αρχείον

χώροι και αφηγήσεις θανάτου στα έντυπα μέσα ενημέρησης1985 - 1997

πανεπιστήμιο θεσσαλίας _ τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών _ ερευνητικό θέμα

αρχείον

χώροι και αφηγήσεις θανάτου στα έντυπα μέσα ενημέρησης1985 - 1997

πανεπιστήμιο θεσσαλίας _ τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών _ ιούνιος 2010

ερευνητικό θέμα

τσελεμέγκου λωρένα _ τσιάντα γεωργίαεπιβλέπων: τζιρτζιλάκης γιώργος

Ευχαριστούμε τους Ήρα, Σταματία και κ. Κ, για την πολύτιμη βοήθειά τους.

«Υπάρχουν άνθρωποι κάπου που δεν αντέχουν άλλο τη σιωπή.Αφήνουν οτιδήποτε σημάδια για ναφανερωθεί ότι πέρασαν από δω.Άλλοι βάζουν τ’ όνομά τους σ’ έναν τοίχο ή στον ώμο ενός αγάλματος.Υπάρχουν άνθρωποι που αφήνουν από τον εαυτό τους μόνο την ημερομηνία ή τ’ αρχικά μιας αγάπης.Υπάρχουν τρελοί που χαράζουν πάνω σ’ ένα νυχτερινό παγκάκι την ομολογία ενός φόνου.-Υπάρχουν περιπλανώμενοι που αφήνουν σ’ ένα δέντροτο ανίερο χνάρι του πάθους τους.Οι διαβάτες με το αδειανό βλέμμα κι αυτοίπου αναρωτιώνταιγια ένα μήνυμα αφημένο σε μια πόρτα.Για μια λέξη που δεν έχει πια νόημα αφ’ ότουκατεδαφίστηκε η φυλακή.Οι διαβάτες κοιτάζουν να καίγονται μάταιατα σημάδια.Οι διαβάτες δεν καταλαβαίνουν τίποτεγι’ αυτή τη βιασύνηνα έχεις να γράψεις αυτό που ποτέ δεν θα μπειμέσα στα βιβλία».

ARAGON

περιεχόμενα

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ...............................................................

2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ........................... 2.α. Η έννοια του αρχείου .............................................. • Το αρχείο ως ιστορικός συλλέκτης .................................... • Η αρχή της ηδονής και η ενόρμηση του θανάτου ............... • Η καταγωγική αρχή του αρχείου ....................................... • Το άλγος του αρχείου ...................................................... • Χωρικά χαρακτηριστικά του αρχείου ................................. 2.β. Οι τρεις αρχές του Lacan ........................................ 2.γ. Σοκ και τραύμα ........................................................ • Ιστορική αναδρομή εννοιών ............................................. • Δευτερογενείς θεωρήσεις τραύματος στον έντυπο λόγο .....2.δ. Τρομοκρατία ............................................................ • Κατάλογος πολιτικών επιθέσεων 1985 - 1996 ..................... • Η ενόρμηση του θανάτου ως ενόρμηση τρομοκρατίας ........

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ _ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ....................... 3.α. Αρχειοθέτης Α _ Αρχειοθέτης Β ..............................• Η προέλευση του αρχείου ................................................• Δημιουργία υποαρχείου ....................................................3.β. Επεξεργασίες αρχείου .............................................. • Μετασκευή αρχείου από χρονικό σε χωρικό γεγονός ........... • Αφαίρεση _ αποδόμηση είδησης ....................................... • Μία δεκαετία μέσα από δέκα ιστορίες _ Συγχρονίες .............

4. ΠΕΡΙ ΘΑΝΑΤΟΥ ....................................................

4.α. Έγκλημα .................................................................. • Ορισμοί ..........................................................................• Η ιστορία του εγκλήματος ................................................ 4.β. Είδη θανάτου .......................................................... • Το νεωτερικό σχήμα του θανάτου από τον 16ο αιώνα ........• Βιολογικός θάνατος .........................................................• Φυσικός θάνατος ............................................................. • Θυσιαστήριος θάνατος .....................................................• Τροχαίο .......................................................................... • Ατύχημα και καταστροφή ................................................. • Εργατικό ατύχημα ........................................................... • Αυτοκτονία .....................................................................

σελ. 1

σελ. 5

σελ. 6 σελ. 7σελ. 7σελ. 8σελ. 9σελ. 9σελ. 14σελ. 22 σελ. 23σελ. 26σελ. 33 σελ. 34σελ. 35

σελ. 41

σελ. 42σελ. 43σελ. 48σελ. 52σελ. 53σελ. 61σελ. 64

σελ. 77

σελ. 78σελ. 79σελ. 84σελ. 88 σελ. 89 σελ. 90 σελ. 90 σελ. 94 σελ. 96 σελ.100 σελ.104 σελ.105

5. ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ Μ.Μ.Ε. ............................................

5.α. Media ..........................................................................• Γενικά ................................................................................• Η επιλογή της προβαλλόμενης είδησης .................................• Η βία στην πρώτη σελίδα και η επίδρασή της στον αναγνώστη .5.β. Η κατασκευασμένη εικόνα του δράστη και του θύματος από τα ΜΜΕ ................................................... • Τα κοινωνικά στερεότυπα και οι λειτουργίες τους ..................• Εγκληματικό στερεότυπο _ Προφίλ δράστη ..........................• Προφίλ θύματος .................................................................

6. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΟΣ ΧΩΡΟΣ ............. 6.α. Τόποι εγκλημάτων ......................................................• Δημόσιο _ ιδιωτικό ............................................................. 6.β. Μετατοπίσεις ..............................................................• Έγκλημα σε παγκόσμιο επίπεδο ...........................................• Έγκλημα σε δημόσιο χώρο ..................................................• Έγκλημα κατ’ οίκον .............................................................6.γ. Ο έντυπος χώρος της εφημερίδας .............................. • Παρόν “απών” .......................................................................... • Η φαινομενολογία της είδησης .............................................• Γεωγραφία εφημερίδας .......................................................

7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I .........................................................

• ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ .......................................• ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ...................................................• ΕΠΙΛΕΧΘΕΝΤΑ φΥΛΛΑ ΠΡΟΣ ΕΠΕξΕΡΓΑΣΙΑ ..................

8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑφΙΑ .......................................................

9. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ • ΚΟΛΑζ _ ΕΠΕξΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕφΗΜΕΡΙΔΩΝ

σελ.107

σελ.108 σελ.113 σελ.114 σελ.119

σελ.123σελ.124σελ.127σελ.131

σελ.137

σελ.138σελ.139σελ.142σελ.143σελ.145

σελ.158σελ.167σελ.168σελ.170σελ.170

i.

iixvixxx

xxxiii

1

εισαγωγή

1.1

2 Ξεκινώντας από την ανάλυση της νεωτερικότητας και τις αρχές που διέπουν το σύγχρονο κόσμο, διαλέξαμε αρχικά να αναγνώσουμε τις έννοιες του σοκ και του τραύματος, όπως αυτές συναντώνται στην πολιτική, την τέχνη, τη διαφήμιση και κατ’ επέκταση στο χώρο, καθώς και τη δράση που πραγματώνεται σε αυτόν. Τα κείμενα και οι έρευνες πάνω στην κουλτούρα του τραύματος του 21ου αιώνα, μας οδήγησαν στην παθολογία της μάζας του δυτικού πολιτισμού, απέναντι στην εποχή της εικόνας και των media. Εξετάζοντας αυτήν την παθολογία, επιλέξαμε να επικεντρωθούμε σε μια ακραία μορφή αυτής, στη δράση των δολοφόνων κατά συρροή. Η απόπειρα διερεύνησης εστίαζε στον τρόπο που αυτοί παρουσιάζονται από τα μέσα ενημέρωσης και στιγματίζουν το δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, μειώνοντας το αίσθημα ασφάλειας του κοινού που παρακολουθεί τη δράση τους. Η έρευνα σε αυτό τον τομέα αδυνατούσε να προχωρήσει επί του πρακτέου, καθώς δεν υπήρχε δυνατότητα πρόσβασης σε εγκληματολογικά αρχεία. Η κατά συρροή δολοφονία παρότι αποτελεί φαινόμενο παγκόσμιο, δεν παρατηρείται σε μεγάλη συχνότητα στην Ελλάδα.

Η επιλογή του θανάτου (θανατογραφία), προέκυψε σαν μια φυσική απόφαση που αποτέλεσε συνέχεια αλλά και σύνδεση όλων την εννοιών που μας απασχόλησαν από την αρχή της ερευνητικής εργασίας. Η δράση στο χώρο και ειδικότερα η δημιουργία του θανάτου ή η φυσική κατάληξη του ανθρώπου σε αυτόν, είναι μια έννοια που η αρχιτεκτονική στο στάδιο του σχεδιασμού δύσκολα μπορεί να προσεγγίσει και να περιλάβει. Είναι η ζωή και ο θάνατος που καθορίζουν τα χαρακτηριστικά του χώρου, και ενώ υπάρχουν πριν από αυτόν, εμφανίζονται σε αυτόν μετά τη δημιουργία του. Η βία και ο θάνατος είναι κατ’ εξοχήν θέματα που επαναλαμβάνονται σε κάθε εφημερίδα σε διαφορετικό χωρικό και χρονικό πλαίσιο.

Μέσα στη διαδικασία αναζήτησης αρχειακού υλικού που να συνδέεται με το έγκλημα, ήρθαμε σε επαφή με το προσωπικό αρχείο εφημερίδων του κ. Κ, το οποίο μας δάνεισε για μελέτη και επεξεργασία. Το αρχείο αυτό αποτελείται από 280 φύλλα και καλύπτει τη χρονική περίοδο 1985-2003. Μέχρι το 2001, τα κυρίαρχα γεγονότα εγκλημάτων αφορούν δράσεις επαναστατικών οργανώσεων (αντάρτικο πόλης), με εντονότερες αυτές της 17 Νοέμβρη. Οι εφημερίδες που το απαρτίζουν έχουν διατηρηθεί ολόκληρες, και περιέχουν περιπτώσεις πολιτικού αλλά και προσωπικού εγκλήματος.

Στοιχεία που δομούν το αρχείο αυτό, είναι η επανάληψη, ο επαναπροσδιορισμός και η ανακατασκευή των γεγονότων, που συμβάλλουν εντέλει στη δημιουργία μιας επίσημης εκδοχής της ιστορίας και συλλογικής μνήμης. Επιχειρούμε μια αποσυναρμολόγηση και έναν επανασυνδυασμό, που βασίζεται σε έντυπα τεκμήρια (documents). Η έρευνα αποτελεί μια αλυσίδα επεξεργασμένων μεταγραφών, από καταγεγραμμένα σε εφημερίδες συμβάντα, που σχετίζονται με το θάνατο, σε μια εκ νέου αρχειοθέτηση. Αυτή ανασυστήνει χρονικά ίχνη και θεμελιώνει ένα είδος αφήγησης. Επομένως γίνεται μια εκ νέου καταγραφή και επεξεργασία η

1.2

3

1. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 27 Νοεμβρίου 1990, οπισθόφυλλο

οποία δεν περιορίζεται μόνο στη δράση των ομάδων αυτών, αλλά εισάγει την αποδόμηση της μιντιακής ιστορίας.

Η απόπειρά μας ξεδιπλώνει αναπαραστάσεις χώρων και αφηγήσεις θανάτου στα έντυπα μέσα ενημέρωσης, από επεισόδια που περιγράφονται στις εφημερίδες και διακρίνονται σε αναγνώσεις δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, μελετώντας το πολιτικό και προσωπικό έγκλημα αντίστοιχα. “Η ιστορία γράφεται στα μονόστηλα των εφημερίδων”1, αναφέρει απόσπασμα άρθρου που συναντήσαμε στο αρχείο. Με αφορμή τη παραπάνω ρήση, επεξεργαζόμαστε το όριο ανάμεσα στην «αντικειμενική» ιστορία και στην «υποκειμενική» μνήμη μεμονωμένων περιπτώσεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο συνδέουμε την πολιτική ιστορία του τόπου με τα υποκείμενά της (προσωπικές ιστορίες). Με την ανάμειξη ιστορίας και συλλογικής μνήμης, προκύπτει μια άλλη εκδοχή της ιστορίας των αστικών μεγαλουπόλεων, που μέχρι τώρα διατυπωνόταν από τα κτίρια. Στη δική μας περίπτωση κυριαρχούν οι βιογραφίες.

Η εργασία επικεντρώνεται στις καταγραφές και στην καθημερινότητα του θανάτου μέσα από το συγκεκριμένο αρχείο εφημερίδων. Το αντάρτικο πόλεων συναντάται άλλοτε ως μορφή αγώνα και άλλοτε ως δείγμα τρομοκρατίας μέσα στο ίδιο αρχείο. Δεν επιχειρούμε να το αναλύσουμε σαν μία από τις παραπάνω κατηγορίες ή ως συνδυασμό αυτών, μιμούμενοι με τη σειρά μας το ρόλο αυθεντίας των ΜΜΕ. Το αντιμετωπίζουμε ως ένα αστικό φαινόμενο που διαδραματίζεται εντός της πόλης και επηρεάζει τόσο τη μορφή της όσο και τις συνθήκες που τη σχηματοποιούν.

Το παρόν εγχείρημα βασίζεται στη διαχείριση του συγκεκριμένου έντυπου αρχειακού υλικού και στη σύνταξη ενός ταξινομητικού συστήματος: περιγραφής, αφήγησης και επεξεργασίας. Ο όγκος, καθώς και η ποικιλία θεματικών που χαρακτήριζαν το προς επεξεργασία υλικό, το καθιστούσε ιδιαίτερα δύσχρηστο. Προκειμένου να διευκολύνουμε τη διαχείρισή του, δημιουργήσαμε ένα καινούργιο υποαρχείο, που αποτελείται συνολικά από δεκαοχτώ αντιπροσωπευτικές εφημερίδες. Αυτές καλύπτουν την χρονική περίοδο 1985-1997.

Αρχική μας πρόθεση ήταν η αφήγηση μιας δεκαετίας μέσα από αυτό. Ωστόσο εξαιτίας της χρονικής ασυνέχειας -η συλλογή του κ. Κ. δεν περιείχε συνεχόμενα φύλλα εφημερίδων για ένα τόσο ευρύ διάστημα- καταλήγουμε να διαχειριζόμαστε δέκα μη συνεχόμενα έτη, καθώς οι χρονιές 1993, 1995 και 1996 δεν περιλαμβάνονται στο πρωτότυπο αρχείο. Η επιλογή των δέκα πρώτων φύλλων που δομούν τον βασικό κορμό της καινούργιας συλλογής, γίνεται με ένα συγκεκριμένο κανόνα: περιλαμβάνει σε κάθε ένα από αυτά ένα χτύπημα ορόσημο της 17Ν. Οι υπόλοιπες οχτώ, αποτελούν το βάθος του κεντρικού κορμού και φιλοξενούν μια συνέχεια ή έναν απόηχο των γεγονότων που περιγράφονται στις δέκα πρώτες. Το πολιτικό κριτήριο όντας ο βασικός άξονας συλλογής και ταξινόμησης του κ. Κ. παραμένει. Παράλληλα όμως, εισάγουμε και το προσωπικό, εντοπίζοντας μεμονωμένα περιστατικά στις ίδιες εφημερίδες, δεδομένου ότι επιθυμούμε την ισότιμη μεταχείριση των παραπάνω κριτηρίων.

4 Η αρχική επεξεργασία αφορά τη μετασκευή του αρχείου από χρονικό σε χωρικό γεγονός μέσα από τη δημιουργία κολάζ των επιλεγμένων εφημερίδων. Τα κολάζ που προέκυψαν από το φύλλο κάθε ημέρας, υπόκεινται σε νέα επεξεργασία αναφορικά με την αποδόμηση της είδησης. Αυτή περιλαμβάνει τέσσερα στάδια: τον ενεργό χώρο της εφημερίδας, την φωτογραφική απεικόνιση, τους τόπους και τα είδη εγκλημάτων. Το πρώτο στάδιο, περιλαμβάνει μια διαφορετικού τύπου χαρτογράφηση, που προκύπτει από την οριοθέτηση των αποσπασμάτων που συγκροτούν τα πεδία μελέτης. Το δεύτερο, επικεντρώνεται στη φωτογραφική απεικόνιση που συνοδεύει τα διατηρηθέντα άρθρα. Το τρίτο, αποτυπώνει το πραγματικό τόπο όπου έλαβαν χώρα τα γεγονότα, σε συσχετισμό πάντα με τις σελίδες που τα συναντάμε. Το τέταρτο και τελευταίο στάδιο απεικονίζει τα είδη εγκλήματος.

Τα παραπάνω στάδια, προέκυψαν από την ανάγκη αποκωδικοποίησης των ιστοριών που διαχειριζόμαστε, με τη βοήθεια μιας σειράς θεωρητικών προσεγγίσεων, που χρησιμοποιούμε ως υπόβαθρο. Αυτά συστήνουν μια διαδικασία αφαίρεσης της υπερ_συσσωρευμένης πληροφορίας. Εργαλεία της παραπάνω ανάλυσης, αποτελούν οι φροϋδικές έννοιες της ενόρμησης του θανάτου σε αντίστιξη με την αρχή της ηδονής, καθώς και η έννοια του αρχείου σύμφωνα με την προσέγγιση του Jaques Derrida. Στη διαδικασία αποδόμησης του αρχειακού υλικού κυριαρχεί η απόπειρα κατανόησης των μηχανισμών της μιντιακής πληροφορίας. Στις αναλύσεις σχετικά με την προβολή των ειδήσεων, συμβάλλουν οι έννοιες του σοκ και του τραύματος, η διαχείριση της τρομοκρατίας σε ποικίλα επίπεδα, η δημιουργία στερεοτύπων μέσα από προφίλ δράστη και θύματος, καθώς και η διερεύνηση του τόπου των εγκλημάτων.

Βασικό χωρικό χαρακτηριστικό του αρχείου, είναι η πολλαπλότητα των τόπων όπου διαμένει. Η ύπαρξη και η διατήρησή του γίνεται πάντα σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο, σε μια εγκατάσταση. Στην παρούσα έρευνα συναντάμε μια διττή διάσταση του χώρου, στην πραγματική και έντυπη μορφή της. Αφενός έχουμε το φυσικό τόπο όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα (οδός, πόλη, περιοχή, κτίριο) και αφετέρου τον ίδιο το χώρο του αρχείου, που στη δική μας περίπτωση αντιστοιχεί στα έντυπα φύλλα των εφημερίδων όπου φιλοξενούνται οι ειδήσεις. Οι εφημερίδες είναι το «αρχιτεκτονικό οικοδόμημα» του αρχείου: η κατοικία, η φύλαξη, η προστασία, η φιλοξενία, η διασφάλιση και η απόκρυψη συγχρόνως της καταγεγραμμένης μνήμης, που δομεί την ιστορία των πόλεων.

2

θεωρητικά προλεγόμενα

η έννοια του αρχείου

6

2.1

7το αρχείο ως ιστορικός συλλέκτης

Σήμερα η λέξη αρχείο είναι ότι πιο αβέβαιο και ασαφές. Σε μια εποχή πληροφόρησης όπου τα πάντα καταγράφονται, ταξινομούνται και αποθηκεύονται με έναν τρόπο που να εξασφαλίζει την άμεση προσβασιμότητά τους, η έννοια του αρχείου επιστρέφει πιο επίκαιρη από ποτέ, μιας και καταλήγουμε να διαχειριζόμαστε τεράστιες δεξαμενές πληροφοριών.

Το αρχείο δύναται να αποκαλύπτει όσα μπορεί να αποκρύπτει. Είναι ένα δοχείο άπειρων δυνατοτήτων, όπως άπειρες είναι και οι δυνατότητες των αρχειοθετημένων εννοιών που διαμένουν σε αυτό. Ενώ κάθε στοιχείο του αρχείου, κάθε αρχειοθετημένο ίχνος του είναι μοναδικό, αυτή η μοναδικότητά του διαιρείται κάθε φορά που εμβαθύνουμε ή επικεντρωνόμαστε στη συγκεκριμένη έννοια και πολλαπλασιάζεται κάθε φορά που επιχειρείται μία γενίκευση της έννοιας αυτής. Κάθε καινούργια αναφορά του αρχείου ανοίγει και μια νέα ερμηνεία, οπότε το ίχνος αποκόπτεται από την αρχική εντύπωση που αρχειοθετήθηκε και μετατρέπεται σε μια πολυσήμαντη έννοια ανοιχτή σε μελλοντικές επεξεργασίες και μεταφράσεις.

η αρχή της ηδονής και η ενόρμηση θανάτου

Σύμφωνα με τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόυντ στο δοκίμιό του «Πέραν από την αρχή της ηδονής» εισάγονται δύο όροι που αναλύουν την λειτουργία του ψυχικού μηχανισμού : η αρχή της ηδονής και η ενόρμηση θανάτου. Η έννοιες αυτές αποτελούν για μας ένα δίπολο που δύναται να ερμηνεύσει την έννοα του αρχείου και τις αρχές που το διέπουν καθώς και τις βάσεις δημιουργίας και συντήρησής του από τον εκάστοτε συλλέκτη.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ υποστηρίζει ότι οι ενορμήσεις και όχι οι εξωγενείς διεγέρσεις, είναι οι πραγματικές κινητήριες εξελικτικές δυνάμεις του νευρικoύ συστήματος. Ως ενόρμηση, ορίζεται η σταθερή δύναμη που προέρχεται από πηγές διέγερσης στο εσωτερικό του οργανισμού και ο ψυχικός αντιπρόσωπος των διεγέρσεων που πηγάζουν στο εσωτερικό του σώματος και αναδύονται στον ψυχισμό. Η διεργασία καταστολής αυτών των διεγέρσεων συνδέεται άμεσα με τα αισθήματα του δίπολου ηδονή (ευχαρίστηση) - οδύνη (δυσαρέσκεια), τα οποία βασίζονται στην «αρχή της ηδονής» και τα οποία ρυθμίζονται από αυτή. Τα αισθήματα αυτά αναπαράγουν τη διεργασία καταστολής των διεγέρσεων, με την έννοια ότι το αίσθημα της οδύνης - δυσαρέσκειας συνδέεται με την αύξηση της διέγερσης, ενώ το αίσθημα της ηδονής με την μείωση της. Η αρχή της ηδονής συναντάται ως αντίστιξη στην ενόρμηση του θανάτου. Ως ορμή (ενόρμηση, ή ένστικτο) θανάτου, ορίζεται η έμφυτη ορμή του ανθρώπου που αποσκοπεί στην επαναφορά της ζώσας ουσίας στην προηγούμενη κατάσταση της νεκρής ύλης.

2.2 2.3 2.4

8 Κάθε αρχείο κατέστη εφικτό από την ενόρμηση του θανάτου, της επιθετικότητας και της καταστροφής, δηλαδή από την περατότητα (το γεγονός πως όλα τελειώνουν) και την καταγωγική απαλλοτρίωση. Ωστόσο πέρα από την περατότητα ως όριο, υπάρχει πρωτύτερα, αυτή η καθεαυτό άπειρη κίνηση ριζικής καταστροφής, άνευ της οποίας δεν θα αναδυόταν καμία επιθυμία ή κανένα άλγος αρχείου. Όλα τα κείμενα της εποχής του «Πέραν από την αρχή της ηδονής», εξηγούν κατά βάθος γιατί υπάρχει αρχειοθέτηση και γιατί η αναρχειακή καταστροφή ανήκει στη διαδικασία της αρχειοθέτησης και γεννά αυτό ακριβώς που κάνει στάχτη, αυτό που καταστρέφει. Το αρχείο συστήνεται από τον κίνδυνο απώλειας στοιχείων ή από φόβο για τη λήθη. Η ηθική του είναι ότι σώζει από αυτήν την απώλεια.

Ενδεχομένως αυτήν η πρωτόγονη ενόρμηση _επιθυμία θανάτου να ξαναβρεθούμε στην ανόργανη μορφή να ταυτίζεται με την καταγωγική αρχή του αρχείου, όπου συναντάται η επιθυμία επιστροφής στην πρωταρχική δομή.

η καταγωγική αρχή του αρχείου

Η παραπάνω ενόρμηση επιστροφής διαφαίνεται και από τη φιλοδοξία του Φρόυντ να εξηγήσει την ιδεοληψία του αρχαιολόγου από μια λογική της απώθησης. Στην ουσία δείχνει ότι επιθυμεί να ανακαλύψει μια καταγωγή πιο καταγωγική, θέλει να ξεχωρίσει το πιο αρχαϊκό αποτύπωμα μια εντύπωση που δεν είναι πια ένα αρχείο. Τον ενδιαφέρει η ακριβής στιγμή που το ίχνος ταυτίζεται με το αρχείο, όπου το τυπωμένο αρχείο δεν έχει ακόμα αποσπαστεί από την πρώτη εντύπωση.

«Ονειρεύεται τον αναντικατάστατο τόπο όπου το ίδιο το αποτύπωμα, σαν υπογραφή μόλις που διακρίνεται από την εντύπωση. Πρόκειται τότε για τη συνθήκη της ιδιοτυπίας, το ιδίωμα, το μυστικό, τη μαρτυρία. Είναι η συνθήκη για τη μοναδικότητα του τυπώνοντος – τυπωμένου, της εντύπωσης και του αποτυπώματος, της πίεσης και του ίχνους, στη μοναδική στιγμή που δεν διακρίνονται ακόμα μεταξύ τους…» 1

Τα παραπάνω μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί χρειαζόμαστε ένα ικανό καθαυτό αρχείο, μια τύπου αρχαιολογία που παρακάμπτει, που εξαλείφει τον αρχαιολόγο: τότε η καταγωγή μιλάει αφ εαυτής. Τα ευρήματα μιλούν μόνα τους. Η αρχή εμφανίζεται χωρίς αρχείο. Παρουσιάζεται και σχολιάζεται αφ εαυτής, που σηματοδοτεί την ανάμνηση χωρίς υπόμνηση. Τότε ο αρχαιολόγος (υπό την έννοια του ερευνητή) καθώς και το αρχείο δεν χρησιμεύουν πλέον σε τίποτα. Το αρχείο καταφέρνει να εξαλειφθεί, καθίσταται διάφανο ή δευτερεύον για να αφήσει την καταγωγή να παρουσιαστεί αυτοπροσώπως. Άμεσα, χωρίς μεσίτευση και καθυστέρηση, και χωρίς την μνήμη μιας μετάφρασης. Αυτή η ενότητα δεν ανήκει στην επίπονη αποκρυπτογράφηση του αρχείου, επομένως δεν αφορά διαδικασία. Αφορά τη στιγμή όπου ίχνος και αρχείο είναι ένα και το αυτό.

1. Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου (1996)», μετάφραση

Κωστής Παναγιώργης, εκδόσεις Εκκρεμές.Αθήνα, σελ. 129

2.5

9το άλγος του αρχείου

Ποιο είναι το μυστικό κάθε αρχείου; Ο κώδικας που το αποκρυπτογραφεί; Ο Ντεριντά πιστεύει πως παρόλο που κάθε αρχειοθέτης φλέγεται από το άλγος του αρχείου, συλλέγει, ταξινομεί, κοινοποιεί, αρχειοθετεί αυτό που πάντα τελικά αποκρύπτει, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα. Αυτή η στάχτη, αυτό που δηλαδή ο καθένας μπορεί να κάψει μέσα στο άλγος του αρχείου, είναι το μυστικό που ίσως να είναι μάταιο να αναζητάει να μάθει ο ερευνητής.

« Αλλά εξ ορισμού δεν μπορεί να υπάρχει αρχείο για το μυστικό. Το μυστικό είναι η στάχτη του αρχείου […] Δεν έχει νόημα να ζητήσουμε το μυστικό εκείνου που ο καθένας μπορεί να μάθει.» 2

Αυτός ο κύκλος ασάφειας του αρχείου που προαναφέραμε, από την μία ενισχύεται από τις ίδιες τις συσκοτισμένες έννοιες που το απαρτίζουν και από την άλλη εξαρτάται από το άλγος του αρχείου. Σύμφωνα με το γαλλικό ιδίωμα (mal d archive), ο χαρακτηρισμός τελώ σε κατάσταση άλγους αρχείου σημαίνει φλέγομαι από ένα πάθος. Σημαίνει ότι ατέρμονα, ακατάπαυστα «γυρεύω το αρχείο εκεί όπου αποκρύπτεται».3 Είναι σαν να ψηλαφούμε εκεί όπου κάτι μέσα στο αρχείο αρχίζει να ξεχωρίζει, παρά το πλήθος των άλλων πληροφοριών που υπάρχουν. Είναι σαν να τείνουμε προς αυτό με μία έμφυτη ορμή, μια επαναληπτική και νοσταλγική επιθυμία. Και αυτή η επιθυμία σηματοδοτεί ουσιαστικά την επιθυμία επιστροφής στην καταγωγή, μια νοσταλγία επιστροφής στον πιο αρχαϊκό τόπο της απόλυτης έναρξης. Το άλγος του αρχείου επομένως διαπραγματεύεται την καταγωγική αρχή του αρχείου.

χωρικά χαρακτηριστικά του αρχείου

Σύμφωνα με το δοκίμιο του Ντεριντά «Η έννοια του αρχείου» , ο ίδιος ο ορισμός του αρχείου έχει χωρικά χαρακτηριστικά. Η λέξη αρχείο αρχικά σήμαινε ένα σπίτι, μια κατοικία, το ενδιαίτημα ενός ανώτερου άρχοντα ο οποίος είχε το δικαίωμα της φύλαξης και της ερμηνευτικής αρμοδιότητας. Ο παραπάνω ορισμός αποτελεί την αρχοντική αρχή και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί συναντάται η τοπολογική και νομολογική ταύτιση του αρχείου.

Ωστόσο η πολλαπλότητα των τόπων μέσα στην οποία υπάρχει και διατηρείται ένα αρχείο σήμερα, το κάνει να χάνει την καταγωγή του. Και όσο πιο δυσδιάκριτη γίνεται αυτήν η ζώσα πηγή, η αρχική μορφή από την οποία προέρχεται, τόσο μεγαλώνει η ανάγκη μας να επιστρέψουμε σε αυτήν.

2. Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου (1996)», μετάφραση Κωστής Παναγιώργης, εκδόσεις Εκκρεμές. Αθήνα, σελ. 138

3. Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου (1996)», μετάφραση Κωστής Παναγιώργης, εκδόσεις Εκκρεμές. Αθήνα, σελ. 129

2.6

10

2.7

11

2.8

12

2.9

13

οι τρεις αρχές του Lacan

14

2.10

15Στο βιβλίο του «Lacan at the scene» ο Henry Bond μας εισάγει στο έργο του Lacan, ο οποίος προκειμένου να διερευνήσει σκηνές εγκλημάτων προέβηκε σε μια τριπλή διάκριση τον τόπων αυτών: τον νευρωτικό, τον διατροφικό και τον ψυχωτικό.

Οι παραπάνω ταξινομήσεις (νεύρωση, ψύχωση και διαστροφή) αποτελούν θεμελιώδεις έννοιες που ήδη είχε διαπραγματευτεί ο Freud στη μελέτη του ψυχικού μηχανισμού. Η συνεισφορά του Lacan έγκειται στην εκλογίκευσή τους, ο οποίος τους απέδωσε ένα βασικό υπαίτιο χαρακτηριστικό: καταστολή για τη νεύρωση, αποκλεισμό για την ψύχωση και αποκήρυξη για τη διαστροφή. Το κρίσιμο σημείο εδώ, είναι πως ο Lacan εισήγαγε αυτές τις τρεις κατηγορίες ως αδιαπέραστες, ευδιάκριτες και ξεχωριστές η μία από την άλλη: το νευρωτικό υποκείμενο δεν μετατρέπεται ξαφνικά σε διαστροφικό, το ψυχωτικό υποκείμενο δεν γίνεται νευρωτικό. Αυτές οι αμοιβαίες λεπτομέρειες είναι αποκλειστικές.

Συγκρίνοντας τη δομή της διαστροφής με την νεύρωση, ο Σλοβένος ψυχαναλυτής Renata Salecl σημειώνει: «Οι νευρωτικοί υποφέρουν πάντα από έλλειψη ικανοποίησης και για αυτόν τον λόγο περιφέρονται από το ένα αντικείμενο στο άλλο, δίχως να γνωρίζουν τι θέλουν, αναζητώντας ακατάπαυστα τη φύση της επιθυμίας τους». Παραθέτουμε τη μοναδική περίπτωση κατά συρροή δολοφόνου που συναντήσαμε στο αρχείο, που σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό συγκεντρώνει χαρακτηριστικά του νευρωτικού μοτίβου:

“Ένας ηλικιωμένος ένοπλος που προφανώς κατελήφθη από αμόκ άρχισε να πυροβολεί χτες το πρωί εναντίον αμερικανών πολιτών σε δύο εμπορικά κέντρα του Παλμ Μπέι της πολιτείας της Φλόριδας σκοτώνοντας 6 άτομα και τραυματίζοντας άλλα 13, πέντε από αυτά σοβαρά, προτού συλληφθεί από την αστυνομία, μετά από επιχείρηση 7 ½ ωρών.” 4

«Αντιθέτως», συνεχίζει ο Salecl «οι διεστραμμένοι ικανοποιούνται, βρίσκουν το αντικείμενο καθώς και σεξουαλική ικανοποίηση». Παρόμοια είναι και η θεώρηση του Miller όταν σημειώνει πως «ο διεστραμμένος έχει εντοπίσει το αντικείμενο, και αυτό αποτελεί το πρόβλημά του: είναι σίγουρος για τις μεθόδους του προκειμένου να εξασφαλίσει σεξουαλική ευχαρίστηση».5 Το βασικό κλινικό θέμα εντοπίζεται στην άρνηση της άρνησης (απόρριψης): το υποκείμενο επιχειρεί να αποφύγει ή να (επανα)σκηνοθετήσει μια εκδήλωση ενάντια στον συμβολικό ευνουχισμό. Ο Bond διευρύνει την άποψη ότι στη διαστροφή κυριαρχεί η παιδική φαντασίωση: το παραπάνω ενδέχεται να χαρακτηρίζεται και να αναγνωρίζεται από μια προφανή ταλάντευση ανάμεσα σε ένα μοτίβο μιας εξιδανικευμένης μητέρας και ενός άλλου, που αντιπροσωπεύει μια αποκρουστική μητέρα. Ο Bond αντιλαμβάνεται τη διαστροφή ως μια συνεχή διαμαρτυρία ενάντια σε εξωτερικευμένα όρια και εμπόδια, τοποθετώντας το υποκείμενο της διαστροφής σε ένα κοινωνικά κωδικοποιημένο περιεχόμενο υπονόμευσης και σαμποτάζ.

4. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 44

5. Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS, σελ. 33_34

2.11

16

2.12 2.13 2.14

17Ενδεικτικό παράδειγμα διαστροφικού δράστη καταγράφει το άρθρο που παρατίθεται στη συνέχεια:

“ΑΓΓΕΛΙΑ θανάτου στάθηκε η δημοσίευση για παράδοση μαθημάτων που έδωσε η Μίνα Κ. Πετροπούλου, 23 χρόνων, καθηγήτρια Γαλλικής φιλολογίας, που βρέθηκε δολοφονημένη χθες το πρωί, χτυπημένη με 26 μαχαιριές και βιασμένη, σε αποθήκη διαμερίσματος πολυκατοικίας επί της οδού Μακεδονίας 6 της συμπρωτεύουσας. Δράστης του εγκλήματος φέρεται ο 28χρονος Θεόδωρος Ν. Πανούσης, πρώην ναυτικός, που είχε απολυθεί από το Στρατό διότι παρουσίαζε «ψυχικές διαταραχές» και είναι γνωστός στην Ασφάλεια σαν επικίνδυνος διαρρήκτης και κακοποιός […] Η Πετροπούλου δέχθηκε τηλεφώνημα, από άγνωστο σ’ αυτήν πρόσωπο που συστήθηκε ως Γιώργος Νικολάου, και είπε ότι ενδιαφερόταν για το μάθημα. Έτσι δόθηκε ραντεβού για τις 9.30 το πρωί της Τρίτης, να συναντηθούν σε στάση επί της οδού Δελφών, κοντά στο σπίτι του «μαθητή», στην οδό Μακεδονίας. Από εκείνη τη στιγμή χάνονται τα ίχνη της […] Οι συγγενείς […] εντοπίζουν ένα γείτονα, τον Γρηγόρη Σακελλαρίδη, που είπε ότι «άκουσα γυναικείες κραυγές την Τρίτη, από το γειτονικό διαμέρισμα» […] Γίνονται οι πρώτες έρευνες από αστυνομικούς στο σπίτι του Πανούση, αλλά δεν βρίσκουν τίποτα το ύποπτο. Η εξαφάνισή του όμως δημιουργεί ερωτηματικά και κάνοντας άλλη έρευνα χθες το πρωί, βρίσκουν το πτώμα της Πετροπούλου, στην αποθήκη του διαμερίσματος του Πανούση στον τρίτο όροφο […]

Όπως προέκυψε, σκότωσε την Πετροπούλου με μαχαίρι ή κατσαβίδι (δεν βρέθηκε φονικό όργανο ούτε και τα ρούχα της) και γυμνή από το δωμάτιό του, την «πέταξε» στην αποθήκη, αφού έριξε στο πτώμα πολλές κουβέρτες και άλλα παλιά αντικείμενα. Η δολοφονία έγινε το πρωί της Τρίτης και όταν οι αδελφές επέστρεψαν στο σπίτι το απόγευμα, βρήκαν τακτοποιημένο το διαμέρισμα. Ο Πανούσης είχε φροντίσει να εξαφανίσει τα ματωμένα ρούχα κι έπλυνε τα αίματα. Το βράδυ της Τρίτης τα τρία αδέλφια κοιμούνται κανονικά με το πτώμα στην αποθήκη. Το πρωί της Τετάρτης, ο Πανούσης λέει στις αδελφές ότι «θα φύγει στην Κρήτη για να δουλέψει το καλοκαίρι» […] Το πτώμα της νεαρής καθηγήτριας νεκροτομήθηκε χτες το μεσημέρι από τον ιατροδικαστή Ν. Βασιλειάδη, που διαπίστωσε ότι φέρει 25 μαχαιριές, κυρίως στον λαιμό, πέντε από τις οποίες υπήρξαν θανατηφόρες. Τραύματα βρέθηκαν στον λαιμό από σχοινί που της έδεσε ο Πανούσης για να την πνίξει. Στα χέρια της υπάρχουν μαχαιριές στοιχείο που δείχνει ότι πάλεψε με τον δολοφόνο της. Ο ιατροδικαστής είπε επίσης στην «Ε» ότι «βρέθηκαν εκχυμώσεις στα γεννητικά της όργανα, ένδειξη ότι βιάστηκε ».”6

6. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 17 Μαίου 1985, σελ. 7

2.15

18

2.16 2.17 2.18

19

7. Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS, σελ. 34

8. Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS, σελ. 34

9. Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS, σελ. 34

10. Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS, σελ. 34

Ο Lacan χαρακτηρίζει την ψύχωση ως μια έκφανση διανοητικής δυσλειτουργίας, μια διαταραχή η οποία έχει συμβεί ενδόμυχα σε μια κρίσιμη στιγμή για την αντίληψη της ζωής του υποκειμένου και όπως στην κάθε μία εκ των τριών ταξινομήσεων, η πηγή της ψύχωσης δεν έχει τις ρίζες της σε ένα σωματικά κατασκευαστικό έλλειμμα (που δημιουργεί ανωμαλία) όπως συστήνει η σύγχρονη ψυχολογία, αλλά στην εμπειρία του Οιδιπόδειου συμπλέγματος του υποκειμένου. Στην ψύχωση υπάρχει μια θεμελιώδης δυσλειτουργία μιας υποτιθέμενης εμβέλειας. Είναι καθώς αναφέρει ο Lacan «ο αποκλεισμός εις το όνομα του Πατρός στη θέση του Άλλου και η αποτυχία της πατρικής αλληγορίας, την οποία ορίζει ως την έλλειψη που δίνει στην ψύχωση τη βασική της προϋπόθεση».7

Στον βαθμό που η ψυχανάλυση έχει οριστεί ως η μελέτη του ασυνείδητου, μπορούμε να ισχυριστούμε πως η βασική ποιότητα της ψύχωσης είναι πως το ασυνείδητο όπως ρυθμίζεται στη νεύρωση, είναι απλά ανύπαρκτο. Ο ψυχαναλυτής Bernand Burgoyne έχει περιγράψει πως στην κατανόηση της ψυχωτικής διανοητικής λειτουργίας «ορισμένα στοιχεία δεν έχουν κανένα απολύτως αντίκρισμα στο μυαλό».8

Ο Bond αναπτύσσει δυο σημεία- κλειδιά προκειμένου να αντιληφθεί αποδεικτικά στοιχεία της ψύχωσης στον τόπο του εγκλήματος. Κατ αρχάς εισάγει πως οπτικά στοιχεία κατακερματισμού και χάους μπορούν να ερμηνευθούν ως συνέπειες αποκλεισμού. Δεύτερον, οπτικά στοιχεία και μαρτυρίες μιας παράξενης ή ακατανόητης οργανωτικής λογικής μπορούν να υπονοούν την παρουσία μιας –προστατευτικής - παραληρητικής μεταφοράς. Τέλος, τα σχόλιά του πάνω στην «νευρωτική σκηνή εγκλήματος» ακολουθούν την διαβεβαίωση του Lacan ότι «το ασυνείδητο είναι ένα κεφάλαιο της ιστορίας μου σημαδεμένο από κενό ή συνδεδεμένο με ένα ψέμα: είναι το λογοκριμένο κεφάλαιο. Ωστόσο η αλήθεια μπορεί να ανακτηθεί: συχνά είναι ήδη εγγεγραμμένη κάπου αλλού».9 Αυτό που προσπαθεί να αναγνώσει στις φωτογραφίες είναι οπτικά αποδεικτικά στοιχεία του μηχανισμού της καταστολής.

Παρόμοια με τον Φρόυντ υποστηρίζει πως «το κατασταλμένο ψυχικό υλικό, παρόλο που έχει απωθηθεί από το συνειδητό, δεν στερείται παντελώς της δυνατότητας να εκφραστεί».10 Επομένως αποκαλύπτει την επιστροφή του απωθημένου, σε αυτά που ισχυρίζεται πως αποτελούν οπτικές αποδείξεις για κάθε μία από τις τρεις φροϋδικές τροχιές (trajec-tory) εμμονική συμπεριφορά, διαμόρφωση αντίδρασης και ενσάρκωση.

2.19

20

2.20

21

σοκ και τραύμα

22

2.21

23«Η ενασχόλησή μας με το τραύμα υπάρχει λόγω της “κρίσης της προσωρινότητας” και τις τεχνολογικές αλλαγές, τα mass media, τις νέες μορφές κατανάλωσης, δουλειάς και της παγκόσμιας κινητικότητας.»

Andeas Huyssen

ιστορική αναδρομή εννοιών Ο κριτικός Jeffrey T. Schapp ορίζει το σοκ ως τη «διαδεδομένη

τραυματοκεντρική αντίληψη της νεωτερικότητας» του οποίου οι ρίζες προέρχονται από την σύγκρουση, τη μάχη, τη συγκίνηση και την ταχύτητα. Σε πρόσφατες αναλύσεις της νεωτερικότητας οι έννοιες σοκ και τραύμα χρησιμοποιούνται εναλλάξ για να περιγράψουν παρόμοιες ψυχικές καταστάσεις και δεν ξέρουμε αν μπορούμε πλέον να τις ξεχωρίσουμε.

Το τραυματικό σοκ έχει μια μακρά ιστορία καθώς η προσπάθεια ορισμού του σαν φαινόμενο ξεκινά από τα μέσα του 19ου αι. ως και σήμερα. Παραθέτουμε μερικούς από τους ορισμούς αυτούς όπως εμφανίζονται χρονολογικά:

Το 1867 ο Edwin Morris περιγράφει το τραυματικό σοκ ως την περίεργη αντίδραση του οργανισμού οι οποία παράγεται από βίαια τραύματα οποιασδήποτε αιτίας ή από νοητικά συναισθήματα βίας όπως η θλίψη, ο φόβος, ο τρόμος ή η αηδία.

Το 1895 το σοκ ερμηνεύεται από ιατρική εγκυκλοπαίδεια «ως το φαινόμενο που προκαλείται είτε από αδράνεια ή από ερεθισμό». Η πρώτη περίπτωση οδηγεί σε παράλυση και «άδειασμα» νευρικών ενεργειών (απάθεια), ενώ η δεύτερη οδηγεί σε υπερδιέγερση. Και οι δύο περιπτώσεις προκαλούνται από τις ίδιες αιτίες, δηλαδή την αντίσταση ή τον έλεγχο των φυσικών δυνάμεων του σώματος που κάθε κύτταρο διαθέτει για αυτές τις καταστάσεις.

Το 1914 ο George Crile και ο William Lower τονίζουν πως η ουσιαστική παθολογία του σοκ είναι μοναδική όποια και αν είναι η αιτία. Όταν το κινητικό σύστημα οδηγείται σε ένα αφόρητο για το υποκείμενο επίπεδο ταχύτητας, το αποτέλεσμα των δυσβάσταχτων αυτών δραστηριοποιήσεων είναι μια κατάσταση που μπορεί παρόλα αυτά να οριστεί κλινικά και να ταξινομηθεί σε μία κατηγορία (χειρουργικό σοκ, νευρωτικό σοκ, εξάντληση κλπ).

