W A R S Z A W A - R O K X V 1 9 3 9

ARCHITEKTURA

A R C H I T E K T U R A I B U D O W N I C T W OM I E S I C Z N I K I L U S T R O W A N Y

WYDAWNICTWO SPDZIELNI WYDAWNICZEJ ARCHITEKTW POLSKICH" W WARSZAWIE

Z A R Z D S.W.A.P.:

RADA NADZORCZA S.W.A.P.:

PROF. ALFONS GRAVIER. ARCH. ARCH. TEODOR BURSZE, IAN NAJMAN, JAN KRAUS.ZASTPCY: ARCH. ARCH. BOHDAN GUERO.UIN. BOLESAW TATARKIEWICZ.

PROF. MARIAN LALEWICZ, ARCH. ARCH. TADEUSZ NOWAKOWSKI. ZYGMUNT WJ-CICKI. ZASTPCY: ARCH. AHCH. WITOLD MATUSZEWSKI, BOGUMI ROGACZEWSKI.

R E D A K T O R : IN. ARCH. I A N P O L I S K I .KOMITET REDAKCYJNY- DR ARCH. JAN ZACHWATOWICZ (PRZEWODNICZCY), PHOF. DR LECH NIEMOJEWSKI, -

: PROF. RUDOLF WIERCZYSKI, ARCH. ARCH. PIOTR BIEGASKI, ZBIGNIEW CZECH,

TADEUSZ DZIGIELEWSKI, JERZY HRYNIEWIECEI, STANISAW KOLENDO, KAZIMIERZMARCZEWSKI, STANISAW MARZYSKI, STANISAW MURCZYSKI, JANUSZ OSTROW-SKI, ANDRZEJ PACHCISKI, ZYGMUNT SKIBNIEWSKI, ZYGMUNT STEPISKI (SEKRE-TARZ), ORAZ CZONKOWIE RADY NADZORCZEJ I ZARZDU SPDZIELNI.

CZONKOWIE KORESPONDENCI: ARCH. KAZIMIEHZ DZIEWOSKI (KRAKW), ARCH. HENRYK JASIESKI (KRAKW).

Adres Redakcji i Administracji: Warszawa, Wsplna 40, tel. 9-52-87. Konto czekowe P.K. O. 11020

W A R U N K I P R E N U M E R A T Y .

Prenumerata miejscowa: Na prowincji (z przesyk): Egzemplarz pojedynczy:Kwartalnie . . . . . zl 15. Kwartalnie z 16. W Warszawie . . . . z 5.Procznie 30. Procznie ., 32. Na prowincji 5,50Rocznie 60. Rocznie 64. Zagranic . . . . . . . . 6.

Pod nadesanym adresem Administracja wysya dany numer pisma za zaliczeniem pocztowym.

Przed tekstem:Caa strona zl 400.Poowa strony 210.wiartka strony 120.

C E N Y O G O S Z E .Za tekstem:

Cala strona zl 350.Polowa strony 180.wiartka strony 100.Strona artykuu opisowego . 500.

3-a i 4-a strona okadki:Cala strona zl 450.-Polowa strony 250.-wiartka strony 150.-

O G O S Z E N I A D R O B N E :Adres w brany rozmiar 10*90 mm cznie z pren. na cay rok zl 100., patne z gry przy zamwieniu. Za kade nastpne5 mm wys. dopata z 50. rocznie. Koszt rzeczywisty rysunkw i klisz ponosi ogaszajca si firma. Dzia reklam przewiduje

take, poza ogoszeniami przed i za tekstem, specjalne wkadki artystyczne jedno i wielobarwne.

T R E NUMERU:Architektura i Budownictwo" Nr 6.

Leopold Toru in. Artyku wstpny.W. Srokowski in. Obrona przeciw-

lotnicza w budownictwie przemy-sowym.

Z. Grornlski mjr in. Instalacje sa-nitarne w schronach.

J. Mazur in. elektr. Instalacje elek-tryczne w schronach.

T. Jasiski in. arch. BudownictwoO. P. L. w Szwajcarii.

A. Alexandrowicz puk in. arch. O. P. L. w budownictwie miejskimw Italii.

A. A. Z prasy technicznej.Jan Bogusawski in. arch. Dom let-

ni w Skrzypkach.Z. Karpiski in. arch. Dom miesz-

kalny w odzi.Z. Mczeski in. arch. Wspomnie-

nia o . p. Jzefie Dziekoskim. P. Teatr.Przegld czasopism zagranicznych.Kronika.

SOMMAIRE:Architecture et Construction" Nr 6.

Leopold Toru ing. Introduction.W. Srokowski ing. Defense aerienne

dans les constructions industrielles.Z. Gromlski major ing. Installations

sanitaires dans les abris contre lesgaz de guerre.

I. Mazur ing. lectricien. Installa-tions electriues dans les abriscontre les gaz de guerre.

T. Jasiski ing. architecte Construc-tions de defense aerienne en Suisse.

A. Alexandrowicz colonel ing. archi-tecte Defense aerienne dans lesconstructions urbain.es en Italie.

A. A. Compte-rendu de la pressetechniue.

Jean Bogusawski ing. arch. Maisonestivale a Skrzypki.

Z. Karpiski ing. arch. Maison d'h-bitation a Lod.

Z. Mczoski ing. architecte Souve-nir posthume de 1'Architecte JosephDziekonski.

K. P. Le theatre.Revue de la presse periodiue etran-

gere.Chronique.

I N H A L T DER NUMMER:Architektur und Baukonstruktion" Nr 6.

Leopold Toru Ing. Einleiteartikel.W. Srokowski Ing. Flugwehr beim

Industriebau.Z. Gromlski Major-Ing. Sanitatsin-

stallationen in Zufluchtsorten vorGasen.

J. Mazur Ing.-Elektr. Elektrizitats-installationen in Zufluchtsorten vorGasen.

T..Jasiski Ing.-Arch. Baukonstruk-tionen der Gas- und Flugwehr inder Schweiz.

A. AIexandrowicx, Oberst Ing.-Arch. Gas-und Flugwehr in den stadti-schen Baukonstruktionen in Italien.

A. A. Aus der technischen Presse.Jan Bogusawski Ing.-Arch. Ein Som-

merhaus in Skrzypki.Z. Karpiski Ing.-Arch. Ein Wohn-

haus in Lod.Z. Mczeski Ing.-Arch. Erinnerun-

gen an verstorbenen Jzef Dziekon-ski.

K. P. Theater.Uebersicht von auslandischen Zeit-

schriften.Chronik.

ARCHITEKTURAW A R S Z A W AROK XV. NR 6 I BUDOWNICTWO

M I E S I C Z N I K

( N . L E O P O L D T O R U

Sprawa biernej obrony przeciwlotniczej jest zagadnieniem pierwszorzdnego znaczenia z punktu widze-nia przygotowania narodu do wojny. Jeeli chodzi o prawny punkt widzenia, nie mamy w tej sprawie nicdo dodania, poza tym, e musimy podkreli konieczno lojalnego ustosunkowania si kadego obywatelado wydanych i obowizujcych ustaw pastwowych, a zwaszcza tych, ktre maja na celu obronno kraju,wzgldnie jej wzmocnienie.

Wobec tych nakazw musimy by bardziej karni i posuszni, anieli w stosunku do jakichkolwiek innychobowizkw pastwowych lub spoecznych.

Pisanie lub mwienie o koniecznoci cisego przestrzegania ustaw, majcych na celu obron prze-ciwlotnicz narodu byo by to poniej naszego poczucia obywatelskiego. Ustawy zostay wydane, ktoich nie wykonuje, wzgldnie przeciw nim wystpuje, podpada pod sankcje prawne, przewidziane w odno-nych rozporzdzeniach.

Wzgldy finansowe, tj. koszt budowli dla o. p. 1. nie powinien by powodem zastrzee, wspczesnaurbanistyka i bezpieczestwo poarowe ju dawno ustaliy zasady, ktre musimy stosowa, aby zabudowamiast, wzgl. pojedynczych domw, odpowiadaa warunkom wiedzy technicznej. Budowa schronw, czy teprzygotowanie si do ich budowy w czasie wojny, jest znikomym wydatkiem w porwnaniu z kosztem wznie-sienia pojedynczych gmachw czy te caych osiedli.

W wartociach narodowych, na ktre skada si obronno i pragnienie zwycistwa przygotowanienarodu do obrony przeciwlotniczej jest koniecznoci tak sam, jak uzbrojenie wojska.

Spoeczestwo, ktre bdzie skazane na znoszenie atakw lotniczych, musi by do tego rodzaju obronyodpowiednio uzbrojone. Wszyscy wiemy, a nadto dobrze, e pastwa pracuj i myl nie tylko nad obronczynn przed wojn lotnicz, ale rwnie nad biern obron przeciwlotnicz; na podstawie ostatnich dowiad-cze wojennych jest rzecz pewn, e obie s konieczne, niewiadomo jednak, czy w przyszej wojnie biernaobrona nie bdzie w naszych warunkach waniejsz. W kadym razie jest ona znacznie tasza i atwiejsza,ni czynna.

Jeeli chodzi o wzgldy moralne, to naley przypomnie nauki Marszaka Pilsudskiego, ktry mwi, enajlepsz broni onierza jest jego poslawa moralna. Przysza wojna nie bdzie polega na walceonierzy w polu", ale cae narody zostan wcignite do obrony i walki; front" w cisym tego sowa znacze-niu bdzie wszdzie kade miasto, kady waniejszy organizm ycia gospodarczego, a nawet kada wie,czy las i pole orne, stanie si celem atakw. Musimy wic cay nard przysposobi do obrony, ktrej war-

GUERNICA (HISZPANIA). Domy po nalocie nieprzyjacielskim. Dzielnica stara, wszystkie domy o kon-strukcji ceglanej. W miejscu tym upady tylko 2 bomby lotnicze.

to bdzie w pierwszym rzdzie zalena od stanu moralnego spoeczestwa, a na to skada si przedewszystkim przewiadczenie, e odpowiedzialne czynniki zrobiy wszystko, aby nard obroni od strat, wzgl-dnie tak zorganizowa obron, aby byy one jak najmniejsze.

Wszyscy wiemy, e onierze w obecnej walce musza okopa si, nie po to, aby unikn strat, ale po to,aby straty te byy jak najmniejsze, tak samo obrona przeciwlotnicza bierna ma by tak zorganizowana, abystraty byy moliwie mae. Nikt nie myli budowa takich schronw, aby caa ludno zabezpieczy przednajciszymi bombami, ale kady musi tak organizowa obron, aby straty od najczstszych pociskw,wzgldnie ich poredniego dziaania byy minimalne.

Organizacja obrony przeciwlotniczej w Hiszpanii wiadczy o tym, co wyej napisalimy. Wszyscy obser-watorzy, z obu stron, w swoich relacjach zgodnie stwierdzaj, e pocztek wojny by dla spoeczestwa nie-przygotowanego do obrony przeciwlotniczej, wzgldnie kierujcego si faszywymi wskazaniami, bardzo do-tkliwy," a straty byy olbrzymie. Koniec za wojny, dziki cisemu przestrzeganiu przepisw o. p. 1., pozostawispoeczestwo zdyscyplinowane, ktre potrafio opanowa przedewszystkim swoje nerwy, a z nimi nieuza-sadnione obawy, a nastpnie kady z onierzy, czy te cywilw potrafi zorganizowa sam jak najprostszobron, wzgldnie w zbiorowych schronach znajdowa zabezpieczenie od bomb i ich dziaania.

Jeden z najwybitniejszych obserwatorw, bawicych na terenach hiszpaskich w czasie ostatniej wojny,mjr. armii angielskiej Roberts, piszc o obronie przeciwlotniczej, nie waha si postawi tej sprawy na bardzowysokim poziomie, nazywa on ten rodzaj obrony, czwart broni, obok broni ldowej, powietrznej i mor-skiej. W dalszym cigu twierdzi, e tak w czasie wojny, jak i pokoju najwysz wartoci jest ycie ludzkiei pastwo jes obowizane wszystko zrobi, aby ten najcenniejszy instrument obrony i walki, ochroni przedzniszczeniem.

W podobny sposb wyraaj si inni pisarze wojskowi, podnoszc konieczno przystosowania spoe-czestwa do nowego rodzaju walki, jakim jest lotnictwo, zwaszcza obecnie, kiedy rozwj techniczny tejbroni tak daleko odbieg od tego, co widzielimy w czasie wojny hiszpaskiej, nie mwic ju o wojniewiatowej. Kady niemal dzie przynosi nam rewelacje w rekordach lotniczych, ktre zmieniaj taktyk walki,a tym samym, i musz wywoa zmian zasad o. p. 1.

W kadym razie lotnictwo w przyszej wojnie bdzie ta jedyn broni, przy pomocy ktrej dowdz-twa bd si staray zama ducha" przeciwnika, walczc z nim na kadym polu i w kadym czasie.

