Artet e Qyteterimit Islam - Ism'ail el Faruki

7/25/2019 Artet e Qyteterimit Islam - Ism'ail el Faruki

1/80


2/80

e


3/80

---I s m a l R x h e lF r k ---

-----2-----

Titulli i origjinalit:

The Arts of Islamic Civilization

Titulli:

Artet e Qytetrimit Islam

Autori:

Ismal RxhelFrk

Prktheu nga origjinali anglisht:

Olsi Aluku

Redaktor dhe korrektor:

Petrit Kaziu

Redaktor fetar:Ervin Murati

Faqosja dhe Kopertina:

Alma Aluku

Botimi i par, Tirazhi:

500

Botuesi:

West Print

Tiran,Ramazan 1437/2016

Copyright: T gjitha t drejtat e botimit t ktij libri ngjuhn shqipe i takojn prkthyesit. Ndalohet ribotimi i plot

ose i pjesshm i ktij libri pa lejen me shkrim t prkthyesit.


4/80

----A r t e t e Q y t e t r i m i t I s l a m ----

-----3 -----

Prmbajtja

Dy fjal 7

Parathnie 10

Artet e Qytetrimit Islam 12

NIVELI I 15Kurani si prcaktues i teuhdit ose transhendencs

NIVELI II 35Kurni si Model Artistik

NIVELI III 45Kurni si Ikonografi Artistike

SHTOJC 65Shprehja e Transhendencs Hyjnore n Artet Pamore

Fjalorth 75


5/80


-----4-----

Prkthimin? Natyrisht


6/80


-----5 -----

t Bukurit!


7/80


-----6-----


8/80


-----7 -----

Dy fjal

Lavdrimi i takon vetm Allahut, t Bukurit, Krijuesit

t pashoq, Shpiksit nga asgjja dhe pa shembull tmparshm, Formsuesit harmonik dhe preiz, t

Gjithditurit t Urt, Fisnikut, Krijuesit t njeriut faz pasfaze deri n trajtn m t mir dhe estetike. Falenderimi i

takon Krijuesit t shtat pal qiejve nj mbi nj dhe t

tokave po aq, i takon Atij i Cili e stolisi qiellin me

hijeshin e yjeve t shklqyeshm. Atij i cili krijon far tdoj dhe shton n krijim sa t doj.A ka ndonj

krijues ve Allahut, i cili ju furnizon nga qielli dhe toka?Ska zot tjetr, prve Tij. Ather si po largoheni? (elFatir

: 3)Ngjyrosje e Allahut! e kush ngjyros m mir se

Allahu, ne vetm At adhurojm.(elBekare :139)

Arti sht veprimtari, eksteriorizim, dhe ksisoj varet

me prkufizim nga nj dije q e tejkalon dhe i jep atij njrend; vemas nj dijeje t till, arti ska prligjje: sht

dija ajo q prcakton veprimin, manifestimin dhe formn

e jo anasjelltas.(F. Shuon).

Gjithashtu nj aspekt shum i rndsishm sht

qllimi, prndryshe do t binim n gabimin: arti pr hir

t artit dhe ky gabim qndron n t vrtet tek supozimi


9/80


-----8-----

se kto jan relativitete q kan prligjjen e tyre t

mjaftueshme brenda vetes, n natyrn e tyre relative, dhe

se pr pasoj ekzistojn kritere vlere q jan inaksesibl

ndaj inteligjencs s kulluar dhe t huaja ndaj s vrtetsobjektive. Ky gabim prfshin heqjen e prparsis s

shpirtit dhe zvendsimin e tij ose nga instikti ose nga

shija, pra nga kritere q jan ose krejtsisht subjektive ose

arbitrare. Prkufizimi, ligjet dhe kriteret e artit nuk mund

t nxirren nga vet arti, pra nga kompetenca e artistit si i

till; themelet e artit qndrojn tek shpirti, tek dituria

metafizike dhe shpirtrore, jo vetm tek njohja e zanatit

dhe as tek gjenialiteti, sepse ky mund t jet fardo. Me

fjal t tjera, parimet e brendshme t artit i nnshtrohen n

thelb parimeve t brendshme t nj rendi m t lart. (F.Shuon).

Qllimi i artit nuk sht apriori t induktoj

emocione estetike, por t proj, bashk me to, nj

mesazh pak a shum t drejtprdrejt shpirtror, dhe

ksisoj sugjerimet q burojn nga dhe riojn tek e vrteta

liruese. (F. Shuon). D.m.th. t krijohet nj form q t

kapet pikspari nga shqisat metafizike t zemrs dhe

pastaj nga shqisat fizike t trupit.

Religjioni islam deprton n do aspekt t jets s

njeriut, duke mos ln asgj t paprekur nga feja. N nj

kuptim m t gjer, kjo do t thot q n jetn e

muslimanit ska asnj ndryshim ndrmjet jets fetare dheasaj profane. Prderisa specifika e artit fetar krkon

objektivitet maksimal, sepse nj art sht fetar jo prmes

qllimit personal, subjektiv t artistit, por prmes


10/80


-----9 -----

elementesh objektive t atij religjioni. E pr rrjedhoj

shprehja e sakt artitstike e objektivitetit t Islamit varet

drejtprsdrejti nga njohurit e artistit mbi fen: sa m

shum q ai do t thellohet n t aq m shum do tvrehet kjo tek veprat e tij artistike. Nj objektivitet t till

duhet ta arrijn edhe teoricient e artit gjat proesit t

formulimit t parimeve dhe rregullave teorike dhe estetike

mbi t cilat zhvillohet arti islam. Nj shkall t till t lart

njohjeje t fes dhe t objektivitetit n vlersimin e

veprave t caktuara artistike duhet ta ken

domosdoshmrisht edhe estett dhe kritikt e artit islam.

Prandaj mendojm se merita e ktij studimi qndron

n faktin se profesor elFrkme erudicionin e tij t lart

prve se i bn nj analiz estetike burimit dhe zhvillimit

t artit islam e pr rrjedhoj i vendos emrtimin arte

kurnore. Kndvshtrimi mbi t cilin profesori ka

ndrtuar analizn e tij shkencore mbi artin islam sht n

t njjtn koh nj dig e fuqishme parandaluese, e cila na

mbron neve nga rreziku i kuptimit dhe i interpretimit t

gabuar t ktij arti. Ai gjithashtu prkufizon n mnyr tprmbledhur dhe t sakt gjasht parime tejet frymzuese,

t cilat mund t shrbejn si platform fillestare n

procesin e krijimit tek e gjith gama e arteve islame.

Parime kto t cilat profesori i shtrydh nga thelbi i forms

dhe prmbajtjes letrare t Kuranit, duke na e lehtsuar

shum punn neve.

Prkthyesi

14 Ramazan 1437/2016


11/80


-----10-----


12/80


-----11 -----

Parathnie

INSTITUTI NDRKOMBTAR I MENDIMIT

ISLAM (IIIT) me knaqsi t madhe ju prezanton

broshurn me titull: Artet e Qytetrimit Islamt autorit:

Ismal elFrkt pjes e seris Botimet veanta 24,e

cila fillimisht sht botuar si kapitulli numr tet i libritAtlasi Kulturor i Islamitme autor Ismal elFrkdhe

Lois Lamy elFrk (1986), ku ishte pjes prbrse enj vepre monumentale dhe autoritative, q prezanton

gjith botkuptimin e Islamit, besimin e tij, traditat,

institucionet dhe vendin e tij n bot. Prve ilustrimeve t

hartave, t gjitha fotot e tjera jan zvendsuar dhe nuk

jan ato t origjinalit, prve atyre t specifikuarave.

Profesori palestinezoamerikan Ismal elFrk

(19211986) ishte filozof, vizionar dhe autoritet n

religjione komparative. Ai ishte nj dijetar i madh

bashkkohor i islamit, dija e t cilit prfshinte t gjith

spektrin e shkencave islame, duke trajtuar fusha t tilla si

studime t religjionit, mendimi islam, qasje ndaj dijes,histori, kultur, edukim, dialog ndrfetar, estetik, etik,

politik, ekonomi dhe shkenc. Pa dyshim elFrk ka

qen nj nga dijetart m t mdhenj islam t shekullit t


13/80


-----12-----

XXt. N kt broshur ai i prezanton bots s gjer

kuptimin dhe mesazhin e islamit, duke u prqndruar tek

teuhdi (njshmria e Zotit) si thelbi dhe parimi i tij

prcaktues, i cili i jep qytetrimit islam identitetin e tij.

IIITja, e cila sht themeluar m 1981, ka shrbyer si

nj qendr e madhe pr mbshtetjen e prpjekjes

shkencore serioze t bazuar n vizionin, vlerat dhe parimet

islame. Programi krkimor i Institutit, me seminaret dhe

konferencat prgjat tridhjet viteve t fundit ka rezultuarn botimin e m shum se katrqind titujve n anglisht dhe

arabisht, shumica e t cilve jan prkthyer edhe n gjuht

e tjera t mdha.

ANAS S. ALSHAIKHALI

Kshilltar Akademik, IIITZyra e Londrs


14/80


-----13 -----

N TRAJTIMIN E DO ASPEKTI t qytetrimitislam,raison detrejaprfundimtare dhe baza e tij krijuese

duhet t shikohen t mbshtetura n Kurn, tek Shkrimi i

Shenjt islam. N fakt kultura islame sht Kultur

Kurnore, pr shkak se prkufizimet e tij, struktura,

qllimet dhe metodat e aplikimit t ktyre qllimeve, tgjitha kto, jan nxjerr nga ai gjerdan pjessh t shpallura

Profetit Muhamed ) nga Allahu n shekullin e shtat t

ers son. Nga Libri i Shenjt muslimani nuk merr vetm

diturin mbi Realitetin Absolut. Njsoj imponuese dhe

prcaktuese jan edhe idet e tij mbi natyrn, botn, mbi

njeriun dhe gjith krijesat e gjalla, mbi dijen, mbishoqrin, mbi politikn dhe institucionet ekonomike t

nevojshme pr mbarvajtjen e nj shoqrie shkurtimisht,

mbi do deg t dijes dhe aktiviteteve t njohura. Kjo nuk

do t thot q n at libr t vogl prej 114 swaresh

(njjs srah) ose kapitujsh jan dhn n mnyr t

detajuar shpjegime dhe prshkrime specifike pr seciln

fush t aktivitetit njerzor. Por, q n t jan dhn

parimet baz pr nj kultur dhe qytetrim t tr. Pa at

shpallje, kultura nuk do t ishte prftuar dhe nuk do t


15/80


-----14-----

kishim pasur as religjion islam, as shtet, filozofi, ligj,

shoqri dhe as organizimin politik ose ekonomik islam.

Ashtu si padyshim kto aspekte t kulturs islameme t drejt mund t shikohen si kurnore n thelb dhe

motivim, n zbatim dhe qllim, po ashtu edhe artet e

qytetrimit islam duhet t shikohen si shprehje estetike t

po t njjtave derivime dhe perceptime. Po!, padyshim,

artet islame n t vrtet jan arte kur nore.

