegem

en 78 voor Oudenaarde. In totaal werden negen gezinnen gereconstrueerd voor Zottegem en

achttien voor Oudenaarde. In tabel 6 bedraagt het totaal aantal kinderen 41 voor Zottegem en

48

62 voor Oudenaarde. In de tabellen die in dit hoofdstuk weergegeven worden zijn telkens ook

de absolute cijfers met betrekking tot het aantal overleden kinderen (kolom overleden) en het

totaal aantal kinderen (kolom totaal) vermeld.

Tabel 3: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde

uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

artsen en vroedvrouwen Zottegem Oudenaarde

overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰

1750 - 1790 7 17 412 3 15 200

1791 - 1820 4 13 308 4 13 308

1821 - 1850 2 7 286 7 22 318

1851 - 1880 0 6 0 6 12 500

1881 - 1910 3 11 273 5 16 316

Tabel 4: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde

uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)

artsen en vroedvrouwen Zottegem Oudenaarde


1780-1810 9 21 428 6 22 272

1830-1860 2 8 250 9 24 375

1880-1910 3 12 250 6 16 375

Uit bovenstaande tabellen blijkt dat de totale kindersterfte bij artsen in beide gemeenten zeer

hoog was. In Zottegem stierf meer dan een vierde van de kinderen voor hun vijftiende

verjaardag. Op het einde van de 18de

eeuw worden hier de hoogste waarden genoteerd: tussen

412 en 428 promille. In Oudenaarde valt dan weer een omgekeerde beweging te bemerken.

Hier is de kindersterfte bij artsen juist het laagst op het einde van de 18de

eeuw en verhoogt

het cijfer naar het einde van de 19de

eeuw toe.

Bij de interpretatie van deze cijfers moet er natuurlijk ook rekening gehouden worden met het

aantal kinderen die deel uitmaakten van het gezin. Zoals reeds eerder is vermeld, is het aantal

gezinnen dat voor de artsen kon gereconstrueerd worden nogal beperkt. Bovendien blijken de

meeste geneesheren ook minder kinderen te hebben dan de overige controlegroepen. Daarom

moeten deze cijfers enigszins genuanceerd worden. Er zijn overigens wel enkele

doktersgezinnen waarin geen geval van zuigelingen- of kindersterfte is voorgekomen.

49

1.2. Hoge klasse: notarissen en advocaten

Tabel 5: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en Oudenaarde


notarissen en

advocaten Zottegem Oudenaarde

overleden totaal in ‰ overleden totaal ‰

1760 - 1790 6 18 333 5 25 200

1791 - 1820 0 1 0 2 7 285

1821 - 1850 2 15 133 5 21 238

1851 - 1880 0 4 0 2 14 143

1881 - 1910 0 9 0 5 27 185

Het totaal aantal kinderen van notarissen en advocaten dat gevonden werd bedraagt voor

Zottegem 47 en voor Oudenaarde 94. Uit tabel 5 blijkt onmiddellijk dat er in de periodes

1791-1820 en 1881-1910 geen enkel overlijden in de gezinnen van de notarissen en advocaten

in Zottegem voorkwam. Dit is waarschijnlijk te wijten aan het lage aantal kinderen dat voor

deze periode werd teruggevonden.

Tabel 6: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)

notarissen en Zottegem Oudenaarde

advocaten overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰

1780-1810 3 9 333 5 23 217

1830-1860 1 13 77 3 24 125

1880-1910 0 9 0 6 28 214

Tabel 6 geeft een duidelijker beeld van de kindersterfte bij de hoge klasse: de mortaliteit bij

de hoogste klasse in beide gemeenten was op het einde van de 19de

eeuw hoog. Dit cijfer zal

dalen in het midden van de 19de

eeuw, om dan in Oudenaarde opnieuw te stijgen naar 214 ‰.

Voor Zottegem zijn op het einde van de 19de

eeuw geen vroegtijdige overlijdens te melden in

deze beroepsklasse. De cijfers voor Zottegem zijn gebaseerd op 31 kinderen die

teruggevonden werden en 75 voor Oudenaarde.

50

1.3. Ambachten: schoenmakers

Het totaal aantal kinderen van schoenmakers in Zottegem bedroeg 344 en in Oudenaarde 335.

De kindersterfte in deze groep blijft de hele 19de

eeuw in beide gemeenten vrij constant. In

Oudenaarde valt enkel de piek van 375‰ op in de periode 1791-1820.

Het totaal aantal kinderen die in deze tabel vertegenwoordigd zijn bedraagt voor Zottegem

277 en voor Oudenaarde 267.

Tabel 7: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

schoenmakers Zottegem Oudenaarde

overleden totaal in ‰ Overleden totaal ‰

1760 - 1790 14 54 259 12 56 214

1791 - 1820 7 32 219 15 40 375

1821 - 1850 22 105 209 18 87 207

1851 - 1880 14 59 237 9 44 205

1881 - 1910 20 94 213 24 108 222

Tabel 8: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in

promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)


overleden totaal in ‰ Overleden totaal in ‰

1780-1810 13 59 220 23 67 343

1830-1860 26 122 213 18 91 198

1880-1910 21 96 219 25 109 229

Eerder in deze thesis heb ik vermeld dat schoenmakers gedurende de 19

de eeuw een

belangrijke ambachtsgroep waren in zowel Zottegem en Oudenaarde. Omdat zij zo veelvuldig

voorkwamen in de bevolkingsregisters heb ik van deze beroepsgroep per gemeente 55

gezinnen kunnen reconstrueren. Uit bovenstaande tabellen blijkt opnieuw dat voor beide

gemeenten de laagste waarden worden genoteerd in het midden van de 19de

eeuw. Opvallend

is wel de hoge mortaliteit in Oudenaarde in de periode 1780-1810. De verschillen tussen beide

gemeenten op het einde van de 19de

eeuw zijn miniem. De waarden schommelen tussen 213

en 229 ‰. De kindersterfte blijft in beide gemeenten gedurende de volledige 19de

eeuw hoog.

51

1.4. Lage klasse: dagloners

Het totaal aantal kinderen in deze groep bedraagt 295 in Zottegem en 395 in Oudenaarde (zie

tabel 9). Het totaal aantal kinderen dat tabel 12 vertegenwoordigt bedraagt 231 voor Zottegem

en 322 voor Oudenaarde.

Tabel 9: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in

promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

dagloners Zottegem Oudenaarde

overleden totaal in ‰ overleden totaal ‰

1760 - 1790 14 34 412 6 24 250

1791 - 1820 6 36 167 23 66 348

1821 - 1850 25 84 298 23 77 299

1851 - 1880 10 67 149 24 65 145

1881 - 1910 14 74 189 20 127 157

Tabel 10: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)



1780-1810 9 50 180 25 79 316

1830-1860 26 103 252 38 116 328

1880-1910 16 78 205 20 127 157

Bij de laagste klasse worden, in tegenstelling tot de andere controlegroepen, de hoogste

waarden genoteerd voor het midden van de 19de

eeuw. In Oudenaarde bedraagt de

kindersterfte in de periode 1830-1860 zelfs 319 op 1000. Op het einde van de 19de

eeuw en

begin van de 20ste

eeuw is de kindersterfte in Oudenaarde nagenoeg gehalveerd. Voor

Zottegem vindt op het einde van de 19de

eeuw slechts een lichte daling plaats van 252‰ naar

205 ‰. De hoogste waarden worden hier genoteerd voor de tweede helft van de 18de

eeuw,

met een kindersterfte van 412 op 1000.

52

2. Zuigelingensterfte

De zuigelingensterfte maakte doorgaans een belangrijk deel uit van de totale kindersterfte en

zelfs van de algemene mortaliteit.

2.1. Artsen

Tabel 11: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

Artsen en vroedvrouwen Zottegem Oudenaarde


1750 – 1790 3 17 176 0 16 0

1791 – 1820 3 13 231 1 13 77

1821 – 1850 1 7 143 4 22 182

1851 – 1880 0 6 0 4 12 333

1881 – 1910 3 11 273 3 16 188

Tabel 12: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde


Artsen en vroedvrouwen Zottegem Oudenaarde


1780-1810 4 21 190 1 22 45

1830-1860 1 8 125 6 24 250

1880-1910 3 12 250 3 16 188

De zuigelingensterfte bij artsen in Zottegem varieerde van 125 op 1000 in het midden van de

19de

eeuw tot meer dan 250 op 1000 rond de eeuwwisseling. Ook voor de gemeente

Oudenaarde vallen de lage waarden op die zich voordoen op het einde van de 18de

eeuw. Hier

worden de hoogste waarden bereikt in het midden van de 19de

eeuw. In beide gemeenten is de

zuigelingensterfte bij artsen dus gestegen op het einde van de 19de

eeuw en begin van de 20ste

eeuw. Dit staat in tegenstelling tot de algemene trend, namelijk een daling van de

zuigelingensterfte. Deze resultaten kunnen zeker verrassend genoemd worden, aangezien uit

de literatuur blijkt dat artsen heel erg begaan waren met de zuigelingensterfte. Zij waren vaak

de initiatiefnemers op het vlak van betere educatie voor moeders wat betreft

53

kinderverzorging131

. Uit bovenstaande cijfers blijkt dat het ook voor artsen moeilijk bleek om

hun kind in leven te houden.

Van Poppel berekende eveneens de sterftequotiënt voor borelingen bij artsen en kwam uit op

53,7‰ voor de periode 1850-1920132

. Dit cijfer ligt dus beduidend lager dan de cijfers voor

Oudenaarde en Zottegem. Waarschijnlijk is dit te wijten aan het lage aantal artsen die

gevonden werden in deze twee gemeenten. Bovendien vond het onderzoek van Van Poppel

plaats op grote schaal en is er geen rekening gehouden met lokale verschillen.


Tabel 13: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)


advocaten overleden totaal in ‰ Overleden totaal in ‰

1760 - 1790 5 18 278 2 25 80

1791 - 1820 0 1 0 0 7 0

1821 - 1850 1 15 67 3 21 143

1851 - 1880 0 4 0 2 14 143

1881 - 1910 0 9 0 3 27 111

Tabel 14: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en Oudenaarde



advocaten overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰

1780-1810 2 9 222 2 23 87

1830-1860 0 13 0 2 24 83

1880-1910 0 9 0 4 28 143

In de beroepsgroep notarissen en advocaten is in Zottegem in de tweede helft van de

19de

eeuw geen enkel kind overleden voor zijn of haar eerste verjaardag. Het is hier evenwel

belangrijk om het gering aantal kinderen dat voor deze groep gevonden werd in het

achterhoofd te houden. In Oudenaarde blijken dan weer meer zuigelingen gestorven te zijn op

131

C. VANDENBROEKE, F. VAN POPPEL EN A.M. VAN DER WOUDE, “De zuigelingen-en kindersterfte in België en

Nederland in seculair perspectief”, pp. 104 ; M.F. MOREL, “Les soins prodiguées aux enfants : influence des

innovations médicales et des institutions médicalisées (1750-1914). Médecine et déclin de la mortalité infantile”,

in : Annales de demographie historique, 1989, pp. 176-177. 132

F. VAN POPPEL, “How effective was medical knowledge in fighting infant mortality?”, p. 202.

54


eeuw. In deze groep is dus eveneens geen sprake van een daling van de

zuigelingensterfte.


Tabel 15: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)



1760 - 1790 11 54 204 3 56 54

1791 - 1820 2 32 63 5 40 125

1821 - 1850 6 105 57 7 87 80

1851 - 1880 10 59 169 4 44 91

1881 - 1910 12 94 128 15 108 139

Tabel 16: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt

in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)



1780-1810 7 59 119 5 67 75

1830-1860 11 122 90 8 91 88

1880-1910 13 96 135 15 109 138

De zuigelingensterfte bij schoenmakers voor Zottegem is in de 18

de eeuw beduidend hoger

dan in Oudenaarde. In Zottegem valt een daling van het sterftecijfer op in het midden van de

19de

eeuw. Dat cijfer zal terug stijgen tot 128-135 ‰ in de periode 1880-1910. In Oudenaarde

is de mortaliteit onder zuigelingen bij schoenmakers in de 18de

eeuw veel lager dan in

Zottegem. In de eerste helft van de 19de

eeuw ligt het cijfer dan weer hoger om dan naar het

einde van de 19de

eeuw op ongeveer hetzelfde niveau te komen. Ik bemerk ook hier een

stijging van de zuigelingensterfte rond de eeuwwisseling.