Sdz, e teorie Douheta na temat rozstrzygajcej roli walk lotniczych, cigle zyskuj na wartoci.Musz podnie jeszcze jeden fakt przez cay czas wojny wiatowej Niemcy rzucili na Pary 25 ton

bomb, ktre zabiy 400 osb i raniy 800. Obecnie jedna eskadra moe od razu zabra ze sob tak ilo bomb.Skutki bombardowania w czasie wojny wiatowej w stolicy Francji pod wzgldem moralnym byy

bardzo wielkie.Obecnie pomimo pewnego oswojenia si narodw z wojn lotnicz, naley sdzi, e ataki bombami,

a zwaszcza gazowymi, bd miay olbrzymie znaczenie moralne; musimy wic pracowa, aby spoecze-stwo nie zaamao si duchowo, bo od tego zaley zwycistwo.

NIEWYEKSPLODOWANA BOMBA ZAPALAJCA W DACHUDOMU W MADRYCIE.

LEJ PO BOMBIE LOTNICZEJ W ZESTAWIENIUZ CZOWIEKIEM.

:

O B R O N A P R Z E C I W L O T N I C Z AW BUDOWNICTWIE PRZEMYSOWYM

5/ N . W. s R O K 0 W s K 1

W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Nr 31 z dn. 7 kwietnia 1939 r.) ukazao si RozporzdzenieRady Ministrw o przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej w dziedzinie budow-nictwa przemysowego. Ukazanie si tego rozporzdzenia przyjy sfery fachowcw pracujcych w dziedzinieopl. z zadowoleniem, gdy w ten sposb uregulowano prawnie zagadnienie opl. w tak wanej gazi budow-nictwa, jak budownictwo przemysowe. Sdzimy, e bdzie rzecz bardzo wskazan zaznajomi og czy-telnikw naszego pisma z treci powyszego rozporzdzenia, zwaszcza gdy si wemie pod uwag dzisiej-sz sytuacj midzynarodow, ktra czyni niezwykle aktualnymi zagadnienia obrony przeciwlotniczej.

Rozporzdzenie to stosuje si do wszystkich, zakadw przemysowych pastwowych, zakadw uytecz-noci publicznej oraz do wikszych zakadw przemysowych prywatnych (zatrudniajcych ponad 50 robotni-kw) z wyjtkiem cegielni, kamienioomw, tartakw, zakadw przemysu gospodniego oraz zakadw rze-mielniczych. Zakady przemysowe podzielono na 3 kategorie A, B i C. Do kategorii A nale wszystkiezakady, pracujce dla obrony Pastwa, zakady pastwowe, zatrudniajce ponad 300 robotnikw oraz za-kady przemysowe, podlegajce przepisom prawa przemysowego z 1927 roku, zatrudniajce ponad 300 robot-nikw. Do kat. B zalicza si: zakady pastwowe, zatrudniajce ponad 150 robotnikw, zakady podlegajceprzepisom j.w., lecz zatrudniajce ponad 150 robotnikw oraz zakady uytecznoci publicznej, z wyjtkiemzakadw wodocigowych, kanalizacyjnych i elektrowni, zatrudniajce ponad 150 robotnikw. Do kategorii Cnale pozostae zakady przemysowe i uytecznoci publicznej, nie zaliczone do kat. A lub B. Sprawa usytuo-wania zakadw przemysowych w terenie, ujta jest z punktu widzenia zasady moliwego rozproszenia zaka-dw oraz oddalenia ich od punktw atwej orientacji lotniczej (skrzyowa arterii komunikacyjnych, rozwi-dle rzek, lasw o charakterystycznych zarysach itp.). Gdy jednak wzgldy gospodarcze lub techniczne wy-magaj skupienia zakadw przemysowych, obszar na ktrym dopuszcza si skupienie tych zakadw, nie moeprzewysza 10 ha. W dalszej swej treci rozporzdzenie dopuszcza skupienie zakadw przemysowych, obej-mujce powierzchni ponad 10 ha, gdy wzgldy bezpieczestwa lub zdrowia ludzkiego albo powane wzgl-dy gospodarcze nie pozwalaj na rozproszenie ich. Jednake wtedy obszary, na ktrych le zakady prze-mysowe naley podzieli na czci, kada o powierzchni nie przewyszajcej 10 ha, dzielc je midzy sobpasami niezabudowanego terenu, zadrzewionego lub obsianego traw o szerokoci 150 m.

Kolonie mieszkalne, przeznaczone dla pracownikw zakadu przemysowego, zaliczonego do kat. A,naley zakada w odlegoci co najmniej 800 m od najbliszych budynkw zakadu.

Procent zabudowania powierzchni dziaek na terenie zakadw przemysowych zaley od kategorii za-kadu i nie moe przewysza:

dla zakadw kat. A 25 % B 35% C - 4 5 %

W przypadkach, zasugujcych na uwzgldnienie normy powysze mog by powikszone, za zezwole-niem waciwych wadz, a wic: dla zakadw kat. A i B o 10% i dla kat. C o 15%.

W adnym jednak wypadku rozporzdzenie nie pozwala na podwyszenie tych norm ponad bO% dlazakadw kat. A i B i ponad 60 % dla zakadw kat. C.

Porwnujc powysze procenty zabudowy dziaek z normami zabudowy, podanymi w rozporzdzeniuz dnia 29 kwietnia 1938 r. o przygotowaniu obrony plotn. i pgaz. w dziedzinie budownictwa publicznego i pry-watnego, widzimy midzy nimi pewn analogi, gdy procenty zabudowy dziaek wg cytowanego rozporz-dzenia wynosz:

W blokach o zabudowie zwartej w dzielnicach rdmiejskich 45%. Norma ta odpowiada procentowizabudowy w zakadach przemysowych kat. C.

W blokach o zabudowie zwartej w dzielnicach mieszkaniowych 35 %. Odpowiada to normom dlazakadw przemysowych kat. B.

Wreszcie w dzielnicach mieszkaniowych o zabudowie lunej i grupowej 25 %, co odpowiada procento-wi zabudowy w zakadach kat. A.

I tutaj w pewnych przypadkach dopuszczalne jest podwyszenie tych norm o \Q% (zabudowa luna)i o 15% (zabudowa zwarta).

Odlegoci pomidzy najbliszymi budynkami w zakadach przemysowych powinny wynosidla kat. A 50 m, dla kat. B ptora wysokoci wyszego budynku, niemniej jednak ni 25 m.Odlego powyszych budynkw od granic dziaki powinna wynosi co najmniej poow odlegoci,

okrelonej wyej. Odlegoci midzy budynkami i od granicy dziaek w zakadach przemysowych katego-rii C powinny czyni zado przepisom ( 22) Rozporzdzenia z dnia 29 kwietnia 1938 roku. Wynosz one:co najmniej 10 m i rwnaj si wysokoci wyszego budynku, jeeli aden z nich nie przekracza 16 m wyso-koci i nie posiada wicej, ni 4 kondygnacje; piciu czwartym wysokoci wyszego budynku, jeeli wysokojednego z nich przekracza 16 m albo budynek posiada co najmniej 5 kondygnacji. Odlego budynkw odgranicy dziaki powinna wynosi poow odlegoci okrelonej wyej.

W sprawie konstrukcji budynkw w zakadach przemysowych rozporzdzenie wymaga konstrukcyjsolidniejszych i ogniotrwaych w budynkach zakadw zaliczonych do kat. A i B, a wiec w zakadach pracu-jcych dla Obrony Pastwa i w wikszych zakadach pastwowych, uytecznoci publicznej i prywatnych.W zakadach tych wykonywanie cian, filarw nonych i konstrukcji dachw z drzewa jest zabronione z wy-jtkiem budynkw prowizorycznych, jak szopy, tymczasowe skady bez cian itp. Hale fabryczne i warszta-towe o powierzchni powyej 1000 m2 oraz budynki fabryczne wysze, o wysokoci, przekraczajcej 16 m,

TORPEDA LOTNICZA STOSOWANA NA FRONCIE MADRYCKIM.

powinny posiada konstrukcj szkieletow, elbetow lub stalow. Hale mniejsze i budynki fabryczne niszemog mie ciany konstrukcyjne z cegy, lecz na zaprawie pcementowej. Dachy budynkw fabrycznych na-ley wykonywa z elazo-betonu o gruboci pyty co najmniej 8 cm albo z innych materiaw ogniotrwaych0 wytrzymaoci na przebicie, rwnej wytrzymaoci pyty elbetowej, 8 cm grub. Warunek ten nie stosujesi do budynkw, mieszczcych kotownie wysokiego cinienia, skady materiaw wybuchowych itp., jed-nake konstrukcja dachw nad tymi budynkami powinna by wykonana z materiaw ogniotrwaych a pokry-cie dachu z materiaw niezapalnych. W nowowznoszonych budynkach fabrycznych nie wolno budowadachw dwu- lub wielospadowych o pochyoci, przekraczajcej 10%. Stropy i sklepienia musz by wyko-nane z materiaw ogniotrwaych (ceglane, betonowe, elbetowe itp.). W budynkach fabrycznych wietlikipoziome lub pochye sq dopuszczalne tylko przy zastosowaniu luksferw, o wytrzymaoci na przebicie, od-powiadajcej wytrzymaoci pyty elbetowej gruboci 8 cm. Schody wewntrzne w ogniotrwaych budyn-kach fabrycznych, nowowznoszonych albo gruntownie przebudowywanych musz by wykonane jako ognio-trwae.

Podane wyej warunki rozporzdzenia s w kilku paragrafach niejasne i wymagaj uzupenienia. A wicw paragrafie dajcym wykonania dachw elbetowych nad budynkami fabrycznymi nie powiedzianodokadnie, co to jest wytrzymao na przebicie. Naley si domyla, e chodzi tutaj o przebicie spadajcbomb lotnicz. Na og brak jest danych w naszej literaturze fachowej o wytrzymaoci rnych materia-w, np. stali, szka itp. na przebicie bombami lotniczymi i dlatego inynier, projektujcy czy budujcy obiektfabryczny natrafia na trudno w okreleniu potrzebnej gruboci pyty dachowej na przebicie, o ile zamierzawykona j nie z elazobetonu. To samo dotyczy paragrafu, omawiajcego wykonanie luksferw w wietli-kach. Naleao by uzupeni rozporzdzenie w powyszych paragrafach, podaniem gruboci blach stalowych1 pyt szklanych, dozwolonych do zastosowania w dachach i w wietlikach fabrycznych. Rwnie paragraf, za-braniajcy budowy stromych dachw dwu- i wielospadowych jest niejasny, gdy niewiadomo np. czy dozwo-lone s dachy amane szedowe, tak powszechnie stosowane w budownictwie przemysowym.

W dziale, zatytuowanym Urzdzenia zabezpieczajce pracownikw rozporzdzenie omawia budowschronw w zakadach przemysowych kategorii A i B. W nowowznoszonych zakadach tych, naley wybudo-wa schrony przeciwlotnicze dla przechowywania rnych aktw, wzorw, projektw itp., oraz przewidzietereny pod wykonanie roww przeciwlotniczych dla zabezpieczenia pracownikw. Zakady te powinny po-siada rwnie punkty ratowniczo-sanitarne oraz kpieliska odkaajce a zakady, zaliczone do kategorii C,powinny mie kpieliska i ambulatoria w ten sposb urzdzone, aby w kadej chwili mona byo je zamie-ni na kpieliska odkaajce i punkty ratowniczo-sanitarne. Rozporzdzenie nie podaje wymaganej wytrzy-maoci schronw w zakadach przemysowych, pozostawiajc t spraw do czasu wydania przepisw szcze-gowych, do decyzji waciwych wadz.

Wasne urzdzenia wodocigowe w zakadach przemysowych kategorii A i B, jak ujcia wody, stacjepomp, zbiorniki, hydrofory itp., naley zakada w odlegoci co najmniej 300 metrw od budynkw, potrzeb-nych dla ruchu fabryki. Jeeli miejscowe warunki terenowe lub techniczne nie pozwalaj na zachowanie tejodlegoci, urzdzenia wodocigowe naley umieci w oddzielnych budynkach podziemnych, a gdy to jestniemoliwe, w oddzielnych budynkach nadziemnych.

Instalacje wodocigowe w zakadach kat. A powinny posiada rezerwowe rda zaczerpu wody. Tosamo dotyczy dostawy energii do urzdze pompowych. Gwne odcinki sieci wodocigowej w tych zakadachpowinny posiada podwjne przewody, umieszczone co najmniej w odlegoci 50 m od siebie, albo poje-dyncze, zagbione co najmniej 2,50 m pod powierzchni terenu.

