Applied arts after 90s

32
जजजजजजज जजजजजज जजजजजजजजज जजजज जजज जजजजज जजजज जजजजजज जज जजजजज! नननननन नननननन ननननननन ननन! नननन: नननन नननननन नननन-नननन जज जजजजज जजजजजजजजज जज जजजजजजज जजज जजजजजजजजजजज जजजजज/जजजजजजजजजज/जजजजज जजजजजजज जज जजजजजजज जजजज जजजजजजज जजजजजजजजजजज जजज जजजजज जजजजजज जजजजजज जजज जजजजजजजज जजजजजजज. जजजजजजज जजजजजज जजजजजजजजजजज जजजज. जजजजजजजजज जजजजज जजजजजज जजजजजजज जजजजजजजज जजजजजज जजजजजजज जजजज.

description

Applied arts after 90s

Transcript of Applied arts after 90s

Page 1: Applied arts after 90s

जा�हि�रा�त कलेत�ले उपयो�जिजात्व ह्या� मू�ळ लेखा�स प�राक म्�णू�न �� हिनबं�ध!

नव्वदि� न�तरची� उपयो�जि�त

कला�! ला�खक: र��न

रघु�व�र ��शी�-ठा�णे�

�� हिनबं�ध उपयो�क्तत ची� उपयो�जिजात कले� त्यो�करा�त�ची दृश्यो/दृकस�वदन�/हिवची�रा प्रस�राणू �

व्यप�रा� जागा�त स(दयो) स�वदन�क्षमू कस ठे वत त्यो�ची� ले��नस� शो�ध घेण्यो�ची� प्रयोत्न.

ह्या�त�ले उद��राणू प्र�हितहिनधिधक आ�त. अभ्यो�स�न� दुसरा� उद��राणू घ्यो�हिवत त्यो�मू�ळ त्यो�ची�

हिवस्त�रा ��ईले.

Page 2: Applied arts after 90s

भि8हितचिचीत्र(क�प;ट): स�प�दक=यो आशोयो चिचीत्र� स�कल्पन

हिवचिलेयोमू मू?रा�स (१८३४-१८९६) ह्या��न� इं�ग्ले�ड मूधिधले खाडगा�व�त

प�रा�प�रिराक नक्ष�क�मू कराणू�रा क�रा�गा�रा ह्या��च्यो� कलेत�न प्रराणू� घेऊन

अधLहिगाक क्रां��त�च्यो� (यो��हित्रक=) ले�टले� थो�प�व�न धराण्यो�स�ठेO “आटQ)स

एं�ड क्रां�फ्ट” शोUलेVच्यो� द्वा�रा दृक कले� चीळवळ उ8�रालेV. हिनसगा�)त�ले

प�न,फु� ले,फुळ त्यो�नची आक�रा, वलेVची� लेयोद�रा व�ढ इंत्यो�दVच्यो�

नक्ष�क�मू�त�न त्यो�ची हिनरा�क्षणू�न नव आकZ हितबं�ध स�कल्प�न,

सजा)नशो�लेतची गा�णू स��8�ळत हिवकचिसत क ले. ह्या� नव्य� मू�ले8�त दृश्यो

घेटक��न� औध्यो�हिगाक क्रां��त�च्यो� यो��हित्रक=पणू�ले� हिवरा�धक अशो� 8�षा�

तयो�रा क लेV. कले� क� सरा�त�ले क�टक�रा क�रा�गा�रा� � मू�त्व�ची गा�णू

त्यो�त�न घेतले. इं.स १८३0 च्यो�क�ळ�त स�रु झा�लेले “आटQ)स एं�ड

क्रां�फ्ट” शोUलेV ची मू�त्व इं.स १९५0 पयोaत व्य�प�न रा�हि�ले. शो�8रा वषा;

त्यो�प�स�न हिनत्यो जा�वन�त�ले उपयो�जिजात्व�च्यो� गाराजात�न वस्त्र,घेरा�त�ले

फुर्निनcचीरा इंत्यो�दVच्यो� हिनर्मिमूcत�वरा प्र8�व रा�हि�ले�. प��� प�ढVले द�न

चिचीत्र...

Page 3: Applied arts after 90s

क�प;ट ची नक्ष� क�मू

Page 4: Applied arts after 90s

वZतपत्र जा�हि�रा�त: बं�रा�कस�रा�क कले�क� सरा राखा�टन.

Page 5: Applied arts after 90s

सव�)त शोवटची चिचीत्र मू�चिसक

जा�हि�रा�त आशोयोचिचीत्र

इं.स.१९००: यो�

चिचीत्र�त�ले तपशो�ले �� शोब्दशोh

“8�षा��तरा” प्रमू�णू चिचीत्ररूप�त�न

प��ण्यो�स धिमूळत�. एंक�ची

क्रां=मूची स�� उपयो�गा चिचीत्रकथोन

पद्धत�न मू��डले अस�न हिवचिलेयोमू

मू�राkसकZ त “आटQ)स आभिणू

क्रां�फ्टची�” प्र8�व

चिचीत्रराखा�टन�त�न जा�णूवत�. यो�

चिचीत्र�त�न त्यो� वळच्यो�

जा�वनशोUलेVची दशो)न ��त.

छा�यो�चिचीत्र कलेची� जान्मू झा�लेले�

�� क�ळ अस�न�� � चिचीत्र मून�स

गा��त�व�न ट�कत. चिचीत्रक�रा मू�त्र

क�णू आ� त कळत न��.

