فصلنامه مشرق موعود · 1 ، 0 8 ْ وپژ ش ه ها ی د ه م یو 1 ج م 1395...
144
فصل نامۀ علم ی_ ت رویج ی ش ه و ی ه م د و ی باویکرد رمامت ا و مهدویت سالشم ش، شماره23 ، زمستان1396 هیئتریه تحری: حجتمس امسلمین والمسعود سیدیدآقای پورسیستاد ا سطوح عالی حوزه علم ی ه قم حجتمس امسلمین وال دکتر نصرت اتی آی عضو هیئت علمی مرکز تخص صی آینده ر وشنپژوهش( ک ده) مهدویت قم حجتمس امسلمین والحمدتقی م هادی زادهستاد ا سطوح عالی حوزه علمیه قم حجتمس امسلمین وال دکتر صادق سهرابیستادیار ا و عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آینده ر وشنپژوهش( ک ده) مهدویت قم دکتردرضی سی موسوینی گینشیار دا و عضو هیئت علمینشگاه دادیان ا و مذاهبمی اس قم حجتمس امسلمین وال دکتر جواد جعفریستادیار ا و عضو هیئت علمیشکده پژ وه حج قم حجتمس امسلمین وال دکترحمدصابر م جعفر ی عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آینده ر وشنپژوهش( ک ده) مهدویت قم حجتمس امسلمین وال دکتر حسین الهی نژادنشیار دا و عضو هیئت علمیشگاه پژ وه علوم وفرهنگمی اس قم حجتمس امسلمین والحمدتقی م ربانی عضو هیئت علمیشگاه پژ وه علوم وفرهنگمی اس قم مد ی ر مسئول: مسعود سیدیدآقای پورسی سردب ی ر: نصرت ا آ ی ت ی مدیر داخل ی و دبیر هیئتریه تحری: مجتبی خانیستار ویرا: ه و گرو یرا یشده روشنسه آین مؤسترجم م چکیده ها ی عربی: ده روشنسه آینه مؤسوه ترجم گر صفحه آرا: عل ی قنبر ی حروف نگار: ناصر احمدپور طراح جلد: فضل ابوالگدلی بی نسب دفتر نشر ی ه: قم، خیابان شهداصفا( ی،) یه کوچه25 ، ک پ27 تلفن: 37840085 - 025 دورنگار: 37738240 - 025 صندوق پست ی: 471 - 37185 کدپستی: 45651 - 37137 مر ک ز پخش: قم، خیابان شهداصفا( ی،) یه کوچه25 ، ک پ27 ، تلفن: 37840902 شمارگان: 1000 قیمت: 295000 ریال پستترونیک الک: [email protected] - [email protected] سایت های دسترسی به نشریه: noormags.ir – magiran.ir این نشریه در پایگاهستنادی ا علوم جهانم اسISC و نیز پایگاهعات اط علمی جهادنشگاهی داSID نمایه می شود جلسهه واحدهاس ماد براس625 مورخ21 / 3 / 1387 ار یکسان بازوی دارای اعتبمتیاز حوت دارای ا، نشریاب فرهنگی لی انقی عا شورا پزشکی است. آموزششت، درمان ووری و وزارت بهداحقیقات و فنا علوم، تت وزارت مج فصل نام ۀ« پژوهش ها ی مهدوی» اس براس نام ۀ شمار ۀ3779 مورخ ۀ5 / 5 / 1393 شورایعطای ا مجوزها و ازهای امتی علمی ح وزه ، ازارم به بعد شمارۀ چه دارای درج ۀ علمی_ جی تروی است.
Transcript of فصلنامه مشرق موعود · 1 ، 0 8 ْ وپژ ش ه ها ی د ه م یو 1 ج م 1395...
ویجت_یعلم‌نامۀ‌فصل یر
یو‌دمه‌‌یاه‌وهشژپ مهدویت و امامت رویکرد با1396زمستان،23شماره،ششم‌سال
:تحریریه هیئت پورسیدآقایی سیدمسعود والمسلمین االسالم حجت
قم‌هیعلم‌حوزه‌عالی‌سطوح‌استاد
آیتی اهلل نصرت دکتر والمسلمین االسالم حجتوشن‌آینده‌صیتخص‌مرکز‌علمی‌هیئت‌عضو وهش‌ر قم‌مهدویت(دهک)پژ
زاده هادی محمدتقی والمسلمین االسالم حجت‌قم‌علمیه‌حوزه‌عالی‌سطوح‌استاد
سهرابی صادق دکتر والمسلمین االسالم حجتوشن‌آینده‌تخصصی‌مرکز‌علمی‌هیئت‌عضو‌و‌استادیار وهش‌ر قم‌مهدویت(دهک)پژ
گیالنی موسوی سیدرضی دکتر‌قم‌اسالمی‌مذاهب‌و‌ادیان‌دانشگاه‌علمی‌هیئت‌عضو‌و‌دانشیار
جعفری جواد دکتر والمسلمین االسالم حجت قم‌حج‌پژوهشکده‌علمی‌هیئت‌عضو‌و‌استادیار
یجعفر محمدصابر دکتر والمسلمین االسالم حجتوشن‌آینده‌تخصصی‌مرکز‌علمی‌هیئت‌عضو وهش‌ر قم‌مهدویت(دهک)پژ
نژاد الهی حسین دکتر والمسلمین االسالم حجتوهشگاه‌علمی‌هیئت‌عضو‌و‌دانشیار قم‌اسالمی‌وفرهنگ‌علوم‌پژ
ربانی محمدتقی والمسلمین االسالم حجتوهشگاه‌علمی‌هیئت‌عضو قم‌اسالمی‌وفرهنگ‌علوم‌پژ
:مسئول ریمد
پورسیدآقایی سیدمسعود :ریسردب
یتیآ اهلل نصرت :تحریریه هیئت دبیر و یداخل مدیر
خانی مجتبی :ویراستار
مؤسسه آینده روشن یشیراگروه و
:عربی یها چکیده مترجم گروه ترجمه مؤسسه آینده روشن
:آرا صفحه یقنبر یعل
:نگار حروف احمدپور ناصر :جلد طراح
نسب بیگدلی ابوالفضل
27 پالک ،25 کوچه یه(،ی)صفا شهدا خیابان قم، :هینشر دفتر
025-37738240 :دورنگار 025 -37840085 :تلفن 37137 - 45651 :کدپستی 37185 -471 :یپست صندوق
37840902 :تلفن ،27پالک ،25 کوچه یه(،ی)صفا شهدا خیابان قم، :پخش زکمر
ریال295000 :قیمت 1000 :شمارگان [email protected] - [email protected] :الکترونیک پست
noormags.ir – magiran.ir:نشریه به دسترسی های سایت شود می نمایه SID دانشگاهی جهاد علمی اطالعات پایگاه نیز و ISC اسالم جهان علوم استنادی پایگاه در نشریه این
شورای عالی انقالب فرهنگی، نشریات دارای امتیاز حوزوی دارای اعتبار یکسان با 21/3/1387مورخ 625براساس ماده واحده جلسه مجالت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.