Ostatni dzia rozporzdzenia omawia urzdzanie instalacji elektrycznych w zakadach przemysowych.Instalacje te w zakadach kategorii A powinny posiada dwa niezalene rda energii elektrycznej. W nowo-urzdzanych zakadach instalacje elektryczne powinny by tak zaoone, aby byo zapewnione centralne wy-czenie prdu cakowite lub czciowe jak rwnie zmniejszenie jasnoci owietlenia. W wypadkuwyczenia wiata, musz pozosta wiata bezpieczestwa, posiadajce niezalene rdo energii. Instalacjaowietleniowa wewntrz zakadw przemysowych powinna by wykonana w sposb, umoliwiajcy przyczciowym wygaszaniu owietlenia, cigo pracy w zakadzie.

Cao omwionego wyej rozporzdzenia jest z punktu widzenia zasad OPL logiczna i suszna. Jestprzy tym realna, gdy paragrafy rozporzdzenia nie s ujte zbyt rygorystycznie i w wypadkach koniecz-nych s przewidziane odstpstwa od wysunitych warunkw za zgod waciwych wadz terytorialnych.

EFEKT DZIAANIA BOMBY LOTNICZEJ.

I N S T A L A C J E S A N I T A R N EW S C H R O N A C H

M J R . ( N . Z . G R O M L S K /

WSTP.

Wszystkie urzdzenia instalacyjne w schronach majadoniose zadanie do spenienia, dlatego te pokrtce om-wimy ich prac.

Zasadniczymi elementami potrzeb organizmu czowiekas: powietrze, woda i wiato, wobec czego niezbdne jestzapewnienie staej ich dostawy w czasie przebywania ludziW schronie.

Poniewa najwaniejszym z nich jest powietrze roz-patrzymy wic w pierwszym rzdzie sposoby rozwizaniazagadnienia wentylacji schronw.

WENTYLACJA.

Jak gosi ustawa z dnia 7.V.1938 r. Dz.U. R. P. Nr 32,poz. 278, schron, zbudowany jako pomieszczenie uszczelnio-ne, na z gry okrelon ilo osb, w przewidywaniu po9 m:l kubatury na osob, nie wymaga bezwzgldnego insta-lowania mechanicznych urzdze wentylacyjnych. W takimwypadku potrzeby wentylacyjne dla przygotowania schro-nu do zajcia go w razie potrzeby zaspokoi mog kanaynaturalnej wentylacji wycigowej, posiadajce gazoszczelnezamknicia od strony wntrza schronu.

Kanay te przy drzwiach otwartych schronu pozwol nadokadne przewietrzenie go i zapewnienie zapasu wieegopowietrza na czas korzystania ze schronu.

ZAOPATRZENIE SCHRONU POWIERZCHNIOWEGO.

WNTRZE SCHRONU POWIERZCHNIOWEGO KTRY JESTRWNIE BUDOWANY JAKO TUNELOWY.

W celu moliwie szybkiej wymiany powietrza w schro-nach pomidzy poszczeglnymi nalotami nieprzyjacielskichsamolotw kanaiy wentylacji naturalnej powinny zapew-ni m. w. piciokrotn wymian powietrza w cigu godziny.

Kanay te w czasie ataku gazowego zostaj zamknitehermetycznie od wewntrz schronu, podobnie jak drzwi, bdokna gazoszczelne.

Rysunek zasuwy dla zamknicia otworu wentylacyjnegopodaj katalogi Firm, produkujcych urzdzenia schronowe,o czym niej.

W wypadku koniecznoci pomieszczenia w schroniewikszej iloci osb, anieli to wypada z kubatury, bd z po-wierzchni uytkowej schronu naley instalowa specjalneurzdzenia mechaniczne dla doprowadzenia z zewntrz od-powiedniej iloci powietrza do schronu.

Przy obliczaniu potrzebnej do doprowadzenia iloci po-wietrza, naley mie na uwadze przeznaczenie uytkoweschronu i stosowa przecitnie ok. dwukrotn wymian po-wietrza na godzin, sprawdzajc jednoczenie by na osobprzypadao powietrza okoio 100 I/min.

Zasadniczymi elementami instalacji dopywowej wenty-lacji s:

a) czerpanie powietrza tj. wylot kanau przez ktry za-sysane jest powietrze przez wentylator.

Wylot kanaiu dla czerpania wieego powietrza, jakrwnie i sam kana sscy, musi by specjalnie zabezpie-czony przed uszkodzeniem mechanicznym i zanieczyszcze-niem, podane jest dlatego sytuowanie czerpni dla powie-trza w pewnym oddaleniu od budynku (ok. 10 mtr), zaleniecd jego wysokoci.

Przy zwartej zabudowie terenu czerpni dla powietrzaumieszcza mona przy budynku na parametrowej wysokociod terenu z odpowiednio trwaym zabezpieczeniem caegoprzewodu sscego.

b) Filtr specjalny (pochaniacz gazw). Filtry o tym prze-znaczeniu nabywa mona przez L. O. P. P. ^Produkowane sqone w kraju rnych wielkoci w dostosowaniu do iloci po-wietrza, niezbdnego do doprowadzenia do schronu, dlategoprzy zamawianiu filtra podawa naley ilo m:l powietrzana minut jak ma pochaniacz oczyszcza.

Podane jest w zalenoci jednak od wielkoci schronuposiadanie dwch rwnolegle dziaajcych agregatw wen-tylacyjnych z dwoma pochaniaczami.

Zdolno filtra chonienia gazw, sposb regeneracji filtra,sposb badania przydatnoci filtra do pracy, wymiana masyabsorbcyjnej s to szczegy, ktrymi naley si zainte-resowa przy instalowaniu pochaniaczy w schronach w celuposiadania wytycznych przy eksploatacji urzdze wentyla-cyjnych schronu.

c) Wentylator schronowy najczciej jest stosowanyz napdem rcznym i za pomoc silnika elektrycznego przyczym wentylator dla dopywu powietrza musi by o spruok. 200 mm. sl. wody ze wzgldu na due opory powodowa-ne w szczeglnoci przepywem powietrza przez pochaniacz,wentylator za dla wycigu powietrza moe by o sprunieduym, katalogowo do 65 mm supa wody.

d) przyrzdy pomiarowe: iloci doprowadzanego powie-trza, manometr itp.

Wobec rozpowszechnienia si w spoeczestwie zainte-resowania budow schronw i ich urzdzeniami wewntrz-nymi zaznaczy naley, e wydane zostay do szczegowoopracowane katalogi urzdze schronowych jak np. przezFirm Atom, Warszawa, ulica Wronia 6, Firm Waberski,Warszawa, ul. Markowska 8, w ktrych podane jest rozpla-nowanie urzdze instalacyjnych w schronie (katalog f-myAtom) oraz szczegy konstrukcyjne poszczeglnych elemen-tw instalacji schronowych (w obu katalogach).

USZCZELNIENIE SCHRONU.

Ze spraw wentylacji wie si cile zagadnienie do-ktadnego uszczelnienia miejsc przej przez ciany zewntrz-ne przewodw rurowych poszczeglnych instalacyj, uszczel-nienie otworw dylatacyjnych elbetu, futryn elaznychdrzwiowych i okien itp.

Aczkolwiek w schronie przy zainstalowanych urzdze-niach dla dopywu powietrza posiada bdziemy nadcinie-nie tym nie mniej z naleyt staranoci wykona naleywszelkie zaprawianie otworw i przej rurowych, aebymie przewiadczenie, e z upywem czasu otwory te i przej-cia pozostan nieuszkodzone i w stanie dostatecznie szczel-nym.

Sposobw uszczelnie nie podajemy ze wzgldu na w-skie ramy niniejszego artykuu, dziedzina ta jednak jest spe-cjaln. W niektrych wypadkach uszczelnienia s skompli-kowane.

ZAOPATRZENIE W WOD.

Zaopatrzenie schronu w wod moe mie miejsce zapo-moc zwykiych przewodw rurowych z oglnego wodocigu,w kadym jednak wypadku schron powinien mie wasnerdo wody, niezalenie od wodocigu oglnego.

Wasne rdo wody stanowi moe studnia z ewentual-nym poczeniem ze zbiornikiem na wod w schronie, bdw ostatecznoci wiadra z wod dla najprymitywniejszychschronw.

Wod w schronie doprowadzi naley do zbiornikw pu-czcych W. C. lub pisuarw, do umywalek i do natryskw.

Natrysk instaluje si zazwyczaj w pomieszczeniu przyprzedsionku, w celu wykorzystania go na wypadek potrzebyodkaania. Natrysk powinien by wyposaony rwniew ciep wod, ktr dostarcza mog ewentualnie podgrze-wacze elektryczne.

KANALIZACJA.

Jak gosi wspomniana na pocztku ustawa naley w mia-r monoci przyczy instalacje kanalizacyjne schronowedo kanalizacji miejskiej.

Gdy zachodz trudnoci w poczeniu ze wzgldu napytkie prowadzenie kanau w terenie, wwczas mona roz-wiza kanalizacj urzdze schronu stosujc przepompo-wanie ciekw sklarowanych, przepuszczonych ju przezosadnik.

W wypadkach braku kanalizacji miejskiej wykona mo-na lokaln kanalizacj ze zbiornikiem do wywoenia zawar-toci z tym, e urzdzenia te suy bd wycznie dlacelw schronowych i zbiorniki bd stale utrzymywane w sta-nie czystym aby gdy zajdzie potrzeba korzystania ze schronumona byo z nich korzysta.

W ostatecznym wypadku zaleci mona W. C. suche, cojednak ze wzgldu na podane posiadanie natrysku w ka-dym schronie, a za tym konieczno zapewnienia odpywudla wody ciekowej stanowi moe rozwizanie ostateczne.

OGRZEWANIE.

Naley w kocu zaznaczy, e pomieszczenia przezna-czone na schron powinny by utrzymywane w stanie suchymi gotowoci w kadym czasie do ich uytkowania.

WEJCIE DO SCHRONU POWIERZCHNIOWEGOW POBLIU LONDYNU.

DRZWI SZCZELNE NA GAZ I ODPORNE NA ODAMKI wyprodukowane przez firm Carrier-Eugineering (Ameryka).

Ze wzgldu na pooenie schronu, najczciej do g-boko pod terenem, utrzymanie pomieszcze schronowychw stanie suchym moe mie miejsce bd za pomoc piecwrnych systemw z rurami dymowymi wpuszczonymi w otwo-ry w cianach, ktre w razie potrzeby mona bdzie szczel-nie zamkn po usuniciu rur, bd wykorzystujc instala-cj centralnego ogrzewania w budynku, stosujc obieg wo-dy przymusowy za pomoc pompy.

W wyjtkowych wypadkach, gdy naley dogrzewa po-mieszczenia schronowe w czasie ich wykorzystywania insta-lowa mona piece elektryczne, jak np. w pomieszczeniunatrysku itp.

1Q Instalacje elektryczne stanowi przedmiot oddzielnegoartykuu, wobec czego ograniczamy si "W niniejszym jedyniedo lunej wzmianki.

Podane wyej ~w krtkim, opisie podstawowe urzdzeniainstalacyjne sanitarne przystosowywane sq w rnorodnychodmianach zalenie od typu schronw, ich przeznaczenia

i wielkoci, w kadym wic poszczeglnym wypadku przyprojektowaniu pomieszcze schronowych naley z gry usta-li program wyposaenia instalacyjnego, aeby pozostawiodpowiednie otwory w cianach i stropie dla przej ruro-wych co pozwoli na uniknicie rnych trudnoci w czasiewykonywania robt.

I N S T A L A C J E E L E K T R Y C Z N EW S C H R O N A C H

I N . E L E K T R . J. M A Z U R

Obok instalacji wentylacyjnych, wodocigowo-kanaliza-cyjnych i centralnego ogrzewania, wan funkcj do spe-nienia majq instalacje elektryczne.

Elektryczno suy do owietlenia, napdu silnikw,ogrzewania, wentylatorw, pomp itp.

Poza tym elektryczno dla schronw posiada nieocenio-nej zalet nie zuywa tlenu powietrza w schronie, po-trzebnego dla przebywajcych w nim osb.

rdo elektrycznoci normalnie znajduje si poza obr-bem schronu. O ile nie ma monoci doprowadzenia prdudo schronu z dwch niezalenych, odpowiednio pooonychrde energii przy czym zachodzi konieczno nieprze-rwalnego funkcjonowania instalacji elektrycznej, przewidy-wa trzeba rda energii elektrycznej znajdujce si we-wntrz schronu.

W kadym bd razie zasadniczo pobiera si energielektryczn z zewntrz.

Doprowadzenie elektrycznoci do schronu jest jednz wanych czci instalacji elektrycznej schronu. Realizacjadoprowadzenia tego nie jest rzecz atw, gdy na og oddopywu wymagan jest gazoszczelno.

Przejcia przez mury schronu realizowane s za pomocrur gazowych, wzgldnie stalowo-pancernych, ktre wskaza-nym jest obsadzi je przy budowie schronu.

Uszczelnienie przewodw, wzgldnie kabli w rurachprzepustowych zrealizowa mona w rny sposb. Egzystu-j ju patentowane sposoby na to.