Page 6: Applied arts after 90s

Page 7: Applied arts after 90s

भि8त्ती�चिचीत्र इंसव� सन १९०० चिचीत्रक�रा

रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा. चिचीत्र हिवषायो: 8�रात�यो

राल्वप्रव�स. 8�रात�त हिवशोषातh मू��बंईत

हिqटVशोक�लेVन (बं?म्बं स्क� ले) 8�रात�यो

चिचीत्रक�रा रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा��न� 8�रात�यो राल्व

प्रस�रा�करा�त� अनक भि8त्ती�चिचीत्र व�स्तवव�दV

चिचीत्रशोUलेVत�न क लेV. चिचीत्र�त�न स�दशो कथोन

पद्धत� परा�त� मू��डणू�त�न अक्षरा राचीनले� मू�त्र

दुय्योमूस्था�न अस चिचीत्र व अक्षरा (टक्स्ट व

ईमूजा) एंकमूक�स हिवस�गात अस� एंक� दरा�त

प्रक�रा ��त�. रा�गास�गात� मू�त्र 8डक प�रा�प�रिराक

8�रात�यो प�ध्त�ची� नस�न यो�रा�हिपयो प�ध्त�ची�

पस्टले अशो� हिफुकट आ�. �� 8�रात�यो

उपयो�जिजात कलेची� प्र�रा�8 क�ळ ��यो. इंसव�

सन.१९०० च्यो� क�ळ�त�ले वशो8�षा� व

जा�वनशोUलेVची� दृश्यो�त्मूक अन�8व यो�

भि8त्ती�चिचीत्र�त�न आपणू�स धिमूळत�. 8�रात�यो

ग्रा�मू�णू जा�वन त्यो�त�न प्रत�त ��त.

ट�ले�ले?त्रक ह्या�ची � भि8हितचिचीत्र

इंसव� सन १९०० ची� क�ळ:

8�रात�त जाव्�� ध�रा�धरा 8�रात�यो

राल्वस�ठेO भि8त्ती�चिचीत्र करा�त ��त त्यो�ची

क�ळ�त फ्रा�न्समूध्यो ट�ले�ले?त्रक यो�

चिचीत्रक�रा�च्यो� भि8त्ती�चिचीत्र�त�न तथो�ले

ची�गाळव�दV जा�वनशोUलेV प्रहितबिंबंcहिबंत

��त�न� दिदसत, परा�त� योथो चिचीत्र�स

स�जास� स�स�गात अक्षरा राचीन� मू��डणू�

दिदसत. दृश्योकलेच्यो� गा�णूवत्तीच्यो� दृष्टी�न

मू�त्र यो� द�न्�� चिचीत्रक�रा��च्यो� कले�कZ त�

हिनव्वळ उपयो�जिजात कले� न रा��त� त्यो�

अभि8जा�त सZजान�त्मूक व�टत�त.

चिचीत्रक�रा रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा यो��च्यो�

कले�कZ त�त�ले अक्षराराचीन� जारा� हिवस�गात

व�टलेV तरा� त यो�रा�प�यो व 8�रात�यो अस

एंकहित्रत मू��क धिमूश्रणू जा�णूवत.

Page 8: Applied arts after 90s

Page 9: Applied arts after 90s

Page 10: Applied arts after 90s

8�रात स्वत�त्र झा�ल्यो�वरा नव्य� यो�गा��च्यो� स�राव�त�च्यो�

स्थिस्थात्यो�तरा�ची� �� क�ळ ! व?ल्टरा ल्यो��गाह्या~मूरा स�राखा यो�रा�हिपयोन

चिचीत्रक�रा 8�रात�त स्था�धियोक झा�लेले. त्यो��च्यो� कले�कZ त�त�न त

8�रात�योत्व शो�धण्यो�ची� प्रयोत्न करा�त ��त. इं.स.१९३२ मूध्यो

जा. आरा. ड�. ट�ट� ह्या��न� �व�ई व��त�क=ची� स�राव�त क लेV.

१९५०च्यो� क�ळ�त�ले � एंअरा इं�हिडयो�ची व?ल्टरा ल्यो��गाह्या~मूरा

ह्या�न� यो� आ�तरारा�ष्ट्री�यो 8�रात�यो हिवमू�न सवस�ठेO क लेलेV

भि8त्ती�चिचीत्र प��त�न� उपयो�जिजात अथोव� अभि8जा�त अस� 8द न

दिदसत� त्यो�त�ले उत्कZ ष्ठ राखा�टन, रा�गालेपन व मू��डणू� इंत्यो�दिद

गा�णू त्यो��च्यो� कलेत�न व्यक्त झा�लेलेची दिदसत�त. यो�

भि8त्ती�चिचीत्र�त 8�रात�यो हिवमू�न सवची प्रत�क�त्मूक स्थिस्थात�ची

दशो)न चिचीत्र�त�ले त्यो� स्त्र�च्यो� द�बं�लेV व ची�ऱ्यो�त�न त�

उत्स�कतन आक�शो�कड प��त � व्यक्त ��त असत�न� हितच्यो�

प�ठेOमू�गा�ले आक�शो�त उडत असलेले हिवमू�न हि� सव) मू��डणू�

त न�ट्यमूयो व�त�वराणू कराण्यो�ची� प्रयोत्न करात�न� दिदसत�त.

चिचीत्र�त�ले स्त्र�च्यो� प�शो�खा�त�न हितची� शो�लेVनत� उत्तीमू रा�त�न

व्यक्त क लेV आ�. � भि8त्ती�चिचीत्र रा�गा�त नस�न दखा�ले आकषा)क

व�टत. योथो द�न नमू�न अभ्यो�स�ठेO घेतले आ�त. �� यो�रा�हिपयो

चिचीत्रक�राची� तरा प�ढVले 8�रात�यो चिचीत्रक�राची� त्यो�मू�ळ फुराक

कळले...

Page 11: Applied arts after 90s

१०

Page 12: Applied arts after 90s

उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा एंस व्��

व�घे�ळकरा यो��न� १९५० मूध्यो एंअरा

इं�हिडयो� यो� 8�रात�यो हिवमू�न सवची

भि8त्ती�चिचीत्र वगाळ्यो�ची दृश्यो घेटक��न�

तयो�रा झा�ले आ�. १९५० च्यो�

दशोक�त�ले प�ठेमू�रा स्त्र�ची रूप

मू�गाच्यो� बं�जा�स गाटव ऑफु इं�हिडयो�

यो� इंमू�रात�ची प्रहितक�त्मूक दृशो��कन,

आक�शो�त उडणू�रा हिवमू�न

त्यो�चीप्रमू�णू तरुणू स्त्रिस्त्रयो��ची� समू�� �

सव) घेटक नवस्वत�त्र 8�रात�च्यो�

तरुणू व गाहितमू�न हिपढVची

प्रहितक�तम्क रुप दशो)हिवत. मू�ख्यो

स्त्र�ची� प्रहितमू� अची�हिबंत 8�व व्यक्त

करात. छा�यो�-प्रक�शो�ची� उत्तीमू

ग्रा�हिफुक शोUलेVत�ले व�परा � सव) ६०

वषा�aन� आजा हि� प��त�न� त�जा

व�टत�. � भि8त्ती�चिचीत्र रा�गा�त नस�न

दखा�ले आकषा)क व�टत.