، از وزهح علمی امتیازهای و مجوزها اعطای شورای 5/5/1393ۀ مورخ 3779ۀ شمارۀ نام براساس« مهدوی یها پژوهش»ۀ نام فصل .است ترویجی_ علمیۀ درج دارایشمارۀ چهارم به بعد
ادعاااد‌انترااار‌اساات‌کااه‌دااه‌‌یاعتماااد‌و‌امیااد‌نسااآت‌دااه‌آینااده‌یکاا اززۀ‌در‌راه‌خیر .کند‌یو‌صالح‌معنا‌پيدا‌مواسطۀ‌آن‌مآار
اته(کبر )دامت یرهبر معظم مقام
کم 5 ............................................................................ عهیش اتیاز منظر روا یپس از حضرت مهد تی حا
ییرضا نیحس ،ییدآقایپورس دمسعودیس
25 ................................................................... یبه شبهه طول عمر امام مهد یریتفس یقرآن یها پاسخ
پور یحائر یمحمدمهد
39 ................................................................................. حکومت امام زمان یاقتصاد اتیروا در یپژوهش
یانیآدر ییرضا یمجتب
71 ...................................................................... نیارتباط آخرالزمان و موعود در قرآن و عهد یقیتطب یبررس
یآران یباغبان جواد
گونه 91 ...................................................................ظهور به منفصل و متصل یها نشانه یشناخت نقد انگاره
کر یمحمدتق ،یصبائ یمهد شا
107 ................................................................................. در صحاح سته تیمهدو یقی_ تطب یلیتحل ییمابازن
یقادر دمحمدیس ،یقادر یدرضیس
137 ............................................................................................................................... یمقاالت به عرب دهیچک
در دانشللگاه و حللوزه محتللر اسللاتید ترویجللی مقللا ت از «یمهللدو یهللا پژوهش» نامه فصللل .کند می استقبال تخصصی کردهای روی تمامی با مهدویت و امامت موضوع
مقاالت تدوین راهنمای مقاالت ارسال و تدوین شرایط الف( گلریدی جلای هلی در قلب ا ایل نشلده ارائله اتینشلر گلرید بله زملا هم طلور بله ،یسلالار مقالل .1
.باشد نشده منتشر
.باشد داشته مستقیم ارتباط مهدویت، و امامت مباحث با مقاله .2
.باشد نوآوری دارای مقاله .3
آ پرینلت و فایلل و شلده ینیچ حروف word فرمت با A4 صفح 25 تا 15 در باید مقاله .4 .گردد ارسال هینشر دفتر به
محتلوای کننلد ملنعس ) مقالله عنلوا :باشلد ملوارد نیلا رنلد یگ دربلر دبایل مقالله ساختار .5کرر و صلدیس )حلداقل چسیلده (،ملوج ممسلن حلد تا و مقاله واژگلا کلمله(، سلتیدو حلدا
یللا سللؤال ضللرورت، و لهئمسلل بیللا مقدملله، چسیللده(، از پلل واژه هفللت )حللدود کلیللدی فهرسللت پیشللنهاد، و یریگ نتیجلله تفصللیلی، مباحللث تحقیلل ، یهللا داده روش، فرضللیه،
.(نویسنده نا اساس بر الفبا ترتیب به) عمناب
.باشد تحقی نتایج و تحقی روش تحقی ، مسئل دارند دربر مقاله چسید .6
مقطلع نویسلندگا ، یا نویسنده یکترونسال پست تماس، شمار پستی، کامل نشانی درج .7 سللتاد،)ا علمللی رتبلل (،...یللا ،یقرآنلل )علللو تحصللیلی گللرایش (،...ایلل ،ی)دکتللر تحصللیلی .است ال امی مسئول نویسند تعیین و (...و دانشیار
مقاله پایان و متن در منابع به ارجاع روش ب( و جللد شلمار انتشلار، سلال ،مؤلل نلا رکلذ بلا و متنی درو روش به دیبا مقاله دهی آدرس .1
.گیرد قرار پرانت داخل در و شود انجا شده نقل آ از نظر مورد مطلب هک یا صفحه
:دیآ یم لیذ بیترت به مقاله ا یپا در منابع فهرست میتنظ .2 درو انتشللار )سللال نویسللنده نللا نویسللنده، خللانوادگی نللا :کتللا مشخصللات درج یبللرا
ایل مصلحح ایل متلرجم یخلانودگ نلا و نلا : یلتحق ایل حیتصح ای ترجمه کتا ، نا پرانت (، .چاپ نوبت انتشارات، ،انتشار حلم شهر محق ،
درو انتشلار )سلال نویسلنده نلا نویسلنده، خلانوادگی نلا :اتینشر مشخصات درج یابر .نندهک منتشر ارگا ای مؤسسه ای سازما نشر، محل شماره، ه،ینشر نا ،«مقاله نا » پرانت (،
تذکرات ج( عهد به آ مسئولیت و نبوده مجله یها دگاهید گر ا یب ال اماا مقا ت، در مندرج اتینظر .1
.است آ نویسند
.است آزاد مقا ت رد یا پذیرش تلخیص، ش،یویرا در مجله .2
از شیپل توانلد یم محتلر نویسلنده و شلوند نمی فرسلتاده پ وجه هی به ارسالی مقا ت .3 .ندک هیته کپی خود مقاله از ارسال،
.است مانع ب مأخذ ذکر با مجله مطالب نقل .4
.شود می استقبال مجله یفکی یارتقا تجه ا ،منداندیش اتینظر از .5
مهدوی یها پژوهش ترویجی _ علمی نامه فصل 18/8/1396 :دریافت تاریخ 1396 زمستان ،23 ارهـــــشم سال ششم، 23/10/1396 :پذیرش تاریخ
وایات شیعه حاکمیت پس از حضرت مهدی از منظر ر
1سیدمسعود پورسیدآقایی 2ییحسین رضا
چکیدهکـه حکومـت بعـد از حضـرت ا ین پژوهش به دنبال پاسخ بـه ایـن سـ ال اسـت
شود؟ با تأمل در روایات شیعه در رابطه با امر حکومت پـس چه می مهدی سه نظریه قابل طرح است: از حضرت حجت
کرم 1 شوند؛ رجعت نموده و حاکم می و ائمه اطهار . پیامبر ا شوند؛ ی. دوازده مهدی بعد از حضرت حاکم م2کسی حاکم نمی3 شود. شود و قیامت بر پا می .
گرفتـه اسـت. از ایـن رو در ایـن نظریه رجعت در آثار متعددی مورد بررسی قـرار پـژوهش بـه مســرله رجعـت پرداختــه نشـده و تنهــا دو مـورد اخیــر بررسـی و نقــد
دهـد در مـورد برپـایی قیامـت های این پـژوهش نشـان می گردیده است. یافتهایت معتبرالسندی در منابع شیعه موجود نیست و چنانچه یافت شود، هیچ رو
گذاشـته کنـار ـت تعـار بـا روایـات رجعـت را نـدارد، یـا خبر واحـد اسـت و قابلی شود. اما درباره حاکمیت دوازده مهدی چهار روایـت وجـود شده و یا تأویل می
که تنها یکی از آنها در تعار با روایات رجعت است. امـا آن هـم از منـابع دارد سنت نقل شده است. از سه روایت بـاقی مانـده یکـی م یـد نظریـه رجعـت اهل
بوده و دو روایت دیگر قابل جمع بـا آن اسـت. البتـه روایـت پنجمـی نیـز وجـود
. استاد حوزه علمیه قم.1
([email protected]) )نویسنده مسرول(استاد جامعة المصطفی اصفهان . 2
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
6
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که پیروان مدعی دروغین احمد الحسن )احمد اسماعیل بصـری( نظریـه دارد تبیین مقصود حقیقـی ایـن اند. با حاکمیت دوازده مهدی را دلیل خود دانسته
ت دوازده مهدی رد شده است. کمی روایت، ارتباط آن با حاکلیدی واژگان
، رجعت، دوازده مهدی، قیامت، احمدالحسن.حضرت مهدی
مقدمهت بعد از حضرت حجت کمی باشد؛ یکی اثـر دو اثر علمی مستقل موجود می در رابطه با حا
کتاب کـه ایشـان بـاب یـازدهم را من الهجعة بالرراةان ىلةل الرجعة اإلیقاظمرحوم شیخ حر عاملی در و در آن بــاب ایــن مســرله را بــه صــورت « دولــة م ال هــل بعــد دولــة المهــد »چنــین نامیــده:
ا مختصر، از بعضی جهات مورد بررسی قرار داده است، و دیگری کـه در مقالهمستقل ام ای اسـت ــــدکاظم 32نشــــریه علمــــی _ پژوهشــــی مشــــرق موعــــود شــــماره ــــألی محم ــــده و ت گردی منتشــــر
است. « از دیدگاه روایات جهان پس از امام مهدی»و منیره قضاوی با عنوان ستایش رحمانتر بـدون ورود بـه در پژوهش حاضر نیز سعی شده است بـه بررسـی ایـن مسـرله بـه صـورت مفصـل
کـه کالمـی شـیعه بحث رجعت پرداخته شود، زیرا در باب رجعـت آثـار فراوانـی تـألی شـده در آراء رات از کـالم و تکـرار مکـر شناخته شده و مشهور است و در ایـن پـژوهش جهـت جلـوگیری از اطالـۀ
ورود به مباحث رجعت در حد امکان اجتناب شده است. ال بین روایات دال بـر برپـایی قیامـت بعـد از حجـت و روایـات دال بـر برپـایی در این پژوهش او
تفکیک شده است. تحج قیامت بعد از حضرتکه هیچ روایت مستندی مبنی بـر برپـایی قیامـت، چهـل روز بعـد کید شده ثانیا بر این نکته تأ
وجود ندارد. از رحلت حضرت حجت
کمیت دوازده مهدی در تمام منابع روایی مشهور و معتبر شـیعه بررسـی ثالثا روایات دال بر حا شده است.
کــه در و شــهادت یــا وفــات حضــرت مــدت عمــر حضــرت حجــت رابعــا بــه دلیــل اختالفــاتی کار برده شده است. وجود دارد در این باره قضاوتی صورت نگرفته و واژه رحلت به
خامسا فقط ادلۀ روایی از منابع شیعه مالک بوده است.