55


Tabel 17: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)



1760 - 1790 7 34 206 2 18 111

1791 - 1820 3 36 83 7 43 163

1821 - 1850 11 84 131 9 77 117

1851 - 1880 4 67 60 13 65 200

1881 - 1910 9 74 122 6 127 47

Tabel 18: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in

promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)



1780-1810 4 50 80 8 79 101

1830-1860 12 103 117 17 116 147

1880-1910 10 78 128 6 127 48

Ook voor deze groep situeren de hoogste waarden zich in het midden van de 19

de eeuw. In

Zottegem zal de zuigelingensterfte naar het einde van de 19de

eeuw toe licht stijgen, zoals

blijkt in tabel 18. In Oudenaarde vindt daarentegen een spectaculaire daling plaats van 147 op

1000 in het midden van de 19de

eeuw naar 48 op 1000 op het einde van dezelfde eeuw.

2.5. Endogene en exogene zuigelingensterfte

Er is een verschil tussen de endogene zuigelingensterfte en exogene zuigelingensterfte.

Sterfgevallen die te wijten zijn aan bevallingsstoornissen, vroeggeboorte, erfelijke

afwijkingen of ziekten en dergelijke meer worden gerekend tot de endogene

zuigelingensterfte. De kindjes sterven dan meestal nog voor ze één maand oud zijn. De

exogene zuigelingensterfte is afhankelijk van de omgeving van het kind: de blootstelling aan

ziekten of ongevallen is hier de belangrijkste doodsoorzaak133

. De endogene sterfte bleef

gedurende de eerste helft van de 19de

eeuw vrij constant en bedroeg tussen 40 en 80‰. Tegen

133

G. MASUY-STROOBANT, Les déterminants individuels et régionaux de la mortalité infantile. La Belgique

d’hier et d’aujourd’hui, p. 33.

56


eeuw zal dit cijfer afnemen dankzij verbeteringen in de geneeskunde en

verloskunde evenals de betere opleiding van vroedvrouwen134

. In onderstaande tabel worden

de absolute waarden weergegeven voor de kinderen die tijdens hun eerste levensjaar stierven.

Tabel 19: endogene en exogene zuigelingensterfte in absolute cijfers voor Zottegem en Oudenaarde (periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)

Zottegem Oudenaarde

endogeen exogeen endogeen exogeen

1780-1810 artsen 0 4 0 1

notarissen en advocaten 1 1 1 1

schoenmakers 2 5 2 3

dagloners 2 2 3 5

1830-1860 artsen 0 1 1 5



dagloners 5 7 5 12

1880-1910 artsen 2 1 2 1



dagloners 2 8 3 3

De meerderheid van de overleden zuigelingen stierf tussen de leeftijd van één maand tot één

jaar (exogene sterfte). Er wordt dan aangenomen dat de oorzaak van het overlijden het gevolg

is van de externe omstandigheden, zoals omgeving en het eventueel oplopen van (fatale)

ziekten. Een onderzoek naar doodsoorzaken zou hier meer duidelijkheid kunnen scheppen.

Dit is voor België pas mogelijk vanaf 1851, wanneer de gemeentelijke overheid verplicht

wordt een doodsoorzakenregister op te stellen. Een arts moest de doodsoorzaak vaststellen.

Deze registratie verliep echter niet overal even vlot, wat voor hiaten zorgde. Bovendien waren

niet alle doodsoorzaken even duidelijk en is het moeilijk te begrijpen wat er nu precies

bedoeld werd135

.

134



K. VELLE, “Statistiek en sociale politiek: de medische statistiek en het gezondheidsbeleid in België in de 19de

eeuw”, pp. 232-233.

57

Slechts een minderheid van de kinderen in Zottegem en Oudenaarde bij onze controlegroepen

stierf ten gevolge van medisch-biologische factoren of problemen bij de bevalling. Wel

opvallend is dat dit aantal naar het einde van de 19de

eeuw schijnt toe te nemen. Dit is vooral

voor de kinderen van de dokters het geval. In de periodes 1780-1810 en 1820-1860 stierf één

kindje enkele dagen na de geboorte. In de periode 1880-1910 waren er vier van de zes

zuigelingen overleden binnen de eerste levensmaand. De vraag is natuurlijk of de oorzaak

van de sterfte genetisch of biologisch is of te wijten is aan ziekten en omgevingsfactoren.

Morel merkte eveneens op dat een stijging van de zuigelingensterfte op het einde van de 19de

eeuw is sommige steden niet ongewoon was: volgens haar was het vooral de exogene

mortaliteit die steeg. Zij legde de oorzaak hiervoor bij het verminderde gebruik van

borstvoeding door uithuizigheid van de vrouw en een verslechtering van de

gezondheidstoestand in het algemeen136

.

136


médicalisées (1750-1914). Médecine et déclin de la mortalité infantile”, p. 165.

58

3. Kindersterfte

3.1. Artsen

Tabel 20: Kindersterfte bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

Artsen en Zottegem

vroedvrouwen 1-4 jaar 5-9 jaar 10-14 jaar

overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰

1750 – 1790 3 14 214 0 12 0 1 11 91

1791 – 1820 1 10 100 0 1 0 0 9 0

1821 – 1850 1 6 167 0 13 0 0 5 0

1851 – 1880 0 6 0 0 4 0 0 6 0

1881 – 1910 0 8 0 0 9 0 0 8 0

Oudenaarde

1-4 jaar 5-9 jaar 10-14 jaar


1750 – 1790 2 16 125 0 14 0 0 14 0

1791 – 1820 3 12 250 1 9 111 0 8 0

1821 – 1850 3 18 167 0 15 0 0 15 0

1851 – 1880 2 8 250 0 6 0 1 6 167

1881 – 1910 0 13 0 0 13 77 1 12 83

Tabel 21: Kindersterfte bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in

promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

Artsen en Zottegem

vroedvrouwen 1-4 jaar 5-9 jaar 10-14 jaar


1780-1810 4 17 234 0 13 0 1 13 77

1830-1860 1 7 143 0 6 0 0 6 0

1880-1910 0 9 0 0 9 0 0 9 0

Oudenaarde



1780-1810 4 21 190 1 17 59 0 16 0

1830-1860 2 18 111 0 15 0 1 15 67

1880-1910 1 13 77 1 12 83 1 11 91

59

Uit deze tabellen blijkt dat de kinderen van artsen tussen één en vier jaar uiterst kwetsbaar

waren. In Zottegem liggen de waarden voor deze leeftijdscategorie hoger dan 200‰ op het

einde van de 18de

eeuw. Rond het midden van de 18de

eeuw zal dit echter dalen tot 143‰. In

de leeftijdscategorie vijf tot negen jaar werd in geen enkele periode een overlijden

teruggevonden voor de artsen in Zottegem. Ik heb slechts één overlijden gevonden in de

categorie tien tot veertien jaar op het einde van de 18de

eeuw. In alle categorieën is een daling

te bemerken.

In Oudenaarde stierven eveneens een hoog aantal kinderen voor hun vijfde levensjaar. In

tegenstelling tot in Zottegem zijn er wel een hoger aantal kinderen gevonden die stierven

tussen hun vijfde en vijftiende levensjaar. In de leeftijdscategorie van één tot vier jaar is in

deze gemeente ook een duidelijke daling te zien.

Deze cijfers zijn nog steeds hoog wanneer deze vergeleken worden met de cijfers die Van

Poppel berekende voor de medici in Nederland voor de periode 1850-1920. De kindersterfte

tussen één en vijf jaar bedroeg daar 40,1‰137. De kindersterfte in deze leeftijdscategorie is in

Oudenaarde duidelijk hoger.

137


60


Tabel 22: Kindersterfte bij notarissen en advocaten in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in

promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

notarissen en Zottegem

Advocaten 1-4 jaar 5-9 jaar 10-14 jaar

overleden totaal in ‰ Overleden totaal in ‰ overleden totaal in ‰

1750 – 1790 1 13 77 0 12 0 0 12 0

1791 – 1820 0 1 0 0 1 0 0 1 0

1821 – 1850 1 14 71 0 13 0 0 13 0

1851 – 1880 0 4 0 0 4 0 0 4 0

1881 – 1910 0 9 0 0 9 0 0 9 0

Oudenaarde



1750 – 1790 3 23 130 0 20 0 0 20 0

1791 – 1820 1 7 143 1 6 167 0 5 0

1821 – 1850 1 18 56 1 17 59 0 16 0

1851 – 1880 0 12 0 0 12 0 0 12 0

1881 – 1910 1 24 42 0 23 0 1 23 43


promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

notarissen en Zottegem

Advocaten 1-4 jaar 5-9 jaar 10-14 jaar


1780-1810 1 7 143 0 6 0 0 6 0

1830-1860 1 13 77 0 12 0 0 12 0

1880-1910 0 9 0 0 9 0 0 9 0

Oudenaarde



1780-1810 2 21 95 1 19 53 0 18 0

1830-1860 0 22 0 1 22 45 0 21 0

1880-1910 1 24 42 1 23 43 1 22 45

61

In Zottegem situeren alle overlijdens van kinderen van notarissen en advocaten zich in de

eerste vier levensjaren. In de periode 1780-1810 bedraagt het sterftecijfer 143‰, in het

midden van de 19de

eeuw is dit nog 77 op 1000.

In Oudenaarde liggen de sterftecijfers dan weer meer gespreid over de drie

leeftijdscategorieën. In deze gemeente is eveneens een daling te bemerken. Op het einde van

de 19de

eeuw schommelen de waarden in alle categorieën tussen 42 en 45‰.


Tabel 24: Kindersterfte bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille

(kinderen geboren in de periode 1750-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

schoenmakers Zottegem



1750 – 1790 2 43 47 1 41 24 0 40 0

1791 – 1820 2 30 67 1 28 36 2 27 74

1821 – 1850 13 99 131 3 86 35 0 83 0

1851 – 1880 4 49 82 0 45 0 0 45 0

1881 – 1910 5 82 61 2 77 26 1 77 13

Oudenaarde



1750 – 1790 6 53 113 2 47 94 1 45 22

1791 – 1820 5 35 143 3 30 100 2 27 74

1821 – 1850 5 80 63 2 75 27 4 73 55

1851 – 1880 4 40 100 1 36 28 0 35 0

1881 – 1910 8 93 86 1 85 12 0 84 0

62

Tabel 25: Kindersterfte bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd in

leeftijdscategorieën

schoenmakers Zottegem



1780-1810 3 52 58 1 49 20 2 48 42

1830-1860 12 111 108 3 99 30 0 96 0

1880-1910 5 83 60 2 78 26 1 76 13

Oudenaarde



1780-1810 11 62 177 5 51 98 2 46 43

1830-1860 4 83 48 3 79 38 3 76 39

1880-1910 8 94 85 1 86 12 0 85 0

In deze beroepsgroep wordt het merendeel van de overlijdens eveneens gesitueerd in de

leeftijdscategorie van één tot vier jaar. De waarden in de daaropvolgende leeftijdscategorieën

liggen steeds lager. Het aantal kinderen dat overlijdt in Zottegem begint vooral te dalen vanaf

1850. In Oudenaarde stierven blijkbaar minder kinderen in het midden van de 19de

eeuw dan

op het einde van de 19de

eeuw.