एंअरा इं�हिडयो� यो� 8�रात�यो हिवमू�न सवची

१९५० मूध�ले � हितसरा भि8त्ती�चिचीत्र

स�कल्पनक�रा क� क� व उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा

उमूशो रा�व यो��न� तयो�रा क ले आ�. मू�स्क?ट हि�

स�कल्पन� एंअरा इं�हिडयो�ची� मू��रा�जा� दृश्यो स्वरुप�त

8�रात�त यो� द�घे��न� प्रथोमूची हिवकचिसत क लेV.

मू�स्क?ट म्�णूजा मू�नव� अथोव� दुसऱ्यो� दृक प्रहितम्योची

स�कल्पन, त्यो� सवची अथोव� उद्यो�गा�ची प्रहितहिनधिधत्व

करात. हिनव्वळ मू��रा�जा�ची� ची�रा� व त्यो�च्यो� तलेव�रा�

स�राख्यो� धिमूशो�त�न हिनघे�लेल्यो� लेयोद�रा राषाची रुप��तरा

आक�शो�त झापणू�ऱ्यो� हिवमू�न�त क ले आ�. योथो

कमू�त कमू� दृश्यो घेटक�त�न स�दशोहिवची�रा प्रस�राणू

क लेले दिदसत. १९५० मूध�ले यो� हितन्��

भि8त्ती�चिचीत्र��ची� हिवची�रा करात�न� एंक�ची हिवमू�न सवची

� त�न वगावगाळ्यो� प्रक�राची उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा कस

स�कल्पन करात�त � अभ्यो�सण्यो�स�राखा आ�. व?ल्टरा

ल्यो��गाह्या~मूरा स�राखा त्यो��च्यो� चिचीत्र�त�न 8�रात�योत्व

शो�धत�त तरा व�घे�लेकरा नव 8�रात�च्यो� चीUतन्यो�ची रूप

दशो)हिवत�त परा�त� उमूशो रा�व दृक 8�षात�ले योणू�रा�

नव� स�प� दृश्यो�त्मूक (ग्रा�हिफुक) प्रक�रा मू��डत�त.

११

Page 13: Applied arts after 90s

१२

Page 14: Applied arts after 90s

१३

Page 15: Applied arts after 90s

प�टरा बं�न्स): (Peter Behrens) जागा�त�ले आध्यो स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� ( Corporate Design

System and Identity) प्रणूत�. इंसव� सन १९०७/८ च्यो� क�ळ�त प�टरा बं�न्स) ह्या� स्था�पत्योकले� तज्ञा�स

“आईजिजा” ह्या� जामू)न�मूधिधले बंर्लिलेcन शो�रा�त�ले क� पन�न आपले� व्य�प�रा�जागा�त वगाळ� ठेस� उमूट�व� अश्यो�

उधश्यो�न आमू�हित्रत क ले. उपयो�जिजात कलेत�ले स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� �� नव� प्रयो�गा प�टरा बं�न्स)न

कराण्यो�ची ठेरावले. त्यो�न मूधमू�श्यो�च्यो� षाटक�न� आक�रा�च्यो� प�ळ्यो�ची� राचीन� चिचीन्� म्�णू�न घेतलेV व त्यो�त

इं�ग्राजा� AEG हि� क� पन�च्यो� न�व�त�ले अध्यो�अक्षरा यो�जिजालेV त्यो�त�नची स�प अस व्य�प�रा�चिचीन्��ची स�कल्पन कले.

ह्या� आक�रा�ची� उपयो�गा ठेस� सव) दिठेक�णू� क ले�. क� पन�च्यो� इंमू�रात�ची� बं�ह्या बं�जा�,अ�तगा)त सजा�वट,

भि8त्ती�चिचीत्र, उत्प�दनवस्टन(प~क जिजागा), पत्रव्यव��रा क�गादपत्र�ची दृकस�कल्पन,8टक�ड; इंत्यो�दV अस एंकहित्रत

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� मू��डणू� क लेV. ह्या�ची� परिराणू�मू ची��गाले�ची झा�ले� क�राणू व्य�प�रा�जागा�त वगाळ�

ठेस� उमूटले�. स्वतhची� ओळखा क�योमू झा�लेV. प�टरा बं�न्स) � हिवचिलेयोमू मू?रा�स कZ त आट)सQ व क्रां�फ्ट न

प्र8�हिवत ��त आभिणू त्यो�ची�नची हि� हिनमू�)त� उगामू प�वलेV. ह्या� दृकस�कल्पन पद्धत�ची� उपयो�गा क� पन�ची� प्रहितमू�

सव)त्र त्र��हितक दृष्ट्या� ग्रा��क�त क�योमू रा��त. आजा जा�गाहितक व्य�प�रा�बं�जा�रापठे त अश्यो� ( Corporate

Design System and Identity) क� ट��बंसदृश्यो�त्मूक प्रहितमू� हिनमू�)णू कराणू मू�त्व�ची मू�नले जा�त.

१४

Page 16: Applied arts after 90s

आपणू जाव्�� बं�जा�रा�त खारादVस जा�त� तव्�� प्रथोमू q��ड क�णूत� आ�

त तप�सत� क�राणू हिवश्वा�स व गा�णू�तम्कत� � त्यो�ची क�राणू असत. �

सव)ची ग्रा��क वस्त�त�न प��त असत�, जास बं�क, हिनत्यो�च्यो� व�परा�त�ले

स�बंणू,कपड इंत्यो�दV. � सव) खारा असलेतरा� तरा� “इं�नरा�न” स�राखा�

जा�गाहितक उद्यो�गा�ची उत्कZ ष्ठ स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची�

( Corporate Design System and Identity) उपयो�गा क लेले� q��नड

फुसव� हिनघे� शोकत� क�राणू त्यो�ची अर्लिथोcक व्यव��रा गाUरा असत�त �

उशो�रा� कळत. योथो उपयो�जिजात कलेची उच्चप्रहितमू��कन हिनमू�)णू कराण्यो�ची

प्रयोत्न फु� कट जा�त�त.