Μετέπειτα, ο Φρόυντ παραλληλίζει τον ανθρώπινο οργανισμό σαν μια «ζωντανή φουσκάλα» περιτριγυρισμένο από μία προστατευτική «ασπίδα». Η «ασπίδα» αυτή, υποστηρίζει, δεν λειτουργεί ως προστασία ενάντια στην διέγερση, αλλά ως συσσωρευτής δειγμάτων από τον έξω κόσμο. Επομένως υπάρχουν ερεθίσματα που ο οργανισμός επιλέγει να μην τον επηρεάσουν, εκπλήξουν ή τραυματίσουν, αφού κατά κάποιο τρόπο έχουν καταχωρηθεί στην «αποθήκη» αυτή και περνάνε ανεπεξέργαστα στο υποσυνείδητο.

2.22

24 Στο βιβλίο του «Πέρα από την αρχή της Ηδονής» (1920), ο Φρόυντ συνέδεσε τον «κατακλυσμό του ψυχικού οργανισμού από μεγάλες ποσότητες ερεθισμάτων» με τον κλονισμό (σοκ) και το ψυχικό τραύμα, δηλαδή την περιοχή εκείνη της αποσχηματοποίησης που συγκεντρώνει ό,τι απωθείται και αντιστέκεται σε κάθε συμβολική μεταμόρφωση ή αναπαράσταση :

«Το στρώμα του φλοιού του εγκεφάλου μέσα σ’ έναν εξωτερικό κόσμο φορτισμένο με υψηλές τάσεις και πολύμορφη ενέργεια θα υπέκυπτε στις διεγέρσεις που δέχεται αν δεν διέθετε μια προστασία από τα ερεθίσματα. Για τον ζωντανό οργανισμό η προστασία από τα ερεθίσματα είναι σχεδόν σημαντικότερη από την πρόσληψη ερεθισμάτων [...] Τέτοιες εξωτερικές διεγέρσεις, που είναι αρκετά ισχυρές, ώστε να παρακάμπτουν την προστασία από τα ερεθίσματα, τις αποκαλούμε τραυματικές».11

Ωστόσο, ο Φρόυντ θα επιμείνει στη διάκριση ανάμεσα στον κλονισμό ή το σοκ (που προκαλούνται εξαιτίας της επίδραση της μηχανικής βίας) από την τραυματική νεύρωση (που σχετίζεται με τον τρόμο και την απειλή της ζωής). Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι:

«Αν η ουσία του κλονισμού είναι η πρόκληση άμεσης βλάβης στη μοριακή ή ακόμη και στην ιστολογική δομή των νευρικών στοιχείων, εμείς ζητούμε να κατανοήσουμε την επίδρασή του από την διάρρηξη της προστασίας από ερεθίσματα και από τα καθήκοντα που προκύπτουν εξ αυτής για τον ψυχικό μηχανισμό.»12

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν εντοπίζει πολλά πορτραίτα του σοκ στη ζωή, που ορίζονται από καταστάσεις όπως η μεταγωγή, η εισαγωγή και η πίεση του υποκειμένου στην σύγχρονη πόλη. Οι διακυμάνσεις της ζωής περιγράφονται από τον ίδιο μέσα από όρους όπως η προσοχή (atten-tion) και η σύγχυση (distraction), που κατείχαν εξάλλου κεντρική θέση στην ψυχολογία και την πολιτιστική ανάλυση κατά την αλλαγή του αιώνα. Oι επιπτώσεις του σοκ (shock-effect), υποστηρίζει ότι είναι μία γνήσια διαλεκτική οπτική της τεχνολογίας, η οποία προσφέρει καινούργιες δυνατότητες αλλά και καινούριους τρόπους αποξένωσης ή αλλοτρίωσης.

Κοινωνιολόγοι και κριτικοί χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο κόσμο σαν μια πλημμύρα εικόνων, δημοσιοποιήσεων και ταχύτητων που συμβάλλουν στην έλλειψη συγκέντρωσης, στην κατάρρευση της κουλτούρας και σε απόλυτο αποπροσανατολισμό και σύγχυση.

Ο Μπένγιαμιν ήδη από το 1930, επισήμανε την ανικανότητα της ανθρώπινης αντίληψης να αντέξει την επίπτωση την εικονικής εμπειρίας μέσα από τις βιομηχανικές, μητροπολιτικές και τεχνολογικά διαμεσολαβητικές μορφές της. Στην εποχή μας, η θεωρία του τραύματος συνεχίζει να μιλά για την αποτυχία του μεταμοντέρνου ατόμου να αφομοιώνει τις νέες ταχύτητες και τις εντάσεις της σύγχρονης ζωής. Το τραύμα αποτελεί κεντρικό θέμα στις διαμάχες που αφορούν την ιστορία

11. Φρόυντ, Σίγκμουντ (2001 [1975]), Πέραν της αρχής της

ηδονής, μεταφρ. Λευτέρης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος.

σελ. 46

12. Φρόυντ, Σίγκμουντ (2001 [1975]), Πέραν της αρχής της

ηδονής, μεταφρ. Λευτέρης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος.

σελ. 48

2.23

25και τη μνήμη, σε μια εποχή που η ψηφιακή πληροφορία έχει προφανώς απελευθερωθεί από οποιοδήποτε παρελθόν των τόπων ή των υλικών αντικειμένων. Ο Μπένγιαμιν υποστηρίζει ότι η τραυματική εμπειρία που προκύπτει από τις «τεχνολογικές εικόνες» (εικόνες δηλαδή παραγόμενες από τεχνολογία, όπως η φωτογραφία και το βίντεο) αποσυνδέει το άτομο από το ιστορικό «πρακτορείο» αλλά ταυτόχρονα καταγράφει την ιστορική αλλαγή.

Η στιγμιαία μετάδοση της πληροφορίας φαίνεται να αφομοιώνει μια προσωρινή τοποθεσία μέσω της αμεσότητας της αναπαράστασής της και να εκτοπίζει την χωρική της θέση σε έναν εικονικό κόσμο ελεύθερης ροής και κυκλοφορίας. Αυτός είναι και ο λόγος που μία εικόνα είναι εν δυνάμει ένα ιστορικό «είδωλο» καθώς και ένας γεωγραφικός χάρτης.

Για τον Μπένγιαμιν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης λειτουργούν πρώτον σαν αφομοίωση του σοκ και δεύτερον σαν ναρκωτικό που μουδιάζουν τις συναισθηματίες αντιδράσεις και μεταμορφώνουν την καταστροφή σε θέαμα. Η «τεχνολογική εικόνα» έχει αποδώσει στα γεγονότα αυτό που ο ίδιος ονομάζει μεταθανάτιο σοκ (posthumous shock). Η παραπάνω θεώρηση μας επιτρέπει να οραματιστούμε τις ιστορικές αλλαγές σε σύνδεση με τους τραυματικούς εκτοπισμούς της μεσολαβητικής εμπειρίας. Σε αυτήν την περίπτωση το αφήγημα του εθνικού τραύματος παγιώνεται με το σοκ μιας εικόνας θανάτου. Αλλά το σοκ αυτής της εικόνας, η οποία καταγράφει την ιστορία ως μια διαδικασία ερείπωσης και καταστροφής, επιφυλάσσει την πιθανότητα ενεργοποίησης μιας άλλης ανάγνωσης της ιστορίας.

Εκτός του τραύματος της εικόνας που επιφέρουν τα media, η κατάρρευση των ορίων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού που προκαλούν, είναι επίσης τραυματική. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Mark Seltzer σχετικά με τη κουλτούρα του τραύματος (wound culture) στις δυτικές κοινωνίες:

«Η θεαματική δημόσια αναπαράσταση των βασανισμένων σωμάτων μέσω ενός εύρους επίσημων, ακαδημαϊκών και μιντιακών εκδοχών, στη φαντασία και στις ταινίες λειτουργεί και ως ένας τρόπος τοποθέτησης της νόησής μας για τη δημόσια, την κοινωνική και τη συλλογική μας ταυτότητα. Έτσι, αυτές οι εκθέσεις φρικαλεοτήτων, δηλώνουν κάτι παραπάνω από την επιθυμία για παράλογη και παθητική βία. Λειτουργούν σαν ένας τρόπος φαντασίωσης των σχέσεων των ιδιωτικών σωμάτων και ατομικοτήτων στους δημόσιους χώρους. Αυτές οι εκθέσεις φρικαλεοτήτων δομούν την παθολογική δημόσια σφαίρα, την κουλτούρα του τραύματος.»13

13. Seltzer, Mark (1998) Serial Killers: Death and Life in America’s Wound Culture. New York: Routledge, σελ. 21

2.24

26 δευτερογενείς θεωρήσεις τραύματος στον έντυπο λόγο

Μεταφέροντας τις παραπάνω έννοιες στα γεγονότα που καταγράφηκαν από τις υπό μελέτη εφημερίδες, διακρίνουμε τέσσερα είδη τραύματων:

_ Tο τραύμα ως εγκεφαλική διεργασία _ Το τραύμα της πληροφορίας _ Το τραύμα της εικόνας_ Το τραύμα του αναγνώστη

Το τραύμα ως εγκεφαλική διεργασία αναλύθηκε διεξοδικά παραπάνω μέσα από προσεγγίσεις πολλών ερευνητών και κυρίως του Φρόυντ. Στο παρόν υποκεφάλαιο θα αναλύσουμε τις τρεις τελευταίες κατηγόριες που ανάγονται στο μιντιακό τραύμα.

το τραύμα της πληροφορίας

Το τραύμα της πληροφορίας στην ουσία περιλαμβάνει την τραυματική εμπειρία που φέρει το ίδιο το γεγονός καθώς και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται από τα media. Η επίδρασή τους οφείλεται καταρχήν στην ίδια τη φύση των περιστατικών που εκθέτουν και κατά δεύτερον στη δύναμη του ανθρώπινου σώματος όταν κινδυνεύει (ακρωτηριασμός, βιασμός, θάνατος κλπ). Αποσπάσματα που φέρουν έντονα το τραύμα της πληροφορίας δεν χρειάζεται να συνοδεύονται από φωτογραφικό υλικό. Οι ίδιες οι λέξεις είναι ικανές να σχηματοποιήσουν μια εικόνα στο μυαλό του αναγνώστη, ενδεχομένως πολύ πιο αποκρουστική και σοκαριστική από την πραγματική εκδοχή τους. Αυτή η κατηγορία κρίνεται σκόπιμο να μην αναλυθεί περαιτέρω αφού οι περιγραφές μιλούν από μόνες τους. Ενδεικτικά παραθέτουμε συναφή άρθρα εφημερίδων, ενώ παρόμοια αποσπάσματα συναντώνται σε ολόκληρο το σώμα του κειμένου προκειμένου να τεκμηριώσουν την εκάστοτε ανάλυση:

“Σταμάτησε από χτες την απεργία πείνας και δίψας, αφού πείστηκε ότι θα ικανοποιηθεί το αίτημά του, ο Ιρανός πολιτικός πρόσφυγας Ετμινάν Αλί Ρεζά, 23 χρόνων, ο οποίος έφτασε να ράψει το στόμα του, φοβούμενος ότι μπορεί να υποχωρήσει στον αγώνα του.”14

“δολοφόνησε τον πατέρα του που βρέθηκε νεκρός […] Η ιατροδικαστική έκθεση αποκάλυψε ότι το θύμα είχε δεχτεί 94 χτυπήματα στο κεφάλι με σιδερένιο σφυρί.” 15

“Το πτώμα, είχε τραύμα στο πίσω μέρος του κεφαλιού από μπαλτά ή κάποιo αντικείμενο. Δυο μαχαιριές, μια στην αριστερή ωμοπλάτη και μια στο θώρακα και τέλος, τραύματα από σκάγια κυνηγετικού όπλου στο αριστερό ημιθωράκιο. Τα πόδια του ήταν δεμένα με χοντρή αλυσίδα και στο λαιμό του ήταν περασμένα ένα μεγάλο σκοινί και ένα πουλόβερ. Τρία μέτρα από το σημείο που

14. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 21 Νοεμβρίου 1990, σελ. 15

15. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ , 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ.12

2.25

27βρέθηκε το πτώμα του, ήταν ένα ματωμένο μπουφάν και οκτώ μέτρα πιο πέρα βρέθηκε το ένα από τα δύο παπούτσια του.”16

το τραύμα της εικόνας

«Όταν βλέπεις μια φρικτή εικόνα ξανά και ξανά, σταματάει να έχει κάποια επιρροή»17, είχε πει σε μια συνέντευξή του ο Andy Warhol. Σε αυτή την περίπτωση η επανάληψη έχει διττό σκοπό: αφενός αποτελεί μια αποστράγγιση του νοήματος (της σημασίας), αφ’ ετέρου μια άμυνα ενάντια στο ερέθισμα. Ένας βασικός μηχανισμός, άλλωστε, είναι αυτό που ο Φρόυντ αποκάλεσε – και επεσήμανε ο Hal Foster στο Return of the Real (1996) – «λειτουργία της επανάληψης στην ψυχική ζωή»18: Μόνο μέσα από την επανάληψη ενός τραυματικού γεγονότος μπορούμε να το ελέγξουμε και να το ενσωματώσουμε με συμβολικό τρόπο στην ψυχική οικονομία. Σημαντικό ωστόσο, κρίνεται να αναφέρουμε πως η λειτουργία των εικόνων δεν έγκειται μόνο στην αναπαραγωγή του τραύματος αλλά και στην παραγωγή του. Ο Paul Virilio ισχυρίζεται ότι η «αντίληψη του ατυχήματος συνιστά πάντα ένα αντιληπτικό ατύχημα»19, δεν μπορεί λοιπόν να καθοριστεί η επίδρασή του εκ των προτέρων. Με τη χρήση και την επανάληψη τέτοιων απεικονίσεων προκύπτουν παράλληλα ποικίλα αποτελέσματα, ακόμα και αντίθετα μεταξύ τους. Έχουμε λοιπόν ταυτόχρονη αποφυγή και έκθεση στο τραύμα (που εξαρτάται από την αντίδραση του αναγνώστη).

Ωστόσο η πολλαπλή χρήση τραυματικών εικόνων στις εφημερίδες, δεν αποσκοπεί στην αποκατάσταση του ψυχισμού υπό αυτή την έννοια, δεν αφορούν δηλαδή μια υπερνίκηση του τραύματος. Περισσότερο από ψυχική απελευθέρωση που προκύπτει μέσω της συνήθειας του υποκειμένου από την καθημερινή τριβή μαζί τους, υπονοούν μια εμμονική εγκαθίδρυση του θανάτου και της καταστροφής στη ζωή του. Η προβολή τους επομένως, δεν εξυπηρετεί μόνο την απεικόνιση μιας πραγματικότητας νοούμενης ως τραυματική, αλλά υπό μία έννοια υπογραμμίζει την τραυματική πραγματικότητα δια μέσου της ρήξης στον κόσμο του θεατή στον οποίο εκτίθεται η εικόνα (η καλύτερα στον θεατή εκτεθειμένο σε αυτήν). Ενδεχομένως η δύναμη φωτογραφιών που δεν μπορεί να τιθασευτεί (π.χ. απεικόνιση νεκρών σωμάτων), να αποτελεί και το λόγο που απαγορεύτηκε η χρήση τους στις εφημερίδες.

το τραύμα του αναγνώστη

Το τραύμα του αναγνώστη οφείλεται στη λειτουργία εικόνων και πληροφοριών σ’ αυτούς που τις κατανάλωσαν οπτικά, προκύπτει δηλαδή από τα παραπάνω είδη τραύματος. Εικόνες καταστροφής και θανάτου ξυπνούν τους εφιάλτες του κοινού, μιας κοινωνίας του θεάματος που ραγίζει. Δολοφονημένοι υπουργοί, κατακρεουργημένοι σύζυγοι, γυναίκες- θύματα βιασμού, ξυπνούν κάτι από τα καταχωνιασμένα στο υποσυνείδητο τραύματα.

16. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,13 Μαρτίου 1991, σελ.3

17. Foster, Hal. Krauss, Rosalind. Bois, Yve – Alain. Buchloh, H.D. Benjamin (2004), Art since 1900. United Kingdom: Thames & Hudson, σελ. 490

18. Foster, Hal, Return of the Real 1996 . United Kingdom, σελ. 62

19. Βιρίλιο, Πωλ (2000 [1998]), Η πληροφορική βόμβα, μεταφρ. Βασίλης Τομανάς. Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες, σελ. 88

2.26

28

2.27

29

2.28

30

2.29

31Πολλές φορές η παράθεση της εικόνας αποτυγχάνει να επιφέρει τις καθαρτικές λειτουργίες του τραύματος μέσω της επανάληψης που προαναφέραμε. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν εγγράφει τόσο τον θάνατο της επιρροής, όσο την επιρροή του θανάτου. Αυτή η πρωτογενής θεώρηση του σοκ που επαναλαμβάνεται σε καδραρισμένες εικόνες παράγει την δευτερογενή θεώρηση του τραύματος, όπου η πραγματικότητα που απεικονίζεται ξεκομμένη, ξαναγίνεται πραγματικότητα και εισβάλλει στη ζωή του αναγνώστη. Οι επαναλήψεις εικόνων θανάτου μπορούν να προβάλλουν την τραυματική πραγματικότητα, να την επουλώνουν ή και να την παράγουν. Ένα παράδοξο λοιπόν, γεννιέται απ’ αυτές τις πολυσήμαντες εικόνες που δύνανται ταυτόχρονα να οδηγούν τον αναγνώστη είτε στο σοκ, είτε στην παθητικότητα.

συλλογική ταύτιση με το τραύμα

Η Elizabeth Alexander αποκαλεί «συλλογική ταύτιση με το τραύμα»20 δύο είδη μετασχηματισμών της λειτουργίας της εικόνας:1. Οι εικόνες είναι ικανές να μετατρέψουν ένα φριχτό συμβάν σε ενθύμημα, σε ένα ενθύμιο που οφείλει να είναι διάχυτο και συλλογικό, μάλλον, παρά κρυφό.2. Η κατανάλωση των εικόνων είναι για πολλούς ο μετασχηματισμός του τραύματος σε ένα είδος δράσης.

Προκείμενου να γίνουν αντιληπτά τα παραπάνω, διερευνούμε το ρόλο μιας συγκεκριμένης εικόνας που προκάλεσε σοκ και που έχει ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας της προσωπικής επαφής του κ.Κ με τον εικονιζόμενο. Στην Ελευθεροτυπία την 17 Μαίου 1985 συναντάμε τη φωτογραφία του Τσουτσουβή που «έπεσε στου Γκύζη»21, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει άρθρο της εφημερίδας, μετά από συμπλοκή με αστυνομικούς. Στο πρώτο φύλλο οι αρχές αγνοούν την ταυτότητα του, επομένως δημοσιεύουν την φωτογραφία του νεκρού έχοντας τα βλέφαρά του κολλημένα με σελοτέιπ προκειμένου να συγκρατούν τα μάτια του ανοιχτά, με τον τίτλο “Ποιος τον γνωρίζει;”. Η κατανάλωση επομένως, της εν λόγω εικόνας καλεί σε δράση τους αναγνώστες αφού ολόκληρη η ελληνική κοινότητα κινητοποιείται για να αναγνωρίσει τον νεκρό.

Η υπόθεση Τσουτσουβή συνεχίζει να καλύπτεται από τις εφημερίδες στα φύλλα των επόμενων ημερών δημοσιεύοντας αναλυτικά ολόκληρη την ιστορία, καθώς και πληροφορίες για τη ζωή του ίδιου και των συγγενών του. Η παραπάνω μεταχείρισή του από τον Τύπο αναδεικνύει την ρητορική λειτουργία της εικόνας. Οι απεικονίσεις των νεκρών εγγράφουν μηνύματα άλλοτε μιας διαταραγμένης προσωπικότητας που ασκεί βία, άλλοτε μιας αντίπαλης πολιτικής πεποίθησης (τρομοκρατία) και άλλοτε μηνύματα κρατικής καταστολής που μέσω αυτών εξασφαλίζει την εγκαθίδρυση της εξουσίας της. Αυτή η ρητορική μας εισάγει στην τελευταία λειτουργία της συγκεκριμένης εικόνας, την αναγωγή της σε σύμβολο. Ενώ το νεκρό πτώμα του τρομοκράτη είχε λειτουργήσει παραδοσιακά ως σύμβολο της απόλυτης κρατικής εξουσίας στο παρελθόν, εδώ συναντάμε μια μεταστροφή αυτού. Το πτώμα του Τσουτσουβή μετατρέπεται σε σύμβολο και ενθύμημα της αστυνομικής βίας και καταστολής.

20. Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας , μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος. σελ.354

21. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 17 Μαίου 1985, σελ. 16

2.30

32

τρομοκρατία

33

34 κατάλογος

Οι κυριότερες πολιτικές επιθέσεις που συνδέονται με την οργάνωση 17Ν κατά το χρονικό διάστημα 1985 - 1996, είναι οι εξής :

21/2/85 Δολοφονία στο Κολωνάκι του εκδότη της εφημερίδας «Απογευματινή» Νίκου Μομφεράτου και του οδηγού του Γιώργου Ρουσέτη.

15/5/1985Αστυνομικές δυνάμεις δίνουν μάχη με ενόπλους στου Γκύζη. Νεκρός ο Χρήστος Τσουτσουβής, μέλος της οργάνωσης «Αντικρατική Πάλη».

8/4/1986 Δολοφονία στο Κολωνάκι του βιομήχανου Δημήτρη Αγγελόπουλου.

24/4/1987Επίθεση με βόμβα σε αμερικανικό στρατιωτικό λεωφορείο στου Ρέντη.

1/3/1988Δολοφονία του βιομήχανου Αλέξανδρου Αθανασιάδη - Μποδοσάκη στη Φιλοθέη.

26/9/1989Δολοφονείται στο Κολωνάκι ο βουλευτής της ΝΔ, Παύλος Μπακογιάννης.

20/11/1990 Επίθεση με τρεις ρουκέτες εναντίον του επιχειρηματία Βαρδή Βαρδινογιάννη, σε δρόμο της νέας Ερυθραίας.

13/3/1991Δολοφονία του αμερικανού λοχία Ρόναλντ Στιούαρτ στην Άνω Γλυφάδα.

14/7/1992 Τηλεπυροδοτούμενη ρουκέτα κατά του υπουργού Οικονομικών Γιάννη Παλαιοκρασσά στο κέντρο της Αθήνας. Νεκρός ο 22χρονος φοιτητής Θάνος Αξαρλιάν.

24/1/1994Δολοφονία του πρώην διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, Μιχάλη Βρανόπουλου.

15/02/1996 Ρουκέτα κατά της Αμερικάνικης Πρεσβείας.

2.31

35η ενόρμηση του θανάτου ως ενόρμηση τρομοκρατίας

“«Ως χειρουργοί είμεθα υποχρεωμένοι να εξουδετερώσωμεν τους τιναγμούς και τους κραδασμούς που κάμνετε εις το χειρουργικόν μας κρεββάτι, ως απαιτούντες να εκφράσετε ελευθέρως τας αντιλήψεις σας». (Γεώργιος Παπαδόπουλος, Συνέντευξη Τύπου 5-5-1967)”22

Στο βιβλίο της «επί του Πολιτικού», η Σάνταλ Μουφ αναπτύσσει τη θεωρία της για το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Η ίδια υποστηρίζει πως στις κοινωνίες επικρατεί η κουλτούρα της συναίνεσης και τις συμφιλίωσης, γιατί θεωρητικά προάγουν και διασφαλίζουν τη δημοκρατία. «Η βία και η εχθρότητα θεωρούνται αρχαϊκό φαινόμενο που θα εξαλειφθεί μέσα από τη πρόοδο των σχέσεων και των συναλλαγών»23, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Τα παραπάνω έχουν επιφέρει μια μετάβαση κρίσης του πολιτικού σε ηθικό επίπεδο, όπου οι πολιτικοί όροι διαμορφώνονται βάση του δίπολου “καλό _ κακό”.

Ωστόσο μέσα σε αυτή την κυρίαρχη λογική δεν υπάρχουν δίοδοι εκτόνωσης ή το απαιτούμενο πλαίσιο για ανταγωνιστικές ιδεολογίες. Μια αντίθετη γνώμη αυτομάτως μετατρέπεται σε έναν Άλλο – Εχθρό που πρέπει να εξοντωθεί, χωρίς να επιτρέπει σε αυτές τις συγκρούσεις μια νόμιμη μορφή έκφρασης. Επομένως, αυτή η συναινετική προσέγγιση αντί να οδηγεί στην επιθυμητή κοινωνική εξομάλυνση, οξύνει τα ανταγωνιστικά στοιχεία που λανθάνουν στην κοινωνία και μοιραία καταλήγει σε ακραίες εκφάνσεις (αντίθετων) πεποιθήσεων, όπως η τρομοκρατία.“Τρομοκρατώ σημαίνει εκφοβίζω σε πολύ έντονο βαθμό, πράγμα που κρίνεται σε συνάρτηση με το ερώτημα: ποιος και για πιο σκοπό.”24 Την εύλογη μετατόπιση του κέντρου βάρους από το φαινόμενο της τρομοκρατίας στην προβληματική της δημοκρατίας που υπονοεί η Μουφ, συνοψίζει το παρακάτω απόσπασμα αφορμόμενο από την εκτέλεση του Μομφεράτου:

“Ούτε η τρομοκρατία ούτε άλλου είδους δυναμικές ενέργειες ή «επαναστατική δράση», μπορούν να αποσταθεροποιήσουν την πολιτική κατάσταση μιας χώρας, εφ όσον η δημοκρατία είναι υγιής στη χώρα αυτή […] Όταν η δημοκρατία καταλύθηκε στην Ελλάδα, δεν καταλύθηκε από πολιτικές δολοφονίες. Καταλύθηκε από τμήμα του ίδιου του κράτους […] Η εκτέλεση ενός εκδότη συγκλόνησε το Πανελλήνιο και ολόκληρο τον πολιτικό κόσμο. Δεν είναι όμως, από μόνη της, ικανή να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά. ”25

Οι πολιτικές αναταραχές που προκύπτουν από δράσεις του αντάρτικου πόλης πυροδοτεί μια σειρά ενορμήσεων και ενστίκτων, με αποκορύφωσή την ενόρμηση του θανάτου. Κανένας δεν μπορεί να γνωρίζει μέχρι ποιου σημείου μπορεί αυτή να εκραγεί και να στραφεί κατά της κυρίαρχης τάξης. Τα πολιτικά χτυπήματα είναι εξαιρετικά επικίνδυνα για τους κρατούντες την εξουσία, όχι μόνο με την πραγματική αταξία που προκαλούν, αλλά κυρίως

22. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 43

23. Μουφ, Σαντάλ (2010 [2008]), Επί του πολιτικού, μεταφρ. Αλέξανδρος Κιουπκιόλης. Αθήνα: Εκκρεμές, σελ. 9

24. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 9

25. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,23 Φεβρουαρίου 1985, σελ.8

2.32

36

2.33

37

2.34 2.35 2.36

38 με το πλήγμα που καταφέρνουν σε κάθε ηγεμονεύουσα ορθολογικότητα. Για να αντισταθμίσει λοιπόν αυτή την αταξία-χάος, το ίδιο το κράτος χρησιμοποιεί κι αυτό με τη σειρά του τη δική του τρομοκρατία. Η κρατική τρομοκρατία ωστόσο, ούσα νομιμοποιημένη, δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμη από τους πολίτες, που συνήθως αντιλαμβάνονται την βία μόνο στην παράνομη ή απροκάλυπτη μορφή της. Όπως αναφέρει και απόσπασμα εφημερίδας: “Η μουγκή βία είναι η αφοσιωμένη μαμή της κρατικής εξουσίας.”26

Στους μηχανισμούς που έχει εφεύρει η άρχουσα τάξη συγκαταλέγεται και η έντυπη τρομοκρατία. ‘‘Άλλοι δολοφονούν με σφαίρες και άλλοι με πρωτοσέλιδα’’27, επισημαίνει άρθρο που συναντήσαμε στο αρχείο. Αξίζει να υπενθυμίσουμε σε αυτό το σημείο πως η διαχείριση των εφημερίδων είναι πολιτικά ελεγχόμενη. Μέσω αυτών η εξουσία καθιστά εφικτή την προπαγάνδα της. «Ο ρόλος της προπαγάνδας, των media και των δημοσιογράφων» έλεγε πριν από δύο μήνες στα «ΝΕΑ» ο Αμερικανός διανοούμενος Νόαμ Τσόμσκι, «είναι να κατασκευάζουν σύνεση. Με το να επιλέγουν θέματα, να παρουσιάζουν τις ειδήσεις με έναν συγκεκριμένο τρόπο, να περιορίζουν τις συζητήσεις στο πλαίσιο που θέλουν […] να μας καθηλώνουν στο σπίτι μας, να ασχολούμαστε με αυτά που μας δίνουν και όχι με τα πραγματικά προβλήματα».28 Η τρομοκρατία του έντυπου λόγου έγκειται στην εξονυχιστική και εξαντλητική περιγραφή γεγονότων που σκοπό έχουν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη προς την εκάστοτε επιθυμητή κατεύθυνση. Προσφέρεται κατά αυτόν τον τρόπο μια ψευδαίσθηση ασφάλειας και όποτε κρίνεται σκόπιμο ανασφάλειας. Ενδεικτικά παραδείγματα παρατίθενται στην συνέχεια:

“Στα χρόνια του Γιαγκούλα μας γυρίζουν οι «εγκέφαλοι» της τρομοκρατικής οργάνωσης. Και θέλουν να δούμε την «πάλη των τάξεων», σαν «θέμα τιμής» που μόνο η μανιάτικη βεντέτα μπορεί να λύσει. Αλλά δεν μας λένε πού, σε ποια χώρα της γης, πήρε την εξουσία ο Νταβέλης […] Και δεν μας εξηγούν με πόσους φόνους θα καταργήσουν την «εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο!»”29

“Οι άσπιλοι και αμόλυντοι επαναστάτες, κατάφεραν να προωθήσουν ένα ακόμα βήμα την «λαϊκή εξουσία» […] Κατάφεραν να επανέλθουμε και πάλι στο γνωστό κλίμα που κυοφόρησε τον περιβόητο αντιτρομοκρατικό νόμο […] Κατάφεραν να επανέλθουν στο προσκήνιο οι γνωστές φωνές που απαιτούν θεσμικά μέτρα, εκσυγχρονισμός της καταστολής και όλα τα συναφή. Απαιτήσεις που βρίσκουν πρόσφορο έδαφος μέσα σε συγκινησιακή φόρτιση από τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη.”30

26. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, σελ. 2

27. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989,

πρωτοσέλιδο

28. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, σελ. 24

29. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 18

30. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 5

2.37

39Φυσικά, δεν αμφισβητείται η τρομοκρατία των ίδιων των γεγονότων. Άλλωστε, έχει ήδη γίνει λόγος σε προηγούμενο κεφάλαιο για τις τραυματικές επιπτώσεις που επιφέρει και αποτελεί ένα κομμάτι του πολιτικού βίου που ο καθένας γνωρίζει. Ωστόσο πιο τρομακτικό από ένα επεισόδιο τρομοκρατών, είναι ένα επεισόδιο κατασκευασμένο να τρομοκρατήσει. Η ειδοποιός διαφορά τους είναι πως η παράνομη μορφή τρομοκρατίας διαπραγματεύεται την αμφισβήτηση εξουσίας, ενώ η νομιμοποιημένη την εγκαθίδρυσή της.

Αφού όπως αναλύεται διεξοδικότερα παρακάτω, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την πραγματική εκδοχή της ιστορίας, αλλά την επίσημη, πολλά γεγονότα πιθανολογείται πως κατασκευάζονται. Η Elaine Scarry υποστηρίζει πως τα καθεστώτα δημιουργούν καταστάσεις και σώματα που πονούν, για να κάνουν πραγματική την εξουσία τους και να σταθεροποιήσουν τα συστήματα των ιδεολογικών τους πεποιθήσεων:

«Ο φυσικός πόνος είναι τόσο αδιαμφισβήτητα πραγματικός ώστε φαίνεται να εκχωρεί αυτή του την ιδιότητα της ‘‘αδιαμφισβήτητης πραγματικότητας’’ σε εκείνη την εξουσία που τον προκάλεσε. Βέβαια, χρησιμοποιούνται ακριβώς επειδή η πραγματικότητα εκείνης της εξουσίας είναι τόσο αμφισβητήσιμη, επειδή το καθεστώς είναι τόσο ασταθές.» 31

Παρόλες τις εκφάνσεις της τρομοκρατίας, άτυπες και μη, είτε δημιουργούν, είτε εναντιώνονται σε νόμους, η εξουσία ασκείται αμφίδρομα και εκεί ακριβώς διαχειμάζει η ελπίδα:

“Ο τρομονόμος ακυρώθηκε στην πράξη. Η ελληνική κοινωνία έχει ακόμα γερές αντιστάσεις και είναι χρέος μας να τις δυναμώσουμε ακόμα περισσότερο.”32

31. Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας , μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος, σελ. 346-347

32. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,13 Μαρτίου 1991, σελ.21

40

3

μεθοδολογία _ διαδικασία

αρχειοθέτης Α _ αρχειοθέτης Β

42

3.1 3.2 3.3

43η προέλευση του αρχείου

Διαπραγματευόμαστε ένα τυχαίο αρχείο εφημερίδων το οποίο συνέλεξε ένα τυχαίο πρόσωπο, ο κύριος Κ. που στο εξής θα ονομάζουμε Αρχειοθέτη Α. Ο χαρακτηρισμός «τυχαίο» έγκειται στο γεγονός πως δεν πρόκειται για μια συλλογή αυθεντίας, αλλά για μια συλλογή που συστήθηκε με προσωπικά κριτήρια του συγκεκριμένου ανθρώπου και γύρω από συγκεκριμένο θέμα: αντάρτικο πόλης και πολιτικό έγκλημα.

Το αρχείο αυτό αποτελείται από 280 εφημερίδες, ως επί το πλείστον Ελευθεροτυπία, και κάποια βιβλία και περιοδικά συνδεδεμένα με τη θεματολογία των εφημερίδων. Περίπτωση μελέτης ορίζεται η δράση της 17 Νοέμβρη και άλλων επαναστατικών οργανώσεων της περιόδου 1985 -2003 όπως καταγράφονται από το παραπάνω αρχείο, περιλαμβάνοντας διάφορα γεγονότα τα οποία συγκλόνισαν και διαμόρφωσαν το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Μέσα από μια συνομιλία με τον ίδιο προσπαθώντας να κατανοήσουμε τις προθέσεις της συλλογής του, πως λειτουργούσε ο ταξινομητικός μηχανισμός του, αν υπήρχαν συνήθειες και στρατηγικές μέσα στο εγχείρημά του και πότε αυτές καταρρίπτονταν, μας εκμυστηρεύτηκε ότι εντέλει είναι πολύ δύσκολο να διασαφηνίσει κανείς γιατί ακριβώς συλλέγει τόσο πιστά και συστηματικά ένα αρχείο. Τα χρόνια που επιδόθηκε πιο ενεργά στη συλλογή, ταυτίζονταν με τα χρόνια που ήταν νέος, ζούσε στα Εξάρχεια όπου υπήρχε πολύ έντονος πολιτικός προβληματισμός και το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε ήταν αυτό μιας ιδεολογικής τρικυμίας. Επομένως η σύσταση ενός αρχείου, απέβλεπε τόσο στη σχηματοποίηση της ατομικής του συνείδησης και στην αναζωογόνηση της μνήμης μέσα από ένα υλικό στο οποίο θα μπορούσε να ανατρέξει ανά πάσα στιγμή, όσο και στην έννοια της παρακαταθήκης για τις επόμενες γενιές. Ενδεχομένως το αρχείο ως κληροδότημα να μην αποτελούσε μια από τις αρχικές του προθέσεις, αλλά μια σημερινή του αντιμετώπιση «μιας και δεν συμβαίνουν πια σημαντικά πράγματα», όπως αναφέρει ο ίδιος. Και ίσως το άλγος του αρχείου του Κ. να έγκειται σε αυτήν την μικρή πρόταση « είμαστε εφήμεροι…» που ολοένα και επανερχόταν στην συζήτηση και που εκφράζει μια οικουμενική ενόρμηση συλλεκτών ανά τον κόσμο, να ταυτίσουν και να διαιωνίσουν τη διαδικασία της ζωής μέσα από τη διαδικασία της αρχειοθέτησης.

3.4

44

3.5

45

3.6

46

3.7

47

3.8

48 δημιουργία υποαρχείου

Κατά τη διάρκεια της πρώτης επεξεργασίας κινηθήκαμε με αβεβαιότητα και αμηχανία, καθώς προσπαθούσαμε να οικειοποιηθούμε ένα αρχείο που δεν συντάξαμε εμείς. Η ανάγνωση χωρικών χαρακτηριστικών μέσα από μη πραγματικό, αλλά έντυπο χώρο που συνιστά γραφή, αναπαράσταση και περιγραφή γεγονότων, δράσεων και τόπων, σε συνδυασμό με τον μεγάλο όγκο του αρχείου (280 εφημερίδες), αποτέλεσε ένα ακόμη γεγονός που αύξανε τον βαθμό δυσκολίας.

Προκειμένου να καταστήσουμε εφικτή τη διαχείριση του υλικού δημιουργήσαμε ένα καινούργιο αρχείο βάση του παλιού που καλύπτει την χρονική περίοδο 1985-1997, ανάγοντας την ομάδα εργασίας σε αρχειοθέτη, τον Αρχειοθέτη Β. Διατρέχοντας το συνολικό όγκο του αρχείου προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε μια δεκαετία με συνεχόμενη ροή πολιτικών επιθέσεων. Ωστόσο, η απόπειρα αυτή δεν υλοποιήθηκε, τόσο εξαιτίας της διακοπτόμενης δράσης της 17Ν μέσα σ’ ένα ευρέως καθορισμένο χρονικό πλαίσιο, όσο και γιατί το εγχείρημα του Αρχειοθέτη Α διευθετείται με προσωπικούς κανόνες και δεν αποτελεί μια συστηματική συλλογή αυστηρών ορίων.

Τα διατηρηθέντα φύλλα των εφημερίδων λοιπόν, παρουσιάζουν

μία χρονική ασυνέχεια, συστήνοντας την περιγραφή δέκα ετών και όχι μιας δεκαετίας. Κατά το διάστημα 1985-1992 συναντάμε ισάριθμες επιθέσεις αντάρτικου πόλης. Τα έτη 1993 και 1995 δεν περιλαμβάνουν καμία ενέργεια της εν λόγω ομάδας με μεγάλη απήχηση στο κοινωνικό παρασκήνιο. Επομένως, ακολουθεί το έτος 1994. Το μετέπειτα φύλλο της εφημερίδας του 1997 που συμπεριλαμβάνουμε στο υποαρχείο, επιλέγεται διότι περιέχει προκήρυξη αναφορικά με χτύπημα το οποίο διαδραματίστηκε κατά το προηγούμενο έτος. Η αντίστοιχη εφημερίδα του 1996, δεν υπήρχε στην αρχική συλλογή που είχαμε στη διάθεσή μας.

Επομένως, το πολιτικό κριτήριο παραμένει, καθώς αποτελεί τον βασικό άξονα συλλογής και ταξινόμησης του Α, ενώ παράλληλα εισάγουμε ένα καινούργιο κριτήριο, το προσωπικό. Η επιλογή των φύλλων που δομούν την καινούργια συλλογή, γίνεται με ένα συγκεκριμένο κανόνα που περιλαμβάνει εντός του μια συνθήκη τυχαιότητας. Το υποαρχείο μας αποτελείται συνολικά από δεκαοχτώ εφημερίδες. Οι δέκα που δομούν το βασικό κορμό, επιλέγονται βάσει του πολιτικού εγκλήματος που καταγράφουν και ειδικότερα αναφέρονται σε χτυπήματα-ορόσημο της 17Ν, που στιγματίζουν τα παραπάνω χρόνια. Οι υπόλοιπες οχτώ, είναι στην ουσία εφημερίδες-δορυφόροι. Αποτελούν το βάθος του κεντρικού κορμού και φιλοξενούν μια συνέχεια ή ένα απόηχο των πολιτικών γεγονότων που περιγράφονται στις δέκα πρώτες. Κάθε μία ιστορία που ανήκει στο κορμό, μπορεί να περιγράφεται κατ ελάχιστο με μία περιφερειακή εφημερίδα και κατά μέγιστο με τρεις. Στις ίδιες εφημερίδες εντοπίζουμε τον προσωπικό θάνατο, δεδομένου ότι επιθυμούμε μια ισότιμη μεταχείριση πολιτικού και προσωπικού εγκλήματος, που ταυτίζεται με γεγονότα δημόσιου και ιδιωτικού ενδιαφέροντος αντίστοιχα.

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1994 1997

1993 1995 1996

3.9

1985 1986 1987 1988 1989

1990 1991 1992 1994 1997

1985 1986 1987 1988 1989

1985 1986 1987 1988 1989

1990 1991 1992 1994 1997

1990 1991 1992 1994 1997

49

3.10β

3.10α

50

3.11

51

επεξεργασίες αρχείου

52

3.12

53μετασκευή αρχείου από χρονικό σε χωρικό γεγονός

Οι δεκαοχτώ εφημερίδες φωτοτυπούνται στο φυσικό τους μέγεθος και επανασυγκολλούνται η καθεμία από αυτές σε ένα ενιαίο φύλλο (σεντόνι). Δημιουργείται, τρόπον τινά, μια καινούργια επιφάνεια που επιτρέπει τη συνολική εποπτεία των γεγονότων μιας ημέρας. Στη συνέχεια, επιλέγονται τα άρθρα που αναφέρονται στα πολιτικά και προσωπικά εγκλήματα που φιλοξενεί το εκάστοτε φύλλο καθώς και κάποιες λέξεις-θραύσματα που συνδέονται με τα άρθρα ή έχουν αναφορές σε βία, θάνατο και καταστροφή. Τα αποσπάσματα αυτά καλύπτονται με χαρτοταινία προκειμένου να παραμείνουν άθικτα μετά την πρώτη επεξεργασία. Οι υπόλοιπες πληροφορίες που δεν αφορούν το αντικείμενο μελέτης, επαλείφονται με μία στρώση μπογιάς, κατά τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργούν μια επίστρωση (layer) που ενώ τις καλύπτει, επιτρέπει ταυτόχρονα την ανάγνωσή τους εάν είναι επιθυμητή. Κατόπιν, οι χαρτοταινίες αφαιρούνται υπογραμμίζοντας τα επιλεγμένα στοιχεία. Ολόκληρη η διαδικασία καταγράφεται μέσω φωτογραφιών και βίντεο.

Κανένα επεισόδιο δεν είναι ανεξάρτητο από το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Αυτό μας οδήγησε να διατηρήσουμε ολόκληρο το σώμα της εφημερίδας, παρέχοντας μια συνολική περιήγηση μέσα στη δεκαετία. Η απόφασή μας να είναι ευδιάκριτη και ευανάγνωστη η εφημερίδα στο σύνολό της, λήφθηκε δεδομένου ότι τα γεγονότα στα οποία εστιάζουμε συνυπάρχουν με άλλα γεγονότα στο ίδιο φύλλο. Δημιουργούμε επομένως, μια δυνατότητα ανάλυσης και σύγκρισης των όρων αυτής της «συγκατοίκησης», των τρόπων δηλαδή με τους οποίους τα διαφορετικά επεισόδια συνδυάζονται και συνδιαλέγονται μεταξύ τους και των σχέσεων που δημιουργούν.

Το ενδιαφέρον εύρημα αυτής της επεξεργασίας έγκειται στο συνδυασμό πρωτότυπου με αντίγραφο. Η φωτοτυπία συντελεί στην απώλεια της χρονικότητας του έντυπου ντοκουμέντου, καθώς εξαλείφει τη φθορά και τα σημάδια παλαιότητας που το διακρίνουν. Τα «σεντόνια» τα οποία δημιουργήθηκαν τοποθετούνται στο χώρο, αποτελώντας ταυτόχρονα μία ερμηνεία ανάγνωσης αλλά και περιήγησης στο εν λόγω αρχείο. Κατά αυτόν τον τρόπο, το αρχείο (και ειδικότερα ένα αρχείο εφημερίδων) το οποίο είθισται να αντιλαμβανόμαστε σαν χρονικό γεγονός, αποκτά υλική υπόσταση που με τα τοπολογικά χαρακτηριστικά που ενσωματώνει, επιτρέπει το βίωμα του ως ένα χωρικό (ή και γεωγραφικό) γεγονός.

3.13

54

3.14

55

3.15

3.16

56

3.17α

3.17β

3.17γ

57

3.18

3.19

58

3.20

59

3.21

60

3.22

61αφαίρεση _ αποδόμηση είδησης Τα κολάζ που προέκυψαν από το φύλλο κάθε ημέρας, υπόκεινται σε

μια δεύτερη επεξεργασία που αφορά την αποδόμηση της είδησης με μια αφαιρετική διαδικασία. Αυτή περιλαμβάνει τέσσερα στάδια: τον ενεργό χώρο της εφημερίδας, την φωτογραφική απεικόνιση, τους τόπους και τα είδη εγκλημάτων.