Ky pohim mund tu duket befasues jomuslimanve, t

cilt pr nj koh t gjat e kan vshtruar islamin si nj

religjion ikonoklast dhe konservator q i ka mohuar ose

ndaluar artet.1 Po ashtu ky pohim mund t duket i

uditshm edhe pr disa musliman t cilt i kan

keqkuptuar prpjekjet e ulemve(dijetarve) dhe umetitn kahzimin e pjesmarrjes estetike drejt disa formave

dhe stileve t caktuara t artit, ndryshe nga t tjerat. Disa

musliman kan menduar se ai udhzim ka nnkuptuar

refuzim, m tepr sesa udhzim pr artet islame. T dyja

1. Ky perceptimin negativ ilustrohet nga deklarata t

tilla si: Doktrina Islame e njsis s Zotit dhe e

barazvlefshmja e saj, krcnimi i Shirkut, ose hyjnizimi,

ka krkuar ndalimin e gjith artit prfaqsues. N sfern e

adhurimit, shpesh me ashprsi puritane, Islami imponon

nj veto totale ndaj shijes artistike n form dhe pamje,

muzik dhe ikonografi (Kenneth Cragg, The House of

Islam [Belmont, California: Wadsworth Publishing Co.,

1975], f.15).


16/80


-----15 -----

kto pikpamje jan keqkuptime ndaj artit islam dhe

gjenezs s tij.

Po ather, n mnyr duhet t shikohen artet islamesi shprehje kurnore n ngjyr, linj, lvizje, form dhe

melodi? Ekzistojn tre nivele n t cilat mbshtetet nj

interpretim i till.


17/80


-----16-----


18/80


-----17 -----

NIVELI I

Kurni si prcaktues i Teuhdit oseTranshendencs

Mesazhi pr Shprehje Estetike: Teuhdi

Kurni sht nj shpallje e cila iu drgua njerzimitme synimin q ti rimsonte atij doktrinn e monoteizmit,

mesazh i cili iu prcoll edhe shum profetve semit t

kohve t hershme si prshembull: Ibrahimit, Nuhut,

Musait dhe Isait. Kurni prmbante nj deklarat t re t

doktrins s monoteizmit, t nj Zoti, i Cili sht i vetmi, i

pandryshueshmi, Krijuesi i prhershm si edhe Udhzuesii universit dhe i gjith asaj q ekziston n t. Allahu

prshkruhet n Kurn si nj Qenie transhendente ndaj t

Cilit nuk sht e mundur asnj prvoj pamore ose ndijore.

Asnj shikim smund ta prfshij At,Ai sht prtej

do lloj prfytyrimi (Kurn 6:103) Asgj nuk i

shmbllen Atij (Kurn 42:11). Ai sht prtej do

prshkrimi shterues dhe i pamundur t prfaqsohet nga

fardolloj imazhi antropomorf apo zoomorf. N fakt,sht vet Allahu Ai i Cili i prcakton prgjigjet pr


19/80


-----18-----

pyetjet: kush, si, ku dhe kur? Dhe ajo sht kjo ideja e

njshmris absolute dhe transhendencs s Allahut q

quhetteuhd(ad literam, t brit njnjsim).

Pohimet kurnore rreth natyrs s Zotit padyshim e

prjashtojn mundsin e prfaqsimit t Tij prmes

mjeteve ndijore, qoft n forma njerzore, shtazore apo

edhe nga simbole figurative t natyrs, por megjithat kjo

nuk sht e gjitha ajo q mesazhi kurnor u ofron arteve

islame. Ne shikojm q e gjith ikonografia e artit islamsht e ndikuar thelbsisht nga doktrina kurnore e

teuhditose monoteizmit islam. Nse Zoti ishte plotsisht

jonatyr, prfundimisht i ndryshm nga krijimi i Tij,

ndrkoh q Islami filloi misionin e tij, nevoja e mohimit

t imazheve natyraliste t Tij nuk ishte nj ndales

negative, por ishte nj arritje estetike e shpirtit semit ebr nga ithtart e Judaizmit n periudhat e mhershme.

Imazhe t Jahves jan dnuar rreptsisht nga t gjith

profett hebrenj, si sht e mirnjohur n Urdhresn e

Dyt t Kodit t Moisiut. Edhe skalitja e emrit t Zotit nuk

inkurajohej. N vend t ksaj katr bashktinglloret eemrit Jahve, ose shkurtime t tjera, shpesh kan

shrbyer si simbol i shkruajtur pr Zotin e hebrenjve.

Duke u lindur, pas influencs estetike q nj tradit e

huaj (ajo GrekoRomake dhe e paraardhsja e sajkultura

Helene) e kishte shfaqur veten e saj pr shekuj m rradh

n shum rajone t Lindjes semite, Islami parashtroi

krkesn pr nj mnyr t re t shprehjes estetike.

Muslimanve t rinj u nevojitej nj form estetike q t

mund t prmbushte objektet e meditimit dhe soditjes


20/80


-----19 -----

estetike, e cila do t prforconte bazn ideologjike dhe

strukturat e shoqris, por t ishte gjithashtu edhe nj

prkujtues i vazhdueshm i parimeve t tij. T tilla vepra

arti do t mund t prforconin ndrgjegjsimin ndaj asajQenieje transhendente, prmbushja e vullnetit t t Cilit

ishte prfundimtarja dhe qensorja, raison detreja e

ekzistencs njerzore. Ky orientim dhe qllim i estetiks

islame nuk mund t arrihej dot prmes vizatimit t njeriut

dhe natyrs. Ajo mund t arrihej vetm nprmjet

meditimit t krijimeve artistike, t cilat do ta udhhiqnin

perceptuesin drejt nj ndjesie t s vrtets madhore: q

Allahu sht plotsisht tjetr prej krijimit t Tij, aq sa

sht i paprfaqsueshm dhe i pashprehshm.

Kjo sfid pr krijimtari estetike u mor prsipr nga

muslimant e par. Si fillim ata punuan me motivet dheteknikat e njohura nga paraardhsit e tyre Semit,

Bizantin dhe Sasanid, por ndrkoh q nevoja dhe

frymzimi shtoheshin ata zhvilluan motive, materiale dhe

teknika t reja. Edhe m i rndsishm ishte krijimi prej

tyre i formave t reja t shprehjes artistike t cilat pastaj

do t prvetsoheshin dhe t prshtateshin n pjes t

ndryshme t bots ndrkoh q individt musliman dhepushteti politik i tyre u shprndan bashk me religjionin

n rajonet e ndryshme t bots, nga Spanja n Perndim

deri tek Filipinet n Lindje.


21/80


-----20-----

Harta 25.

Toka sipas

eshSharf

elIdrz,562G /

1177G


22/80


-----21 -----

Kto forma t reja kan krijuar nj unitet estetik baz

brenda bots islame, por pa e ndrydhur dhe ndaluar

shumllojshmrin rajonale.

Arti islam duhej t prmbushte pjesn e par

mohuese, q nnkuptohej nga dshmia: L ilahe il

Allahdmth: ska zot tjetr prve Allahut dhe se Ai

sht plotsisht tjetr nga njeriu dhe plotsisht tjetr nga

natyra. Por gjithashtu ai duhej t shprehte edhe

dimensionin pohues t pjess s dyt t teuhdite cilanuk thekson se farnuksht Zoti, por se far shtAi.

Me shum gjasa aspekti m i spikatur i Transhendencs q

msonte doktrina islame ishte se Zoti sht infinit dhe

absolut n do aspekt n drejtsi, n mshir, n dituri

dhe n dashuri. Sado q ndonj naiv do t prpiqej ti

numronte cilsit e Tij t shumta, ose ta prshkruantendonj nga kto cilsi t Tij, prpjekja do tirezultonte e

dshtuar.2 Cilsit e tij jan gjithmon prtej

prfytyrimeve dhe prshkrimeve njerzore. Paterni,

motivii cili ska fillim e as mbarim, dhe q jep mbresn

e infinitit pafundsis, sht mnyra m e mir pr ta

shprehur doktrinn eteuhditn art. Dhe jan strukturat e

krijuara pr kt qllim ato q i karakterizojn t gjithartet e popujve musliman. Dhe jan kto paterne infinite,

me t gjitha shumllojshmrit e tyre t mprehta, ato q

solln zbulimin e madh estetik pozitiv t muslimanve n

2. Siftetose cilsit e Zotit tradicionalisht konsiderohet

se jan nntdhjet e nnt, por e vrteta sht se ato jan

t pafundme.


23/80


-----22-----

historin e shprehjes artistike. Kshtu pra, nprmjet

ktyre paterneve infinite sht e mundur q t prohet

prmbajtja delikate e mesazhit islam.

Shpesh arti i muslimanve sht emrtuar si arti i

paternit infinit ose si artiinfinit.3Kto shprehje estetike

jan quajtur gjithashtu arabeska.4 Por arabeska nuk

3. Ismal R. elFrk, Islam and Culture (Kuala

Lumpur: Angkatan Belia Islam Malaysia, 1980), f.44.4. Arabeska shpesh sht prkufizuar ngushtsisht si

nj form e veant e gjethit t stilizuar dhe dizajnit t

hardhis t krijuar nga Arabt/Muslimant. Sipas Ernst

Khnel, n veprn e tij: (The Arabesque and Transformation

of an Ornament, prk. Richard Ettinghausen [Graz,

Austria: Verlag Fr Sammler, 1949], f. 4), dhe ishte nga

fundi i shekullit t nntmbdhjet kur Alois Riegl shkroi

nj libr n t cilin e prkufizoi kt term n kt kategori

t caktuar dizajni. Por prgjithsisht ajo ka pasur nj

kuptim shum m t gjer, i cili prfshinte nj gam t

tr dizajnesh ornamentale, duke prfshir motive

kaligrafike, gjeometrike dhe bimore. Nj kuptim i till i

gjer mbrohet akoma nga Lois Ibsen elFrk n

kapitullin me titull: Ornamentation in Arabian

Improvisational Music: A Study of Interrelatedness of the

Arts, n librin e saj: The World of Music, 20 (1978), f. 17

32; po aty, The Islamization of the Hagia Sophia Plan,

artikull i drguar n simpoziumin mbi The Common

Principles, Forms, & Themes of Islamic Art, Stamboll, Prill,

1984; Ismail R. elFrk, Islam and Art, Studia Islamica,

37 (1973), f. 102103.


24/80


-----23 -----

duhet t kufizohet tek nj lloj i veant dizajni t nj

gjetheje t perfeksionuar nga artistt musliman, si sht

pohuar disa her.5 Ajo nuk sht thjesht nj patern

dydimensional abstrakt i fardoshm q prdorkaligrafin, figurat gjeometrike dhe forma bimsh t

stilizuara.6 Por n rradh t par ajo sht nj entitet

strukturor q pajtohet me parimet estetike t ideologjis

islame. Arabeska zhvillon tek shikuesi ndjesin e cilsis

s infinitit, t atij infiniti q sht prtej vendit dhe kohs;

dhe kt gj e shpalos pa e br pr muslimant at

deklaratn absurde, q vet paterni prfaqson at q sht

prtej. Prmes meditimit n kto paterne infinite mendja e

perceptuesit kthehet drejt Hyjnores dhe arti bhet

prforcues dhe prkujtues i besimit fetar.

Ky interpretim i raison detress artit islam ndreqshum keqkonceptime q jan krijuar rreth refuzimit q i

ka br arti islam artit figurativ dhe prqndrimin n vend

t ksaj tek motivet abstrakte. Pr shembull, ai e mohon

nocionin q pretendon se muslimant e konsiderojn

natyrn sikur t jet iluzion. Pr muslimanin natyra sht

pjes e qart dhe e prekshme e krijimit t Zotit, po aq i

vrtet, i vlefshm dhe mahnits sa sht njerzimi dhebota shtazore. N fakt, natyra konsiderohet si dshmi e

fuqis dhe bujaris s Krijuesit (Kurn 2:164, 6:9599,

10:46, e m tej). Askush nuk mund t pretendoj q sht

5. Khnel, The Arabesque.

6. Ernst Khnel, Arabesque, The Encyclopaedia of

Islam, bot. i ri (Leiden: E. J. Brill), Vol. I, f. 558561.