حاکمیت بعد از امام مهدیت مطرح بوده و محل نزاع و اختالف که در اندیشه مهدوی آراء اسـت و روایـات یکی از مباحثی
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
7
اسـت. آیـا بعـد از متعارضی در رابطه با آن وجود دارد، بحث وقایع بعـد از رحلـت امـام مهـدی کســان دیگــری عهــده دار آن حضــرت قیامــت برپــا می شــود و یــا حکومــت حضــرت ادامــه یافتــه و
شوند. به تعبیر دیگر با این س االت مواجه خواهیم بود؛ حکومت می تا قیامت ادامه خواهد یافت؟ امام مهدی _ آیا حکومت شخص
کم می امر حکومت ادامه می _ آیا بعد از حضرت مهدی شوند؟ یابد و افراد دیگری حا
کمانی می گر حا کسانی هستند؟ _ ا آیند ایشان چه
ــه مشــهور شــیعه می آن کــه امــر حکومــت بعــد از حضــرت حجــت چــه نظری باشــد ایــن اســت ک ادامه می کم می و ائمه اطهـار رمیابد و پیامبر ا کـه از بـه ایـن دنیـا بازگشـته و حـا شـوند
کالمـی شـیعه، می ا با بررسی منابع روایی و تـوان غیـر از این دیدگاه تعبیر به رجعت شده است. ام که در ادامه به تبیـین، بررسـی و نقـد ایـن دو نظریـه کرد نظریه رجعت، دو نظریه دیگر را استفاده
:پرداخته خواهد شد
. آغاز قیامت بعد از رحلت حضرت؛1 . حکومت دوازده مهدی.2
. آغاز قیامت پس از حضرت مهدی1که بعد از آن حضرت دنیا چند روزی دچـار هـرو و مـرو شـده در برخی منابع چنین آمده است
کسـی بـه حکومـت نمی و قیامت به پا می که بعد از حضـرت نـه تنهـا رسـد بلکـه شود، بدین معنی ان عمر خود خواهد رسید و قیامت برپا خواهد شـد. البتـه ایـن مطلـ بـه دو صـورت در دنیا به پای
منــابع روایــی مطــرح شــده اســت: برپــایی قیامــت بعــد از حجــت و برپــایی قیامــت بعــد از حضــرت .حجت
شود ماند و قیامت برپا می الف: بعد از حجت دنیا بیش از چهل روز باقی نمیـــه ـــت ب ـــک روای ـــورد تنهـــا ی ـــن م ـــه حـــدیثی شـــیعه در ای ـــابع اولی ـــع از من ـــر در ســـه منب دو طری
نقل شده است:
حدثنا أبي رضي اهلل عنه قال حدثنا سعد بن عبداهلل و عبداهلل بن جعفر احلميري عن أيوب بمننب بننن يمننند بننن ا سننمي عنننن عبننداهلل بننن سننن يما انعننا ري عنننن أبي بننن حننن عنننن انر
كننرف ا ننا حعنن حلعننر احلنن ل و احلننرا و قننالم ننا اننن ا ر ت و هلل عنناى عبننداهلل ذحلدعو ى سبيل اهلل جل و عز و ت حلنقطب احلع ن ا ر ت أربعين يو ا قبل يو انقيا ن
نن قبنل أ رانب حفسا مياهننا ننن ن نن اإذا راع احلع أغ ق باب انتنب و نن حلنفب
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
8
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
1 م ج 1395م انقيا ن صدند، احلع أونئك شرار ن خ ق اهلل و هم انذين قو ع ن 229.)
بمننب بنن يمنند ا سن م عننن عبنداهلل بننن حندثنا أدند بننن يمند عننن عنمي بننن احلننم عنن رقنالم نا انن ا ر ت و هلل احلعن حلعنر احلن ل و س يما انعا ري عن أبي عبنداهلل
ا قبنل ينو انقيا ن احلرا و حلدعو ى سبيل اهلل و ت حلنقطب احلع ن ا ر ت أربعنين يو ن نن قبنل أ رانب اإذا راع احلع أغ ق باب انتنبن و ت حلنفنب حفسنا مياهننا ننن ن نن
1 م ج 1404احلع أونئنك شنرار نن خ نق اهلل و هنم اننذين ع ن م قنو انقيا ن صدنفار 484.)
بمنب بنن يمند ا سن م عنن عبنداهلل بنن سن يما أدد بن يمد عن عمي بن احلنم عن انرقالم ا انن ا ر و هلل ا نا حعن حلعنر احلن ل و احلنرا و انعا ري عن أبي عبداهلل
حلنندعو ى سننبيل اهلل و ت حلنقطننب احلعنن ننن ا ر ت أربعننين يو ننا قبننل يننو انقيا نن اننإذا أ رانب احلعن حفسا مياهنا نن ن ن ن قبنل راع احلع أغ ق باب انتنب و حلنفب
یق و أ (.236 1 م ج 1371ونئك شرار ن خ ق اهلل و هم انذين حلقو ع م انقيا صبرکــه حــالل و حــرام را کــه بــرا خــدا تعــالی در آن حجــت باشــد زمـین زائــل نشــود در حــالی بشناسد و مردم را به سبیل اهلل فراخواند و حجت از زمین منقطع نشود جـز چهـل روز پـیش
شـود و ایمـان خدا برداشته شود، ابواب توبه نیز مسـدود مـی از وقوع قیامت، و چون حجتکه پیش از رفع حجت ایمان نیاورده باشد سود نبخشد آنهـا بـدترین خلـر خـدا شخصی
هستند و قیامت علیه آنها واقع خواهد شد.
ت است: دربارۀ این روایت دو نکته قابل دق جت، تنها همـین یـک روایـت نقـل که در خصوص برپایی قیامت چهل روز بعد از ح _ اول این شده است؛
کــه شـامل پیــامبر و امـام می _ دوم این شــود و کـه واژه _ حجـت _ بــه معنـی حجــت الهـی اسـت نیست. از این رو این روایات دلیل بر برپایی قیامت چهـل روز بعـد از مختص حضرت حجت
نیست. حضرت مهدی شود ماند و قیامت برپا می نمیدنیا بیش از چهل روز باقی ب: بعد از حضرت مهدی
نویسد: شیخ مفید در این باره می اهلل و نمس بعد دون انقائ واين نن قمنا ونندف إ شنا بنه ان ا جنا
حد دون إت با ن و ذلك و رد به عم انقطب و انث هندي هنذف ا ضي ه نن ي ح
أ وايا كثر ان
أ
ن و قمنا انس نوا،ج ا خ ج و ع ا بعين يو ا ينن ا ا ال ر
اع إت قبل انقما بأ
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
9
ع م ب و اهلل أ زا ل انعةن ل حساب و احلج
ناف حسنأ نواب و إي واينق ل ة انت ىي ا ينن و هو و
و نلننه نن ينند انن دحا ي اهلل عننم سننم
شنناد و دننم دي بننه إى سننبيل انر ل و حسنن نن ننن ان
ين ص فيد اهر (.388 2 م ج1413انط
کتاب نظیر هم در آخر باب رابع دارد: اىالم الورىین مطل را طبرسی در واحل انةحيح احه نيس بعد دون ا هدى دونن ات نا ،رد نن قينا ونندف قد جا انر
واحلا احه نن ميض ن اندحيا ات كثر انر قا ه ات ا شا اهلل و رد عم انقطب و انب و ان ا نا ارنرج و ع ن خنر،ج ات نوا و قينا انسناع و اهلل قبل انقيم بأربعين يو ا حلنن
(.466 م 1417اع م... صطبریس
کتاب گوید: می صراط المستقیمو علی بن یونس عاملی در واحل شاذة ن قيا أوتدف ن بعندف و هنم نا روى نيس بعد ا هدى دون واردة ات ىف ر
آ نخرهنا و ا هندى نن هت ك ا عن ابن عباس ن قنل انن ي احا أورا و عيىس بنن نر (.115 2 م ج1384ىفي وسطها صعا م حباطم
ــــا آن ــــت می چــــه در مــــورد تحقــــر قیامــــت بعــــد از حضــــرت مهــــدی ام باشــــد قابــــل اهمی که: این است
گفته کدام از این بزرگان روایت را نقل نکرده و تنها کرـر »اند: اوال هیچ روایت شده است یـا در اکــه چهـل روز بعــد از امــام مهـدی گویــا اصــال «شـود قیامــت برپــا می روایـات ایــن چنـین اســت ؛ کتاب اإلیقاظ من الهجع بالرراان ىلةل الرجعة روایتی موجود نبوده است. مرحوم شیخ حر عاملی در
کید می که روایتی در این خصوص نزد وی حاضر نیست: تأ کند ينق تعنددة ت ىننر قبل انقيا بأر حدحلث وااة ا هدى بعين يو ا اقد ،رد نن طر
(405_ 392اآل صعا م
گذشـت گرفـت؛ هـیچ روایتـی یافـت نشـد و چنانچـه که در این باره صـورت پس از جستجویی گفـت: هـیچ روایـت مسـتندی در تنها ادعای نقل این روایت شده است. از این رو می توان چنین
وجود ندارد. حلت حضرت حجت خصوص برپایی قیامت چهل روز بعد از رکه بعـد از حضـرت مهـدی قیامـت برپـا شـود، ثانیا مرحوم شیخ مفید و طبرسی درباره این
گویا مطل برای ایشان مورد پذیرش نبوده است.«. اهلل علم»گویند: توق نموده و می نویسد: می ارشادشیخ مفید در
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
10
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ة دون انقائ د،ي أ ها ص فيند قد ر ا هنا و شنهن ي
م 1413 سب عشرة سن طننل أ
(؛387 2 جکه مدت زمان دولت قائم کـه روزهـا و ماه روایت شده هـایش طـوالنی نوزده سال است
خواهد بود.