Στο πρώτο στάδιο, τα αποσπάσματα που συγκροτούν τα πεδία μελέτης και έχουν παραμείνει άθικτα από την πρώτη επεξεργασία, οριοθετούνται και σημειώνονται με συμπαγές γκρι χρώμα, δημιουργώντας μια άλλου τύπου χαρτογράφηση. Η υπόλοιπη πληροφορία αφαιρείται, ενώ τα στοιχεία ενδιαφέροντος που παραμένουν, ομαδοποιούνται σε μια ενιαία «γλώσσα». Στο παρόν στάδιο δεν εστιάζουμε στην είδηση αλλά στον τόπο που αυτή συναντάται (γεωγραφία της σελίδας), γι αυτό άλλωστε τον ονομάζουμε και ενεργό χώρο της εφημερίδας. Θα μπορούσαμε να παραληρήσουμε τον ενεργό χώρο με το τραύμα της πληροφορίας, που αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Μέσω της αφαιρετικής αυτής απεικόνισης, τονίζεται το εύρος και το μέγεθος που το έντυπο αφιερώνει σε γεγονότα βίας και καταστροφής.

Το δεύτερο στάδιο επικεντρώνεται στη φωτογραφική απεικόνιση που συνοδεύει τα διατηρηθέντα άρθρα. Οι φωτογραφίες απομονώνονται, ταξινομούνται ανά επεισόδιο και μεγεθύνονται, δίχως όμως να χάνουν το σημείο αναφοράς τους, δηλαδή την τοποθεσία τους και κατ’ επέκταση τη σχέση τους με το γεγονός στο οποίο αναφέρονται. Η διαδικασία αυτή έχει διττό σκοπό. Από τη μία πλευρά επιθυμεί να αναδείξει τα συσχετιζόμενα σε κάθε επεισόδιο πρόσωπα, δημιουργώντας κατά κάποιο τρόπο πορτραίτα των εμπλεκόμενων υποκειμένων. Από την άλλη πλευρά συνδέεται με το «σοκ» της εικόνας. Η συχνότητα εμφάνισης καθώς και η επανάληψη αυτών των απεικονίσεων καταστροφής και θανάτου διαμορφώνουν το μαζικό υποκείμενο.

«Στην κοινωνία του θεάματος το μαζικό υποκείμενο συχνά εμφανίζεται ως αποτέλεσμα των mass media ή σαν καταστροφική βλάβη της τεχνολογίας ή ακόμα πιο συγκεκριμένα σαν αποτέλεσμα και των δύο (δηλαδή των ειδήσεων τέτοιων καταστροφικών βλαβών)» 1

Το τρίτο στάδιο αποτυπώνει το πραγματικό τόπο που λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα σε συσχετισμό πάντα με τις σελίδες που τα συναντάμε στην εφημερίδα. Ο τόπος του εγκλήματος είναι ένας τόπος δομημένος, ο οποίος επαναπροσδιορίζεται μέσα από καταστροφές, ζημιές και γενικότερα τις αλλαγές που υπέστη από τη δράση. Η καταγραφή του τόπου στο στάδιο αυτό γίνεται σημειακά (διεύθυνση, περιοχή), όπως δηλαδή εμφανίζεται και μέσα στα άρθρα. Μαζί με την ακριβή τοποθεσία αναφέρουμε τη σχέση του θύματος με αυτόν (γραφείο, οικία και απόσταση από αυτά) και τις διαφορετικές κλίμακες χώρων που συναντάμε (δωμάτιο σπιτιού, δρόμος, περιοχή). Ο κατάλογος των τόπων σε συνδυασμό με τα διαγράμματα

1. Foster , Hal . Krauss, Rosalind. Bois, Yve – Alain. Buchloh , H.D. Benjamin (2004), Art since 1900. United Kingdom : Thames & Hudson., σελ. 491

62 του ενεργού χώρου, δημιουργεί μια καινούργια χαρτογράφηση. Τα γκρι πλαίσια των άρθρων παραλληλίζονται με οικοδομικά τετράγωνα πάνω στα οποία προστίθενται οδοί, διευθύνσεις, περιοχές, χώρες (όπως φαίνεται και στο παράρτημα που ακολουθεί).

Το τέταρτο και τελευταίο στάδιο απεικονίζει τα είδη εγκλήματος. Και τα τέσσερα στάδια, όπως προαναφέρθηκε, προέκυψαν από την ανάγκη αποκωδικοποίησης και δημιουργίας καταλόγων των ιστοριών που διαχειριζόμαστε. Η δεύτερη επεξεργασία ολοκληρώνεται στο στάδιο αυτό ως η πιο αφαιρετική διαδικασία γενικευμένης πληροφορίας. Προσφέρεται κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δυνατότητα εποπτείας των ειδών εγκλήματος που απαρτίζουν μια μέρα, αλλά και σύγκρισης αυτών μέσα στη δεκαετία. Τα είδη των εγκλημάτων που χρησιμοποιούνται εδώ δεν κατονομάζονται σύμφωνα με την νομική τους ορολογία. Κατηγοριοποιούνται με βάση το πολιτικό και το προσωπικό κριτήριο και ενσωματώνουν χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν τη σχέση θύματος – θύτη (μητροκτονία, παιδοκτονία, βομβιστική επίθεση, έγκλημα πολέμου, κλπ).

Ακολουθεί μικρό παράρτημα με την πρώτη και δεύτερη επεξεργασία για ένα φύλλο εφημερίδας σε διαφάνειες -layres, έτσι ώστε να γίνει αντιληπτός ο τρόπος επεξεργασίας του υπορχείου μας.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 09/04/1986

63

64 μία δεκαετία μέσα από δέκα ιστορίες _ συγχρονίες Αντικείμενο μελέτης αποτελεί το σύνολο των επεισοδίων που συναντάμε

μέσα στο υποαρχείο, τα οποία μέσα από την αποσπασματική παράθεση και κατηγοριοποίησή τους προσφέρονται για σύγκριση. Στην προσπάθειά μας να εισάγουμε τον αναγνώστη στον κόσμο αυτού του αρχείου, θεωρούμε αναγκαία την ανάδειξη των ήδη υπάρχων συγχρονιών.

Συγχρονίες ονομάζουμε την παράλληλη συνύπαρξη των διαφορετικών

γεγονότων που διαχειριζόμαστε. Απομονώνονται οι τίτλοι και οι υπότιτλοι κάθε κεντρικής εφημερίδας του κορμού και επανασυγκολλούνται σε ένα καινούριο κολάζ. Κατά αυτόν τον τρόπο προσφέρεται η δυνατότητα συνολικής εποπτείας των περιστατικών που μελετούνται για κάθε ημέρα αλλά και για όλη τη δεκαετία.

Το κείμενο εδώ αντιμετωπίζεται ως εικόνα. Δεν προσθέτουμε ούτε μία δική μας λέξη καθώς οι τίτλοι είναι αυτούσιοι από τις εφημερίδες. Τα φύλλα που απαρτίζουν αυτήν την ενότητα παρατίθενται στη συνέχεια με χρονολογική σειρά.

Παρασκευή 22/02/1985 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Τετάρτη 09/04/1986 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Σάββατο 25/04/1987 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Τετάρτη 02/03/1988 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Τετάρτη 27/09/1989 _ ΤΟ ΕΘΝΟΣ

Τετάρτη 21/11/1990 _ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

Τετάρτη 13/03/1991 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Τετάρτη 15/07/1992 _ ΤΑ ΝΕΑ

Τρίτη 25/01/1994 _ ΤΑ ΝΕΑ

Σάββατο 31/05/1997 _ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

4

περί θανάτου

78

έγκλημα

4.1 4.2 4.3

79ορισμοί

έγκλημαΈγκλημα είναι κατά τον ορισμό του Ποινικού Κώδικα “πράξη άδικη και

καταλογιστή στο δράστη της, η οποία τιμωρείται από το νόμο” (ΠΚ 14). Τα στοιχεία της έννοιας του εγκλήματος, όπως προκύπτουν από αυτόν τον ορισμό, είναι:

_ Πράξη η παράλειψη (ενέργεια)_ Άδικη (αντιτιθέμενη στο νόμο) και_ Καταλογιστή (ασύγγνωστη)

Τα εγκλήματα διακρίνονται σε κακουργήματα, πλημμελήματα και σε πταίσματα.

κακούργημαΩς κακούργημα χαρακτηρίζεται το έγκλημα εκείνο που τιμωρείται από

το νόμο με ποινή κάθειρξης τουλάχιστον πέντε ετών. Στα κακουργήματα η φυλάκιση ονομάζεται κάθειρξη. Για να καταδικαστεί κάποιος για κακούργημα, πρέπει να έχει τελέσει την πράξη με δόλο. Κακουργήματα από αμέλεια δεν υπάρχουν.

πλημμέλημαΩς πλημμέλημα χαρακτηρίζεται το έγκλημα εκείνο που τιμωρείται από

το νόμο με φυλάκιση έως πέντε ετών. Για να κριθεί κάποιος ένοχος για πλημμέλημα, απαιτείται να έχει δόλο (πρόθεση), εκτός κι αν ο νόμος τιμωρεί ρητώς και την αμέλεια (π.χ. ανθρωποκτονία από αμέλεια, σωματική βλάβη από αμέλεια).

πταίσμαΩς Πταίσμα χαρακτηρίζεται το έγκλημα εκείνο για το οποίο ο νόμος

προβλέπει ως ποινή την κράτηση ή την επιβολή προστίμου. Η διάρκεια της κράτησης κυμαίνεται από μία ημέρα ως ένα μήνα, εκτός αν κατά περίπτωση ο νόμος ορίζει διαφορετικά.Τα πταίσματα είναι η ελαφρύτερη μορφή εγκλήματος. Τα πταίσματα τιμωρούνται πάντοτε και όταν τελέστηκαν από αμέλεια, εκτός αν ο νόμος απαιτεί ρητά δόλο.

δόλος

Δόλος στο Δίκαιο ονομάζεται η πρόθεση εκτέλεσης αδίκου πράξης. Ο δόλος έχει δύο στοιχεία, το γνωστικό και το βουλητικό. Ο δράστης τελεί ένα έγκλημα με δόλο, όταν γνωρίζει το αποτέλεσμα της πράξης του και το επιδιώκει ή το αποδέχεται.

Ανάλογα με το βαθμό αποδοχής του αποτελέσματος από το δράστη υπάρχουν τρία είδη δόλου:

1. Ο άμεσος δόλος ή δόλος πρώτου βαθμού: χαρακτηρίζεται η πρόθεση του δράστη όταν γνωρίζει το αποτέλεσμα της πράξης του και το επιδιώκει.

4.4

80

1. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ.9

2. Ο αναγκαίος δόλος: χαρακτηρίζεται η πρόθεση του δράστη όταν γνωρίζει το αποτέλεσμα της πράξης του και το αποδέχεται πλήρως ως αναγκαίο για την επίτευξη του αποτελέσματος χωρίς όμως να το επιδιώκει.3. Ο ενδεχόμενος δόλος: χαρακτηρίζεται η πρόθεση του δράστη όταν αυτός προβλέπει το ενδεχόμενο αποτέλεσμα της πράξης του, δεν το επιδιώκει αλλά το αποδέχεται ή ελπίζει απλώς ότι δε θα συμβεί.

Ο ενδεχόμενος δόλος είναι το πιο δύσκολο είδος δόλου να οριστεί και να διακριθεί από την αμέλεια. Ενδεχόμενος δόλος δε σημαίνει σε καμιά περίπτωση «ενδέχεται να υπάρχει δόλος», κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο στο τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου. Η ύπαρξη δόλου οφείλει να αποδειχθεί στο δικαστήριο πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας, όπως και η τέλεση της πράξης εν γένει από τον κατηγορούμενο, προκειμένου ο τελευταίος να κριθεί ένοχος. Ενδεχόμενος δόλος σημαίνει ότι ο δράστης προέβλεψε το ενδεχόμενο αποτέλεσμα. Αν ο δράστης προέβλεψε ότι η πράξη του μπορεί γενικώς να επιφέρει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα, αλλά πίστεψε (όχι απλά ήλπισε) ότι το αποτέλεσμα αυτό δε θα επέλθει, τότε έδρασε από (ενσυνείδητη) αμέλεια. Για την καλύτερη κατανόηση των παραπάνω, παραθέτουμε παράδειγμα από απόσπασμα που συναντήσαμε:

“Ποινική δίωξη, κατά παντός υπευθύνου, για σωρεία κακουργημάτων και πλημμελημάτων ασκήθηκε χθες από την Εισαγγελία Πρωτοδικών, αναφορικά με τα επεισόδια που είχαν γίνει στο κέντρο της Αθήνας, μετά το πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο, όπως και για τον εμπρησμό του κτιρίου του Κ. Μαρούση, ατις 10, 11 και 12 Ιανουαρίου ’91 […] Σημειώνεται ότι ο εμπρησμός του κτιρίου Κ. Μαρούση προκάλεσε τον θάνατο τεσσάρων ατόμων και επομένως επισύρει, σύμφωνα με τη δίωξη, τις βαρύτερες των κατηγοριών, για «ανθρωποκτονίες εκ προθέσεως», με ενδεχόμενο δόλο τουλάχιστον.”1

Για να υπάρχει δόλος, δε χρειάζεται ο δράστης να γνωρίζει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του, δε χρειάζεται δηλαδή να ξέρει ότι απαγορεύεται από το νόμο π.χ. να σκοτώνει («ο δόλος δε χρειάζεται να είναι dolus malus»). Αρκεί να ξέρει και να προβλέπει ότι η πράξη του θα επιφέρει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Αν δε γνωρίζει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του έχει υποπέσει σε νομική πλάνη.

αμέλεια

Αμέλεια είναι η απροσεξία ή απερισκεψία στο Δίκαιο. Ενεργεί από αμέλεια όποιος μπορούσε ή όφειλε να προβλέψει το αποτέλεσμα της πράξης του και παρ’ όλα αυτά τέλεσε την πράξη.

Στο Ποινικό Δίκαιο έχει ιδιαίτερη σημασία η αμέλεια, γιατί είναι στοιχείο της υποκειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. Αποτελεί την ελάχιστη προϋπόθεση για να καταλογιστεί ένα έγκλημα στο δράστη, όπως φαίνεται και παρακάτω:

4.5

81

4.6 4.7 4.8

82 “Η δίωξη για ανθρωποκτονία εξ αμέλειας ασκήθηκε σε βάρος του πατέρα του μικρού, Στέφανου Τσακαλίδη […] και του διαιτητή του αγώνα, Σπύρου Μηνά […] Ο μικρός, Γιάννης Τσακαλίδης, ξέφυγε από την προσοχή του πατέρα του και μπήκε στον αγωνιστικό χώρο, ενώ συνεχιζόταν ο αγώνας, σε μια φάση, που ο διαιτητής Σπύρος Μηνάς, έτρεχε προς τα πίσω για να παρακολουθήσει μια φάση, έπεσε πάνω στο παιδί και το ποδοπάτησε, με αποτέλεσμα ο μικρός να σπάσει τον αυχένα του.Το παιδί πέθανε, κατά την μεταφορά του στο νοσοκομείο από τον πατέρα του.”2

Η αμέλεια διακρίνεται στην ενσυνείδητη και στην άνευ συνειδήσεως αμέλεια. Ενσυνείδητη αμέλεια υπάρχει, όταν ο δράστης προέβλεψε το αποτέλεσμα της πράξης του αλλά πίστεψε ότι δε θα επέλθει. Δύσκολη είναι η διάκριση της ενσυνείδητης αμέλειας από τον ενδεχόμενο δόλο.

Άνευ συνειδήσεως αμέλεια έχουμε, όταν ο δράστης δεν προέβλεψε, ενώ ώφειλε (αντικειμενικά από το νόμο) και μπορούσε (υποκειμενικά ο ίδιος) να το προβλέψει. Η διάκριση πάντως ενσυνείδητης και άνευ συνειδήσεως αμέλειας δεν έχει συνέπειες για την ενοχή του δράστη, ίσως μόνο για την επιμέτρηση της ποινής. Σημασία έχει η διάκριση της αμέλειας από το δόλο.

ανθρωποκτονία

H ανθρωποκτονία αποτελεί το πλέον αποκρουστικό και σοβαρό έγκλημα, καθώς προσβάλλει και καταστρέφει το πολυτιμότερο αγαθό, που είναι η ανθρώπινη ζωή. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που στην συλλογική συνείδηση ο όρος «έγκλημα» ταυτίζεται ως επί το πλείστον με την έννοια «ανθρωποκτονία». Έτσι, όταν οι εφημερίδες κυκλοφορούν με τον τίτλο «διεπράχθη έγκλημα», το πιθανότερο είναι να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι διεπράχθη ανθρωποκτονία και όχι απάτη ή υπεξαίρεση.

Η ανθρωποκτονία αφορά την σκόπιμη ή εξ αμελείας δολοφονία ενός άλλου ανθρώπου από ένα ή περισσότερα άτομα. Το άρθρο 299 Π.Ν. δίνει τον ορισμό της ανθρωποκτονίας (ανθρωποκτονία _ φόνος και ανθρωποκτονία από αμέλεια). Συγκεκριμένα, ορίζει το φόνο ως: «πράξη εκ προμελέτης αποφασισθείσα και εσκεμμένως εκτελεσθείσα, ενώ είναι σαφής η διάκριση της απρομελέτητης ανθρωποκτονίας, την οποία ο δράστης αποφάσισε και εξετέλεσε σε βρασμό ψυχικής ορμής. Κατά συνέπεια η ανθρωποκτονία διακρίνεται στην εκ προμελέτης, στην οποία ο δράστης έχει υπολογίσει το κόστος και το όφελος που απορρέει από την πράξη του και την εκτελεί με τρόπο ώστε να επιτύχει συγκεκριμένο αποτέλεσμα, και στην ανθρωποκτονία στην οποία υπάρχει το στοιχείο του απρομελέτητου, ύστερα από μεγάλη οργή, αγανάκτηση, απελπισία, πάθος, δυνατές συγκινήσεις.»3 Στη συνέχεια ακολουθεί άρθρο που περιγράφει ανθρωποκτονία από πρόθεση:

2. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 18

3. 6 ο.π. Α.Νόνας, 1999,285.

4.9 4.10 4.11 4.12

83“ΣΚΟΤΩΣΕ, εν ώρα μέθης, συμπατριώτη του και στη συνέχεια «πέταξε για άλλες πολιτείες», χρησιμοποιώντας το διαβατήριο του νεκρού![…]Σύμφωνα με την κατηγορία, ο Φρίο στις 24/9/85, δολοφόνησε το συμπατριώτη του Γιάν Πίπαλ, 23 χρόνων, χτυπώντας τον με σιδηροσωλήνα στο κεφάλι και σε άλλα σημεία του σώματός του, στην περιοχή του Φιλοπάππου. Όταν βεβαιώθηκε ότι ο νεαρός ήταν νεκρός του πήρε τις αποσκευές στις οποίες περιέχονταν 90 τράβελερ τσεκ αξίας 1.300 δολαρίων ΗΠΑ και 4.000 δραχμές.Στις 29/9 ο δράστης έφυγε από την Ελλάδα χρησιμοποιώντας το διαβατήριο του νεκρού, αλλά στις 5/10 επέστρεψε στον «τόπο του εγκλήματος».”4

Η ανθρωποκτονία κατά το παρελθόν εθεωρείτο πράξη νόμιμη, που μπορούσε μάλιστα να χαρίσει δόξα σε αυτόν που την διέπραττε. Παρόλο που η λέξη «ανθρωποκτονία» στην κυριολεξία σημαίνει «το να σκοτώσει κανείς έναν άνθρωπο», η κοινωνία συχνά χρησιμοποιεί τη λέξη για να την περιγράψει μόνο όταν αυτή είναι παράνομη. Πολλοί δεν θεωρούν τις δολοφονίες από κρατικούς εκτελεστές ως ανθρωποκτονίες. Εντούτοις, η Καλιφόρνια έθεσε απαγορεύσεις στις εκτελέσεις καθώς πολλοί γιατροί επιλέγουν να μη συμμετέχουν, τιμώντας προφανώς τον όρκο του Ιπποκράτη. Αυτή η συγκρουσιακή κατάσταση γύρω από την θανατική ποινή διαφαίνεται στο απόσπασμα που παρατίθεται:

“ΠΑΡΑ τις εκκλήσεις που απηύθυναν ως και την τελευταία στιγμή προς την κυβέρνηση της Πραιτώριας, τα Ηνωμένα Έθνη και οργανώσεις για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, απαγχονίστηκαν χθες 2 άτομα, καταδικασμένα για φόνο […]

_ Μανγκένα Τζέφρεϊ Μπέσμαν, 36 ετών, μέλος του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, που είχε καταδικαστεί σε θάνατο για τη δολοφονία, το 1985, μιας μαύρης δασκάλας, που είχε προσπαθήσει να διασπάσει απεργία συναδέλφων της.Ο Μπέσμαν σκότωσε τη γυναίκα, περνώντας στο λαιμό της ένα λάστιχο αυτοκινήτου, στο οποίο, στη συνέχεια έβαλε φωτιά. Η μέθοδος αυτή ονομάζεται «περιδέραιο»[…]

_ Το δεύτερο άτομο που απαγχονίστηκε χθες ήταν ένας μιγάς, καταδικασμένος για το φόνο ενός ηλικιωμένου το 1986.”5

εν βρασμώ ψυχής

Βρασμός ψυχής ή ορθότερα βρασμός ψυχικής ορμής αποτελεί νομικό όρο με τον οποίο χαρακτηρίζεται κυρίως ο αποκλεισμός της σκέψης που οφείλεται σε αιφνίδια υπερδιέγερση συναισθήματος. Ο βρασμός ψυχικής ορμής χρησιμοποιείται από τον νομοθέτη μόνο στο έγκλημα της ανθρωποκτονίας και η ύπαρξή του θεμελιώνει προνομιούχο έγκλημα (έγκλημα που τιμωρείται ελαφρύτερα σε σχέση με το βασικό έγκλημα). Ενώ η ανθρωποκτονία από πρόθεση τιμωρείται με ισόβια κάθειρξη, η ανθρωποκτονία από πρόθεση σε βρασμό ψυχικής ορμής τιμωρείται με πρόσκαιρη κάθειρξη (5-20 χρόνια).

4. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ.3

5. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 16

4.13 4.14 4.15

84 Ο βρασμός ψυχικής ορμής θα πρέπει να συντρέχει και κατά την απόφαση για την τέλεση του εγκλήματος και κατά τη στιγμή της τέλεσης. Αν ο δράστης αποφασίσει σε βρασμό ψυχικής ορμής να σκοτώσει κάποιον, όταν τον σκοτώνει όμως είναι ψύχραιμος, τότε δεν τελεί σε βρασμό ψυχικής ορμής. Θα πρέπει να έχει αποκλειστεί η σκέψη, ο δράστης δηλαδή να μην είναι σε θέση να σταθμίσει τα αίτια που τον κινούν στην τέλεση της πράξης και τα αίτια που τον συγκρατούν από την τέλεση της πράξης. Αυτό το ελαφρυντικό αποκλείεται σε κάθε προμελετημένη ανθρωποκτονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εγκλήματος εν βρασμώ ψυχής που οδήγησε σε απόπειρα αυτοκτονίας του δράστη, αποτελεί το παρακάτω:

“Όταν ο 30χρονος Ζαροσλαβ Κριβορζέκα, στις 10 Απριλίου 1991, μπήκε στο σπίτι του ξαδέρφου και συνεπώνυμου του Ρουσάρντ, 28 χρόνων, στην οδό Ιβήρων 12 στην Κυψέλη για να προμηθευτεί χασίς, βρήκε ... τη γυναίκα του να μισοκοιμάται ζαλισμένη σ’ ένα δωμάτιο! Έξαλλος από θυμό, απείλησε τον εξάδερφό του ότι θα τον καταγγείλει στην αστυνομία, επειδή προσπαθούσε να αποπλανήσει, ίσως και να εκδώσει τη γυναίκα του, χρησιμοποιώντας ναρκωτικά. Και τότε τα δύο ξαδέλφια πιάστηκαν στα χέρια. Αποτέλεσμα: ο Ζαροσλάβ χτύπησε με μαχαίρι τον Ρουσάρντ στην καρδιά και τον σκότωσε. Ύστερα έφυγε από το σπίτι, πήγε σε μια διπλανή οικοδομή κι έκοψε τις φλέβες του με σκοπό να αυτοκτονήσει, απελπισμένος απ’ όσα είχε δει και κάνει. Εκεί τον βρήκαν οι αστυνομικοί στους οποίους ομολόγησε το έγκλημά του.”6

η ιστορία του εγκλήματος

‘‘Αν κάθε κοινωνία, κάθε εποχή διαθέτει τον πολιτισμό που της ταιριάζει έχει και τους δολοφόνους που της αρμόζουν. Ο Καίσαρ Βοργίας και οι πληρωμένοι δολοφόνοι του Ριζορτσιμέντο σφραγίζουν την Αναγέννηση όσο και ο Τζιόττο ή ο Μακιαβέλι, προβάλλοντας το νέο πνεύμα του θριαμβεύοντος ορθολογισμού. Ο «Κυανοπώγωνας» σκότωσε τις γυναίκες του γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να χωρίσει απ’ αυτές, μια και η καθολική εκκλησία έμενε αμετακίνητη στην αρχή της απαγόρευσης του διαζυγίου (και πόσες χιλιάδες τέτοιοι φόνοι έχουν σημαδέψει τις χώρες της καθολικής κουλτούρας!).

Στην Ελλάδα του 19ου και του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, οι κυριότερες αιτίες φόνων ήταν τα εγκλήματα τιμής και οι κληρονομικές και περιουσιακές διαφορές. Αντίθετα στην Αμερική, από τις αρχές του 20ου αιώνα, το «οργανωμένο έγκλημα», η μίσθωση δολοφόνων σημάδευαν το θρίαμβο της κοινωνίας των μεγάλων μονοπωλίων, της big business, της συγχώνευσης, της συγκεντροποίησης. Η Μαφία, στο συλλογικό

6. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 53

4.16 4.17 4.18

85υποσυνείδητο όλου του πλανήτη, σημαδεύει τον αμερικάνικο πολιτισμό του πρώτου μισού του αιώνα. Λάκυ Λουτσιάνο, Αλ Καπόνε και ΣΙΑ. Αντίθετα, στη δεκαετία του ’70, ανατέλλει μια νέα μορφή στο δολοφονικό στερέωμα της υπερατλαντικής μητρόπολης, ο Τσαρλς Μάνσον, οι αναρίθμητοι δολοφόνοι στις στέγες των σπιτιών τις ζεστές καλοκαιρινές μέρες που εξοντώνουν με καραμπίνες τους διαβάτες, ο φόνος από ανία, λύσσα, ιδεοληψία θρησκευτική ή πολιτικοθρησκευτική, είναι ο φόνος της μεταβιομηχανικής ατομικοποιημένης κοινωνίας.

Στη Μπογκοτά ή στο Σάο Πάολο, στις νέες μητροπόλεις του τρίτου κόσμου, οι νέες φιγούρες του εγκλήματος είναι οι συμμορίες των δεκατετράχρονων που περιμένουν στα φανάρια των διασταυρώσεων για να ληστέψουν και να δολοφονήσουν τους απρόσεχτους αυτοκινητιστές με τα ανοιχτά παράθυρα, τα καυτερά βράδυα.

Στη Ρωσία ή την Κίνα, το «έγκλημα» είναι πολιτικό πριν γίνει οικονομικό. Μετά την «τροτσκιστική δολοφονική κλίκα», τη «συμμορία των τεσσάρων», τους «αποκλίνοντες» κάθε είδους, που παίρνουν το δρόμο για τα ψυχιατρεία και τα γκουλάγκ, έρχονται όσοι διασπαθίζουν το δημόσιο χρήμα, υπουργοί και άλλοι κρατικοί υπεύθυνοι που στήνουν υπερμεγέθεις εταιρίες με δικά τους εργοστάσια, μέσα μεταφοράς και εμπορικό κύκλωμα. Στην ιδιωτική εγκληματική επιχείρηση των Ηνωμένων Πολιτειών, έρχεται να απαντήσει η σοβιετική κρατικοδίαιτη επιχείρηση.

Τι φοβερές δυνατότητες ανοίγονται στην κοινωνική εγκληματολογία και πώς ο ιστοριοδίφης του μέλλοντος, που θα εξετάζει με το φακό του ερευνητή το χαμένο πολιτισμό της πυρηνικής εποχής, θα μπορεί να κατανοήσει της κοινωνικές μας δομές μέσα από τη δομή και ανάλυση των εγκληματικών επιχειρήσεων. Γιατί σε τελική ανάλυση, η εγκληματική δραστηριότητα είναι το κεντρικό σημείο αναφοράς, ένα παρατηρητήριο για τη μελέτη των κοινωνιών, για τη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής. Αυτή την πραγματικότητα διέγνωσε και ο Ντοστογιέφσκι στο «Έγκλημα και τιμωρία» […] κανένα όμως μυθιστόρημα δεν θα μπορούσε να φανταστεί τον Μάνσον και τη δολοφονική του εταιρία ή τις εκατόμβες των δασών της Γουϊνέας που δηλητηριάστηκαν με θρησκευτικές τελετές σαν αποκάλυψη της αδιέξοδης κίνησης του συμβιωτικού ονείρου του κινήματος της δεκαετίας του ’60. Εκεί ο Ντοστογιέφσκι ωχριά.’’7

7. Περιοδικό Ρήξη,29 Ιουλίου 1987, σελ. 62

4.19

86

4.20

4.21

87

88

είδη θανάτου

4.22

89το νεωτερικό σχήμα του θανάτου από τον 16ο αιώνα

Η θέσμιση του θανάτου και της μετά θάνατον ζωής αποτελεί κατά τον Beaudrillard προϊόν και κατάκτηση του πολιτικού ορθολογισμού των εκκλησιών, που θεμελιώνουν την εξουσία τους στη διαχείριση της φαντασιακής του σφαίρας. Η μετέπειτα εξαφάνισή της, από την άλλη πλευρά, είναι κατάκτηση του πολιτικού ορθολογισμού του κράτους. Για να θεμελιώσει την εξουσία του, στηρίζεται στον εκκοσμικευμένο θάνατο και στη διαχείριση της ζωής ως αντικειμενικής επιβίωσης.

Στη διάρκεια του 15ου αιώνα ο θάνατος δεν είναι καταχωνιασμένος στην ατομική συνείδηση του καθενός. Επικρατεί η αντίληψη ότι όλοι είναι ίσοι μπροστά του, αψηφώντας την ανισωτική τάξη της γέννησης, του πλούτου και της εξουσίας. Ο θάνατος εμφανίζεται ως επιθετικός μύθος, ως συλλογική ομιλία. Έκτοτε ο θάνατος έγινε δεξιά σκέψη, τραγική, αντιδραστική σε σχέση με κινήματα εξέγερσης και κοινωνικής επανάστασης. Κατά τον 16ο αιώνα γενικεύεται το νεωτερικό σχήμα του και γεννιέται η έννοια του θανάτου όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Αυτός ο αιώνας αποτέλεσε σημείο καμπής όπου από την συλλογική θεώρησή του (καθώς ο θάνατος σταματά να είναι κάτι που μοιράζεσαι με τον άλλο), περνάμε στην ατομική. Σημαντικό ρόλο παίζει το νεοεμφανιζόμενο σύστημα πολιτικής οικονομίας. Στον καπιταλιστικό τρόπο ύπαρξης καθένας είναι μονός μπροστά στο γενικό ισοδύναμο, όπως μόνος του είναι και μπροστά στο θάνατο.

Η δυτική κουλτούρα είναι η τεράστια προσπάθεια αποσύνδεσης της ζωής από το θάνατο, η αναπαραγωγή της ζωής ως αξίας και ο χρόνος ως γενικό ισοδύναμο. Ο Baudrillard ισχυρίζεται πως το αδιέξοδο του καπιταλισμού γεννιέται από την εξής αντίφαση: ενώ επιθυμεί να καταλύσει το θάνατο μέσω της συσσώρευσης ο χρόνος που επιτυγχάνεται αυτή, αντιστοιχεί σε μια προθεσμία λήξης που είναι ο χρόνος του θανάτου. Επομένως η διαδικασία συσσώρευσης της ζωής ως αξίας, εισάγει ταυτόχρονα την ισοδύναμη παραγωγή του θανάτου. Το αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η ζωή να επηρεάζεται διαρκώς από αυτόν και ο θάνατος να καθίσταται αντικείμενο διεφθαρμένης επιθυμίας. Γι αυτόν τον λόγο οι δυτικές κοινωνίες ορίζονται ως κοινωνίες πένθους. Γιατί τα υποκείμενα εξαγοράζουν τον πραγματικό και φαντασιακό θάνατο, μέσα από μια ατομική διεργασία πένθους, ενόσω ζουν ακόμα.

Ο Baudrillard υποστηρίζει πως με την ανάπτυξη και την κυριαρχία της τεχνολογίας πάνω στη φύση, ο θάνατος έχει εξουδετερωθεί ως φυσικό γεγονός. Υπό αυτήν την έννοια, προκειμένου να αφορά το κοινωνικό σύνολο δεν μπορεί να είναι ένα κοινότυπο γεγονός, αλλά ένα συμβάν βίαιο, που ξεφεύγει από τις νόρμες και τους κανόνες που έχουμε υποτάξει τη ζωή. Η ομάδα αδιαφορεί για τον ατομικό θάνατο και προσανατολίζεται σε αυτόν που περιέχει κάτι από θυσία, κάτι από σκάνδαλο, κάτι που μπορεί να εκπυρσοκροτήσει τελετουργίες πένθους και συμφιλίωσης, ώστε να την εμπλέξει σαν κομμάτι της. Μέσα στο αρχείο συναντάμε διάφορα είδη θανάτου, των οποίων την σημασία αναλύσουμε παρακάτω.

4.23

90 βιολογικός θάνατος

Η μη αναστρεψιμότητα του θανάτου, ο αντικειμενικός του χαρακτήρας καθώς και ο εντοπισμός του σε μια συγκεκριμένη στιγμή αποτελούν δεδομένο μόνο της δυτικής κουλτούρας. Όλες οι άλλες υποστηρίζουν πως είναι αδύνατον να διακρίνουμε τη ζωή από το θάνατο.

Η σύγχρονη ιδέα μας για το θάνατο διέπεται από την αντιστοιχία του με την μηχανή και την λειτουργία, όπως μια μηχανή δουλεύει ή δεν δουλεύει, αντίστοιχα μια βιολογική μηχανή είναι νεκρή ή ζωντανή.

Η εξελικτική σκέψη κατά την οποία πορευόμαστε από τη ζωή στο θάνατο, καταρρίπτεται αν σκεφτούμε πως ολόκληρα μέρη από μας περιπίπτουν στο θάνατο ενόσω ζουν ακόμα, άρα αποτελεί μονάχα ψευδαίσθηση του υποκειμένου. Σε κανένα από τα δύο δεν μπορούμε να ορίσουμε οπουδήποτε τέλος, όπως δεν δύναται να εντοπίσουμε τον θάνατο σε μια ορισμένη στιγμή.

Κυρίαρχες αντιλήψεις της κουλτούρας μας λοιπόν, δεν βρίσκουν εφαρμογή ούτε σε βιοχημικό, ούτε σε συμβολικό επίπεδο, παρά μόνο σαν ψευδαισθήσεις στον μικρόκοσμο του υποκειμένου. Στο παρακάτω άρθρο φαίνεται η συνήθεια των δυτικών να ορίζουν το θάνατο σε συγκεκριμένη ώρα και ημερομηνία:

‘‘Κηδεύεται σήμερα ο Νικόλαος Λούρος. Κηδεύεται σήμερα στις 11.30 π.μ. στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών ο ακαδημαϊκός Νικόλαος Λούρος, που πέθανε τη Δευτέρα το βράδυ, ύστερα από ασθένεια λίγων εβδομάδων, σε ηλικία 88 ετών. Ο Νικόλαος Λούρος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός υπήρξε διαπρεπής επιστήμονας και πνευματικός άνθρωπος, πολύ γνωστός και στον διεθνή ιατρικό κόσμο...’’ 8

φυσικός θάνατος

Ο φυσικός θάνατος αποτελεί μια πρότυπη μορφή θανάτου. Το επίθετο φυσικός ταυτίζεται με το φυσιολογικός, ορίζοντας έναν θάνατο που έρχεται «στο τέλος της ζωής». Η έννοια του φυσικού θανάτου γεννήθηκε από τη δυνατότητα να μετατεθούν τα όρια της ζωής, όχι όμως για να ικανοποιηθεί το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου, για να ζήσει δηλαδή όσο γίνεται περισσότερο. Αυτή η μετάθεση των ορίων στην ουσία συνέβαλε στο να αντιλαμβανόμαστε τη ζωή ως μια αξία που συσσωρεύουμε, που μπορούμε να εντάξουμε σε ποσοτικά μέτρα και σταθμά. Αυτή η έννοια της συσσώρευσης είναι εξαιρετικά σημαντική καθώς αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο το πολιτικό σύστημα στο οποίο ζούμε επιχειρεί να καταλύσει το θάνατο, όπως προαναφέρθηκε.

8. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 9 Απριλίου 1986, σελίδα 2

4.24

91Επομένως ο φυσικός θάνατος δεν σημαίνει αποδοχή ενός θανάτου που υπάρχει σαν φυσική συνέπεια στην τάξη των πραγμάτων, αλλά συστηματική αποποίησή του. Ο φυσικός θάνατος πλέον υπάγεται στη δικαιοδοσία της επιστήμης και προορισμός της είναι να τον εξολοθρεύσει. Το ιδεώδες είναι να μπορεί να πορευτεί ο καθένας μέχρι το τέλος της ζωής του χωρίς βίαιο και πρόωρο θάνατο. Αυτή είναι και η αντίληψη του «καλού θανάτου», ένας θάνατος ηττημένος, υποταγμένος στους νόμους μας, χωρίς δυσάρεστες εκπλήξεις και ανατροπές, ένας θάνατος που να μπορεί να μπορεί να εξασφαλίσει μια δίκαιη διάρκεια ζωής στο άτομο (όπως διεκδικείται και εξασφαλίζεται μια δίκαιη αμοιβή της εργατικής δύναμης). Το υποκείμενο λοιπόν, έχει το δικαίωμα αλλά και το καθήκον να πεθάνει με φυσικό τρόπο. Τρόπον τινά, είναι σαν να αντιμετωπίζουμε τον καθένα με το προσωπικό του συμβόλαιο ζωής, που αυτομάτως μετατρέπεται σε κοινωνικό συμβόλαιο, με ολόκληρη την κοινωνία και την επιστήμη να είναι συνυπεύθυνη για τον θάνατό του. Σε αντίστιξη ωστόσο με την παραπάνω αντίληψη, συναντάμε περιπτώσεις στις εφημερίδες όπου τα θύματα πέθαναν γιατί ακριβώς υπήρξε παντελής αδιαφορία ή δυσλειτουργία του συστήματος που αδυνατούσε να τα βοηθήσει:

“11ΧΡΟΝΗ έσβησε, χτες τα ξημερώματα, η 11χρονη Ελένη Καμενίδου, που πριν15 μέρες μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Παίδων «Αγλαϊα Κυριακού», γιατί χτύπησε σε αποκριάτικο πάρτι […] το κοριτσάκι θα μπορούσε να σωθεί, αν το φρόντιζε από την πρώτη στιγμή νευροχειρουργός.”9

Τα παραπάνω συντελούν στην επέκταση της κοινωνικής δικαιοδοσίας ακόμα και στο θάνατο. Ο μόνος θάνατος που απομένει, ο μόνος αποδεκτός θάνατος είναι ο φυσικός, διότι οτιδήποτε άλλο θα αποτελούσε κοινωνικό σκάνδαλο, όπως αναλύθηκε πριν. Υπό αυτήν την έννοια κανένας μας δεν είναι πια ελεύθερος να πεθάνει όπως αυτός το εννοεί. Είναι πλέον απαγορευμένο και καταδικαστέο να αναλώσεις τη ζωή σου δίχως να λάβεις υπόψη τα όρια. Δικαίωμά μας είναι να ζήσουμε όσο γίνεται περισσότερο και υποχρέωσή μας να τακτοποιήσουμε τη ζωή κάτω από ποσοτικά κριτήρια, προκειμένου να συντηρείται η ψευδαίσθηση της κοινωνίας ότι εξουδετερώνει το θάνατο.

Ο θάνατος από γηρατειά, ο αναμενόμενος, ο προβλεπόμενος θάνατος, ο θάνατος σε οικογενειακό κύκλο, δεν έχει πια κανένα νόημα. Δεν είναι καν συγκινητικός, είναι σχεδόν γελοίος και κυρίως κοινωνικά άνευ σημασίας.

“Πέθανε ο στρατάρχης Ογκαρκόφ: Ο Νικολάι Ογκαρκόφ, ένας από τους τελευταίους Σοβιετικούς στρατάρχες, και ο άνθρωπος που είχε αναλάβει να υπερασπιστεί την κατάρριψη του νοτιοκορεατικού τζάμπο από τους Σοβιετικούς το 1983, πέθανε σε ηλικία 76 χρόνων.”10

9. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, οπισθόφυλλο

10. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 48

4.25 4.26 4.27

92 Ο σημαντικότερος λόγος που ο φυσικός θάνατος είναι πλέον κενός νοήματος, είναι ότι η ομάδα δεν έχει πια καμία συμμετοχή. Δεν εμπλέκει πια ούτε συλλογικό πένθος, ούτε συλλογική χαρά. Επικεντρώνεται μάλιστα σε αντίθεση με τον παλαιό συλλογικό χαρακτήρα, στο οικογενειακό, στο ατομικό, στο υποκείμενο που έχουν ξεφτίσει γιατί έχουν γίνει κοινότυπα. Καθένας θάβει τους νεκρούς του και αυτό είναι όλο, μια υπόθεση καθαρά προσωπική, όπως και το παρακάτω περιστατικό:

“ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Πέθανε ξαφνικά, ενώ μεταφερόταν από τη Χαλκιδική σε κλινική της Θεσσαλονίκης, το αβάπτιστο βρέφος του Αθανάσιου Πούλιου, κατοίκου Κασσάνδρας Χαλκιδικής. Σύμφωνα με πρώτη εξέταση, ο θάνατος οφείλεται σε νεογνική ασφυξία.”11

Σημαντικό είναι να υπενθυμίσουμε την έννοια του θανάτου στις πρωτόγονες κοινωνίες που βρίσκεται στον αντίποδα της σημερινής κατάστασης. Εκεί δεν υπήρχε «φυσικός θάνατος» διότι κάθε θάνατος θεωρούταν δημόσιος και κοινωνικός. Δεν ήταν υπόθεση του ενός, αλλά όλων. Ακόμη, δεν αντιλαμβάνονταν το θάνατο σαν την κατάληξη μιας ζωής που έφτασε στο τέρμα της, αλλά τον απέδιδαν σε μια αντίπαλη βούληση, το αποτέλεσμα της οποίας όφειλε να απορροφηθεί από την ομάδα. Εξ’ ου και η σημασία των τελετών και των εορτών. Με τις ιεροτελεστίες, η ομάδα μέσω της απώλειάς της επιτύγχανε μια συμβολική ανταλλαγή, την εξιλέωση καθώς και τη συμφιλίωση με το θάνατο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο νεκρός κέρδιζε ή διατηρούσε (ακόμη και ως νεκρός) μια θέση ανάμεσα στους ζωντανούς.