25/80


-----24-----

ide islame ajo q t konsiderohet natyra si nj e keqe q

duhet shmangur. Si mundet nj musliman t mendoj se

krijimi i Zotit sht i lig? Prkundrazi, natyra n Kuran

prshkruhet si nj fush mrekullish t prsosura dhe tbukura q i jan dhn njerzimit pr prdorim dhe

prfitim (Kurn 2:29, 78:616, 25:4750, etj.). Natyra pr

muslimanin, edhe pse madhshtore n prsosmrin dhe

shumllojshmrin e saj, sht vetm teatri n t cilin

njerzit veprojn pr t prmbushur vullnetin e nj kauze

ose sfere m t lart. Pr muslimanin, Zoti sht Kauza m

e lart, m I madhi. Allahu Ekber sht thirrja e

kudogjendur muslimane e vlersimit, admirimit,

falenderimit dhe frymzimit q shpreh ky besim.

Ndrkoh q disa kultura dhe njerz e kan konsideruar

njeriun si masa e do gjje, ose natyrn si prcaktuesinprfundimtar, prqndrimi i muslimanit ka qen gjithmon

tek Zoti, n transhendencn e Tij t

pakompromentueshme.7Kshtu pra, arti islam ka t njjtin

qllim me at t Kurnit t msoj dhe prforcoj tek

njerzimi perceptimin e transhendencs hyjnore.

7. Pr nj diskutim m t detajuar shiko: Lois Ibsen el

Frk, An Islamic Perspective on Symbolism in the

Arts: New Thoughts on Figural Representation, Art,

Creativity, and Religion, red. Diane Apostolos Cappadona

(New York: Crossroad Pub. Co., 1973), f. 164178.


26/80


-----25 -----

Karakteristikat e Shprehjes Estetike t Teuhdit

Por kjo nuk sht mnyra e vetme brenda s cils

ekziston lidhja ndrmjet Kurnit dhe artit islam. Kjogjithashtu sht e mishruar edhe n karakteristikat

estetike t cilat i shpikn muslimant n mnyr q t

krijonin ndjesin e infinitit dhe transhendencs q

krkohet nga doktrina kurnore e teuhdit. Po ather, si

sht shprehur kjo doktrin prmes forms dhe

prmbajtjes estetike q t stimuloj ndjesin e infinitit dhetranshendencs?

Pjat druri e Lindjes s Mesme e dekoruar me sedef dhe e veshur me

eshtr deveje. I gjith dizajni sht i veshur jo i pikturuar.

ABSTRAGIM. Paternet infinite t artit islam jan,

para s gjithash, abstrakte. Ndrkoh q prfaqsimifigurativ nuk mungon totalisht, prgjithsisht ka pak


27/80


-----26-----

argumente q tregojn se figurat natyrore jan t rralla n

artet islame. Edhe kur prdoren figurat nga natyra ato i

nnshtrohen teknikave t denatyralizimit dhe stilizimit, t

cilat i bjn ato m t prshtatshme pr rolin e tyre simohuese t natyralizmit, sesa si vizatime besnike t

fenomeneve natyrore.

Dizajn kafshe e stilizuar n nj qilim t shekullit t trembdhjet ngaKonja, Turqi. [Pron e Ministris s Kulturs dhe Turizmit, Qeveria e

Turqis].

STRUKTUR MODULARE. Vepra e artit islam

prbhet nga nj mori pjessh ose modulesh, t cilat

kombinohen ndrmjet tyre pr prodhimin e dizajnit m t

madh. Secili nga kto module sht entitet mbarts i nj

mase kulminance dhe prsosmrie, e cila ia lejon atij q tperceptohet si njsi shprehse dhe e ndshme n vetvete

dhe gjithashtu si nj pjes e rndsishme e kompleksit t

madh.


28/80


-----27 -----

KOMBINIME PASUESE. Paternet infinite t

tingullit, shikimit dhe lvizjes i evidentojn kombinimet

pasuese t moduleve baz dhe/ose prsritjes s tyre. N

kt mnyr formohen kombinime shtes m t mdha tcilat mbajn statusin dhe identitetin e tyre t pavarur.

Kombinimet e mdha pasuese tek nj vepr e artit islam n

asnj mnyr nuk e prishin identitetin dhe karakterin e

njsive m t vogla prej t cilave ata vet jan formuar.

Gjithashtu kto kombinime t mdha munden nga ana e

tyre t prsriten, t ken larmi variantesh dhe t

bashkohen me entitete t tjera m t mdha ose m t

vogla, n mnyr q t formohen kombinime akoma m

komplekse.

Gdhendje dhe dizajn Arab n nj pjat bakri (Kajroja Islame).

Kshtu q paterni infinit ka nj mori qendrash interesi

estetik, nj mori pamjesh pr tu prjetuar, prderisa

jan prjetuar kombinimet e njpasnjshme t moduleve,


29/80


-----28-----

entiteteve ose motiveve m t vogla. Asnj dizajn ska as

edhe nj pik t vetme nisjeje estetike ose zhvillimi

progresiv drejt nj pike fokusimi kulminante ose

prfundimtare. Por dizajni islam ka nj numr tpashtershm qendrash interesi ose fokuse dhe nj mnyr

t brendshme perceptimi q e bn t paprfillshm

prcaktimin e nj fillimi ose fundi konkludues.

Mauzoleu i Koutoug Akas (n Shahi Zinda, Samarkand).

PRSRITJE. Karakteristika e katrt e cila sht e

nevojshme n mnyr q t krijohet ndjesia e infinitit n

nj objekt arti sht edhe niveli i lart i prsritjes.Kombinimet shtes t artit islam prdorin prsritjen e

motiveve, t moduleve strukturore dhe kombinimeve

pasuese t tyre, t cilat duket sikur vazhdojn adinfinitum. Abstragimi prkapet dhe prforcohet nga ky

frenimi individualitetit t pjesve prbrse. Ajo e pengon


30/80


-----29 -----

cilindo modul n dizajn nga marrja prparsi e njrit mbi

tjetrin.

DINAMIZM. Dizajni islam sht dinamik, q dot thot se ai sht nj dizajn q duhet t prjetohet

prgjat rrjedhs s kohs. Boasi i ka prshkruar veprat e

artit si t bazuara ose n koh ose n hapsir.8Sipas tij

tek artet kohore bjn pjes letrsia dhe muzika, ndrsa tek

artet hapsinore bjn pjes ato pamoret dhe arkitektura.

Ndrsa krcimin dhedramn Boasi i

kategorizon si arte q i

shfrytzojn

njkohsisht t dyja, si

kohn ashtu edhe

elementet hapsinor.

Sixhade antikekirshehirase e ekspozuarn dhomn Tilavet,mauzoleu i Meulnas, nKonja, Turqi. Sixhadejaprmban shumkombinime pasuese,dizenjo motivesh dhe

modulesh.

8. Franz Boas, Primitive Art (Oslo: Instituttet for

Sammenlingnende Kulturforsking, 1927).


31/80


-----30-----

Edhe pse ky prshkrim mund t jet domethns pr

klasifikimin e arteve t kulturs perndimore, pr kuptimin

e arteve islame ky prshkrim krijon keqinterpretime.

Sigurisht q edhe ktu aplikohen aspektet siprfaqsoreose t dukshme t kohs dhe hapsirs. Pr shembull, nj

kompozim letrar ose muzikor normalisht prjetohet

nprmjet nj serie kohore ngjarjesh estetike. N rastin e

letrsis, produkti artistik prjetohet ose prmes leximit,

ose duke dgjuar recitimin e tij, ndrsa n rastin e muziks

prmes pjesmarrjes ose dgjimit t nj performance.

Shum rrall performanca muzikore mund t lexohet

nga nj kulminacion. Nga ana tjetr t gjitha artet pamore

dhe monumentet arkitektonike prdorin hapsirn. Pr

krijimin e tyre ato zn hapsirn fizike dhe prdorin

elementet hapsinor si pika, linja, rrafshe dhe vllime.

Medreseja e TalKrs, Samarkand, 16461660.


32/80


-----31 -----

Ndrkoh q i pranojm kto karakteristika t nxjerra

nga Boasi, na duhet q t shkojm m tej n klasifikimin e

arteve islame, nse duam q ti kuptojm ashtu si duhet.

Ve asaj q do vepr e artit islam prmban karakteristikate jashtme kohore dhe hapsinore t prmendura m sipr,

karakteristikat q mund t konsiderohen si universalisht

relevante i merr do vepr e artit islam n nj nivel m t

brisht, t nj orientimi kohor t fort dhe ndoshta unik.

N fakt, tek artet pamore n kulturn islame, edhe pse

kemi t bjm me element hapsinor, ata nuk mund t

prjetohen sakt vese prgjat shtrirjes n rrjedhat e

kohs. Paterni infinit nuk mund t kuptohet kurr n nj

shkndij t vetme, n nj moment t vetm, me nj

shikim t vetm ndaj pjesve t tij t shumta dhe t

larmishme. Por ai e udhheq syrin dhe mendjen prgjatnj serie shikimesh

dhe perceptimesh q

duhet t kuptohen n

mnyr seriale. Syri

lviz nga paterni n

patern, nga njraqendr tek nj qendr

tjetr brenda nj

dizajni

dydimensional.

Sixhadeja e Xhejms F.Ballard n fund tshekullit t 16t n Bursa.


33/80


-----32-----

Monumenti arkitekturor prjetohet me lvizjen

pasuese t soditsit prmes dhomave, mjediseve, harqet e

kubeve, ose nndarjeve t tyre. Gjithashtu edhe ndrtesa

ose kompleksi i ndrtesave nuk mund t kuptohet dot ngalarg si trsi, por duhet t prjetohet gjat kohs q vizitori

lviz prmes segmenteve dhe blloqeve t tij t shumta.9

Karrige druritradicionale prball njmuri me mozaik me

ngjyr blu t kombinuarme t bardh, n qytetinhistorik t Fezit n

Marok.

Arti i pikturs n miniatur n mnyr t ngjashme

paraqet nj seri karakteresh ose skenash q duhet t

prjetohen vijimisht dhe n vazhdimsi, ashtu si n artet

9. Shiko prshkrimin e qytetit t Isfahanit tek Nader

Ardalami dhe Laleh Bakhtiari, The Sense of Unity: The Sufi

Tradition in Persian Architecture(Chicago, 1973), f. 97ff.


34/80


-----33 -----

kohore t letrsis, shprehjes muzikore ose krcimit. Qoft

nse i prket t ashtuquajturve arte hapsinor ose arte

kohor, vepra e artit islam kuptohet n seri dhe trsi.

Imagjinata nxitet q t plotsoj vazhdimsin e njpaterni prsrits dhe zhvillues i cili duket sikur shtrihet,

me nnkuptim, prtej kornizave t pjats, faqes s nj libri,

rrafshit t nj muri, ose fasads s nj ndrtese. Asnj

kuptim i prgjithshm, qoft edhe i paternit infinit

arkitektonik, nuk sht i mundshm prvese pas lvizjes

reale ose imagjinare mbi siprfaqet e tij dhe prgjat

hapsirave t tij n nj rend kohor. Ardalani dhe Bakhtiari

flasin pr nj arkitektur lvizse q lexohet sikompozim muzikor.10 Trsia nuk mund t kuptohet

njkohsisht, por personi e kupton trsin vetm pas

prjetimit dhe shijimit t pjesve t shumta t saj.11

Kshtu q arabeska nuk mund t jet kurr nj

kompozim statik si i sht mveshur disa her pr shkak t

keqkuptimit t saj nga disa studiues.12 Prkundrazi,

vlersimi i saj duhet t bhet prmes nj procesi dinamik

10. Po aty, f. 95.

11. Shiko prshkrimin q i ka br Marshall G.S.

Hodgsoni Mathnaw in The Venture of Islam t Xhelludn

Rmut (Chicago: University of Chicago Press, 1974), Vll.