63


Tabel 26: Kindersterfte bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910), gegroepeerd in leeftijdscategorieën

dagloners Zottegem



1750 – 1790 3 27 111 3 24 125 1 21 48

1791 – 1820 1 33 30 1 32 31 1 31 32

1821 – 1850 9 73 123 2 64 31 3 62 48

1851 – 1880 4 63 63 2 59 34 0 57 0

1881 – 1910 4 65 62 1 61 16 0 60 0

Oudenaarde



1750 – 1790 1 16 63 0 15 0 3 15 200

1791 – 1820 11 36 306 4 25 160 1 21 48

1821 – 1850 9 68 132 4 59 68 1 55 18

1851 – 1880 8 52 154 2 44 45 1 42 24

1881 – 1910 10 121 83 3 111 27 1 108 9

Tabel 27: Kindersterfte bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd in

leeftijdscategorieën)

dagloners Zottegem



1780-1810 2 46 43 2 44 45 1 42 24

1830-1860 10 91 110 1 81 12 3 80 38

1880-1910 5 68 74 1 63 16 0 62 0

Oudenaarde



1780-1810 11 71 155 2 60 33 4 58 69

1830-1860 14 99 141 5 85 59 2 80 25

1880-1910 10 121 83 3 111 27 1 108 9

In de beroepsgroep van de dagloners vindt in beide gemeenten opnieuw een stijging van de

kindersterfte plaats in de eerste helft van de 19de

eeuw vergeleken met de periode daarvoor.

64

Deze trend is geldig in alle leeftijdscategorieën, behalve de categorieën vijf- tot negenjarigen

in Zottegem en tien- tot veertienjarigen in Oudenaarde. De cijfers dalen dan weer in grote

mate naar het einde van de 19de

eeuw toe en volgen hiermee de algemene trend: vanaf

1860/1870 begint de kindersterfte in de hogere leeftijdscategorieën immers te dalen138

.

138

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingensterfte in Zuid-Vlaanderen (18de

-19de

eeuw)”, p. 213.

65

4. Vergelijking tussen de beroepsgroepen inzake verschillende soorten

mortaliteit

In dit deel kies ik er voor enkel de vergelijkende grafieken voor de periodes waarin het meeste

aantal kinderen werd gevonden te bespreken, aangezien er in de grafieken die de volledige

19de

eeuw weergeven vaak leemtes zijn en deze een vertekend beeld kunnen geven. Deze

grafieken zijn echter wel in bijlage toegevoegd.

4.1. Totale kindersterfte

In onderstaande figuren is de totale kindersterfte van kinderen van artsen, notarissen en

advocaten, schoenmakers en dagloners weergegeven voor de periodes 1780-1810, 1830-1860

en 1880-1910. De waarden zijn uitgedrukt in promille.

Figuur 3: totale kindersterfte te Zottegem uitgedrukt in promille

66

Figuur 4: totale kindersterfte te Oudenaarde uitgedrukt in promille

In beide grafieken komt de hoge mortaliteit die heerst onder de kinderen van artsen duidelijk

naar voren. In Zottegem is in de periode 1780-1810 de kindersterfte in de gezinnen van artsen,

notarissen en advocaten zelfs beduidend hoger dan in de gezinnen van schoenmakers en

dagloners. In het midden van de 19de

eeuw vindt dan een opmerkelijke stijging plaats in deze

eerste twee groepen. De mortaliteit bij de kinderen van schoenmakers en dagloners zal zelfs

toenemen in de tweede helft van de 19de

eeuw. Toch is de mortaliteit bij de kinderen van

artsen nog steeds groter dan bij de lagere klassen, terwijl die bij de hoge klasse van notarissen

en advocaten vrijwel nihil is.

In Oudenaarde ligt de mortaliteit bij kinderen van artsen in de periode 1780-1910 dan weer

lager dan bij de groepen van schoenmakers en dagloners, maar nog steeds hoger dan bij

notarissen en advocaten. Vanaf 1830 ligt de mortaliteit bij dokterskinderen doorgaans veel

hoger dan bij de overige controlegroepen. Toch bemerk ik ook in deze gemeente een lichte

toename van de kindersterfte onder de hoge klasse en de schoenmakers. De neergang die zich

voordoet bij de groep van dagloners is dan weer opvallend, vooral omdat zij zich in de

periode 1880-1910 onder het sterfteniveau van de kinderen van de ambachtslui en de hoge

klasse bevindt.

Uit bovenstaande grafieken blijkt ook duidelijk dat de kindersterfte in Oudenaarde in bijna

alle groepen en periodes doorgaans een stuk hoger ligt dan in de plattelandsgemeente

Zottegem. Dat de kindersterfte in de periode 1830-1860 nooit veel hoger is dan de periode

daarvoor, of zelfs lager is, is toch enigszins merkwaardig te noemen, aangezien in deze

tijdspanne Vlaanderen toch in een crisisperiode verkeerde. Vandenbroeke stelt dat in deze

67

periode in Zuid-Vlaanderen de kindersterfte tussen één en vier jaar piekte139

. De crisis in de

linnennijverheid en in de landbouw zorgde voor veel armoede. Bovendien werd Oudenaarde

niet alleen getroffen door een cholera-epidemie in 1848 en 1849, enkele jaren daarvoor

werden ook vele gevallen van tyfus vermeld. Het aantal slachtoffers onder kinderen zou

evenwel beperkt zijn geweest140

. Dr. August Cavenaile, heelmeester en armendokter in deze

stad, is zelf ook niet gespaard gebleven van de tyfusepidemie. Hij heeft de ziekte na enkele

maanden evenwel overwonnen141

. Ook Zottegem heeft te lijden gehad onder de crisis op het

platteland, vooral de ambachtslui zouden het zwaar te verduren hebben gehad142

. De totale

kindersterfte bij de schoenmakers schommelt tussen 1830 en 1860 inderdaad rond 200‰. Uit

figuur 3 blijkt wel dat de kindersterfte bij schoenmakers in de drie periodes nagenoeg gelijk

blijft.

Jeroen Backs heeft een onderzoek verricht naar de mortaliteit in Gent tijdens de 19de

eeuw,

waarbij hij ook het differentiële aspect niet uit het oog verloor. Laten we deze cijfers eens

vergelijken met deze van de twee casusgemeenten. Backs heeft bij de kindersterfte wel geen

opdeling gemaakt in leeftijdscategorieën, maar de groep tussen één en veertien jaar als één

geheel beschouwd. De kindersterfte bij de vrije beroepen en elite varieert in 1846 tussen

100 en 150‰. De sociale differentiatie tekent zich hier veel scherper af dan bij de

zuigelingensterfte: zo is de kindersterfte bij de overige klassen veel hoger, tot meer dan 400‰

bij de fabrieksarbeiders. Dezelfde tendens is te vinden in de steekproef van 1870. Het is pas in

de steekproef van 1910 dat de daling van de kindersterfte in alle klassen naar voren komt. Bij

de elite en de vrije beroepen bedroeg die toen nog geen 50‰, bij de arbeiders lag het niveau

wel nog boven 150‰. In de geïndustrialiseerde steden heeft het verbod op kinderarbeid een

belangrijke rol gespeeld, maar ook de verbeterde hygiënische omstandigheden droegen ertoe

bij dat kinderen minder kans hadden een infectueuze ziekte op te lopen143

. In Zottegem en

Oudenaarde blijkt ook een daling van de kindersterfte in de verschillende leeftijdscategorieën,

toch zijn de sociale verschillen niet altijd even groot (zie figuren 7 tot 12).

139

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, pp. 210-211. 140

W. RONSIJN, “De moeilijke jaren 1840 in Oudenaarde”, pp. 219-223. 141

G. GADEYNE, “Oostvlaamse medici en parochiepriesters, slachtoffers van de tyfusepidemie, 1847-1848”,

p. 176. 142

M. TEIRLINCK, “Zottegem: van bedrijvig vlek tot industrieel centrum”, p. 132. 143

Ibidem, pp. 243-248.

68

4.2. Zuigelingensterfte

Volgens Vandenbroeke bedraagt de zuigelingensterfte in Zuid-Vlaanderen tussen 1750 en

1900 gemiddeld 181‰ en is deze op zijn hoogst in de periode 1780-1800 en zou dan tussen

204 en 220‰ bedragen. Gedurende de 19de

eeuw schommelt de zuigelingensterfte tussen 150

en 200‰. Verder stelt hij dat ook de zuigelingensterfte daalde gedurende de eerste decennia

van de 19de

eeuw om dan vanaf de tweede helft van de 19de

eeuw opnieuw toe te nemen144

.

In welke mate komen deze cijfers overeen met die van de casusgemeenten Zottegem en

Oudenaarde?

Figuur 5: zuigelingensterfte te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 6: zuigelingensterfte te Oudenaarde uitgedrukt in promille

144

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen-en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, pp. 207-210.

69

In figuur 5 valt onmiddellijk op dat er bij de notarissen en advocaten in Zottegem geen

zuigelingen gestorven zijn. De zuigelingensterfte onder de kinderen van artsen is in alle

periodes beduidend hoger dan in de groepen van de schoenmakers en dagloners. Vooral de

hoge waarde van 250 ‰ aan het einde van de 19de

eeuw valt hierbij op. Overigens is ook bij

de groep van de schoenmakers en dagloners een lichte stijging te bemerken in de periode

1880-1910. Dit is toch merkwaardig te noemen, vooral omdat volgens Teirlinck de

huisnijverheid, waaronder ook de schoenmakerij, nog steeds een belangrijk deel van de

economische bedrijvigheid uitmaakte145

. Het positieve verband tussen huisnijverheid, de

mogelijkheid tot het geven van borstvoeding met lagere zuigelingensterfte tot gevolg146

, blijkt

voor deze groep niet helemaal te kloppen.

In Oudenaarde situeert de zuigelingensterfte in de periode 1780-1810 zich voor alle groepen

onder de 100‰. In deze tijdspanne ligt de zuigelingensterfte bij artsen zelfs lager dan bij alle

andere groepen. De dagloners kennen de hoogste sterftecijfers. Hier komt echter verandering

in naarmate de 19de

eeuw vordert. Voor de volgende periodes ligt de zuigelingensterfte bij

artsen ook een heel stuk hoger dan bij de controlegroepen. Opmerkelijk is de afname van de

zuigelingensterfte bij dagloners van bijna 150‰ naar ongeveer 50‰ op het einde van de 19de

eeuw. De zuigelingensterfte bij deze groepen in Zottegem en Oudenaarde volgden een

enigszins andere evolutie dan deze in Gent. De zuigelingensterfte schommelde er volgens

Backs bij de vrije beroepen en de elite tussen 150 en 200 op duizend in 1846. In de

ambachtssector en de volksklasse lag de zuigelingensterfte al veel hoger, vaak over 250‰. De

arbeiders kenden in deze geïndustrialiseerde stad de hoogste zuigelingensterfte, waarbij

waarden boven 350‰ geen uitzondering waren. Bij de steekproef van 1870 is de

zuigelingensterfte in alle groepen nog vrij hoog, maar het verschil tussen de arbeidersklasse

en de volksklasse neemt af. Backs wijt dit aan de verdere expansie van de arbeid in fabrieken

en een verslechtering van de levensstandaard. In 1910 is de zuigelingensterfte in Gent bij de

hoge klassen sterk afgenomen. Bij de middenstand, de volksklasse en de arbeiders is deze nog

altijd hoog. Dit betekent dus dat de veranderingen in de zorg van baby‟s zoals het geven van

145

M. TEIRLINCK, “Zottegem: van bedrijvig vlek tot industrieel centrum”, p. 134. 146


Nederland in seculair perspectief”, p. 112.

70

borstvoeding of gepasteuriseerde melk nog niet in alle lagen van de bevolking was

doorgedrongen147

.