ا در ادامه به نقد این روایـات می پـردازد و در مـورد مـدت حکومـت حضـرت، اخبـار را قـاطع و ام داند: آور نمی علم
إنمنننا نننه ننا يفع ننه اهلل جننل و عننز بشننر يع نن ي نننننا أ ننا و إل نن عن ننر م
ه ننن و هننذا أ
كا ين و إ حند ا ننه ا سننا حقطنب عنم أ ع و نه جنل ام ةالح ال واين بنذكر ال حن ان
كثر ص فيد ظهر و أ
(.388 2 م ج1413سبب سنين أ
دانـد؛ نـه برپـا شـدن قیامـت و نـه ایشان راجع به وقایع بعد از حضرت هیچ امری را مسـلم نمیکمی پس از حضرت: وجود حا
اهلل حد دون إت و نمس بعد دون انقائ واين نن قمنا ونندف إ شنا بنه ان ا جنا با ن ذلك و رد به عم انقطب و انث هندي هنذف ا ضي ه نن ي ح
أ وايا كثر ان
و أ
بعين يو ا رناع إت قبل انقما بأ و قمنا انس نوا
،ج ا خ ج و ع ا ينن ا ا الل ان ناف حسنأ نواب و إي واينق ل ة انت ىي ا ينن و هو و ع م ب
و اهلل أ زا عةن ل حساب و احلج
دي بننه إى ل و حسنن نن و نلننه ننن ان نن ينند انن دحا ي اهلل عننم سننم
شنناد و دننم سننبيل انر
ين ص فيد اهر (.388 2 م ج1413انط
کـه در مقابـل اخبـار گر روایتی هم در این خصوص باشد، از اخبار واحد و شاذ خواهد بود ثالثا اکه در حد تواتر معنوی هستند، نمی کند. به عـالوه اینتواند رجعت کـه روایـات دیگـری مقاومت
کـه که در تعار با برپایی قیامت بعد از وفات آن حضرت اسـت؛ مثـل روایـت زیـر نیز وجود دارد در مسجد سهله فرود خواهند آمد: گوید: حضرت مهدی می
بي ند بنن أ بي عبنداهلل ي
بي عن سنعد بنن عبنداهلل عنن أ
ثني أ
حد ا ي نا ن ي احلج اي عبنداهلل اننربي عبنداهلل
ر عن أ
بي بنر احلبمه سمف عن أ
بن سمف بن عميرة عن أ سين عن احل
بي جعفننر و عنن أ
اننل بعند حننر اهلل أ
أ ا بقننا
يعنز و جننل و حننر قنال ق نن ننه أ
سونه رسن ين و قبنن نين ال بم انن ناهرة ا نا قبنن ن انط كم با بنر ه انز
اقال اننوا يا أ
نذي ي ادقين و ا ا سعد سهمل ان انة ودما
رس ين و ا بعنث اهلل حبمنا إت و قند غمر الل ان ا ن بعدف و ه نناي ه و انقو ا يظهر عدل اهلل و ا ا ينن قائ ايه و ن
نين دم بم
نين احل و انة ودما
(.30شم 1356صابن قوننحله و ا
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
11
ـت بنابراین بایستی این کمی کـه بـا روایـات بقـای حا دسته از روایات را بـه نحـوی تأویـل نمـود کتــاب ، قابــل جمــع باشــد؛ چنان حجــت حضــرتپــس از اإلیقةةاظ مةةن چــه شــیخ حــر عــاملی در
:چندین احتمال را در خصوص این دسته روایات نقل نموده است الهجع بالرراان ىلل الرجع کوتـاه بـودن ایـام رجعـت از آن منظور از چهل روز مدت رجعت احتمال اول: کـه بـه دلیـل است
به صورت عدد قلیل چهل یاد شده است:أ حلننننن ا نننراد بننناتربعين يو نننا ننندة انرجعننن و حلننننن ذننننك اشنننارة اى ق نننا ااحنننه حلعبنننر بانسبعين عن اننثرة؛ و مبا دوهنا عن انق او اشنارة اى نا نر ىف هنذف اتحادحلنث نن قوننه
، » ىفي هذا ا قنا نا عند نف سنن كنأ نك ب و حلننن واناة عينب ا ن فنين « و إ يو نا عنند ر
؛ و حلأىت ا شا اهلل متا انن صعنا م قبل ا هدى و حلنن أهل انرجع غير ن فين (.405_392 ام ب
که همان قیام احتمال دوم: :باشد ت صغری میمنظور از قیامت در این روایات رجعت است أ حلننن انقيا ن انننب أخبنر بوقوعهننا بعند اتربعننين يو نا هننم قينا ات ننوا و حيناهتم بعنند حلن ىف ا و و حلنن ا راد انرجع انب هم انقيا ن انةنرى ا انقيا ن اننبنرى و ت رى و اننبرى بل قد قند اطن اآلخن رة جوا استعمال انقيا ايما حلشمل انقيا انةر
(.405_ 392 ام ىف انقرن عمي انرجع و ،رد احلدحلث بذنك صعا م ب
، دولــت ابتــدائی و منظــور از نیامــدن دولــت بعــد از دولــت حضــرت مهــدی احتمااال سااوم:کــه در واقــع اســتمرار دولــت امــام مهــدی جدیــد اســت نــه دولــت ثانویــه اســت. بنــابراین بــا ای :رجعت تنافی نخواهد داشتدون بتدئ ا حلناىف انرجع تهنا دونن ثاحين و راد نيس بعد دون ا هدى أ حلنن ا
كوهنا ااد بين اندونتين صعا م ب (.405_ 392 ام اتربعن يو ا حيتمل ، چهــل روز بعــد از منظــور از تحقــر قیامــت بعــد از رحلــت حضــرت مهــدی احتمااال چرااارم:
که بعد از رجعت رحلت دوم حضرت می :گیرد ایشان صورت می باشد يو ا ا و انثا بعد انذي ت حلتأخر انقيم عنه ات أربعين أ حلنن ا راد مبو ا هدى
ين و أ،رد أحادحلنث تعننددة داننن عننم رجعتنه كننر بعنق ا حققننين ننن ا عادننر و قنند ذكت ا تقد ين و اهلل أع م صعا م برجعته كر احه حق ها ن (.405_ 392 ام و ذ
کمیت دوازده مهدی پس از حضرت مهدی2 . حادوازده نفر با عنوان مهـدی بنابر برخی روایات بعد از اتمام حیات دنیایی حضرت مهدی
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
12
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کم می یابد. شوند و حکومت حضرت توسط ایشان تداوم می حار شـده در بررسی انجام شده در منابع معتبر حدیثی شیعه، این مسرله تنها در چهار حدیث ذکـ
که در ادامـه، ایـن روایـات و دو است. همچنین در برخی دعاها نیز به خلفای حضرت اشاره شده شوند. نمونه از آن دعاها بررسی می
حدیث اولند بنن عيىسن ميند و ي ند بنن عبداحل بمه عن ي
ي عن أ مر د بن عبداهلل بن جعفر احل ي
بي عبنداهللنزة عنن أ بي د
د بنن انفنمل عنن أ بنا عن ي
نه قنال ينا أ ح
ينل أ ىفي حندحلث طن
سننين حنند عشننر هننديا ننن وننند احلننا بعنند انقننائ أ ننزة إ ن صانننف(م 1411صطننویس د
478.)