8�रात�त १९६०च्यो� दशोक�त योशोव�त चीLधरा� ह्या��न� स��धिघेक

दृकस�कल्पन पद्धत�ची� ( Corporate Design System and

Identity) प्रथोमू व�परा स�रु क ले�. त्यो��न� 8�रात�यो स��स्कZ हितक प्रहितमू�ची�

व जा�गाहितक बं�धचिचीन्��च्यो� स�कल्पनची� एंकहित्रत अस� उपयो�गा�ले�

क ले�. त्यो��न� � १९७८मूध्यो तयो�रा क लेले � HDFC बं�क करिरात�ची

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची स�कल्पन आजा ३५ वर्ष्यायो�)न�तरा दखिखाले

हि� प्रहितमू� बं�क च्यो� प�रादशो)कत मू�ळ 8�रात�त हिवश्वा�सप�त्र म्�णू�न

ओळखालेV जा�त. ह्या�न�तरा अश्यो� अनक उद्यो�गा�ची दृकस�कल्पन

अनक��न� तयो�रा क ल्यो�. १९७७ मूध्यो 8�रात�च्यो� मू�जा� प�तप्रध�न

इं�दVरा� गा��ध� न� प�क�रालेले “आभिणूबं�णू�” त्यो�मू�ळची बं�क�ची

रा�ष्ट्री�योक�राणू झा�ले परा�त� १९७८ न�तरा खा�जागा� बं�क� योउ ले�गाल्यो� व

त्यो�त�नची प�ढ HDFC बं�क� स�राख्यो�ची� स�राव�त झा�लेV. आजा

जा�गाहितक=कराणू�च्यो� ले�टत सव)ची बंदले.

१५

Page 17: Applied arts after 90s

१६

Page 18: Applied arts after 90s

योशोव�त चीLधरा� ह्या��न�

क लेले HDFC बं�क करिरात�ची स��धिघेक

दृकस�कल्पन पद्धत�ची स�कल्पन अक्षराराचीन�

व घेराबं�धणू� दशो;वणू�रा� हिवट�ची� प्रत�क�त्मूक

ठेळक राषा� मू��डणू� हि� न�हिवदृश्यो�त्मूक 8�षा�

��त�. त्यो��न�तराची� हि� कले�कZ त� स�धराशोन) ध�रा

ह्या��ची� आ�. घेनऋणू अवक�शो पद्धत�ची�

व�परा त्यो�त दिदसत�. � द�न नमू�न प��त�न�

नवदV न�तराची� क�ळ झाप�ट्य�न बंदलेले�.

वUद्यो�हिनक व तक) स�स�गात चिचीत्र8�षा� हिवकचिसत

झा�लेV. अमूरिराक�,यो�रा�प मूध�ले दृकस�वदन�

आपल्यो� पक्ष� वगाळV तरा� द�न�त�ले मू�ले8�त

समू�न दृकस�वदन� वभिश्वाक आ�त.

राषा�,प�त,घेनऋणू,8�धिमूहितक आक�रा,क���

रा�गास�गात� � सव)त्र स�राखाची. प्रश्न स��कZ हितक

आकZ त�बं�ध�ची� वगाळ� अस� शोकत�. उत्कZ ष्ठ

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची�

( Corporate Design System and

Identity) व�परा � सव) लेक्ष�त घेऊनची क ले�

जा�त�. ह्या� सव�)ची� मू�ळ बंUठेक असलेलेV ��

“आट) न�व्�� इंट�चिलेयोनची�” नमू�न� आपणू�स

ह्या� शोUलेVची� हिवक�स कस� झा�ले� � कळत.

१७

स�धराशोन) ध�रा

Page 19: Applied arts after 90s

दृक बं�ध चिचीन्��ची� (visual signs) जा�गाहितक स्तरा�वरा यो�गाद�न दणू�ऱ्यो� मू�त्व�च्यो�

व्यक्त=त रा?बं� हिडचिसल्व� ह्या� 8�रात�यो उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा�ची� क्रांमू��क ले�गात�. आजाची

जागा ची�द्रमू���मू व मू�गाळमू�हि�मू��च्यो� वUज्ञा�हिनक प्रगात�मू�ळ व्य�प�रा, उद्यो�गा, दळणूवळणू व

स��स्कZ हितक दव�णूघेव�णू हिवस्त�राल्यो�मू�ळ जागा खा�प जावळ आले आ�. मू�ळच्यो�

वसईकड�ले रा?बं� हिडचिसल्व� ह्या� चिचीत्र�क�रा��न नव्य�नची आजा हिवकचिसत झा�लेले�

Intraculture �� जा�गाहितक स�स्कZ त�ची� समू�नप�तळVवरा नणू�रा� हिवषायो�ची� परिराचीयो

पन्ना�स वषा�)प�वkची त्यो��च्यो� दृक8�षा� मू�ध्योमू�त�न 8�रात�स करून दिदले�. यो�रा�पची�

स�स्कZ त� स�ळ�व्य� शोतक�न�तरा रानस�न्सच्यो� नव हिवची�रा�न ढवळ�न हिनघे�लेV.