Chocia w prawidowo zbudowanym i utrzymanym schro-nie zaopatrzonym w ogrzewanie i wentylacj, wilgoci bynie powinno, jednake liczy si trzeba zawsze z usterkamiw wykonaniu i utrzymaniu schronu w naleytym staniei w zwizku z tym z wilgoci, ktra jest najwikszym wro-giem instalacji elektrycznej.

Dlatego te w schronach zaleca si dawa instalacj powierzchu, odporn na wilgo, za pomoc kabelka, wzgld-nie w stalowo-pancernych rurkach. Wybr rodzaju instala-cji zaley od rodzaju i przeznaczenia schronu oraz od. miej-scowych warunkw.

Przy prowadzeniu instalacji elektrycznych w schronienaley przyj pod uwag nastpujce okolicznoci:

W razie zwalenia si gruzu, ktrego ciar strop schro-nu wytrzyma, wzgldnie w razie trafienia pocisku, ktregouderzenie i wybuch zostan odparte przez mury, liczy sinaley ze wstrzsem, ktry spowodowa moe zluzowaniesi instalacji elektrycznej. Schron uderzenie wytrzyma, leczinstalacja elektryczna moe przesta dziaa wskutek przerww przewodach i w dodatku w chwili, kiedy wiato jest naj-bardziej potrzebne.

Dlatego te stara si naley o ile monoci prowadziinstalacj elektryczn po wewntrznych cianach schronu,zamiast po stropie, wzgldnie zewntrznych cianach schronu.

Pomieszczenia, gdzie skoncentrowane maj by urzdze-nia elektryczne w postaci tablic rozdzielczych, rezerwowychrde energii itp. powinny by bezwzgldnie zabezpieczoneprzed wilgoci. Szczeglnie czuymi na wilgo s centraleautomatyczne telefonw, wymagajce pomieszczenia zupe-nie suchego, przewietrzanego o temp. 1520" C. O ile jestto trudne dla realizacji, ma si na og do wyboru: alboda central automatycznych telefonw w obudowie wodo-szczelnej, co jest moliwe tylko dla maych jednostek i bar-dzo kosztowne, albo instalacj centrali automatycznych tele-fonw w specjalnie na to zbudowanym schronie (np. napowierzchni), posiadajcym niezbdne warunki dla jej kon-serwacji, wzgldnie uwielokrotnienie central automatycz-nych telefonw na powierzchni.

Sq to sprawy, wymagajce kadorazowego zastanowie-nia si przy uwzgldnieniu stopnia pewnoci ruchu i ko-sztw.

Ogrzewanie za pomoc elektrycznoci jesl rzecz ko-sztown w eksploatacji. Wpywaj na to dwie okolicznoci:1) z jednej kilowatgodziny otrzymuje si 860 kaloryj (860,38

kcal);2) koszt jednej kilowatgodziny dla ogrzewania wynosi zwy-

kle powyej 10 groszy, gdy przy centralnym ogrzewaniuwodnym, wzgldnie parowym koszt odpowiedniej ilociciepa (860 kaloryj) ksztatuje si poniej 2 groszy.Jednake moliwo natychmiastowego uruchomienia

elektrycznego ogrzewania, elastyczno instalacji, dozwala-jca na czciowe jej uruchamianie bez strat dodatkowych,mono automatycznego utrzymywania temperatury w okre-lonych granicach, powoduje, e elektryczne ogrzewanie sto-sowane jest jako pomocnicze wzgldnie zastpcze w insta-lacjach schronowych.

Piecyki w schronach stosuje si rnych typw, zalenieod przeznaczenia schronu.

Dla usunicia miejscowych plam wilgoci na cianachschronu stosowane s piecyki odbyskowe.

Niezbdny zapas ciepej wody dla prysznicw i wanienw odkaalniach schronu trzyma mona w wamikach elek-trycznych.

Rezerwowe rda energii elektrycznej dla owietleniai napdu potrzebne s w schronach, gdy liczy si zawszenaley z monoci przerw w dostawie prdu, czy to wsku-tek uszkodze w sieci i na dopywie, czy te u zewntrznegorda energii.

O ile schron posiada napd elektryczny, na przykad dowentylatorw i nie posiada rezerwowego dopywu z dru-giego niezalenego, odpowiednio pooonego rda prduna zewntrz, zachodzi potrzeba rezerwy w postaci wasnegozespou prdotwrczego wewntrz schronu.

Zesp prdotwrczy nie wyklucza jednak koniecznociposiadania baterii akumulatorowej, wzgldnie latarek elek-trycznych, niezbdnych na okres uruchomienia zespou.

Normalnie zespi uruchamia si bdzie dopiero w razieprzerwy w dostawie prdu z zewntrz. W zwizku z tymdo czasu uruchomienia zespou schron pozbawiony zostaniewiatia, o ile nie posiada odpowiedniej baterii akumula-torowej.

W schronach, gdzie przewidziana jest nieprzerwalna pra-ca i podczas alarmu lotniczego, bateria akumulatorowa po-winna by takiej pojemnoci, aby bya w stanie przejowietlenie schronu na siebie.

W innych wypadkach mona si ograniczy do zreduko-wania owietlenia z baterii akumulatorw. Jako minimumtrzeba mie jednake rezerwowe owietlenie dla pomieszcze-nia zespou prdotwrczego oraz drogi od elektrowni do wyj-cia ze schronu.

Jako napdy do zespow elektrycznych w gr wchodzszybkobiene silniki Diesla. Zajmuj one mao miejsca i dajmono bezporedniego sprzenia z prdnicami.

Prdnice dla schronw wskazane jest stosowa o kon-strukcji z wentylacj przelotow, to znaczy, e prdnica jestz gry okapturzonct, powietrze za do niej doprowadza i od-prowadza kanaami w fundamencie prdnicy.

Gwnymi zaletami tego rodzaju prdnic jest monoczerpania powietrza, wychodzcego z prdnicy, dokd sichce.

Dziki temu, o ile temperatura w pomieszczeniu zespoujest zbyt wysoka, powietrze do chodzenia prdnicy bramona z miejsca, gdzie ma ono nisz temperatur. Rwniecieple powietrze z prdnicy mona skierowa do innych po-mieszcze schronu, wzgldnie na Zewntrz.

Jednym sowem, majc prdnic przelotow mona po-wietrzem zimnym, dochodzcym do prdnicy i ciepym, wy-chodzcym z niej dysponowa zalenie od potrzeb.

Przy prdnicy stojcej bezczynnie mona kanay zamknzasuwami, w ten sposb odgrodzi nawj prdnicy od wpy-wu wilgoci.

Woda suca do chodzenia silnika przy wyjciu z nie-go posiada do 60" C. Temperatur wody tej mona regulowaw d, zwikszajc jej ilo.

Woda ciepa z silnika suy moe dla prysznicw i wa-nien w odkaalniach i w pewnej mierze do ogrzewaniaschronu.

Wobec znacznych kosztw pomieszczenia dla zespouprdotwrczego oraz kopotw, zwizanych z utrzymaniembezczynnego zespou w stanie gotowoci do ruchu w pomie-szczeniu wilgotnym, zespoy takie daje si tylko w wypad-kach wyjtkowych.

Na og lepiej wybudowa kilka rezerwowych zespowna grze, ktre wypadn taniej i ktre atwiej utrzymaw stanie gotowoci do ruchu, ni zesp w schronie. Decyzjajednak uzaleniona jest kadorazowo od warunkw, z kt-rymi bdzie si miao do czynienia.

Na tym zakocz uwagi o instalacjach elektrycznychw schronach.

Interesujcym si bliej urzdzeniami elektrycznymiw schronach zaleci mona przepisy budowy, obsugi i kon-serwacji urzdze elektrycznych w schronach przeciwlotni-czych, pomieszczeniach zabezpieczajcych i uszczelnionych

11

PNEopracowane przez Stowarzyszenie Elektrykw Pol-

67 1938skich.

Przepisy te w zasadzie wyczerpuj prawie wszystkiesprawy, dotyczce budowy instalacji elektrycznych w schro-nach.

EWOLUCJE BUDOWY SCHRONW ZIEMNYCH.

12

BUDOWA ROWW-SCHRONWPRZY DOMACH ZBIOROWYCH.

PANIKA PRZY WEJCIU DO SCHRONU PODCZAS GDY OBOKJEST SCHRON PUSTY.

Rysunki z wyd. angielskiego Planned A. R. P. 1939.

B U D O W N I C T W O 0. P. L.W S Z W A J C A R I I

I N Z. A R C H. J A S I N S K I

Dowiadczenia wojny wszechwiatowej 1914 r. i los, jaki spotka bohatersk Belgi, utrwaliy przekona-nie, e w wojnie przyszoci adne z Pastw Europy, nawet z najbardziej neutralnych" nie moe liczy naposzanowanie granic i utrzymanie niezalenoci, jeli na ich stray nie bdzie staa silna i dobrze uzbrojonaarmia, oparta o moralnie zdyscyplinowany i przygotowany do zacitej walki nard.

Jeeli wic silne Pastwa Europy, nie spodziewajce si chyba agresji ze strony pastw sabszych, forty-fikuj granice i zbroj si na wszelkie moliwe sposoby, co czyni maj pastwa mniejsze i sabsze dla za-pewnienia swej niezalenoci?

Doskona odpowied na to pytanie daje Szwajcaria, ktra od wielu lat powanie pracuje nad umocnie-niem swej niezalenoci przez organizacj ludnoci i budownictwo OPL. Oprcz bezporedniej obrony dosko-naych naturalnych granic, wanie od strony Niemiec i Woch, spodziewana agresja z powietrza spowo-dowaa, e Szwajcaria jest dzi najlepiej zorganizowanym krajem. Dla ilustracji warto poda fakt, e w nie-spena minut po przekroczeniu granicy przez lotnika nieprzyjacielskiego cay kraj bdzie zaalarmowany.

A jak si przedstawia dziedzina budownictwa przeciwlotniczego?

W odrnieniu od wymaga ustawowych innych krajw, jak Italia i Polska (Rozporz. Rady Min. z 29.4.1938^ r.), Szwajcaria oddziaywuje pobudzajco na budownictwo OPL drog propagandy i przez czciowywspudzia w kosztach budowy. Budownictwo OPL Szwajcarii nie tyle zwraca uwag na trwao i wytrzy-mao budynkw, ile na zabezpieczenie ludnoci przez schrony publiczne, punkty rat.-sanitame i w naj-szerszym zakresie schrony dla mieszkacw domw.

Jeli chodzi o propagand, nie moe by lepszej, jak w ramach powszechnie zmilitaryzowanej organiza-cji biernej obrony przeciwlotniczej, czcej wszystkich obywateli pastwa Kantonalnego, bez wzgldu na wy-znanie, czy posugiwanie si jednym z trzech urzdowych jzykw (francuski, niemiecki, woski). Natomiastw dziedzinie finansowania budownictwa OPL, pastwo i poszczeglne kantony partycypuj w granicach 1020 % kosztu przy budowie schronw publicznych, punktw rat.-sanitarnych i schronw dla instytucji oraz subOPL, jako urzdze uytecznoci publicznej gmin.

W pewnych wypadkach przewidziana jest moliwo udzielania pomocy materialnej nawet prywatnymosobom na budow w domach mieszkalnych urzdze OPL, pod warunkiem naleytego utrzymania i uy-tkowania.

Zasady finansowania tych robt ujte zostay w Technicznych wskazwkach budowlanej obrony prze-ciwlotniczej, wydanych w 1936 r. przez Zwizkow Komisj Obrony Przeciwlotniczej (odpowiednik do polskichWytycznych Technicznych" L. O. P. P.).

Wskazwki techniczne", opracowane przez architektw szwajcarskich w chwili wydania, uwaane byyza jedne z najlepszych, tote posuyy one za wzr dla innych narodw europejskich. I dzi jeszcze, mimo

13

Not wining

Foldingwedges

Gas proofblanket

Sandbags sprayedwith decontaminatingsolution

Blocking pleces

Sili

P R O T E C T I O N OF W I N D O W SW I T H S A N D BAGS

4FI.

POZIOME WYJCIE ZAPASOWE (w nagym wypadku).

LID

OCHRONA OTWORU OKIENNEGO PRZY POMOCY WORKWZ PIASKIEM NASIKNITYCH PYNEM, ZAIZOLOWANEGOKOCEM ODPORNYM NA GAZ I ZABLOKOWANEGO DESKAMI.

TYP U S Z C Z E L N I E N I AWODNEGO STOSOWANYPRZY WYJCIACH W KA-NALIZACJACH itp. produ-kowane przez firm SolentEugeneersy Co (Ameryka).

WATER SEAL

14 niezwyky postp w OPL, Wskazwki" szwajcarskie stanowi powane rdo przy rozwizywaniu zaga-dnie budowlanych.