Van Poppel heeft voor zijn onderzoek de zuigelingen- en kindersterfte van artsen vergeleken

met de cijfers van de bevolking van Den Haag gegroepeerd volgens sociaal-economische

klasse. De zuigelingensterfte voor de hoge klasse in deze stad bedroeg 92,3‰ tussen 1850 en

1920. Dit cijfer komt min of meer overeen met de waarden die voor Oudenaarde werden

berekend. Voor de ambachtssector noteerde hij een zuigelingensterfte van 149,4‰. De

waarden voor Zottegem en Oudenaarde liggen dus net iets lager. Bij de lage ongeschoolde

klasse zou de zuigelingensterfte volgens Van Poppel 172,2‰ bedragen hebben148

. De

waarden in Zottegem en Oudenaarde liggen dus ook voor deze bevolkingsgroep lager.

4.3. Kindersterfte

4.3.1. Kindersterfte tussen één en vier jaar

Figuur 7: kindersterfte tussen één en vier jaar te Zottegem uitgedrukt in promille

147

J. BACKS, Mortaliteit in Gent (1830-1950), Gent, 2003 (Verhandeling der Maatschappij voor Geschiedenis en

Oudheidkunde te Gent, XXIV), pp. 232-238. 148


71

Figuur 8: kindersterfte tussen één en vier jaar te Oudenaarde uitgedrukt in promille

De kindersterfte in de leeftijdscategorie één tot vier jaar in Zuid-Vlaanderen van de 18de

en

19de

eeuw schommelde tussen 85 en 220‰ en bedroeg gemiddeld 130‰. Volgens

Vandenbroeke begon de kindersterfte scherp af te nemen vanaf de jaren 1860, 1870149

. Ook

dit kan afgeleid worden uit bovenstaande grafieken: in het merendeel van de beroepsgroepen

is een duidelijk daling te zien in de periode 1880-1910 in vergelijking met de voorgaande

tijdspanne. Enkel bij de schoenmakers in Oudenaarde is een stijging te bemerken.

Van Poppel berekende ook voor de populatie van Den Haag, die hij gebruikte als referentie,

de kindersterfte tussen één en vijf jaar in de periode 1850-1920. De kindersterfte bij de

hoogste klasse bedroeg toen 50,8‰, bij de ambachtslui 84,3‰ en tenslotte bij de laagste

klasse 82,7‰150. De cijfers van Zottegem en Oudenaarde voor de ambachtslui en de

dagloners leunen hier voor wat betreft het einde van de 19de

eeuw vrij dicht bij aan.

Chris Vandenbroeke duidde de periode 1830-1860 aan als een piekperiode wat betreft de

kindersterfte tussen één en vier jaar in Zuid-Vlaanderen. Hij geeft de economische crisis als

reden aan151

. De kindersterfte bij schoenmakers en dagloners in Zottegem is inderdaad hoger

dan in de voorgaande en volgende periodes. In Oudenaarde daarentegen is de kindersterfte in

alle groepen afgenomen, al blijven de waarden voor de dokterskinderen en de kroost van

dagloners nog steeds zeer hoog.

149

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen-en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, pp. 210-211. 150

F. VAN POPPEL, “How effective was medical knowledge in fighting infant mortality?”, p. 202. 151

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”, pp. 210-211.

72

4.3.2. Kindersterfte tussen vijf en negen jaar

Figuur 9: kindersterfte tussen vijf en negen jaar te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 10: kindersterfte tussen vijf en negen jaar te Oudenaarde uitgedrukt in promille

Volgens Vandenbroeke bedroeg de kindersterfte tussen vijf en negen jaar in Zuid-Vlaanderen

gemiddeld 57‰152

. Figuur 9 toont aan dat de kindersterfte in Zottegem in deze

leeftijdscategorie ruim onder dit gemiddelde lag. In de groep van de artsen en de notarissen

werd zelfs geen enkel overlijden in deze categorie vastgesteld.

152

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingen-en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen”p. 211.

73

De figuur voor Oudenaarde vertelt dan weer een ander verhaal. Het aantal kinderen dat kwam

te overlijden voor hun tiende verjaardag ligt beduidend hoger dan in Zottegem. In de periode

1830-1860 komt hier evenwel geen overlijden voor in de groep van de dokterskinderen. Op


eeuw ligt het aantal promille bij de artsen wel stukken hoger dan in de

overige groepen. In de groep van de schoenmakers valt de scherpe daling op. Bij de notarissen

en advocaten treedt een lichte daling op.

4.3.3. Kindersterfte tussen tien en veertien jaar

Figuur 11: kindersterfte tussen tien en veertien jaar te Zottegem uitgedrukt in promille


74

De kindersterfte tussen tien en veertien jaar bedroeg in de 18de

en 19de

eeuw in Zuid-

Vlaanderen gemiddeld 33‰153

. De waarden voor de kinderen van schoenmakers en dagloners

in Zottegem komen grotendeels overeen met dit gemiddelde tot de eerste helft van de

19de

eeuw. Een ander opvallend element aan de figuur voor Zottegem is dat nog slechts in

weinig groepen een sterfgeval voorkwam in deze leeftijdscategorie. In de periode 1780-1810

bedroeg de kindersterfte bij artsen meer dan 70‰. Voor de overige periodes werden echter

geen overlijdens meer genoteerd in deze groep.

De kindersterfte bij de artsen in Oudenaarde daarentegen lag opnieuw beduidend hoger. Ook

al werden er in de periode 1780-1810 geen overlijdens gemeld, de daaropvolgende periodes

kenmerkten zich door een toenemende en zelfs hoge overlijdensgraad bij de kinderen van

artsen. De kindersterfte bij de groep van schoenmakers en dagloners daalt naarmate de

19de

eeuw vordert.

153

Ibidem, p. 211.

75

5. Vergelijking van de zuigelingen- en kindersterfte tussen artsen en

vroedvrouwen onderling

Van Poppel merkte dat de zuigelingen- en kindersterfte bij hoger gekwalificeerde artsen die

hun opleiding voltooiden na 1890 lager lag dan bij de artsen die in de periode daarvoor hun

diploma behaalden. Daarvoor werden weinig verschillen in overlevingskansen van kinderen

opgemerkt tussen hoger opgeleide en lager opgeleide geneesheren154

.

Zoals ik reeds heb vermeld in de paragraaf over de opleiding van artsen, dragen alle artsen

sinds het midden van de 19de

eeuw dezelfde titel namelijk „doctor in de heel-, genees- en

verloskunde‟. Een universitaire opleiding was vanaf 1848 verplicht. In de periode daarvoor

werd vaak een onderscheid gemaakt tussen heelmeesters (niet-universitaire opleiding) en

doctoren in de geneeskunde155

. In Nederland gebeurde dit pas in 1865. Daar moesten alle

kandidaat-artsen slagen voor een theoretisch en praktisch examen om de titel „arts‟ te

verkrijgen156

.

Ik heb gepoogd om aan de hand van de titel van de geneesheren te onderzoeken of er enige

verschillen te bemerken zijn. Helaas is dit voor Zottegem niet mogelijk, enerzijds door het feit

dat de enige heelmeester die werd gevonden in de telling van 1796 ongehuwd bleek te zijn en

anderzijds omdat de heelmeester die werd gevonden in het bevolkingsregister van 1846-1856

wel gehuwd maar kinderloos was. Daarom is het voor deze gemeente niet mogelijk een

vergelijking te maken. Ook de vroedvrouwen die in de bevolkingsregisters vermeld werden

bleken allen vrijgezel te zijn.

Voor Oudenaarde was het wel mogelijk een onderscheid te maken.

Tabel 28: vergelijking van de kindersterfte tussen artsen onderling, Oudenaarde, 1796

1796 aantal gezinnen totaal aantal kinderen aantal overleden kinderen kindersterfte

heelmeesters 4 21 4 19%

artsen 2 7 3 43%

154

F. VAN POPPEL, “How effective was medical knowledge in fighting infant mortality?”, p. 209. 155

P. LENDERS, “De moderne overheid en de aanzet tot een gezondheidsbeleid”, pp. 38-40. 156


76

Tabel 29: vergelijking van de kindersterfte tussen artsen onderling, Oudenaarde, 1846-1856

1846 aantal gezinnen totaal aantal kinderen aantal overleden kinderen kindersterfte

heelmeesters 1 2 0 0

artsen 4 23 8 35%

vroedvrouwen 2 10 5 50%

Uit tabel 29 blijkt dat het aantal overleden kinderen bij heelmeesters kleiner was dan bij hun

hoger geschoolde collega‟s. In de tabel van 1846 komt dan weer duidelijk het voordeel dat

artsen hadden op vroedvrouwen naar voren. Er werd slechts één heelmeester gevonden voor

deze periode en in zijn gezin is geen overlijden voorgekomen.

Uit het bovenstaande kunnen niet onmiddellijk definitieve conclusies getrokken worden

wegens het geringe aantal artsen dat bij deze vergelijking is betrokken. Een uitgebreid

onderzoek op grote schaal naar verschillen tussen artsen onderling zou eventueel meer aan het

licht kunnen brengen.

77

6. Besluit

De belangrijkste conclusie die uit de bovenstaande tabellen en figuren kan afgeleid worden is

dat de totale kindersterfte bij artsen en vroedvrouwen niet lager was dan bij de

controlegroepen. Het tegendeel is eerder waar: de kinderen van artsen hadden een hoger

sterfterisico dan de kinderen van de drie controlegroepen. Uit de gezinsreconstructies komt

wel naar voren dat er voor beide gemeenten, en dan vooral op het einde van de 19de

eeuw, een

aantal gezinnen van artsen zijn waarin geen enkel kind voor zijn twintigste verjaardag kwam

te overlijden. In de groepen van de schoenmakers en dagloners zijn gezinnen waarin alle

kinderen de volwassen leeftijd bereikten eerder een uitzondering157

.

De totale kindersterfte in de vier groepen bleek vanaf 1830 trouwens hoger te liggen in

Oudenaarde. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het hogere bevolkingsaantal alsook het feit

dat Oudenaarde, hoewel, zoals in het hoofdstuk „Algemene situering‟ reeds werd vermeld, de

industrie er in het midden van de 19de

eeuw enigszins slabakte, meer geïndustrialiseerd was

dan Zottegem, dat pas vanaf de jaren 1870 tot volle economische ontwikkeling kwam. De

eventuele impact van de economische crisis is in de periode 1830-1860 is in beide gemeenten

moeilijk te achterhalen aan de hand van deze cijfers. De zuigelingensterfte toonde weinig

verschillen met de periode daarvoor. Kijken we naar de totale kindersterfte dan is er een

inderdaad in de groepen van schoenmakers en dagloners in Zottegem een stijging te

bemerken. In Oudenaarde geldt dit voor de kinderen van artsen en dagloners.

De pasgeborenen van artsen hadden eveneens geen goede vooruitzichten. De

zuigelingensterfte lag ook hier hoger dan bij de controlegroepen en dit in beide gemeenten.

Bovendien nam de zuigelingensterfte toe in de groepen van artsen, schoenmakers en

dagloners op het einde van de 19de

eeuw, wat doet vermoeden dat de nieuwe

voedingsgewoonten voor zuigelingen die in het vorige hoofdstuk werden besproken nog niet

doorgedrongen waren in deze gemeenten, toch niet in de lagere klassen. Dat dit ook niet het

geval bleek te zijn voor artsen is toch wel enigszins onverwacht, aangezien zij toch

voortrekkers waren in educatie over kinderzorg voor moeders, hygiënische voorzieningen en

dergelijke meer158

. In dit opzicht is ook de stijging van de endogene zuigelingensterfte bij

157

Voor de gezinsreconstructies van de vier groepen in Zottegem en Oudenaarde: zie bijlagen. 158


médicalisées (1750-1914). Médecine et déclin de la mortalité infantile”, pp. 176-177.

78

artsen opvallend, tenzij deze natuurlijk te weten is aan genetische factoren, wat moeilijk te

achterhalen is.

In Zottegem overleden een groter aantal zuigelingen dan in Oudenaarde, en dit terwijl eerder

het omgekeerde werd verwacht. Oudenaarde was immers een grotere en meer ontwikkelde

stad.