حدیث دومد ا م سنعدف اهلل بتقنواانس
أ سنمني
ميد احل بن عبد احل ين عمي اند ا عيد بق انس وا يل ال ف و حلج
نن ديننادي يراعننه إى أ
نند ا نند بننن ي دحلقننه عننن أ واف بطر خننراف ر
ننر دحمنناف و أ
دنن ح أ
د بننن أ
بي عبننداهللبمننه عننن أ
ننا بعنند انقننائ ؛ إ عقبنن عننن أ وننند اثنننا عشننر هننديا ننن ن
سين (.165 م 1421صحم احل
حدیث سوم بنن سنفما انب بنن عنمي سنين
بي عبنداهلل احلاع عنن أ خبرحا ع
بنن سننا أ ي عنن عنمي وانر
ن د ينل عنن جعفنر بنن أ ند بنن احلن ند بنن ي د
عنن أ سنين بنن احل انعدل عنن عنمي ودمي د ال
بي عبداهلل جعفر بنبمه عن أ
عن أ سن بن عمي
ه احل ي عن ع ةر بمنه انبناقر ا ند عنن أ ن ي
يننر بمننه أ
ننهيد عننن أ كنن انش
انز سننين بمننه احلد انعابنندين عننن أ سننم فنننا
بمننه ذي انثعننن أ
ننم نين سنننل اهلل ال كاحنن ا ننا واا ننه لعنن قننال قننال ننبي م نن ان ىفي ان بننا مي
يننا أ
سنننل اهلل وحننر دننحيف و دواة اننأ
سننن أ و ننب احل ننم إى هننذا ال ته حننب اح ودننم
ه سمنن بعدي اثنا عشر إ ا ا و ن بعدهم اثنا عشر هديا اأ إح اقال يا عمي ح يا عنمينم نين و ينر ال
ر ضن و أ ائنه ع منا ال اك اهلل عناى ىفي م
عشر إ ا ا م ثني ل ات،يق أ ند انة
ن م هندي ان ةنح هنذف ا ن و النأ ، ا عظم و ال كبر و انفار ا حند غمنرك ينا عنمي
اننا نقمتننني غنند و ننن
ننن ثب ي م و عننم حسننا نن م و م هننل بمننبي حنن ي عننم أ حنن ودنن
أ
حا بريا اأ ق هنا ىفي عردن انقما ن و ط
ي و أ ا ر نبي نن ن
حن خ يفنبي عنم أ
أ
سننن انبننر انودنننل اننإذا حننر ه انوانناة احل ها إى ابننني بعنندي _ اننإذا حننر ك انوانناة اسنن قتننل انإذا حنر كن ال
هيد انز انش سين احل ها إى ابني ها إى ابننه ا مس ه انواناة ا مسن
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
13
ند انبناق ها إى ابننه ي انإذا حنر ه انواناة ا مسن عنمي فناد انعابدين ذي انث ر انإذا سم
نناد ها إى ابنننه جعفنر انة ها إى ابنننه حنر ه انوانناة ا مسن انإذا حننر ه انواناة ا مسنن ننا اننإذا حننر ه انوانناة انر ها إى ابنننه عننمي ننویس انننناظم اننإذا حننر ه انوانناة ا مسنن
انإذ ي قن اننت د انث ها إى ابنه ي ادنح ا مس انن ها إى ابننه عنمي ا حنر ه انواناة ا مسن
سنن انفا نل انإذا حنر ه انواناة ا مسن ها إى ابننه احل ها إى اإذا حر ه انواناة ا مسن ستحفظ ن نل ي د ال د ابنه ي اذلك اثنا عشر إ ا ا ا ينن ن بعندف اثننا عشنر
سنا اسنث أ بين نه ث ق ل ال ،
ها إى ابنه أ كنام هديا صاإذا حر ه انوااة( ا مس م
بي و هو عبداهلل و أ
نم نين صطنویس و اسم أ ل ال ،
هندي هنو أ النث ال د و اتسم انث 1411د
(.150صانف(م
حدیث چهارموامي خع عن انن
سدي عن اننا عن ا ق بي بةير قنال اند
زة عن أ بي د
بن أ ق ن عن عمي
ناد جع ند ل ة سننل اهلل فنر بنن ي نه قنال يننن بعنند يننا ابنن حبمننك أ
عن نن أ م
ا قال اثنا عشر هديا و يقل اثنا عشر إ ا ا و م قو انقائ اثنا عشر هديا اقال إل ننننا صدد، ن شيعت نا و عرا حق اس إى وات (.358 2 م ج 1395نا يدعن انن
کتــاب ایــن دو دعــا را در رابطــه بــا خلفــای بعــد از حضــرت حجــت مصةةرا شــیخ طوســی در آورده است؛
ان هم دل عمي ي د ا ةطىف و عم ا ر ضن و ااطمن انزهنرا و احلسنن انر نا و احلسنين ة أ ننرك و ا ةننطىف و عيننب ا ودننيا ةننابمح اننندجم اى أ قننالم و دننل عننم ونيننك و وت
اتمئ ن وندف و د ىف أعمارهم و د ىف نجنارم و ب هنم أقآن ن نارم دحلننا و دحينا و نخنرة كل شي (.409 1 صب(م ج 1411 قدير صطویس احك عم
ة عهنندف و اتمئنن ننن بعنند ف و د ىفي نجننارم و ب هننم ن ننارم صطننویس ان هننم و دننل عننم وت (.411 1 صب(م ج 1411
نقد و بررسی سندی این روایاتاز نظر سند ضعی است. زیرا در سند آن؛ محمـد بـن عبدالحمیـد مجهـول اسـت. حدیث اول:
محمد بن عیسی مشترک بین ثقه و مجهول و تشخیص آن دو مشکل اسـت. محمـد بـن فضـیل هم مجهول است.
مرفوعه بوده و سند آن مشخص نیست. دوم: حدیث باشد. ن الموصلی العدل مجهول میاز نظر سند ضعی است. زیرا علی بن سنا حدیث سوم:
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
14
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
از نظــر سـند ضـعی اســت. زیـرا علــی بـن حمـد بــن محمـد بــن عمـران الــدقاق حادیث چراارم:هم مجهول می اب ومت کذ توصی شده است. باشد. علی ابن ابی حمزه
وایات نقد و رسی داللی این ر برکرم که خلفای بعد از پیامبر ا را منحصر در ائمه اثنـی عشـر این روایات با روایات معتبری
که والیتشان تا قیامت تدوام داشته، در تعـار اسـت و ایـن چنـد روایـت نمی توانـد دانسته که در حد تواتر است بایستد. به عنوان کریر از روایات کلینـی در در مقابل آن جمع نمونه مرحـوم
کافلکتاب الحجة علـیهم »، بابی با عنوان اصول ص و در آورده« باب ما جاء في االثني عشر و الـن آن، بیست روایت در این خصوص نقل نموده است.
کم شـدن افـرادی ملقـ بـه لذا نمی توان بر اساس متن این روایات، حکـم بـه جانشـینی و حـا غیر از آباء آن حضرت نمود.مهدی
گــر قــرار بــود حجت کم شــوند، اوال چــرا همچـــون هــای جدیــدی بعـــد از امــام مهــدی ا حــاکسی مکل به شناخت ایشان نشده است. نام برده نشده ائمه اند و ثانیا هیچ
کـه گفت که اشاره به یازده یا دوازده مهدی دارد نیز چنین باید در رابطه با حدیث اول و دوم کـه مهـدی نامیـده شـدها ـت افـرادی کمی اند نشـده وال در هیچ یک از این روایـات تصـریحی بـه حا
ـت از مهـدی کمی ها سـل است بلکه در روایت چهارم به تعبیری با تفکیک بین امام و مهـدی حاکننـدگان بـه سـوی امـام می کم شـدن دوازده شده و ایشان تنها دعوت باشـند. ثانیـا بـر فـر حـا
گفـــت: عنـــوان مهـــدی قابـــل تطبیـــر بـــا حضـــرات معصـــومینتـــو مهـــدی می کـــه رجعـــت ان ـا بـا ایـن نمایند، می می که ایشان مصادیر آن دوازده مهـدی خواهنـد بـود. ام باشد به این معنی
که: وجود چندین احتمال در مورد این روایات مطرح است، از جمله این
ا است مانند ی نیست بلکه رتبه، بعد زمان«بعد از حضرت مهدی»منظور از احتمال اول:گونـه ( بنابراین روایات مورد بحـث را بایـد این23)جاثیه: یهدیه من بعد اهلل این آیه از قرآن :
که حضرت مهدی کرد کم می تفسیر شود و فرزندان ایشان در همان زمـان تحـت نظـر آن حاکتـاب پردازند و نائ ایشان هسـت حضرت به امور حکومت می اإلیقةاظ مةن ند. شـیخ حـر عـاملی در
اند: به این احتمال اشاره نموده الهجع بالرراان ىلل الرجع
دحله ن بعد اهلل » ا حلنن انبعدحل غير احي بل هم ثل قونه عاىم مفن كنن « ي ايعن ين ىف ننن ا هنندى كننل واحنند حائنن ىف جهنن ا ننذكنر أو ىف نندة و حلنوحننوا حوابننا نننه
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
15
(.405_ 392 ام صعا م ب
، بعــد از تولــد یــا غیبــت آن حضــرت باشــد. «بعــد از حضــرت مهــدی »مــراد از احتمااال دوم:کــه در زمــان غیبــت نائــ بنــابراین آمــدن دوازده مهــدی، بــه وکــالء و عالمــان شــیعه اشــاره دارد
د. ایـن احتمـال را نیـز شـیخ اند و ممکن است بعد از ظهور آن حضرت نیز نیابـت داشـته باشـن امامکتاب بیان نموده است: اإلیقاظ من الهجع بالرراان ىلل الرجع حر عاملی در
ن بعدف ت بد ايه ن قدير ا ايمنن نن بعند وتد نه أو نن بعند غيبتنه و حلننن نن او اى أعينن حننس و احلج ا اشنارة اى انسنفرا و انننوك ننه صاننفننرا و اننوك ننه خننل( عنم ات
كمنا نر ع ما شيعته ىف دة غيبته؛ و ميننن أ حلقندر نن بعند خروجنه؛ اينوحنن حوابنا ننه (.405 _392 ام صعا م ب