II, f. 248249.

12. Ernst Diez, A Stylistic Anaysis of Islamic Art, Ars

Islamica, 5 (1938), f. 36; Arthur Upham Pope, Persian

Architecture: The Triumph of Form and Color (New York:

George Braziller, 1965), f. 81.


35/80


-----34-----

q shqyrton secilin nga motivet, modulet dhe kombinimet

pasuese t saj n mnyr seriale. Pr ata t cilt e kuptojn

mesazhin dhe strukturat e saj, ai sht m dinamiku,

aktivisht m estetiku i t gjitha formave t artit.13sht njshprehje artistike n t ciln t dyja grupet e arteve, si ata

t kohs dhe ata t hapsirs, krkojn nj prvoj dhe

kuptim t prcaktuar n rrjedhn kohore.

NDRTHURJE. Detaji i ndrthurur sht

karakteristika e gjasht, e cila e prkufizon artin islam.

Ndrthurja e rrit aftsin e do paterni ose arabeske pr ta

thithur vmendjen e perceptuesit dhe tia forcoj

prqndrimin tek entitetet strukturore t paraqitura. Nj

vij e drejt ose nj figur e vetme, sado hijshm t jet

hedhur, kurr smund t ishte materiali i vetmikonografik i paternit islam. Kshtu q vrulli dhe

dinamizmi i paternit infinit mund t prftohej vetm

prmes shumfishimit t elementve t brendshm dhe me

ndrlikueshmrin e rritur t ekzekutimit dhe kombinimit.

13. Shiko David Talbot Rice, Studies in Islamic Metal

WorkIV, Bulletin of the School of Orient and African

Studies(University of London), 21 (1958), f. 225253.


36/80


-----35 -----

Miniatur Perse: Xhemal edDin Muhammed esSidiku elIsfahani

Bahram Guri duke vrar nj dragua.


37/80


-----36-----


38/80


-----37 -----

NIVELI II

Kurni si Model Artistik

Ve asaj se sht i prcaktuar nga mesazhi ideologjik i

Kurnit, arti islam gjithashtu sht kurnor n

kuptimin se shkrimi i muslimanve ka sjell modelin e

par dhe kryesor pr krijim dhe prodhim estetik. Kurnisht prshkruar si vepra e par e artit n Islam.14Kjo

nuk duhet t kuptohet sipas mendimit q e konsideronKurnin si krijimtarin e gjenis letrare t Profetit

Muhamed ( ), si sht prsritur kaq shum her nga

jomuslimant dhe sht mohuar po kaq fuqishm nga

muslimant. Prkundrazi, muslimant i prmbahen asaj se

Shkrimi i Shenjt sht hyjnor si n formn ashtu edhe n

prmbajtjen e tij, si n shkronjat ashtu edhe n idet e tij

dhe se ai i sht shpallur Muhamedit ( ) n fjalt e sakta

t Zotit; Edhe rradhitja e tij e n jte (versete) dhe sre

(kapituj) sht e diktuar nga Zoti. Kjo form dheprmbajtje e Kurnit ka sjell t gjith karakteristikat

dalluese t cilat, si u prmendn m sipr, jan

14. I. R. elFrk, Islam and Art, f. 9598.


39/80


-----38-----

prfaqsuese t paterneve infinite t arteve islame. Kurni

vet sht shembulli m i prsosur i paternit infinit

shembulli q do t ndikonte n t gjith krijimtarin e

ardhshme t arteve letrare, t arteve pamore (nmonumentet arkitektonike dhe ato dekorative), gjithashtu

edhe n krijimtarin e arteve t tingujve (shiko kapitullin

21) dhe t lvizjeve.15 Si vepr letrare, Kurni ka pasur

nj impaktestetik dhe emocional t jashtzakonshm mbi

muslimant, t cilt e kan lexuar ose dgjuar prozn e tij

poetike. N fakt shum konvertime n fen e re jan br

prmes fuqis estetike t recitimeve t tij, gjithashtu t

shumt jan njerzit t cilt prloten ose edhe vdesin duke

dgjuar recitimin e tij.16 Edhe jomuslimant kan mbetur

shum t mahnitur nga prsosmria e tij letrare. Kjo

prsosmri e paimitueshme e Kurnit sht emrtuar siixhazi i tij, ose fuqia e tij pr t paaftsuar. Por

pazotsia pr ta sfiduar elokuencn e tij nuk e ka penguar

nga t qenurit model pr t gjitha artet. Ky kontribut n

kulturn islame ka skicuar mnyrn e prvetsimit dhe

prdorimit t motiveve dhe teknikave t panumrta t

huazuara prej shum kulturash dhe shum njerzishprgjat shekujve. sht ky thelb ose model ai i cili ka

15. Lois Ibsen elFrk, Dance as Expression of

Islamic Culture, Dance Research Journal, 10 (Pranver

Ver, 1978), f. 613.

16. Al B. Uthmn ElJullb El Hujwr, Kashf Al

Mahjb of Al Hujwr, prkth. Reynoldd A. Nicholson, in E.

J W. Gibb Memorial Series, 17 (London: Luzac & Co., 1976),

f. 396397.


40/80


-----39 -----

formsuar adoptimin e ktyre materialeve dhe ideve dhe

ka prcaktuar krijimin e motiveve dhe teknikave t reja.

Mishrimi madhshtor i mesazhit islam t teuhdit duhej

t ishte norma dhe ideali i prkryer pr t gjith veprateardhshme t artit islam (shiko kapitullin 19).

Qemer i gdhendur n Alhambra.

Kurni na jep modelin e par pr t gjasht

karakteristikat e artit islam t prmendura m sipr. S

pari, n vend q t theksoj kompozimet realiste ose

natyraliste, Kurni parashtron refuzimin e zhvillimit

narrativ si nj parim organizativ letrar. Referimet ndajngjarjeve t caktuara trajtohen pjesrisht dhe me

prmendje t prsritur, sikur historit dhe karakteret tjen paraprakisht t njohura pr lexuesit. Qllimi kryesor

nuk sht narrativ, por edukativ dhe moral. Gjithashtu

edhe rradhitja e veprs (t gjatat sret mednase me

natyr prozaike n fillim, dhe t shkurtrat sretmekase,poetikisht t forta, n pjesn e fundit), kontribuon ncilsin abstraktive t Kurnit. Versetet nuk e ojn

lexuesin drejt nj vargu disponimesh q stimulojn gjendje


41/80


-----40-----

shpirtrore t kundrta dhe dramatike. Por lexuesi preket

nga emocione q duken abstrakte ose t ndara nga

karakterizime specifike. jtet ose sret padyshim q i

ngjallin emocionet e dgjuesit, por kt e bjn pashkaktuar disponime shpirtrore specifike.

S dyti, Kurni, ashtu si vepra islame e artit, ndahet

n module letrare (jte dhe sre) t cilat qndrojn si

segmente t plota kuptimore n vetvete. Secili sht i

plot, i pavarur nga far ishte para tij dhe far vjen pastij. Modulet kan pak ose aspak lidhje organike q do ti

nevojitej nj sekuence t veant. Gjat kndimit t tij,

koht e pushimit (akfet) i japin nj ndarje t qart

interpretimit muzikor n module dgjimore (shiko

kapitullin 23).

S treti, linjat dhe versetet kurnore kombinohenpr

t formuar entitete ose kombinime pasuese m t gjata.

Kto mund t jen kapituj t shkurtr ose pjes brenda nj

kapitulli t gjat. Pr shembull, dhjet jte formojn njshr. Nj seri shreshformojn njrubose nj erek.

Katr erek kombinohen pr t formuar nj hizb. Dyahzabe (shum. i hizb) formojn nj xhuz (pjes), dhe

tridhjetaxhze(shum. ixhuz) prbjn Kurnin e plot.

Edhe modulet e jteve ndahen m tej n linja t veanta

sipas fundit t ritmit dhe asonancs.


42/80


-----41 -----

Harta 26. Toka sipas Eb elRajhn elBirunt, 430/1048


43/80


-----42-----

Vendet e ndalimit gjat leximit n kombinimin e

ktyre verseteve mund t variojn pr aq koh sa nuk

shtrembrohet kuptimi. Nj lexim (kirah) i Kurnit

mund t mbyllet me plotsimin e nj srejeose mund tndaloj pas do verseti ose grumbuj versetesh, edhe n

qoft se ato prfshijn dy ose m shum sre. Muslimani

lexon ose dgjon m tejessera (far i vjen m pr

mbar), q do t thot, fardo q ai/ajo disponohet pr t

lexuar ose dgjuar n at koh t veant. Kshtu pra,

recitimi sht pa gjatsi ose fillim apo fund t

paraprcaktuar. Ai nuk t l ndjesin e arritjes s nj pike

kulmore ose prfundimtare.

Nj grua muslimane dukembajtur nj Kurn n kok,

Jolo, provinca Sulu,

Filipine. [Pron e I.E.Winship]. (E marr ngaorigjinali si ndodhet n

Atlasin Kulturor tIslamit).


44/80


-----43 -----

Karakteristika e katrt q mund t gjendet tek t gjith

artet e kulturs islame larmia e mjeteve t prsritura

njsoj prezantohet n prototipin kurnor. Mekanizmat

poetik q pasojn n tingull ose prsritjet metrike,gjenden me bollk n Kurn. Krahas rasteve t shpeshta

t rimave fundore nj ose shumrrokshe, Kurni

prmban gjithashtu rima t shumta prbrenda linjave t

ajeteve. Prsritjet e njsive metrike dhe tingujve t

zanoreve e bashtinglloreve jan me bollk n Kurn dhe

e gjallrojn poetikisht kt vepr letrare. Frazat

prsritse dhe linjat rikthehen prsri dhe prsri pr ti

riforcuar t dyja, si mesazhin didaktik ashtu edhe at

estetik. Prsritja e ideve dhe e paterneve t ligjrimit

llogaritet si pjes e elementeve t elokuencs ose belgah

s

. sht kjo elokuenc ajo q ka dhn provat prmbshtetjen e argumentit t muslimanve se me t vrtetKurni sht i mbinatyrshm dhe fjala hyjnore e Zotit.

Karakteristika e pest e shquar e arteve pamore t

kulturs islame domosdoshmria e prjetimit t tyre e

shtrir n rrjedhn e kohsgjithashtu pritet q t gjendet

n Kurnin fisnik, prderisa t gjitha veprat letrare

konsiderohen arte kohore. N kt rast, prapseprap, si nt gjith artet islame, gjendet nj proes vijues serial

perceptimi dhe vlersimi q e shprfill zhvillimin drejt nj

pik t vetme kulminance dhe konkluzioni pasues.

Prshtypja e unitetit t prgjithshm sht e dobt, dhelexuesi ose dgjuesi mundet q ta prkap ndjesin e s

trs vetm prmes prjetimit t njsive individuale

vijimisht rradh pas rradhe.