De kindersterfte tussen één en vier jaar bij artsen toont voor beide gemeenten eveneens hoge

waarden, maar hier kan wel een duidelijke daling doorheen de 19de

eeuw bemerkt worden.

Deze daling deed zich voor bij alle controlegroepen. Vanaf 1880 lagen de waarden bij artsen

lager dan die van de controlegroepen: in Zottegem overleed geen enkel kind in deze

leeftijdscategorie, in Oudenaarde lag de waarde net iets lager dan bij de schoenmakers en

dagloners, maar toch nog veel hoger dan bij de notarissen en advocaten.

De kinderen van artsen in Zottegem hadden blijkbaar wel een duidelijk voordeel wanneer zij

de leeftijd van vijf jaar hadden bereikt. Vanaf deze leeftijd werden maar weinig kinderen

gevonden die nog voor hun vijftiende stierven.

In Oudenaarde lag de kindersterfte bij artsen tussen vijf en veertien jaar vaak nog hoger dan

die van de controlegroepen, alhoewel dit niet geldig is voor alle periodes.

Het is bovendien opvallend dat bij de artsen het merendeel van de overleden kinderen zich in

de leeftijdscategorie nul tot vijf jaar bevindt. Dit is ook geldig voor de kinderen van notarissen

en advocaten. Bij de schoenmakers en dagloners stierven ook nog een redelijk aantal kinderen

in de leeftijdscategorieën van vijf tot negen jaar en van tien tot veertien jaar. De doorgaans

hoge kindersterfte bij schoenmakers en dagloners beantwoordt enigszins aan het patroon dat

de ambachtsklasse en de laagste klasse een hogere mortaliteit kenden, en dan vooral in de

steden. De zuigelingensterfte mag in Oudenaarde dan lager geweest zijn dan in Zottegem, wat

betreft de kindersterfte worden hier grotere aantallen genoteerd dan voor de

plattelandsgemeente. Dit kan verklaard worden door het feit dat de kindersterfte in een stad nu

eenmaal groter was dan op het platteland door de dichte bezetting en minder hygiënische

condities159

.

159

T. Eggerickx, M. Debuisson, “la surmortalité urbaine: le cas de la Wallonie et de Bruxelles a la fin du XIXe

siècle (1889-1892)”, in : Annales de démographie historique, 1990, pp. 30-33.

79

Samenvattend, dit onderzoek bracht aan het licht dat de zuigelingen- en kindersterfte tot

veertien jaar bij artsen niet lager – soms zelfs hoger – was dan bij de geselecteerde

controlegroepen. In Oudenaarde overleden zelfs meer kinderen aan het einde van de 19de

eeuw dan aan het einde van de 18de

eeuw. In Zottegem is de totale kindersterfte aan het einde

van de 19de

eeuw toch wel afgenomen.

De verklaring hiervoor zou kunnen gevonden worden in het lage aantal artsen dat werd

teruggevonden. Een onderzoek op het macro-niveau zou misschien een duidelijker beeld

kunnen geven. Op het lokale niveau is in elk geval duidelijk dat de kinderen van artsen niet

onmiddellijk betere vooruitzichten hadden dan de kinderen van de controlegroepen.

Een andere verklaring zou kunnen zijn dat artsen, zoals Vandenbroeke reeds stelde, door hun

contact met door ziekten en kwaaltjes geteisterde patiënten, de ziektekiemen ongewild

doorgaven aan hun kinderen en daarmee hun gezondheid op het spel zetten160

.

160

C. VANDENBROEKE, “Differentiële sterfte tijdens de negentiende eeuw: het sterfterisico van medici”, p. 143.

80

Hoofdstuk 6 : Overige factoren

Uit het vorige hoofdstuk blijkt dus dat de mortaliteit van kinderen van artsen hoger lag dan

die van de controlegroepen. Laten we nu eens nagaan of de mortaliteit van kinderen van

artsen nog op andere vlakken verschilt dan die van de controlegroepen. Een eerste factor die

ik bespreek is de rang van het kind en de tweede, de gezinsgrootte.

1. Rang van het kind

Onderstaande grafieken tonen het aantal overleden kinderen tussen nul en veertien jaar per

rang voor beide gemeenten. Er werd een onderscheid gemaakt tussen de verschillende

beroepsgroepen.

Figuur 13: aantal overleden kinderen naargelang de rang, Zottegem 1760-1910

81

Figuur 14: aantal overleden kinderen naargelang de rang, Oudenaarde 1760-1910

Bij de groep van de hoge klasse, namelijk de artsen, notarissen en advocaten, liep het eerste

kind meer kans te overlijden. Ook bij de groep van de schoenmakers en dagloners waren het

vooral de eerste kinderen die stierven. Het risico voor de volgende kinderen nam geleidelijk af

in Zottegem. In Oudenaarde bleef het aantal kinderen dat overlijdt in rang 2 en 3 min of meer

gelijk voor de groep van de schoenmakers. Vanaf rang 3 (voor Oudenaarde) en rang 4 (voor

Zottegem) ging het aantal overleden kinderen opnieuw de hoogte in. In rang 7 daalde het

aantal overleden kinderen sterk. In de hogere rangen werden telkens minder overleden

kinderen genoteerd. Dit heeft natuurlijk te maken met het feit dat gezinnen met meer dan

negen kinderen niet zo vaak voorkwamen. Het is vooral in de groep van de dagloners en de

schoenmakers dat zulke grote gezinnen gesticht werden.

Alain Bideau stelt dat het vooral de eerstgeborenen waren die kans liepen om een vroegtijdige

dood te sterven. De oorzaak hiervan ziet hij in de problemen die een eerste zwangerschap of

de bevalling zelf met zich mee kunnen brengen. De kinderen die het laatst geboren werden

liepen eveneens een hoger risico om kort na de geboorte te overlijden, en dit door de hogere

leeftijd van de moeder en de kans op toename van bevallingsperikelen161

. In zijn onderzoek

naar zuigelingensterfte en vruchtbaarheid in Goes en omstreken kwam Otto Hoogerhuis tot de

conclusie dat de zuigelingen die geboren werden in de hogere rangen een hogere sterftekans

hadden. De reden hiervoor is dat hoe meer kinderen een vrouw reeds op de wereld heeft

gezet, hoe meer risico op problemen tijdens de bevalling. Een andere verklaring voor de

161

A. BIDEAU, “Variables familiales de la mortalité infantile”, in: A. IMHOF, Mensch und Gesundheit in der

Geschichte, Husum, Matthiesen, 1980, pp. 231-234.

82

hogere sterfterisico‟s in de hogere rangen is dat vrouwen die het hebben meegemaakt dat hun

kind stierf, sneller opnieuw zwanger raakten dan vrouwen van wie de kinderen in leven

bleven, waardoor zij dus weer de gevaren die een bevalling met zich kon meebrengen

moesten trotseren162

.

De sociologen Knödel en Hermalin stelden in hun onderzoek naar de invloed van

demografische variabelen (zoals rang, geboorte-interval, leeftijd van de moeder,…) op de

zuigelingen- en kindersterfte in enkele Duitse steden vast dat de kindersterfte het hoogst was

in rang 2 en 3163

. In Zottegem en Oudenaarde kwamen eveneens een groot aantal overlijdens

voor in de eerste vier rangen.

Het aantal kinderen in de hogere rangen stellen meestal de laatstgeborenen voor. Dus kunnen

we voor dit onderzoek stellen dat in alle groepen het eerste en het laatste kind een verhoogd

risico op overlijden hadden. Wat betreft de rang van het kind kunnen we dus niet echt spreken

van sociale verschillen. De cijfers voor de groepen van de hoge klassen, dus dokters,

notarissen en advocaten, liggen schijnbaar lager dan voor de overige groepen; dit heeft te

maken met het feit dat deze minder kinderen op de wereld zetten. Dit aspect wordt verder

uitgediept in de volgende paragraaf.

162

O. HOOGERHUIS, Baren op Beveland. Vruchtbaarheid en zuigelingensterfte in Goes en omliggende dorpen

gedurende de 19de

eeuw, Wageningen Universiteit, 2003, pp. 137-142. 163

J. KNÖDEL, A. HERMALIN, “Effects of birth rank, maternal age, birth interval, and sibship size on infant and

child mortality : evidence from 18th and 19th century reproductive histories”, in : American Journal of Public

Health, 74, 1984, 10, p. 1102.

83

2. Gezinsgrootte

De rang van het kind is onlosmakelijk verbonden met de grootte van het gezin. In de volgende

tabellen werd het gemiddeld aantal kinderen voor de gezinnen van artsen, notarissen en

advocaten, schoenmakers en dagloners genoteerd.

Tabel 30: gemiddeld aantal kinderen per gezin Zottegem

Zottegem 1796 1846 – 1856 1890 - 1900

Artsen 5,5 4 3,25

notarissen en advocaten 6,3 5 2,6

schoenmakers 5,5 6,9 6,25

Dagloners 4,7 5,3 6,1

Tabel 31: gemiddeld aantal kinderen per gezin Oudenaarde

Oudenaarde 1796 1846 - 1856 1890 - 1900

Artsen 4,6 4,9 3,2

notarissen en advocaten 6,2 3,4 4,1

schoenmakers 5,9 6,1 6,2

Dagloners 6 6,8 6,9

Bovenstaande tabellen tonen duidelijk aan dat artsen in beide gemeenten minder kinderen

kregen dan de andere groepen. Op het einde van de 19de

eeuw is een doktersgezin maar half

zo groot dan bij gezinnen van dagloners en schoenmakers.

Dit komt grotendeels overeen met het onderzoek van Frans Van Poppel en Hugo Röling naar

de vruchtbaarheid van artsen in Nederland. Hij merkte tussen 1876 en 1880 een daling op van

het aantal kinderen bij artsen tot minder dan vijf kinderen. Na 1890 had een doktersgezin nog

een drietal kinderen164

. In Zottegem en Oudenaarde is eveneens de gestage daling van het

aantal kinderen van artsen te zien. Het aantal kinderen van artsen is veel lager in vergelijking

met de overige controlegroepen. Het onderzoek van Ivan Coolens naar de

vruchtbaarheidstransitie in Zottegem wees al uit dat het vooral de hoge klasse was die aan

geboortebeperking deed op het einde van de 19de

eeuw165

. De cijfers voor de groep van de

artsen en van notarissen en advocaten bevestigen dit. De middenklasse en de lage klasse

164

F. VAN POPPEL, H. RÖLING, “Physicians and fertility control in the Netherlands”, p. 171. 165

I. COOLENS, “Vruchtbaarheidstransitie eind 19de

– begin 20ste

eeuw. Test-case: Zottegem, 1871-1925”, in:

Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, Gent, 1981, 1-2, p. 144.

84

zouden de anticonceptietechnieken pas na 1900 geleidelijk aan overnemen166

. Uit

bovenstaande tabellen blijkt dat dit ook van toepassing leek te zijn voor de stad Oudenaarde.

Van Poppel ziet in deze vroege daling van het aantal kinderen bij artsen het bewijs dat zij

reeds aan geboortebeperking deden: het aantal kinderen bij artsen daalde immers vroeger dan

bij de controlegroepen167

. Van Poppel ontdekte wel dat vele artsen in het openbaar

geboortebeperking veroordeelden. Dit staat haaks op hun demografisch gedrag, waaruit

duidelijk naar voren komt dat zij de anticonceptietechnieken wel degelijk toepasten168

.

Er is dus sprake van een verband tussen vruchtbaarheid en zuigelingensterfte. Zo vermeldt

Hoogerhuis met betrekking tot de verspreiding van infectieziekten dat het in grote gezinnen

makkelijker is elkaar te besmetten169

. Een ander aspect is borstvoeding. Dit zorgde er niet

alleen voor dat het kind weerbaarder werd tegen allerlei infectieziekten, maar ook dat tijdens

de lactatieperiode de moeder tijdelijk onvruchtbaar was. Het geven van borstvoeding was dus

niet alleen een middel dat de zuigelingensterfte kon beperken, maar ook de vruchtbaarheid

kon inperken170

. Woods, Watterson en Woodward erkenden eerder al dit verband tussen

vruchtbaarheid, borstvoeding en zuigelingensterfte in hun onderzoek naar zuigelingensterfte

in Engeland en Wales171

.