کــه دوازده مهــدی بعــد از حضــرت همان احتماال سااوم: کــه قــبال نیــز اشــاره شــد، هــدایتی گونــه کـردن و تبلیـا اسـت حجت بـه ایـن دارند، به معنای حکومت نیست بلکه به معنای دعوت
که این افراد مردم را به سوی ائمه نماینـد. اند دعوت و راهنمـایی می که رجعت نموده معنا که در روایت چهارم از قول امام صادق بدان تصریح شده است: این همان مطلبی است
بي بةننير قننال نند عننن أ نناد جعفننر بننن ي سنننل ق نن ل ة عنن ننن اهلل يننا ابننن مبمك ا قال اثنا عشر هديا و يق أ ه قال ينن بعد انقائ اثنا عشر هديا اقال إل ح
ل أ
نناس إى وات م قننو ننن شننيعتنا يننندعن انن ننننا اثنننا عشننر إ ا ننا و نننننن نننا و عرانن حق (.358 2 م ج 1395صدد،
مبنـــی بـــر آمـــدن دوازده مهـــدی، ممکـــن اســـت ایـــن بیـــان امـــام صـــادق احتماااال چراااارم:چــه شــیخ حــر عــاملی بــه آن اشــاره نمــوده و آن را مــورد تأییــد برخــی در مقــام تقیــه باشــد؛ چنان
داند: محققین میكمنا د نه بعنق ا حققنين حيتمل احلمل عم انتقي عم قندير أ ينراد ننه حنىف انرجعن
(.405_392 ام صعا م ب
نیــز تفســیر شــود زیــرا فرمـــوده توانــد بــه رجعـــت ائمــه گفتنــی اســت روایــت اول و دوم میو تواند رجعت امـام سـجاد این بیان می« خواهند آمد دوازده مهدی از نسل امام حسین»
گ ا رجعت خود امـام حسـین فرزندان معصومین ایشان را در بر ، پدرشـان امیرالمـ منین یرد. ام گیـرد را نیز تلویحـا در بـر می و جدشان رسول اهلل ، برادرشان امام حسن مجتبی علی
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
16
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کننده از نسـل امـام حسـین کرر ائمه رجعت که چون ا باشـند، از بـاب تغلیـ می با این توجیه کنندگان از نسل ایشان خوانده شده اند. شیخ حر عاملی این مطل را بیان نموده و همه رجعت
کـه بحـث معلـوم اسـت یـا بخواهنـد اجمـال می کننـد فرماید چنین امری )تغلی ( در جایی گویی باشد: مرسوم می
كثرهم ن اثن عشر هدحلا ن وند احلسين ت يبعد قدير شي نه بمت به انن بأ حلقال أىف احه قد يبنن ا كثنر اتغ ن عنند ظهننر ات نر أو وند احلسين و ت حين ك نه عنم ات نتن م
(.405_ 392 رادة اتعال صعا م
کـــه آن را روایـــت محکم ـــت دوازده مهـــدی، روایـــت ســـوم اســـت کمی ان حا تـــرین دلیـــل مـــدعی ت می کتــاب وصــی کـــالم الغیرةةهنامنــد و آن را شــیخ طوســـی در آورد و مـــی« علــی الواقفــه»در بــاب
ــــاب درصــــد کــــه منکــــر برخــــی از ائمــــه در ایــــن ب ــــه واقفــــان و مخالفــــان اســــت د پاســــخگویی ب باشـند. شـیخ طوسـی و غیبـت حضـرت می بـه خصـوص منکـر حضـرت حجـت اثنی عشر
ـــول اهل ـــاتی را از ق ـــاب روای ـــاتی را از شـــیعه نقـــل می در ایـــن ب کنـــد و درصـــدد اســـت ســـنت و روایـــام حضـــرات مع کـــه تعـــداد دوازده امـــام و ذکـــر ن ـــد مـــورد اتفـــاق هـــر دو صـــومین اثبـــات نمای
ســنت نیــز بـــه دوازده خواهـــد بگویــد حتــی خـــود اهل طائفــه شــیعه و ســـنی بــوده و همچنــین میکــه خــتم بــه حضــرت مهــدی ق 1411انــد. )طوســی، شــوند اقــرار نموده می امــام از یــک نســل
(158)ال (: ا با توجه به خبر واحد بودن و همچنین ضع سندی این روایـت، سـه احتمـ ال در مـورد آن ام
مطرح شده است:
سنت است الف( این روایت از اهلکتــاب کــه ایــن تصــریح می اإلیقةاظ مةةن الهجعة بالرراةةان ىلةةل الرجعة شـیخ حــر عـاملی نیــز در کنـد
سنت است و اعتباری ندارد و هدف شیخ طوسی نیـز از نقـل ایـن روایـت بیـان اقـرار حدیث از اهل یبت آن حضرت:و غ عامه است به امامت حضرت مهدی
كتناب انيبن نن طنر انعا ن ان حعن اينه ىف هنذا ىف ا احلدحلث ا نقنل أوت نن ت حينادن صعنا م ب واحلنا احلن ثن عشر؛ وااقتنه نر نام ا عن و امنا هو حع ىف اننص عم ات
392_405.)
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
17
گرفته است ب( در این روایت تصحیف صورت کند بدین بیان دیث، احتمال تصحی را مطرح میشیخ حر عاملی بر فر صحیح بودن ح
مها إلـی »که ممکن است در عبارت ا )فإذا حضرته الوفاة( فلیسل ثم یکون من بعده اثنا عشر مهدی ــه کلمــه «ابنــه»کلمــه « ابن ــا ــود «ابیــه»ب اشــتباه شــده باشــد. در ایــن صــورت معنــی ایــن خواهــد ب
گذار می حکومت را به پدرشان امام حسین » کـه در « نمایند وا و این معنی با روایـات بسـیاری این خصوص نقل شده مطابقت دارد:
احتمال أ حلنن نفظ ابنه ةحيفا و اد ه أبمه بانيا نخر احلرو و يراد به احلسين كثيننرة ننن رجعنن احلسننين نيسنن ه دى عننند وانناة ا هنن ننا روى سننابقا ىف أحادحلننث
(.405_392 ام صعا م ب ج ( این روایت را باید تأویل نمود
کتـــاب احادیــث دوازده مهـــدی را نقــل نمـــوده و بحةةاراوارارعالمــه محمــدباقر مجلســـی نیــز در کـــه بایـــد آنهـــا را تأویـــل نمـــود. ایشـــان دو تأویـــل را آنهـــا را خـــالف مشـــهور دانســـته و قائـــل اســـت
داند: محتمل میکــه بــا شــخص غیــر از حضــرت مهــدی ر از دوازده مهــدی، ائمــه اطهــار: منظــو1 اســت
کرم که برای خود حضرت حجت دوازده نفر می پیامبر ا نیـز رجعـت شوند و یا بنابر قولی باشد؛ می قائل است شامل دوازده امام
کــه در زمــان هــر یــک از ائمــه : ایــن دوازده مهــدی ائمــه2 کســانی هســتند نیســتند بلکــه کننده هادی برای خلر خواهند بود.رجع 1ت
کتاب که از مرجـع « االئمة مـن ولـده»نقل شد، شاید در عبارت مصرا اما دربارۀ آن دو دعائی کرم« ه»ضمیر که در این صـورت منظـور یا امام حسین پیامبر ا امامـان بعـد از او، از باشد
کرم انی از نسـل حضـرت مهـدیباشـد نـه امامـ می یا امام حسین ائمه از نسل پیامبر اــان نمــوده اســت. ایشــان در مــورد دعــا دوم می چنان ــد احتمــال چــه شــیخ حــر عــاملی بی فرمای
و . بیان هذه األخبار مخالفة للمشهور و طریر التأویل حد وجهین. األول ن یکون المراد باالثني عشر مهدیا النبي1
و قد سبر ن الحسن بن سلیمان ولها بجمیع األئمة و بأن یکون ملکهم بعد القائم ائم سائر األئمة سو الق. و األخبار المختلفة التي وردت في مدة ملکـه بعد موته و به یضا یمکن الجمع بین بعض قال برجعة القائم
األئمـة الـذین رجعـوا لـرال یخلـو الزمـان الثاني ن یکون ه الء المهدیون من وصیاء القائم هادین للخلر في زمن سائر کان وصیاء األنبیاء و األئمة یضا حججا و اهلل تعالی یعلم )مجلسی، (.148، 53ق: ج1403من حجة و إن
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
18
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که مراد امامان پس از رجعت باشد: دیگر هم وجود دارد؛ این
و حيتمنننل احلمنننل اننننمائر ىف انننندعائين حيتمنننل عودهنننا اىي انرسننننل و اى احلسنننين كما ر ننن ىف اند نام عا انثا ت ىف ات،ل بوجود نفنظ ونندف اينه صعنا م بعم انرجع
392 _405 .)
پیروان احمدالحسن )مـدعی دروغـین احمـد اسـماعیل بصـری( در راسـتای ادعـای جانشـینی های وی با حضـرت، بـرای ها و مالقات ، عالوه بر خواب احمدالحسن پس از حضرت حجت
ت دوازده مهدی بعد از حضرت کمی گذشـته بـه روایـت حجتاثبات حا عالوه بر چهـار روایـت اند: پنجمی استناد نموده
گوید: خدمت امیر الم منین رسـیدم و ایشـان را دیـدم در اندیشـه اسـت و اصبا بن نباته گفتم: یا امیرالم منین، چرا چنین در فکر می به زمین می کوبیـد، باشید و به زمین مـی کوبد.