Ο σημερινός νεκρός ωστόσο είναι αυτός που φεύγοντας, όχι μόνο δεν κατοχυρώνει, αλλά στη ουσία «μας αδειάζει» μια θέση στην κοινωνία. Δεν έχει να προσδώσει πια τίποτα σε συμβολικό επίπεδο. Ο θάνατός του έγκειται σε μια ισορροπία αριθμών, είναι μια μονάδα μείον από το συνολικό άθροισμα. Αυτήν η οικονομική πράξη είναι ταυτόσημη με την ίδια τη ζωή όταν την αντιλαμβανόμαστε απλά ως συσσώρευση. Στην μία περίπτωση έχουμε πρόσθεση, ενώ στην άλλη αφαίρεση. Παραθέτουμε αυτούσιο άρθρο που υποδηλώνει την αντιμετώπιση του νεκρού τόσο σαν στατιστικό δεδομένο μέσω της ανωνυμίας, όσο και σαν υπόθεση άνευ σημασίας μέσω του ελάχιστου όγκου του:

“ΠΕΘΑΝΕ ΕΝ ΠΤΗΣΕΙ: Ένας 68χρονος από το Χογκ Κογκ, υπέστη καρδιακή προσβολή και πέθανε.”12

11. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 23

12. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 16

4.28

93

4.29 4.30

94 θυσιαστήριος θάνατος

Αν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε γιατί αντιστρόφως από το φυσικό θάνατο, ο τυχαίος, ο βίαιος θάνατος, ο θάνατος από ατύχημα έχει τόσο μεγάλο νόημα για μας, θα βρεθούμε μπροστά στην «κουλτούρα του Ατυχήματος». Σε αντίθεση με την κοινοτυπία και την αδιαφορία που στιγματίζουν το φυσικό, η ομάδα συγκινείται και επικεντρώνεται στο βίαιο, ανεξαρτήτως της αιτίας που τον προκάλεσε. Μονάχα αυτός ενσωματώνει χαρακτηριστικά που τον φέρνουν εννοιολογικά κοντά στην θυσία, κοντά σε μια έννοια μετουσίωσης χάρη στη βούληση της ομάδας. Ο βίαιος θάνατος υπερβαίνει τα όρια που θέτει ο ορθολογισμός, επομένως αποτελεί ζήτημα στο οποίο η ομάδα καλείται να απαντήσει συλλογικά και συμβολικά. Οι κοινωνίες μας, ωστόσο, δεν είναι κοινωνίες που αντιμετωπίζουν το θάνατο ως κάτι που πρέπει να δοθεί πίσω στη φύση, που εφόσον τιθασεύτηκε κάτω από τους κανόνες μας έχει ήδη ξεπεραστεί. Το απόσπασμα που παρατίθεται στη συνέχεια κρύβει μια τραγική ειρωνεία για τις προσπάθειες του πολιτισμού μας να κυριαρχήσουν σε αυτή:

“Νήπιο πνίγηκε σε λίμνη: Πνίγηκε σε τεχνητή λίμνη 4χρονο αγοράκι, στο χωριό Κέντρο της Ηλείας. Πρόκειται για τον Νικ. Γ. Μανή, ο οποίος χτες το μεσημέρι μαζί με άλλα παιδάκια έπαιζε κοντά στο κανάλι του υπερχειλιστή του φράγματος του Πηνειού. Κάποια στιγμή γλίστρησε κι έπεσε μέσα, με αποτέλεσμα να καταλήξει σε τεχνητή λίμνη που υπάρχει κοντά.”13

Ο θυσιαστήριος θάνατος είναι σημαντικός καθώς προσφέρεται για εσωτερική κατανάλωση. Η ομάδα καλείται να εφεύρει τελετές για να τον απορροφήσει, ή καλύτερα για τον αναλώσει. Περισσότερο επιθυμητός, από ένα «φυσικό υπόλειμμα» σαν ίχνος του, είναι ο ευδιάκριτος αντίκτυπος της ενέργειάς του πάνω στο σύνολο. Και αφού στερούμαστε τελετουργικών συμφιλίωσης (αντίστοιχα με τους πρωτόγονους), αυτό που μας απομένει είναι να φαντασιονόμαστε τη θυσία και το βίαιο τέχνασμα του θανάτου. Μία από τις πολλές υποθέσεις του αρχείου, που ενεργοποιούν την φαντασία κατά τέτοιον τρόπο, είναι και η επόμενη:

“ΚΑΤΑΚΡΕΟΥΡΓΗΣΕ τη γυναίκα του με 18 μαχαιριές, γιατί, όπως ομολόγησε ο ίδιος στην αστυνομία, τον αποκάλεσε ανίκανο. Δράστης ο Αναστάσιος Βενετσάνος, 50 χρόνων, έμπορος, ο οποίος μετά την πράξη του προσπάθησε να αυτοκτονήσει πίνοντας μεγάλη δόση υπνωτικών φαρμάκων. Θύμα η Αφροδίτη Βενετσάνου 44 χρόνων. ”14

13. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 2

14. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 7

4.31

95

4.32 4.33

96 τροχαίο Εξ’ ου και η βαθύτατη συλλογική ικανοποίηση που προκαλεί ο

θάνατος σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Το θανάσιμο ατύχημα καθίσταται ενδιαφέρον σε τέτοιες περιπτώσεις λόγω του τεχνητού χαρακτήρα του. Κυριαρχεί ο συλλογισμός πως εφόσον δεν πρόκειται για κάτι φυσικό, αλλά για κάτι τεχνητό, δεν απομένει παρά να είναι ηθελημένο και τι πιο συναρπαστικό από έναν ηθελημένο θάνατο, έναν θάνατο που εμπεριέχει κάποιο νόημα. Πρόκειται για ένα είδος βίας ενάντια στη φύση, που εμείς το συναντάμε πια μόνο στην τυχαιότητα του ατυχήματος και της καταστροφής. Τα παραπάνω αποτελούν τα μόνα παραδείγματα που μπορούμε να βιώσουμε ως θυσίες, ως συμβολικά κοινωνικά συμβάντα υψίστης σημασίας. Το απόσπασμα που ακολουθεί ενσωματώνει τα βίαια και απρόβλεπτα χαρακτηρίστηκα του ατυχήματος:

“Νεκρός βρέθηκε σε χαράδρα στο 28ο χιλιόμετρο της εθνικής οδού Αθηνών- Λαμίας ο 51χρονος Θεόδ. Σαρ. Ζαλάκος, κάτοικος της οδού Αργυρ .Κυκλάδων 4, ναυτικός. Ο Ζαλάκος, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των αστυνομικών αρχών, σκοτώθηκε σε τροχαίο, όπου στη συνέχεια τον έσυραν απ’ τα πόδια και τον μετέφεραν αιμόφυρτο σε χαράδρα δίπλα στο δρόμο. Ο Ζαλάκος βρέθηκε με πολλές αμυχές στο σώμα του, με σχισμένα ρούχα και με σπασμένο το κεφάλι του το οποίο ήταν σκεπασμένο με το σακάκι του. Η αστυνομία ερευνά την υπόθεση.”15

«Ο θάνατος έχει νόημα μονάχα αν τον δίνεις ή αν τον δέχεσαι, αν κοινωνικοποιείται δηλαδή μέσω της ανταλλαγής . Ακόμη ο θάνατος είναι κάτι που το μοιράζεσαι, και πρέπει να μάθουμε να το μοιραζόμαστε με τα αντικείμενά μας όπως και με άλλους ανθρώπους»,16 υποστηρίζει ο Bau-drillard. Στην περίπτωση του τροχαίου, άνθρωπος και μηχανή μοιράζονται το θάνατο, συμμετέχουν από κοινού με το ρόλο θύματος και θύτη να εμπλέκονται μεταξύ τους. Κατά αυτόν τον τρόπο το αυτοκινητικό δυστύχημα αποκαθιστά την ισορροπία της θυσίας. Ενδεικτικά παραθέτουμε απόσπασμα τροχαίου του υποαρχείου μας:

“ΣΟΥΠΕΡ ΚΑΡΑΜΠΟΛΑ:Τουλάχιστον 10 άτομα σκοτώθηκαν και 25 τραυματίστηκαν χθες σε σύγκρουση 45 αυτοκινήτων και φορτηγών, στον αυτοκινητόδρομο «Μ-4», σε απόσταση 110 χλμ. δυτικώς του Λονδίνου.” 17

15. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Τετάρτη 2 Μαρτίου 1988, σελ. 7

16. J. Baudrillard (2008), Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση

της θνητότητας, μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα:

Νήσος, σελ. 117

17. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 16

4.34

97

4.35

98

4.36

99

4.37

100 ατύχημα και καταστροφή

Στο ορθολογικό σύστημα διαχείρισης της ζωής που έχουν στήσει οι δυτικές κοινωνίες, δεν υπάρχει το περιθώριο λάθους και ο παράγοντας της τύχης. Το δε λάθος υπολογίζεται μέχρι να εξουδετερωθεί ως ενδεχόμενο, ενώ η τύχη αφήνεται στην ανθρώπινη θέληση και μόνο. Επομένως κάθε απορύθμιση ερμηνεύεται ως σαμποτάζ ή σε πολιτικό επίπεδο, ως επιβουλή κατά της έννομης τάξης. Το παρακάτω άρθρο εγγράφει αυτήν την πιθανότητα που δεν υπολογίστηκε, αναδεικνύοντας την ματαιότητα της αλαζονικής εμμονής του πολιτισμού μας να ελέγξει τα πάντα:

“ΜΠΑΜΑΚΟ (Μάλι): Αεροσκάφος τύπου «Αντόνωφ-24» της αεροπορικής εταιρείας «Αιρ Μάλι», συνετρίβη χτες το πρωί, κατά την απογείωσή του στο αεροδρόμιο του Τιμπουκτού, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 50 επιβάτες και το πλήρωμα. Όπως είπαν οι υπεύθυνοι της εταιρείας, ένας μόνον επιβάτης επέζησε, αλλά η κατάστασή του είναι κρίσιμη. ” 18

Πολλές φορές αντιλαμβανόμαστε το Ατύχημα σαν μια ασθένεια, ένα ελάττωμα του πολιτισμού μας που πρέπει να διορθωθεί, λησμονώντας πως καταλήγει να είναι η φυσική συνέπεια της επιστήμης, του πολιτισμού και της ηθικής μας. Το ατύχημα και ο θάνατος φαντάζουν παράλογα. Η καταστροφή ξεπροβάλλει σαν βλάβη. Σαν κάτι άλογο, αφόρητο, που δεν μπορούμε να ανεχτούμε γιατί ακριβώς στο απόγειο του ορθολογισμού που ηγεμονεύει κάτι αφήσαμε άλυτο, κάτι μας διέφυγε που τώρα πλήττει το σώμα της κοινωνίας. Ενδεικτικό της παραπάνω κατάστασης, είναι το απόσπασμα που ακολουθεί:

“8 νεκροί σε σύγκρουση τρένων/ΒΑΓΙΑΔΟΛΙΔ (Ισπανία). Οκτώ άτομα σκοτώθηκαν και 25 τραυματίστηκαν νωρίς χτες, όταν ταχεία αμαξοστοιχία έπεσε πάνω σε σταθμευμένο εμπορικό τρένο στο σταθμό της πόλης Βαγιαδολίδ της Κεντρικής Ισπανίας, ανέφεραν οι αρχές. Πολλά άτομα βρίσκονται παγιδευμένα στα συντρίμμια. Η σύγκρουση σημειώθηκε, όταν η ταχεία αμαξοστοιχία, που εκτελούσε το δρομολόγιο Μαδρίτη-Μπιλμπάο, λόγω βλάβης των φρένων δεν σταμάτησε.”19

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αντίληψής μας για το ατύχημα ως ένα γεγονός που ξεφεύγει από λογικό προγραμματισμό αποτελεί η απόπειρα δολοφονίας του τότε υπουργού οικονομικών όπως καταγράφηκε από την εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» την 17 Ιουλίου 1992:

“Πάγωσε χθες όλη η Ελλάδα από το «τυφλό» χτύπημα της «17 Νοέμβρη» στο κέντρο της Αθήνας με στόχο τον υπουργό των Οικονομικών Κ. Ι. Παλαιοκρασσά και θύμα τον 22χρονο φοιτητή Θάνο Αξαρλιάν […] Η δολοφονική επίθεση της οργάνωσης έγινε για μία ακόμη φορά κάτω από τα μύτη της Αστυνομίας, σε ένα από τα περισσότερο φρουρούμενα μέρη της Αθήνας και απέχει 500 μέτρα από τη Βουλή .” 20

18. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 37

19. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ.46

20. ΤΑ ΝΕΑ, 15 Ιουλίου 1992, σελ. 17

4.38

101

4.39 4.40 4.41

102 Ενώ σύμφωνα με προκήρυξη της 17Ν η ρίψη ρουκέτας στόχευε σε πολιτικό χτύπημα, κατέληξε να αποτελέσει ατύχημα σκοτώνοντας ένα περαστικό. H τυχαία εξέλιξη των γεγονότων επηρέασε τόσο τη φύση του εγκλήματος όσο και τη μεταστροφή της κοινής γνώμης για την οργάνωση. Ενώ αρχικά αντιμετωπίζονταν ως ένα αντάρτικο πόλης μεγάλης απήχησης που εξέφραζε τη λαϊκή οργή, μέσα σε μια μέρα μετατράπηκε σε τρομοκρατική οργάνωση που χτυπά ‘‘τυφλά’’. Σύμφωνα με απόσπασμα άρθρου της ίδιας ημέρας :

“Ενδεικτικό της στροφής της οργάνωσης προς την «τυφλή τρομοκρατία» αποτελεί και το γεγονός ότι στην προκήρυξή της καταφέρεται συλλήβδην εναντίον ολόκληρων κοινωνικών ομάδων […] Το στυγνό τρομοκρατικό χτύπημα σόκαρε χιλιάδες κόσμου που περνάει καθημερινά από το σημείο της επίθεσης και προκάλεσε αγανάκτηση σε όλη την Ελλάδα […]” 21

Ενδεχομένως για αυτήν την μεταστροφή να έδρασε τόσο η απειλή που προκάλεσε η ταύτιση του κοινού με το θύμα, όσο και η ίδια η άρνηση της κοινωνίας να αποδεχθεί τον παράγοντα λάθους που υποβόσκει σε κάθε ενέργεια. Ο ημερήσιος τύπος με τη σειρά του εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο αυτό το χτύπημα. Ουσιαστικά μετατόπισε το κέντρο βάρους του ατυχήματος από πιθανό και άρα φυσικό ενδεχόμενο, σε ένα ‘‘ελάττωμα’’ που πρέπει να διορθωθεί. Μεταφράζοντας αυτό το ελάττωμα με πραγματικούς όρους, αντιστοιχεί σε μια οργάνωση επικίνδυνη για όλους που ποινικά οφείλει να συλληφθεί και κοινωνικά να καταδικαστεί.

21. ΤΑ ΝΕΑ, 15 Ιουλίου 1992, σελ. 17

4.42

103

4.43

104 εργατικό ατύχημα

Το εργατικό ατύχημα, σε αντίθεση με το αυτοκινητικό, εμπίπτει σε πλήρη αδιαφορία και δεν έχει καμία απεύθυνση στη συλλογική φαντασία και μνήμη. Υπάγεται καθαρά στον οικονομικό τομέα και δεν έχει καμία συμβολική απόδοση. Ο θάνατος που οφείλεται σε αυτό, δεν μπορεί να αντιστοιχηθεί με τον θυσιαστήριο θάνατο που εγκλωβίζει το ενδιαφέρον της κοινωνίας. Η αντιστοιχία του ισοδυναμεί σε μια μηχανή που χάλασε και δεν λειτουργεί πια, γεγονός που το απομακρύνει κατά πολύ από το να θεωρηθεί θυσία.

Η σχέση μας με τα αντικείμενα είναι απλά εργαλειακή. Δεν εντάσσονται σε μια αλληλεπίδραση όπου μπορούν είτε να δώσουν, είτε να δεχτούν το θάνατο. Δεν περιμένουμε από εκείνα τον θάνατό μας, ούτε μπαίνουμε στη διαδικασία να προκαλέσουμε το δικό τους (να τα καταστρέψουμε). Σε τελική ανάλυση όμως, δεν είναι τίποτα παραπάνω από νεκρά αντικείμενα που θα μας σκοτώσουν, σαν να είμαστε και εμείς αντικείμενα, απλή δράση και αντίδραση, δυο μάζες που συνθλίβονται μακριά από κάθε πλαίσιο συμβολικής ανταλλαγής:

“28 Αμερικανοί εργάτες θάφτηκαν στην πολυκατοικία Μπρίτζπορτ (ΗΠΑ): Εννέα άτομα σκοτώθηκαν και 19 άλλα αγνοούνται από την κατάρρευση 16όροφης πολυκατοικίας, στο Μπρίτζπορτ, στην πολιτεία Κονέκτικατ […] Το δυστύχημα σημειώθηκε όταν ένα προκατασκευασμένο δάπεδο του δευτέρου ορόφου ξέφυγε από τον γερανό που το ανασήκωνε και προσέκρουσε με δύναμη στην υπό ανέγερση οικοδομή όπου την ώρα της καταστροφής δούλευαν πολλοί εργάτες.”22

22. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 44

4.44 4.45 4.46 4.47

105αυτοκτονία

Σε παλαιότερα χρόνια η αυτοκτονία αποτελούσε έναν καταραμένο θάνατο που η κοινότητα τον έτρεμε. Η τότε θεώρηση της αυτοκτονίας ως επικίνδυνης, δεν απέχει πολύ από τη σημερινή, για διαφορετικούς ωστόσο λόγους. Η αυτοκτονία απαγορεύτηκε και καταδικάστηκε επειδή πρώτα απ’ όλα σηματοδοτεί μια πρόκληση και μια ανατροπή στους νόμους και τους θεσμούς, που η κοινωνία αδυνατεί να αποδεχτεί. Μέσα σε μία πλήρως εξορθολογικευμένη τάξη πραγμάτων, το να πάρει κάποιος τη ζωή του στα χέρια του, αποφασίζοντας ακόμη το πότε ή το πως θα πεθάνει, είναι σαν να εξασφαλίζει την υπεροχή του έναντι ολόκληρης της κοινωνικής τάξης. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι όλες οι αυτοκτονίες αντιστοιχούν σε πολιτικές πράξεις, καθώς το άτομο μέσω αυτής κρίνει την κοινωνία και την καταδικάζει, επιχειρεί μια υπεξαίρεση στο θεσμικό θάνατο:

“Τρία νεαρά κορίτσια αυτοπυρπολήθηκαν στην κεντρική Ινδία σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την πολιτική της προηγούμενης κυβέρνησης της χώρας να διακινεί θέσεις εργασίας για την κατώτερη κάστα Ινδουιστών, μετέδωσε χτες ινδικό πρακτορείο ειδήσεων […] Όπως έγινε γνωστό, τα τρία κορίτσια αυτοπυρπολήθηκαν σε τρία διαφορετικά σχολεία στο κρατίδιο Μάντζια Πράντες και το ένα από αυτά πέθανε κατά τη μεταφορά του στο νοσοκομείο, ενώ τα άλλα δύο υπέκυψαν αργότερα στα τραύματά τους.”23

Η αυτοκτονία σηματοδοτεί μια ολοκληρωτική ήττα για το σύστημα, αφού ξεφεύγοντας από τον προγραμματισμό του, του στερεί τη δυνατότητα να δημιουργήσει και να διατηρήσει μια τάξη πραγμάτων παντελώς αναμενόμενη και ορισμένη. Διατρέχοντας το αρχείο συναντάμε πληθώρα περιπτώσεων αυτοκτονίας, με συγκλονιστικότερη την περίπτωση της ομαδικής αυτοκτονίας τεσσάρων αδελφών, όπως καταγράφεται στην εφημερίδα “Ελευθεροτυπία’’ την 4/3/1988. Στον τόπο του εγκλήματος βρέθηκε το παρακάτω σημείωμα:

“Είμαστε ευχαριστημένοι. Φεύγουμε όλοι μαζί. Όπως όλοι μαζί ζήσαμε. Είμαστε άρρωστοι και γέροι. Η ζωή μας είναι μια ταλαιπωρία. Πεθαίνουμε οικειοθελώς κατόπιν μακράς ασθένειας, λόγω γήρατος, για να μην ταλαιπωρηθούμε περαιτέρω”.24

Παρόλο την ύπαρξή του σημειώματος που τεκμηρίωνε τη βούληση των αυτοχείρων, όταν τα θύματα μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο, οι γιατροί προσπάθησαν να τους σώσουν με αποτέλεσμα ο μεγαλύτερος αδερφός να επιζήσει. Το περιστατικό αυτό επιβεβαιώνει την ανάγκη της κοινωνίας να ελέγξει κάθε έκφανση της ζωής, ακόμα και το θάνατο. Η εν λόγω περίπτωση, όπως και αυτή που ακολουθεί αναδεικνύουν την απουσία κοινωνικής ανοχής και την απόρριψη της αυτοκτονίας ως επιθυμία του υποκειμένου:

23. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 21 Νοεμβρίου 1990, σελ. 11

24. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 24

4.48

4.49

106 “ Ευθανασία μπροστά στις κάμερες : Στη Γερμανία συζητείται ανοιχτά το θέμα της ευθανασίας. Σε μια σχετική εκπομπή έγινε ένα «χάπενιγκ» που συγκλόνισε το κοινό. Ο γιατρός Χάγκεταλ έδωσε στην άρρωστή του υδροκυάνιο για να αυτοκτονήσει μπροστά στις κάμερες της τηλεόρασης […] Η γυναίκα που είχε υποστεί 13 εγχειρήσεις για καρκίνο στο πρόσωπο και υπέφερε από φρικτούς πόνους θέλησε να κάνει θέαμα την αυτοκτονία της για να παρασύρει την κοινή γνώμη υπέρ της πράξης ευθανασίας.”25

25. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,4 Μαρτίου 1988, σελ. 26

5

έγκλημα και Μ.Μ.Ε.

108

media

5.1 5.2

109Η κυριαρχία των ΜΜΕ ως μέσο επικοινωνίας κλειστού τύπου, με πολλούς δέκτες και ένα πομπό, ορίζεται ως ένα ικανό σύστημα παραγωγής του κοινά αποδεκτού και άρα της πραγματικότητας. Ο Τύπος ουσιαστικά αποτελεί αν όχι το μοναδικό, το κυρίαρχο μέσο πληροφόρησης της πλειοψηφίας του κοινού για το έγκλημα. Όχι μόνο δημοσιοποιούν αλλά κατασκευάζουν και ανασυνθέτουν την ιστορία. ‘‘Έτσι είναι... ΑΝ ΕΤΣΙ ΝΟΜΙΖΕΤΕ’’1, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει απόσπασμα άρθρου της εφημερίδας.

Σημασία δεν έχει πλέον το γεγονός, αφού ως αλήθεια καταγράφεται η επίσημη εκδοχή του Τύπου και των υπόλοιπων μέσων ενημέρωσης. Αν 10.000.000 άνθρωποι πιστεύουν πως τα πράγματα έγιναν όπως παρουσιάζεται από τα ΜΜΕ, και 100 γνωρίζουν όπως ενδεχομένως να έγιναν πραγματικά, τότε ιστορία είναι η επίσημη εκδοχή των 10.000.000. Όπως εύστοχα αναφέρει η Jacqueline Goldsby σε δημοσίευση άρθρου της σχετικά με την κατασκευή της πραγματικότητας:

«Η προσπάθεια να απεικονιστεί ο φόνος έδειξε τα όρια του τηλεφωτογραφικού ρεαλισμού, αποκαλύπτοντας στο κοινό την ανησυχία που βρίσκεται στη βάση της έλξης που ασκεί το συγκεκριμένο είδος: ότι, δηλαδή, το ‘‘πραγματικό’’ είναι μια κοινωνική κατασκευή, ότι, με άλλα λόγια, η πραγματικότητα είναι μυθοπλασία».2

Το αρχείο που διαπραγματευόμαστε είναι η ίδια η διατύπωση, και όχι η καταγραφή της ιστορίας. Επιχειρούμε να συστήσουμε ένα αφήγημα, όπου το χρονικό που διηγούμαστε είναι ήδη καταγεγραμμένο στο δημόσιο-μιντιακό χώρο και εγγεγραμμένο στη συλλογική μνήμη. Η παραπάνω παραδοχή (ότι δηλαδή το μιντιακό ταυτίζεται με το δημόσιο) βρίσκει τη μέγιστη εφαρμογή του σε περιπτώσεις εγκλήματος. Εδώ, το ευρύ κοινό αποκτά την ιδιότητα του αυτόπτη μάρτυρα μέσα από την αφήγηση και ανασύσταση των γεγονότων από τον Τύπο και όχι από τη φυσική του παρουσία στο τόπο του συμβάντος.

Η συλλογική μνήμη που δημιουργείται για τον εκάστοτε χώρο μιας δράσης, αλλά και η ιστορία ενός τόπου μέσα από την επιλεκτική και αποσπασματική καταγραφή των γεγονότων και την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται σε κάθε ένα από αυτά, ορίζουν την υποκειμενική ή κατευθυνόμενη λογική που διέπει το ρόλο των ΜΜΕ στην καταγραφή και κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας. Αυτούσιο απόσπασμα εφημερίδας του αρχείου μας άλλωστε, αναφέρει: «Τα όσα βλέπουμε, είναι μια παραμορφωτική εικόνα της κοινωνίας μας».3

Αυτόν ακριβώς τον κίνδυνο και τον ρόλο του τύπου ως ένα από τα κυριότερα στηρίγματα τον κοινωνικού καθεστώτος διέκρινε και η 17Ν, προβαίνοντας στην εκτέλεση του Ν. Μομφφεράτου την 21.02.1985, εκδότη της Απογευματινής, πρόεδρο της Ένωσης Ιδιοκτητών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών, συνεργάτη του κ. Καραμανλή, υπουργό της χούντας και πρώην ΕΑΜιτη. Η εφημερίδα αυτή αποτελεί το πρώτο φύλλο του

1. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 27 Νοεμβρίου 1990, σελ. 9

2. Jacqueline Goldsby (2008), Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας, μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος. σελ. 335

3. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, σελ. 24

5.3 5.4 5.5

110 αρχείου που μας δόθηκε αλλά και του υποαρχείου που εμείς δημιουργούμε και αναλύουμε.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη σχετική προκήρυξη της 17Ν:

‘‘Το ρόλο της τρομοκρατίας «ανέλαβαν κύρια οι δεξιές εφημερίδες και σε ορισμένα σημεία μερικές δημοκρατικές. Ανάμεσα στις δεξιές ή Απογευματινή υπήρξε το πρώτο βιολί, ρίχνοντας τον τόνο για όλες τις άλλες. Ή εφημερίδα αυτή, εκτός από τα παραπάνω και το γενικότερο αποπροσανατολισμό, είναι γνωστή στο πανελλήνιο για τις ιδιαίτερες επιδόσεις της στην προσπάθεια συστηματικής αποβλάκωσης και αποχαύνωσης των πιο καθυστερημένων τμημάτων του λαού, προβάλλοντας τα διάφορα αισθηματικά σκάνδαλα, τις ημίγυμνες, καλλιεργώντας τα πιο χυδαία και χαμηλά ένστικτα του. Έκδοτης και κύριος μέτοχος της Α ο φασίστας Μομφεράτος, υπουργός της χούντας, πού έγινε ιδιοκτήτης της Α με χρήματα της CIA.

Έτσι βλέπουμε τη CIA να αγοράζει μια εφημερίδα — αυτή πού της ταιριάζει — για να μπορεί να ελέγχει την πληροφόρηση. Να χρησιμοποιεί γι’ αυτό ένα φασίστα υπουργό της χούντας πού αντί να βρίσκεται στη φυλακή, αφού σαν υπουργός είναι συνυπεύθυνος για τα εγκλήματα της, φτάνει στο σημείο να ’χει το θράσος να θέλει να χειραγωγεί το λαό, αφού πέρα από την εφημερίδα του, με τη μεγάλη δύναμη πού διαθέτει σαν πρόεδρος της Ένωσης Ιδιοκτητών Ημερήσιου Τύπου, περνάει τα διάφορα ξένα εμπιστευτικά κι απόρρητα έντυπα του δυτικού ιμπεριαλισμού και στους άλλους ιδιοκτήτες. Κι έτσι ρίχνει τη γραμμή σε όλο τον τύπο για όλα τα θεμελιώδη ζητήματα από την αγορά του αιώνα, τις προβληματικές και την εκλογή του Καραμανλή μέχρι την «τρομοκρατία».

Να αποκαλύψουμε το ρόλο του τύπου στον αποπροσανατο-λισμό, την παραπλάνηση, την εξαπάτηση και τη χειραγώγηση του λαού.’’ 4

4. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 23 Φεβρουαρίου 1895, σελ. 46

5.6

111

5.7

112

5.8 5.9 5.10

113«Τα Μ.Μ.Ε. περιορίζονται να ποντάρουν στο γεγονός ότι τα μοναδικά συμβάντα που έχουν άμεση σημασία για όλους, χωρίς περιστροφές, χωρίς υπολογισμούς, είναι όσα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπλέκουν το θάνατο. Υπ’ αυτήν την έννοια, τα ελεεινότερα Μ.Μ.Ε. είναι και τα αντικειμενικότερα. Και πάλι είναι επιπόλαιη και χωρίς ενδιαφέρον η ερμηνεία με όρους απωθημένων ατομικών ενορμήσεων, ασυνείδητου σαδισμού κλπ: πρόκειται για συλλογικό πάθος. Ο βίαιος ή καταστροφικός θάνατος δεν ικανοποιεί το μικρό ατομικό ασυνείδητο, το χειραγωγούμενο από τα μιαρά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (θεώρηση δευτερογενής και ήδη ηθικά νοθευμένη) – μας ταράζει τόσο βαθιά, επειδή εμπλέκει την ίδια την ομάδα, το πάθος της ομάδας για τον εαυτό της, που στα μάτια της το μετασχηματίζει και το εξαγοράζει, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο».5

Jean Baudrillard Η συμβολική ανταλλαγή και ο θάνατος

γενικά

Η ανάπτυξη και η εξέλιξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης επέδρασε καταλυτικά στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε το έγκλημα και την εγκληματικότητα. Υπό μια ευρύτερη έννοια, η ανάπτυξη της μαζικής επικοινωνίας μας επέτρεψε να διευρύνουμε το πεδίο της εμπειρίας μας για τον κόσμο, καθώς κατά το παρελθόν η ανθρώπινη εμπειρία περιοριζόταν από τα όρια του χρόνου και του χώρου. Στη σύγχρονη εποχή, με την ανάπτυξη και την εξέλιξη των τεχνολογιών επικοινωνίας, πολύ μικρό μέρος της γνώσης μας για τον κόσμο γύρω μας είναι πια αποτέλεσμα άμεσης και προσωπικής εμπειρίας. Τα αποθέματα των γνώσεών μας παράγονται πλέον μέσω αλληλεπιδράσεων της προσωπικής μας εμπειρίας και της γνώσης που αποκτάται από μακριά. Μέσω των Μ.Μ.Ε., γεγονότα ανά τον κόσμο που δύναται να αφορούν τρίτους μετατρέπονται σε συλλογικά βιώματα, καθώς είμαστε σε θέση να ενημερωθούμε για αυτά ενώ, συγχρόνως, καλούμαστε να εκφέρουμε άποψη για αυτά. Τελικά, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν αναλάβει τον ρόλο της αποτελεσματικής δημόσιας πληροφόρησης και ενίοτε παραπληροφόρησης.

Πρέπει να τονίσουμε ότι τα ΜΜΕ δεν αποτελούν καθρέφτη της πραγματικότητας. Ουσιαστικά, δημιουργούν τα ίδια μιαν άλλη μορφή πραγματικότητας, με βασικό σκοπό να ασκήσει πίεση στο κοινό να συλλάβει τον περιβάλλοντα κόσμο με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Μέσω αυτής της διαδικασίας, ο Τύπος είτε καλλιεργεί έναν κοινό τρόπο ζωής, είτε προκαλεί συγκρούσεις, τείνοντας πάντα σε συναινέσεις και ομογενοποιήσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη:

“ΜΕΤΩΠΙΚΗ επίθεση κατά της δημοκρατικής ομαλότητας χαρακτηρίζει ο ΣΕΒ τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη. «Κράτος, κόμματα και πολίτες – προσθέτει ο ΣΕΒ– ας δείξουμε τούτη την ώρα έμπρακτα την ακλόνητη βούλησή μας ν’

5. J. Baudrillard (2008), Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας, μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος, σελ. 114

5.11 5.12 5.13

114 απαλλάξουμε τη χώρα απ’ την τρομοκρατία και να διαφυλάξουμε το δημοκρατικό μας πολίτευμα.”6

Τα ΜΜΕ συνήθως αποδίδουν στο έγκλημα κάποιο συγκεκριμένο χαρακτήρα, προχωρώντας σε λεπτομερείς περιγραφές ιδιαίτερων συνήθως δραματικών στοιχείων, και παράλληλα το παρουσιάζουν με απεχθείς όρους ως ένα πρόβλημα που επεκτείνεται ή ως μια σοβαρή για μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, απειλή. Επιπλέον, παρέχουν μια επιχειρηματολογία σχετικά με τα αίτια της εγκληματικότητας, αλλά και ερμηνείες αναφορικά με τη σημασία της.

Η δημοσιογραφική κάλυψη του εκάστοτε εγκληματικού γεγονότος συνεχίζεται όσο καιρό το έγκλημα μπορεί να προσεγγιστεί από νέα οπτική γωνία ή μέχρις ότου κάποια άλλη ιστορία τραβήξει την προσοχή. Όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει και άρθρο του αρχείου μας σε μια έρευνα πάνω στο ρόλο των ΜΜΕ:

‘‘Το μιντιακό μήνυμα αποτελεί ένα ποτ-πουρί, μια συνεχή και ισοπεδωτική διαδοχή του επίκαιρου, του θεάματος, της βίας και του κοινότοπου, που καλλιεργεί στο κοινό την παθητική αδιαφορία. Επιβεβαιώνει συνεχώς ότι υπάρχει κενό περιεχομένου ή, όπως είχε διατυπώσει ο Μακλούαν, ότι μήνυμα είναι το μέσο.’’ 7

η επιλογή της προβαλλόμενης είδησης Βασικό κριτήριο για την επιλογή και προβολή ενός γεγονότος από τα

ΜΜΕ είναι να συγκεντρώνει ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία του δίνουν αξία και, κατά συνέπεια, περισσότερες πιθανότητες να δημοσιοποιηθεί. Ο Jacques Leaute, στο βιβλίο του «Η ανθρώπινη βία» υποστηρίζει:

«Οι ειδήσεις που επιλέγονται πρέπει να ξεχωρίζουν από τις άλλες από κάποια ιδιαιτερότητα. Το πρωτότυπο, το ασύνηθες, το τυπικό ή αντίθετα, το εξαιρετικό αποτελούν μερικά από τα κριτήρια της επιλογής. Η βία αποτελεί ένα άλλο κριτήριο. Τα μέσα ενημέρωσης της επιφυλάσσουν μια προνομιακή μεταχείριση εξαιτίας των τριών κύριων χαρακτηριστικών της δράσης της. Προσφέρει το εμπορικό πλεονέκτημα να αιχμαλωτίζει ευκολότερα την προσοχή του κοινού από οποιαδήποτε άλλη είδηση. Επενεργεί πάνω στα συναισθήματα και πείθει δια μέσου της καρδιάς. Προκαλεί φόβο και αναστατώνει δια μέσου των ενστίκτων».8

Προκειμένου να προβληθεί ένα συμβάν ως είδηση, προηγείται μια

ολόκληρη διαδικασία επιλογής. Ο Walter Lippmann στο βιβλίο του «Public Opinion» (1922) απαριθμεί τα γνωρίσματα που θα πρέπει να συγκεντρώνουν οι ειδήσεις προκειμένου να αναδειχθούν σε πρώτο θέμα. Πρωταρχικός παράγοντας αποτελεί το στοιχείο του αιφνιδιασμού και της έκπληξης: η είδηση πρέπει να είναι καινούρια και να προκαλεί έντονα συναισθήματα. Επιπλέον, η πληροφορία θα πρέπει να προκαλεί

6. ΤΟ ΕΘΝΟΣ,27 Σεπτεμβρίου 1989,

σελ. 23

7. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ.33

8. Leaute J., Η ανθρώπινη βία, μτφρ. Η. Σαγκουνίδου-

Δασκαλάκη, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 98-99

5.14 5.15 5.16

115ένταση και προσμονή για νέες ειδήσεις. Τα γεγονότα θα πρέπει να είναι σπάνια, να παραβιάζουν τους κοινωνικούς κανόνες και τις ηθικές επιταγές, να προκαλούν αγανάκτηση και ανησυχία. Το περιστατικό θα πρέπει να σχετίζεται με υψηλό βαθμό βλάβης, να προκαλεί ανασφάλεια για το μέλλον:

“Σήκωσε τα χέρια η Αστυνομία μετά το στυγνό έγκλημα της «17 Νοέμβρη» και προειδοποίησε την κυβέρνηση ότι οι δολοφόνοι είναι πλέον ανεξέλεγκτοι και θα κτυπήσουν πάλι τους επόμενους στόχους τους, όταν το αποφασίσουν […] Η αδυναμία των διωκτικών αρχών να επιτύχουν ένα αποτέλεσμα προς την κατεύθυνση των τρομοκρατών, αποτελεί και πλήγμα κατά του κύρους της κυβερνήσεως. Πλήγμα για το οποίο ούτε να σιωπά ούτε να αδιαφορεί μπορεί. […] Το πρόβλημα απαιτεί άμεση, επείγουσα και υπεύθυνη αντιμετώπιση” 9

Παράλληλα, είναι χρήσιμο να γίνεται λόγος για συγκεκριμένους δράστες που είτε συνελήφθησαν: “Ο ΗΓΕΤΗΣ της «Επανάστασης των γαριφάλων» Οτέλο Ντε Καρβάλιο, θα προσαχθεί ξανά στη Δικαιοσύνη με την κατηγορία της δολοφονίας εκ προμελέτη […] για τη δολοφονία του γενικού διευθυντή των φυλακών, Γκασπάρ Καστέλο Μπράνκο, τον Φεβρουάριο του 1986 στη Λισαβώνα.” 10 είτε αναζητούνται ακόμη, ενώ σημαντική είναι και η παρουσία κατοίκων τις περιοχής, οι οποίοι «ρίχνουν φως» στην υπόθεση με τις απόψεις τους. Ενδεικτικά παραθέτουμε απόσπασμα της υπόθεσης Μπακογιάννη που συγκλόνισαν την κοινή γνώμη:

“«Καθόμουν στο απέναντι πεζοδρόμιο και συζητούσα μ’ ένα γείτονα...», λέει ο κ. Δημήτρης Τσαγγάρης, […] «Είδα τον κ. Παύλο να στρίβει από τη γωνία και να κατευθύνεται προς την πολυκατοικία […] Σε κλάσματα δευτερολέπτου ακούστηκαν τρεις ή τέσσερις πυροβολισμοί. Αμέσως κατάλαβα ότι κάτι συμβαίνει. Ξαφνικά είδα δύο άτομα να βγαίνουν από την πολυκατοικία και να προχωρούν στο πεζοδρόμιο σαν να μην τρέχει τίποτα […] Μετά πρόσεξα ότι τους ακολούθησε κι ένα άλλο άτομο. Όλοι φορούσαν σακάκια και παντελόνια μαύρα.

Άρχισα α φωνάζω: «Βοήθεια, πιάστε τους...». Μου έκανε εντύπωση η ηρεμία τους. Ατάραχοι γύρισαν και με κοίταξαν […] Μόλις έστριψαν στη γωνία είδα ότι ο ένας είχε μουστάκι […] Μπήκαν σ’ ένα κίτρινο αυτοκίνητο και εξαφανίστηκαν. Πέρασα απέναντι και μπήκα στην πολυκατοικία. Μπροστά στο ασανσέρ είδα αιμόφυρτο τον κ. Μπακογιάννη να ανασαίνει ακόμη. Μετά από λίγο ήρθαν περιπολικά και μοτοσυκλέτες της Άμεσης Δράσης».”11

9. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 18,

10. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 17

11. ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 24

5.17

116

5.18

117

5.19 5.20 5.21

118 Πολύ μεγάλο ποσοστό των ειδήσεων που παρουσιάζονται καθημερινά αφορά πράξεις βίας. Όπως αναφέρει και η Ε. Λαμπροπούλου: «Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας προτιμούν ιδιαίτερα να παρουσιάζουν ασυνήθιστες παραβιάσεις κοινωνικών κανόνων, δηλαδή εγκλήματα που δεν τελούνται συχνά».12 Ειδικότερα, πολλές έρευνες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα ΜΜΕ δίνουν έμφαση κατά κύριο λόγο, στο έγκλημα της ανθρωποκτονίας, τις ληστείες, τους βιασμούς και τις σωματικές βλάβες. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή σωματικής πάλης μεταξύ θύματος και θύτη σε ληστεία στην Αθήνα στο παρακάτω απόσπασμα:

“«Μην κουνηθείς θα σε σκοτώσω. Κάθισε εκεί που είσαι», φώναξε στον ιδιοκτήτη, απειλώντας τον με την καραμπίνα. «Πήδηξα με όση δύναμη μπορούσα πάνω του. Αρχίσαμε μια άγρια πάλη. Αυτός μου είχε βάλει τα χέρια του στο στόμα μου, ενώ ήδη είχα καταφέρει και τον είχα αφοπλίσει. Τον δάγκωνα, τον χτυπούσα και στο τέλος του έσκισα την κάλτσα που φορούσε στο πρόσωπο. Αυτός τότε με έριξε κάτω και με χτυπούσε στα σκαλιά με όλη του τη δύναμη. Σε κάποια στιγμή παρ’ όλο που ζαλιζόμουν υπερβολικά του ξέφυγα. Βγήκα από το σπίτι και έτρεξα στη Χωροφυλακή που λίγα λεπτά πριν είχε φθάσει και η γυναίκα μου»” 13

Αναφορικά με τα είδη εγκλημάτων που καλύπτονται από τις εφημερίδες, οι ερευνητές έχουν επισημάνει ότι τα έντυπα εν γένει παραποιούν ή διαστρεβλώνουν τα γεγονότα, ενώ δυσανάλογα εστιάζουν το ενδιαφέρον τους περισσότερο σε ληστείες ή ανθρωποκτονίες, παρά σε εγκλήματα κατά της περιουσίας. Οι ειδήσεις τείνουν να είναι επιλεκτικές και διαστρεβλωμένες, υπερτονίζοντας τα εγκλήματα που αφορούν το σεξ και τη βία. Αυτούσιο άρθρο που συναντήσαμε στις ειδήσεις – κόσμος αναφέρει:

“ΣΡΙ ΛΑΝΚΑ: Η Μουρουγκεσουπιλάι Κονεβάρι μητέρα τεσσάρων παιδιών, δολοφονήθηκε με χειροβομβίδα από άνδρες που εισέβαλαν στο σπίτι της, αφού κατά πασά πιθανότητα έπεσε θύμα βιασμού.” 14

Από την άλλη πλευρά, σε ποιο βαθμό θεωρείται ελκυστική η προβαλλόμενη είδηση, εξαρτάται και από το κοινό στο οποίο απευθύνεται, όπως π.χ. είναι και η: “ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΚΗΡΥΞΗΣ (17Ν): Απλό κείμενο απευθύνεται σε όλους”.15 Δεν ενδιαφέρονται όλες οι κοινωνικές κατηγορίες για τις ίδιες ειδήσεις. Τα εντυπωσιακά νέα έχουν μεγαλύτερη απήχηση στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και στις γυναίκες, καθώς λόγω της κοινωνικής τους θέσης και της ψυχολογικής τους κατάστασης είναι περισσότερο δεκτικά στη συγκίνηση που πηγάζει από το δράμα και το «μοιραίο».

12. Λαμπροπούλου Ε., (1997,) σελ. 38

13. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 7

14. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 31 Μαϊου 1997, σελ. 15

15. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 7

5.22 5.23 5.24

119η βία στην πρώτη σελίδα και η επίδρασή της στον αναγνώστη

Σύμφωνα με την θεωρία του Durkheim, μέσω της παραβίασης της κοινωνικής τάξης, οι εγκληματίες προωθούν την συλλογική συναίνεση, την κοινωνική συνοχή, την ηθική ακεραιότητα και μια ευρεία αίσθηση τάξης και ευρυθμίας της κοινωνίας, καθώς παρέχουν ευκαιρίες για μαζικές αντιδράσεις ενάντια στην παρέκκλιση. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτών είναι, ανάμεσα σε άλλα, και οι πολεμικές επιχειρήσεις:

“ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ οργή και αγανάκτηση, ακόμη και των ανά

τον κόσμο Εβραίων, προκαλούν οι κτηνωδίες των Ισραηλινών στρατιωτών, που διαπράττονται καθημερινά στα κατεχόμενα εδάφη με θύματα Παλαιστινίους.” 16

Η ενημέρωση σχετικά με το έγκλημα αποτελεί μια συλλογική, τελετουργική εμπειρία. Τέτοιου περιεχομένου ειδήσεις, αναγνωσμένες καθημερινά από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού προκαλούν γενικευμένες συναισθηματικές εμπειρίες σε πολλούς αναγνώστες. Παρόλο που ο καθένας διαβάζει απομονωμένος, φαινομενολογικά πρόκειται για μια συλλογική, συναισθηματική εμπειρία έντονης ηθικής αγανάκτησης. Κατά συνέπεια, η επικράτηση των ιστοριών βίαιων εγκλημάτων στις εφημερίδες μπορεί να θεωρηθεί ότι χρησιμοποιείται από τους αναγνώστες προκειμένου να οικοδομούν από την αρχή καθημερινά τις ηθικές ευαισθησίες τους μέσω της οργής και του συγκλονισμού.