Z rozwaenia szwajcarskich norm prawnych nie trudno ustali, e budownictwo OPL dla ludnoci miej-skiej zaleao od inicjatywy prywatnej, gdy Pastwo federalne, kanton i gmina dbao gwnie o budownictwoOPL w ramach organizacji i bezpieczestwa publicznego, std rezultaty budownictwa OPL dla potrzeb ludno-ci w praktyce okazayby si niedostateczne.

Przed rokiem miaem sposobno zwiedzenia kilku schronw publicznych i punktw rat.-sanitarnych.Wszystkie one miay suy za schronienie dla przechodniw i tych mieszkacw pobliskich domw prywat-nych, w ktrych warunki lokalne nie pozwalay na urzdzenie podziemnych, odpowiednio wytrzymaych schro-nw. Uderzyo mnie niezwyke wykonanie, wielka wytrzymao konstrukcyjna, staranne wykoczenie i kom-pletne, a do najmniejszych szczegw wyposaenie.

Znane z literatury technicznej schrony szwajcarskie, a pozna je mona nawet po ksztacie, oparte sna wasnych dowiadczeniach i dociekaniach teoretycznych oraz na dowiadczeniach wojennych ssiednichpastw. Szwajcaria, jako jedna z pierwszych rozpocza budow duych (publicznych) schronw o ksztacieokrgym, cylindrycznym jedno- i wielu kondygnacjowych, wychodzc z zaoenia, e ksztat okrgy dajemaksymaln kubatur przy najmniejszym obwodzie, a rwnoczenie najwiksz wzgldn wytrzymao cian;zastosowana w jednym wypadku budowa skrajnych stropw (grnego i najniszej podogi) w formie skle-pienia z do du strzak rwnie ma gbokie uzasadnienie. Wyposaenia wewntrzne, gwarantujceabsolutn niezaleno od instalacji oglnomiejskich (wiato, sia, radio, woda, kanalizacja, wentylacjasztuczna i przez filtr ziemny), wykluczaj wszelkie w warunkach wojennych moliwe niespodzianki.

Lecz na tle niedawnych wydarze w Europie, Szwajcarzy zdali sobie spraw, e taki sposb wykonanianie rozwizuje potrzeb ze wzgldu na ilo i czas i, jak doniosy dzienniki ostatnich miesicy Federacjana drodze ustawodawczej wprowadzia szereg zarzdze, zmierzajcych do natychmiastowego uzupenieniabrakw.

Rok czasu przy wspczesnym tempie to wielka przestrze.Dzi 4-milionowa Szwajcaria z pewnoci jest ju gotowa.

S C H R O N Y T Y P U O K O P W ( R O W W ) .

mnin LU

m m m m m

~m nr

f 3 'WALLS- 73

I 9 ' W - 33 TYPY SCHRONW OKOPOWYCH (ROWY) 50 i 25 STPSZEROKOCI.

'.-: '::

l 9 '

BAFFLEWALL-+

V

I5'O' .(1" '

}"

; c

OETAIL SECTION ' * . * *

|5'O" DIA "CIRCUUAR" TRENCHESWNGER COFFICIENT I 53COST PEB HEAD,15 SQ. F7 C2.4.O t . K . OCOST PERHEADO SO.nj 3.15.O I 4.1370

|3'WAL1S|6'WALLS 9"WAU-S

PRZEKRJ SCHRONU OKOPOWEGO.

15

TYP SCHRONW OKRGYCH Z KOMUNIKACJ WEWNTRZBUDOWANY Z TEGO SAMEGO MATERIAU JAK SCHRONYOKOPOWE.

SCHRON PRZECIWLOTNICZY W MIESZKANIU. TYP SCHRONW POWIERZCHNIOWYCH.

Ilustracje z ksiek angielskich: Plcmned A. R. P. By Tecton,Architects i Civil Defence C. W. Glover.

SCHRON DOMOWY TYPU PRZYBUDWKI.

0. P. L. W B U D O W N I C T W I EM I E J S K I M W I T A L I I

P P K . I N . A R C H. A. A L E X A N D R O W I C Z

Z terenw wspczesnych wojen przenikaj zwol-na do pimiennictwa technicznego fragmenty do-wiadcze obrony przeciwlotniczej ludnoci, noto-wane przez specjalnych obserwatorw. Badaczedziedziny budowlanej oplg prbuj z tych fragmen-tw, skrztnie gromadzonych i zestawianych, wyci-ga praktyczne wnioski na przyszo i szuka w nichprzykadw do zastosowania.

Najlepszym z natury rzeczy obserwatorem i naj-bardziej poinformowanym badaczem jest zawszestrona walczca. Zadaniem walczcego jest przeciebezporednia reakcja na poczynania przeciwnika,musi on nieustannie poszukiwa nowych form tejreakcji, wci doskonalszych, musi doranie wyci-ga z wydarze praktyczne wnioski, niezwocznie jerealizowa, dla wystawiania na dalsze prby. Niktwic nie zdoa osign tego stopnia trafnocii wszechstronnoci zaobserwowania ,,na gorco" do-wiadcze, co strona walczca.

Kilkoletnie nastawienie wojenne Italii oraz ywyjej wspudzia w charakterze walczcego w wojniedomowej hiszpaskiej, zniewalaj do zainteresowa-nia si osigniciami tego pastwa w dziedzinieobrony przeciwlotniczej.

Znany z pocztkowych etapw rozwaa f lalii nadobron przeciwlotnicz typ schronu pukownika Ro-mani, stokowa brya elazobetonu, rozszerzajcasi ku doowi w ksztat grzyba, odszed w dalekprzeszo, przynajmniej w dziedzinie zabezpieczenialudnoci. Miejsce jego zajy wzory bardziej gitkie,atwiejsze do pogodzenia ze wspczesnymi wyma-ganiami zabudowy miast i zespolenia z gmachamimiejskimi nowobudowanymi i istniejcymi.

Schrony przeciwlotnicze, dotychczas zbudowanew Italii dla zabezpieczenia ludnoci miast, nie sw swych konstrukcjach jednolitymi. Miaem okazjnaocznego przekonania si o tym w czasie przeglduszeregu schronw oplg w wikszych miastach wo-skich, ktrego dokonaem w 1938 roku, dziki uprzej-moci wadz.

Przyczyn tej rnorodnoci typw jest nieusta-jce poszukiwanie nowych form, nie jest trudnewywnioskowanie tego z zestawienia dat budowyposzczeglnych schronw.

Typ schronu przeciwlotniczego w szybkim tempieewolucjonowa w Italii w ostatnich lalach rwnoleglez przebiegiem podobnego procesu w walczcej Hisz-panii, gdzie rozpoczto prace nad zabezpieczeniemludnoci miast od schronw w piwnicach i rowwprzeciwlotniczych, aby w kocu przerzuci si nabudow schronw penowartociowych, dajcychzabezpieczenie przed bezporednimi trafieniami naj-ciszych bomb lotniczych.

Dzi w Italii panuje przewiadczenie o niezbdno-ci masowych schronw dla ludnoci miast, realizo-wanych w moliwie maksymalnej liczbie ju w czasiepokoju, oraz o koniecznoci nadania schronom oplgkonstrukcji, zapewniajcej im pen odporno nabezporednie trafienia najciszych bomb lotniczych.Wie si to ze szkieletow konstrukcj budynkw,zwaszcza wysokich, gdy daje to gwarancj wik-szej wytrzymaoci budynku na wypadek trafieniaprzez bomb burzc.

Wosi twierdz, na podstawie dowiadcze hisz-paskich, e w zmaganiach lotnictwa bombowegoz ludnoci miast, schron przeciwlotniczy wsp-

czesny pancerz, wyszed obronn rk ze wspza-wodnictwa z bomb burzc nowoczesnym po-ciskiem. I pogldowi swemu nadaj warto prak-tyczn, materialn, przez pd do masowej budowyschronw przeciwlotniczych, jak przeprowadzaj,nie baczc na trudnoci gospodarcze i przeszkodyw, postaci braku surowcw.

Normy budowy schronw przeciwlotniczych w Ita-lii s ustalone w poniej wymienionych dekretachkrlewskich, wydanych z moc ustaw:

z dn. 25.V.1936 r. Nr 1553. Norm per 1'utili-zzazione, come ricoveri permanenti controaerei, deliegalerie urbane da costruire";

z dn. 24.IX.1936 r. Nr 2121. Norm circa l'obli-go dell'apprestamento di un ricovero antiaereo inciascun fabbricato di nuova costruzione, o in corsodi costruzione, ad uso di abitazione";

z dn. 29X1936 r. Nr 2216. Dispozitioni fonda-mentali in materia di protezione antiaerea";

z dn. 10.VI.1937 r. Nr 1527. L'obligo del rico-vero nelle nuove costruzioni".

Uzupenieniem ustaw zasadniczych suy oklnikkomitetu centralnego obrony przeciwlotniczej, regu-lujcy ograniczenia stosowania elaza w okresie tru-dnoci surowcowych:

Circolare Nr 450/32 in data 4-3-1938 XVI. dejC. C. I. P. A. A. Norm transitore per 1'applicatio-ne delia legge 10.VI.1937 XV. Nr 1527 sulla obbli-gatorietd di ricoveri antiaerrei nelle case di nuovacostruzione".

Realn zacht do uwzgldnienia potrzeb zabez-pieczenia przeciwlotniczego w nowych budynkachjest pierwszestwo w uzyskiwaniu przydziau elazadla caoci budowy, argument nie do pogardzeniaw warunkach braku na rynku surowcw!

Dalszym uzupenieniem s przepisy szczegowedo uytku inynierw o budowie schronw oplg,ogoszone w Nr 294-tym z dn. 21.XII.1936 r. GazettaUffiziale del Regno dltalia". Przepisy te zostayw 1938 roku przepracowane z uwzgldnieniem naj-nowszych dowiadcze i obecnie obowizuj w no-wej redakcji.

Zwraca uwag czas wydania odnonych przepi-sw (193619371938) oraz bardzo szczegoweopracowanie instrukcyj wykazuje to powanepodejcie wadz do zagadnie budownictwa oplgi przywizywanie wielkiej wagi do obrony ludnoci.

Norm dla budynkw nowych jest: 1 m2 po-wierzchni uytecznej schronu przeciwlotniczego dlamieszkacw, na kade 200 nr' budynku, przy mi-nimalnej powierzchni izby schronu 20 nr. Schro-

ny maj by budowane z elazobetonu o wadzeuzbrojenia 100150 kg na 1 m:l, sytuowane pod bu-dynkiem lub w odosobnieniu: pod ogrodem, pod-wrcem, ulb nawet pod ulic.

Wosi nie obawiaj si budowy schronw oplgw rejonie zabytkowych paacw, rozumiejc schronelazobetonowy pod podwrcem jako elementwzmocnienia budynku.

Ciekawy precedens prawny dostrzegam w prze-prowadzanej obecnie, ogldanej m. in. przeze mniena miejscu, budowie wielkiego schronu przeciwlot-niczego na 600 osb mieszkacw gmachu koncer-nu chemicznego w Mediolanie pod poziomem przy-legajcej ulicy. Lokalne warunki gsto zabu-dowy rdmiecia, szczupo parceli, ograniczeniawysokoci budynkw oraz szerokie zamierzenia han-dlowego wykorzystania budynku, zaledwie mie-szczce si w 11 kondygnacjach nadziemnych i dwupodziemnych gmachu, zmusiy do szukania miej-sca na schron przeciwlotniczy pod jedn z przy-legajcych ulic. Zarwno na tym przykadzie, jaki na przykadzie Barcelony, gdzie budowano podblokami domw wielkie gbokie podkopowe schro-ny przeciwlotnicze dla ludnoci, zarysowuje sipewien wyom w prawie wasnoci. Podobnie jakrozwj lotnictwa uczyni! przewrt w dziedzinie drgkomunikacyjnych i w pojciu granic pastw, obecnie wymagania obrony przeciwlotniczej sygna-lizuj podwaenie zasigu prawa wasnoci podpowierzchni ziemi w miastach.

W dalszym cigu cytowane przepisy ustalaj,w wyniku prb wasnych na poligonach, popar-tych dowiadczeniami wojennymi miast hiszpa-skich, e w razie bezporedniego trafienia nawetcikiej lotniczej bomby burzcej w budynek wie-

i n

>

5|MHSMf

fiu

5?^ / ^ komora |

Rys. 1.

Przychodnielekarskm I

Rys. 2.

lopitrowy, musi ona wybuchn po kolejnym prze-biciu najwyej szeciu stropw najdalej na sid-mym, nawet gdy jest zaopatrzona w zapalnik zezwok. W warunkach wic budowy, lub adapta-cji schronw pod budynkami conaj mniej siedmio-pitrowymi, zalecaj Wosi obliczanie stropu zabez-pieczajcego tylko przy uwzgldnieniu uderzeniai wagi zawalonego gruzu, czyli na cinienie 5000kg na 1 m2 stropu.