کار خالفت است؟ ف که من بدان رغبتی داشته برا رغبت در رمودند: نه، هرگز روز نبوده الحادي عشر مـن ولـدي هـو المهـدي ظهر و لکني فکری في مولود من»باشم و نه به دنیا،
کما ملرت جورا و ظلما تکون له غیبة و حیرة یضل فیها قوام الذي یمأل األر عدال و قسطا (.108ق: 1432و یهتدي فیها آخرون... )العقیلی،
کرده که حضرت علی پیروان احمدالحسن این روایت را به این صورت معنی فرمودند: اند که از فرزند یازدهم من متولد می که همان مهدی است و زمین در فکر مولودی هستم شود
کرد. را پر از عدل و داد خواهد
کـه از حضـرت حجـت در فکر فرزندی بوده بنابر تفسیر ایشان امام علی اسـت و بـه اند که مهدی نام دارد و مقدمات بر پـایی عـدل و داد را ادعای ایشان وی همان احمدالحسن است
ا مراجعه به منابع روایی شیعه نشان می مهیا می که در متن این روایت، اختالفـاتی سازد. ام دهد رســـی وجـــود دارد. لـــذا ضـــرورت دارد مـــتن و معنـــای روایـــت را در منـــابع مختلـــ مـــورد تأمـــل و بر
ه بدین شکل می باشد: بیشتری قرار دهیم. اصل روایت در منابع اولی _ عمي بن يمد عن عبداهلل بن يمد بن خاند قال حدثني نذر بن يمد بن قنابوس عنن 1
هننني عننن نةننر بننن انسننندي عنن أبي داود ا سننتر عننن ثع بن بننن يمننن عنن انننك احلجأ ي أ ينر ا نم نين اوجد نه تفننرا حلننن احلارث بن ا يرة عن ا دبغ بن حبا قالم
ىفي ا ر اق حلا أ ير ا م نين ا ىي أراك تفنرا نن ىفي ا ر أ رغب نك ا نا اقنال ظهنري نن ت و اهلل ا رغب ا ا و ت ىفي انندحيا يو نا قن و نننني اننر ىفي وننود حلننن
كما ئن جننرا و ظ منا احلادي عشر ن وندي هو ا هدي انذي ميو ا ر عدت و قسطا
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
19
(150 2م ج1429 نن نه غيب و حيرة حلل ا ا أقوا و يتدي ا ا نخر، ... . صك ين ونننود حلنننن ننن ظهننري احلننادي عشننر ننن وننندي هننو ا هنندي ىفي _ ... و ننننن انننر2
كمنا ئن جننرا و ظ منا ننن ننه حينرة و غيبن حلنل ا نا أقنوا و يتندي مي مها عدت (120 م 1404ا ا نخر، ... . صابن بابنحله
ونود حلنن ن ظهري احلادي عشر نن ونندي هنو ا هندي مي مهنا ىفي _ ... و ننن انر3كمننا ئنن جنننرا و ظ مننا نننن نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا أقننوا و يتنندي ا ننا عنندت
(289 1 م ج1395... . صدد، نخر، عشر ن وندي و هو ا هدي اننذي ميوهنا عندت حلنن ن ظهر احلادي _ ... قالم ىفي ونود4
ين أونئنك كما ئ جنرا و ظ ما حلنن نه غيب حلل با أقوا ا و يدي با نخر و قسطا (362 م 1419خيار هذف ا ب أبرار هذف انعترة... . صخةي
هنا قسنطا و عندت _ ... و نننن اننري ىفي وننود يننن نن ظ 5و نذي ي
هندي ان هنري هنو ال
. ... ، تدي ا نا نخن قوا و ي ك ا ئ ظ ما و جنر نن نه حمرة و غمب يل ا ا أ
(61 م 1397صحعما هنو ا هندي اننذي دي عشنر نن ونندي وننود حلننن نن ظهنر احلنا ىفي _ ... و ننني انر6
كمننا ئنن ظ مننا و جنننرا حلنننن نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا أقننوا و ميوهنا عنندت و قسننطا (209 صب(م 1413... . ص فيد يتدي ا ا نخر،
كمنا ىفي _ ... و ننني انر7 ونود حلنن ن ظهر احلادي عشنر هنو ا هندي ميوهنا عندت نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا قننو و يتنندي بننا نخننر، ... . ئنن جنننرا و ظ مننا نننن
(530 م 1413صطبری هنو ا هندي انننذي وننود حلننن نن ظهنر احلنادي عشنر نن ونندي ىفي _ ... و نننن اننر8
كمننا ئنن ظ مننا و جنننرا نننن نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا أقننوا و ميوهنا قسننطا و عنندت (336صانف(م 1411يتدي ا ا نخر، ... . صطویس
ونننود حلنننن عننن ظهننري احلنادي عشننر ننن وننندي هننو ا هنندي ميننو ىفي _ ... نننني انننر9كمننا ئنن جنننرا و ظ مننا نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا أقننوا و يتنندي ا ننا ا ر عنندت
(425 م 1417... . صطبریس نخر، ن وندي هنو ا هندي اننذي ونود حلنن ن ظهري احلادي عشر ىفي _ ... و ننني انر10
كما ئ جنرا و ظ ما و نن نه غيب و حيرة حلنل ا نا أقنوا ميو ا ر قسطا و عدت كاشا و يتدي ا ا نخر، (408 2 م ج1406... . صايق
ونود حلنن ن ظهري احلادي عشر ن وندي هو ا هندي ميوهنا ىفي _ ... و ننني انر11كمننا ئنن ظ مننا و جنننرا نننن نننه حيننرة و غيبنن حلننل ا ننا أقننوا و يتنندي ا ننا عنندت
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
20
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
(76 5 م ج 1425... . صحر عا م نخر، ونننود حلنننن ننن ظهننري احلننادي عشننر ننن وننندي هننو ا هنندي ىفي _ ... و ننننني انننر 12
كما ئ ظ ما و جنرا نن نه حيرة و غيب حلل ا نا أقنوا و يتندي ا نا مي مها عدت (118 51 م ج 1403.. . صيج ىس نخر، .
ــــن منــــابع )کلینــــی، شــــیخ صــــدوق، پــــدر صــــدوق، طبرســــی، فــــیض، ــــت مــــورد از ای در هفــود مــن ظهــری الحــادی عشــر مــن ولــدی هــو المهــدی»شــیخ حــر، مجلســی( عبــارت؛ آمــده « مول
کــه از صـــل مــن و یـــازدهمین »شــود: اســت و روایـــت چنــین معنـــی می در فکـــر مولــودی هســـتم ــــن و ــــد م ــــود همــــان حضــــرت «. اســــت همــــان مهــــدی فرزن در ایــــن صــــورت منظــــور از مول
باشد. می حجت کتـاب اصــال بیـان نشــده اســت. بنــابراین روایــت « الحــادی عشــر»نعمــانی نیــز عبـارت الغیرةة در
که از صل من و همان مهدی »شود: چنین معنی می «است. در فکر مولودی هستم ا در سه منبع )خصـیبی، مفیـد، طوسـی مولـود یکـون مـن ظهـر الحـادی عشـر مـن »( عبـارت: ام
کتـاب « ولدی هو المهـدی مولـود »عبـارت بـدین شـکل آمـده اسـت: دالئة االمامةهآمـده اسـت و در «یکون من ظهر الحادی عشر، هو المهدی
نقد روایتت دوازده مهدی بعد از حضرت نشـده و تنهـا بـه یـک مولـود کمی اوال در این روایت اشاره به حا
ــت مهــدی اســت و بنــابر آناشــار کمی کی از حا چــه در ذیــل مــورد ه دارد. بنــابراین روایــت مزبــور حــاگرفته است آن مولود همان حضرت مهدی باشند. می بررسی قرار
گرفته و عبارت کـه « من ظهری»ثانیا در روایت تصحی صورت ـت ایـن صحیح است، بـه عل کن نمود که به برپایی عدل و ریشه ن ظلم و غیبت آن مولود اشاره دارد، به اسـتناد ادامۀ روایت
کـه منطبـر اسـت؛ مضـاف بـر این روایات مستفیض و صـحیح دیگـر فقـط بـر حضـرت حجـت که از مولودی نام ببرند و اوصاف شخصی دیگر را به جـای چنین امری در روایات مرسوم نیست
آن تبیین نمایند.که وی در عبارت نماید حال آن پدر صدوق نقل میثالثا شیخ مفید نیز در سند خود روایت را از
آورده است.« من ظهری»خود کرد: رابعا می کـه فرزنـد مـن اسـت و صـل »توان روایت را چنین معنی در فکر مولودی هسـتم
«.یازدهم و او همان مهدی است
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
21
گیری نتیجه ت:در مجموع سه دیدگاه قابل تصور اس در رابطه با حکومت بعد از امام زمان
ال ( حکومتی نباشد و قیامت بر پا شود؛
کرم کم می و ائمه اطهار ب( پیامبر ا شوند؛ رجعت نموده و حاکم می ج( افرادی غیر از ائمه شوند. به عنوان مهدی حا
رجعـــت از اعتقـــادات مشـــهور شـــیعه اســـت و دو دیــــدگاه دیگـــر در تعـــار بـــا رجعـــت و غیــــر باشند. مشهور می
شــود هــیچ پــا می حکــومتی نبــوده و قیامــت بــر بعــد از حضــرت حجــت کــه در رابطــه بــا اینکه نمی تواند روایت مستندی موجود نیست. و چنانچه روایتی باشد جزء اخبار واحد و نادر است
کند. که در حد تواتر معنوی است معارضه کریر رجعت با روایات ـــر تحقـــر قیامـــت چهـــل روز بعـــد ـــات دال ب از رحلـــت حضـــرت در مـــورد چگـــونگی تأویـــل روای
، چهار احتمال قابل تصور است:حجت
احتمال اول: منظور از چهل روز، مدت رجعت است؛