Zottegem en Oudenaarde zijn gesitueerd in de regio Zuid-Vlaanderen. Op het einde van de

18de

eeuw en het begin van de 19de

eeuw was in deze streek de huisnijverheid sterk

uitgebouwd waardoor moeders de mogelijkheid hadden borstvoeding te geven aan hun

kinderen. Dit leidde volgens Vandenbroeke tot een lagere zuigelingensterfte en een lagere

vruchtbaarheid in deze gebieden. Hij wijst er evenwel op dat gedurende de 19de

eeuw het

geven van borstvoeding steeds minder voorkomt172

. In de bovenstaande tabellen is dan ook te

zien dat het gemiddeld aantal kinderen per gezin in de klassen van de schoenmakers en

dagloners toeneemt. Een ander aspect dat hier mee verband houdt is dat niet alleen bij de

burgerij, maar ook bij de ambachtsklassen het uitbesteden van jonge kinderen geen

uitzondering was. Het stoppen met het geven van borstvoeding zorgde er dan ook weer voor

166

Ibidem, p. 144. 167

F. VAN POPPEL, H. RÖLING, “Physicians and fertility control in the Netherlands”, pp. 183-184. 168

Ibidem, p. 170 en pp. 183-185. 169

O. HOOGERHUIS, Baren op Beveland. Vruchtbaarheid en zuigelingensterfte in Goes en omliggende dorpen

gedurende de 19de

eeuw, p. 142. 170

Ibidem, pp. 186-187. 171


Wales, 1861-1921. Part II”, in: Population Studies, 1989, 43, pp. 121-126. 172

C. VANDENBROEKE, Sociale geschiedenis van het Vlaamse volk, Beveren, Uitgeverij Orion, 1981,

pp. 109-113.

85

dat de vrouw opnieuw vruchtbaar werd. Bovendien verhoogde het uitbesteden van

zuigelingen de kans op een vroegtijdig overlijden van het kind173

.

Knödel hecht dan weer meer belang aan gezinsgrootte als belangrijke factor in zuigelingen-

en kindersterfte. Ook hij bespreekt het verband tussen borstvoeding en vruchtbaarheid en

tussen borstvoeding en zuigelingensterfte174

. Bovendien hecht hij evenwel belang aan de

mogelijkheid dat in gezinnen met veel kinderen de oudere kinderen op de achtergrond

geschoven werden en de meeste aandacht naar de jongste kinderen ging175

.

Bij wijze van besluit kan gesteld worden dat er in de kindersterfte naargelang de rang van het

kind in Zottegem en Oudenaarde bij de vier groepen geen sociale verschillen te bemerken

zijn. Bij de interpretatie van de zuigelingen- en kindersterfte moet bovendien steeds het

verband met vruchtbaarheid in het oog gehouden worden.

173



J. KNÖDEL, A. HERMALIN, “Effects of birth rank, maternal age, birth interval, and sibship size on infant and

child mortality”, pp. 1102-1103. 175

Ibidem, pp. 1104-1105.

86

Conclusie

Het fenomeen van de Demografische Transitie in de meeste West-Europese landen is nog

steeds een veelbesproken onderwerp onder historisch demografen.

Zoals reeds vermeld werd in de inleiding van deze scriptie zijn over de oorzaken van de

daling van de mortaliteit vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw al vele discussies

gevoerd. Ik zal deze even kort herhalen. In de jaren 60 en 70 werd vooral geloof gehecht dat

de reden van de dalende sterfte moest gezocht worden in de verbetering van de

levensstandaard en de voedingstoestand. Anderen beweerden dan dat de ontwikkelingen in de

medische wetenschap aan de basis lagen voor de afname van de mortaliteit. De laatste jaren

wordt echter steeds meer geloof gehecht aan de hypothese dat innovaties in de publieke en

persoonlijke hygiëne er voor gezorgd hebben dat de gezondheidstoestand van de bevolking er

op vooruit ging. Door het uitvoeren van openbare sanitaire werken, zoals drainage, riolering,

watervoorzieningen,…en het vorderen van maatregelen zoals vuilnisomhaling,

begraafplaatsen buiten de stad en dergelijke meer werd het risico op overdracht van

besmettelijke ziekten beperkt. Infectieziekten waren gedurende de 19de

eeuw namelijk de

belangrijkste doodsoorzaak. In de tweede helft van de 19de

eeuw werd er, naast

volksgezondheid en publieke hygiëne, ook meer aandacht besteed aan persoonlijke hygiëne.

In het hoofdstuk „Geneeskunde en hygiënisch besef in de negentiende eeuw‟ werd de rol van

artsen in de bewustwording en verspreiding van hygiëne en volksgezondheid besproken.

Alhoewel de geneeskunde tot voor de ontdekking van de bacterie door Koch in de jaren 1880

weinig kon uitrichten wat betreft de genezing van infectieziekten, is de rol van artsen in de

daling van de mortaliteit toch onderschat. In het begin van de 19de

eeuw wezen zij al op de

invloed van milieu op de gezondheidstoestand van de mens. Zij hadden reeds vroeg door dat

leven in een gezonde en schone omgeving ziekten kon vermijden. Zij adviseerden dan ook de

lokale overheden bij epidemieën om (hygiënische) maatregelen te nemen die de

volksgezondheid bevorderden. De geneeskunde concentreerde zich dus op het preventieve

aspect. Op het einde van de 19de

eeuw zetten zij zich ook meer en meer in om de

zuigelingensterfte in te dijken: zij schreven vaak gezondheidsboekjes voor scholen en pleitten

voor de educatie van jonge moeders met betrekking tot zuigelingen- en kinderzorg.

87

Auteurs zoals Woods176

en Vandenbroeke177

gingen er van uit dat de medische kennis van de

geneesheer en zijn kunde om anderen te genezen, weerspiegeld wordt door zijn eigen

gezondheid. Zij onderzochten dan ook de mortaliteit van artsen in de 19de

eeuw en kwamen

beide tot de conclusie dat de mortaliteit vrij hoog lag. De verklaring hiervoor zou hun contact

met zieken geweest zijn, waardoor zij zich door hun inzet, blootstelden aan het gevaar besmet

te geraken.

Van Poppel178

ging nog een stapje verder en redeneerde dat de medische kennis en

doeltreffendheid van artsen, aangezien zij ook tot doel hadden de in die tijd hoge zuigelingen-

en kindersterfte in te perken, kan afgelezen worden aan de hand van hun eigen kroost: waren

zij in staat om hun eigen kinderen te beschermen of genezen? Vandaar een onderzoek naar de

zuigelingen- en kindersterfte bij dokters. Zijn voornaamste conclusie was dat de kinderen van

artsen helemaal geen voordeel hadden op de kinderen van andere bevolkingsgroepen. Preston

en Haines179

kwamen voor de Verenigde Staten tot een gelijkaardige conclusie.

Een eerste onderzoeksresultaat is dat kinderen van artsen in Zottegem en Oudenaarde geen

betere overlevingskansen hadden dan de kinderen van de controlegroepen. De totale

kindersterfte (tussen nul en veertien jaar) lag integendeel hoger dan die van zowel de hoge

(notarissen en advocaten) als de lage klasse (dagloners). Uitgaande van de onderzoeken van

Van Poppel en Preston en Haines, was dit toch enigszins te verwachten, maar toch was het

verrassend dat de groep van de dagloners een lagere zuigelingen- en kindersterfte kende dan

de artsen.

Opvallend is wel dat het merendeel van de overleden kinderen van medici tussen nul en vijf

jaar oud waren op het moment van overlijden.

Ik wil hierbij wel opmerken dat voor beide gemeenten van slechts een klein aantal artsen het

gezin kon gereconstrueerd worden. Enkelen onder hen bleven immers levenslang vrijgezel.

Het is wel een feit dat beide gemeenten in een regio woonden met een lage

medicaliseringsgraad. Het lage aantal kinderen zou dus een vertekend beeld kunnen geven.

176

R. WOODS, “Physician, heal thyself: the health and mortality of Victorian doctors”, in: Social history of

medicine, 1996, 9, pp. 1-30. 177

C. VANDENBROEKE, “Differentiële sterfte tijdens de negentiende eeuw. Het sterfterisico van medici”, in:

Bevolking en gezin, 1982, 2, pp. 133-145. 178

F. VAN POPPEL, “How effective was nineteenth-century medical knowledge in fighting infant mortality?

Evidence on infant survival among the Dutch medical profession”, in: M. BRESCHI EN L. POZZI (eds.), The

determinants of infant and child mortality in past European populations, Udine, Forum, 2004, pp. 191-212. 179

S. PRESTON EN M. HAINES, Fatal Years. Child mortality in late nineteenth century America, Princeton,

Princeton University Press, 1991, 266p.

88

Een andere opmerking is dat de trend naar steeds kleinere gezinnen van dokters, vooral op het

einde van de negentiende eeuw, volledig past in de daling van de vruchtbaarheid die zich

voordoet in deze periode: de vrouwen van artsen zetten gemiddeld de helft minder kinderen

op de wereld dan de vrouwen in schoenmaker- en daglonerfamilies. Van Poppel en Röling

wezen al op het vroege gebruik van anticonceptietechnieken bij geneesheren in Nederland.

Een andere onderzoeksvraag die ik trachtte te beantwoorden was of er verschillen tussen

hoger en lager opgeleide artsen te bespeuren waren wat betreft de kindersterfte. De

verschillen tussen de artsen onderling konden voor de gemeente Zottegem niet onderzocht

worden. Voor Oudenaarde was dit wel mogelijk, maar leverde geen eenduidige resultaten op.

Bovendien was het aantal doctoren in de geneeskunde, heelmeesters en vroedvrouwen te klein

om van een goede vergelijking te kunnen spreken.

Een andere vraag die ik trachtte te beantwoorden was of de vier groepen de algemene trend

van dalende zuigelingen- en kindersterfte gedurende 19de

eeuw volgen. Wat zijn de

verschillen tussen het begin en einde van de negentiende eeuw?

Volgens Vandenbroeke bedroeg de gemiddelde zuigelingensterfte in Zuid-Vlaanderen 181 ‰

en begon deze pas tegen het einde van de 19de

eeuw af te nemen180

. De waarden bij de

ambachtslui, de lage en de hoge klasse lagen in beide gemeenten meestal onder dit

gemiddelde. Het waren vooral de waarden van de kinderen van geneesheren die dit

gemiddelde overschreden.

De zuigelingensterfte steeg in de groepen van artsen, schoenmakers en dagloners op het einde

van de 19de

eeuw, wat doet vermoeden dat de nieuwe voedingsgewoonten (borstvoeding of

gepasteuriseerde melk) en hygiëne maatregelen voor zuigelingen nog niet doorgedrongen

waren in deze gemeenten, toch niet in de lagere klassen. Het is natuurlijk wel verrassend dat

de zuigelingensterfte bij artsen nog steeds hoog is, aangezien zij met hun medische inzichten

toch in het voordeel waren om hun pasgeborenen beter te kunnen beschermen en verzorgen.

Een mogelijke verklaring is dat de meerderheid van de zuigelingen van artsen in de periode

1880-1910 overleden nog voor het einde van de eerste levensmaand. De sterfte zou dus

eventueel te wijten kunnen zijn aan erfelijke factoren, al is dit moeilijk te achterhalen.

180

C. VANDENBROEKE, “Overzicht van de zuigelingensterfte in Zuid-Vlaanderen (18de

-19de

eeuw)”, pp. 207-210.