मू�द्रणूकलेची� उदयो तसची अधLहिगाक क्रां��त� त्यो�मू�ळ तथो हिवज्ञा�न यो�गा अवतराले त्यो�त�ले

स्थिस्थात्यो�तरा�त�न त�त्र हिवद्यो�न�न झाप�ट्य�न व�ढ झा�लेV. सतरा�व्य� शोतक�त रुबंन्स स�राख्यो�

अभि8जा�त फ्लेधिमूशो चिचीत्रक�रा�न कले� आभिणू अथो)क�राणू एंकत्र आणूले.(आपल्यो�कड

दिदडशोव�षा�)प�वk रा�जा� राव� वमू�)ची� चिचीत्र सव) घेरा�त मू�द्रणू मूध्योमू�त�न प���चीलेV.) ची�राशो

वषा�)त यो�रा�प�त�ले व्य�प�रा�ची� हिवक�स झा�ले�. आजाच्यो� क�प�राट जागा�ची� स�रुव�त झा�लेV

व त्यो�मू�ळ हिवची�रा प्रस�राणू व मू�ध्योमू मू�त्व�ची ठेराले. � स��स्कZ हितक अभि8सराणू 8�रात�स

१९४७ च्यो� स्व�त�त्र्यो�न�तरा परिराचिचीत झा�ले. १९४५ न�तरा दुसऱ्यो� मू��यो�द्ध�च्यो� समू�प्त�

न�तरा आजा अन�8व�त असलेल्यो� जा�गाहितक=कराणू�ची� स�राव�त झा�लेV. १९५६ त १९६७

यो� क�लेखा�ड�त रा?बं� हिडचिसल्व�न� यो�रा�प�त�ले व�स्तव्य�त त्यो�ची� प्रत्योक्ष अन�8व घेत�

आले�. त्यो� क�ळ�त त्यो��न� पन्ना�सच्यो� वरा�ले क�प�राट उद्यो�गा��ची� अडन्तिन्तत� क लेV व

जा�हि�रा�तकले� व्य�वस�धियोक स्तरा�वरा गा�णूवत्ती�प�णू) पदQध्त�न मू��डल्यो�.

१८

Page 20: Applied arts after 90s

१९

रा?बं� हिडचिसल्व�च्यो� क�मू�ची वUचिशोष्ठयो समूजा�व�न घेत�न� आट) न�व्�� इंट�चिलेयोन यो� शोUलेVची� हिवची�रा करा�व� ले�गात�. यो� शोUलेVची� हिवक�स ले�डनच्यो� बं�जा�रापठे त�न झा�ले�. रा?बं�ची ले�डन व यो�. क . मूध�ले क�मू अभ्यो�सत�न� त्यो�ची प्रहितबिंबंcबं जा�णूवत. वरा�ले प�न�वरा�ले आट) न�व्�� इंट�चिलेयोनची� नमू�न� व खा�लेVले रा?बं� हिडचिसल्व�ची क�मू त�लेन�त्मूक पद्धत�न अभ्यो�सत� योत�.

Page 21: Applied arts after 90s

२०त्यो��च्यो� क�मू�ची वUचिशोष्ठयो समूजा�व�न घेत�न� आट) न�व्�� इंट�चिलेयोन यो� शोUलेVची� हिवची�रा करा�व�

ले�गात�. यो� शोUलेVची� हिवक�स ले�डनच्यो� बं�जा�रापठे त�न झा�ले�. रा?बं� सरा��ची ले�डन व यो�. क .

मूध�ले क�मू अभ्यो�सत�न� त्यो�ची प्रहितबिंबंcबं जा�णूवत. रा�फु ले चिचीत्रक�रा�च्यो� अगा�दराच्यो� क�ळ�त

प्रहितमू� व चिचीन्���हिकत प्रत�क यो�ची�ची व�परा जा�स्त ��त अस. त्यो�स इंटलेVत “स्ट�लेV चिलेबंट�”

म्�णूत�त. यो� शोUलेVच्यो� हिवक�स�त तथो�ले 8Lगा�चिलेक क�राणू�ची� स�8�गा दखा�ले लेक्ष�त घ्यो�व�

ले�गात�. ऑस्ट्रीVयो� यो� दशो�त�न यो�ची मू�ळ शो�धत� योत. हिवएंन्ना� योथो�ले चिचीत्रकलेची� प्र8�व व

प्रहितक�त्मूक आकZ त�बं�ध�ची� व�परा तसची ग्यो�हिqयोल्टV एंन�झा�ओ चिचीत्रक�रा�ची यो�गाद�न ��

आकZ हितबं�ध हिवकचिसत कराण्यो�त आ�. हि� शोUलेV प�ढ न�व्��सएंनट� म्�णू�न परिराचिचीत झा�लेV.

हिगाव�न�न� व मू�र्लिसcले� ड�ड�व�ची यो� कले�क�रा��न� यो� शोUलेVची� उपयो�गा वधकपणू अनक योशोस्व�

जा�हि�रा�त�त�न क ले�. रा?बं� हिडचिसल्व�ची क�मू अभ्यो�सत�न� आट)डक� स्विस्वस ग्रा�ड पद्धत�ची�

दखिखाले हिवची�रा करा�व� ले�गात�. स्विस्वस्झाराले�ड �� दशो यो�द्ध न�त�प�स�न अचिलेप्त! जा�हि�रा�त�ची

नवयो�गा हिनमू�)णू कराण्यो�त जागा�स मू�गा)दशो)क ठेराले�. भि8त्ती�चिचीत्र मू�ध्योमू�ले� मू�त्व दत आट)डक�

स्विस्वस ग्रा�ड पद्धत�ची� हिवक�स क ले�. इंहित��स स�शो�धक अ�लेन हिवलेV च्यो� म्�णूण्यो�न�स�रा हि�

शोUलेV जामू)न व फ्रा�न्स यो� द�न दशो��च्यो� धिमूश्र चिचीत्र शोUलेVत�न जान्मूलेV. अत्यो�त स�प स�जा समूजाले

अस चिचीत्रकथोन � त्यो�ची वUचिशोष्ठयो. त्यो��न� constructivism(कनस्टकटVईझामू) शोUलेV ची� व�परा

करात�न� एंखा�द चिचीत्र प्रथोमू हिनवड�न घ्यो�वयो�ची व त्यो�ची रुप��तरा �त�न�स�रा अथोव�

हिवची�रा�न�स�रास�रा हिनमू�)णू करा�वयो�ची हि� पध्दत. अवक�शो�ची� हिव8�गाणू� गाभिणूत�यो पध्दत�न�स�रा