Η πλειοψηφία του κοινού δεν έχει άμεση προσωπική εμπειρία με το έγκλημα. Ωστόσο, ο διαρκής βομβαρδισμός του από τα ΜΜΕ με περιστατικά εγκληματικής βίας αφήνουν την αίσθηση ότι βρίσκεται συνεχώς εκτεθειμένο σε μια κατασκευασμένη απειλή που το πιθανότερο είναι πως δεν πρόκειται να βιώσει ποτέ. Τελικά, αυτή η μαζική προβολή της ατομικής βίας μονοπωλεί το ενδιαφέρον του κοινού και το διαποτίζει με ανασφάλεια και φόβο, ενώ συγχρόνως το αποπροσανατολίζει από άλλους, περισσότερο απτούς και ίσως πιο απειλητικούς κινδύνους. Ο φόβος του εγκλήματος, που σκόπιμα καλλιεργεί ο Τύπος, έχει ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μιας πιο σκληρής και τιμωρητικής διάθεσης απέναντι στο έγκλημα, όπως διακρίνουμε άλλωστε και στα αποσπάσματα που ακολουθούν:

“Η γυναίκα του Ρουσέτη […] σηκώθηκε όρθια και φώναξε: «Να κρεμάσουν τους κακούργους.” 17

‘‘«Περιμένουμε δικαιοσύνη» λένε οι γονείς.’’ 18

“Στη σημερινή Βραζιλία [...] ο δρόμος απονομής της δικαιοσύνης έχει ένα φρικτό όνομα: ο νόμος του Λιντς [...] «Ο κόσμος διψάει για απονομή δικαιοσύνης» [...] «αιώνες τώρα, η δικαιοσύνη στη χώρα μας υποφέρει από δύο δεινά:είναι αργή και ακριβή» [...] Επόμενο λοιπόν είναι να δημιουργείται στον κόσμο η αίσθηση και η τάση για αυτοδικία. ’’ 19

16. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 8

17. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 21

18. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.3

19. ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 38

5.25

120 Η προβολή του ανθρώπινου πόνου, των τραγικών γεγονότων, της διαφθοράς των πολιτικών προσώπων, του εγκλήματος, γεννούν στους δέκτες την απαισιοδοξία, την παθητικότητα και την αδιαφορία, οδηγώντας τους τελικά στην αποδοχή και το συμβιβασμό με την ισχύουσα τάξη πραγμάτων. Τα άτομα, με την διαρκή παρουσίαση αρνητικών περιστατικών, συγκρίνουν την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα ίδια με την κατάσταση των άλλων, ξεχνώντας ουσιαστικά την δική τους. Κατά συνέπεια, στην προσπάθειά τους να περιφρουρήσουν τον ζωτικό τους χώρο, παραμένουν αδιάφορα για το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Επιπλέον, η καθημερινή αναπαράσταση της βίας από τον Τύπο συμβάλλει εν μέρει και στην εξοικείωση μαζί της. Ταυτόχρονα, τέτοιου τύπου ειδησεογραφία ικανοποιεί κάποιες υποσυνείδητες, αρχέτυπες λειτουργίες και ανάγκες του ψυχισμού του ανθρώπου, κατά κύριο λόγο, τις απωθημένες επιθυμίες και ανασφάλειές του. Λεπτομερέστερα, προσφέρει μια αίσθηση χειραγώγησης και τιθάσευσης της επιθετικότητας που κρύβει ο καθένας μέσα του, καθώς, σύμφωνα με τον Φρόιντ, κάθε θέαμα που επιφέρει την κατάργηση του απωθημένου ανακουφίζοντας με μια φανταστική ικανοποίηση τις αντικοινωνικές ορμές, επιτελεί μια «καθαρτική» λειτουργία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, γίνεται σαφές ότι η εγκληματικότητα και η επιθετικότητα δεν αποτελούν στοιχεία μιας περιθωριακής, παθολογικής μειονότητας, αλλά συστατικά «δυνάμει» στοιχεία του καθένα. Έτσι, τα ΜΜΕ, μέσω της απεικόνισης του εγκλήματος, επιτρέπουν στο άτομο να έρθει σε επαφή με τον εγκληματία, να γνωρίσει την προσωπική του ιστορία και να εξετάσει με λεπτομέρεια τις σκηνές της πράξης του. Η υπόθεση παιδοκτονίας που συναντάμε στο υποαρχείο μας τεκμηριώνει τα παραπάνω καλύτερα από κάθε άλλο γεγονός:

‘‘ «Θα σας σκοτώσω όλους και θα σκοτωθώ». Η μόνιμη απειλή του 40χρονου Γιάννη Εμμανουήλ στη γυναίκα του και τα παιδιά του τους τελευταίους μήνες, που τα οικονομικά τους πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο […] γράφοντας σ’ ένα αγρόκτημα πέντε χιλιόμετρα από τη Χαλάστρα την πιο φρικτή σελίδα […] Σκότωσε πυροβολώντας σχεδόν εξ επαφής, τα τρία από τα τέσσερα παιδιά του, Θανάση 11 χρόνων, Γιώργο 9 και Αριστοτέλη 5, αργότερα αυτοκτόνησε στήνοντας μέσα στο αυτοκίνητό του το ίδιο κυνηγετικό όπλο κάτω από το σαγόνι του […]

Το απόγευμα της Παρασκευής και μετά από έναν καυγά με τη γυναίκα του, ο Εμμανουήλ πήρε τα τρία αγόρια και έφυγε από το σπίτι τους στην οδό Μελενίκου 19, περιοχή Βούλγαρη της Θεσσαλονίκης. Τα βάζει στο αυτοκίνητο και κατευθύνεται στο αγρόκτημα του πατέρα του, πέντε χιλιόμετρα έξω από τη Χαλάστρα […] Στο αγρόκτημα υπάρχει μια μικρή αποθήκη, όπου ο Εμμανουήλ βάζει τα παιδιά να κοιμηθούν.

«Σίγουρα είναι αποφασισμένος να τα σκοτώσει αλλά επειδή από τη στιγμή που φθάνουν εδώ μέχρι που αρχίζει να πυροβολεί περνούν κάποιες ώρες θα πρέπει να πήγε σε κάποιο χωριό γύρω για να πιει και να ξεπεράσει τους τελευταίους του ενδοιασμούς»,

5.26 5.27 5.28 5.29

121υποστηρίζει στο σημείο αυτό ο ιατροδικαστής […] Μεθυσμένος ή όχι , ο Εμμανουήλ επιστρέφει στην αποθήκη με το δίκαννο κυνηγητικό όπλο που είχε στο αυτοκíνητό του. Πυροβολεί σχεδόν εξ επαφής τα δύο μικρότερα αγόρια που κοιμούνται σ’ ένα ντιβάνι και ξαναγεμίζει για να εκτελέσει τον 11χρονο που κοιμάται στο πάτωμα.

Ο Θανάσης ξυπνά από τους πυροβολισμούς και πετάγεται έξω από την αποθήκη. Ο πατέρας του τον κυνηγά, τον φτάνει, τον σέρνει ξανά μέσα, τον ακινητοποιεί πατώντας τον στην κοιλιά και τον πυροβολεί στο κεφάλι όπως και τα άλλα παιδιά.

Μετά και για τρεις περίπου ώρες περιφέρεται άσκοπα στις γύρω περιοχές, μέχρι που εμφανίζεται στις 6.30 το πρωί στο πρατήριο υγρών καυσίμων, στον Βαρδάρη για βενζίνη. Δεν έχει χρήματα και με την απειλή μαχαιριού και του όπλου οδηγεί τον υπάλληλο στο γραφείο του πρατηρίου. Τον αναγκάζει να διώξει ένα άλλο ΙΧ, που έρχεται για βενζίνη, αλλά δεν μπορεί να κάνει το ίδιο με έναν ταξιτζή, που επιμένει να βάλει στο ταξί πετρέλαιο

Ο υπάλληλος του πρατηρίου ειδοποιεί το 100. Ένα περιπολικό μετά τον συναγερμό εντοπίζει το αυτοκίνητο τύπου «ΛΑΝΤΑ» του Εμμανουήλ και αρχίζει καταδίωξη. Πανικόβλητος ο τελευταίος κατευθύνεται προς την επτάλοφο, όπου στην οδό Σκρα, αφού χτυπάει ελαφρά δυο παρκαρισμένα αυτοκίνητα προσκρούει και ακινητοποιείται σε ένα τρίτο. Πριν οι τρεις άνδρες του περιπολικού βγουν από το αυτοκίνητο ακούστηκε ο πυροβολισμός.

Ο Εμμανουήλ είχε τοποθετήσει το όπλο κάτω από το σαγόνι του και έβαλε τέλος στην ταραγμένη και άγρια τελευταία μέρα της ζωής του..’’ 20

Μέσω της προαναφερθείσας διαδικασίας, επομένως, οι απωθημένες επιθυμίες και τα κατασταλμένα επιθετικά ή σεξουαλικά ένστικτα ενσαρκώνονται στο πρόσωπο ενός τρίτου, χωρίς τον κίνδυνο της καταπάτησης των ηθικών κοινωνικών κανόνων και την επιβολή καταδίκης. Σύμφωνα με τον Leaute: «Οι άνθρωποι ευχαριστιούνται να ξυπνούν τις καταχωνιασμένες στα βάθη του υποσυνείδητού τους δυνάμεις. Τους αρέσει να παίζουν με αυτές». 21

Ωστόσο, οι έρευνες οι σχετικές με την προβολή της εγκληματικότητας από τον Τύπο καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα ΜΜΕ, μολονότι είναι η κύρια πηγή πληροφόρησης για το έγκλημα, δεν βοηθούν το κοινό να κατανοήσει τα βαθύτερα αίτια της εγκληματικότητας ούτε συμβάλλουν στην προφύλαξη από ενδεχόμενη θυματοποίησή του.

«Μια νεότερη έρευνα, με τίτλο «Το βάρος του εγκλήματος στην Ε.Ε.», στην οποία μετείχε και η Ελλάδα, έδειξε ότι ενώ η χώρα μας βρίσκεται χαμηλά στον πίνακα των πολιτών που δήλωσαν ότι κατά το 2005 έπεσαν θύματα κάποιου από τα δέκα κοινά εγκλήματα της έρευνας (ληστείες, κλοπές, βίαιες επιθέσεις κτλ.), οι Έλληνες ήταν αυτοί που δήλωσαν ότι φοβούνται περισσότερο από κάθε άλλον λαό να κυκλοφορήσουν τη νύχτα στο δρόμο».22

20. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.24-25

21. Leaute J., Η ανθρώπινη βία, μτφρ. Η. Σαγκουνίδου-Δασκαλάκη, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 98-99.

22. Χρήστος Ζέρβας, άρθρο εφημερίδας, Έλληνες: Ο πιο φοβισμένος λαός της Ευρώπης,Ελευθεροτυπία, 11 Ιουνίου 2007.

5.30

122

123

η κατασκευασμένη εικόνα του δράστη και του θύματος από τα ΜΜΕ

5.31 5.32

124 τα κοινωνικά στερεότυπα και οι λειτουργίες τους

Tα στερεότυπα αφορούν χαρακτηριστικά που αποδίδονται σε μια μεγάλη ομάδα υποκειμένων, των οποίων οι πεποιθήσεις και οι συνήθειες συχνά απέχουν από την συνηθισμένη γενική εικόνα. Τα στερεότυπα θεωρούνται από πολλούς ως ανεπιθύμητες πεποιθήσεις που επιβάλλονται, με σκοπό να δικαιολογήσουν πρακτικές διακρίσεων και καταπίεσης. Από την άλλη πλευρά, η δημιουργία στερεοτύπων πηγάζει από την ανάγκη μας να αντιληφθούμε με τρόπο επιλεκτικό το περιβάλλον μας. Συνεπώς, τα στερεότυπα μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να δομήσουμε τον πολύπλοκο κόσμο γύρω μας, καθώς αποτελούν χρήσιμες απλουστεύσεις. Η βασικότερη γνωστική λειτουργία της κατασκευής στερεοτύπων είναι η μείωση της κοινωνικής περιπλοκότητας και η προώθηση της σταθερότητας.

Από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που μεταξύ άλλων μεταδίδονται και από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, καθορίζεται η στάση και οι σχέσεις του κοινωνικού συνόλου με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, όπως είναι οι δράστες εγκληματικών πράξεων. Έτσι, με βάση τυποποιημένες συνήθως απόψεις σχετικά με το ποίοι άνθρωποι εγκληματούν ή θυματοποιούνται, το κοινωνικό σύνολο αξιολογεί τις εκάστοτε εγκληματικές πράξεις, αποδίδει στον δράστη συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και αποφαίνεται τρόπους για την αντιμετώπιση και μεταχείρισή του.

Αξιοσημείωτη περίπτωση ως προς τη σύνθεση της ομάδας εγκληματιών, αποτελεί η «Εταιρία Δολοφόνων». Η πρώτη ομάδα οργανωμένου εγκλήματος στην Ελλάδα που έδρασε κατά την περίοδο Ιουλίου 1978 έως τον Απρίλιο 1987, οπότε και αποκαλύφθηκε το έργο της. Επικεφαλής της ήταν ο πρώην δήμαρχος της Νέας Χαλκηδόνας, Χρ. Παπαδόπουλος. Ο τελευταίος, σε συνεργασία με πληθώρα άλλων προσώπων (συμβολαιογράφων, δικηγόρων δικαστικών επιμελητών κ.λπ.) εξανάγκαζε ηλικιωμένους ανθρώπους να υπογράφουν λευκά φύλλα χαρτιού, που στη συνέχεια διαμορφώνονταν σε «διαθήκες» εξ’ ωφελεία του ιδίου και των συμμετεχόντων του. Οι ίδιοι οι ηλικιωμένοι θανατώνονταν με πρόκληση ασφυξίας, που μπορούσε, όμως, να εκληφθεί και ως ανακοπή καρδιάς: “ΤΩΡΑ αποδείχτηκε πως πίσω από το δήθεν τροχαίο-εγκεφαλικό της πριγκίπισσας του Μονακό βρισκόταν πάλι ο Παπαδόπουλος της Χαλκηδόνας με τον Πλατανιώτη, τον Πέπα και τον νεκροθάφτη Παμπρή!”23

Ο όρος ψυχολογιοποίηση χρησιμοποιείται για να εκφράσει την εγκαθίδρυση μιας αιτιολογικής σχέσης ανάμεσα στην κοινωνική συμπεριφορά και τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου ή των ατόμων που την εκδηλώνουν. Μέσω της διαδικασίας της ψυχολογιοποίησης οι άνθρωποι επιχειρούν να ερμηνεύσουν συμπεριφορές που είτε φαίνονται ανεξήγητες είτε θεωρούνται αντι-κανονιστικές, αποδίδοντας αίτια στα γεγονότα και στις συμπεριφορές που παρατηρούν. Η ψυχολογιοποίηση

23. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 12

5.33 5.34 5.35

125οδηγεί σε διαστρεβλωμένη απόδοση της κοινωνικής πραγματικότητας. Τελικά, δεν ψυχολογιοποιούμε αυτόν που δρα σύμφωνα με τις κυρίαρχες νόρμες. Αντιθέτως, αντικείμενο ψυχολογιοποίησης γίνονται αυτοί των οποίων η συμπεριφορά αποκλίνει από αυτό που θεωρείται φυσιολογικό και απειλεί την κοινωνική ομοιομορφία. Συνεχίζοντας με την υπόθεση της εταιρίας δολοφόνων έχουμε:

“Φαίνεται ότι ο Παπαδόπουλος είχε καταφέρει να ενδυθεί τον μανδύα του αδέκαστου, του τίμιου, του φιλάνθρωπου. Του ανθρώπου υπεράνω κάθε υποψίας. Αυτό είναι φανερό ακόμη και σήμερα. Οι περισσότεροι κάτοικοι της Ν. Χαλκηδόνας πίνουν νερό στο όνομά του. ‘Οποια πόρτα κι αν χτυπήσαμε δεν βρέθηκε ένας να πει άσχημη κουβέντα για το «δήμαρχο». Ναι ακόμη και σήμερα «δήμαρχο» τον προσφωνούν. Ο δήμαρχος που «αγαπούσε και βοηθούσε τους φτωχούς» ’’ 24

Με τον ίδιο τρόπο, η διαδικασία της ψυχολογιοποίησης παρεμβαίνει με τρόπο καθοριστικό στην εικόνα και τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται τόσο στον δράστη όσο και στο θύμα μιας εγκληματικής πράξης. Αποδίδοντας την οποιαδήποτε αντικοινωνική και αντισυμβατική συμπεριφορά στις παθολογικές ιδιομορφίες του εγκληματία, ερμηνεύοντας την μέσα από τα κληρονομικά του στίγματα, αποδυναμώνεται ο κίνδυνος και την απειλή που αυτός αντιπροσωπεύει για την κοινωνία και την ομαλή συμβίωση των μελών της, ενώ, παράλληλα η κοινωνία από την πλευρά της αποποιείται την ευθύνη της στον τομέα της εγκληματικότητας:

“Λάδωνε προς κάθε κατεύθυνση για να τον καλύπτουν. Μεγάλο και πολλών αποχρώσεων ήταν το δίχτυ που είχε απλώσει ο Χρ. Παπαδόπουλος στη Νέα Χαλκηδόνα. Κάτοικοι, κόμματα και οι τοπικές αστυνομικές αρχές γνώριζαν από καιρό λίγο έως πολύ, κάποιες από τις παράνομες δραστηριότητες του εγκέφαλου της «εταιρείας δολοφόνων», αλλά περιέργως σιωπούσαν [...] Ορισμένοι μάλιστα εμφανίζονται στο ρόλο του τιμητή, απενοχοποιώντας τους εαυτούς τους, όταν την εποχή που βοούσε η περιοχή από τα σκάνδαλα κανείς τους δεν έσπευδε να καταγγείλει ανοιχτά και επώνυμα τον Παπαδόπουλο [...]

Ο εκμαυλισμός συνειδήσεων που επιχειρούσε ο Παπαδόπουλος σκορπώντας αφειδώς χρήματα, ήταν διαταξικός και διαπαραταξιακός. Είναι θλιβερό – αλλά δυστυχώς πρέπει να αναφερθεί χωρίς καμιά διάθεση ισοπέδωσης – ότι κόμματα και κάτοικοι γνώριζαν καιρό (συζητιόταν άλλωστε στα καφενεία) ότι ο Παπαδόπουλος ψάχνει για κληρονόμους μιας διαθήκης (σ.σ. του Τυπάλδου) αλλά δεν αντιδρούσαν. Κόμματα και κάτοικοι γνώριζαν για τις πλαστές ληξιαρχικές πράξεις θανάτου, που είχε εκδώσει ο Παπαδόπουλος προκειμένου να αποφύγει την καταδίκη για ακάλυπτες επιταγές, αλλά δεν ανησυχούσαν...’’ 25

24. ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 4

25. ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 4

5.36

126

127 εγκληματικό στερεότυπο _ προφίλ δράστη

Η έννοια του εγκλήματος και της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς δεν είναι απόλυτη, εξαρτάται πάντοτε από την οπτική του ανθρώπου που την ορίζει κάθε φορά. Ομοίως, ο τρόπος με τον οποίο αναπαρίσταται ο εγκληματίας δεν είναι ο ίδιος, καθώς κάποιοι εγκληματίες απεικονίζονται και χαρακτηρίζονται ως ηρωικές φιγούρες και άλλοι ως κακοί και ηθικά απεχθείς.

Αναλυτικότερα, σε περιόδους που η κοινωνία εμφανίζεται αλλοτριωμένη σε μεγάλο βαθμό και που, εξαιτίας αυτού, προωθούνται ιδέες συνοχής και αρμονίας, ο εγκληματίας συνιστά σοβαρή απειλή για το σύνολο, ενώ ακόμη και οι ίδιοι οι εγκληματολόγοι αντιμετωπίζουν με αντιπάθεια τον παραβάτη. Αντιθέτως, σε περιόδους αμφισβήτησης της κοινωνικής τάξης πραγμάτων, η κοινή γνώμη αλλά και οι εγκληματολόγοι διατηρούν μια στάση συμπάθειας προς τον εγκληματία.

«Η γοητεία που ασκούν φιγούρες εκτός νόμου όπως οι μεγάλοι φονιάδες και ληστές, έγκειται στο γεγονός πως αποσπούν βία από το κρατικό μονοπώλιο. Είναι ανατρεπτικοί και τολμούν να διαπραγματευτούν μη ανταλλάξιμες αξίες όπως: σεξ, βία, τρέλα , θάνατο. Ακροβατούν, παρανομούν και διώκονται από ένα σύστημα που τελικά καταστέλλει τους πάντες.» 26

Τα ΜΜΕ εκδηλώνουν ένα συνεχές ενδιαφέρον για δραματοποιημένες και συγκινησιακά φορτισμένες ατομικές πράξεις βίας. Η τρομολαγνεία, έτσι όπως τροφοδοτείται από τον Τύπο, ο διασυρμός του υπόπτου, πριν καν ο ίδιος οδηγηθεί σε δίκη, η χωρίς όρια διαπόμπευση της οικογένειάς του και, κατ’ επέκταση, ο ανελέητος στιγματισμός του, συντελούν στην δημιουργία ενός μύθου γύρω από το πρόσωπο του θύτη.

Μέσα από την ανάγνωση του υποαρχείου παρατηρούμε ότι το προφίλ δράστη σε πολιτικές υποθέσεις δημιουργείται από αυτόπτες μάρτυρες, ενώ σε προσωπικές μέσα από λόγια ανθρώπων που είτε απλά των γνωρίζουν, είτε ανήκουν στο στενό περιβάλλον του. Χαρακτηριστική είναι η σκιαγράφηση των δραστών της 17Ν στην υπόθεση Βρανόπουλου και του παιδοκτόνου Γιάννη Εμμανουήλ μέσα από περιγραφές και μαρτυρίες και συγγενών αντίστοιχα:

“«Θα μπορούσε να φοράει και περούκα [...] Είχε μουστάκι και τα μαλλιά του ήταν κανονικά και μάλλον κολλητά [...] Ήταν λεπτός και μετρίου αναστήματος, θα τον έλεγα κοντό για άντρα με ύψος μεταξύ 1.65 και 1.70. Φορούσε σκούρο παντελόνι, μπλε μακρύ μπουφάν σαν κι αυτά που φοράνε οι αστυνομικοί και είχε γραβάτα. Δεν φορούσε κοστούμι. Η ηλικία του θα πρέπει να ήταν 30 -35, όχι παραπάνω[...]»

Τώρα που ξαναφέρνετε τη σκηνή στο νου τι σας κάνει εντύπωση;

26. J. Baudrillard (2008), Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας, μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος, σελ. 121

5.37 5.38 5.39

128 «Η ψυχραιμία τους. Ήταν εντελώς ψυχροί. Παρ’ όλο που συνέχιζα να ουρλιάζω ‘‘δολοφόνος πιάστε τον...’’ δεν έκανε καμιά κίνηση. Τίποτα. Έφυγε με τον συνεργάτη του ατάραχος...» ” 27

“Έμμεσα συγγενείς και γνωστοί έδωσαν σε αστυνομικούς και δημοσιογράφους να καταλάβουν, ότι τα ξεσπάσματά του στο σπίτι ξεπερνούσαν τελευταία τον χαρακτηρισμό «νευρικός». Έδερνε τη γυναίκα του μετά από κάθε καυγά. Χτυπούσε με ότι εύρισκε τα παιδιά, τα δύο μεγάλα είχαν σημάδια στα πόδια από χτυπήματα με ξύλο […] «Θα σας σκοτώσω όλους...Το ‘πε αρκετές φορές αλλά πίστευα ότι ήταν πάνω στα νεύρα του» είπε μόλις συνήλθε από το σοκ η σύζυγος του δράστη και αυτόχειρα, Αναστασία, 34 χρόνων […] «Δεν τα λυπήθηκε, Θεέ μου. Ούτε τον μικρούλη μας γιο»”. 28

Ο Τύπος δεν προβάλλει ούτε την πραγματική έκταση της εγκληματικότητας ούτε το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα. Η παρουσίαση του εγκλήματος εστιάζεται στο πρόσωπο του δράστη και στο στενό οικογενειακό του περιβάλλον και συνοδεύεται συνήθως από στερεότυπες και τυποποιημένες ερμηνείες. Η επιλεκτική χρήση και αναπαραγωγή συγκεκριμένων στοιχείων από τα ΜΜΕ οδηγούν τελικά στην παγίωση του εγκληματικού στερεοτύπου που συνάδει με τις επιταγές της κοινωνικής συναίνεσης, ενισχύουν την ατομικοκεντρική προσέγγιση του εγκλήματος, με αποτέλεσμα, οποιαδήποτε κίνηση και έκφραση του δράστη να θεωρείται ως προϊόν της εγκληματικής του προσωπικότητας. Χαρακτηριστική περιγραφή του θύτη σύμφωνα με τα παραπάνω, συναντάμε στην υπόθεση Βενετσάνου:

“Έσφαξε τη γυναίκα του γιατί τον αποκάλεσε ανίκανο: Από την αστυνομία εικάζεται ότι ο δράστης πρέπει να αντιμετώπιζε ψυχολογικά προβλήματα για να έχει πάνω του πολλά υπνωτικά χάπια […] Μετά την πράξη του, ο δράστης βγήκε από το διαμέρισμα και χτύπησε το κουδούνι του διπλανού διαμερίσματος, όπου μένει η οικογένεια Καπετανάκη. Με ψύχραιμο ύφος, είπε στην κ. Καπετανάκη: «Σκότωσα τη γυναίκα μου. Ειδοποιήστε να ‘ρθουν να με πιάσουν».”29

Σε ιδεολογικό επίπεδο, τα ΜΜΕ επιχειρούν κάθε φορά να διαφυλάττουν τις ισορροπίες που έχουν να κάνουν με την διατήρηση της κοινωνικής συναίνεσης, διαχωρίζοντας με σαφήνεια πάντοτε το δράστη από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα. Το στερεότυπο του εγκληματία ταυτίζεται με το «διαφορετικό» και, ως τέτοιο, προκαλεί στο κοινωνικό σύνολο συναισθήματα εχθρότητας και αποστροφής. Όσο πιο φρικιαστικό χαρακτηρίζεται ένα έγκλημα από τον Τύπο, τόσο περισσότερο χάνει ο δράστης την ανθρώπινη ιδιότητά του και απορρίπτεται από την κοινωνία. Ο κοινωνικός αυτός αποκλεισμός επιβάλλεται από τον φόβο που γεννά ο θύτης, στο πρόσωπο του οποίου συγκεντρώνονται όλα τα μυστηριακά και ακατανόητα εκείνα στοιχεία που φέρει η αινιγματική φύση του εγκλήματος.

27. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994,

σελ. 20

28. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 24-25

29. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 7

5.40

5.41α

5.41β

129

5.42

130

131προφίλ θύματος

Η πρώτη αναφορά στο θύμα στην εγκληματολογία εντοπίζεται σε άρθρο του Hans von Hentig, το 1941, στο οποίο έθεσε το αξίωμα ότι το έγκλημα «αποτελεί μια αλληλεπίδραση μεταξύ δράστη και θύματος». Έτσι, το θύμα δεν παρουσιάζεται πλέον ως παθητικό στοιχείο, καθώς σύμφωνα με τον von Hentig, πολλά θύματα εγκληματικών πράξεων συμβάλλουν στην θυματοποίηση τους, είτε υποκινώντας είτε προκαλώντας τον δράστη, είτε καλλιεργώντας μια κατάσταση που θα μπορούσε πιθανά να οδηγήσει στην διάπραξη του εγκλήματος. Μια τέτοια σχέση των εμπλεκόμενων προσώπων πιθανόν να αποτελεί η υπόθεση που ακολουθεί:

“ Τον σκότωσαν σαν ...σκυλί : Είχε από μόνος του προγράψει τη μοίρα του, ο 46χρονος που βρέθηκε νεκρός μέσα σε αγριόχορτα, λάσπες και σκουπίδια στο Μενίδι. Έμπορος ναρκωτικών και τοξικομανής ο ίδιος, κατά την Αστυνομία τον δολοφόνησαν κάποιοι προφανώς από το συνάφι του, και τον πέταξαν σαν το σκυλί σε μια γούβα στη θέση Χτυπητό στο Μενίδι. Αυτός που βρήκε το πτώμα, τον πέρασε για γουρούνι. […] ο τσιγγάνος Δημήτρης Μήτρου, πήγε να μαζέψει ξύλα για τη σόμπα του. Είδε κάτι που έμοιαζε με γουρούνι, όπως είπε. Πλησίασε, παραμέρισε κάτι ξύλα και βρέθηκε μπροστά στο ημίγυμνο πτώμα του 46χρονου. «Με έπιασε η καρδιά μου, έχω και πρόβλημα, είπε. Έτρεξα και ειδοποίησα τον αδερφό μου, ήταν φοβερό αυτό που είδα. Του είχαν περάσει αλυσίδες στα πόδια και σκοινί στο λαιμό. Στην αρχή είδα μόνο την πλάτη του. Έβγαλα τα ξύλα και μια κουβέρτα που ήταν από πάνω και τον είδα»” 30

Ο von Hentig επίσης επεσήμανε ότι το θύμα μπορεί να προκαλέσει κάποιο άλλο άτομο σε επίθεση, και παρά το γεγονός ότι η πρόκληση μπορεί να είναι ασήμαντη, εάν έχει ως παραλήπτη ένα εγωιστικό και βίαιο άτομο, ενδέχεται να είναι αρκετή ώστε να οδηγήσει στην ανθρωποκτονία:

“Ο Τσανικίδης βρέθηκε νεκρός προχτές τη νύχτα, λίγο μετά τα μεσάνυκτα, με τραύμα από αιχμηρό όργανο στο στήθος έξω από μια παμπ στο Μενίδι […] υπήρχε η εντύπωση ότι ο Τσανικίδης, που ήταν τοξικομανής, πέθανε από υπερβολική δόση ναρκωτικών και τραυματίστηκε κατά την πτώση του, καθώς βάδιζε. Ιατροδικαστής, όμως, που έκανε αργότερα τη νεκροτομή, διαπίστωσε ότι το τραύμα ήταν βαθύ και ότι μάλλον προερχόταν από ξιφολόγχη […] ο Βιδέλας τραυμάτισε θανάσιμα τον Τσανικίδη με στιλέτο, μετά από μικροπαρεξήγηση μέσα στην παμπ.”31

Σύμφωνα με τον Guy Houchon υπάρχουν διάφοροι τύποι θυμάτων στους οποίους ακολούθως γίνεται μια σύντομη αναφορά. Το ένοχο θύμα, το οποίο, όπως προαναφέρθηκε ήδη, κυρίως εξαιτίας της αφέλειας του, προκαλεί ή επισπεύδει την θυματοποίηση του. Επιπλέον, το ευάλωτο

30. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 3

31. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 2

5.43

132

5.44 5.45 5.46

133θύμα, που είναι εκτεθειμένο σε συνεχείς κινδύνους λόγω του τόπου διαμονής και του τρόπου ζωής του, αλλά και λόγω της ηλικίας του που ενδεχομένως να κρίνεται ανίκανο να προστατέψει τον εαυτό του:

“Η Ζωίτσα ήταν 18 μηνών. Το αυτοκίνητο του θείου της, που

ήταν παρκαρισμένο έξω από το σπίτι της γιαγιάς της, ίσως να της φάνηκε ένα ωραίο παιχνίδι. Έτσι ανέμελα και χωρίς πολλή σκέψη πήγε και κάθησε στο πίσω μέρος του αυτοκινήτου. Ίσως να ήθελε να παίξει «κρυφτό». Αυτό το παιχνίδι, όμως ήταν το τελευταίο της. […] Ο θείος της και οδηγός του αυτοκινήτου κ. Ν. Βελετάκος δεν είδε την Ζωίτσα που ήταν πίσω από το αυτοκίνητο. Στην προσπάθειά του λοιπόν να ξεπαρκάρει με την όπισθεν, παρέσυρε και τραυμάτισε θανάσιμα την ανιψούλα του”32

Τέλος, ένας τελευταίος τύπος είναι αυτός του «καινούριου» θύματος,

που αφορά κυρίως πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες, οι οποίοι γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης από τους κατοίκους των χωρών όπου καταφεύγουν:

“Ένα σοβαρό επεισόδιο, κατά το οποίο, σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, σκοτώθηκαν περίπου 12 άτομα, συνέβη στις 20 Φεβρουαρίου στη συνοικία Πετσιάτνικι, όπου νεαροί Ρώσοι επιτέθηκαν ενεντίον Ασιατών με άδεια προσωρινής διαμονής στη Μόσχα, οι οποίοι εργάζονται στο εργοστάσιο «Αζίκ» ” 33

Είναι σαφές ότι με την διάπραξη κάθε εγκληματικής πράξης η προσοχή του κοινού στρέφεται στους δύο πρωταγωνιστές : το θύτη και το θύμα. Κατά τον ίδιο τρόπο τα ΜΜΕ ασχολούνται εκτενώς και με μεγάλο ενδιαφέρον με τα δύο αυτά πρόσωπα, γιατί με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η κυκλοφορία του ημερήσιου ή απογευματινού τύπου. Όσο πιο βίαιο είναι το έγκλημα και ταυτόχρονα αθώο το θύμα, τόσο περισσότερο συγκεντρώνει τα φώτα της δημοσιότητας.

Όπως αναφέρει και ο J.Katz, τα εγκλήματα αξίζουν να δημοσιευτούν όταν θυματοποιούν την κυρίαρχη τάξη. Τέτοια παραδείγματα συναντώνται κυρίως σε υποθέσεις πολιτικού εγκλήματος όπου τα θύματα κατέχουν υψηλά αξιώματα ή ανήκουν στην μεγαλοαστική τάξη και λόγω της οικονομικής τους κατάστασης ασκούν επιρροή στην άσκηση εξουσίας. Ενδεικτικά παραθέτουμε τα τελευταία λόγια του βιομήχανου Αγγελόπουλου (πρόεδρου του Δ.Σ. της Χαλυβουργικής):

‘‘Ο Αγγελόπουλος φώναζε: «Βοήθεια άνθρωποι! Με πυροβόλησαν... Με σκότωσαν...» «Ποιοι ήταν;», τον ρώτησαν οι πρώτοι που βρέθηκαν γύρω του «Δεν τους ξέρω» απάντησε, πριν λυγίσουν τα γόνατά του. Έπεσε στο πεζοδρόμιο και δεν ξαναμίλησε. (Πέθανε στο δρόμο για τον «Ευαγγελισμό»)’’ 34

Οι περισσότερες σχετικές μελέτες έχουν καταλήξει ομόφωνα στο

32. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 17

33. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 17

34. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 9 Απριλίου 1986, σελ. 18

134 συμπέρασμα ότι τα επιθετικά εγκλήματα, όπως είναι η ανθρωποκτονία, διαπράττονται κατά κανόνα από άνδρες. Συνεπώς, η πλειοψηφία των θυμάτων είναι κυρίως γυναίκες και για το λόγο αυτό θεωρείται σημαντικό να γίνει εκτενέστερη αναφορά στην παρουσίαση της γυναίκας-θύματος από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Η M. Meyers στο βιβλίο της “News Coverage of Violence Against Women” υποστηρίζει ότι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η βία κατά των γυναικών από τα ΜΜΕ είναι τέτοιος που να στηρίζει, να αναπαράγει και να διαιωνίζει την ανδρική υπεροχή. Δεδομένου ότι η δημοσιογραφική κάλυψη των γεγονότων βασίζεται σε πολιτιστικούς μύθους και στερεότυπα αναφορικά με την γυναίκα, τον άνδρα και την επιθετικότητα, οι δεσμοί μεταξύ σεξιστικής βίας, κοινωνικών δομών και των σχημάτων κυριαρχίας και ελέγχου είναι συγκεκαλυμμένοι. Διαιωνίζοντας όμως την ιδεολογία της ανδρικής ανωτερότητας και τα στερεότυπα που την στηρίζουν, τα ΜΜΕ παρουσιάζουν την γυναίκα ως ευάλωτη απέναντι στην ανδρική βία αλλά και υπόλογη κάθε στιγμή για την συμπεριφορά της, αλλά και τη θυματοποίηση της. Τέτοια περίπτωση είναι το θύμα του παρακάτω αποσπάσματος:

“ΟΙ ΑΠΑΝΩΤΟΙ πυροβολισμοί που αντήχησαν στα αυτιά δεκάδων μικρών παιδιών του «Χριστουδαλάκειου» παιδικού σταθμού, χθες το πρωί στο Περιστέρι, έλυσαν με τρόπο τραγικό το αδιέξοδο στις σχέσεις μιας διαλυμένης οικογένειας. Ο 38χρονος αστυφύλακας Λευτέρης Αποστολίδης, με το αυτόματο υπηρεσιακό του όπλο, γάζωσε την πρώην σύζυγό του σοφία, 26 χρόνων, και την τραυμάτισε βαρύτατα. Αμέσως μετά έστρεψε πάνω του το όπλο και τρύπησε την καρδιά του. Ξεψύχησε επί τόπου […]

«Τον είδα να κρατά το όπλο και να το προτείνει στη γυναίκα μέσα στο αυτοκίνητο», είπε η Γεωργία Τσουτσάκη, που πήγαινε τα δύο παιδιά της στο σχολείο. «Η κοπέλα του φώναξε: μη, μη, το κάνεις. Είπε στον άνθρωπο που ήταν στο τιμόνι να φύγει και βγήκε έξω από το αυτοκίνητο. Πλησίασε κοντά του, λέγοντας: Μη, μη, το κάνεις. Μόλις έπεσε ο πρώτος πυροβολισμός, έτρεξα να κρύψω τα παιδιά μου σ’ ένα κατάστημα. Βγήκα μετά από δύο λεπτά και τους είδα μέσα στα αίματα» […] Εκείνος την αγαπούσε -λένε- παθολογικά και είχε απελπιστεί από το χωρισμό τους.” 35

Για παντρεμένα θύματα οι αναφορές στις εφημερίδες ήταν περιορισμένες, ακόμη και αν η θυματοποίησή τους έλαβε χώρα κάτω από ασυνήθιστες συνθήκες ή με εξαιρετική αγριότητα.

“ΒΟΛΟΣ, 21. Αστυφύλακας, ο Κώστας Μπαρζος, 42 ετών, πυροβόλησε δύο φορές στην πλάτη και σκότωσε τη φίλη του Κυριακή Βασιλείου, 35 ετών μητέρα δύο παιδιών, 15 και 27 ετών […] το θύμα, που έμενε στη Ν. Ιωνία του Βόλου, επί της οδού Δημοκρατίας.

35. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 20

5.47

135Ανάμεσα στο ζευγάρι είχαν δημιουργηθεί προστριβές για οικονομικούς λόγους, […] ο δράστης έφτασε στο σπίτι του θύματος το βράδυ της Δευτέρας […] ο αστυφύλακας πυροβόλησε πισώπλατα τη γυναίκα που έπεσε νεκρή. Λίγη ώρα αργότερα ο δράστης εντοπίστηκε σε διπλανή οικοδομή όπου και συνελήφθη.” 36

36. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 21 Νοεμβρίου 1990, σελ. 3

5.48

136

6

πραγματικός και έντυπος χώρος

138

τόποι εγκλημάτων

6.1

139δημόσιο _ ιδιωτικό

«...Το σκοτάδι των μυστικών, των συνομωσιών, της παρανομίας, των μισο_ιδιωτικών μισο_δημόσιων εξορκισμών, πάντα στο απαθές όριο δημόσιου και ιδιωτικού, ανάμεσα στην οικογένεια την κοινωνία και το Κράτος, ανάμεσα στην οικογένεια και μια μυχιότητα πιο ιδιωτική από την οικογένεια, ανάμεσα στο εγώ σου και σε σένα».1

Αν επιχειρούσαμε να προσδώσουμε την ταυτότητα των ειδήσεων της εφημερίδας μέσα από το δίπολο δημόσιο-ιδιωτικό, θα συναντούσαμε μια εξαιρετική δυσκολία σαφής κατάταξης που έγκειται σε δύο εκ των παραπάνω χαρακτηρισμών του Ντεριντά,“ημι-δημόσιο, ημι-ιδιωτικό”. Το μεγαλύτερο κομμάτι της διερεύνησής μας λειτουργεί μέσω μιας παραλληλίας δημόσιου με πολιτικό έγκλημα και τρομοκρατία και ιδιωτικού με προσωπικό έγκλημα (ατύχημα, έγκλημα πάθους κ.λ.π.) Ενδεχομένως στην περίπτωση της τρομοκρατίας, αυτή η απλούστευση να παράγει μια ικανή συνθήκη. Αφενός η ίδια η φύση του πολιτικού εγκλήματος έχει δημόσιο χαρακτήρα (τόσο στον στόχο της, όσο και στο κοινό που απευθύνεται) και αφετέρου η δημοσιοποίηση της (ως εκφοβισμός, παραδειγματισμός, έκφανση λαϊκής οργής) να είναι δομικό στοιχείο του εγχειρήματος, που συνήθως τεκμηριώνεται από αντίστοιχες προκηρύξεις που το συνοδεύουν.

Η ταξινόμηση ωστόσο, σε περιπτώσεις προσωπικού εγκλήματος δεν μπορούν να ενταχθούν εύκολα σε αυτήν την γενίκευση καθώς παρουσιάζουν όρια δημόσιου και ιδιωτικού που συνεχώς παραβιάζονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω, καθώς και εγκλήματος που μετατρέπεται σε θέαμα, αποτελεί το περιστατικό της Λορίνας Μπόμπιτ στην Αμερική. Η παγκόσμια επίδρασή του καταγράφτηκε από τον ημερήσιο τύπο τριών συνεχόμενων ημερών. Στα “Νέα” την 25/1/1994 αναφέρεται :

“ΔΕΝ πρόλαβε να κοπάσει ο θόρυβος από τη δίκη της Λορίνας που έκοψε το πέος του συζύγου της συγκλονίζοντας την παγκόσμια κοινή γνώμη και οι Αμερικάνοι σκέφτηκαν να κάνουν την υπόθεση ταινία. […] Πάντως η κ. Κέμλερ πιστεύει ότι εάν στο μέλλον προκύψει μια ανάλογη υπόθεση, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σαν μεμονωμένο, ατομικό γεγονός, γιατί όλες αυτές οι περιπτώσεις έχουν το στοιχείο της ατομικότητας. Δεν θυμάται να έχει συμβεί ανάλογη περίπτωση στην Αμερική, μιας και όπως λέει «αυτό που βλέπουμε πιο συχνά είναι μια γυναίκα να σκοτώνει τον άνδρα της σε τέτοιες περιπτώσεις».’’2

Ενώ άρθρο την 27/01/1994 αναγράφει: “Οι ένορκοι απάλλαξαν τον Τζον Μπόμπιτ για την κατηγορία ότι βίασε τη σύζυγό του και κατόπιν βρήκαν τη Λορίνα, που του απέκοψε το πέος, αθώα, «λόγω προσωρινής παραφροσύνης» […] «Τα άσχημα νέα είναι πως ορισμένοι παραφράζουν την απόφαση και είναι δυνατόν χωρίς να έχουν τα ελαφρυντικά της Μπόμπιτ, να ασκήσουν βία».’’3

1. Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου (1996)», μετάφραση Κωστής Παναγιώργης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σελ.125

2. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, σελ. 45

3. ΤΑ ΝΕΑ, 27 Ιανουαρίου 1994,σελ. 55

6.2

140 Σε μια πρώτη ανάγνωση λοιπόν έχουμε ένα έγκλημα κεκλεισμένων των θυρών, ένα περιστατικό στους κόλπους του οικογενειακού κύκλου, που σε καμία περίπτωση δεν φιλοδοξεί να γίνει θέαμα. Ανάγεται σε ημι-δημόσιο γεγονός αμέσως μετά τη δημοσίευσή του, όπου αυτομάτως μια ιδιωτική υπόθεση καταλήγει να γνωστοποιείται και να αφορά όλη την κοινωνία, και σε θέαμα όταν παραγωγοί που διάβασαν το γεγονός της προτείνουν τη δημιουργία μιας κινηματογραφικής ταινίας που να βασίζεται στην ιστορία της.

Στα “Νέα” της επόμενης ημέρας, 26 Ιανουαρίου 1994 αναφέρεται: “Αποκοπή πέους σημειώθηκε και στην Ταϊβάν, αλλά τον Νοέμβρη του 1992, χωρίς να λάβει τη δημοσιότητα της υπόθεσης Μπόμπιτ […] η δράστης καταδικάστηκε σε διετή φυλάκιση, γιατί έκοψε το πέος του συζύγου της ο οποίος στη συνέχεια πέθανε. Η Τσιέν Λιού, 51 χρονών […] ακρωτηρίασε το σύζυγό της με ένα ψαλίδι όταν έμαθε ότι αυτός είχε εξωσυζυγικές σχέσεις. […] Ο Γιάο Κουάν Λιάνγκ πέθανε από ακατάσχετη αιμορραγία από τη μεθυσμένη σύζυγό του, η οποία πέταξε το όργανο στην τουαλέτα και έπεσε να κοιμηθεί. Το επόμενο πρωί ο άνδρας βρέθηκε νεκρός στο κρεβάτι του.’’4

Το δεύτερο κρούσμα συναντάται σε δημοσίευμα της ίδιας ημέρας: “Το παράδειγμα της Λορίνα Μπόμπιτ που έκοψε το πέος του συζύγου της σε κατάσταση παραφροσύνης , όπως έκρινε το δικαστήριο που την αθώωσε, ακολούθησε μια γυναίκα στην Τουρκία. Όπως έγραψε η εφημερίδα «Χουριέτ», η Ζεϊνέπ Ατίτσι έκοψε το πέος του εραστή της Κεμάλ Κονάκ, όταν της ανακοίνωσε ότι την εγκαταλείπει […] Το θύμα μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο της Άγκυρας , όπου οι χειρούργοι συγκόλλησαν το κομμένο όργανο.’’5

Βλέπουμε λοιπόν πως η αρχικά ιδιωτική υπόθεση της Λορίνα, από ημι-δημόσια μετατρέπεται σε δημόσια που όχι μόνο τελεί παράδειγμα προς μίμηση, αλλά ταξιδεύει ανά τον κόσμο για να καταλήξει να ενσαρκωθεί σε μια άλλη ήπειρο.Το τρίτο κρούσμα, εμφανίζεται και πάλι σε δημοσίευμα της εφημερίδας τα “Νέα” ημέρας 27 Ιανουαρίου 1994, με το έγκλημα να τοποθετείται στην Κορέα. Όπως παρατίθεται στο άρθρο: “Νοτιοκορεάτης ηλικίας 42 χρόνων, βρέθηκε αιμόφυρτος με κομμένο το πέος, για να πεθάνει λίγο αργότερα από αιμορραγία σε νοσοκομείο όπου μεταφέρθηκε. Το κομμένο όργανο δεν βρέθηκε. Η νοτιοκορεάτικη αστυνομία πιστεύει πως «η επίθεση θα πρέπει να έχει γίνει από άτομο, που επηρεάστηκε από τη δημοσιότητα που πήρε η υπόθεση της Λορίνα Μπόμπιτ»”.6

Τρία κρούσματα μέσα σε τρεις ημέρες, ενδεχομένως να αποτελούν την καλύτερη τεκμηρίωση για το πως το ιδιωτικό μετατρέπεται σταδιακά σε δημόσιο και διευρύνεται σε κλίμακα, τόπους και ηπείρους. Η Λορίνα από μεμονωμένο περιστατικό τείνει να συστήσει ένα τύπο κινήματος, αποδεικνύοντας περίτρανα τόσο τα λεπτά όρια μεταξύ του δημοσίου και ιδιωτικού όσο και τη δύναμη του (εν)Τύπου.

4. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 49

5. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 49

6. ΤΑ ΝΕΑ, 27 Ιανουαρίου 1994, σελ. 55

6.3

141

142

μετατοπίσεις

6.4

143έγκλημα σε παγκόσμιο επίπεδο

Η πλειοψηφία των αποσπασμάτων που συναντάμε έγκλημα σε παγκόσμιο επίπεδο αναφέρεται σε πολιτικές εξεγέρσεις και εγκλήματα πολέμου. Αυτό κατ επέκταση οδηγεί στο να δημιουργούμε την εικόνα τόπων (και ειδικότερα τόπων μακρινών από μας) από κατεξοχήν περιγραφές καταστροφής και θανάτου. Το γεγονός ότι οι γνώσεις μας για ορισμένες χώρες περιορίζονται μόνο στις σκηνές βίας που περιγράφονται από τον Τύπο, τεκμηριώνεται από αποσπάσματα που παρατίθενται στη συνέχεια :

“Με δεκαέξι πυραύλους και έναν αεροπορικό βομβαρδισμό κατά της Τεχεράνης, που στοίχισε τη ζωή τουλάχιστον 27 ατόμων και τον τραυματισμό δεκάδων άλλων, απάντησε το Ιράκ στον προχτεσινό περσικό βομβαρδισμό της Βαγδάτης.”7

“ Αιματηρή υποδοχή /ΜΑΝΙΛΑ: Άγνωστοι ένοπλοι σκότωσαν χτες δύο Αμερικανούς υπαλλήλους τηλεπικοινωνιακής βάσης των ΗΠΑ, σε ενέδρα στη βόρεια περιοχή των Φιλιππίνων, ενώ ταυτόχρονα διαδηλωτές στη Μανίλα φώναζαν στον Αμερικανό αντιπρόεδρο Νταν Κουέιλ, που πραγματοποιεί επίσκεψη στη χώρα, να «γυρίσει σπίτι του».”8

7. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 17

8. ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 4

6.5

144

6.6

145έγκλημα σε δημόσιο χώρο

Τα εγκλήματα που συναντάμε στο αρχείο μας σε δημόσιο χώρο εντοπίζονται κυρίως στο δρόμο και είναι στην πλειοψηφία τους πολιτικά εγκλήματα, ελάχιστα προσωπικών διαφορών και πολλά τροχαία. Η επιλογή του δημόσιου χώρου για την τέλεση ενός φόνου σημαίνει και απόφαση προμελετημένη. Αντίθετες περιπτώσεις προκύπτουν σαν αποτέλεσμα δολοφονίας εν βρασμό ψυχής ή ατύχημα.

Ο δρόμος ορίζεται ως ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος της πόλης, ειδικά στον ελλαδικό χώρο. Ενσωματώνει χαρακτηριστικά κίνησης, ροής και συνάντησης. Είναι πέρασμα και συνάμα στάση. Είναι τόπος έντασης και συγκρούσεων, που διακατέχεται από μια πληθώρα πληροφοριών και ερεθισμάτων. Σήματα, ταμπέλες, βιτρίνες, φωτεινές επιγραφές αποτελούν μόνο ένα μικρό δείγμα των μηνυμάτων που παρεμβάλλονται στην κίνηση ανθρώπων και μηχανών.

Τα πολλαπλά και διαφορετικά ερεθίσματα του δρόμου για τον περαστικό, τον καθιστούν συγκεντρωμένο και προσεχτικό μεν, σε ένα πεδίο περιορισμένο στην πολύ κοντινή με το σώμα του εμβέλεια δε. Ο δρόμος ως βασική αρτηρία κίνησης αυτοκινήτων, φέρει και αυτός τον παράγοντα λάθους ή βλάβης που χαρακτηρίζει τις μηχανές. Στο αρχείο, η συνηθέστερη (αναλογικά με άλλα εγκλήματα) αιτία θανάτου είναι τα τροχαία, τα οποία συναντώνται σχεδόν σε όλα τα φύλλα από τα 18 που συνιστούν το υποαρχείο. Το απόσπασμα που ακολουθεί επιλέγεται διότι ενσωματώνει τα χαρακτηριστικά που προαναφέραμε. Επιπλέον, συσχετίζεται με τις αναλύσεις τραύματος του δεύτερου κεφαλαίου τόσο στον τίτλο όσο και στις σοκαριστικές λεπτομέρειες που περιέχει:

‘‘Ο χάρος βγήκε παγανιά: Τρεις νέοι άνθρωποι βρήκαν τραγικό θάνατο, χτές τα ξημερώματα, όταν το Ι.Χ. επιβατικό αυτοκίνητό τους «Όπελ-Ασκόνα» ξέφυγε από το δρόμο και σε στροφή του 32ου χλμ. του εθνικού δρόμου Τρικάλων – Λάρισας, ανατράπηκε. Πρόκειται για τον Κίμωνα Γ. Χαλβατζά, 31, πατέρα τριών παιδιών και με έγκυο σύζυγο, τον Χρήστο Ι. Στάμο, 28, πατέρα τεσσάρων ανήλικων παιδιών και το Δημήτριο Χριστοδούλου ή Παπακαλούσιο, 41 χρονών, αγρότη, πατέρα δύο ανήλικων παιδιών, όλοι από τη Φαρκαδώνα. Η συντροφιά των τριών νέων επέστρεφε στις 4 το πρωί από τη Λάρισα [...] Στη θέση «Βρυκολακιά» το αυτοκίνητο που οδηγούσε ο Κίμων Χαλβατζάς, ξέφυγε από το οδόστρωμα προς τα δεξιά, έκανε άλμα πάνω από μεγάλο χαντάκι, το μπροστινό τμήμα του χτύπησε στο έδαφος για να εκσφενδονιστεί στον αέρα και στη συνέχεια να σκάσει με την οροφή του στη γη. Οι τρεις νέοι ξεψύχησαν επί τόπου, χωρίς να αντιληφθεί κανένας από τους διερχόμενους το θανάσιμο ξεστράτισμα του Ι.Χ. το δυστύχημα έγινε αντιληπτό στις 6.30 το πρωί από διερχόμενους οδηγούς, οι οποίοι μετέφεραν τα θύματα στο νοσοκομείο Τρικάλων.[...] Η κηδεία τους έγινε χθες στις 6 το απόγευμα, μέσα σε σπαρακτικές σκηνές.’’9

9. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,9 Απριλίου 1986, σελ. 15

6.7

146 Αυτοκινητόδρομοι, δρόμοι μεγάλης ταχύτητας, εμφανίζουν ιδιότητες μη-τόπων. Ατέρμονες ευθείες στο πουθενά, όπου κυριαρχεί η κίνηση και ο προορισμός, όχι η στάση. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε προέκταση της μηχανής ενώ η πληροφορία του τοπίου χάνεται μέσα στις ιλιγγιώδης ταχύτητες. Tα ερημικά και ακατοίκητα τοπία που οι δρόμοι αυτοί διασχίζουν προσφέρονται για προσωπικά εγκλήματα. Ο δράστης μπορεί να τελέσει την πράξη ανενόχλητος καθώς και να ξεφορτωθεί το θύμα. Στο απόσπασμα που ακολουθεί, όπως και στο προηγούμενο, ανάμεσα στις ανατριχιαστικές περιγραφές κυριαρχεί ένα στοιχείο που συγκλονίζει: o νεκρός στις παρυφές των αυτοκινητόδρομου που κανείς δεν έχει αντιληφθεί:

“ΕΞΙΧΝΙΑΣΤΗΚΕ από την Ασφάλεια Αττικής η δολοφονία του Θεόδωρου Ζηλάκου 56 χρόνων που βρέθηκε σκοτωμένος στο 28ο χιλ. του παλαιού δρόμου Αθήνας – Λαμίας, στα Κιούρκα την περασμένη Τρίτη 1 Μαρτίου, δίπλα σε μια συστάδα από καλάμια. Δράστιδα του εγκλήματος υπήρξε, σύμφωνα με την προανάκριση που έκανε το Τμήμα Ανθρωποκτονιών και Ληστειών της Ασφάλειας, η σύζυγος του θύματος, Ευαγγελία Ζηλάκου, 43 χρόνων.

Κύριο στοιχείο των αστυνομικών ήταν ο τρόπος που ο Ζηλάκος δολοφονήθηκε. Ο ιατροδικαστής βρήκε ότι το θύμα έφερε διαμπερές τραύμα από πυροβόλο όπλο στο κρανίο με είσοδο κάτω αριστερά του ινιακού οστού και έξοδο από την άνω δεξιά παρειά με κάκωση της βάσεως του κρανίου συνεπεία της διόδου εξοστρακισμού της βολίδας[…] το θύμα χτυπήθηκε πίσω από το κεφάλι τουλάχιστον από απόσταση ενός μέτρου, γεγονός που σημαίνει ότι η Ζηλάκου με κάποιο τρόπο έβγαλε τον άντρα της έξω από το αυτοκίνητο και τον εκτέλεσε.

Στη συνέχεια τον έσυρε σε αρκετή απόσταση από το σημείο του φόνου και τον παράτησε. Η ίδια, όπως προέκυψε προανακριτικά διέδιδε στη γειτονιά ότι ο άνδρας της φοβάται ότι θα σκοτωθεί σε τροχαίο. Μάλιστα μετά το έγκλημα έκρυψε το αυτοκίνητό της σε μικρή απόσταση από το σπίτι της, ενώ τα ματωμένα καλύμματα και τα πατάκια του αυτοκινήτου τα πέταξε στην περιοχή «Αστυνομικών» στην Ηλιούπολη, όπου και βρέθηκαν.”10

Αντιθέτως, πολυσύχναστοι κατά τη διάρκεια της μέρας δρόμοι της πόλης, μπορούν να μετατραπούν σε σκηνή εγκλήματος την νύχτα. Ο δρόμος τις νυχτερινές ώρες συχνά συναντάται σαν προέκταση του ημι_δημόσιου χώρου των κέντρων διασκέδασης. Ξεκαθάρισμα λογαριασμών, προσωπικές διαφορές ή εγκλήματα εν βρασμό ψυχής είναι αστικά φαινόμενα που συχνά λαμβάνουν χώρα έξω από τα κέντρα αυτά, σε σοκάκια, στενούς ή ερειπωμένους δρόμους. Παραθέτουμε μια παρόμοια περίπτωση που το ενδιαφέρον της έγκειται στην αλυσιδωτή αντίδραση που δύναται να προκαλέσει ένας θάνατος και στους πολλαπλούς τόπους εγκλημάτων που αυτή γεννά:

10. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 19

6.8 6.9 6.10

147‘‘Λυντσάρισμα – τον σκοτωσαν με τούβλα. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΛΥΝΤΣ εφαρμόστηκε χθες στο κακουργιοδικείο του Πειραιά, όταν τρεις Λατινοαμερικανοί, που είχαν σκοτώσει έναν Πειραιώτη χτυπήθηκαν κι απειλήθηκαν από τους συγγενής του θύματος. Οι κατηγορούμενοι [...] στις 8 Μαρτίου 1985, στην οδό Φαλήρεως 4, του Νέου Φαλήρου, έξω από το ξενοδοχείο «Ράμα», είχαν σκοτώσει τον Γιάννη Τσουντάνη, 34 χρόνων. Είχε δημιουργηθεί επεισόδιο, γιατί οι δράστες ήθελαν Ταϋλανδέζες του κέντρου «Μορένα», τις οποίες προστάτευε ο Τσουντάνης. Ο Τσουντάνης είχε χτυπηθεί με τούβλα στο κεφάλι και είχε πεθάνει στο ΚΑΤ [...] οι συγγενείς του θύματος επιτέθηκαν στην είσοδο του δικαστηρίου, εναντίων των τριών. Μ’ ένα ρόπαλο χτύπησαν το Σαούλ Σανσέν, στο κεφάλι. [...] ο ιατροδικαστής Σπύρογλου διαπίστωσε ότι ο Σεκουρά είχε υποστεί τραύμα εφτά εκατοστών στο κεφάλι.[...] καθώς οι κατηγορούμενοι οδηγούντο στην «κλούβα» ένας συγγενής του θύματος έπεσε στο έδαφος και ποδοπατήθηκε. Μεταφέρθηκε στο Τζάνειο.’’ 11

11. Ελευθεροτυπία, 9 Απριλίου 1986, σελ. 7

6.11

148

6.12

149

6.13 6.14 6.15

150

12. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ , 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ.6

Ο δρόμος, σύμφωνα με τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά του και σε σύγκριση με προσωπικούς χώρους του θύματος, ενδεχομένως να αποτελεί τον καταλληλότερο τόπο για την εκτέλεση ενός πολιτικού εγκλήματος. Τόποι όπως η κατοικία και χώροι εργασίας είναι δυσπρόσιτοι και συνήθως προφυλάσσονται από συστήματα ασφαλείας. Επιπλέον δυσκολία αποτελεί η πιθανή παρεύρεση και άλλων προσώπων που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με το θύμα (οικογένεια, συνάδελφοι) και εμποδίζουν την τέλεση της πράξης. Δεν είναι τυχαίο, επομένως, το γεγονός ότι οι δράστες επιλέγουν δημόσιους χώρους και πολυσύχναστους δρόμους για τον εντοπισμό των στόχων τους. Οι περαστικοί, όντας και αυτοί αναπόσπαστο κομμάτι του δικτύου κίνησης και ροής της πόλης, εκπλήσσονται και δεν προλαβαίνουν να αντιδράσουν. Τα τέσσερα από τα χτυπήματα της 17Ν που συναντάμε στο υποαρχείο μας εκτελούνται στο Κολωνάκι. Ένα από τα θύματα ήταν ο Νίκος Μομφεράτος, στον οποίο αναφέρεται και το παρακάτω απόσπασμα:

“Η επίθεση έγινε ύστερα από ενέδρα στην πολυσύχναστη διασταύρωση Τσακάλωφ και Βουκουρεστίου, μπροστά στα μάτια πολλών περαστικών[…] Οι δράστες είχαν στήσει την ενέδρα στον εκδότη της «Α» που καθημερινά ακολουθούσε το ίδιο δρομολόγιο και την ίδια περίπου ώρα, από το σπίτι του, Ηροδότου 32, ως τα γραφεία της εφημερίδας Φειδίου 12, με δυο αυτοκίνητα κι έναν πεζό «εκτελεστή». Έκλεισαν το δρόμο στη «Μερσεντές», που επέβαινε ο Μομφεράτος, ο πεζός τον πυροβόλησε εξ επαφής, άλλος από το ένα αυτοκίνητο, πυροβόλησε τον οδηγό του και κάποιος από το δεύτερο αυτοκίνητο, έριξε και «χαριστική βολή» στον εκδότη. Κι ενώ ο κόσμος που βρισκόταν γύρω, στο δρόμο και στα καταστήματα, πάγωσε, οι δράστες έφευγαν ανενόχλητοι, αφήνοντας στον τόπο της δολοφονίας προκηρύξεις της οργάνωσης «17 Νοέμβρη». Λίγο αργότερα, ο ιατροδικαστής διαπίστωσε ότι ο Μομφεράτος, που είχε διαδεχθεί στην προεδρία της Ένωσης Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών, τον προ διετίας δολοφονημένο εκδότη της «Βραδυνής» Τζώρτζη Αθανασιάδη, έφερε 4 σφαίρες[…] Ο δράστης έριξε αφού έβαλε το οπλισμένο χέρι τoυ μέσα στο αυτοκίνητο και πυροβόλησε τον εκδότη εξ επαφής.”12

Ενώ όπως προαναφέραμε, συνήθως δεν τελείται έγκλημα στις οικίες πολιτικώς εκτιθέμενων προσώπων, η κατοικία τους αποτελεί κομβικό σημείο στην οργάνωση του φόνου. Γίνονται σημείο αναφοράς και παρακολούθησης, καθώς η διαδρομή από ή προς αυτά αποτελεί ένα στοιχείο της καθημερινότητας του θύματος. Τα παραπάνω βρίσκουν εφαρμογή και στην περίπτωση των εργασιακών χώρων. Ενδεικτική είναι άλλωστε και η περιγραφή των διαδρομών αυτών από τον Τύπο, που παρουσιάζει επακριβώς τη πορεία που ακολούθησε το θύμα πριν το έγκλημα. Εκτενείς αναφορές συναντάμε και σχετικά με τις κινήσεις των δραστών (που ακριβώς χτύπησαν, με ποιο τρόπο ξέφυγαν κλπ.), όπως φαίνεται στο απόσπασμα της δολοφονίας του Α. Αθανασιάδη (1988), που ακολουθεί:

6.16

151

6.17

152

6.18 6.19

153“Ο Αλ. Αθανασιάδης ξεκίνησε, όπως κάθε μέρα , στις 7.30 το πρωί χτες, από το σπίτι του, στην οδό Λόφου 5 της Εκάλης, με προορισμό τα γραφεία της ΑΕΕ Χημ. Πρ. Και Λιπασμάτων, στην οδό Αμαλίας 20 της Αθήνας […] Πέντε λεπτά πριν από τις 8 βρισκόταν, με την BMW σταματημένη, στο κόκκινο φανάρι της λεωφόρου Κηφισίας 241, στην τρίτη λωρίδα, αριστερά, ακριβώς στην α’ είσοδο Φιλοθέης, εκεί όπου τον Νοέμβριο του 1983 είχε δολοφονηθεί από τη «17 Νοέμβρη» ο Αμερικανός Τζορτζ Τσάντες […] Δίπλα του, σε αυτοκίνητο, βρισκόταν ένας φίλος του […] Ο Αθανασιάδης […] άνοιξε σχεδόν τελείως το δεξί παράθυρο και συνομιλούσε με τον φίλο του.

Τότε σταμάτησε ανάμεσά τους ένα δίκυκλο, με οδηγό και συνεπιβάτη. Ο συνεπιβάτης έβγαλε από τη τσέπη του μπουφάν που φορούσε ένα πιστόλι και άρχισε να «γαζώνει» τον Αθανασιάδη από το ανοιχτό παράθυρο του αυτοκινήτου του. Πυροβόλησε 5-6 φορές και πέταξε 3 προκηρύξεις επί τόπου, σε απόσταση 40 μέτρων από το σηματοδότη, ενώ ο οδηγός του δικύκλου πατούσε γκάζι […] Καθώς το δίκυκλο με τους δράστες χανόταν στην κίνηση της Κηφισίας, με κατεύθυνση την Αθήνα, όσοι βρίσκονταν γύρω από την BMW άρχισαν να συνέρχονται από τον αιφνιδιασμό και τον τρόμο τους”13

Ένα έγκλημα στο δρόμο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι μετατρέπει την πόλη σε σκηνικό θεάτρου πραγματικού χρόνου και τόπου. Σε αυτό συμμετέχουν οι αυτόπτες μάρτυρες ως θεατές ενώ οι δράστες και το θύμα ως πρωταγωνιστές. Η καθημερινότητα διακόπτεται από το θάνατο που γίνεται θέαμα. Ο δομημένος χώρος της πόλης στιγματίζεται και ορίζεται βάσει των απωλειών και των καταστροφών που υπέστη. Στο αρχείο, η περιήγησή στον τόπο του εγκλήματος γίνεται από τη σημειακή αναφορά του τόπου (οδός τάδε, διασταύρωση τάδε), την ακριβή κίνηση δραστών-θύματος, τις ποσοτικές καταστροφές του χώρου (σπάσανε τόσες τζαμαρίες, κολώνα της ΔΕΗ διαλύθηκε κλπ) και τις περιγραφές αυτόπτων μαρτύρων. Το πρώτο απόσπασμα που ακολουθεί είναι από την υπόθεση Βαρδή Βαρδινογιάννη, ενώ το δεύτερο αφορά την επίθεση κατά του Μιχάλη Βρανόπουλου με μαρτυρίες κατοίκων για τους δράστες :

“Ο Βαρδής Βαρδινογιάννης […] ξεκίνησε από το σπίτι του στην Εκάλη για το γραφείο του στην καρδιά της Αθήνας. […] τα δύο αυτοκίνητα φάνηκαν να κατηφορίζουν τη Γεωργίου Παπανδρέου. Ο «τηλεχειριστής» της επιχείρησης είχε πάρει, κατά πάσα πιθανότητα, θέση στην προέκταση της Γ. Παπανδρέου για να έχει πλήρη θέα της περιοχής. Το πρώτο αυτοκίνητο με αριθμό RT 197 Α, που μετέφερε τον κ. Βαρδινογιάννη έφτανε στη μικρή πλατεία και έστριβε στην Κ. Βάρναλη για να βγει στην Κηφισίας. […] Ο τηλεχειριστής πάτησε χωρίς δισταγμό το κουμπί. […] Το πορτ μπαγκάζ και ο «ουρανός» του παγιδευμένου αυτοκινήτου πετάχτηκαν στον αέρα, έκοψαν τα καλώδια της ΔΕΗ που υπήρχαν από πάνω τους και αφού «πέταξαν» σε ύψος τριάντα μέτρων

13. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,2 Μαρτίου 1988, σελ. 24

6.20

154

6.21 6.22 6.23

155προσγειώθηκαν στο μπαλκόνι μιας πολυκατοικίας ενός διπλανού, παράλληλου δρόμου, σπάζοντας το τζάμι της μπαλκονόπορτας και τρομοκρατώντας τους ενοίκους του.”14

“Στάθμευσαν τη μοτοσυκλέτα τους στην οδό Σόλωνος 45, απέναντι από την πολυκατοικία όπου έχει το γραφείο του ο Μιχάλης Βρανόπουλος και τον περίμεναν. Ο Μιχάλης Βρανόπουλος στάθμευσε τη θωρακισμένη BMW του στη διασταύρωση των οδών Ομήρου και Σόλωνος και προχώρησε προς το γραφείο με τα πόδια […] Η επίθεση έγινε στις 9.10 το πρωί. Ο οδηγός Νίκος Μιχ. Γρύσπος είχε ανέβει το σκαλάκι της εισόδου και βρισκόταν μπροστά στην εξώπορτα της πολυκατοικίας. Ο Μιχάλης Βρανόπουλος βρισκόταν στο πεζοδρόμια, σε απόσταση λίγων μέτρων. Τότε κατέβηκε από τη μοτοσυκλέτα ο «εκτελεστής». Οι μάρτυρες τον χαρακτηρίζουν «καλοντυμένο», φορούσε γραβάτα και κουστούμι και είναι μελαχρινός με μουστάκι. Στη μοτοσυκλέτα τον περίμενε ο συνεργός του, ο οποίος φορούσε ρούχα σκούρου χρώματος. Ο «εκτελεστής» πλησίασε τον Βρανόπουλο και πυροβόλησε επτά φορές. Πρώτα πυροβόλησε μία φορά τον οδηγό του Βρανόπουλου στον θώρακα για να τον εξουδετερώσει και στη συνέχεια πυροβόλησε άλλες έξι φορές τον Μιχάλη Βρανόπουλο. Οι τέσσερις από αυτές τις σφαίρες τον πέτυχαν στα χέρια και στην κοιλιά.”15

Η φωτογραφική κάλυψη των επεισοδίων που συνοδεύουν τα γεγονότα αυτά συνάδει με τις λεκτικές περιγραφές. Ο φακός επικεντρώνεται σε απεικονίσεις των χαλασμάτων αποθανατίζοντας τοπία καταστροφής, σε πορτραίτα σοκαρισμένων μαρτύρων-θεατών και σε προσωπικές σκηνές συγγενών του θύματος.

Ο έντυπος λόγος, σχεδόν σε όλα τα πολιτικά χτυπήματα, συνυπάρχει με σχεδιαστικές αναπαραστάσεις και χάρτες για την καλύτερη κατανόηση του σχεδίου δράσης από το κοινό. Αυτοί οι «χάρτες της τρομοκρατίας» δημιουργούν μια διαφορετική χαρτογράφηση της πόλης, στην οποία απεικονίζονται μόνο τα στοιχεία του χώρου που σχετίζονται άμεσα με το εκάστοτε έγκλημα. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες που ακολουθούν, χαρακτηριστικός είναι ο εμπλουτισμός αυτών των αναπαραστάσεων σε πληροφορία και γραφιστική, κατά το πέρασμα της δεκαετίας και όσο πλησιάζουμε το σήμερα.

14. ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, 21 Νοεμβρίου 1990, σελ. 19

15. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ .20

6.26

6.24

6.25

156

6.28

6.27

157

6.29

158 έγκλημα κατ’ οίκον

Η κλίμακα του σπιτιού περιλαμβάνει ανθρωποκτονίες που στην πλειοψηφία τους αφορούν προσωπικό θάνατο. Στην παραπάνω κατηγορία εντάσσουμε εγκλήματα που τελέστηκαν από προσωπικά κίνητρα, περιστατικά θανάτου που προκλήθηκαν από φυσικά αίτια, ατυχήματα και αυτοκτονίες .

Στις περισσότερες περιπτώσεις το κύριο χαρακτηριστικό της τοπολογίας του προσωπικού θανάτου, διαπραγματεύεται την ιδιωτικότητα που ηγεμονεύει σε αυτές τις υποθέσεις. Είτε πρόκειται για φόνο που διευθετεί προσωπικές διαφορές, είτε για αυτοκτονία όπου ο αυτόχειρας επιλέγει αν θα πεθάνει στο κρεβάτι του ή θα πέσει από την σκάλα, αυτός ο θάνατος δεν είναι προορισμένος να γίνει θέαμα. Είναι θάνατος στη σιωπή, καθαρά προσωπικός, θάνατος στο πιο οικείο μέρος, την κατοικία. Θάνατος ιδιωτικός, που εγγράφεται και προορίζεται μόνο για τους τέσσερις τοίχους του δωματίου και ο μόνος λόγος που υπερβαίνει αυτούς τους τοίχους και μετατρέπεται σε ένα δημόσιο (ή έστω ημι_δημόσιο) γεγονός είναι η δημοσίευσή του από τα ΜΜΕ.

Ενδεικτικά παραθέτουμε σχετικά άρθρα όπου η αναγωγή του κρεβατιού στον τελευταίο τόπο κατοικίας, θυμίζει την κλισέ θεώρηση του θανάτου ως «αιώνιο ύπνο»:

“ΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ προβλήματα που αντιμετώπιζε τα τελευταία χρόνια ο Αλ. Παλιακούρης, 37 χρόνων, τον οδήγησαν, χθες, στην αυτοκτονία […] Το θύμα, όπως προκύπτει από τα μέχρι τώρα στοιχεία, αγόρασε μερικά γκαζάκια από αυτά που χρησιμοποιούνται για τα μικρά καμινέτα και κλείστηκε στην κρεβατοκάμαρα του σπιτιού του. Άνοιξε τα γκαζάκια, περίμενε να γεμίσει ο χώρος με υγραέριο, και μετά άναψε ένα σπίρτο ή προσπάθησε να ανάψει κάποιον αναπτήρα […] «Σ’ ένα δωμάτιο της πολυκατοικίας βρήκαμε ένα σημείωμα που έγραφε: «πεθαίνω γιατί βαρέθηκα τον κόσμο και δεν αντέχω άλλο». Πιστεύουμε ότι το θύμα αυτοκτόνησε. Ο θάνατός του πρέπει να επήλθε από ασφυξία και από σοβαρά εγκαύματα που δημιουργήθηκαν.”16

Παρόμοιο τρόπο διάλεξαν και τα αδέρφια που συμμετείχαν στην πιο συγκλονιστική υπόθεση αυτοχείρων, την ομαδική αυτοκτονία:

“Ο Κώστας αγόρασε τρεις φιάλες υγραέριο και τις τοποθέτησε στο υπνοδωμάτιο των αδερφών του. Έσυρε και το δικό του κρεβάτι στο ίδιο δωμάτιο […] Έκλεισαν την πόρτα, θυροκολλώντας όμως το εξής σημείωμα:«Προσοχή! Αέριο εντός δωματίου».

Πριν ανοίξουν τις στρόφιγγες έγραψαν ακόμα τρία σημειώματα […] Άφησαν τα σημειώματα στο τραπεζάκι. Ήπιαν τέσσερα κουτάκια ηρεμιστικά χάπια «Λουμινάλ» διαλυμένα με νερό και

16. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 18

6.30

159

6.31

160

161ζάχαρη. Άνοιξαν τις στρόφιγγες και ξάπλωσαν ο ένας δίπλα στον άλλον. […] Έτσι τους βρήκαν χτες το πρωί και τα ανίψια τους, που είχαν ανησυχήσει επειδή το τηλέφωνο δεν απαντούσε […] Η Κλειώ και η Φιλιώ είχαν πεθάνει πάνω στα κρεβάτια τους. Η Θέα ξεψύχησε στο νοσοκομείο. Ο Κώστας ζει ακόμα.”17

Αναφορικά με τους φόνους που έλαβαν χώρα είτε στην οικία του θύματος είτε στην οικεία του θύτη, από τη μελέτη των άρθρων προκύπτει πως στις περισσότερες περιπτώσεις τα εμπλεκόμενα πρόσωπα γνωρίζονταν μεταξύ τους. Αυτό ενδεχομένως να δίνει μια εξήγηση για την επιλογή του τόπου του εγκλήματος. Το σπίτι του θύματος είναι ένας τόπος που εξασφαλίζει προσβασιμότητα σε αυτό. Από την άλλη μεριά, το σπίτι του θύτη αποτελεί ένα κατεξοχήν οικείο μέρος για τον ίδιο, όπου μπορεί να εκτελέσει τη δράση του καθώς και να αποκρύψει το πτώμα. Αρκετά εγκλήματα πάθους, μεταξύ ζηλόφθονων εραστών ή συζύγων τελέστηκαν σε χώρο του σπιτιού, καθώς αυτός αποτελούσε το μέρος όπου τα ζευγάρια συνήθιζαν να συναντιούνται ή τον τόπο της κοινής συμβίωσης, αντίστοιχα. Δεν αποτελούν ωστόσο όλες οι περιπτώσεις που διαδραματίστηκαν σε κατοικία προμελετημένες ανθρωποκτονίες. Υπάρχει πληθώρα υποθέσεων, κυρίως σε οικογενειακούς κύκλους, όπου μια έντονη φιλονικία οδήγησε μέχρι και στο φόνο, χωρίς αυτός να αποτελούσε αρχική πρόθεση. Σε αυτήν την περίπτωση συγκαταλέγονται εγκλήματα που τελέστηκαν εν βρασμώ ψυχής. Χαρακτηριστική είναι η υπόθεση Βενετσάνου όπου ο δράστης έσφαξε τη γυναίκα του γιατί τον αποκάλεσε ανίκανο. Στο απόσπασμα που ακολουθεί αναφέρουμε λεπτομέρειες της σκηνής :

“Το φονικό έγινε χτες το πρωί, στο σπίτι της οικογένειας, στην οδό Σοφοκλέους 21-23 στην Καλλιθέα και ενώ τα δύο παιδιά του ζεύγους έλειπαν στο σχολείο […] άρπαξε από την κουζίνα ένα μαχαίρι την έσυρε από τα μαλλιά τη γυναίκα του στο μπάνιο και εκεί την έσφαξε […] Ο ιατροδικαστής μέτρησε 18 μαχαιριές στο σώμα της γυναίκας. Θανατηφόρες υπήρξαν δύο στο θώρακα και μία στο λαιμό.”18

Υπάρχει βέβαια και το ενδεχόμενο θύμα και δράστης να είναι παντελώς άγνωστοι ή ο θύτης μην ανήκει στο κοντινό κοινωνικό περίγυρο του θύματος, αλλά σε έναν ευρύτερο κύκλο. Δολοφονίες όπου οι πρωταγωνιστές δεν έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους συναντάμε κυρίως στον εξωτερικό χώρο της οικείας (αυλή, μπαλκόνι, κήπος), με την ανθρωποκτονία να είναι το αποτέλεσμα απόπειρας ληστείας ή βιασμού. Ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης αποτελεί το παρακάτω άρθρο:

“ Ένα φόνο και 6 ληστείες ομολόγησε, όπως ανακοινώθηκε από την Ασφάλεια Αττικής, ο τσιγγάνος, που είχε πιαστεί ως ύποπτος και ανακρινόταν τις τελευταίες 48 ώρες. Ο φόνος, που

17. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 24

18.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 7

162 συνοδεύτηκε από ληστεία, έγινε στις 4 Φεβρουαρίου 1984, στο χωριό Καρνεζέικα της Αργολίδας […] Θύμα, Η Παρασκευή Τρικάτσουλα, 78 χρόνων, την οποία φίμωσαν με το τσεμπέρι της και έπνιξαν με το μανίκι της ζακέτας της. […] Τις πρώτες πρωινές ώρες της 4ης Φεβρουαρίου 1984, έφτασαν και οι 4 στα Καρνεζέικα, στάθμευσαν το αυτοκίνητο σε απόσταση 100 μέτρων από το σπίτι του Θανάση Τρικάτσουλα, 80 χρόνων και με ένα κατσαβίδι προσπάθησαν να ανοίξουν το παράθυρό του. Από το θόρυβο ξύπνησαν ο Τρικάτσουλας και η γυναίκα του, η οποία βγήκε στην αυλή να δει τι συνέβαινε. Εκεί της επιτέθηκαν οι τσιγγάνοι, την έπνιξαν και την έσυραν μέσα στο σπίτι. Μετά φίμωσαν τον Θαν. Τρικάτσουλα, τον έδεσαν πάνω στο κρεβάτι του, έψαξαν το σπίτι, βρήκαν και πήραν 50.000δραχμές και με το ίδιο αυτοκίνητο έφυγαν για την Αθήνα. ”19

19. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ , 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ.3

6.32

163

6.33 6.34 6.35

164 Περιπτώσεις πολιτικού θανάτου δεν σημειώνονται σε επίπεδο οικείας, με εξαίρεση την υπόθεση του Ronald Steward όπου τοποθετήθηκε βόμβα στην αυλή του. Ο δράστης σε τέτοιες περιπτώσεις δεν γνωρίζει προσωπικά το θύμα ώστε να έχει πρόσβαση στο εσωτερικό του σπιτιού του. Επομένως δρα στον εξωτερικό χώρο, όπου μπορεί καταρχάς να το εντοπίσει και κατ επέκταση να εξασφαλίσει συνθήκες όπου αυτό θα είναι εκτεθειμένο. Η σκηνή του φόνου του Αμερικανού λοχία που παρατίθεται, συγκεντρώνει τα παραπάνω χαρακτηριστικά :

“Τρομακτική έκρηξη τηλεχειριζόμενης βόμβας κομμάτιασε, στις 10.15 χθες βράδυ, 35χρονο Αμερικανό λοχία, που εργαζόταν ως μηχανικός στη βάση του Ελληνικού. Η έκρηξη έγινε την ώρα που ο έγχρωμος υπαξιωματικός έκανε το τελευταίο βήμα της ζωής του, στον περίβολο του σπιτιού που έμενε στην οδό Ταϋγέτου 4 της Άνω Γλυφάδας […] Ο Θάνατος με τη μορφή μιας βόμβας ήταν κρυμμένος μέσα σ’ ένα θάμνο, δίπλα ακριβώς από την υπόγεια θέση του ρολογιού υδροροής στο πεζοδρόμιο […]Στη γη άνοιξε κρατήρας βάθους 80 πόντων και διαμέτρου 2 μέτρων. Περίφραξη μήκους πέντε μέτρων με ντουβάρια και κάγκελα εξαφανίστηκε. Τα ρούχα που κρατούσε, σε μια τσάντα, ο Αμερικανός ανέβηκαν σε ύψος 15 μέτρων και κρεμάστηκαν στα ηλεκτροφόρα σύρματα! Τζαμαρίες και μεσόπορτες γκρεμίστηκαν στα γειτονικά σπίτια, ακόμη και έπιπλα μέσα σ’ αυτά αναποδογύρισαν. Τέσσερα αυτοκίνητα στραπατσαρίστηκαν.”20

Στις υποθέσεις πολιτικού θανάτου, παρόμοια χαρακτηριστικά οικείας που αφορούν την προσβασιμότητα και τον εύκολο εντοπισμό του θύματος συγκεντρώνουν και οι εργασιακοί χώροι. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση Μπακογιάννη:

“Ο βουλευτής […] κατευθύνεται στο γραφείο του, που απέχει περίπου τριάντα μέτρα πιο πάνω στον αριθμό 35 της οδού Ομήρου […] Ο Μπακογιάννης μπαίνει στην είσοδο της πολυκατοικίας, κατευθύνεται προς την πόρτα του ασανσέρ, για να ανέβει στον 2ο όροφο. Τη στιγμή που άνοιξε την πόρτα του ασανσέρ για να μπει μέσα, πετάχτηκαν δύο άνθρωποι της «17 Νοέμβρη». Τον πλησιάζουν και ο ένας τον πυροβολεί πέντε φορές εξ επαφής στο στήθος, στην κοιλιά και σε άλλα μέρη του σώματός του […]Οι δράστες είχαν στήσει καρτέρι και περίμεναν στα σκαλοπάτια, που οδηγούν στο υπόγειο της πολυκατοικίας […] Το Κολωνάκι «έσβησε» τα ίχνη των τρομοκρατών.”21

20. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ.14

21. ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 20

6.36

165

6.37

166

167

έντυπος χώρος της εφημερίδας

168 παρόν “απών”

Ο κόσμος του αρχείου εξ ορισμού δεν είναι καθαυτό κόσμος, αλλά κόσμος σε αναπαράσταση. Ο χώρος του αρχείου με τη σειρά του, δεν είναι καθαυτό χώρος (με μία έννοια εκφράζει την υλικότητά του σαν έντυπος χώρος) αλλά στην ουσία συνιστά χώρο σε αναπαράσταση.Επομένως ένα ερώτημα που θα μπορούσε να διατυπωθεί είναι αν αυτό το αρχείο μπορεί να αποκωδικοποιηθεί και να επανακωδικοποιηθεί με χωρικά χαρακτηριστικά, αν μπορεί να περιγράψει ή να συστήσει χώρο από το λόγο και την δράση, που να αναδεικνύει μια εκδοχή ανάγνωσής του.

Η ανάλυση που αφορά τον έντυπο χώρο της εφημερίδας αναδεικνύει την κοινωνική διάσταση και την πολιτική διαχείριση του θανάτου. Το γεγονός, προκειμένου να γίνει ντοκουμέντο, οφείλει να είναι κάτι που ενδιαφέρει το μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας, κάτι που να εμπεριέχει την δυνατότητα ταύτισης σε επίπεδο θύματος ή θύτη, μέσα σε μία έννοια συμβολικής ανταλλαγής, ταύτισης δηλαδή με αυτόν που λαμβάνει ή δίνει τον θάνατο αντίστοιχα. Θεωρούμε ότι το κριτήριο που καθορίζει την σημαντικότητα άρα και το χώρο που καταλαμβάνει ένα έγκλημα σε μια εφημερίδα, είναι η κοινωνιολογία του θανάτου.

Αναλύοντας τον έντυπο χώρο της εφημερίδας, παρατηρούμε ότι το θέμα που καθίσταται κυρίαρχα παρόν (τόσο σαν έκταση όσο και σαν τοποθέτηση) λειτουργεί σε αντιστοιχία με: το βαθμό απώλειας που παρουσιάζει και με το κατά πόσο αυτό το γεγονός μπορεί να αναχθεί σε μια συλλογική απώλεια (δηλαδή σε δημόσιο γεγονός). Κατ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να πούμε πως (στο τόπο της εφημερίδας) η παρουσία είναι ανάλογη της απουσίας.

Ενδεχομένως αυτή η καταγραφή της καθημερινότητας του θανάτου να αποτελεί ένα τελετουργικό εξάγνισης και συμφιλίωσης με αυτόν. Πενθούμε για τους νεκρούς μας, πενθούμε για τον μη υπολογισμένο, μη ελέγξιμο θάνατο και ένας τρόπος διαχείρισης αυτού του πένθους είναι μέσω της είδησης. Αξίζει να υπενθυμίσουμε σε αυτό το σημείο την διάκριση του Φρόυντ περί μελαγχολίας και πένθους. Ενώ αντιλαμβάνεται και τα δύο σαν αντίδραση σε μια απώλεια, η δε μελαγχολία έγκειται στην ταύτιση του υποκειμένου με αυτό που χάνεται, ενώ στο πένθος το υποκείμενο αντικαθιστά το απολεσθέν αντικείμενο με κάτι άλλο. Η είδηση εξυπηρετεί την αντικατάσταση της φθοράς του υποκειμένου από την διάρκεια που αποκτά η εικόνα του μέσω της καταγραφής του. Εγκαινιάζει κατ αυτόν τον τρόπο την αθανασία του.

6.38

169

170 η φαινομενολογία της είδησης

Τα εγκλήματα στα οποία επικεντρωνόμαστε αποτελούν κυρίως ανθρωποκτονίες πολιτικού και προσωπικού επιπέδου τα οποία διαμένουν σε αρχειοθετημένους έντυπους τόπους. Με την καταγραφή τους επιτυγχάνεται η απόσχιση των γεγονότων από τα σημεία που τελέστηκαν και η μεταφορά τους σε έναν καινούργιο χώρο, το χώρο της εφημερίδας. Αυτός είναι και ο λόγος που στο παρόν κεφάλαιο δεν επικεντρωνόμαστε στον πραγματικό τόπο των συμβάντων αλλά στην γεωγραφία της ίδιας της εφημερίδας. Άλλωστε, καθώς ανατρέχουμε το αρχείο συναντάμε συνήθως ακριβή αναφορά της τοποθεσίας του εγκλήματος, χωρίς όμως ο χώρος να περιγράφεται επαρκώς. Τα πορτρέτα των τόπων υπονοούνται, σκιαγραφούνται μέσα από τη δράση.

Αντιμετωπίζουμε την εφημερίδα ως μία κατασκευή που δύναται και επηρεάσει και εντέλει να κατασκευάσει με την σειρά της την κοινή γνώμη και τη συλλογική μνήμη. Προκειμένου λοιπόν να ερευνήσουμε τη δομή και την αρχιτεκτονική του ίδιου του αρχείου, που λειτουργούν ως μηχανισμοί συγκρότησης του μηνύματος που εκπέμπουν στους αναγνώστες εξετάσαμε: πόσο εκτενή ήταν τα άρθρα καθώς και των αριθμό που υπήρχαν στην εφημερίδα σε σχέση με το εκάστοτε περιστατικό, σε ποιο σημείο της εφημερίδας και σε ποια σελίδα είχε τυπωθεί το άρθρο. Εξετάσαμε, τέλος, αν υπήρχε μαζί με το άρθρο και συνοδευτική φωτογραφία. Η μελέτη αυτή αποτυπώνεται στις επεξεργασίες που προέκυψαν από την αποδόμηση της είδησης (βλ. Παράρτημα _ ). Η πρώτη αφορά την χαρτογράφηση του ενεργού χώρου της εφημερίδας, ενώ η δεύτερη την αναπαράσταση των ειδήσεων μέσα από κολάζ φωτογραφιών των επιλεχθέντων άρθρων.

Η φαινομενολογία των ειδήσεων μελετάται με βάση τη θέση που οι τελευταίες κατέλαβαν στην εφημερίδα, την έκταση των σχετικών άρθρων και την ενδεχόμενη ύπαρξη φωτογραφιών.

γεωγραφία εφημερίδας

έξεργοΟ Ντεριντά στην «έννοια του αρχείου» εισάγει τον όρο έξεργο , που

πλησιάζει πολύ στην έννοια και στην χρησιμότητα του τίτλου. Σύμφωνα με αυτόν, ‘‘το έξεργο παίζει με την αναφορά και συνίσταται στην κεφαλαιοποίηση μέσα σε ένα καθεστώς έλλειψης’’ 22 (δηλαδή αφαίρεσης). Συνήθως αρκείται στην κατονομασία του θέματος. Παρόμοια λειτουργούν οι τίτλοι των εφημερίδων, ο ρόλος των οποίων είναι να τραβήξουν την προσοχή και να ελκύσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, προκείμενου να μην προσπεράσει την είδηση, είναι πηχυαίοι και δίνουν μια πρώτη ιδέα αναφορικά με τους πρωταγωνιστές και τη φύση του ίδιου του γεγονότος. Ενδεικτικά παραθέτουμε μερικούς:

22. Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου

(1996)», μετάφραση Κωστής Παναγιώργης.

Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σελ. 23

171“Το συνδικάτο των φονιάδων” 23

“Έριξαν στο ψαχνό εναντίον 16χρονου” 24

“Όλοι θέλουν ένα Τσέρνομπιλ” 25

“Πάνε για αμνηστία οι βασανιστές” 26

“Τον διέλυσε νταλίκα, τον έκλεψε περαστικός!”27

“Έχασε τη μάχη η 11χρονη.”28

“100 γυναίκες απέβαλαν από τα δακρυγόνα.”29

“ΜΗΔΕΙΑ ΓΕΝΟΥΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ.”30

“4 ΣΦΑΙΡΕΣ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ”31

“Το AIDS δεν ...κολυμπά!”32

“ Τον σκότωσαν σαν... σκυλί”33

“Σφαίρες της 17Ν στην υπόθεση ΑΓΕΤ_ ΣΙΩΠΗ επιβάλλει το 45άρι”34

“Μακραίνει συνεχώς η αλυσίδα αίματος της 17Ν”35

“ Ζωντανός νεκρός 22 χρόνια”36

κέλυφος εφημερίδαςΑναφορικά με τη θέση που κατέχουν στην εφημερίδα, η πλειοψηφία

των άρθρων που ασχολούνται με υποθέσεις πολιτικού και προσωπικού εγκλήματος, καλύπτονται στο εσωτερικό μέρος της εφημερίδας ενώ υπάρχει αναφορά τους είτε στο εξώφυλλο, είτε στο οπισθόφυλλο. Ειδικότερα, δράσεις του αντάρτικου πόλης και πολιτικοί φόνοι συναντώνται σε όλα τα εξώφυλλα και καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό κάλυψής τους. Στο κέλυφος της εφημερίδας (εξώφυλλο και οπισθόφυλλο) επιτυγχάνεται η πρώτη επαφή με το έγκλημα μέσω του τίτλου και επεξηγηματικών υπότιτλων, που συνήθως συνοδεύονται από ένα μικρό απόσπασμα της αρχής του άρθρου και μιας παραπομπής στη σελίδα όπου συνεχίζεται η ιστορία.

23. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 4

24. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,26 Απριλίου 1987, σελ. 7 25. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 25

26. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 44

27. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 2

28. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.3

29.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.15

30. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.25

31. ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ.24

32. ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ.11

33.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ.3

34. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, πρωτοσέλιδο

35. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 15

36. ΤΑ ΝΕΑ, 27 Ιανουαρίου 1994, σελ. 62

6.39α

172 εσωτερικό εφημερίδαςΗ περαιτέρω ανάλυσή τους φιλοξενείται στο σαλόνι της εφημερίδας

(στις μεσαίες _ κεντρικές σελίδες) με πληθώρα φωτογραφιών και έγχρωμες αναπαραστάσεις. Όταν η είδηση φιλοξενείται στο σαλόνι της εφημερίδας, συνοδεύεται από τίτλο με πολύ μεγάλα και έντονα γράμματα. Το περιεχόμενο των τίτλων και των υποτίτλων αφορούν στοιχεία για την προσωπικότητα τόσο των δραστών όσο και των θυμάτων (π.χ. “Έκαναν ήρωες τα κτήνη: ζητούν παύση του διοικητή που έπιασε τους στρατιώτες που έσπαζαν κοκάλα.”37), αλλά και φράσεις που δήλωσαν οι δράστες υπό την τέλεση της πράξης τους ή μετά την σύλληψή τους, φορτισμένες με ιδιαίτερα συγκινησιακό χαρακτήρα: (π.χ. “Ρε «Άντε Παράτα Μας», είπε ο εκτελεστής”38, “Οι εκτελεστές έφυγαν «λες και έκαναν βόλτα» μετά τη δολοφονία λέγοντας στην καθαρίστρια που ούρλιαζε : «Τί κάνεις έτσι κυρά μου!»”39, “«Θα σας σκοτώσω όλους και θα σκοτωθώ….»”40

Είναι φανερό ότι κατά την σύνταξη και διαμόρφωση των άρθρων επιστρατεύονται όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να εντυπωσιάσουν, να συναρπάσουν και να συγκινήσουν τον αναγνώστη. Την λειτουργία αυτή της δραματοποίησης των γεγονότων επιτελούν οι εντυπωσιακές φωτογραφίες και οι πομπώδεις εκφράσεις όπως:

“... ενώ το διάτρητο από σφαίρες κορμί ήταν ζεστό ακόμη. ”41

‘‘Κουβαλούν νερό στο μύλο της τρομοκρατίας”42

‘‘Θάβουν τους εαυτών νεκρούς...”43

“ Έπρεπε να δημιουργήσουν ένα διάβολο ώστε να απαλλαγούν από το διάβολο.”44

“Τοξικομανείς της βίας”45

Όταν πρόκειται για γεγονότα με μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία που συγκλονίζουν τη κοινή γνώμη, συναντάμε άρθρα και στο υπόλοιπο σώμα της εφημερίδας που αφορούν αναλύσεις και σχόλια πάνω στα εν λόγω επεισόδια. Στις ίδιες σελίδες, με παρόμοια αντιμετώπιση (στήσιμο, ύφος) εναλλάσσονται και προσωπικά εγκλήματα στην περίπτωση που συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά που αναλύσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (τραγικότητα, δραματικότητα κλπ) που τείνουν να τα καθιστούν ‘‘πρώτο θέμα’’ .

Στο εσωτερικό των εφημερίδων και πιο συγκεκριμένα από την δεύτερη σελίδα μέχρι και το σαλόνι, φιλοξενείται το σύνολο των άρθρων που αφορούν προσωπικά εγκλήματα μικρότερης απήχησης. Η αξιολόγηση τους ως τέτοια, διαφαίνεται από την περιορισμένη έκταση που επιλέγουν να τους αφιερώσουν, που συνήθως καταλαμβάνουν μία ή μισή σελίδα ή ακόμη και ένα μικρό απόσπασμα. Ακόμη, στη δομή της εφημερίδας

37. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,

2 Μαρτίου 1988, σελ. 16

38. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 9 Απριλίου 1986, σελ. 18-19

υπόθεση Αγγελόπουλου

39.ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ.24-25,

υπόθεση Μπακογιάννη

40. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ.24-25,

υπόθεση Εμμανουήλ (παιδικτόνος)

41. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 18,

δολοφονία Αθανασιάδη

42. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ.20

43. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ.29

44. ΤΑ ΝΕΑ, 26 Ιανουαρίου 1994, σελ. 51

45. ΤΑ ΝΕΑ, 25 Ιανουαρίου 1994, σελ. 25

6.39β

173υπάρχουν θεσμοθετημένες στήλες που συμπεριλαμβάνουν περιπτώσεις προσωπικού θανάτου, όπως τα ‘‘ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ’’ όπου καταγράφονται καθημερινά οι κηδείες (προτελευταία σελίδα στην ελευθεροτυπία) ή η στήλη ‘‘ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ’’ (σελίδα 2 στην Ελευθεροτυπία). Για τις παραπάνω υποθέσεις δεν βρίσκουμε καμία σχετική αναφορά στο εξώφυλλο, ενώ ελάχιστες είναι οι φωτογραφικές απεικονίσεις.

6.40

174

i

παράρτημα i

7

κατάλογος αποσπασμάτων

ii

κεφάλάιο 2

σοκ και τραύμα

‘‘Από τη νεκροψία και νεκροτομή που έγιναν στο πτώμα του Δ. Αγγελόπουλου, διαπιστώθηκε ότι είχε 4 βλήματα, που του προκάλεσαν 3 διαμπερή τραύματα και ένα τυφλό. Ένα βλήμα τον βρήκε στον δεξιό θώρακα, με φορά από πάνω προς τα κάτω. Τρύπησε το συκώτι και σφηνώθηκε στην κοιλιά. Αυτό ήταν και το θανατηφόρο (τυφλό) τραύμα. Τα άλλα τρία βλήματα διαπέρασαν, δύο στην κοιλιά και ένα τον αριστερό γλουτό του Αγγελόπουλου.’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 9 Απριλίου 1986, σελ. 19

“Η ΣοΒίΕΤίΚΗ κυβέρνηση προκάλεσε, πριν 35 χρόνια, την έκρηξη πυρηνικής βόμβας πάνω από μονάδες του σοβιετικού στρατού, προκειμένου να ελέγξει την ικανότητά τους να πολεμούν σε μολυσμένο από ραδιενέργεια περιβάλλον, αποκάλυψε χθες η εφημερίδα του σοβιετικού στρατού «Κράσναγια Σβέζντα».”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 16

“«Το πτώμα, είχε τραύμα στο πίσω μέρος του κεφαλιού από μπαλτά ή κάποιo αντικείμενο. Δυο μαχαιριές, μια στην αριστερή ωμοπλάτη και μια στο θώρακα και, τέλος, τραύματα από σκάγια κυνηγετικού όπλου στο αριστερό ημιθωράκιο» [...] Τα πόδια του ήταν δεμένα με χοντρή αλυσίδα και στο λαιμό του ήταν περασμένα ένα μεγάλο σκοινί και ένα πουλόβερ. Τρία μέτρα από το σημείο που βρέθηκε το πτώμα του, ήταν ένα ματωμένο μπουφάν και οκτώ μέτρα πιο πέρα βρέθηκε το ένα από τα δύο παπούτσια του.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 3

‘‘..η άτυχη Μοσχούλα Βάθη, βρέθηκε με πολτοποιημένο το κεφάλι στο δάπεδο του σπιτιού της, στην πλάκα.’’ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994, σελ. 49

κεφάλάιο 4

ορισμοί εγκλημάτων

“ο παπαϊωάννου παραπέμπεται να δικαστεί κατηγορούμενος για ανθρωποκτονία από πρόθεση, που τελέστηκε κατά τρόπο ιδιαζόντως απεχθή και για εμπρησμό σε βαθμό κακουργήματος. ο κομμουνιστής κοινοτάρχης κτυπήθηκε πρώτα με πέτρα στο κεφάλι και στη συνέχεια περιλούστηκε από τον δολοφόνο του με βενζίνη και κάηκε. Στο βούλευμα, ο παπαϊωάννου, που υποστηρίζει ότι είναι αθώος, χαρακτηρίζεται σαν άτομο επικίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 17

‘‘Από την πόρτα και με κουστούμι το σκασε ο ρωχάμης [...] απ τον Κορυδαλλό [...] Από την Κέρκυρα ήρθε στις 8 Φεβρουαρίου το 1986 γιατί είχε δίκη στο Μικτό ορκωτό Δικαστήριο Αθηνών, στις 12 Φεβρουαρίου. Κατηγορείτο για ακούσια απαγωγή, βιασμό, εξαναγκασμό σε ασέλγεια, σε βαθμό κακουργήματος. Η δίκη αναβλήθηκε επ αόριστο.’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 9 Απριλίου 1986, σελ. 3

“Τα αίτια του εγκλήματος όπως προκύπτει από τα πρώτα στοιχεία πρέπει να είναι οικονομικά, […] Μόλις η Ζηλάκου εντοπίσθηκε από τους αστυνομικούς, προσπάθησε να προβάλει ένα καλοστημένο άλλοθι το οποίο όμως οι προανακριτές αστυνομικοί με την έρευνά τους το κατέρριψαν […] Η Ευαγγελία Ζηλάκου είπε

iii

iv στους αστυνομικούς, ότι κάποια στιγμή ενώ εκινούντο με το αυτοκίνητό τους προς την Χαλκίδα ο σύζυγός της που καθόταν στη θέση του συνοδηγού της κόλλησε ένα πιστόλι στο κεφάλι με πρόθεση να τη σκοτώσει. Εκείνη τότε αντέδρασε, του έπιασε το χέρι και το έστρεψε μαζί με το πιστόλι προς το μέρος του με αποτέλεσμα αυτό να εκπυρσοκροτήσει […] «Κοιτάξτε με δεν είμαι δολοφόνος», άρχισε να λέει χτες το μεσημέρι η Ζηλάκου στους δημοσιογράφους, κατά την παρουσίασή της από τους αστυνμικούς! Και συνέχισε:«Βρίσκομαι σε πολύ δύσκολη θέση. Εγώ δεν φταίω», συνέχισε κλαίγοντας ενώ απευθυνόμενη στους δημοσιογράφους ζήτησε να δείξει τον τρόπο που ο σύζυγός της κάρφωσε το πιστόλι στο κεφάλι.»”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 19

“ΒΕρολίΝο, 13. Άγνωστος πυροβόλησε και σκότωσε έναν αστυνομικό που εκτελούσε υπηρεσία έξω από την κατοικία του Τούρκου πρόξενου στο Βερολίνο, ανακοίνωσε η αστυνομία.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 16

‘‘οι ιατροδικαστές που διενήργησαν τη νεκροψία ήταν κατηγορηματικοί στη γνωμάτευσή τους: «ο θάνατος της 34χρονης Γεωργίας Βαρταλά προήλθε από εγκληματική ενέργεια και δη από στραγγαλισμό». Ως δράστης της «ανθρωποκτονίας από πρόθεση» παραπέμφθηκε να δικαστεί ό σύζυγος της άτυχης γυναίκας, Γεωργ. λ. Βαρταλάς, 48 χρόνων εργάτης...’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 3

‘‘ΒΕρολίΝο, 14. Τρεις ύποπτοι συνελήφθησαν μετά τη προχθεσινή δολοφονία ενός αστυνομικού που φρουρούσε την κατοικία του γενικού προξένου της Τουρκίας στο Βερολίνο,... οι τρεις άνδρες, άνεργοι, ηλικίας από 20 έως 31 ετών, δολοφόνησαν τον αστυνομικό για να πάρουν το όπλο του, διευκρινίσθηκε από την ίδια πηγή.’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 17

‘‘Η Ελπίδα Βάθη είχε καταδικαστεί πρωτοδίκως σε ισόβια μαζί με το φίλο της Γιάννη Μικέλη, αξιωματικό της πολεμικής αεροπορίας για τη δολοφονία της μητέρας της Μοσχούλας Βάθη […] ο γιος της είχε καταδικαστεί σε 15ετή κάθειρξη για συμμετοχή στο έγκλημα που έγινε με σκοπό την περιουσία της 73χρονης που θα περνούσε στα χέρια τους μετά το θάνατό της’’ ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994, σελ. 49

‘‘Μια εβδομάδα μετά το έγκλημα στις Καλύβες Αποκορώνου, παραδόθηκε χθες το βράδυ στις αστυνομικές αρχές του νομού, ο 32χρονος Γιώργος Ανετάκης, που το βράδυ της Τρίτης 18 ίανουαρίου, δολοφόνησε εν ψυχρώ τον 23χρονο Ανδρέα Ανδρεαδάκη για λόγους τιμής [...] ο Ανετάκης αρκέστηκε να δηλώσει στους δημοσιογράφους πως «ότι έγινε, έγινε για λόγους τιμής», ενώ αστυνομικός επιθεωρητής της Κρήτης τόνισε ότι «ο ίδιος ο κατηγορούμενος ζήτησε να παρουσιαστεί σε μένα»’’ΤΑ ΝΕΑ, 26 ίανουαρίου 1994, σελ. 57

‘‘ΜπουρουΝΤί. ο απόστρατος αντισυνταγματάρχης πασκάλ Ντάκο πέθανε στη φυλακή Μουνίνγκα στις 11 Μαΐου, επειδή οι αρχές του αρνήθηκαν στοιχειώδη ιατρική περίθαλψη.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 31 Μαΐου 1997, σελ. 21

‘‘ΣΑουΔίΚΗ ΑρΑΒίΑ. Μέσα σε 26 ημέρες εκτελέστηκαν 21 άτομα καταδικασμένοι σε θάνατο, ανεβάζοντας σε 41 το συνολικό αριθμό των εκτελέσεων από την αρχή του χρόνου. Το γεγονός προκαλεί σοβαρούς φόβους για την τύχη και των

vυπόλοιπων θανατοποινιτών. υπενθυμίζεται ότι ανάμεσά τους είναι και η Σάρα Ντεματέρα από τις Φιλιππίνες, η οποία καταδικάστηκε για τη δολοφονία του εργοδότη της το 1992.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 31 Μαΐου 1997, σελ. 21

φυσικός θάνατος

“ΑΓΚυρΑ, 22. Το πολικό ψύχος που επικρατεί στην Τουρκία έχει στοιχίσει τη ζωή 12 ατόμων, μέσα σε δύο μέρες. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 37

“ο στρατιώτης Σωτ. Γ. πολύζος, από την Ανθή Σερρών, πέθανε προχτές από άγνωστη αιτία μέσα στο κέντρο Ειδικών Δυνάμεων (Μ. πεύκο). ο άτυχος στρατιώτης ήταν σκοπός και αισθάνθηκε μια αδιαθεσία. Μεταφέρθηκε στο ιατρείο της μονάδας. προς στιγμήν η κατάστασή του βελτιώθηκε, αλλά αμέσως μετά έπεσε σε κώμα και πέθανε.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 4

‘‘Το υπό σημαία Μάλτας δεξαμενόπλοιο, με πλήρωμα έξι Έλληνες και 25 αλλοδαπούς ήταν φορτωμένο με πετρέλαιο και είχε αποπλεύσει από την ίνδονησία με προορισμό την Κίνα. προχθές το απόγευμα, σύμφωνα με τις πρώτες πληροφορίες, εκδηλώθηκε πυρκαγιά, από άγνωστη μέχρι στιγμής αιτία και λίγη ώρα αργότερα το πλοίο κόπηκε στα δύο [...] «Όσοι έπεσαν στη θάλασσα σώθηκαν, με εξαίρεση τον καμαρότο Αμβρόσιο Αργυρόπουλο, ο οποίος πέθανε πάνω στο κυπριακό πλοίο, προφανώς από ανακοπή καρδιάς».’’ΤΑ ΝΕΑ, 26 ίανουαρίου 1994, σελ. 56

θυσιαστήριος θάνατος

“Κάηκε η μάνα. θΕΣΣΑλοΝίΚΗ. Φρικτό θάνατο βρήκε, χτες το μεσημέρι, μέσα στο αυτοκίνητο της κόρης της Μαριάννας, 32 χρόνων, η Ευριδίκη Ξενίδου, 55 χρόνων, από φωτιά που προκλήθηκε από άγνωστη αιτία ”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 23

“Άλλα τρία άτομα προστέθηκαν χθες στον ήδη μακρύ κατάλογο των πνιγμών του καλοκαιριού.Στη θαλάσσια περιοχή Αρκούδι Ηλείας πνίγηκε ενώ κολυμπούσε η 48χρονη παναγιώτα Τρύφα.Τραγικό τέλος είχε το κολύμπι και για τον 52χρονο Γερμανό Στίμπερτ Χανσζούργκεν που έκανε διακοπές στη ρόδο και πνίγηκε στην πλαζ Ζέφυρος. Μέσα στη θάλασσα, τέλος άφησε χθες την τελευταία του πνοή και ο 80χρονος Αναστάσιος πρκόπης από τη Νίκαια, ο οποίος κολυμπούσε στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά. ” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 10

ατύχημα και καταστροφή

“ο ιδιοκτήτης της στάνης Ευάγγελος Γ. Χαρέλας, 50 χρόνων, κάτοικος Μεταξά, άναψε φωτιά στο μαντρί με σκοπό να ζεστάνει νερό για τα ζωντανά. Η φωτιά όμως επεκτάθηκε σε παρακείμενα άχυρα με αποτέλεσμα το μαντρί να τυλιχτεί στις φλόγες. Από την πυρκαγιά εγκλωβίστηκαν και κάηκαν 180 από τα γιδοπρόβατα, οκτώ τόνοι καλαμπόκι, κριθάρι και 350 δέματα χόρτο. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 17

vi ‘‘ΝΑυΑΓίο – ΣοΚ. ΧΑθΗΚΑΝ 2 ΣΩθΗΚΑΝ 8. Δύο Έλληνες ναυτικοί χάθηκαν, όταν το μικρό ελληνικό φορτηγό πλοίο «Αλάσκα ίί» βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά, ενώ έπλεε χθες το πρωί στην Ερυθρά θάλασσα. Τα αίτια αυτής της ναυτικής τραγωδίας δεν έχουν εξακριβωθεί ακόμα. οι εκδοχές είναι δύο: Να προκλήθηκε ρήγμα στο καράβι με αποτέλεσμα να αρχίσει να «κάνει» νερά ή να «χτύπησε» σε νάρκη, από τις πολλές που υπάρχουν στην περιοχή [...] Το «Αλάσκα ίί», 1012 κόρων και κενό φορτίου είχε αποπλεύσει από την Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας με προορισμό το Σουέζ. Στο μοιραίο σκάφος επέβαιναν 10 Έλληνες ναυτικοί και ένας Αργεντίνος συνάδελφός τους. Αγνοούμενοι φέρονται ο Γιώργος θάνος λοστρόμος και ο Νίκος Μιχαλούδας μάγειρας. [...] Στις έρευνες για τον εντοπισμό των αγνοουμένων, που κράτησαν χθες όλη μέρα και θα συνεχιστούν και σήμερα, παίρνουν μέρος και ελληνικά και ξένα πλοία καθώς σκάφη της ακτοφυλακής της Αιγύπτου.’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 9 Απριλίου 1986, οπισθόφυλλο

‘‘ΚΑΗΚΑΝ 100 στρέμματα πεύκα και 150 ελαιόδεντρα στην περιοχή Τούλπα Δερβενίου, όταν η 62χρονη Βασ. Τσονάτα προσπάθησε να κάψει ξερά χόρτα ’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 9 Απριλίου 1986, οπισθόφυλλο

“11ΧροΝΗ έσβησε, χτες τα ξημερώματα, η 11χρονη Ελένη Καμενίδου, που πριν15 μέρες μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο παίδων «Αγλαΐα Κυριακού», γιατί χτύπησε σε αποκριάτικο πάρτι […] το κοριτσάκι θα μπορούσε να σωθεί, αν το φρόντιζε από την πρώτη στιγμή νευροχειρουργός.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, πρωτοσέλιδο

‘‘ΧίοΝοΣΤίΒΑΔΑ – ΤΑΦοΣ: Εννέα σκιέρ σκοτώθηκαν από χιονοστιβάδα στα Βραχώδη Όρη, ανακοίνωσε χθες ταξιδιωτικός πράκτορας.Το περιστατικό σημειώθηκε προχθές και τα θύματα πιστεύεται ότι ήταν από τις ΗπΑ και την Ευρώπη.οι ακριβείς συνθήκες του δυστυχήματος δεν έγιναν γνωστές. Όμως τα θύματα, τα ονόματα των οποίων θα ανακοινώσουν αργότερα οι συγγενείς τους, βρίσκονταν σε διακοπές μιας εβδομάδας και είχαν μεταφερθεί με ελικόπτερο σε δύσβατη περιοχή για να επιχειρήσουν ανάβαση στη βουνοκορφή πουρσέλ.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 16

“ΚΑΜπΕρΑ. ΑΜΕρίΚΑΝίΚο πολεμικό πλοίο απείλησε χτες να καταρρίψει ένα αυστραλιανό επιβατικό αεροπλάνο με 300 επιβάτες, ενώ αυτό πετούσε πάνω από τον Ειρηνικό. ” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 25

“Κι άλλος νεκρός από κεραυνό. ΒορΕίοΗπΕίρΩΤΗΣ πρόσφυγας, που είχε βρει δουλειά ως βοσκός στη Μαραθούσα Χαλκιδικής, σκοτώθηκε χτες από κεραυνό, την ώρα που είχε βγάλει τα ζώα να βοσκήσουν.Νεκρός είναι ο 25χρονος Γεώργιος Γκίνος από τους Αγίους Σαράντα, που χτυπήθηκε από τον κεραυνό σε αγροτική περιοχή έξω από τη Μαραθούσα. ο Γκίνος είχε καταφύγει μαζί με τα πρόβατά του (από τα οποία σκοτώθηκαν 17) κάτω από δέντρο. ” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 43

“Έξι χιλιάδες κοτόπουλα έπνιξε πλημμύρα που «χτύπησε» πτηνοτροφείο στην περιοχή του Μαυρονερίου Κιλκίς. […] Η καταρρακτώδης βροχή, που έπληξε την περιοχή το βράδυ της Δευτέρας, προκάλεσε πλημμύρα που παρέσυρε τα περισσότερα από τα 10.000 κοτόπουλα που υπήρχαν στο πτηνοτροφείο του Κώστα Ανατολίτη. Η ζημιά υπολογίζεται σε τρία εκατομμύρια δραχμές περίπου.” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 43

vii‘‘Ένας νεκρός Έλληνας ναυτικός ο καμαρότος Αμβρόσιος Αργυρόπουλος και εννέα αγνοούμενοι αλλοδαποί είναι ο τραγικός απολογισμός του χθεσινού ναυαγίου του ελληνικής ιδιοκτησίας δεξαμενόπλοιου «Κοσμάς Α»... εκδηλώθηκε πυρκαγιά, από άγνωστη μέχρι στιγμής αιτία, και λίγη ώρα αργότερα το πλοίο κόπηκε στα δύο.’’ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994. σελ. 11

‘‘Το ταξίδι προς το όνειρο τριών Αλβανών λαθρομεταναστών διακόπηκε βίαια χθες στα ορεινά της Φλώρινας, όταν ο κορμός του δέντρου στον οποίο έβαλαν φωτιά για να ζεσταθούν έπεσε και τους καταπλάκωσε με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ο ένας και να τραυματιστούν οι άλλοι δύο […] Για να ζεσταθούν έβαλαν φωτιά στην κουφάλα του κορμού και αποκοιμήθηκαν, εξαιτίας της κούρασης.Η φωτιά όμως σιγόκαιγε τον κορμό ο οποίος σε κάποια στιγμή σωριάστηκε καταπλακώνοντας τους τρεις νεαρούς που κοιμούνταν. οι δύο απ’ αυτούς κατάφεραν να βγουν ζωντανοί από τον καρβουνιασμένο κορμό με σοβαρά τραύματα και εγκαύματα στο σώμα ενώ ο τρίτος, Αριάν οσμανάι, 22 χρόνων, υπέκυψε εγκλωβισμένος στον πεσμένο κορμό.ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994, σελ. 49

τροχαίο

“οι «μάγκες της ασφάλτου» :ΑυΤο το πάσχα ο απολογισμός του εμφύλιου πολέμου ανάμεσα στους Έλληνες οδηγούς ήταν βαρύς. Τριάντα έξι νεκροί, πάνω από εκατό σοβαρά τραυματισμένοι κι άπειροι ελαφρά τραυματισμένοι. ’’ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 19

“προΣΦΕρΕΤΑί ΜΕΓΑλΗ ΑΜοίΒΗ ΣΤοΝ πρΑΓΜΑΤίΚΑ ΑυΤοπΤΗ ΜΑρΤυρΑ που ΕίΔΕ ΚΑί ΕΖΗΣΕ ΤίΣ ΣυΝθΗΚΕΣ Του θΑΝΑΤΗΦορου ΑΤυΧΗΜΑΤοΣ ΤΗΣ ΝυΧΤΑΣ 19-20/12/1987 ΣΤοΝ πΕρίΦΕρΕίΑΚο Του ΚΑρΕΑ ΣΤοΝ ΤΣίΜΗ ΤΣίρΗ ΜΕ Το υπ’ ΑρίθΜ. υΑρ – 2283 ίΧ MAZDA. ΤΗλΕΦΩΝο: 8085821 Απο 9.30 μ.μ.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 2

“Δώδεκα άτομα έχασαν τη ζωή τους σε τροχαία δυστυχήματα που έγιναν το Σαββατοκύριακο σε όλη τη χώρα, ανάμεσά τους και ένα ζευγάρι όταν το αυτοκίνητό τους συγκρούστηκε με άλλα τρία έξω από την Κατερίνη. Αναλυτικά:Το επιβατικό αυτοκίνητο του Κων. Σαλονικίδη, 57 χρόνων, μπήκε στο αντίθετο ρεύμα κυκλοφορίας στους Νέους πόρους Κατερίνης και συγκρούστηκε με τρία διερχόμενα αυτοκίνητα. Σκοτώθηκε ο ίδιος και η γυναίκα του Δέσποινα, 37 χρόνων και τραυματίστηκαν βαριά δύο από τους οδηγούς και ελαφρά πέντε επιβάτες.Σε σύγκρουση δύο επιβατικών αυτοκινήτων, στην Αγριά Βόλου, σκοτώθηκε οδηγός του ενός λάζαρος Βούλγαρης, 25 χρόνων και η συνεπιβαίνουσα Αγγελική παναγή, 22 χρόνων. Ελαφρά τραυματίστηκε ο οδηγός του άλλου αυτοκινήτου λάμπρος Σαϊσανάς και τρία ακόμη νεαρά άτομα.Σε σύγκρουση δύο επιβατικών αυτοκινήτων, στο 83ο χιλιόμετρο του δρόμου θεσσαλονίκης – Καβάλας, σκοτώθηκε ο οδηγός του πρώτου Εμμ. Σιούλας, 68 χρόνων.Σε ανατροπή φορτηγού, έξω από το Ξυλόκαστρο Κορίνθου, σκοτώθηκε ο συνεπιβάτης Βασίλης Καλαμάρας.Σε σύγκρουση επιβατικού αυτοκινήτου με μικρό φορτηγό, σκοτώθηκε ο επιβάτης του πρώτου οχήματος θ. θεοχαρίδης, 24 χρόνων. Σοβαρά τραυματίστηκαν ο οδηγός του ίδιου οχήματος Στ. Ησαϊας, 22, και ελαφρά δύο άτομα.Από ανατροπή του τρακτέρ του, σκοτώθηκε προχτές στο χωριό Καλύβες – Αρμένι Χανίων, ο 50χρονος Ευστάθιος Καλούδης.Από ανατροπή του φορτηγού του στη Μαγούλα Αττικής, σκοτώθηκε, ο 40χρονος Γ. Β. Αλεξόπουλος και τραυματίστηκε ο συνεπιβαίνων Δ. π. πετρόπουλος, 29 χρόνων.

viii Σε σύγκρουση φορτηγού-ψυγείου με νταλίκα, κοντά στο Αίγιο σκοτώθηκε ο οδηγός του πρώτου οχήματος Βας. Ακτύπης, 33 χρόνων και τραυματίστηκε ο οδηγός της νταλίκας Αθαν. Μασαούλης, 45 χρόνων.Σε σύγκρουση δύο επιβατικών αυτοκινήτων στο 129ο χιλιόμετρο της Εθνικής οδού Αθηνών –πατρών, σκοτώθηκε ο οδηγός του ενός αυτοκινήτου Κων. Μέρτικας, και ο συνεπιβαίνων, αγνώστων στοιχείων, νεαρός άνδρας.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 7

“Η 20ΧροΝΗ ίωάννα Στεφάνου στις 8 Δεκεμβρίου, σχόλασε στις 2.30 το μεσημέρι από τη δουλειά της και μαζί με το συνάδελφό της κ. Ηλία περδικάρη, πήγαινε σπίτι της. Στο σπίτι της βέβαια δεν πήγε ποτέ, γιατί σε ένα απλό τρακάρισμα χτύπησε σοβαρά στο κεφάλι. Το γεγονός είναι από μόνο του τραγικό. Γίνεται όμως, ακόμα τραγικότερο, αφού ειδικός νευροχειρουργός εξέτασε για πρώτη φορά την ίωάννα μετά από 3 ολόκληρες ώρες στο ΚΑΤ και αφού ήδη είχε πέσει σε αφασία. Τελικά πέθανε.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 23

‘‘το τροχαίο της Σαμοθράκης, που έγινε στις 11 ίανουαρίου και στο οποίο σκοτώθηκαν τέσσερις στρατιώτες και τραυματίστηκαν πέντε, από τους οποίους οι τρεις σοβαρά.’’ΤΑ ΝΕΑ, 26 ίανουαρίου 1994, σελ. 53

εργατικό ατύχημα

“Εκατοντάδες άτομα πιστεύεται ότι έχασαν τη ζωή τους- παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις της Βαγδάτης – μετά από μεγάλη έκρηξη που σημειώθηκε πριν από ένα περίπου μήνα σε ιρακινό εργοστάσιο ”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 32

‘‘ΚΑλΚουΤΑ: 65 και πλέον ανθρακωρύχοι αγνοούνται ύστερα από φωτιά στη Βεγγάλη’’ ΤΑ ΝΕΑ, 27 ίανουαρίου 1994, σελ. 53

αυτοκτονία

‘‘Από τις πιο γνωστές αποδράσεις είναι αυτή, που έγινε πριν από 11 περίπου χρόνια, με πρωταγωνιστή το θόδωρο Βενάρδο, που βρήκε τραγικό θάνατο στις ίδιες φυλακές (Κορυδαλλού), όπου «απαγχονίστηκε» μ ένα κομμάτι από το σεντόνι του.’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 9 Απριλίου 1986, σελ. 3

‘‘«ο θάνατος –υποστηρίζουν- επήλθε από αυτοστραγγαλισμό»...«Αγαπούσα τη γυναίκα μου και ποτέ δε θα ‘κανα κάτι τέτοιο, παρά την αρρώστια της», ισχυρίζεται ο κατηγορούμενος...ο ίδιος υποστηρίζει ότι γυρνώντας τη «μοιραία» ημέρα στο σπίτι τους, στις 4 το μεσημέρι, βρήκε τη γυναίκα του νεκρή στο μπάνιο, μ’ ένα καλσόν δεμένο με κόμπο στο λαιμό της.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 3

κεφάλάιο 5

η επιλογή της προβαλλόμενης είδησης

‘‘ΤΑΔΕ ΕΦΗ : Γεωρ. Α. Μαγκάκης «Για να διαπιστώσεις το πολιτιστικό επίπεδο μιας χώρας, πρέπει να δεις τα ψυχιατρεία και τις φυλακές της».’’Ελευθεροτυπία 9 Απριλίου 1986 σελ. 16

ix‘‘Μπορεί η Μαφία να έχει κάποια σχέση με την απόπειρα δολοφονίας του πάπα ίωάννη Β; Κάποιοι μυστηριώδης θάνατοι, πριν από λίγα χρόνια είχαν προκαλέσει τέτοιες υποψίες. Τώρα πάλι ένας τέτοιος θάνατος απασχολεί αυτές τις μέρες τον διεθνή Τύπο. Είναι ο θάνατος του πρώην μεγαλοτραπεζίτη και στενού συνεργάτη του Βατικανού, Μικέλε Σιντόνα, βαρυποινίτη, που δηλητηριάστηκε σε ιταλικές φυλακές με υδροκυάνιο. ο Σιντόνα [...] είχε επανειλημμένα εκφράσει φόβους ότι η έκδοση του στην ίταλία θα σήμαινε το τέλος του. [...] ο θάνατος του Σιντόνα παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το θάνατο ενός άλλου «τραπεζίτη του θεού» (δηλ. οικονομικού συνεργάτη του Βατικανού) του ρομπέρτο Κάλβι, στενού συνεργάτη άλλοτε του Σιντόνα. ο Κάλβι βρέθηκε κρεμασμένος, το 1982, κάτω από μια γέφυρα του Τάμεση, στο λονδίνο, όπου είχε καταφύγει για να γλιτώσει από τις διωκτικές αρχές της ίταλίας. [...] ο Σιντόνα γράφει το «Νιού Στέιτσμαν», ενδέχεται να δολοφονήθηκε για να μην αποκαλύψει τον «κατάλογο των 500» (υποτιθέμενων πελατών του), που χρησιμοποιούσαν τις σχέσεις του Σιντόνα με το Βατικανό, για να εξάγουν λαθραία τα κεφάλαιά τους από την ίταλία. Το «Νιού Στέιτσμαν» προσθέτει ότι η ρ-2 ή κάποιο άλλο παρόμοιο σύστημα «παράλληλης εξουσίας», υφίσταται πάντα στην ίταλία. Και συνδέει αυτό το σύστημα με το γεγονός ότι η δεξιά τρομοκρατία στην ίταλία συνεχίζει ατιμώρητα τη δράση της από χρόνια...’’ Ελευθεροτυπία, 9 Απριλίου 1986, σελ. 43

“Η ΚυΒΕρΝΗΣΗ καταδίκασε κατηγορηματικά τη χθεσινή βομβιστική ενέργεια και την απέδωσε σε εκείνους που επιβουλεύονται τη δημοκρατία στη χώρα μας […] ο δήμαρχος Αθηναίων Μιλτιάδης Έβερτ δήλωσε: «Με αποτροπιασμό καταδικάζω άλλη μια δειλή ενέργεια, που στρέφεται όχι μόνο εναντίον αθώων ανθρώπων, αλλά κυρίως εναντίον της Δημοκρατίας και της ομαλότητας στη χώρα μας.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 21

“Κοινωνιολόγοι, εγκληματολόγοι, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, εμβριθείς αναλυτές ποικίλης ύλης και άλλοι διαπρεπείς επιστήμονες, αναζήτησαν τα κοινωνικά αίτια που παράγουν το έγκλημα στη χώρα μας. Άξια η δουλειά τους, αλλά υπερβολικές είναι οι ανησυχίες τους για την ηθική υγεία της ελληνικής κοινωνίας. οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης στο οργανωμένο έγκλημα της «εταιρείας των δολοφόνων» και στα οικονομικά σκάνδαλα άλλων «εταιρειών», μαρτυρούν την ύπαρξη υγιούς κοινωνικού οργανισμού.Η κοινωνική άμυνα στο έγκλημα είναι ισχυρή και αυτοματοποιημένη. ο κοινωνικός οργανισμός είναι υγιής και εξοπλισμένος με όλα τα αναγκαία αντισώματα στην οικονομική διαφθορά και στο έγκλημα. Ως προς αυτό δεν δικαιολογείται καμιά ανησυχία. οι ανησυχίες αρχίζουν να αναπηδούν από τη στιγμή, που αδρανοποιείται η πολιτική ευαισθησία σ’ όλα αυτά τα οικονομικά σκάνδαλα δημόσιων λειτουργών και στη σκανδαλώδη προ-φονική πολιτεία του δημάρχου τότε και εγκεφάλου της σπείρας των δολοφόνων σήμερα, Χρ. παπαδόπουλου. ’’Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 26 Απριλίου 1987, σελ. 9

“«ρίΞΤΕ κάτω τα στεφάνια! θέλουμε να τον δούμε για τελευταία φορά!». Τις φωνές έκοβαν πνιγμένα αναφιλητά.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 5

“Τραγική παρεξήγηση – αθέλητη ή ηθελημένη – των ανά την Ευρώπη σύγχρονων οργανώσεων υπήρξε ο ισχυρισμός τους ότι ενεργούν για λογαριασμό των μαζών. Κι όμως, με κάθε ευκαιρία καταδεικνύεται πόσο απομονωμένες από τις μάζες είναι οι οργανώσεις αυτές, οι οποίες με τη δράση τους, δύο μόνο πράγματα επιτυχαίνουν:Να ενισχύσουν, πρώτα απ’ όλα, τους κατασταλτικούς μηχανισμούς.Να επιβραδύνουν, δεύτερο, τη λαϊκή παρέμβαση.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 18

x “«Γιατί τα σκότωσες;», «Γιατί το έκανε, θεέ μου;» έλεγε μέσα στο θρήνο της η τραγική μάνα Αναστασία Εμμανουήλ, για τον άνδρα της, Γιάννη, που σκότωσε τα τρία από τα 4 παιδιά τους, στη θεσσαλονίκη.” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, πρωτοσέλιδο

“Επι τόπου έφτασε και ο δήμαρχος Ν. Ερυθραίας Δημήτρης Κατσιάνος, ο οποίος συνομίλησε για λίγο με τον Βαρδή Βαρδινογιάννη. «Έδειχνε να είναι καλά, αν και δεν μπορούσε να κρύψει τελείως το σοκ που είχε υποστεί», παρατήρησε ο δήμαρχος...[…]…«Δεν σκέπτονται την ανθρώπινη ζωή κι αυτό αποδεικνύεται από το ότι δεν πήγαιναν να σκοτώσουν μόνο τον Βαρδή. Αν πετύχαινε η επιχείρηση θα θρηνούσαμε 15 θύματα. Έπαθαν, όμως , φιάσκο», σχολίασε ο υπουργός Δημόσιας Τάξης κ. Βασιλειάδης.«Έβαλαν σε κίνδυνο τη ζωή πολιτών που έκαναν τη δουλειά τους», είπε ο δήμαρχος Ερυθραίας κ. Κατσιάνος.”ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ, 21 Νοεμβρίου 1990, σελ. 19

“Η οικογένεια του Γιώργου Αθανασίου, του Χρήστου Κοντού και η μητέρα του τελευταίου, Αφροδίτη, έπαθαν το σοκ της ζωής τους.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 14

“«Τον αποτροπιασμό του» για την «άνανδρη δολοφονική απόπειρα» εξέφρασε ο πρωθυπουργός κ. Κωνσταντίνος Μητσοτάκης […] «ΑποΤροπίΑΣΜο, οργή και αγανάκτηση» εξέφρασε και ο πρόεδρος του πΑΣοΚ Ανδρέας παπανδρέου […] οΜοΦΩΝΗ καταδίκη απ’ όλες τις πτέρυγες της Βουλής χθες για την αιματηρή τρομοκρατική ενέργεια. ” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 22

η προβαλλόμενη βία και η επίδρασή της στο κοινό

“Η δημοσίευση ειδήσεων που αφορούν αξιόποινες πράξεις (κλοπές, ληστείες κ.λ.π.) προκαλεί εθισμό και «παρακινεί τους νέους στην περιπέτεια και τον εύκολο πλουτισμό», υποστηρίζει ο κ. θρας. Ν. Σπέης, πλοίαρχος ε.ν. Μεγακλέους 37, πατήσια, που προτείνει να σταματήσει ο Τύπος να δημοσιεύει οτιδήποτε σχετικό.” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 26

“Η αμερικανική πρεσβεία γνωρίζει πολύ καλά και οφείλει να ενημερώσει την ουάσιγκτον, ότι η «17 Νοέμβρη» δρα στην Αθήνα από το 1975 και ουδείς Έλληνας ή ξένος πολίτης έχει τρομοκρατηθεί και ούτε έχει διασαλευτεί η δημόσια τάξη και ασφάλεια της χώρας μας […] ΚΑΜίΑ ευθύνη λοιπόν, δεν μπορούν να επιρρίψουν οι ΗπΑ στην κυβέρνηση και στις αστυνομικές αρχές για την βομβιστική επίθεση εναντίον του αμερικανικού στρατιωτικού λεωφορείου. Κι αν το αποτολμήσουν, θα αποκαλύψουν απλώς τον ωμό εκβιασμό τους. ’’ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 8

‘‘ίοΣ-«ΦοΝίΑΣ» θα δημιουργήσει μεγάλο πρόβλημα δημόσιας υγείας»[…] επειδή μεταδίδεται όπως και ο πρώτος ιός (με το σπέρμα και το αίμα)’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 13

“Αυτόπτης μάρτυρας συντάκτης των «ΝΕΩΝ» περιγράφει το μακελειό: Ξαφνικά, ακούστηκε ένας τρομακτικός κρότος. Τζάμια σπάνε. Τα πρόσωπα των περαστικών χλομιάζουν. Στα μάτια τους φαίνεται ο τρόμος και το βλέμμα τους «φεύγει» προς τη γωνία Βουλής και Καραγεώργη Σερβίας...Γυναίκες βρίσκονται σε απόγνωση. Μερικές βάζουν τα κλάματα και άλλες καλούν σε «βοήθεια». Μια ηλικιωμένη κρατά σφιχτά ένα κοριτσάκι και ξαφνικά λιποθυμά. Το κορίτσι ξαφνιάζεται, πέφτει πάνω

xiτης φωνάζοντας «Γιαγιά, γιαγιά, σήκω σε παρακαλώ!...». λίγα μέτρα πιο μακριά, μια νεαρή παθαίνει κρίση....Ένας νεαρός βρίσκεται μπρούμυτα στο πεζοδρόμιο της Κ. Σερβίας...Το αριστερό του χέρι ακουμπά το κούτελο και γύρω του μια λίμνη αίματος...ο πανικός δίνει τη θέση του στη φρίκη! Κάποιοι αντιλαμβάνονται ότι ο νεαρός είναι νεκρός....πέντε έξι μέτρα πιο πέρα, στη μέση της Κ. Σερβίας προς την οδό λέκκα, ανάσκελα ένας άλλος νεαρός κρατάει το πρόσωπό του που είναι «βουτηγμένο στο αίμα....ένας τρίτος έχει πέσει ανάμεσα στις παρκαρισμένες μοτοσυκλέτες...ουρλιάζει από τον πόνο...το καθήκον «προστάζει» αστυνομικούς και δημοσιογράφους να προηγηθούν....η μάνα του νεκρού σ’ εκείνη τη γωνιά φωνάζει: «που είναι το παιδί μου! που το πήγαν...»....οι κηλίδες του αίματος και οι «λίμνες» της βενζίνης είχαν ... εξατμισθεί». ” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 17