89

In tegenstelling tot de zuigelingensterfte was er bij de kindersterfte tussen één en vier jaar wel

een duidelijke daling doorheen de negentiende eeuw, en dit bij de vier onderzochte groepen.

Deze volgen dus wel de trend van een afnemende kindersterfte vanaf de jaren 1860. Vanaf

1880 lagen de waarden bij artsen lager dan die van de controlegroepen: in Zottegem overleed

geen enkel kind in deze leeftijdscategorie, in Oudenaarde lag de waarde net iets lager dan bij

de schoenmakers en dagloners, maar toch nog veel hoger dan bij de notarissen en advocaten.

Deze afname doet zich ook voor in de overige leeftijdscategorieën van vijf tot negen jaar en

van tien tot veertien jaar. In Oudenaarde kwamen in deze categorieën nog meer overlijdens bij

doktersgezinnen voor dan in Zottegem.

De demografische impact van de economische crisis die omstreeks het midden van de

negentiende eeuw het land - en ook deze twee gemeenten - in zijn greep hield was eerder

beperkt. De zuigelingen- en kindersterfte tussen 1830 en 1860 was vooral bij de geselecteerde

van artsen, schoenmakers en dagloners hoog, maar vertoonde geen extreme waarden. Soms

werden zelfs lagere cijfers genoteerd dan in de periode 1880-1910. Onderzoek naar de gehele

populatie of gehele beroepsgroepen zou hier een beter beeld over kunnen geven.

Hierboven werden al enkele verschillen in zuigelingen- en kindersterfte tussen Zottegem en

Oudenaarde uiteengezet. Het belangrijkste verschil dat we onthouden is dat de mortaliteit van

zuigelingen en kinderen gedurende de 19de

eeuw in Oudenaarde in de vier groepen hoger lag

dan in Zottegem. Deze resultaten waren te verwachten aangezien de mortaliteit in de steden

doorgaans veel hoger lag dan in de rurale dorpen.

Kijken we dan naar de verschillen in de totale kindersterfte bij artsen, dan werd de hoogste

waarde genoteerd voor Zottegem in de periode 1780-1810. Vanaf 1830 lag de mortaliteit bij

de Oudenaardse dokterskinderen een stuk hoger dan bij de Zottegemse dokterfamilies. Ook

hier weer zal de verklaring moeten gezocht worden in het verschil tussen stad en platteland.

Het laatste hoofdstuk over de invloed van de rang van het kind op mortaliteit en over

gezinsgrootte leerde dat er wat betreft geboorterang geen specifieke sociale verschillen zijn.

De aantallen gestorven kinderen waren het grootst in de eerste vier rangen.

Onderzoek naar het gemiddeld aantal kinderen per gezin bracht aan het licht dat de

doktersgezinnen in beide gemeenten op het einde van de negentiende eeuw slechts half zo

groot waren als de families uit de ambachten lage klasse. In het midden van de 19de

was het

90

reeds duidelijk dat zij minder kinderen op de wereld zetten dan de schoenmakers- en

dagloners. Hieruit kan afgeleid worden dat zij reeds vroeg aan geboortebeperking deden.

Samenvattend, ondanks het hygiënisch besef van artsen en hun publieke inzet hiervoor,

konden de geneesheren in Zottegem en Oudenaarde niet beletten dat er in hun eigen gezin

kinderen stierven.

Ook op het einde van de negentiende eeuw, wanneer er steeds meer aandacht besteed wordt

aan het welzijn van zuigelingen en kleine kinderen en de bacteriologie zich meer en meer

ontwikkelt, was de zuigelingen- en kindersterfte in doktersgezinnen nog steeds hoog.

Tenslotte wil ik nog enkele mogelijkheden tot verder onderzoek aanhalen.

Een eerste mogelijkheid is het onderzoeken van de mortaliteit van kinderen van dokters in

andere regio‟s met bijvoorbeeld een hogere medicaliseringsgraad of in sterk geürbaniseerde

en geïndustrialiseerde gebieden. Dit kan eventueel in combinatie met een onderzoek naar de

doodsoorzaken, voor zoverre dit mogelijk is.

We kunnen dit soort onderzoek ook vanuit het perspectief van de artsen zelf bekijken. Een

onderzoek op grote schaal (bijvoorbeeld per arrondissement, provinciaal of nationaal) naar de

mortaliteit van artsen en hun kroost zou misschien meer duidelijkheid scheppen over de

eventuele verschillen in opleiding tussen de artsen.

Een onderzoek met kwalitatieve bronnen zou ons misschien meer kunnen vertellen over de

kunde en gedachtewereld van dokters. Hoe reageerden zij bijvoorbeeld op het overlijden van

één van hun kinderen. Dit soort bronnen is waarschijnlijk wel moeilijk te vinden.

Uit dit onderzoek kwam ook duidelijk naar voren dat de vruchtbaarheid bij artsen veel lager

was dan bij de controlegroepen. Een grondige studie naar het vruchtbaarheidsgedrag van

geneesheren zou hierover meer kunnen vertellen. Aangezien zij toch verondersteld werden

over de nodige kennis wat betreft anticonceptietechnieken te beschikken, lijkt mij dit een

interessante studie.

91

Bronnenoverzicht

Gent, Rijksarchief

Scheldedepartement

2713 Volkstelling 1796 Zottegem

6083 Volkstelling 1796 Oudenaarde

Oudenaarde, Stadsarchief

Bevolkingsregisters Oudenaarde

2409576 (microfilm 782) 1890-1900

Registers van de Burgerlijke Stand

Geboorten 1900-1910

Overlijdens 1900-1925

Tienjaarlijkse tafels op de registers van de Burgerlijke Stand Oudenaarde: geboorten,

huwelijken en overlijdens

Microfilm 710 1881-1890

Microfilm 715 1891-1900

Ronse, Rijksarchief

Bevolkingsregisters Oudenaarde

Microfilm MH 672 en MH 673 1846-1856

Klappers op de parochieregisters van Oudenaarde (tot 1796): dopen en overlijdens

Archiefnr. 67 (leeszaal)

Parochieregisters

Dopen en begrafenissen: boeken 10, 11, 12, 26, 27 en 28 (dozen in leeszaal)

Tienjaarlijkse tafels op de registers van de Burgerlijke Stand Oudenaarde: geboorten,

huwelijken en overlijdens

Microfilm 763801 1796-1870

Microfilm 1982310 1871-1880

Microfilm 1982312 1881-1890

Microfilm 1982209 1891-1900

Burgerlijke Stand Oudenaarde: Akten van geboorten en overlijdens:

Microfilm 764893 1851-1860: geboorten

92

Microfilm 764894 1851-1860: huwelijken, overlijdens

Microfilm 764895 1861-1870: geboorten

Microfilm 764896 1861-1870: huwelijken, overlijdens

Microfilm 1981696 1871-1880

Microfilm 1981977 1881-1890

Bevolkingregisters Zottegem

Microfilm MH 703 1846-1856

Microfilms B 411, B 412 en B 413 1890-1900

Klapper op de parochieregisters Zottegem (tot 1796): dopen en overlijdens

Archiefnr. 110 (leeszaal)

Tienjaarlijkse tafels op de registers van de Burgerlijke Stand Zottegem: geboorten,

huwelijken, overlijdens

Microfilm 759653 1796-1870

Microfilm 1982311 1871-1880

Microfilm 1982313 1881-1890

Microfilm 1982482 1891-1900

Burgerlijke Stand Zottegem: akten van geboorten, huwelijken en overlijdens:

Microfilm 759657 1796-1870

Microfilm 759658 1871-1880

Microfilm 1982309 1881-1890 en 1891-1900

Zottegem, Dienst Bevolking

Burgerlijke Stand: akten van geboorten en overlijdens en tienjaarlijkse tafels

Boek geboorten 1901-1910

Boek geboorten 1911-1920

Boek overlijdens 1901-1910



93

Bibliografie

BACKS (J.). Mortaliteit in Gent (1830-1950). Gent, 2003, 884p. (Verhandeling der

Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XXIV).

BIDEAU (A.). “Variables familiales de la mortalité infantile”. In: IMHOF (A.). Mensch und

Gesundheit in der Geschichte. Husum, Matthiesen, 1980, pp. 223-250.

BRUNEEL (C.). “Ziekte en sociale geneeskunde: de erfenis van de verlichting”. In: DE

MAEYER (J.), DHAENE (L.), HERTECANT (G.), VELLE (K.) (red.). Er is leven voor de

dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen. Kapellen, Uitgeverij Pelckmans,

1998, pp. 17-31.

COOLENS (I.). “Vruchtbaarheidstransitie eind 19de

– begin 20ste

eeuw. Test-case: Zottegem,

1871-1925”. In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, Gent, 1981, 1-2,

pp. 95-146.

DE BROUWER (J.). Demografische evolutie van het Land van Aalst: 1570-1800. Brussel,

Pro Civitate, 1968, 232p.

DE MUYTERE (D.). “Demografische evolutie in de stad en kasselrij Oudenaarde”. In:

Handelingen van de Koninklijke Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van

Oudenaarde, 1989, 26, pp. 57-66.

DE SMET (L.). “De bevolking van het arrondissement Oudenaarde tijdens de laatste eeuw”.

In: Handelingen van de Koninklijke Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van

Oudenaarde, 1952, pp. 178- 187.

DE SMET (L.). “Zottegem, van vlek tot kleine stad”. In: Jaarboek van de Zottegemse

Culturele Kring, 1949-1950, pp. 13-24.

DEVOS (I.). “Ziekte, een harde realiteit”. In: DE MAEYER (J.), DHAENE (L.),

HERTECANT (G.), VELLE (K.) (red.). Er is leven voor de dood. Tweehonderd jaar

gezondheidszorg in Vlaanderen. Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1998, pp. 117-129.

DEVOS (I.). Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18de

-20ste

eeuw.

Gent, Academia Press, 2006, 262p.

DEVOS (I.) en VANDENBROEKE (C.). “Historische demografie in de Middeleeuwen en de

Nieuwe Tijden”. In: ART (J.) en BOONE (M.) (red.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van

de 12de tot de 18de eeuw. Gent, 2004, pp. 179-220. (Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn

gemeente? Deel 2)

EGGERICKX (T.) en DEBUISSON (M.). “La surmortalité urbaine: le cas de la Wallonie et

de Bruxelles à la fin du XIXe siècle (1889-1892)”. In : Annales de démographie historique,

1990, pp. 23-41.

94

GADEYNE (G.). “De Plaatselijke Commissies voor geneeskundig toevoorzicht in Oost-

Vlaanderen (1818-1830)”. In: Handelingen der Maatschappij voor geschiedenis en

oudheidkunde te Gent, 1979, pp. 175-219.

GADEYNE (G.). “Oostvlaamse medici en parochiepriesters, slachtoffers van de

tyfusepidemie, 1847-1848. Een episode uit de sociale geschiedenis”. In: Handelingen van de

Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 1980, XXXIV, pp. 167-179.

JASPERS (L.), STEVENS (C.). Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde

van het Ancien Regime. Een socio-professionele en demografische analyse. Gent, 1985, 176p.

HOEBEKE (G.). Van katoen tot katoen : de industrie te Oudenaarde 1794-1914.

(onuitgegeven licentiaatsverhandeling RUG), 1998, 170p. (promotor: E. Vanhaute)

HOFSTEE (E.).“Geboorten, zuigelingenvoeding en zuigelingensterfte in hun regionale

verscheidenheid in de 19de

eeuw”. In: Bevolking en gezin, 1983, pp. 7-60.

HOOGERHUIS (O.W.). Baren op Beveland. Vruchtbaarheid en zuigelingensterfte in Goes en

omliggende dorpen gedurende de 19de eeuw. Wageningen Universiteit, 2003, 336p.

KNÖDEL (J.), HERMALIN (A.). “Effects of birth rank, maternal age, birth interval, and

sibship size on infant and child mortality: evidence from 18th

and 19th

century reproductive

histories”. In: American Journal of Public Health, 74, 1984, 10, pp. 1098-1105.