Na rys. 1-szym1) podaj schemat typu woskiegoschronu przeciwlotniczego pod budynkiem. Litera oznaczony jest strop zabezpieczajcy, lit. b. b. fundamenty budynku. Gdy budynek ma mniej nisiedem piter, strop zabezpieczajcy poddaj obli-

czeniu, wychodzc z istotnych efektw bezpored-niego trafienia bomby lotniczej, z uwzgldnieniemhamowania pocisku przy przebijaniu stropw mi-dzypitrowych.

Uwidoczniona na schemacie komora powietrzna(camera d'aria), oddzielajca waciwy korpusschronu od stropu zabezpieczajcego i fundamen-tw budynku, pozwala na cakowite uniezalenie-nie korpusu schronu od budynku. Oszczdza tomieszkacom schronu wstrznie i przykrych efek-tw odpryskw wewntrznych, a co waniejsze usuwa niebezpieczestwo naruszenia szczelnociwaciwego korpusu schronu, zabezpieczajc goprzed pkniciami. Typ schronu (rys. 1) daje si za-stosowa rwnie dobrze przy adaptacji piwnic bu-dynkw istniejcych, jak i w gmachach nowowzno-szonych.

Na rys. 2-gim i 3-cim podaj przekroje nowo wy-budowanego gmachu ,,Casa dei Trarwieri", przyPiazzale Prenestino w Rzymie, ktry zwiedziem. Tukomory powietrzne w cianach su rwnolegle dlacelw komunikacji z wntrzem schronu.

Przykady komory powietrznej w stropach i cia-nach odosobnionych schronw przeciwlotniczychpodaj na rys. 4, 5 i 6-tym.

W stropach warstwowych schronw typu polo-wego uywano dotychczas piasku, lub drzewa, doformowania warstwy agodzcej, zdolnej przetwo-rzy dziaania dynamiczne pocisku artyleryjskiego

Rys. 3.

x) Rysunki i czciowo przykady czerpi z dziea G.Stellingwerffa: Protezione dei fabbricati dagli attacchiaerei".

gruby AtSrn/en na chudym hctont

O X. CO fOCm

19

obu j

2Q (przenikanie, wybuch) na cinienie statyczne, odda-wane bardziej rwnomiernie warstwie dolnej stro-pu. Warunki odmienne nowoczesnej burzcej bom-by lotniczej, zaobserwowane i szczegowo przeana-lizowane przez Wochw, nasuny im pomys zasto-sowania komory powietrznej.

Przykady rys. 6 i 7 owietlaj dalsze rozwini-cie pomysu komory powietrznej, zaopatrywanejw porednie spryste pyty elazobetonowe, orazw poczenie wntrza komory z powietrzem ze-wntrznym (przewietrzanie w celach osuszania wzgl.usunicia gazw wybuchu, agodzenie wybuchuprzez pozbawienie czynnika uszczelnienia).

Nie przytaczam tu dalszych drobniejszych szcze-gw urzdzania schronw, zawartych w cytowa-nych wyej przepisach. Zainteresowani znajd jew dziele G. Stellingwerffa: Protezione dei fabbri-cati dagli attacchi aerei", wydanym w Mediolaniew 1938 roku, ktre Liga Obrony Powietrznej i Prze-ciwgazowej zamierza udostpni czytelnikom pol-skim w tumaczeniu jeszcze w roku biecym.

W dziedzinie organizacyjnej zasuguj na uwagsposoby ewidencjonowania schronw przeciwlotni-czych dla ludnoci, stosowane we Woszech. Zaopa-trzenie miasta, czy dzielnicy miejskiej w schrony jestokrelane sumarycznym ujciem powierzchni uy-tecznej schronw. Tak np. owiadczono mi, e jed-no z wikszych miast posiada 40.000 m2 schronw.

Ewidencj prowadz organa lokalne U. N. P. A.,czyli narodowego zwizku obrony przeciwlotniczej(,,Unione Nazionale Protezione Antiaerea"), powo-ane m. in. do regulowania i kontroli stosowaniaustaw i przepisw technicznych w dziedzinie budo-wlanej oplg. Materiaem podstawowym do ewiden-cji s specjalne zaczniki oplg do projektw budo-wlanych, opracowywane przez projektantw. Ewi-dencja jest prowadzona w ksigach, zawierajcychrubryki:

Rys. 7.

L-p-

1

UlicaNr.

2

Waci-ciel

3

Projek-todaw-

ca

4

Dalazalwier-dzenia

projektu5

Rodzajbudowy

6

Wielkobudowy

ilekondygn.

7

kuba-tura

8

0

9

P o m

10

XIOW

o11

m

N

12

e s z c ;

'53d0)

Prz

13

1?oMcn>

14

, e n i a

O

15In

n16

s p

fi

0a,

17

e c

a>3

18

a 1 n eStrop

3

Ko

19

, S

20

o p l g

on

.

f

"d0Q

21

zeniewewn.

schronu

22

Ewent. inne urzqdzeniabudowlane oplg

53 .

U w a g i

24

0.65

' / s / / // s / / / sHo/ / / / / / / // / /o.es

nirio S

Rys. 6.

Wzory ewidencji przytaczam, gdy uwaam je zabardzo praktyczne i narzucajce si do naladowa-nia w naszych warunkach, np. przez wydziay bu-dowlane zarzdw miast.

Rwnoczenie z budownictwem oplg, wadzewoskie dbaj o zapewnienie przygotowywanymsetkom tysicy metrw kwadratowych schronw, od-powiedniego wyposaenia w urzdzenia wentylacjisztucznej, wzgldnie regeneracji chemicznej po-wietrza, w urzdzenia odkaajce, jak rwniew drzwi gazoszczelne i przeciwpodmuchowe, maso-wo produkowane w rnych fabrykach.

Z P R A S Y T E C H N I C Z N E J

W Przegldzie Saperskim" zeszyt 4-ty b. r. ukaza si artyku pt.: Dowiad-czenia z biernej obrony przeciwlotniczej Barcelony", opracowany przez majoraKarola Czarneckiego. Autor przytacza szereg przykadw aktualnego wspza-wodnictwa lotniczych rodkw napadu na Barcelon (jak wiadomo pochodzenianiemieckiego lub woskiego) ze sposobami zabezpieczenia ludnoci. W wynikuswych rozwaa przychodzi do przekonania, e atakujcy nie osign celu zde-moralizowania ludnoci jedynie ze wzgldu na masowe zastosowanie gbokichschronw przeciwlotniczych, odpornych na bezporednie dziaanie najciszych po-ciskw lotniczych.

Artyku zawiera ponisz tabel niezbdnych gruboci warstw ochronnych,zestawion na podstawie obserwacji efektw istotnych bombardowa lotniczych:

Rodzaj bomby

Mae kalibry:

najwyej 10 kgbomba

rednic kalibry:00 kg bomba

100

Wiksze kalibry:

300 kg bomba1000 kg

R o d z a j w a r s t w y o c h r o n n e j

z betonufortyfi-

kacyjnego

0,20 m

0,70 m1 10 m

1,40 m2,00 m

z betonunieuzbro.

jonego

0.40 m

1,00 m1,70 m

2,10 m;l,00 m

z cegie

0,75 m

1,50 m2,50 m

4,00 m6,00 m

z ziemiredniej

3,00 m

5,00 m8,00 ra

12100 m20,00 m

U w a g i

Przeciw bombom 10kg wystarczaj sute.ryny i piwnice do-mw 3 - pitrowychprzy ew. wzmocnieniustropw nad sutery-

n (piwnic).

Pierwsze sprawozdania o gbokich schronach przeciwlotniczych w Barcelo-nie pochodz od angielskiego obserwatora in. Helsby. lak gosz sprawozdaniaobserwatorw, rzd Kataloski opar swj plan zaopatrzenia ludnoci w schronyopl na zabudowie miasta, zastosowujc ukad schronu do rozmieszczenia blokuograniczonego czterema ulicami.

Rys. 1-szy przedstawia plan, a rys. 2-gi przekrj takiego schronu.Chodniki podziemne i schody wykonywano o szer. 1,50 m, celem umoliwie-

nia przechodzenia parami (prowadzenie dzieci, starcw, chorych). Obudow chod-nikw stosowano elbetow (rys. 3) o gruboci cian 10,15 cm i wykadano jewewntrz cegami. Chodniki obwodowe wykonywano o wymiarach wikszych(wysoko 2,60 m).

Schrony tego typu budowano pierwotnie w szachownic (jak rysunek 4-ty)z zamierzeniem kocowym zaopatrzenia kadego bloku w '.aki scuon

Zabezpieczenia przeciwgazowego nie stosowano, zapewniajc wentylacjnaturaln przez klatki schodowe i 24 otwory wentylacyjne i wzmacniajc cigwentylatorami o napdzie elektrycznym, lub rcznym.

W okolicach Barcelony na stokach wzgrz stosowano analogiczne schrony,c tyle korzystniejsze, e wejcia do nich ze zbocza pozwalay unikn uciliwychschodw.

utka

Rys. 1.

Rys. 2.

Ryg. 3.

22 NQ zakoczenie artykuu autor wyciga nastpujce wnioski dla miast:

1) Z chwil wybuchu wojny naley si liczy z potnym bombardowaniem, wa-niejszych miejscowoci. Do bombardowania przeciwnik uyje rnych bomb,poczwszy od najmniejszych 10 kg, uywanych masowo, a do bomb najci-szych o wadze 1 tonny. Szerokie zastosowanie znajd rwnie bomby zapa-lajce.

2) Chcc unikn tak wielkich i przykrych strat, jakie poniosa ludno Barcelony,naleaoby ju w czasie pokoju przystpi do budowy staych schronw prze-ciwlotniczych, nie tylko dla potrzeb pewnych urzdw ale dla szerszej publicz-noci, szczeglniej w rejonach bardziej zagroonych. Kady zarzd miejski po-winien posiada urzd budowy schronw przeciwlotniczych, tak samo, jak po-siada urzd kanalizacji, wodocigw, lub te tramwajw miejskich. Ogrompracy wymaga rozoenia planu budowy schronw na lata i wczesnego rozpo-czcia tych robt. Tendencja do budowy wielu, a sabych schronw okazaabysi w przyszoci bardzo szkodliwa i nieprodukcyjna.

3) Reprezentantami budownictwa i technicznego ratownictwa przeciwlotniczego,a budowy schronw w szczeglnoci powinni by, przede wszystkim oficerowiesaperzy. Tacy reprezentanci, zdaniem autora, musz si znale w zarzdachmiejskich wikszych miast (przede wszystkim wydzielonych), w urzdach woje-wdzkich i w waniejszych rejonach przemysowych.

A. A.

(hodndt poc/ttie

Rys. 4.

D O M L E T N I W S K R Z Y P K A C HI N . A 8 C H . J A N B O G U S A W S K I

S*".!',

i

E L E W A C J A fot. E. Jdrzej ewski.

23

P . L A N

WIDOK Z P O K O J U NA TARAS iot. E. /drzejewski

24

fot. E. Jdrzejewski.

TARAS KRYTY I OTWARTY

I N . A R C H. J A N B O G U S A W S K I NA PRAWO: FRAGMENTY WNTRZ

Dom poioony jest na wzgrzu nadWisa. Jest to dom weeckendowy dlajednej osoby.

Konstrukcja. Cz mieszkalna: el-bet, sirop skrzynkowy; cianki: pustakicementowe o grub. 25 cm. Dach krytybitumin. Cz gospodarcza: cianyz pustakw, putap i konstrukcja dacho-wa drewniana. Szambo. Wodocigz rezerwuarem w piwnicy.

25

ii1

1

1iiii1

iP : ' ' > ' : Vi)",'.'.'

IYIVMVI111111

Fi 111 t S"

ll.

l,

l!iv"III?

.

D O M M I E S Z K A L N Y W O D Z I

I J N . A R C H . Z. K A R P I S K I , IN . F. H A E S S N E R

Konstrukcja ceglana. Cok licowany piaskowcem upanym, reszta tynk szlachetnyszlifowany.

.... . . . . . .

. . . . .

iiliSfifc' mx---

\

'^^ 5a '' S '31

W I D O K O G L N Y

O R

W S P O M N I E N I A O .P. J Z E F I ED Z I E K O S K I M

I N . A R C H . 2 . M C Z E N S K I

Poniej drukujemy przemwienie orc/i. Z . Mczeskiego wygoszone na PolitechniceWarszawskiel w zw/gzku z uroczystociami po i. p, Jzefie Dziekoskim,

REDAKCJA

. p. Jzefa Dziekoskiego poznaem w czasie ZjazduTechnikw w Krakowie, w 1899 r. ju jako zupenie dojrza-ego, bo 55 liczcego czowieka. Wtedy ani mi przez mylnie przeszo, e przyjdzie mi kiedy pracowa u Niego 15 lat.Ten stosunkowo dugi okres wsppracy pozwoli mi tego, jakGo powszechnie nazywano majstra" pozna tak, jak maokomu nawet z licznych Jego pracownikw, gdy aden z nichtak dugo w Jego biurze nie pracowa jak ja. Dlatego poprof. Lalewiczu, ktry scharakteryzowa . p. Jzefa Dzieko-skiego jako architekta-twrc, ja z kolei sprbuj nakreli,na podstawie moich osobistych spostrzee, Jego sylwetk.