45/80


-----44-----

Harta 27. Toka sipas Ibrahm ibn Muhammed elIstakhri(shekulli i 4-rt/10-t)


46/80


-----45 -----

Ndrthurja, karakteristika e gjasht e arteve t

popujve musliman, njsoj sht e formsuar sipas

Kurnit. Paralelizmi, antiteza, sinteza, metafora,

prngjasimi dhe alegoria jan vetm disa nga mekanizmate shumt poetik q japin pasuri verbale dhe elaboruesen

Kurn. Ndrthurja e ktyre elementve u shkakton

mahnitje nga bukuria dhe elokuenca atyre q e dgjojn

ose i lexojn pasazhet e tij.


47/80


-----46-----


48/80


-----47 -----

NIVELI III

Kurni si Ikonografi Artistike

Kurni jo vetm q e pajisi qytetrimin islam me nj

ideologji pr ta shprehur n artin e tij, jo vetm q dha

modelin e par dhe m t rndsishm t prmbajtjes dhe

forms artistike, por gjithashtu ai dha materialin m t

rndsishm pr ikonografin e arteve islame.

sht e mirnjohur tradita e gjat e spikatjes dhe

shklqimit letrar n mesin e pararendsve semit t

muslimanve t shekullit t shtat. Si pasoj e interesit dhe

shklqimit t tyre n krijimtarin letrare, arti i t shkruarit

ishte zhvilluar nga popujt semit qysh n nj faz t

hershme. Shkrimi prdorej prej mijra vjetsh n kulturnparaislame mesopotamase si komponent i arteve pamore.Mbishkrime shoqruese jan gjetur n relieve dhe statuja

artistike t shumta sumerase, babilonase dhe asiriane sa

pr t prmendur disa nga kta popuj.17Funksioni i ktyre

17. Shiko Giovanni Garbini, The Ancient World (NewYork: McGrawHill, 1966); Andr Parrot, The Arts of

Assyria, prkth. Stuart Gilbert dhe James Emmons (NevvYork: Golden Press, 1961); The Great King: King of Assyria,


49/80


-----48-----

futjeve kaligrafike paraislame ishte para s gjithash

shpjegues. Shkrimi prdorej si nj shoqrues logjik pr

shpjegimin e kuptimit t nj paraqitjeje pamore. Nj

prdorim i ktill i shkrimit n produktet artistike vazhdoideri n periudhn e artit bizantin. Porse n Islam shkrimi

dhe kaligrafia do ti nnshtrohej nj metamorfoze t thell,

e cila i ndryshoi ato nga qenia thjesht si simbole diskursive

n materiale estetike dhe plotsisht ikonografike.

Kubbah esSakhrah (Kubeja e Shkmbit) elKuds, prfunduar m 691 e.s.

Dhe ky zhvillim nuk ndodhi rastsisht. Porse kjo

mund t shikohet si nj tjetr dimension normal iinfluencs kurnorembi ndjesin dhe sjelljen estetike t

muslimanve. Qllimi i artit pr muslimanin sht q ti

orientoj qeniet njerzore, si mkmbs t Zotittranshendent n Tok, drejt meditimit dhe prkujtimit t

fotografit nga Charles Wheeler (New York: MetropolitanMuseum of Art, 1945).


50/80


-----49 -----

Tij. Drejt ktij qllimi nuk mund t gjendet asnj mjet m i

prshtatshm sesa pasazhet poetikisht frymzuese nga

Kurni fisnik. Ndonse Zoti sht prtej natyrs dhe

prtej pasqyrimit, Fjala e Tij e shpallur ProfetitMuhammed ( ) i pron shikuesit ose dgjuesit

prkujtimin e Tij, pa pasur frik se mos cnohet

transhendenca hyjnore. Dhe kshtu pra, ai sht materiali

ikonografik par excellence pr veprn e artit islam. Dhe

kjo prirje ishte manifestuar pothuajse qysh n shekullin e

shtat t e.s., si sht qartsisht e paraqitur n dekorin e

Kubes s Shkmbit (Kubbah esSakhrah) n Jeruzalem.

Ky monument, i cili ka nj plan dekorues t gjer q

prfshin citime kurnore, sht prfunduar nga khalifi

umejad Abdul Melik m 71/691. Prmes prdorimit t

vazhdueshm dhe t larmishm t shprehjeve dhepasazheve kurnore, veprat e artit t popujve musliman

kan qen prkujtues konstant tteuhdit.

Realizimi i efektshmris, fisnikris dhe

prshtatshmris s motiveve diskursive dhe pamore

kurnore solln n lindjen e tij nj pasuri influencash t

ndrsjellta mbi artet dhe kulturn islame. Kto prfshijn

zhvillimin e shpejt mahnits t shkrimit arab, prpunimine tij n nj katalog lakueshmrisht t lart formash,

larmishmrin e pabesueshme t stileve t ndryshme dhe

prdorimin e gjer t materialit kaligrafik n veprat

artistike.

Futja e pasazheve kurnore asnjher nuk aplikohej

pa nj kujdes, nderim dhe perfeksion t veant. Si

rrjedhoj, arti i shkrimit t bukur, ose kaligrafis, u


51/80


-----50-----

zhvillua n mesin e muslimanve t par me nj shpejtsi

dhe krijimtari mahnitse. Asnj kaligrafi paraislame ose

pasislame ska krkuar nga vetja e saj kursivitetin,

lakueshmrin dhe plasticitetin, si edhe lexueshmrin qsht krkuar nga shkrimi arab. Zgjatimet dhe ngushtimet

si n lartsi dhe n gjersi prvijoheshin derisa grmat

shkriheshin n forma dhe prmasa t ndryshme. Stile t

shumta shkrimesh prdoreshin vetm ose t ndrthurura

me motive jokaligrafike. Nga popujt musliman jan

krijuar stile shkrimesh t secilit knd dhe harkueshmrie t

imagjinueshme. Disa nga prpjekjet estetike m

interesante bashkkohore n botn islame sot n t vrtet

jan ato q zhvillohen rreth shtjes s ktij subjekti

artistik t muslimanve.

Prderisa do veprim dhe mendim i muslimanit kanj lidhje ose prcaktim fetar, futja e fjalve t Zotit n

do skem t mundshme dekorative, n do prjetim

dgjimor dhe pamor, sht nj objektiv shum i

dshiruar.18 Pasazhet kurnore nuk jan prdorur si

motive dekorative vetm n temat me domethnie fetare,

por gjithashtu edhe n plhura, veshje, anije dhe tabakat e

shrbimit, n kuti dhe mobilje, mure dhe ndrtesa, madjeedhe tek voglsira si tigani i gatimit, n do shekull t

historis islame dhe n do cep t bots islame. Por nuk

jan m pak t prhapura dhe t spikatur edhe n artet

18. Shiko Ren A. Bravmann, African Islam(Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1983),kapit. I; dhe Clifford Geertz, Art as a Cultural System,

Modern Language Notes, 91 (1976). f. 14891490.


52/80


-----51 -----

vokaledhe letrare. Me futjen e kaligrafis s bukur, e cilariprodhon pasazhet kurnore, vepra islame e artit jo

vetm q prcjell nj influenc diskursive nga Kurni, por

gjithashtu nxjerr nj prcaktim estetik kurnor. Edhe kurshkrimi mbart material tjetr nga ai i pasazheve t

Shkrimit t Shenjtthnie fetare, proverba, emra t Zotit,

t Profetit, personave fetar, detaje t ndrtimit, pronsis

ose emrin e artistitgjithashtu sht treguar nj vmendje

e veant n shembujt e bukur ilustrues dhe imagjinativ

t shkrimit arab. Nga Rabati n Mindanao, nga Kano n

Samarkand, pasazhet kurnore t aplikuara n shkrimin

arab kan dhn prbrsin m fisnik t arteve. N asnj

tradit estetike t bots nuk sht luajtur nj rol kaq

vendimtar nga arti i kaligrafis ose nga nj libr i vetm.

Vitet e fundit nj numr dijetarsh kan shkruar rrethnatyrs simbolike t artit islam.19 Disa nga ata jan

19. Prshembull, Martin Lings, The Quranic Art of

Calligraphy and Illumination (Londr: World of Islam

Festival Trust, 1976); Titus Burckhardt, The Art of Islam

(Londr: World of Islam Festival Trust, 1976); Nader

Ardalan dhe L. Bakhtiar, The sense of Unity (Chicago:

University of Chicago Press, 1973); Anthony Welch,

Calligraphy in the Arts of the Muslim World (Austin:

University of Texas Press, 1979); Erica Cruikshank Dodd,

The Image of the Word, Berytus 18 (1969), f. 3558;

Seyyed Hossein Nasr, The Significance of the Void in the

Art and Architecture of Islam, The Islamic Quarterly, 16

(1972), f. 115120; Annemarie Schimel, Schriftsymbolik

im Islam, nAus der Welt der islamischen Kunst: Festschrift


53/80


-----52-----

jomusliman, ndrsa disa jan musliman. Sidoqoft, n t

dyja rastet, kta shkrues, thuajse pa prjashtim, kan

lindur ose jan edukuar n nj mjedis perndimor.

Cilsimi i tyre pr domethnie simbolike t arteve islamenuk nnkupton thjesht nocionin universalisht t pranuar q

thot se artet jan nj mnyr pr shprehjen e nj ideje

abstrakte n poezi, ngjyr, linja, forma, tinguj, lvizje e

kshtu me rradh. N kt kuptim, sigurisht, i gjith arti

sht simbolik. Kta shkrues pretendojn shum m

shum pr ato q ata i shikojn si kuptimet simbolike t

artit islam. Pr ta, trajtat, format, objektet, skenat, madje

edhe shkronjat dhe numrat q prdoren n artin islam kan

nj domethnie (btin) t brendshme. Si shembulli imandalave, kollonat falike, apo paraqitjet antropomorfike

t perndive dhe perndeshave q kan nj domethnie tveant fetare pr hindust, ose kryqi, skena e kryqzimit

dhe statuja e Krishtit q jan simbole t forta pr t

krishtert, kshtu vazhdon argumentimi i tyre, se kasimbole islame t veanta, t cilat vizualisht

prfaqsojn nj larmi domethniesh q duhet t rroken

dhe t kuptohen nga shikuesi.

fr Ernst Khnel, bot. Richard Ettinghausen (Berlin, 1959),

f. 244254; Schuyler van R. Cammann, Symbolic

Meanings in Oriental Rug Patterns, The Textile Museum

Journal, 3 (1972), f. 554; po aty, Cosmic Symbolism on

Carpets form the Sangsuzko Group, Studies in Art and

Literature of the Near East in Honor of Richard Ettinghausen,

bot. Peter J. Chelkovski (Salt Lake City and New York,

1975), f. 181208.


54/80


-----53 -----

Harta 28. Oqeani Indian, nga Ahmed ibn Mexhid (shekulli i 10t

/17t

)

Edhe pse motivet dhe simbolet pr t cilt flasin kta

dijetar gjykohen t jen jotipike pr kulturn islame,

logique e tyre estetike sht e njjt m at ka i takon


55/80


-----54-----

specifikisht traditave t tjera artistike. Kubeja duhet t

konsiderohet sikur t jet kubeja e qiellit, pohohet;20

medalioni n qendrn e nj qilimi sht prfaqsim i

rrugkalimit pr n qiell;21bluja ndriuese e dorshkrimitsht simbol i Infinitit, i Zotit;22dekorimi mbishkrimor q

prfshin emrin e udhheqsit sht simbol qndrueshmrie

pr gjendjen politike,23ose manifestim i Allahut.24Madje

edhe boshllku ose zbraztia konsiderohet simbol si i

transhendencs s Zotit, ashtu edhe i pranis s Tij n t

gjitha gjrat.25

T gjitha kto atribuime pr prmbajtje simbolike n

kuptimin e drejtprdrejt t fjals jan t papajtueshme me

thelbin e artit islam dhe cilsin e tij abstrakte. Arti islam

lindi dhe u zhvillua n nj mjedis semit, i cili ka hequr

dor dhe i ka dnuar t gjitha prfaqsimet q kan tbjn me sfern transhendente. Ai sht nj art i bazuar n

nj ideologji teuhd e cila nuk mundet q t shprehet

estetikisht nga asnj lidhje reale ose imagjinare ndrmjet

natyrs dhe Zotit. Nj lidhje e till do t isht nj lloj

shirku ose shoqrizim i qenieve dhe objekteve t tjera

me Allahun dhe kjo gj sht gjykuar si praktika m e

urryer, mkati m i madh n Islam.