ले��बं�/रु� दV/उ�ची� आभिणू खा�लेV अश्यो� परा�मू�णू�त�न करा�त स�कल्पन अक्षराराचीन�(Conceptual

Typography) व हिनयोमू�ची� व�परा मू�त्र क�टक�रापणू करा�वयो�ची�. वस्त�ची चिचीत्र, स�न्सरा�फु

अक्षरा व सजा�वटV कड कमू� लेक्ष �� शोUलेVची� आत्मू�. ह्या� शोUलेVची� क� णू� एंक शो�धक म्�णू�न

क� णू�ची न�व घेत� योत न���. आ�तरारा�ष्ट्री�यो स्तरा�वरा हितची� व�परा आजा 8राप�रा ��त आ�. रा?बं�

सरा��न� ह्या� पद्धत�न क�मू क लेले मूले� जा�णूवत.(स�द8): Graphic Style-Publication

1988-Thames and Hudson by Steven Heller and Seymour Chwast)

Page 22: Applied arts after 90s

२१इंसव� सन १९७०च्यो� क�ळ�त�ले � हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन. स�कल्पनक�रा एंस.जा�. व�घे�ळकरा व

छा�यो�चिचीत्रक�रा चिशोरा�डकरा आ�त. गा�दराजा उद्यो�गाच्यो� दूक�नच्यो� दशो)न�यो मू�डणू�ची� उप�यो�जिजात

कले� प्रक�रा. ह्या�मूध्यो कले�,स�त�राक�मू,ईलेस्थिक्ट्रीक हिफुटिंटcगाजा, छा�यो�चिचीत्र स�कल्पन, मू�डलेची चिशोल्प

व हित्रधिमूत�यो मू�डणू� हिवची�रा अश्यो� सव) गा�ष्टी£ची� एंकहित्रत हिवची�रा करा�व� ले�गात�. � सव)

सZजान�त्मूक पद्धत�न करा�व ले�गात. आजा नवत�त्रद्यो�न�न व ड�जिजाटले पद्धत�न खा�प बंदले आ�.

आजाच्यो� शो�बिंपcगामू?ले मूध�ले हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन स�कल्पन�त त�त्रज्ञा�न�ची� व�परा खा�प

व�ढल्यो�न प�वkची� अभि8जा�त हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन स�कल्पन� बंदलेलेV आ�. कलेपक्ष�

यो��हित्रकपणू सव)त्र दिदसत�. आजा स�कल्पनक�रा एंस.जा�. व�घे�ळकरा स�राख्यो��ची� अभि8जा�तत�

न���शो� झा�लेV.

Page 23: Applied arts after 90s

२२मू�चिसक�ची� मू�खापZष्ठ: आले�चीन� � वUची�रिराक आभिणू लेचिलेत स�हि�त्यो�ची� मू�गा�व� घेणू�रा त्यो�मू�ळ

मू�खापZष्ठची� बं�जा त्यो�न�स�रा अस. चिचीत्रक�रा, कव� षा��त�रा�मू पव�रा ह्या�न� सतत सत्ती�व�स वषा; हि�

मू�खापZष्ठ क लेV. त्यो��न� आले�चीन� ह्या� शोब्द�च्यो� हिवहिवध दृश्यो�त्मूक छाट� चिचीत�राल्यो�. ह्या� चिचीत्र�त�ले

दृश्योघेटक: आस्थिण्वक शोचिक्तच्यो� प्रहितमू� करिरात� वत�)ळ�क�रा राषा�,त�टलेले� झा�ड�ची� बं��ध�,हि�टलेराची�

स्वस्विस्तक व रा�योफुले अस आजाच्यो� जागा�ची अस्वस्था रूप द�खावले आ�. हि� नवचिचीत्र8�षा� षा��त�रा�मू

पव�रा स�राख्यो� थो�ड्या�ची चिचीत्रक�रा��न� नव्वदVच्यो� अगा�दरा मूरा�ठेOत रुजाहिवलेV. चिशो.द.फुडणू�स,वस�त

सरावट,स�8�षा अवचीट,दत्ती�त्रयो प�डकरा अश्यो� मू�जाक्यो�ची चिचीत्रक�रा��न� नव्वदVच्यो� न�तरा दखा�ले

क�योमू ठे वलेV. अभि8जा�तत� व्यवस�धियोकतत क�योमू ठे वणू�रा अस क�लेव�त क�ळ�च्यो� प�ढची

असत�त.

Page 24: Applied arts after 90s

२३१९७५ मूध�ले हि� वZत्तीपत्र जा�हि�रा�त

मू���मू उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा एंस.जा�.

गा�राव, छा�यो�चिचीत्रक�रा हिवले�स 8�ड व

जा�हि�रा�त लेखाक एंरा�ले फुन्डो�ड�स

ह्या�च्यो� एंकहित्रत सZजान�त�न तयो�रा झा�लेV

आ�. नव्वदV प�वk वस्त्रउद्यो�गा आजाच्यो�

“आयोटV उद्यो�गा�” प्रमू�णू मू�त्व�ची�

��त�. आजा�� त्यो�ची मू�त्व�ची स्था�न

तसची आ�. योथो चिचीत्रक�रा एंस.जा�. गा�राव

ह्या��न� रा�गा�च्यो� ट�योब्जा ची� प्रत�क�त्मूक

व�परा हिवहिवध रा�गा�ची�,प�त�ची� क�पड�शो�

जा�डले�यो. अक्षरा राचीन� चीUतन्योमूयो

अस�न�� असमूत�ले पद्धत�ची� आ�.

ऐशो�च्यो� दशोक�त�ले तरुणू�ची�

जा�वनशोUलेV प्रहितबिंबंcहिबंत ��त. त्यो�ची

क�ळ�त�ले हि� दुसरा� वZत्तीपत्र जा�हि�रा�त

मू���मू प��त�न� उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा

रा.कZ .जा�शो�न� मूरा�ठेO हि� 8�रात�यो 8�षा�

परिराणू�मूक�राक व�परालेV आ�.