Dla mnie istniao niejako 2-ch Dziekaskich. Jeden,w domu: w szarym angielskim surducie, na tle otwartychpek z ksikami i prostych empirowych mebli swego gabi-netu, na ulicy: w czarnym, pod szyj zapitym palcie,w mikkim, troch zawsze przymitym kapeluszu z nieod-stpnym dbczakiem w rku, troch przygarbiony, usuwaj-cy si kademu, dla kadego jednakowo uprzejmy i grzecznyo melancholijnym, rozbrajajco dobrym spojrzeniu, tak do-bry, e jakby nie wiedzia o istnieniu za i zych ludzi w og-le, zawsze jakby troch zaaferowany obaw, e o czym,lub o kim zapomnia...

I drugi pogodny, z podniesion gow i byszczcymioczyma, czy to otwierajcy zjazdy, posiedzenia itp., zawszecytatami ze Sowackiego, ktrego dziea zna i umia niemalna pami, czy to uczestnik wsplnych zebra, przemawia-jcy lub deklamujcy z pamici okolicznociowe, z epokiSzkoy Gwnej, powstania 63 roku itp., utwory literackie,czsto nie uwiecznione drukiem, dusza tych nieraz jak licz-nych, jake rnorodnych zebra, najczciej przedstawicieli3-ch zaborw. Idealista i entuzjasta, rwnoczenie w sowachpesymista, zawsze niepokojcy si o rezultat kadej akcjiosobistej, czy spoecznej, wasnej czy cudzej. W duszy jed-nak typowy Polak optymista, rad, gdy kto przypyw pe-symizmu jakiemi przekonywujcymi argumentami potrafirozwia. Widocznie to rodzinna cecha Dziekaskich, ktrdziedziczy rwnie stryj Jego, Bohdan Dziekoski, jodonz bardziej bojowych czonkw Cyganerii Warszawskiej,o czym wspomina Marzeni Moszkowska w Cyganerii" i Wil-koska w swych Wspomnieniach"... s

Skromny nad wyraz, kady okazany Mu dowd uznania,kade wyrnienie gotw by zaliczy na inne, byle nie wa-snych zasug, konto.

Dusza na wskro artystyczna, krysztaowej czystoci.Umys bardzo gboki o wielostronnych zainteresowaniach.Nie zasklepia! si tylko w architekturze, ktr nadewszystkoukocha, lecz z rwnym zainteresowaniem zajmowa si nie-mal do ostatnich lat przed mierci dosownie wszystkim.Ze szczeglnym jednak zamiowaniem, jakby w dziedzictwiepo swym dziadku i wychowawcy Tomaszu, histori i li-

teratur, ktre te doskonale opanowa i gruntownie pozna.Kada nowa ksika interesowaa Go. Musia ja" przeczytai przedyskutowa. By bystrym obserwatorem, lecz w wypo-wiadaniu sdw o ludziach i ich pracach by wstrzemili-wy, jakby z obawy, aby komu nie zrobi przykroci. Ciktrzy bliej z Nim yli wiedz jednak jak te Jego sdy byytrafne, jak wietnie ujte i gboko uzasadnione. Dla wyra-enia ich uywa krtkich, lapidarnych, nieraz dosadnycha tak wbijajcych si w pami okrele, e np. ja wielez nich do mierci pamita bd.

Nie lubi blichtru, blagi, gdy okolicznoci zmusiy go dozetknicia si z blagierem to z nim. nie dyskutowa, suchaspokojnie co ten mwi, tak, e rozmwcy mego si zdawa,e ma z atwowiernym do czynienia, cho Dziekoski dosko-nale si orientowa w sytuacji i temu dawa wyraz w odpo-wiednim czasie. Stale zajty, nigdy nie odpoczywa. Niezna co to jest urlop, wyjazd na odpoczynek, lub co podob-nego. Odpoczynkiem i rozrywk dla Niego bya fotografia,w ktrej jak na owe czasy osign wysoki poziom. Fotogra-fi zajmowa si jak sztuk dla sztuki i jako rodkiem doutrwalenia i przekazania nastpcom przede wszystkim za-bytkw. Jego fotografie przesyane Komisji do Badania Hi-storii Sztuki przy Akademii Umiejtnoci w Krakowie, Towa-rzystwu Opieki nad Zabytkami w Warszawie dostarczyywielu badaczom duo materiau do studiw i publikacji.Stale zajty, nawet w czasie posiedze nie siedzia bez-czynnie, lecz zaraz wyciga z kieszeni wasnorcznie zro-biony notatnik i w nim rysowa sylwetki uczestnikw oraznotowa przedmioty obrad. Notatnik;w tych zostawi kilka-nacie tomikw. Mia doskonaa pami. Jak ju wspomina-em, Sowackiego umia niemal na pami, pamita okolicz-nociowe utwory poetyckie z modoci. Posiada wybitny ta-lent narracyjny, opowiadajc ywo gestykulowa, nalado-wa typy, mimik lub rysunkiem dopenia sowa. Mwicsowami Viollet-le-Duc'a, ktrego by fanatycznym wielbi-cielem... w opowiadaniu Jego zawsze by styl" i dlategokade robio silne wraenie i zapadao gboko w pamicisuchaczy. A Dziekoski mia co opowiada. Jeeli czego;:auj to i tego, e mi nie przyszo na myl te Jego opowia-dania spisywa. Miajy one bowiem bardzo szeroki zasig.Obejmoway nie tylko czasokres Jego ycia, Jego zayei bliskie stosunki z Gierymskimi, Bolesawem Prusem, Cha-ubiskim, Osuchowskim i innymi, lecz i ycie Jego dziadaTomasza, nauczyciela Ks. Sukowskiego w Rydzynie, wyka-dowcy w korpusie kadetw za Krlestwa Polskiego, czowie-ka, ktry suy za tmacza marszakowi Lassalowi, ktrywidzia Napoleona w drodze^na Moskw, ktry przey po-wstanie listopadowe, i styczniowe, ktry napisa kilkadziesittomw dziel historycznych, ycie ju wspomnianego stryjaBohdana literata, burzyciela-romantyka, zaoyciela w War-

28 szccwie na wzr wileskich szubrawcw, cechu gupcw",do walki z lilisterstwem 50 lat zeszego stulecia, towarzyszaMickiewicza do Rzymu ze sztandarem Legionu Polskiego,czonka tego Legionu, majora wojsk Bodeskich Hp.

i W yciu prywatnym prosty nadzwyczaj mao dla sie-bie potrzebujcy. Wszystko chcia robi sam, Nie lubi ad-nych usug, nawet posug. Przy pracy zapomina o wszyst-kim, nawet o posiku, do ktrego niemal gwatem trzeba byoGo namawia. Nie lubi spraw finansowych. Wystawiajcklientowi rachunek targowa si sam z sob, uwaajc ka-de honorarium za wygrowane.

Kocha modzie jako przyszo narodu. Modych ludzitraktowa ze szczegln wyrozumiaoci, czego dowodemchoby te 5-ki stawiane studentom. Do pa odnosi si z wy-szukan, mao spotykan uprzejmoci i rycerskoci.

Kocha przyrod, ptaki, kwiaty... Cieszy! si ich istnie-niem, rozwojem z dziecinn niemal radoci. Ciekawszejakie okazy zaraz rysowa lub malowa i wiesza sobie naszafie, framudze okna lub t. p.

Lubi dzieli si swyrrti wraeniami ze swymi pracowni-kami nawet ze szkod dla wasnych interesw, gdy wtedywszelkci praca w biurze ustawaa.

Cieszy! si bardzo dua popularnoci nie tylko w War-szawie i b. Krlestwie, lecz i w b. Galicji.

Polacy i Moskale powaali Go i cenili, a tej sympatiinp. u Moskali nie zdoby Jzef Dziekoski jak lojalnocidla zaborcw, przeciwnie, wiziony w 1863 r. z brami Cze-slawem- i Prosperenr, ktrzy tylko cudem uniknli szubienicy,jako wpltani w zamach na hr. Berga, uwaany byl za nie-lojalnego wobec pastwa rosyjskiego. Kocielnik" nigdynie przyj, zamwienia na cerkiew, nigdy nie przyj ad-nej funkcji w rosyjskiej, jakiej instytucji. Powaanie za-wdzicza! tylko prawoci charakteru, ktre sprawiy, e oguwaa Jego nazwisko niejako za synonim uczciwoci i so-lidnoci. To te nie byo spraw zwizanych nietylko z archi-tektonicznym lecz take i spoecznym yciem Warszawyw ktrychby Dziekoski nie bra udziau. Nalea do wszel-kich Komitetw, jak np. budowy pomnika Mickiewicza, Za-chty, Towarzystwa Kredytowego, Towarzystwa Dobroczyn-

noci, zaoenia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w War-szawie. On staje na czele Delegacji Architektw Polskich,On kadzie podwaliny pod nasz Wydzia Architektury swo-imi wykadami na kursach w Stowarzyszeniu Technikw.

Przy tym szczery i rzetelny patriota i demokrata, cae y-cie konsekwentny wyznawca hase 63 roku. Chopa traktu-je jak Pana tylko na mniejszej iloci morgw, rzemielnikajak... przemysowca tylko o mniejszej sile wytwrczej. Gdykoo 1900 r. zaczli powraca do Warszawy zesacy-sybira-cy pomaga im jak moe. Jednego przygarnia jak rezydenta,drugiemu daje prac w biurze. W tym Jego biurze powstajetajnie biuro pomocy Sybirakom. Przez lokal, ktry od godz.9 do 3 by biurem architektonicznym, po poudniu przesuwa-j si rne, jake dziwne, czasem jak bogate typy. Jedniznosz pomoc, drudzy po ni przychodz. Nie odbywao sit tak. sucho, prosto, urzdowo jak np. dzisiaj przy udzielaniuzapomg z funduszu dla bezrobotnych, lecz w atmosferzeszczeglnej serdecznoci, a to dla odjcia temu aktowi ja-kichkolwiek ladw krpujcej, obdarzonych, dobroczynno-ci. Dziekoski, brat Jego Prosper, szwagier Dr Zieliski, sy-biracy pracujcy u Dziekoskiego: A. Krki i Cieleski, noi my pracownicy biura godzinami cierpliwie suchali wielo-krotnie powtarzajcych si tych samych opowiada o wy-gnaniu, tajgach, katorgach, biedzie, niewdzicznoci spoe-czestwa itp. Nic te dziwnego, e w biurze majstra" Dzie-koskiego panowaa atmosfera jakiej nigdzie indziej na pew-no znale by nie byo mona. Wszyscy te bez wyjtkupracownicy, a byo ich wielu, e wymieni tylko tych co japamitam i ktrych nazwiska jeszcze s nie obce dla wielutu obecnych, jak z nieyjcych . p. Domaniewski, Heppen,Kuder Lewiski, Fr. Lilpop, Luft, Nieniewski, Panczakiewicz,Rakiewicz, Winiowski, ychiewicz, a dalej z yjcych T.Szanior, J. Holewiski, P. Hoser, p!k. Brochwicz-Lewiski i ja,kochali majstra" jak ojca, i dlatego szczerze si ciesz, ewietne Wadze Politechniki uczciy pami tego krysztao-wego architekta o wielkim sercu tym aktem, ktrego wiad-kami dzisiaj jestemy i za to tyme Wadzom Politechnikii Wydziau z caego serca dzikuj.

28.VI.1939.

T E A T R K. P R C Z K O W S K IW artykule niniejszym pragn om-

wi wartoci rozwiza dekoracyjnychkilku sztuk, granych w biecym sezo-nie na scenach warszawskich.

Hamlet" Szekspira, dekoracje Da-szewskiego, teatr Polski. Chaos pa-nujcy w konstrukcji przestrzeni sce-nicznej przejawia si w przypadkowo-ci rozwizania planu poszczeglnychscen, jak i rwnie w bryach archi-tektonicznych, pozbawionych plastycz-nego wyrazu. Aktor ubrany w stylizo-wany kostium renesansowy robi wra-enie jakby przeciska si przez rneotwory, do jakiego nie dajcego siokreli wntrza (chwilami przypomi-najcego podziemia) i z trudem siw nim porusza. aden wsplny mia-nownik nie czy kostiumu z archi-

tektur, byy to dwa elementy cakiemsobie obce. Pogmatwana w ten spo-sb oprawa sceniczna emanowaa zsiebie ponury nastrj, wytwarzajcatmosfer, w ktrej bohaterowie utwo-ru nie mogli tak y i dziaa, jak imto byo przeznaczone. W przesadnieskomplikowanej przestrzeni i przygnia-tajcej, cikiej atmosferze, dusia siwielka poezja Szekspirowskiego Ha-mleta. Pozwol sobie przytoczy tutaj,na swoje usprawiedliwienie, sowaSzekspira, wypowiedziane ustami Ha-mleta: Wszystko bowiem, co przesa-dzone, przeciwne jest zamiarowi tea-tru, ktrego przeznaczeniem, jak daw-niej tak i teraz, byo i jest, suy nie-jako za zwierciado naturze, pokazy-wa cnocie wasne jej rysy, zoci y-

wy jej obraz, a wiatu i duchowi wie-ku posta ich i pitno. Ow przeho-lowanie tego celu lub niedosigniciemoe wprawdzie rozmieszy prostacz-kw, ale znajcym si na rzeczy musipj w niesmak".