20. Burckhardt,Art of Islam, kapit. 4.21. Cammann, Symbolic Menings dhe Cosmic

Symbolism on Carpets.22. Lings, Quranic Art, f. 7677.23. Welch, Calligraphy, f. 23.24. Po aty.25. Nasr, Significance of the Void, f. 116.


56/80


-----55 -----

Versete kurnore n

ar dhe fije t verdha

n kiswa (veshja

mbshtjellse eQabes).

Kto besime dhe premisa kan prodhuar nj cilsi

josimbolike unike n religjionin dhe kulturn islame.

sht thn shpesh se edhe ritualet e islamit n thelb janfunksionale sesa simbolike. Thirrja pr n faljen ditore,

madje edhe minarja vet, nuk jan element dgjimor ose

pamor simbolik. Por ato jan, prkatsisht, nj veprim i

cili ndihmon muslimant q t mblidhen pr faljen n

koh t caktuara t dits dhe nj element arkitektonik i cili

lehtson kryerjen e atij veprimi.26 Nikja e mihrbit t

26. N dallim nga sakramentet e Krishtrimit dhe ngaceremonit e pjelloris s hindusve.


57/80


-----56-----

xhamis ska asnj dallim t veant nga ana e adhurimit;

ajo zon nuk sht m e shenjt sesa ndonj vend tjetr i

xhamis.27 Gjysmhna, e cila sht lidhur shpesh me

islamin prej jomuslimanve, ska asnj domethnie sisimbol pamor i besimit brenda kulturs islame.28 Por ajo

ishte shenj e ushtris Osmane t ciln europiant

gabimisht e konsideronin si simbol t fes islame.

Prderisa shum koh m par kryqi u shfaq si simbol i

Krishtrimit, ata doln n prfundimin se Islami ka

prvetsuar gjysmhnn si simbolin e tij dallues.

Detaj i murit t jashtm t nj xhamie, Fez, Marok.

Sigurisht q kto fakte u jan t njohura dijetarve

musliman dhe jomusliman t artit islam. sht e

uditshme, ather, q kta dijetar vazhdojn ta

interpretojn kt art n nj mnyr q sht e

27. N dallim me domethnien e altarit t KatedralesKatolike dhe statujs s zotit n nj tempull Hindu.

28. Thomas Arnold, Symbolism and Islam, TheBurlington Magazine, 53 (KorrikDhjetor, 1928), f. 155156.


58/80


-----57 -----

papajtueshme me pjesn tjetr t kulturs. Hipotezat e

mposhtme mund t ndihmojn n qartsimin e qndrimit

t tyre ndaj shpjegimeve t tilla t kuptimit estetik n artin

islam.

Nj hipotez sht se kta autor jan kaq shum t

indoktrinuar nga interpretimet perndimore t artit saq

sht e vshtir, pr t mos thn e pamundur, pr ata, q

t lirohen nga ato paragjykime qytetrimore n momentin

kur kan t bjn me shtjen e artit islam. Fatkeqsisht,premisat t cilat mund t jen prsosmrisht shum t

vrteta pr interpretimin e artit kristian t Europs, mesa

duket i jan transplantuar edhe fushs s artit islam, por n

t ciln duken qart se jan jasht vendit. Kjo gj sigurisht

q nnvizon nevojn pr kujdes maksimal, dituri t thell,

dhe empati pr t qen t strvitur kur kemi t bjm mestudime krahasuese dhe ndrkulturore n prgjithsi dhe

me artin islam n veanti.

Nj arsye e dyt pr prhapjen e gjer t botimeve me

interpretime simbolike t artit islam koht e fundit sht se

fusha e estetiks dhe historis s artit dominohet ose ngadijetar perndimor, ose nga ata me formim t till. Prkt fush sht treguar nj vlersim aq i pakt nga brenda

bots muslimane saq studimi i saj ka arritur t josh

shum pak talente t brendshme, duke krijuar kshtu

nevojn q t udhhiqet nga dijetar q u prkasin

kulturave dhe feve q vijn nga jasht bots islame. Pr

m tepr, prderisa kolegjet dhe universitetet e bots

muslimane jan treguar shum neglizhent pr nxitjen e

studimeve n estetik dhe histori arti, muslimant e


59/80


-----58-----

interesuar n kto disiplina, pothuajse pa prjashtim, jan

arsimuar n institucione perndimore, nn influencn dhe

udheheqjen e intelektualve perndimor dhe sipas

parimeve t artit perndimor.

Harta 29. Toka sipas esSafakst (shekulli i 4-rt/10-t) pjesa I-r

Kshtu q studiuesit musliman, qoft t konvertuarit

rishtas apo musliman q n lindje, shpesh jan aq t

ndikuar nga keqinterpretimet e artit islam q vijn ngajasht sa jan edhe kundrpala tjetr e tyre jomuslimane.

Ekziston edhe nj arsye e tret q hedh drit mbi

atribuimet kumbuese t kohve t fundit pr prmbajtje t

drejtprdrejt simbolike ndaj artit islam, e cila sht n

kundrshti me cilsin abstrakte qensore t tij. Dhe kysht ndikimi i Sfizmit, rryma mistike brenda Islamit.

Misticizmi ve vnies s theksit t tij mbi personalen,

prjetimit t brendshm t fes, sht nj doktrin ose


60/80


-----59 -----

bindje e cila thekson cilsit misterioze, ezoterike dhe

magjike t fes. Ide t tilla jan t vrteta pr mendimin

mistik n Islam, si jan edhe n Krishtrim, Hinduizm,

Xhainizm, Judaizm dhe n tradita t tjera fetare.

Harta 29. Toka sipas esSafakst (shekulli i 4-rt/10-t) pjesa II-r

Shpeshher mistikt i kan bashkangjitur kuptime t

fshehta shkronjave, fjalve dhe shprehjeve, po ashtu edhe

t gjitha llojeve t motiveve dhe figurave pamore. Dukeqen se ata kan mtuar me mnyra t ndryshme q t

arrijn njsimin me hyjnoren, kan treguar shum pak

kujdes n ruajtjen e dallimit t qart ndrmjet sferave

natyrore dhe transhendente, gj e cila sht nj shenj

dalluese e ortodoksizmit islam dhe teuhidit (shiko

kapitullin 16).


61/80


-----60-----

Harta 30. Toka sipas Iban Junus elMisr (339/951)


62/80


-----61 -----

Dekorim

kaligrafik (nga

Kurni) i

skalitur nkuben e

mauzoleut t

Sulltn Kajut

Bej, Kajro

(14721474

e.s.).

Askush nuk e mohon dot ekzistimin e ideve t tilla

brenda historis islame ose prhapjen e shpejt nga ana e

tyre t praktikave dhe interpretimeve t caktuara okulte qi solln me lindjen e tyre. Porse kto fakte nuk duhet t

zmadhohen tej mase, aq sa t jen shpjegimi i vetm pr

trsin e fenomenit t njohur si arti islam. Edhe pse

mistikt jan prpjekur shum q t argumentojn se

filluesi i Sfizmit ka qen vet Muhamedi ( ), e vrteta

sht se kjo lvizje fitoi masivitet vetm disa shekuj mbasvdekjes s Profetit. Pranueshmria e gjer e tij n periudha

t caktuara gjat historis islame nuk mund t paraqitet si

dshmi pr shpjegimin e gjenezs dhe trsis s historis

s artit islam. Prania e nj arti unik islam ishte tashm

evidente qysh n shekullin e par hixhri, gj e cila

sigurisht q daton shum koh prpara prhapjes s gjert ndikimit sfist. Kubbah esSakhrah (Kubeja e

Shkmbit) e Abdu elMelikut n Jeruzalem (71 h./691

e.s.) i ka t gjith prbrsit dhe karakteristikat konstituive


63/80


-----62-----

t artit islamt artit kurnorgj q daton shum shum

koh prpara se sfizmi t prhapej masivisht dhe t

fillonte tua bashkangjiste interpretimet e tij me

domethenie t drejtprdrejt simbolike arteve islame.Padyshim q Kubeja e Shkmbit nuk sht vepr e

ideologjis mistike islame. Kshtu q atij duhet ti jepet

nj interpretim estetik i cili pajtohet me trsin e Islamit.

Teprimet e disa grupimeve mistike (si n fushn fetare

ashtu edhe n at shoqrore) i kan dhn sfizmit nam tkeq n shum pjes t bots islame. Prirjet e tij

personaliste me orientim t brendshm jan par nga

modernistt islam si nj nga shkaqet kryesore pr

nnshtrimin dhe degradimin e popujve musliman n duart

e fuqive t jashtme dhe t brendshme. sht argumentuar

se njanshmria e mbitheksuar vetm n devotshmrinvetjake sht arritur me koston e dmtimit t

kndvshtrimit tradicional islam mbi progresin, zhvillimin

dhe arritjet individuale dhe kolektive. Kjo njanshmri e

minimizoi prpjekjen pr bashkpunim ndrmjet dnitdhe

dynjas (ndrmjet fes dhe ksaj bote), dhe solli nj

interesim t tepruar ndaj bots tjetr. Kshtu q

prgjithsisht lvizjet e fundit reformuese dhe rigjallruesejan kundra misticizmit, dhe udhheqsia e ummetit

bashkkohor musliman sht gjersisht jomistike ose edhe

kundramistike.

Edhe pse shumica e muslimanve q jetojn n botn

islame nuk jan ithtar t vllazrive mistike, edhe pse

kto organizata dhe aktivitetet e tyre shikohen me

mosbesim nga shum prej muslimanve, sigurisht q do t


64/80


-----63 -----

ishte e gabuar t thuhet se lvizja mistike islame ka

vdekur. Sidoqoft, pushteti q sfizmi fitoi mbi popujt

musliman, pas prarjes q ndodhi si rezultat i dyndjeve

mongole dhe kryqzatave, si edhe influencs q sufizmiushtroi gjat rnies s fuqis politike q pasoi dhe rritjes s

copzimit politik, sot nuk sht m gjersisht i pranishm.

N fakt, n ditt e sotshme sfizmiprjeton lulzim s pari

n Europ dhe Amerik, qoft n bashksit aktuale qoft

tek botimet, krkimet dhe interesat studimore. Atje, pra

tek kto vende, sfistt musliman arrijn q t gjejn nj

vesh dgjues dashamirs dhe t fitojn fuqi dhe nderim.

Pikrisht atje ku perndimortt ndar nga traditat e tyre

t mparshme fetare dhe t ln n mshir t fatit pa asnj

ankorim fetar kan shfaqur interesim ndaj praktikave

ekzotike dhe dalldisse deri n ekstaz t misticizmit islamdhe kan prqafuar theksimin e tij ndaj bots s

brendshme shpirtrore. Shpesh nj tradit e fshehur n

misticizmin kristian dhe hebraik i krijon perndimorit nj

ur lidhse q t kaloj tek elementet mistik t Islamit.