कहिवत्व�ची� व�परा,उत्कZ ष्ठ

अक्षराराचीन�,स�लेखान,यो�ग्यो आशोयोचिचीत्र

राखा�टन अस सव�)न� गा�णूस�पन �

अभि8जा�त उपयो�जिजात कलेची उद��राणू.

Page 25: Applied arts after 90s

२४

Page 26: Applied arts after 90s

१९८० मूध्यो 8�रात�त�ले दुधक्रां��त� ची जानक ड? क� रिरायोन ह्या�न� अमू�ले �� पहि�ले� दुध हिनर्मिमूcत�च्यो�

उद्यो�गा�ची� 8�रात�यो q��ड जान्मू�ले� घे�तले�. स�क�रा�तत्व�वरा गा�व�गा�त�न दुध जामूव�न हि� क्रां��त� क लेV.

अमू�लेच्यो� ��राड�ग्जान� रास्त्यो�वरा�ले नव� दृकहिवची�रा 8�षा�ची ले�कहिप्रयो झा�लेV. सZजानतज्ञा स~लेव�~स्तरा

डक� न्�� ची� स�कल्पन�,जा�हि�रा�त लेखान आभिणू फुन�aड�स ह्या�ची� चिचीत्र अस स�दरा धिमूश्रणू उपयो�जिजात

चिचीत्रकलेले� नवदिदशो�दशो)क ठेराले. एंअरा ईन्डो�यो� ची� मू��रा�जा� न�तरा ची� �� अमू�लेबंबं� मू�स्क�ट

अज्रा�रा�मू�रा झा�ले�. ह्या� सZजान�त्मूक प्रक=योत�ले आणूखा� 8रा उप�यो�जिजात चिचीत्रक�रा योशोव�त चीLधरा�न�

अमू�लेदुध हिपशोव� जागाप्रचिसद्ध हिपराधिमूडच्यो� तत्व�वरा आधरिरात तयो�रा क लेV. त्यो�त�ले दुध खारा�बं ��त

नस.�� प~क जिंजाcगा (वस्टन कले�) मूध�ले मू�त्त्व�ची� टप्प� ��त�. नव्वदV न�तराची � उत्क्रां��त ��णू�रा

8�रात�यो जागा ��त.

योशोव�त चीLधरा�न� अमू�लेदुध हिपशोव� जागाप्रचिसद्ध हिपराधिमूडच्यो� तत्व�वरा आधरिरात तयो�रा क लेV. त्यो�नची � दुसरा अत्तीरा प~क जिंजाcगा (वस्टन कले�)

२५क� न�ले हिवजायोकरा, जायो�त रा�णू व रा�हुले ड�क�� न� ची� स�कल्पन�.

Page 27: Applied arts after 90s

१९९० मूध्यो शो�8छाच्यो� पत्र, भि8त्ती�चिचीत्र अस � द�न म्ध्यो�मूची नमू�न नव्य�8�षाची� ओळखा करून

दत�त. ड�व�कड�ले भि8हितचिचीत्र दत्ती�त्रयो प�डक�रा�न� क लेले अस�न उजाव�कड�ले ��लेमू�क) ह्या�

शो�8छाच्यो� पत्र क� पन�ची आ�. स�प्रचिसध्द चिचीत्रक�रा दत्ती�त्रयो प�डक�रा�न� � भि8त्ती�चिचीत्र सत�शो न�ईक

ह्या� चिचीत्रक�रा व पत्रक�रा धिमूत्र�करिरात� क ले.नवदV न�तरा मूरा�ठेO सहि�त्यो कलेच्यो� प्र��त�त सत�शो

न�ईक ह्या� चिचीत्रक�रा व पत्रक�रा�न चिचीन्� व�हिषाक अ�क गाले २५ वषा~ प्रक�चिशोत करुन नव� इंहित��स

हिनमू�)णू क ले�. दृकस�वदन� जा�गाZत� � ध्योयो त्यो�करिरात� क�ले�क=द) प्रक�शोन हिनमू�)णू क ले.

त्यो�चीकरा£त� � भि8त्ती�चिचीत्र. प�डक�रा�न� नव्य� पद्धत�ची� योथो हिवची�रा क ले�. फु�ट�ग्रा�मू �

चिचीत्रकलेत�ले हिवहिवध स�धन फु�ट�सन्सटVव्� क�गाद�वरा ठे वलेV व त्यो�ची� हिप्रईन्ट क�ढले�. त्यो�त�नची

अस� स्वरुपदशो)क (ग्रा�हिफुकस) दृक परिराणू�मू धिमूळ�ले�. स�यो�दयो � प्रहितक�त्मूकरिरात्यो� द�खावले

आ�. बं�जा�ची शो�8छाच्यो� पत्र ��ल्मू�क) कम्पन�च्यो� अ�तगा)त जा�हि�रा�त�ची रूप आ�. मू�नव�

अगाठ्यची� ठेस� व त्यो�वरा�ले राघे� तसची ठेQर्ष्यायो�ले� बंद�मू�ची� आक�रा अस धिमूश्र प्रहितमू��कन � नव्वदV

न�तराची� ग्रा�हिफुक 8�षा�ची झा�लेV.

२६

Page 28: Applied arts after 90s

१९९५ मूध्यो “ब्ले� बं�जा�रा” ह्या� अमूरिराकन स�स्कZ त�ची प्रत�क��ची� हिनळ्यो� रा�गा�ची� जा�न्स (हिवजा�रा)

प्यो��ट बं�जा�रा�त हिवक्रां=स�ठेO आलेV. नव्वदिदन�तराच्यो� खा�ल्यो� अथो)व्यवस्थाची� �� परिराणू�मू ��त�.