‘‘Ειδήσεις - θέαμα και η ψευδαίσθηση της ενημέρωσηςΑυτό που «μένει» από τις ειδήσεις της τηλεόρασης είναι λιγότερο από το μισό αυτού που εκπέμπεται […]«οι ειδήσεις, κυρίως στα ιδιωτικά κανάλια, δεν ασχολούνται με τα καίρια θέματα», λέει ο σκηνοθέτης Τάκης παπαγιαννίδης. «Με το πού ζούμε; Σε ποια κοινωνία; πού είναι τα σύνορά μας; Τι λαός είμαστε; πού είναι οι παραδόσεις μας; υποφέρουμε από κάτι; Αυτά δεν τα βλέπουμε πουθενά. Το μόνο που βλέπουμε είναι ότι ως άτομα απειλούμαστε από το υψωμένο όπλο του διπλανού μας. Τα όσα βλέπουμε, είναι μια παραμορφωτική εικόνα της κοινωνίας μας» [...]Η «ενήμερο-ψυχαγωγία» είναι ο νέος όρος που μπήκε στη ζωή μας. Είναι οι ειδήσεις που παρουσιάζονται με γρήγορους ρυθμούς, έντονες εικόνες, πολλά επίθετα και ελάχιστη ανάλυση. οι ειδήσεις που διεκδικούν το αλάθητο μέσα από τον εντυπωσιασμό που επιτυγχάνεται με κάθε μέσο. οι ειδήσεις που χρησιμοποιούν αποσπάσματα από ταινίες για να τονίσουν την «αλήθειά» τους. Εκεί που ο δημοσιογράφος γίνεται παρουσιαστής ενός freak-show […]«Τα δελτία ειδήσεων όπως είναι φτιαγμένα σήμερα», λέει ο κοινωνιολόγος Γιώργος Δαρεμάς, «δεν εξυπηρετούν την ενημέρωση των τηλεθεατών. Έχουν στόχο τον εντυπωσιασμό, που βασίζεται στην οπτικοποίηση της είδησης, δηλαδή το αίμα, τη βία, την οξύτητα, τις συγκινησιακές καταστάσεις που είναι πιο ελκυστικές από μία ψύχραιμη, έλλογη παρουσίαση του θέματος» […]«ο ρόλος της προπαγάνδας, των media και των δημοσιογράφων» έλεγε πριν από δύο μήνες στα «ΝΕΑ» ο Αμερικανός διανοούμενος Νόαμ Τσόμσκι, «είναι να κατασκευάζουν σύνεση. Με το να επιλέγουν θέματα, να παρουσιάζουν τις ειδήσεις με έναν συγκεκριμένο τρόπο, να περιορίζουν τις συζητήσεις στο πλαίσιο που θέλουν. Είναι να φτιάχνουν εκπομπές που θα μας καθηλώνουν στο σπίτι μας, θα ασχολούμαστε με αυτά που μας δίνουν και όχι με τα πραγματικά προβλήματα».’’ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994, σελ. 24

εγκληματικό στερεότυπο _ προφίλ δράστη

“Για 9η φορά μέσα σε 10 χρόνια, η οργάνωση – φάντασμα «17 Νοέμβρη» χτύπησε χτες στην καρδιά της Αθήνας. Με 16 σφαίρες, από τα πιστόλια δύο ή τριών εκτελεστών, άφησε νεκρό τον εκδότη της «Απογευματινής» Νίκο Μομφεράτο, 61 ετών και βαρύτατα τραυματισμένο τον οδηγό του παναγιώτη ρουσέτη, 42 ετών. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, πρωτοσέλιδο

“περισσότερο, η χτεσινή δολοφονία, μοιάζει με την «εκτέλεση» των πέτρου – Σταμούλη. Και εκεί υπήρχαν δύο αυτοκίνητα, ένα μπροστά και ένα πίσω από το αυτοκίνητο του τότε διοικητή των ΜΑΤ. Αυτό που προηγείτο του έκοψε τον δρόμο και αυτοί που επέβαιναν στο δεύτερο πυροβόλησαν το «στόχο» τους. οι

xii δράστες δεν πήραν κανένα μέτρο για να κρύψουν τα πρόσωπά τους, διάλεξαν πολυσύχναστο δρόμο, ήξεραν τις κινήσεις και το καθημερινό δρομολόγιο του εκδότη της «Απογευματινής» και είχαν μελετήσει τον τρόπο διαφυγής τους. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 18

“«ο παπαδόπουλος μαζί με τη γυναίκα του και άλλα άτομα δολοφόνησαν τον Ελευθεριάδη», κατέθεσε χθες στον ανακριτή ο ντετέκτιβ Κων. Σπύρου, που αποκάλυψε την υπόθεση που έχει γίνει γνωστή ως «εταιρία δολοφόνων».”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 17

“Έξη άτομα συνέλαβε η ιταλική αστυνομία σε σχέση με τη δολοφονία του ιταλού πτέραρχου λίτσιο Τζορτζέρι. Στη φωτογραφία δύο από τους συλληφθέντες, η 29χρονη Φραντσέσκα Ντι Μίτριο και ο 27χρονος ρομάνο Μαλασπίνα.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25 Απριλίου 1987, σελ. 45

“Σαν «άνθρωπο της καρπαζιάς» που εκινείτο στον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο - ήταν τότε μέλος της ΕΔΗΝ- παρουσιάζουν οι συμφοιτητές του στο πανεπιστήμιο τον αρχηγό της εταιρείας Χ. παπαδόπουλο. Όσοι τον θυμούνται μας είπαν κατηγορηματικά: «ο παπαδόπουλος ήταν γνωστή φυσιογνωμία στον πανεπιστημιακό χώρο και σύχναζε στη λέσχη. Ήταν πλακατζής, αυτό που λέμε γραφικός τύπος. πάντως δεν υπήρξε ποτέ μέλος των λαμπράκηδων, όπως γράφτηκε σε κάποια εφημερίδα.’’ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 5

“ο ΕΚΤΕλΕΣΤΗΣ ήταν μετρίου αναστήματος, ηλικίας περίπου 35 χρόνων – κάποιες μαθήτριες μίλησαν για 50άρη – με γκρίζα μαλλιά στους κροτάφους, λεπτό μουστάκι ,που κατά την Ασφάλεια μπορεί να ήταν ψεύτικο, με αδύνατο και χλωμό πρόσωπο και φορούσε τραγιάσκα.ο ΣυΝΕρΓοΣ – οΔΗΓοΣ ήταν ψηλός, γύρω στα 25 και φορούσε κράνος και σκούρο μπουφάν.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 24

“ΔυΣΚολίΕΣ συναντά η Αστυνομία στη σχεδίαση των σκίτσων των εκτελεστών του Αλ. Αθανασιάδη, γιατί οι περιγραφές των χαρακτηριστικών τους από τους αυτόπτες μάρτυρες διαφέρουν σημαντικά […] Τα στοιχεία αυτά κάνουν την Αστυνομία να πιστεύει ότι ένας τουλάχιστον εκτελεστής της «17Ν» είναι ψηλός και εμφανίζεται κάθε φορά διαφορετικά μεταμφιεσμένος.Από καταθέσεις μαρτύρων έχει προκύψει ότι ψηλός εκτελεστής είχε πάρει μέρος στις εκτελέσεις του Δημ. Αγγελόπουλου και του Νικ. Μομφεράτου, αλλά και στην πρόσφατη αποτυχημένη απόπειρα κατά του Αμερικανού Τζορτζ Κάρος στη Φιλοθέη.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 5

“Έσφαξαν κόκορα. Άλλο πάλι κι αυτό. πριν από τον κυριακάτικο αγώνα της προοδευτικής […] έσφαξαν κόκορα στο κέντρο του γηπέδου!!! […] «Έτσι θα σας σφάξουμε και θα χυθεί αίμα», ασκώντας ψυχολογική βία στους ποδοσφαιριστές μας. Κατευθύνθηκε στο κέντρο του γηπέδου, όπου έσφαξε τον πετεινό ύποπτα βλέμματα των αστυνομικών, παρατηρητών αγώνος και των φιλάθλων.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 38

“Το αίμα πνίγει τη 17 Ν […] Αγανάκτηση για το τυφλό χτύπημα στο κέντρο της Αθήνας […] οι άνθρωποι που πυροδότησαν, στις 4.00 χτες το απόγευμα, την αντιαρματική ρουκέτα, σε ένα από τα πλέον πολυσύχναστα σημεία της Αθήνας, έγραψαν με το αίμα ενός ανύποπτου νέου την πλέον σκοτεινή σελίδα της ελληνικής τρομοκρατίας […] Το «τυφλό» χτύπημα προκάλεσε σοκ και αγανάκτηση σε όλη την Ελλάδα και έκανε φανερό ότι η 17Ν δεν έχει πλέον τους δισταγμούς που διαλαλούσε πως είχε στο παρελθόν.” ΤΑ ΝΕΑ, 15 ίουλίου 1992, σελ. 2

xiiiπροφίλ θύματος

“οι νεκροψίες και νεκροτομές των σεσηπότων πτωμάτων ίσως να βοηθήσουν την έρευνα για τα ποινικά αδικήματα των μελών αυτής της «εταιρείας θανάτου». Ίσως και να μην προσθέσουν τίποτε διαφωτιστικότερο. Τι να «πει» ένα πτώμα σε αποσύνθεση;’’ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 8

“ΑρΓΕΝΤίΝΗ .Ήταν οι ίδιοι ή από τους ίδιους που κουκουλοφόροι επί «επταετίας» (τόσο κράτησε και στην Αργεντινή η μαύρη νύχτα των στρατηγών) έσερναν τους αντιπάλους του καθεστώτος από τα κρεβάτια τους, τους έριχναν στα άντρα των βασανιστηρίων και συχνά τους εξαφάνιζαν (30.000 άνθρωποι είναι αυτή τη στιγμή «αγνοούμενοι», από την εποχή εκείνη και οι σκελετοί, που κάθε τόσο ξεθάβονται μαρτυρούν μεν αδιάψευστα συχνά βασανιστήρια που προηγήθηκαν του θανάτου, αλλ’ όχι και την ταυτότητα των θυμάτων). ’’ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26 Απριλίου 1987, σελ. 37

“οδηγούσε με το πιστόλι στα πόδια του το θύμα αλλά δεν πρόλαβε. ΦοΒοΤΑΝ επίθεση εναντίον του, ο γενικός διευθυντής της Εταιρείας Χημικών προϊόντων και λιπασμάτων Αλεξ. ίορδ. Αθανασιάδης, 59 χρόνων, και είχε το γεμάτο πιστόλι του ανάμεσα στα πόδια του, καθώς καθόταν στη θέση του οδηγού της BMW που χρησιμοποιούσε. Εκεί το είχε και χτες το πρωί, αλλά δεν πρόλαβε να το χρησιμοποιήσει, όταν τον πλεύρισαν οι εκτελεστές της «17 Νοέμβρη»’’ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 24

“από την τραγωδία του Κ. Μαρούσης ένας από τους τέσσερις νεκρούς δεν αναγνωρίσθηκε ποτέ και δεν αναζητήθηκε από κανέναν. Μόνο τον θεό πρέπει να είχε αυτός ο άνθρωπος, αν είχε κι αυτόν. «ούτε αδέσποτο σκυλί να ήταν», σχολίασε χθες αστυνομικός της Αστυνομίας.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13 Μαρτίου 1991, σελ. 9

‘‘Η 70χρονη Ασημίνα, μητέρα της Γεωργίας, μίλησε στο δικαστήριο για τις «έμμονες ιδέες» της κόρης της.«Μια φορά με είχε ρωτήσει – είπε χαρακτηριστικά η μάρτυρας – αν θα πέθαινε τυλίγοντας ένα σκοινί γύρω από το λαιμό της.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14 Μαρτίου 1991, σελ. 3

‘‘Η «17 Νοέμβρη» είναι πάντα εδώ και ύστερα από 13 μήνες σιωπής, ξαναχτύπησε με στόχο ένα πρόσωπο – κλειδί στο μείζον σκάνδαλο της ΑΓΕΤ Ηρακλής. Το χθεσινό μακελειό στο Κολωνάκι μοιάζει με ένα έργο που το έχουμε ξαναδεί.’’ΤΑ ΝΕΑ, 25 ίανουαρίου 1994, σελ. 21

‘‘«Ήμουν ανήλικος, μόλις 17 ετών. Δεν γνώριζα πως μέσα στο σπίτι βρίσκονταν άνθρωποι. ο λυμπέρης μου είχε πει πως ήταν άδειο και ήθελε να τον βοηθήσουμε να το κάψει για να εκδικηθεί την οικογένειά του», θυμάται σήμερα ο παύλος Αγγελόπουλος. «Με πέταξαν σε ένα κελί, να περιμένω τον θάνατο κάθε μέρα που περνούσε...».’’ ΤΑ ΝΕΑ, 27 ίανουαρίου 1994, σελ. 62

‘‘Ελεύθεροι παραμένουν οι πέντε Τούρκοι αστυνομικοί που κατηγορούνται για το μέχρι θανάτου ξυλοδαρμό δημοσιογράφου αριστερής εφημερίδας στην Κωνσταντινούπολη.[...] στη γειτονική πόλη Μασίνγκμπι, έστησε ενέδρα σε μέλη της Καμαγιόρ (πολιτοφυλακής που παραμένει πιστή στον Καμπάχ) και σκότωσε 20 άτομα.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 31 Μαΐου 1997, σελ. 14

xiv κεφάλάιο 6

εγκλημα σε παγκόσμιο επίπεδο

“Η νέα αυτή ναζιστική θηριωδία ξεχείλισε το ποτήρι της παγκόσμιας αγανάκτησης, καθώς ήρθε να προστεθεί: Στις 74 δολοφονίες αμάχων παλαιστινίων από τις 8 Δεκέμβρη, που άρχισαν τα επεισόδια στη Γάζα.Στο θάψιμο και το κάψιμο ζωντανών ανθρώπων. Στην κτηνώδη μεταχείριση ακόμα και εγκύων γυναικών.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 2 Μαρτίου 1988, σελ. 33

“ΝΤΑΚΑ, 4. Έντεκα νεκροί και πάνω από 300 τραυματίες είναι τα πρώτα […] αποτελέσματα των γενικώς εκλογών στο Μπαγκλαντές, τις οποίες η αντιπολίτευση καταγγέλλει ως νόθες..”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 4 Μαρτίου 1988, σελ. 17

“ΓίοΧΑΝΕΣΜπουρΓΚ, 7. πέντε μαύροι σκοτώθηκαν σε δύο ξεχωριστές πρωτοφανείς επιθέσεις που έγιναν την παρασκευή στην περιοχή του Σοβέτο, ανακοίνωσε προχτές η νοτιοαφρικανική αστυνομία […] Η πρώτη επίθεση έγινε στο Ζόλα, έναν οικισμό των μαύρων κοντά στο Γιοχάνεσμπουργκ, όπου ένα πλήθος πυρπόλησε μια νεκροφόρα, και η δεύτερη στο προάστιο Μόφαλο του Σοβέτο και ήταν παρόμοια με την πρώτη.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 17

“πΕΚίΝο, 7. ΧίλίΑΔΕΣ θιβετιανοί που ζητούσαν ανεξαρτησία, κατέβηκαν προχτές σε διαδηλώσεις στη λάσα, πρωτεύουσα του θιβέτ, και συγκρούστηκαν με δυνάμεις της κινεζικής αστυνομίας με αποτέλεσμα να σκοτωθούν από 3 ως 9 άτομα, σύμφωνα με πληροφορίες που έφτασαν χτες στην Κινεζική πρωτεύουσα.”ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 7 Μαρτίου 1988, σελ. 17

“ο πόλεμος των ναρκωτικών/ ΜποΓΚοΤΑ (Κολομβία): Δύο άτομα σκοτώθηκαν και τρία τραυματίστηκαν σε τρεις διαφορετικές βομβιστικές επιθέσεις που έγιναν αργά χτες στην Μπογκοτά και στην Καρταχένα. […] Η σοβαρότερη από τις βομβιστικές επιθέσεις έγινε στον έκτο όροφο του ξενοδοχείου «Χίλτον», με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δύο άτομα και ένα να τραυματιστεί σοβαρά. Σχεδόν ταυτόχρονα εξερράγη βόμβα σε τράπεζα, τραυματίζοντας δύο άτομα και προκαλώντας ζημιές στο κτίριο […] οι αρχές αποδίδουν την ευθύνη σε δίκτυα διακίνησης ναρκωτικών.”ΕθΝοΣ, 27 Σεπτεμβρίου 1989, σελ. 4

‘‘Στη Βηθλεέμ, ίσραηλινοί στρατιώτες πυροβόλησαν με σφαίρες από καουτσούκ παλαιστίνιους, οι οποίοι τους πετούσαν πέτρες, ύστερα από συγκέντρωση στη μνήμη ενός παλαιστίνιου που πέθανε ενώ βρισκόταν υπό ισραηλινή κράτηση. Δύο παλαιστίνιοι τραυματίστηκαν από τις σφαίρες.Επίσης, δύο Αυστριακοί στρατιώτες, που υπηρετούσαν στη δύναμη διαμεσολάβησης του οΗΕ στα υπό ίσραηλινή κατοχή υψώματα του Γκολάν, σκοτώθηκαν χθες το πρωί. Σχετική ανακοίνωση του αυστριακού υπουργείου Άμυνας δεν δίνει περισσότερες πληροφορίες για τις συνθήκες θανάτου τους.’’ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 31 Μαΐου 1997, σελ. 14

xvεγκλημα σε δημόσιο χώρο

“Η επίθεση έγινε ύστερα από ενέδρα στην πολυσύχναστη διασταύρωση Τσακάλωφ και Βουκουρεστίου, μπροστά στα μάτια πολλών περαστικών. […] οι δράστες είχαν στήσει την ενέδρα στον εκδότη της «Α» που καθημερινά ακολουθούσε το ίδιο δρομολόγιο και την ίδια περίπου ώρα, από το σπίτι του, Ηροδότου 32, ως τα γραφεία της εφημερίδας Φειδίου 12, με δυο αυτοκίνητα κι έναν πεζό «εκτελεστή». Έκλεισαν το δρόμο στη «Μερσεντές», που επέβαινε ο Μομφεράτος, ο πεζός τον πυροβόλησε εξ επαφής, άλλος από το ένα αυτοκίνητο, πυροβόλησε τον οδηγό του και κάποιος από το δεύτερο αυτοκίνητο, έριξε και «χαριστική βολή» στον εκδότη. Κι ενώ ο κόσμος που βρισκόταν γύρω, στο δρόμο και στα καταστήματα, πάγωσε, οι δράστες έφευγαν ανενόχλητοι, αφήνοντας στον τόπο της δολοφονίας προκηρύξεις της οργάνωσης «17 Νοέμβρη». λίγο αργότερα, ο ιατροδικαστής διαπίστωσε ότι ο Μομφεράτος, που είχε διαδεχθεί στην προεδρία της Ένωσης ίδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών, τον προ διετίας δολοφονημένο εκδότη της «Βραδυνής» Τζώρτζη Αθανασιάδη, έφερε 4 σφαίρες. […] ο δράστης έριξε αφού έβαλε το οπλισμένο χέρι τoυ μέσα στο αυτοκίνητο και πυροβόλησε τον εκδότη εξ επαφής. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 6

“ο κύκλος αίματος της 17 Νοέμβρη:ρίΤΣΑρΝΤ ΓουΕλΣ“Στις 23 Δεκέμβρη 1975 δολοφονείται έξω από το σπίτι του στην οδό Φρειδερίκης 5 στο Ψυχικό ο ρίτσαρντ Γουέλς σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα.Μόλις ο Έλληνας οδηγός του Γουέλς σταματά το αυτοκίνητο έξω από το σπίτι του σταθμάρχη της CIA ο Γουέλς ανοίγει την πόρτα και κατεβαίνει.Τότε ακριβώς από ένα μπλε Φίατ 124 που εκινείτο με σβηστά φώτα ξεπηδούν τρία νεαρά άτομα με καλυμμένα τα πρόσωπά τους με μαντήλια. ο ένας ακινητοποιεί τον σωφέρ λέγοντας «ψηλά τα χέρια». οι άλλοι δύο κατευθύνονται στον Γουέλς και τον πυροβολούν τρεις φορές με 45ρια πιστόλια. Μια από τις σφαίρες βρίσκει τον Αμερικανό πράκτορα στην καρδιά και τον αφήνει στον τόπο. ” Ε. ΜΑλλίοΣ“Δολοφονήθηκε στο παλαιό Φάληρο, ο απότακτος αστυνόμος Ευάγγελος Μάλλιος λίγα μέτρα από το σπίτι του. Η δολοφονία έγινε στην οδό Άτλαντος 6 κοντά στο ίΒ΄ αστυνομικό τμήμα, ενώ το θύμα έμενε στο νούμερο 21 του ίδιου δρόμου. Τέσσερα άτομα, μεταξύ των οποίων και μια γυναίκα, τον περίμεναν μέσα σε ένα κλεμμένο αυτοκίνητο. ” π.πΕΤρου – Σ. ΣΤΑΜουλΗΣ“16 Γενάρη 1980 δολοφονούνται στο παγκράτι ο υποδιοικητής των ΜΑΤ αστυνόμος παντελής πέτρου και ο οδηγός του Σωτήρης Σταμούλης. ο πέτρου δολοφονήθηκε στην οδό Στύλπωνος σε μικρή απόσταση από το σπίτι του όταν γύριζε σ’ αυτό από το γραφείο του. ” ΤΖ. ΤΣΑΝΤΕΣ – Ν.ΒΕλουΤΣοΣ“Στις 15 Νοέμβρη 1983 το πρωί δολοφονούνται στην λεωφόρο Κηφισίας στα φανάρια της Φιλοθέης ο Ελληνοαμερικανός πλοίαρχος της Jusmagg Τζωρτζ Τσάντες και ο Έλληνας οδηγός του Νικόλαος Βελούτσος. Όταν το αυτοκίνητο του Τσάντες σταμάτησε στα φανάρια της Φιλοθέης οι δύο άγνωστοι πλησίασαν το αυτοκίνητο και ο συνεπιβάτης της μοτοσυκλέτας έριξε έξι σφαίρες. ” ρ. ΤΖΑΝΤ“Απόπειρας δολοφονίας πέρσι το καλοκαίρι του Αμερικανού λοχία της CIA στην Αθήνα ρ. Τζαντ. Η απόπειρα κατά του Τζαντ έγινε στη λεωφόρο Βουλιαγμένης από δύο άτομα που εκινούντο με μοτοσυκλέτα. Συγκεκριμένα όταν ο Τζαντ σταμάτησε σε κάποιο φανάριοι δύο εκτελεστές τον πλησίασαν. ” ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 18

xvi

κατάλογος εικόνων

xvii

1.1 1.2 2.1 2.2 2.3

2.4 2.5 2.6 2.7 2.8

2.9 2.10 2.11 2.12 2.13

2.14 2.15 2.16 2.17 2.18

2.19 2.20 2.21 2.22 2.23

2.24 2.25 2.26 2.27 2.28

xviii

2.29 2.30 2.31 2.32 2.33

2.34 2.35 2.36 2.37 3.1

3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

3.7 3.8 3.9 3.10 3.11

3.12 3.13 3.14 3.15 3.16

3.17α 3.17β 3.17γ 3.18 3.19

xix

3.20 3.21 3.22 4.1 4.2

4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

4.8 4.9 4.10 4.11 4.12

4.13 4.14 4.15 4.16 4.17

4.18 4.19 4.20 4.21 4.22

xx

4.23 4.24 4.25 4.26 4.27

4.28 4.29 4.30 4.31 4.32

4.33 4.34 4.35 4.36 4.37

4.38 4.39 4.40 4.41 4.42

4.48 4.49 5.1 5.2 5.3

4.43 4.44 4.45 4.46 4.47

xxi

5.4 5.5 5.6 5.7 5.8

5.9 5.10 5.12 5.13

5.14 5.15 5.16 5.17 5.18

5.24 5.25 5.26 5.27 5.28

5.29 5.30 5.31 5.32 5.33

5.11

5.19 5.20 5.21 5.22 5.23

xxii

5.35 5.36 5.37 5.38

5.39 5.40 5.41 5.42 5.43

5.44 5.45 5.46 5.47 5.48

6.6 6.7 6.8 6.9 6.10

5.34

6.1 6.2 6.3 6.4 6.5

xxiii

6.11 6.12 6.13 6.14 6.15

6.16 6.17 6.18 6.19 6.20

6.21 6.22 6.23 6.24 6.25

6.26 6.27 6.28 6.29 6.30

6.31 6.32 6.33 6.34 6.35

xxiv

6.36 6.37 6.38 6.39 6.40

6.41

xxvάνάφορες εικονων

κεφαλαίο 1

1.1 Εικόνα προσωπικού αρχείου1.2 Εικόνα προσωπικού αρχείου

κεφάλαιο 2

2.1 Άτλας του Aby Warbung2.2 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.3 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.4 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.5 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.6 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.7 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.8 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.9 Εικόνα προσωπικού αρχείου2.10 Lacan at the scene, σελ. 432.11 Lacan at the scene, σελ. 442.12 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 72.13 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 72.14 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 72.15 Lacan at the scene, σελ. 962.16 Lacan at the scene, σελ. 982.17 Lacan at the scene, σελ. 1022.18 Lacan at the scene, σελ. 992.19 Lacan at the scene, σελ. 542.20 Lacan at the scene, σελ. 1522.21 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 28/11/1985, σελ. 452.22 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14/09/1985, σελ.372.23 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/05/1985, σελ. 182.24 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 28/11/1985, σελ. 22.25 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 28/11/1985, σελ. 452.26 ΤΑ ΝΕΑ, 23/05/1985, σελ. 82.27 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/11/1985, σελ.362.28 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/09/1985, σελ. 242.29 Κολάζ προσωπικού αρχείου2.30 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, πρωτοσέλιδο και σελ. 232.31 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 172.32 Το ΕθΝοΣ, 14/06/1985, σελ. 42.33 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 16/09/1985, σελ. 442.34 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 212.35 ΤΑ ΝΕΑ, 25/01/1994, σελ. 182.36 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 252.37 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 29/09/1992, σελ. 23

xxvi κεφαλαίο 3

3.1 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.2 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.3 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.4 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.5 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.7 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.8 Σχεδιάγραμμα προσωπικού αρχείου3.9 Σχεδιάγραμμα προσωπικού αρχείου3.10α Κολάζ προσωπικού αρχείου3.10β Κολάζ προσωπικού αρχείου3.11 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.12 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.13 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.14 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.15 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.16 Εικόνα προσωπικού αρχείου3.17α Εικόνα προσωπικού αρχείου3.17α Εικόνα προσωπικού αρχείου3.17γ Εικόνα προσωπικού αρχείου3.18 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.19 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.20 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.21 Κολάζ προσωπικού αρχείου3.22 Σκαρίφημα προσωπικού αρχείου

κεφάλαιο 4

4.1 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/05/1985, σελ. 114.2 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/09/1985, σελ. 214.3 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/11/1985, σελ. 154.4 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/02/1985, σελ. 374.5 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ.94.6 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/05/1985, σελ. 374.7 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 234.8 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/11/1985, σελ. 184.9 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 15/07/1985, σελ. 74.10 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 15/07/1985, σελ. 74.11 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/09/1985, σελ. 134.12 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 19/09/1985, σελ. 134.13 Το ΕθΝοΣ, 25/15/1985, σελ. 54.14 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 18/09/1985, σελ. 44.15 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/05/1985, σελ. 374.16 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 21/05/1985, σελ. 44.17 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/02/1985, σελ. 24.18 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/02/1985, σελ. 32

xxvii4.19 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/07/1985, σελ. 124.20 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 05/12/1985, σελ. 454.21 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/11/1985, σελ. 454.22 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 29/09/1992, σελ.224.23 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/09/1985, σελ. 484.24 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 474.25 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/07/1985, σελ. 114.26 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/05/1985, σελ. 174.27 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/05/1985, σελ. 124.28 TA ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 544.29 Lacan at the scene, (zoum 1), σελ. 1154.30 Lacan at the scene, ((zoum 2), σελ. 1154.31 Lacan at the scene, σελ. 1144.32 ΤΑ ΝΕΑ, 19/09/1985, πρωτοσέλιδο4.33 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 29/09/1992, σελ. 164.34 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14/03/1991, σελ. 164.35 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 17/05/1985, σελ. 34.36 ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/09/1985, πρωτοσέλιδο4.37 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 194.38 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 464.39 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 204.40 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 184.41 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, σελ. 194.42 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, πρωτοσέλιδο παλία 4.174.43 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 05/12/1985, σελ. 224.44 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 244.45 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 244.46 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ.244.27 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 244.48 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 264.49 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 26

κεφαλαίο 5

5.1 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/02/1985, σελ.185.2 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, πρωτοσέλιδο5.3 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, σελ. οπισθόφυλλο5.4 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, σελ. οπισθόφυλλο5.5 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, σελ. οπισθόφυλλο5.6 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, πρωτοσέλιδο 5.7 ΤΑ ΝΕΑ, 22/02/1985, πρωτοσέλιδο5.8 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 235.9 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 225.10 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 225.11 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, πρωτοσέλιδο5.12 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30/09/1989, πρωτοσέλιδο5.13 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30/09/1989, σελ. 225.14 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 245.15 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 245.16 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 245.17 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, σελ. 24

xxviii 5.18 Το ΕθΝοΣ, 27/09/1989, πρωτοσέλιδο και σελ. 245.19 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/02/1985, σελ. 75.20 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/02/1985, σελ. 75.21 ΤΑ ΝΕΑ, 27/01/1994, σελ. 455.22 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/02/1985, σελ. 215.23 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/02/1985, σελ. 215.24 ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26/04/1987, σελ. 385.25 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 255.26 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 255.27 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 255.28 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 255.29 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 255.30 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 245.31 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/04/1987, σελ. 185.32 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/04/1987, σελ. 195.33 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/04/1987, σελ. 185.34 ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26/04/1987, σελ. 55.35 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 24/04/1987, σελ. 185.36 ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 26/04/1987, σελ. 45.37 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, πρωτοσέλιδο5.38 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 245.39 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 07/03/1988, σελ. 24-255.40 ΤΑ ΝΕΑ, 26/01/1994, σελ. 165.41α ΤΑ ΝΕΑ, 27/01/1994, σελ.225.41β ΤΑ ΝΕΑ, 27/01/1994, σελ.225.42 Κολάζ προσωπικού αρχείου5.43 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ. 35.44 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 23/02/1985, σελ. 175.45 ΤΑ ΝΕΑ, 26/01/1994, σελ. 375.46 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14/03/1991, σελ. 45.47 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30/09/1989, σελ. 205.48 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30/09/1989, σελ.20

κεφαλαίο 6

6.1 ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ, 09/04/1986, σελ. 226.2 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ. 486.3 ΤΑ ΝΕΑ, 25/01/1994, σελ. 556.4 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986, σελ. 456.5 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986, σελ. 466.6 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986, σελ. 156.7 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 196.8 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 226.9 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 236.10 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 246.11 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ. 136.12 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ.126.13 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, πρωτοσέλιδο6.14 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ. 126.15 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, σελ. 56.16 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 22/02/1985, σελ. 20-216.17 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986, σελ. 24

xxix6.18 ΤΑ ΝΕΑ, 26/01/1994, σελ. 176.19 ΤΑ ΝΕΑ, 26/01/1994, σελ. 176.20 ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ, 21/11/1990, σελ. 216.21 ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ, 21/11/1990, σελ. 186.22 ΤΑ ΝΕΑ, 25/01/1994, σελ. 166.23 ΤΑ ΝΕΑ, 27/11/1994, σελ. 226.24 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986, σελ. 196.25 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 25/04/1987, σελ. 216.26 ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ, 21/11/1990, σελ. 196.27 ΤΑ ΝΕΑ, 15/07/1992, πρωτοσέλιδο6.28 ΤΑ ΝΕΑ, 25/01/1994, σελ. 206.29 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 04/03/1988, πρωτοσέλιδο και σελ. 246.30 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 30/09/1989, σελ. 186.31 Το ΕθΝοΣ, 18/05/1985, σελ. 96.32 Κολάζ προσωπικού αρχείου6.33 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14/03/1991, σελ. 126.34 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 14/03/1991, σελ. 136.35 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, πρωτοσέλιδο6.36 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 13/03/1991, σελ. 156.37 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 27/09/1989, σελ. 256.38 Κολάζ προσωπικού αρχείου, επεξεργασία εφημερίδας ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/19866.39α Κολάζ προσωπικού αρχείου, επεξεργασία εφημερίδας ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/19866.39β Κολάζ προσωπικού αρχείου, επεξεργασία εφημερίδας ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/19866.40 Κολάζ προσωπικού αρχείου, επεξεργασία εφημερίδας ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, 09/04/1986

επιλεχθέντα φύλλα προς επεξεργασία

xxx

xxxiΕλΕυθΕροΤυπίΑ, παρασκευή 22/02/1985 , αρ. φύλλου 2.873, έτος 10ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Σάββατο 23/02/1985 , αρ. φύλλου 2.874, έτος 10ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Τετάρτη 09/04/1986 , αρ. φύλλου 3.211, έτος 11ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Σάββατο 25/04/1987 , αρ. φύλλου 3.523, έτος 12ο

ΚυρίΑΚΑΤίΚΗ ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Κυριακή 26/04/1987, περίοδος Β’ αρ. φύλλου 482

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Τετάρτη 02/03/1988 , αρ. φύλλου 3.781, έτος 13ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, παρασκευή 04/03/1988 , αρ. φύλλου 3.783, έτος 13

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Δευτέρα 07/03/1988 , αρ. φύλλου 3.785, έτος 13ο

ΕθΝοΣ, Τετάρτη 27/09/1989 , αρ. φύλλου 2.424

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Σάββατο 30/09/1989 , αρ. φύλλου 4.262, έτος 15ο

ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ , Τετάρτη 21/11/1990 , αρ. φύλλου 614, έτος 3ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, Τετάρτη 13/03/1991 , αρ. φύλλου 4.700, έτος 16ο

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, πέμπτη 14/03/1991 , αρ. φύλλου 4.701, έτος 16ο

ΤΑ ΝΕΑ, ημερ. Τετάρτη 15/07/1992

ΤΑ ΝΕΑ, ημερ. Τρίτη 25/01/1994

ΤΑ ΝΕΑ, ημερ. Τετάρτη 26/01/1994

ΤΑ ΝΕΑ, ημερ. πέμπτη 27/01/1994

ΕλΕυθΕροΤυπίΑ, ημερ. Σάββατο 31/05/1997 , αρ. φύλλου, έτος 22ο

περιοδικό ρήξη, 29 ίουλίου 1987, σελ. 62

xxxii

βιβλιογραφία

8

xxxiv ΒιΒλιοΓράφικες άνάφορες

Baudrillard Jean (2008), περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας, μεταφρ. Κώστας Αθανασίου. Αθήνα: Νήσος . (σελ. 99_129)

Baudrillard Jean (1968), The system of objects, Radical thinkers

Bond, Henry (2009), Lacan at the scene. London: THE MIT PRESS.

Βιρίλιο, πωλ (2000 [1998]), Η πληροφορική βόμβα, μεταφρ. Βασίλης Τομανάς. Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες.

Farge, Arlette (2004 [1989]), H γεύση του αρχείου, μεταφρ. ρίκα Μπενβενίστε . Αθήνα: εκδόσεις Νεφέλη.

Foster, Hal. Krauss, Rosalind. Bois, Yve – Alain. Buchloh, H. D. Benjamin (2004), Art since 1900. United Kingdom: Thames & Hudson.

Foster, Hal (1996) The return of the real. United Kingdom

Hobsbawn, Eric (2008 [2007]), παγκοσμιοποίηση, δημοκρατία και τρομοκρατία, μεταφρ. Νίκος Κούρκουλος . Αθήνα: θεμέλιο.

Καλβίνο, Ίταλο (2004 [2002]), οι αόρατες πόλεις, μεταφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης . Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Καμύ, Αλμπέρ (1971 [1951]), ο επαναστατημένος άνθρωπος, μεταφρ. Τζούλια Τσακίρη. Αθήνα: Εκδόσεις Μπουκουμάνη.

Καράμπελας, Γιώργος (1986),Το ελληνικό αντάρτικο των πόλεων 1974_ 1985. Αθήνα: ρόπτρο.

Κονιδάρη, Αναστασία (2007), Η ανθρωποκτονία στην Ελλάδα την τελευταία 20ετία: η αναπαράσταση του δράστη και του θύματος από τον αθηναϊκό Τύπο. Αθήνα

Leaute, Jacques, H ανθρώπινη βία, μεταφρ. Η. Σαγκουνίδου -Δασκαλάκη, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, χ.χ.

Lippmann Walter, (1990), «Η φύση των ειδήσεων» στο «Το μήνυμα του μέσου, Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας», Αθήνα: Αλεξάνδρεια

Μουφ, Σαντάλ (2010 [2008]), Επί του πολιτικού, μεταφρ. Αλέξανδρος Κιουπκιόλης . Αθήνα: Εκκρεμές.

Μπένγιαμιν, Βάλτερ (2002 [1955, 1969, 1974]), Σαρλ Μπωντλαιρ: ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, μεταφρ. Γιώργος Γκουζούλης . Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

xxxvΝικολαϊδου Σήλια (1993), Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις παπαζήσης.

Ντεμπόρ, Γκύ (2000 [1972]), Η κοινωνία του θεάματος, μεταφρ. Σύλβια. Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη.

Ντεριντά, Ζακ, «H έννοια του αρχείου (1996)», μετάφραση Κωστής παναγιώργης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές

παπαστάμου Σ., (1989), Ψυχολογιοποίηση, Επιπτώσεις των Ψυχολογικών Ερμηνειών στα Φαινόμενα Κοινωνικής Επιρροής, Αθήνα: οδυσσέας.

περέκ, Ζορζ (2005 [1985]), Σκέψη ταξινόμηση, μεταφρ. λίζυ Τσιριμώτου. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.

περέκ, Ζορζ (2000 [1974]), Χορείες χώρων, μεταφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης. Ύψιλον/Βιβλία.

Seltzet Mark (1998) Serial Killers: Death and Life in America’s Wound Culture. New York: Routledge

Seltzet Mark (2007) True Crime: Observations on violence and modernity. New York: Taylor and Francis Group, LLC

Simmel, Georg (1993 [1962]), πόλη και ψυχή, μεταφρ. Γεράσιμος λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Έρασμος.

Simmel, Georg (2004), περιπλάνηση στη νεωτερικότητα: Κοινωνιολογικά, Φιλοσοφικά και αισθητικά κείμενα, μεταφρ. Γιώργος Σαγκριώτης – Όλγα Σταθάτου. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Συγκολλίτου Έφη (1997), περιβαλλοντική Ψυχολογία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Τσαλίκογλου, Φωτεινή (1987), ο μύθος του επικίνδυνου ψυχασθενή, Αθήνα: Εκδόσεις παπαζήσης.

Τσαλίκογλου, Φωτεινή (2007), Σχιζοφρένεια και φόνος : Αναζητώντας τον χαμένο παράδεισο. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Δ.Α. λιβάνη.

Φρόυντ, Σίγκμουντ (2001 [1975]), πέραν της αρχής της ηδονής, μεταφρ. λευτέρης Αναγνώστου . Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Φρόυντ, Σίγκμουντ (1980 [1915]), Δοκίμια μεταψυχολογίας, μεταφρ. θεόδωρος παπαδέλης. Αθήνα: Επίκουρος.

xxxvi ΒιΒλιοΓράφικες ΠΗΓες εφΗΜεριΔων

1985

22/02/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ23/02/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ24/02/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

17/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ18/05/1985 Το ΕθΝοΣ 19/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ21/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ22/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ23/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ24/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ25/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ / Το ΕθΝοΣ26/05/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

14/06//1985 Το ΕθΝοΣ

17/07/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

14/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ15/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ16/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ17/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ18/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ19/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ20/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ22/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ23/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ24/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ25/09/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

15/10/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

19/11/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/11/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ28/11/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

05/12/1985 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

xxxvii1986

02/01/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ24/01/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/01/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

24/03/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/03/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ28/03/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

09/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΜΕΣΗΜΒρίΝΗ / ΤΑ ΝΕΑ10/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ11/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ποΝΤίΚί12/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ / πρΩΤΗ13/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ14/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΤΑ ΝΕΑ15/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ/ πρΩΤΗ28/04/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

24/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ26/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ26/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ28/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ29/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ30/06/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/07/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ02/07/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ03/07/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ04/07/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ποΝΤίΚί26/07/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

09/09/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

02/10/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ06/10/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ11/10/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ12/10/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ21/10/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / θΕΣΣΑλοΝίΚΗ

09/12/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΜΕΣΗΜΒρίΝΗ / ΑποΓΕυΜΑΤίΝΗ / πρΩΤΗ10/12/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ11/12/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ12/12/1986 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

xxxviii 1987

05/02/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

25/04/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ26/04/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/04/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ30/04/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

30/06/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/07/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/07/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

11/08/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ 12/08/1987 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

1988

23/01/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ25/01/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ26/01/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ02/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ03/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ04/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ06/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ07/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ09/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ10/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ15/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ23/03/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

28/04/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ29/04/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

21/05/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ22/05/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ24/05/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ29/06/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ30/06/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/07/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

18/08/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ12/11/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

02/12/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ05/12/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ06/12/1988 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

xxxix1989

19/01/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/01/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

03/02/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ24/02/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

09/05/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/05/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ26/05/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/06/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

06/07/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

27/09/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ28/09/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ / ΤΑ ΝΕΑ29/09/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ30/09/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ

01/10/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΕθΝοΣ12/10/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/11/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ17/11/1989 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

1990

05/02/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ 06/02/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/02/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ21/02/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

04/04/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/04/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

17/05/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ12/06/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

13/09/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ14/09/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ15/09/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ16/09/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

19/10/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

09/11/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ21/11/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

05/12/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ17/12/1990 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

xl 1991

17/07/1991 ΕπίΚΑίροΤΗΤΑ01/08/1991 ΑυρίΑΝΗ

1992

27/02/1992 ΤΑ ΝΕΑ20/04/1992 ΤΑ ΝΕΑ15/07/1992 ΤΑ ΝΕΑ21/07/1992 TO ΕθΝοΣ 30/07/1992 ΤΑ ΝΕΑ29/09/1992 ΤΑ ΝΕΑ

1994

25/01/1994 ΤΑ ΝΕΑ26/01/1994 ΤΑ ΝΕΑ 27/01/1994 ΤΑ ΝΕΑ

1995

01/04/1995 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

1997

30/05/1997 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ31/05/1997 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

2002

11/03/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

27/07/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ28/07/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ29/07/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ30/07/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ31/07/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ02/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ03/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ04/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ21/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ 17/08/200222/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ23/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ25/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

xli26/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ27/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ28/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ29/08/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

06/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ07/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ08/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ09/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ10/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ13/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ14/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ15/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ16/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ17/09/2002 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

2003

08/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ09/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ12/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ13/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ14/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ15/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ16/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ17/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ18/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ 19/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ20/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ21/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ22/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ30/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ 31/03/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

01/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ02/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ10/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ11/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ12/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ13/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ14/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ16/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ / Το ΒΗΜΑ17/04/2003 ΕλΕυθΕροΤυπίΑ

07/12/2003 Το ΒΗΜΑ21/12/2003 Το ΒΗΜΑ

xlii

Η έρευνα ξεδιπλώνει αναπαραστάσεις χώρων και αφηγήσεις θανάτου στα έντυπα μέσα ενημέρωσης κατά το χρονικό διάστημα 1985-1997, μέσα από επεισόδια εγκλήματος που συναντήσαμε σε ένα συγκεκριμένο αρχείο εφημερίδων (1985_2003), το οποίο συνέλεξε ένα τυχαίο πρόσωπο, ο κ. Κ. Ο χαρακτηρισμός «τυχαίο» έγκειται στο γεγονός πως δεν πρόκειται για μια συλλογή αυθεντίας, αλλά για μια συλλογή που συστήθηκε με προσωπικά κριτήρια γύρω από το θέμα: αντάρτικο πόλης και πολιτικό έγκλημα.

Επιχειρούμε μια αποσυναρμολόγηση και έναν επανασυνδυασμό, που βασίζεται σε έντυπα τεκμήρια (docu-ments). Η έρευνα αποτελεί μια αλυσίδα επεξεργασμένων μεταγραφών, από καταγεγραμμένα σε εφημερίδες συμβάντα, που σχετίζονται με το θάνατο, σε μια εκ νέου αρχειοθέτηση. Αυτή ανασυστήνει χρονικά ίχνη και θεμελιώνει ένα είδος αφήγησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, προκύπτουν αναγνώσεις δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, μέσα από τη μελέτη του πολιτικού και προσωπικού εγκλήματος αντίστοιχα.

Στοιχεία που δομούν το συγκεκριμένο αρχείο, είναι η επανάληψη, ο επαναπροσδιορισμός και η ανακατασκευή των γεγονότων, που συμβάλλουν εντέλει στη δημιουργία μιας επίσημης εκδοχής της ιστορίας και συλλογικής μνήμης. Η εργασία επεξεργάζεται το όριο ανάμεσα στην «αντικειμενική» ιστορία και στην «υποκειμενική» μνήμη μεμονωμένων περιπτώσεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο συνδέουμε την πολιτική ιστορία του τόπου με τα υποκείμενά της (προσωπικές ιστορίες). H ανάμειξη ιστορίας και συλλογικής μνήμης, προκύπτει μια άλλη εκδοχή της ιστορίας των αστικών μεγαλουπόλεων, που μέχρι τώρα διατυπωνόταν από τα κτίρια. Στη δική μας περίπτωση κυριαρχούν οι βιογραφίες.

Βασικό χωρικό χαρακτηριστικό του αρχείου, είναι η πολλαπλότητα των τόπων που διαμένει. Η ύπαρξη και η διατήρησή του γίνεται πάντα σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο, σε μια εγκατάσταση. Στην παρούσα έρευνα συναντάμε μια διττή διάσταση του χώρου, στην πραγματική και έντυπη μορφή της. Αφενός έχουμε το φυσικό τόπο όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα (οδός, πόλη, περιοχή, κτίριο) και αφετέρου τον ίδιο το χώρο του αρχείου, που στη δική μας περίπτωση αντιστοιχεί στα έντυπα φύλλα των εφημερίδων. Αυτές αποτελούν το «αρχιτεκτονικό οικοδόμημα» του αρχείου: η κατοικία, η φύλαξη, η προστασία, η φιλοξενία, η διασφάλιση και η απόκρυψη συγχρόνως της καταγεγραμμένης μνήμης, που δομεί την ιστορία των πόλεων.

Η απόπειρά μας, λαμβάνει υπόψη το γεγονός πως το αρχείο σήμερα, είναι ό,τι πιο αβέβαιο και ασαφές. Σε μια εποχή υπερπληροφόρησης όπου τα πάντα καταγράφονται, ταξινομούνται και αποθηκεύονται κατά τέτοιον τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η άμεση προσβασιμότητά τους, η έννοια του αρχείου επιστρέφει πιο επίκαιρη από ποτέ, μιας και καταλήγουμε να διαχειριζόμαστε τεράστιες δεξαμενές πληροφοριών.