N fakt, dekadat e fundit, nj numr i konsiderueshm i t

konvertuarve anglosakson jan futur n Islam prmesndikimit t lvizjeve sfiste. Kontribuesit e shkrimeve q

parashtrojn interpretimet simbolike t artit islam kan

ardhur kryesisht nga ky grup t konvertuarish perndimor

t mirarsimuar, q i prkasin rracs s bardh, dhe q

jan pjestar t shtress s lart, ose nga kundrpala tjetr

e tyre, perndimort jomusliman.


65/80


-----64-----

Oborri i nj

medreseje t

vjetr, n

Marrakesh Marok.

Interpretimet simbolikisht t drejtprdrejta mistike t

shkrimeve t fundit jan n kundrshim me abstraksionin

kaq thell t ngulitur n ndrgjegjen dhe krijimtarinestetike t popujve musliman. Ato jan gjithashtu

antagoniste me mospajtimin islam ndaj do praktike q

shenjon imanenc hyjnore ose q kompromenton disi

transhendencn hyjnore. Edhe pse ata mund ta joshin

dijetarin perndimor dhe mistikun, ata nuk e shlyejn

nevojn pr nj interpretim t pajtueshm brendsor dhegjithprfshirs t arteve islame.


66/80


-----65 -----

Nj teori e pranueshme e artit islam sht ajo e cila i

lidh premisat e saj me faktor t brendshm me kulturn

dhe religjionin e tij sesa me ato t imponuara nga nj

tradit e huaj. Dhe gjithashtu sht nj teori e cila e bazonveten e saj n elementet m domethns konstituiv t asaj

kulture sesa tek ata element q jan joparsor ose t

rastsishm n lidhje me t. Duke pasur parasysh krkesa

t tilla, Kurni i Shenjt na jep tashm nj burim t

gatshm dhe logjik frymzimi pr krijimtari estetike.Kurni ka qen aq ndikues n arte sa ka qen edhe pr t

gjitha aspektet e tjera t kulturs islame. Kurni ka dhn

mesazhin q duhet t shprehet estetikisht, si edhe mnyrn

pr shprehjen e tij, si u evidentua tek gjasht

karakteristikat e prmbajtjes dhe forms s tij letrare. Ai

gjithashtu ka dhn shprehjet dhe pasazhet e tij, si subjektim i rndsishm pr ikonografin e arteve. Pr rrjedhoj

artet islame me shum t drejt mund t emrtohen:

arte kurnore.


67/80


-----66-----

Pa dashur t cnojm aspak vlern dhe integritetin ektij studimi mendojm se do t ishte shum e vyeshme q

ti bashkangjisim n form shtojce nj artikull t nj

studimi tjetr me titull Transhendenca Hyjnore dhe

Shprehja e Saj t po t njjtit autor, pra t profesor

Ismal elFrkt, i cili titullohet Shprehja e

Transhendencs Hyjnore n Artet Pamore.

Prkthyesi


68/80


-----67 -----

Shtojc29

Shprehja e Transhendencs Hyjnore

n Artet Pamore

Antikiteti GrekoRomak ka njohur parimin e

hyjnizimit prmes idealizimit. Nga ky proes, konkretja

(personi njerzor ose objekti natyror) ndahej nga lloji osekonkretizimi i vet individual, me qllim t rritjes

intensifikimit s cilsive t tij. Kur kto cilsi arrinin

gradn m t lart t mundshme, objekti paraqitej si ai t

cilin natyra duhej dhe dshironte ta lindte, por t cilin

dshtoi ta bnte prmes belbzimit t saj dhe njmij e nj

prpjekjeve. N kto prpjekje ajo mund tia kishte dal,por vetm pjesrisht. Arti sht m i zoti se natyra; n tartisti mund t prodhoj, por n fakt gjithmon dshtonte.

Kshtu pra, vepra e artit nuk sht imitim i natyrs si

29. Ky artikull sht marr nga Kongresi Global i

Religjioneve Botrore/ Ismal Raxhi elFrk/

Transhendenca Hyjnore dhe Shprehja e Saj/ Shprehja e

Transhendencs Hyjnore n Artet Pamore. (Mbajtur n

vitin 19801982).


69/80


-----68-----

pretendonte Platoni; as nuk sht prgjithsim empirik i

asaj q jepet n natyr. Ai sht apriori, dhe si pasoj

transhendent ose hyjnor, pr aq sa ai sht produkt i nj

procesi idealizimi t kryer deri n gradn m kulmore.

Zotat e Greqis Antike nuk ishin realitete

transhentent, krejtsisht dhe ontologjikisht tjetr nga

natyra. Ata ishin produkt i po t njjtit proces idealizimi t

kryer nga gjenia njerzore. Ata ishin njerzor, shum

njerzor, epshor, miklues, urryes, dashurues,komplotues dhe kundr komplotues ndaj njritjetrit,

prfaqsonin do tipar t personalitetit njerzor, do fuqi

t natyrs, ndaj t cilve ata prfaqsonin idealizimin

prfundimtar. Kur skulptori i paraqiste ata n mermer, ose

poeti n vetdemaskimet dramatike, do person q e

kuptonte gjuhn belbzuese t natyrs do t brtiste: Po!pikrisht kjo sht ajo q dshiron t thot natyra! Ky

sht natyralizmi dhe antikiteti klasik ishte shembulli m i

mir i tij. Kshtu q sht e gabuar t flassh pr

transhendenc n antikitetin GrekoRomak. Por m mir

do ishte t flitej pr imanenc. Imanenca krkon natyroren,

konkreten dhe empiriken, sepse ajo sht dimension i saj.

Ajo nuk e shmang konkreten, sepse ajo sht idealizim inatyrores; Dhe pa natyroren ajo nuk arrihet dot. Ky sht

shkaku se prse arti i Greqis dhe Roms sht figurativ

dhe pasqyrimi i figurave specifike n art, ose portrete,

ishte n kulmin e tij.

Ishte epoka e Rilindjes kur Europa e rizbuloi

trashgimin artistike t antikitetit dhe e riprshtati at pas

nj mijvjeari. Gjat ktyre njmij vjetve, bota e


70/80


-----69 -----

krishter punoi sipas nj estetike t przier, t

paprcaktuar, e cila ndrthurte element t trashgimis

greke me disa nga ato semite. Dhe rezultati ishte

bizantinizmi, arti i t cilit asnjher nuk e tejkaloiilustrimin. Pika m e fort e artit bizantin, domethn

ikona, ishte jonatyraliste n form (pr rrjedhoj semite,

sepse ndiqte hapat e trashgimis hebraike) dhe natyraliste

n prmbajtje pr arsye t ideve diskursive q shprehte tek

figurat apo drejtprdrejt n diiturat ose titujt q u

vendoseshin figurave nga artisti. Por ky element semit u

flak tutje nga artistt e Rilindjes, t cilt prodhuan imazhe

t Jezusit, Maries, t Atit dhe shenjtorve, duke i dhn

kuptimet e krishtera q i bashkangjiteshin atyre, n

mnyr t drejtprdrejt prmes vet figurave, sipas stilit

t Greqis Antike.Edhe pse autoritetet e Krishtrimit fillimisht e dnuan

kt natyralizm si rikthim n paganizm, si prfundim ata

u pajtuan me t pr shkak t lidhjes s hyjnores me

natyrn t nnkuptuar implicite n mishrim. Qysh

ather, arti i bots s krishter ka qen kryesisht figurativ

dhe idealizues. Sigurisht, kjo u pa mse e knaqshme

sepse transhendenca n mendjen e t krishterit asnjhersparashtronte krkesa t cilat arti figurativ nuk i

plotsonte dot.

Por ishte ndryshe me mendjen muslimane, e cila

dshmonte nj transhendec absolute t Hyjnis Zotit.

Kjo nuk pajtohej n asnj mnyr me imanencn e but, e

cila toleroi shprehjen e hyjnores n figura, sepse pr t

Zoti nuk ishte tjetr nga natyra, por pohimi dhe


71/80


-----70-----

idealizimi i saj prfundimtar. Realiteti prfundimtar pr t

Cilin muslimani sht i preokupuar, nga i Cili mbikqyret

dhe dshirn e t Cilit ai vazhdimisht krkon ta zbuloj,

urdhrat e t Cilit ai vazhdimisht orvatet ti zbatoj,prmendja e t Cilit sht vazhdimisht n buzt e tij nga

mngjesi deri n mbrmje dhe pothuaj n seciln fjali t

tij, sht nj realitet transhendent, thelbi dhe prkufizimi i

t Cilit sht se Ai sht plotsisht tjetr nga i gjith

krijimi. I gjendur n ann tjetr t krijimit, ky totalisht

tjetr sht i papasqyrueshm nga asgj n krijim. N

vend q prej ksaj arsyeje t hiqej dor nga prpjekja

estetike, si kan br Hebrenjt, duke pohuar se

transhendenca hyjnore nuk l hapsir pr arte pamore,

artisti musliman i pranoi artet pamore, por u ngarkoi atyre

detyrn q t pohojn se natyra nuk sht medium artistik.Si stilizimi edhe idealizimi e transformojn natyroren

dhe konkreten. Por ndrkoh q idealizimi e transformon

gjn aq sa ta bj m natyrale dhe m prfaqsuese t

gjinis s tij, stilizimi e transformon aq sa ta mohoj

konkreten dhe gjinin e vet. Stilizimi e transformon

natyrn n mnyr t atill sa ta mohoj natyrshmrin e

vet. Figura e stilizuar sugjeron vetm at ide pr t cilnajo sht krijuar si figur. Figura sht boshatisur nga

prmbajtja e saj dhe qndron si guack, qllimi i

prdorimit t s cils sht q t shpreh mohimin. E

njjta gj sht e vrtet pr figurat njerzore dhe shtazore,pr hardhin, gjethen dhe lulen tek t gjitha artet islame.

Stilizimi i tyre sht mnyra e artistit musliman pr ti

thn Jo! natyrs, shembullit t saj konkret si edhe forms


72/80


-----71 -----

s saj ideale. Ideja q asgjja n natyr sht nj mjet

ose medium i prshtatshm pr shprehje artistike, ka

sht qllimi evident i t gjith artit figurativ islam, sht e

barazvlefshme me pjesn e par t dshmis s besimit, qdomethn: ska zot tjetr prve Zotit.30 Prderisa feja

islame na ka thn q asgj, absolutisht asgj n natyr

nuk sht Zot, ose n ndonj mnyr hyjnore i gjith

krijimi prbhet nga objekte t krijuara dhe pr rrjedhoj

sht profan kshtu q artisti musliman n punn e tij

estetike po na tregon neve se asgj n natyr nuk mund t

jet shprehje e hyjnores.

Sa m shum q artisti musliman thellohej n stilizim,

aq m shum fekste tek ai mendimi se transhendenca e

Zotit krkonte m tepr se stilizimi nse duhej q t

shprehej suksesshm n estetik. Ai zbuloi se e gjithnatyra mund t mohohej en bloc nse ai e braktiste

stilizimin dhe kthehej tek figurat gjeometrike. Kto,

figurat gjeometrike, jan e kundrta e natyrs. Me t

vrtet ato qndrojn n prfundimin logjik t procesit t

stilizimit, ku stilizimi i hardhis, krcellit, gjethes dhe

lules arrin stadin prfundimtar. Q ta vendossh figurn

gjeometrike si mediumin e vetm t arteve pamore shtnj vendim prsosmrisht n pajtim me dshmin La

ilahe illaAllah.31Nuk gjendet asgj n t gjith krijimin

q t jet Allah, ose q t jet e shkrir disi me Allahun,

ose q t jet n ndonj mnyr e shoqruar me Allahun.