Dziewczyna z lasu" Szaniawskiego,dekoracje Daszewskiego, teatr Ate-neum.

Zadowolenie, jakie widzowi dao towidowisko, osigno przez harmonijnezorganizowanie caoci: treci utworuz gr aktorw i z dekoracj. Plan wn-trza prosty, trzy ciany. Po prawej stro-nie w cianie frontalnej drzwi wejcio-we z lasu, ktry w tym dramacie jestjakby utajon spryn dziaania bo-haterw, dalej na rodku okno z wi-dokiem na ten las, w lewej bocznej

H A M L E T

cianie drzwi, prowadzce do czcimieszkalnej i gospodarczej. Prawacz sceny cznie z rodkiem to biu-ro, miejsce pracy z maszyna do pisa-nia i biurkiem przy oknie, w lewej sto-lik z simlerowskimi iotelami, ocalaymize spalonego dworu, to miejsce pry-watnego ycia. Zwyka banalna kan-celaria w nowym domku, wybudowa-nym na gruzach starego dworu jestosi, dookoa ktrej obraca si nowo-czesne ycie tych ludzi, pozbawionedawnego romantyzmu, gdzie gwnymcelem staje si racjonalna gospodar-ka, a biurko, przy ktrym pracuje gw-na posta dramatu, jest sprztem naj-waniejszym w tym wntrzu. Roman-tyzm jednak dopomina si o swoje pra-wa. Moc tajemnicza, idgca z lasu,wtacza si przez okno i drzwi wej-ciowe, zamc spokj pracy, przecho-dzi przez kancelari, czy si z siukryt w starych meblach, penychwspomnie dawnych czasw, aby usi-dli bohaterw, wstrzsn ich yciemi spowodowa dramat. Dekoracje byyrealistyczne tak, jak i realistycznymis postacie tej sztuki. Z niemalowa-nych chodnych cian, z obojtnych.

uytecznych mebli biurowych i ame-rykaskiego pieca, w zestawieniu z cie-pem simlerowskich foteli, z melancho-lijnym pejzaem za oknem, wyania sinastrj, potgujcy niepokj podanyprzez autora. Tak celowo skonstruo-wana oprawa sceniczna speniaa przy-nalen sobie funkcj, wyjaniaa ak-cj i dziaanie postaci scenicznych, two-rzya waciw atmosfer.

Madame Sans-Gene" Sardou, deko-racje Jarockiego teatr Letni.

Sztuka komediowa, dla ktrej temjest epoka Napoleoska. Dekoracje po-jto realistycznie. W akcie I pralnia:rozwizano j obojtnie, moe nawetpoprawnie: W akcie II i III wntrzapaacowe byy po prostu denerwujcecakowit ignorancj zasadniczej zna-jomoci stylu. Kiedy usiuje si reali-stycznie pokaza empire, nie mona gozastpowa pseudo-empirem z salonudorobkiewicza w pocztkach XX wie-ku. Poamanie planu wbrew zasadomklasycznym monaby wybaczy, gdy-by si to tumaczyo koniecznoci wy-dobycia efektw komediowych. Aleczym wytumaczy cao architekto-niczn tego wntrza? Miao si wra-

enie, e punktem wyjciowym doskomponowania tej architektury bybronzik, znaleziony w pseudo-empiro-wym meblu. Powikszono drobny or-nament niewspmiernie do jego mo-liwoci, udekorowano nim ciany,przetransponowano go na wstki, two-rzce ozdobny sufit, uczyniono z niegojakby element architektoniczny.

Cao cznie z realistycznym, alebrzydkim kostiumem tworzyia widowi-sko niewaciwe w stoecznym teatrze.

i

Obrona Ksantypy" Morstina, deko-racje Boszkowskiej teatr Polski.

Pokazano w tym widowisku, jak mo-na wydoby efekt w dekoracji i oszo-omi w pierwszej chwili widza nie-utrzymanym w ryzach temperamentemmalarskim.

Niestety, efekt nie jest jedynym wa-lorem, a moe by nawet szkodliwy,jeli gruje nad caoci widowiska,lub nie wie si z utworem drama-tycznym. W pierwszym akcie przycho-dzi urzdnik miejski do mieszkaniaSokratesa z poleceniem odnowieniagzymsw na elewacji, poniewa mogsi odlctma, zagraajc bezpiecze-stwu publicznemu. Jestemy zdumie-

DZIEWCZYNA Z LASU

30

MADAME SANS-GENE

ni, e wiadze miejskie nie spostrzegy.e dom Sokratesa ju dawno tej czcinie pogiada, gdzie zazwyczaj znajdujsi gzymsy, o czym mona sdzi pozgliszczach i kompletnej ruinie grnejczci domu. Takie nieliczenie si ztekstem powoduje brak harmonii mi-dzy treci, a form plastyczn. Pew-ne szczegy dekoracyjne, jak meble

i drobne sprzty domowe opracowanosumiennie, zgodnie z duchem epoki,natomiast cakowicie wypaczono archi-tektur. I tak w akcie drugim poa-mano nielogicznie teren, wznoszc nanim architektur dynamiczn, astatycz-nqt, niespokojn, sprzeczn z zasadamiarchitektury greckiej z epoki Sokratesa,nieusprawiedliwion rwnie utworem

dramatycznym, ktry nie posiada wswoim zaoeniu dynamiki rwnowa-nej dynamice architektury. Kostiumprzyjemnie skomponowany, adny i bo-gaty w kolorze wymaga innej, ni po-kazano oprawy, w rozwizaniu pla-stycznym sceny.

OBRONA KSANTYPY

PRZEGLD CZASOPISM ZAGRANICZNYCHSzkoy, zakady naukowe.

Szkoa zawodowa dla dziewczt w Brnie. Arch. J, Polasek.Plany, Fotogr.

Architektura CSR. 2. 1939.Szkoia w Danii. 29 sal klasowych. Wielki hali. Pomieszczeniespecjalne. Arch. K. Gottlob.

Arch. Record. 6. 1939.

Sklepy, salony demonst., kawiarnie.

Cukiernie w Pradze. Wntrze, plan Arch. V. Morawec i F. V.Lehman.

Architektura CSR. 1. 1939.Ksigarnia w Pradze. Arch. F. Zelenka.

Architektura CSR. 2. 1939.

Kawiarnia w Brnie w parterze domu czynszowego. Arch.J. Visek.

Architektura. 5. 1939.

Domy mieszkalne.

Willa pod Berlinem, (Letnia) Plany, wntrza, fotografie.Arch. G. Hassenpflug.

Modern Bauformen. 7. 1939.

Ogrody.

Zeszyt specjalny. Varese miasto ogrd. Colle di Biumo(miasto na stokach grskich). Cmentarz w Hamburgu.Ogrody prywatne.

Rassegna di Architettura. 4. 1939.

Stacja benzynowa.Architekt S. I. A. 5. 1939,

Domy biurowe, banki.

Nowy gmach banku .,Zivnostenska baka" w Pradze. Arch.Fr. Roith. Plany przekroju wntrza.

Architektura. 4. 1939.

Szpitale, sanatoria, kpieliska Iec2n.

Kpielisko w Trencanske Teplice. Basen 12X33,3 m. Plaa,szatnie, kawiarnia. Arch. B. Fuchs.

Architektura CSR. 1. 1939.Instytut termoterapii w Tokyo. Arch. T. Oikawa. Plany.

Kentiku Sekai. 5, 1939.

31

Szkol w Danii. Arch. K. Gottlob.Arch. Record. 6. 1939

Dworce, porty.

Dworzec autobusowy w Abo. Hali. Restauracja, biura.Arkitekten. 4. 1939.

K o n s t r u k c j e .

Dom ludowy w Clichy (Francja). Arch. Beaudouin i Lods.Sala o rozpitoci 40 m na 700 osb. Magazyny handlowe.Pomieszczenia klubowe. Konstr. stalowa nitowa i spawana.Powikszenie katedry w Lucembourg. Arch. H. Schumacher.Absyda i wiea w konstr. stalowej.

L'ossature metalliue. 6. 1939.

K i n a , t e a t r y .

Kino w Bostonie na 250 osb, bez balkonu. Arch. Marc Peteri Hugh Stubbins.

Arch. Record. 6. 1939. Fragment wntrza. Arch. Vladimir Gregr.Architekt S. I. A. 6. 1939.

Przemysowe bud.

Wytwrnia kwasu wglowego (CO) w Grunbach. Arch.W. Hoss. Produkcja dla celw spoywczych. Biuro i fabryka.Sytuacja, plany, fotogr.

Modern Bauformen. 7. 1939.Hale przemysu metalowego i inne.

Arch. Record. 6. 1939.

Wntrza, meble.

Wntrza mieszkalne. Meble.

SypialnieWntrza, fragmenty, meble.Architekt SIA. 6. 1939.

Arch. Record. 6. 1939.

32

Dom mieszkalny.Architekt S. I. A. 5. 1939.

Willa malarza. Arch. Denys Lasdun. Trybuny o konstr. elaznej.Kentiku Sekai. 5. 1939. Kentiku Sekai. 4. 1939.

K R O N I K AWALNE ZEBRANIE S. A. R. P. W GDYNI.

W dniach 13, 14 i 15 sierpnia 1939 r. zostai zwoany przezZarzd Gwny S. A. R. P. zjazd delegatw do Gdyni. Nazjedzie tym zostanie wybrany nowy Zarzd Gwny naprzecig 2 lat. Oddzia Warszawski S. A. R. P. reprezento-wa bdq delegaci wybrani na ostatnim walnym zebraniuoddziau, a mianowicie: in: arch., jn. arch. P. Biegaski,G. Cioek, J. Fedorowicz, K. Jakimowicz, S. Jankowski,S. Kolendo, W. Lalewicz, S. Lasota, S. Murczyski, B. My-szczyski, S. Poski, J. Skolimowski, Z. Wjcicki, J. raw-ski, ewentualnie zastpcy: J. Drews, S. Galzowski, B. Gu-eruin, M. Leykam, M. Prczkowski, B. Rogaczewski, M. Wa-lentynowicz. Zjazd midzy innymi zajmie si wnioskiemOddziau Warszawskiego w sprawie rozszerzenia dzia-ialnoci S. A. B. P.-u na obszar Wolnego Miasta Gdaska.

NOWY ZARZD ODDZIAU WARSZAWSKIEGO S. A. R. P.Na ostatnim Walnym Zebraniu Oddziau Warszawskiego

S. A. R. P., ktre odbyo si w lipcu b. r. zosta! wybranyZarzd w nastpujcym skadzie: prezes in. arch. Aleksan-der Kafarski, czonkowie in."arch., in. arch. W. Henneberg,I. rawski, P. Biegaski, M. Rybczyski, J. Fedorowicz,J. Vogtman, A. Roszkowski, S. Grski.

WYCIECZKA ARCHITEKTW POLSKICH NA LITWZ inicjatywy Zarzdu Oddz. Warsz. S. A. R. P. Zarzd

Gwny S. A. R. P.-u organizuje w kocu sierpnia wycieczkarchitektoniczn na Litw. Organizacj wycieczki na tere-nie Zarzdu obj in. Andrzej Plachciski, tel. 4-29-89 odgodz. 16-tej.PRZEDUENIE TERMINU KONKURSU MIDZYNARODOWEGO

M. S. Z. zawiadamia, e termin otwarcia konkursu mi-dzynarodowego na projekt paacu Prezydenta Pastwaw Kownie przeduony zosta do dnia 1 listopada 1939

Drukarnia i Litografia JAN COTTY, Warszawa, Kapucyska 7.

ab1939 - 0179ab1939 - 0180ab1939 - 0181ab1939 - 0182ab1939 - 0183ab1939 - 0184ab1939 - 0185ab1939 - 0186ab1939 - 0187ab1939 - 0188ab1939 - 0189ab1939 - 0190ab1939 - 0191ab1939 - 0192ab1939 - 0193ab1939 - 0194ab1939 - 0195ab1939 - 0196ab1939 - 0197ab1939 - 0198ab1939 - 0199ab1939 - 0200ab1939 - 0201ab1939 - 0202ab1939 - 0203ab1939 - 0204ab1939 - 0205ab1939 - 0206ab1939 - 0207ab1939 - 0208ab1939 - 0209ab1939 - 0210ab1939 - 0211ab1939 - 0212