स�जायो खारा व राव� दशोप��ड ह्या�च्यो� सZजान�मूक कल्पनत�न स्था�हिनक स�स्कZ त�ची� प्रत�क व�परात

ग्रा��क�स आपलेस कराण्यो�ची� �� योशोस्व�पणू प्रयोत्न. त्यो�मू�ळची व्य�प�रा स�प� ��त अस.”ग्ले�बंले

ट� ले�कले” � स�त्र यो�वक��न� आकर्निषाcत कराण्यो�ची स�प त�त्र उदयो�स आले. खा�लेVले स�प�दक=यो

आशोयो चिचीत्र रा�त्र�च्यो� प�ट� ची नवची�गाळव�दV स�स्क� तk ची दशो)न करात. अश्यो� जा�हि�रा�त्ती�त�न नव्वदV

न�तराची� 8�रात प��त�न� गाल्यो� स�ठे वर्ष्यायो�)ची� आभ्यो�स करात� योत�. रा�हिबंयो� गा�प्त� व सलेVले

स�ज्वळ ची अन�क्रांमू स�कल्पन आभिणू आशोयो चिचीत्र.

२७

Page 29: Applied arts after 90s

२८

Page 30: Applied arts after 90s

जा�हि�रा�त्ती�त�न नव्वदV न�तराची� 8�रात प��त�न� गाल्यो� स�ठे वर्ष्यायो�)ची�

आभ्यो�स�त � टप्प मू�कळ्यो� जा�गाहितक=कराणू�च्यो� स�सकZ त�च्यो� आपणू�स

जावळ नत�त. ग्रा��क बं�जा�रापठे त्यो�त�न मू�गाणू� तस� प�रावठे� अश्यो�

व�त�वराणू�त १९९५च्यो� ह्या� जा�हि�रा�त�ची रूप ध�डचिसपणू�ची क� आपल्यो�

आत्मूपरा�क्षणू�ची �� प्रश्न पडत�. प�यो�त घे�लेण्यो�ची बं�ट त्यो�ची� जा�हि�रा�त.

कले�दिदग्दशो)क एंलेस� न�नजा� (स्त्र�), जा�हि�रा�त लेखान स�योरास

ओचिशोद�रा,छा�यो�चिचीत्रणू प्र8�द�स गा�प्त� आभिणू मू?डअल्स धिमूलिंलेcद स�मूणू व मूध�

सप्र हि� सव) ची�गाल्यो� घेरा�त�न आलेल्यो� स�स्कZ त�ची प्रहितहिनध�. 8�रात�यो

जा�हि�रा�त�च्यो� इंहित��स�त स�प�णू) नग्न अवस्थात जा�हि�रा�त� करात�

ध�डचिसपणू�ची अस प्रदशो)न क ले नव्�त. 8�रात�त�ले �जा�रा वषा�)प�वkची�

खाजा�रा��� ची� चिशोल्प,मू��8�रात क�लेVन जा�वन ह्या� आध्यो8रात�यो जा�वन

शोUलेVस � नव नव्�त. आक्रांमूक बं��रा�ले रा�जावटVन�तरा अनक बंदले आपणू

पचीवले. योथो हिक्रांश्चन धमू�)ची� बं�योबंलेमूध्यो स�हिगातलेले आदमू व इंव्� च्यो�

धिमूथो�क�न�स�रा स्त्रिस्त्र/प�रुषा त्यो�स सप�)ची� हिवळखा� अस प्रहितमू�कन मू��डले.

प�न्�� त�ची मू�द्दू� १९९५च्यो� ह्या� जा�हि�रा�त�ची रूप ध�डचिसपणू�ची क� आपल्यो�

आत्मूपरा�क्षणू�ची �� प्रश्न पडत�.

२९

Page 31: Applied arts after 90s

प�चीदशोक�प�वkची�क�ळ आपणू प��त्ती� तव्�� जा�हि�रा�तकले� व उप�यो�जा�त कले� स्वत�त्र

प्रज्ञायोवरा,सZजानतवरा आधरिरात ��त�. कमूर्लिशोcयो�ले आट) ची जाव्�� हिबंझानस म्यो�नजामू�ट झा�ले तव्��

क?न्सफुट च्यो� न�व�खा�लेV � नव जा�हि�रा�त यो�गा स�रू झा�ले. त्यो�त�नची चिचीत्रपट स�परास्ट�रा सव)ची

ग्रा��क उपयो�गा� वस्त� हिवक� ले�गाले. अधिमूत�8 बंचीन � घ्यो� त घ्यो� अस आपणू�स स�गा�ले�गा�ले�.

त्यो�न�तरा क्रां=क टरा सचिचीन आपल्यो� जा�वन�त चिशोराले� व ‘रा�यो�ट ट� ची�झा’ हिनवड�ची� �क्कची गाले�.

त्यो�मू�ळ ग्रा��क�ची� ची�रा�ची न���स� झा�ले�. आजा सव)ची q�न्डोमूयो जा�वन झा�ले.

३०

Page 32: Applied arts after 90s

हिवचिलेयोमू मू�रिरास प�स�न स�रु झा�लेले� �� हिनबं�ध सध्यो�

इंथोची थो��बंवत�. १९८०च्यो� क�ळ�त�ले कU .न�न�

चिशोवलेक�रा�ची � उजाव�कड�ले समू�द्रमू�थोन

हिवज्ञा�नस�कल्पनवरा आध�रिरात चिचीत्र�ची मू�खापZष्ठ व बं�जा�स

प्रहित8�व�त कहिव अरुणू क�लेटकरा�च्यो� कहिवत��ची स�न�ले

मू��हिडक ह्या�ची � स�हि�त्यो�ची� आकZ हितबं�ध जा�प�सणू�रा

भि8त्ती�चिचीत्र �� सगाळ� मू�ठे� प्रव�स उपयो�जिजात कलेची

गाल्यो� ऐशो� वर्ष्यायो�)च्यो� घेड�मू�ड�ची� वध घेणू�रा आ�.

ध�रा�धरा��प�स�नची� भि8त्ती�चिचीत्र त स�न�ले

मू��हिडकसख्यो�)ची� आजाची� भि8त्ती�चिचीत्र अस उपयो�जिजात

कलेची ची��गाले अपव�द अजा�न�� अस्विस्तव�त आ�त त्यो�ची�

प�ठेप�रा�व� क ले� पहि�जा.

३१

ध�रा�धरा��प�स�नची� भि8त्ती�चिचीत्र त स�न�ले मू��हिडकसख्यो�)ची� आजाची� भि8त्ती�चिचीत्र...