KUNITZ (S.J.). “The personal physician and the decline of mortality”. In : Schofield (R.),

REHER (D.) en BIDEAU (A.) (eds.). The decline of mortality in Europe, Oxford, Clarendon

Press, 1991, pp. 249-262.

LAMARCQ (D.). 3000 jaar Zottegem. Het bewogen verhaal van elf dorpen in Zuid-Oost-

Vlaanderen. Zottegem, 1989, 67p.

LENDERS (P.). “De moderne overheid en de aanzet tot een gezondheidsbeleid”. In: DE

MAEYER (J.), DHAENE (L.), HERTECANT (G.), VELLE (K.) (red.). Er is leven voor de

dood. Tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen. Kapellen, Uitgeverij Pelckmans,

1998, pp. 32-42.

LEWIS (P.) en MARGOTTA (R.). Ontwikkeling van de geneeskunde. Antwerpen, Standaard

Uitgeverij, 1996, 192p.

LIVI-BACCI (M.). “The starving and the well-fed”. In: LIVI-BACCI (M.). Population and

Nutrition. An essay on demographic history. Cambridge, 2003, pp. 63-78.

MASUY-STROOBANT (G.). Les déterminants individuels et régionaux de la mortalité

infantile. La Belgique d’hier et d’aujourd’hui. Louvain-la-neuve, CIACO, 1983, 540p.

MASUY-STROOBANT (G.). “La surmortalité infantile des Flandres au cours de la deuxième

moitie du XIXe siècle. Mode d‟alimentation ou mode de développement ?” In : Annales de

démographie historique, 1983, pp. 231-255.

McKEOWN (T.). The modern rise of population. London, 1976, 168p.

95

MEYNNE (A.). Topographie médicale de la Belgique: etudes de géologie, de climatologie,

de statistique et d’hygiène publique. Brussel, Manceaux, 1865, XII + 582p.

MOREL (M.F.). “Les soins prodiguées aux enfants: influence des innovations médicales et

des institutions médicalisées (1750-1914). Médecine et déclin de la mortalité infantile”. In:

Annales de démographie historique, 1989, pp. 157-177.

PRESTON (S.) en HAINES (M.). Fatal years. Child mortality in late nineteenth-century

America. Princeton, Princeton University Press, 1991, 266p.

RAZZEL (P.). “The role of personal, domestic and public hygiene in shaping English

mortality patterns, 1500-1899”. In: RAZZEL (P.). Population and disease. Transforming

English society, 1550-1850. Londen, 2007, pp. 147-176.

RAZZEL (P.) en SPENCE (C.). “Poverty or disease environment – the history of mortality in

Britain, 1500-1950”. In: BRESCHI (M.) en POZZI (L.) (eds.). The determinants of infant and

child mortality in past European populations. Udine, Forum, 2004, pp. 89-123.

ROLLET (C.). “The fight against infant mortality in the past: an international comparison”.

In: SCHOFIELD (R.), REHER (D.) en BIDEAU (A.) (eds.). The decline of mortality in

Europe. Oxford, Clarendon Press, 1991, pp. 39-60.

RONSIJN (W.). De moeilijke jaren 1840 in Oudenaarde. Sociaal-economisch en politiek

beeld van een stad tussen 1840-1850. Een historisch onderzoek naar het verloop van de crisis

van 1845-1849 binnen de sociaal-economische context van Oudenaarde en de behandeling

van die crisis binnen de politieke context van Oudenaarde. Gent (onuitgegeven

licentiaatverhandeling Universiteit Gent), 2004, 4 dln. (promotor: E. Vanhaute).

SCHOFIELD (R.) en REHER (D.). “The decline of mortality in Europe”. In: Schofield (R.),

REHER (D.) en BIDEAU (A.) (eds). The decline of mortality in Europe. Oxford, Clarendon

Press, 1991, pp. 1-17.

SONDERVORST (F.-A.). Geschiedenis van de geneeskunde in België. Elsevier, 1981, 316p.

TEIRLINCK (M.). “Zottegem van bedrijvig vlek tot industrieel centrum”. In: Zottegems

Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde. Handelingen, 2007, pp. 131-147.

VANDENBROEKE (C.). Sociale geschiedenis van het Vlaamse volk. Beveren, Uitgeverij

Orion, 1981, 301p.

VANDENBROEKE (C.). “Overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in

Zuid-Vlaanderen (18de-19de eeuw)”. In: PREVENIER (W.), DE BELDER (J.) et al.

Demografische evoluties en gedragspatronen van de 9de

tot de 20ste

eeuw in de Nederlanden.

Gent, RUG, 1977, pp. 199-222. (Studia Historica Gandensia)

VANDENBROEKE (C.). “Differentiële sterfte tijdens de negentiende eeuw. Het sterfterisico

van medici”. In: Bevolking en gezin, 1982, 2, pp. 133-145.

96

VANDENBROEKE (C.). “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e-

19e eeuw)”. In: Studia Historica Gandensia 226, Gent, RUG, 1978, pp. 133-168 (overdruk

uit: Bijdragen tot de geschiedenis, jg. 60, pp. 133-168).

VANDENBROEKE (C.), VAN POPPEL (F.), VAN DER WOUDE (A.M.). “De zuigelingen-

en kindersterfte in België en Nederland in seculair perspectief”. In: Bevolking en gezin, 1983,

pp. 85-115.

VAN DEN EECKHOUT (P.) en VANTHEMSCHE (G.) (red.). Bronnen voor de studie van

het hedendaagse België, 19de

-20ste

eeuw. Brussel, VUB Press, 1439p.

VAN DER MEIREN (P.J.). “Industriële ontwikkelingen te Oudenaarde”. In: Handelingen van

de Koninklijke Geschiedkundige en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde, 1986, pp. 49-57.

VAN POPPEL (F.). “How effective was nineteenth-century medical knowledge in fighting

infant mortality? Evidence on infant survival among the Dutch medical profession”. In:

BRESCHI (M.) en POZZI (L.) (eds.). The determinants of infant and child mortality in past

European populations. Udine, Forum, 2004, pp. 191-212.

VAN POPPEL (F.) en MANDEMAKERS (K.). “Sociaal-economische verschillen in

zuigelingen- en kindersterfte in Nederland, 1812-1912”. In: Bevolking en gezin, 31, 2002, 2,

pp. 5-40.

VAN POPPEL (F.) en RÖLING (H.). “Physicians and fertility control in the Netherlands”. In:

Journal of Interdisciplinary History, XXXIV, 2003, 2, pp. 155-185.

VELLE (K.). De nieuwe biechtvaders: de sociale geschiedenis van de arts in België. Leuven,

Kritak, 1991, 352p.

VELLE (K.). “Medisch-topografisch en epidemiologisch onderzoek in België sinds het laatste

kwart van de 18de

eeuw tot circa 1850”. In: Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse

Maatschappij voor Taal-en Letterkunde en Geschiedenis, 1984, pp. 209-229.

VELLE (K.). “Medikalisering in België in historisch perspectief: een introductie”. In:

Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, LXVI, 1986, pp. 256-285.

VELLE (K.). “Statistiek en sociale politiek: de medische statistiek en het gezondheidsbeleid

in België in de 19de

eeuw”. In: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 19, 1985, 1-2,

pp. 213-242.

VELLE (K.). Lichaam en hygiëne. Naar de wortels van de huidige gezondheidskultuur. Gent,

MIAT, 1984, 164p.

VRIELINCK (S.). De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuurgeografische en

statistisch repertorium van de gemeenten en de supracommunale eenheden. Met de resultaten

van de officiële uitslagen van volkstellingen. Leuven, 2000, 3v.

WOODS (R.). “Public health and public hygiene: the urban environment in the late nineteenth

and early twentieth centuries”. In: Schofield (R.), REHER (D.) en BIDEAU (A.) (eds.). The

decline of mortality in Europe. pp. 233-247.

97

WOODS (R.). “Physician, heal thyself: the health and mortality of Victorian doctors”. In:

Social history of medicine, 1996, 9, pp. 1-30.

WOODS (R.), WATTERSON (P.A.) en WOODWARD (J.H.). “The causes of rapid infant

mortality decline in England and Wales, 1861-1921. Part I”. In: Population Studies, 1988, 42,

pp. 343-366.

WOODS (R.), WATTERSON (P.A.) en WOODWARD (J.H.). “The causes of rapid infant

mortality decline in England and Wales, 1861-1921. Part II”. In: Population Studies, 1989,

43, pp. 113-132.

Website NIS/ FOD economie: “Aantallen zorgverleners ingeschreven bij het RIZIV”, in:

<http://www.statbel.fgov.be/figures/d362_nl.asp#1> (geraadpleegd op 05/06/2009)

98

Lijst van figuren en tabellen

Figuren

HOOFDSTUK 2 :

Figuur 1: Bevolkingsevolutie van Zottegem tussen 1750 en 1930

Figuur 2: Bevolkingsevolutie van Oudenaarde tussen 1750 en 1930

HOOFDSTUK 5:

Figuur 3: totale kindersterfte te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 4: totale kindersterfte te Oudenaarde uitgedrukt in promille

Figuur 5: zuigelingensterfte te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 6: zuigelingensterfte te Oudenaarde uitgedrukt in promille

Figuur 7: kindersterfte tussen één en vier jaar te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 8: kindersterfte tussen één en vier jaar te Oudenaarde uitgedrukt in promille

Figuur 9: kindersterfte tussen vijf en negen jaar te Zottegem uitgedrukt in promille

Figuur 10: kindersterfte tussen vijf en negen jaar te Oudenaarde uitgedrukt in promille



HOOFDSTUK 6:

Figuur 13: aantal overleden kinderen naargelang de rang, Zottegem 1760-1910

Figuur 14: aantal overleden kinderen naargelang de rang, Oudenaarde 1760-1910

Tabellen

HOOFDSTUK 2:

Tabel 1: aantal artsen en vroedvrouwen Zottegem

Tabel 2: aantal artsen en vroedvrouwen Oudenaarde

HOOFDSTUK 5:

Tabel 3: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en

Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

Tabel 4: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en

Oudenaarde uitgedrukt in promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860

en 1880-1910)

Tabel 5: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en


Tabel 6: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en


en 1880-1910)

99

Tabel 7: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde


Tabel 8: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde


Tabel 9: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt

in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

Tabel 10: Totale kindersterfte (0-14 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt


Tabel 11: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en


Tabel 12: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij artsen en vroedvrouwen in Zottegem en


en 1880-1910)

Tabel 13: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en


Tabel 14: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij notarissen en advocaten in Zottegem en


en 1880-1910)

Tabel 15: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde


Tabel 16: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij schoenmakers in Zottegem en Oudenaarde


Tabel 17: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt

in promille (kinderen geboren in de periode 1750-1910)

Tabel 18: Zuigelingensterfte (0 tot 1 jaar) bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt


Tabel 19: endogene en exogene zuigelingensterfte in absolute cijfers voor Zottegem en

Oudenaarde (periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910)




promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd

in leeftijdscategorieën




promille (kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd

in leeftijdscategorieën




(kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910, gegroepeerd in


100

Tabel 26: Kindersterfte bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille


Tabel 27: Kindersterfte bij dagloners in Zottegem en Oudenaarde uitgedrukt in promille

(kinderen geboren in de periodes 1780-1810, 1830-1860 en 1880-1910), gegroepeerd in


Tabel 28: vergelijking van de kindersterfte tussen artsen onderling, Oudenaarde, 1796

Tabel 29: vergelijking van de kindersterfte tussen artsen onderling, Oudenaarde, 1846-1856

HOOFDSTUK 6:

Tabel 30: gemiddeld aantal kinderen per gezin Zottegem

Tabel 31: gemiddeld aantal kinderen per gezin Oudenaarde

Artsen en hun kinderen. Over de rol van artsen in de...

Documents

Transcript of Artsen en hun kinderen. Over de rol van artsen in de...