30. La ilahe illa Allah.31. Ska zot tjetr q meriton t adhurohet prve

Allahut.


73/80


-----72-----

Si Qenie transhendente Allahu kurr nuk mund t

rroket, dhe pr rrjedhoj nuk mundet kurr q t jet

objekt i intuits ndijore. Pr artistin, puna e t cilit sht q

t paraqes nj perceptim ndijor t subjektit, Zoti pr tsht nj rast absolutisht i pashpres. Ndrgjegjja

muslimane rrnqethet edhe ndaj pandehms pr paraqitjen

ndijore t Zotit. N kt dshprim t artistit musliman

shkndijoi zbulimi i madh. Prderisa pranimi i

transhendencs s Allahut do t thot q ta vendosshat

prtej do lloj prfaqsimi dhe shprehjeje, a sht e njjta

gj e vrtet edhe pr shprehjen e paprfaqsueshmris s

Tij, pr pashprehshmrin e Tij estetike? Prgjigjja sht

negative. Zoti me t vrtet sht i pashprehshm, por

pashprehshmria e Tij nuk sht e till. Kjo

pashprehshmri u b objekti i shprehjes artistike dheobjekti i pavetdijshm i artistit musliman. Stilizimi dhe

stadi prfundimtar t tij, figura gjeometrike, prbnte

mediumin, kurse shprehja e pashprehshmris s Zotit

prbnte qllimin. Dhe i mbetej gjenis s artistve

musliman q t krijonin dizajnin, i cili kur ti aplikohej

mediumit do t arrinte qllimin.

Kjo gj u arrit prpara prfundimit t shekullit t part islamit, kur artizant ishin akoma n pjesn m t

madhe ose t krishter, ose t krishter t sapokonvertuar

dhe ishin akoma t prkushtuar ndaj formave t artit

bizantin. N pallatet Emevite t Jordanis, n Kuben eShkmbit n Jeruzalem dhe Xhamin Emevite t

Damaskut, t cilat datojn n gjysmn e dyt t shekullit t

par Hixhri, ka mjaftueshm t dhna q tregojn se


74/80


-----73 -----

artizant ishin bizantin n mjeshtrin e tyre artizanale,

por islam n disa nga veprat e tyre. Ose ata, osemaitre de

travail e tyre, duhet t jen frymzuar nga faktor

estetikofetar t ndryshm nga ata t cilt frymzuanBizantin.

Arti rajonal bizantin dhe romak i ka njohur t dyja, si

stilizimin edhe figurn gjeometrike. Por dizajnit t tyre i

mungonte momentumi vrulli. Ishte i ngurt. Artisti

musliman zhvilloi nj dizajn n t cilin vzhguesi ndjehej idetyruar t lvizte nga nj lule, krcell ose figur tek nj

tjetr, sepse pasuesja ishte n proces formimi (dmth, t

qenurit vzhgues) pikrisht n momentin kur pjest e s

pars po silleshin n ndrgjegje. Me fjal t tjera, dizajni

ishte i till q ishte e pamundur ta mbaje shikimin n nj

figur pa prfshir nj pjes t pasueses dhe ta fiksojepamjen e s dyts pa prfshir nj pjes t s trets e

kshtu me rradh. Kjo i dha pamjes nj elan ose

momentum pr t ecur gjithnj prpara prej do pike tek e

cila binte shikimi fillestar. Pastaj u zbuluan prsritja dhe

simetria pr ta prforcuar kt momentum duke ia

mundsuar atij q t shprndahej n t gjitha drejtimet.

Figura e pjesshme q rezultonte pr shkak t voglsis shapsirs materiale i dha nj impuls imagjinats q ti

rikrijoj vet pjest e munguara prtej objet dartit

material. Kombinimi i stilizimit, moszhvillimit,

joorganikes, pjeszat q joshin imagjinatn t prodhojplotsueset e tyre, simetria dhe momentumi q gjeneron

prsritjen t gjitha kto e detyronin imagjinatn e

spektatorit t vmendshm q t riprodhonte shum e m


75/80


-----74-----

shum figura me t njjtin ritm adinfinitum. Natyra

moszhvilluese, joorganike e figurave, diktonte q

prodhimi ose vazhdimsia e dizajnit n imagjinat t jet

infinite prderisa ska asnj pik ku ajo logjikisht t mundt prfundoj. Kshtu objet dartiu b nj fush pamjeje e

prer arbitrarisht prej kornizave t saj materiale nga nj

fush e pafundme, ashtu si fushpamja e nj mikroskopi,

q jep perceptimin e nj fushe t pafund prtej tij. Fusha

prtej dhe vazhdimsia e patternit n t jan nj ide e

arsyes q i bn presion imagjinats q ta prfytyroj

vazhdimsin e saj pr ndrgjegjen. Sigurisht, nn

impaktin e saj n fushn e pamjes dhemomentumitq ajo

ka gjeneruar, imagjinata mjeshtrisht i zbaton urdhrat dhe

fillon prfytyrimin. Nse sht e fort, imagjinata do ta

mbaj veten n prfytyrim pr nj koh dhe hapsir tkonsiderueshme. Por pr vet natyrn e saj ajo se

prmbush dot at q pritet prej saj, dmth, vazhdimsin

infinite. Kshtu q, hert ose von, ajo duhet dhe do ta

kuptoj se kjo detyr q ka marr prsipr sht e

pamundur dhe prpjekja e saj sht e pashpres. Sepse

infiniti sht ajo gj e cila nuk bhet dot kurr objekt iperceptimit ndijorqoft edhe n imagjinat. N kt pikprpjekja e imagjinats dshton dhe ndrgjegjja kupton

prmes dshtimit nj ndjesi t shkakut t dshtimit, t

pamundsin s prmbushjes s objektivit t prpjekjes s

ndrmarr. Kjo lloj ndjesie sht ndjesia e infinitit dhe

infiniti sht prbrsi thelbsor i transhendencs. Objetdartin Islam sht estetikisht dmth, nga pikpamja e

bukuris dizajni q ai mbart ose paraqet. Ky dizajn shtquajtur Arabesk. Ajo, pra arabeska, sht njkohsisht


76/80


-----75 -----

dizajni dhe parimet estetike mbi t cilat sht ndrtuar ky

dizajn. Sepse arabeska nuk sht vetm nj dekorim n nj

siprfaqe t rrafsht, por n rradh t par sht parimi i

mishruar n do siprfaqe t islamizuar artistikisht, nfasadn e nj ndrtese, n planimetrin e saj, n dizajnin

dhe ngjyrn e nj qilimi, n faqet e ndriuara t nj

dorshkrimi, n rregullimin ritmik dhe tonal t nj pjese

muzikore islame, n rregullimin e luleve dhe/ose bimve

t nj parku si dhe n ngritjen dhe rnien e ujit t

shatrivanve n akuakultur. Arabeska sht quajtur

dekorim prej historianve orientalist t artit. Dhe pr

rrjedhoj, konsiderohet prej tyre si nj hedhje hedoniste e

ngjyrave, prsritje monotone, si nj dizajn bosh pr t

mbushur siprfaqet, ose prfundimisht si teknik

kompensuese pr t kaprcyer frikn e nnvetdijesprball zbraztis shkrettinore. Kur kta t ditur

parafinosen teologjikisht, argumentojn se gjenia

muslimane ia prkushtoi veten marrjes vetm me dekorin

e arabeskave, sepse Islami e ndaloi riprodhimin e figurave.

Por ata skan as koh dhe as energji q t pyesin se prse

Islami e ndaloi prfaqsimin figurativ. N fakt, arabeskanuk sht dekorim. Ajo nuk sht aksidentale ndaj objetdartit, por sht thelbi dhe brthama e tij. Me t vrtet,

ta veshsh fardo objekti me arabesk do t thot ta

transsubstancializosh at. Aq shum, saq arti i

arabesks, i t ashtuquajturit dekorim, sht n t vrtet

arti i transsubstancializimit. Nn influencn e arabesks,objet darti e humb materialitetin e tij, konkretsin,

opacitetin (patejdukshmrin), individualitetin e tij, kufijt

e qenies dhe realekzistencs s tij, edhe nse do t ishte


77/80


-----76-----

ndrtesa ngurtsisht m e madhe dhe m masive. Ai, pra

objet darti,bhet nj dritare piknisjeje dizajni dhe ritmi,

e freskt dhe transparente, q shrben si platform

shkputjeje ose pist vrapimi, nga e cila imagjinata fillonfluturimin e sajnj fluturim i cili prfundon n katastrof

pr imagjinatn, por me ndjesin m t madhe dhe m t

thell t mundshme t transhendencs pr njeriun.


78/80


-----77 -----

Fjalorth

Raison detre: sht nj shprehje franceze e cila

prdoret shpesh n anglisht, q do t thot arsye pr t

qen ose arsyeja e t

Objet dart: (shum. Objets dart) Fjal pr fjal do t

thot objekt arti, ose vepra e artit, n frengjisht.

Maitre de travail: Mjeshtria e puns.

Ikonografi: Shkenca e identifikimit, prshkrimit,

klasifikimit dhe interpretimit t simboleve, temave dhe

lnds n artet pamore. Termi mund ti referohet

gjithashtu edhe prdorimit prej artistit tktij imazhi n njvepr t caktuar.

Anikonizm: sht mungesa e paraqitjeve materiale t

bots natyrore dhe asaj mbinatyrore n tradita t

ndryshme, veanrisht tek religjionet monoteiste

Abrahamike.


79/80


-----78-----

Ikonoklast: Ikonathyes, sht veprimi i shkatrrimit t

ikonave fetare dhe imazheve ose monumenteve t tjera pr

arsye fetare ose politike.

Transhendenc: Ekzistenc ose prvoj prtej rendit

normal ose fizik.

Teuhid:(Arabisht:

), do t thot njshmria (e Zotit),sht koncepti i njshmris s pandashme t monoteizmitn Islam. Teuhidi sht koncepti m thelbsor i fes qthot se: Zoti (Allahu, fjal pr fjal AlIlh) sht Nj iVetm (elEhad).

Shirk: Politeizm. Ndarja e Uniteti t Zotit, ose

shoqrimi i qenieve t tjera me Allahun. Shirku sht e

kundrta e Teuhidit.

Umet: Popull.

Semit:N lashtsi me kt emr quheshin nj gruppopujsh q banonin n Lindjen e Mesme, kryesisht n

luginn e Mesopotamis, si Sumert, Babilonasit, Asiriant,

Hebrenjt dhe Arabt. N ditt e sotshme popuj semit quhen

vetm hebrenjt dhe arabt, sepse popujt e tjer t lasht t

ksaj rrace jan shuar.

Exnihilo:Nga asgjja

Enblock: Total, n trsi.

Adinfinitum:N pafundsi.

Zoomorf: Prfytyrimi, paraqitja dhe personifikimi i

Zotit me forma dhe figura shtazore.
https://en.wikipedia.org/wiki/Arabic_languagehttps://en.wikipedia.org/wiki/Arabic_language


80/80


Panteizm: Shkrirje e Zotit n gjithsin e krijuar.

Antropomorfizm: (greqisht.

Anthopomorfismos, me form njeriu) Prfytyrimi,paraqitja dhe personifikimi i Zotit me forma dhe figura

njerzore.

Artet e Qyteterimit Islam - Ism'ail el Faruki

Documents

Transcript of Artet e Qyteterimit Islam - Ism'ail el Faruki