احتمال دوم: منظور از قیامت، قیامت صغری یعنی رجعت است؛ ؛است، دولت ابتدائی حضرت مهدی دولت بعد از یاحتمال سوم: منظور از نیامدن دولت
، چهــل روز بعــد از د از رحلــت حضــرت مهــدیاحتمــال چهــارم: منظــور از تحقــر قیامــت بعــ .باشد ، میکه پس از رجعت ایشان است حضرت رحلت دوم
آینـــد تنهـــا چهـــار افـــرادی بـــه عنـــوان مهـــدی می کـــه بعـــد از حضـــرت حجـــت در مـــورد اینــا از نظــر روایــت وارد شــده اســت. از نظــر ســند هــر چهــار روایــت ضــعی و فاقــد اعتبــار اســت. ام
ــت؛ یــک مــورد از ــا تفکیــک دالل ــاقض امــر حکومــت دوازده مهــدی اســت و ب ایــن روایــات خــود نکـه مهم بین امام و مهدی، ایشان هادیان خلـر بـه سـوی ائمـه تـرین هسـتند. روایـت دیگـر
ســنت نقــل شــده و عالمــان شــیعه تنهــا قســمت آن روایــات اســت و تعــار بــا رجعــت دارد از اهلکـه مربـوط بـه اثبـات دو و غیبـت ایشـان ازده امـام خصوصـا امـام مهـدیابتدایی آن روایت را
کـه در بـردارد قابـل است از باب اقرار خصم مد نظر داشته اند. دو روایت دیگر نیز بنابر احتمـاالتی ــت افــرادی غیــر از معصــومین می تطبیــر بــا رجعــت معصــومین کمی را باشــد و صــراحتا حا
کند. اثبات نمیکه بعد از حضرت حجت پیروان احمدالحسن با پذیرش این نظری کم ه دوازده مهدی حا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
22
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کرده می که احمدالحسن فرزند با واسطه حضرت حجـت شوند، چنین ادعا ن اند بـوده و اولـی کــه بعــد از حضــرت حجــت مهــدی از مهــدی گانــه اســت کم می های دوازده شــود و بــرای حــا
که با بررسـی و نمودهادعای خود عالوه بر چهار روایت پیشین، به روایات دیگری نیز تمسک اند اند. گردد ایشان به تصحی و تحری روایات پرداخته تحلیل آن روایات مشخص می
دی ت مه
ضرز ح
ات پ
کمیحا
عه
شیات
رواینظر
از م
23
منابع
کریم _ قرآن کبــر غفــار ، تهــران: نشــر ، مصــحح: علیالغیرةة )نعمــانی(، ابــن بــن زینــ ، محمــدبن ابــراهیم _ ا
ق1397، صدوقکبــر غفــار ، ، مصــحح: علیالنعمةة کمةةال الةةدین و تمةةام)صــدوق(، ابــن بابویــه محمــدبن علــی _ ا
ق1395، تهران: اسالمیه
ق1404، ، قم: مدرسه امام مهد اإلمام و الترصرة من الحیرة، ابن بابویه، علی بن حسین _
ــــن محمــــد، _ ــــر ب ــــه، جعف ــــن قولوی ــــی کامةةةة الایةةةةاراتاب ، نجــــ : ، مصــــحح: عبدالحســــین امین ش1356دارالمرتضویة،
ی القائماالربعون حدالعقیلی، ناظم، _ ق1432نا، جا: بی ، بییثا فل المهدیین و ذر
، قـــم: دارالکتـــ الـــدین محـــد ، مصـــحح: جالل المحاسةةةنبرقـــی، احمـــدبن محمـــدبن خالـــد، _ ق1371اإلسالمیة،
، مصحح: مشتاق مظفر، قم: م سسة النشـر مختصر الرصائرحلی، حسن بن سلیمان بن محمد، _ ق1421، اإلسالمي
ق1419، ، بیروت: البالغالهدای الکررى، خصیبی، حسین بن حمدان _
، ، مصـحح: هاشـم رســولیاإلیقةاظ مةن الهجعة بالرراةان ىلةل الرجعة ، حـر عـاملی، محمـدبن حسـن _ تا تهران: نوید، بی
ق1425، اعلمی ، بیروت:إثرات الهداة بالنصرص و المعجزاتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _
، مصحح: محسن بن عباسعلی بصائر الدرجات في فضائ آل محمد ، صفار، محمدبن حسن _ ق1404، اهلل المرعشي النجفي ، قم: مکتبة آیة باغی کوچه
ى بأىالم الهدى، طبرسی، فضل بن حسن _ ق1417، البیت ، قم: م سسة آلإىالم الور
ق1413، ، قم: بعثتئ اإلمام دال، طبر آملی، محمدبن جریربن رستم _
احمـد ناصـح ، قـم: ، مصـحح: عبـاداهلل تهرانـی و علیالغیرة للحجة ، طوسـی، محمـدبن الحسـن _ )ال ( ق1411دارالمعارف اإلسالمیة،
ة فقــــه الشــــیعة، ، بیــــروت: م سســــمصةةةةرا المتهجةةةةد و سةةةةال المتعرةةةةد، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ _ )ب( ق1411
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
24
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
الصةةراط المسةةتقیم إلةةل مسةةتحقي ، عــاملی نبــاطی، علــی مــن محمــدبن علــی بــن محمــدبن یــونس _ ق1384، مصحح: میخائیل رمضان، نج : المکتبة الحیدریة، التقدیم
کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، _ کتابخانـه امـام میرالمـ منین الةرافلفیض ، اصـفهان: ق1406، علی
ق1429، ، قم: دارالحدیثکافي، ینی، محمدبن یعقوب بن اسحاقکل _
، بیـروت: دار إحیـاء ، مصحح: جمعـی از محققـانبحاراوارار، مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی _ ق1403، الترا العربن
، البیـت ، مصـحح: م سسـة آلاإلرشاد في معرف حجة ا ىلةل العرةادمفید، محمدبن محمد، _کنگره شیخ ق )ال (1413مفید، قم:
کبر غفـار و محمـود محرمـی زرنـد ، قـم: ، مصحح: علی اإلختصاص، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ _ ا )ب( ق1413الم تمر العالمی اللفیة الشیخ المفید،
دویهای مه نامه علمی _ ترویجی پژوهش فصل 23/9/1396تاریخ دریافت: 1396 زمستان، 23 سال ششم، شمـــــاره 7/12/1396تاریخ پذیرش:
امام مهدی طول عمرهای قرآنی تفسیری به شبهه پاسخ 1پور محمدمهدی حائری
چکیدهگذشته مسرله طول عمر امام مهدی ای از سوی های دور به عنوان شبهه از
ی شیعیان نیز بـه عنـوان مخالفان مطرح بوده است و البته در ادامه غیبت براکرده گردیـده اسـت و اندیشـمندان اسـالمی تـالش کـه ایـن یک سوال طرح انـد
شبهه را از زوایای مختل علمی و تاریخی و قرانی پاسـخ دهنـد. در ایـن مقالـه که پاسخ کریم به این شـبهه داده تالش شده است های جدیدی از منظر قران
با عمرهای طوالنی انبیاء مام مهدیشود؛ چه از جهت مقارنه عمر طوالنی اکرده است وچه از جهت قرار دادن عمر طوالنی امام که قرآن از آنها یاد و اولیاء
که خوارق عادات را شامل می زمان گردد و عمر در دایره قدرت مطلقه الهی یکی از مصادیر آن است. طوالنی امام عصر
کلیدی واژگان .، یونسلهی، نوح، قدرت اطول عمر، امام مهدی
([email protected]) آینده روشن )پژوهشکده مهدویت( قم م سسهعضو هیرت علمی . 1
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
26
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مقدمهمســرله طــول عمــر آن منکــران وجــود امــام مهــدی مخــالفین مهــدویت و یکــی از شــبهات
را بعید شمرده و از این رهگذر وجود چنـین آنها طول عمر یک انسان تا این مقدار .حضرت استکتاب در کننـد. مـی کسی را در این زمان انکـار شـته شـده مقـاالت فـراوان نو وهـا پاسـخ ایـن شـبهه
کردم ضمن طرح آخرین شبهات گفته است چه آن مانند_ است ولی در این نوشتار تالش قفاری کرده و پاسخ را از_ قرآن به پاسخ این شبهه بپردازم. منظر به ویژه از زوایای مختل طرح
شبهه طول عمر اســــت ولـــی برخـــی مســـتنداتی نیــــز بیـــان ایــــن شـــبهه شـــبیه یکـــدیگر عبـــارات مخـــالفین در
کرده اند. ارائه گوید: سائح علی حسین مغربی می
که خـدا بخواهـد را سنت اهل نظریه بقاء و زنده ماندن مهد بیش از هزار سال تا هر زمان اند، عمر به این مقدار هرگز در بین بشر مرسـوم نبـوده و دلیلـی نیـز از مورد انتقاد قرار داده
ع بر آن وجود ندارد .(61: 1376)رضوانی، شر
که دکتر همان تـرین را از قـوی مـر امـام زمـانعاعتقاد به طول ،احمد محمود صبحی گونه گوید: می اعتراضات به مهدویت شیعه دانسته و
این موج سست شدن عقیده بـه زنده ماندن مهدی بیش از هزار سال جای تردید دارد و .)همو( شود می اساس مهدویت از ریشه و
:دنویس می نیز قفاریال ناصر
که بر دروغ بودن ادعای وجود امام از سوی شیعیان داللت دارد، بعید بـودن یکی از نکاتی گذشـته کنون بـیش از هـزار و صـد سـال از آن کـه تـا زنده ماندن او در طول ایـن مـدت اسـت
که ابن همان چوناست؛ کشـیدن عمـر یکـی از مسـلمانان بـه طور گفته است بـه درازا تیمیه کــه عـادت شــایع در امـت محمــد آن را تکــذی میایـن انــدازه چیـزی اســ کنـد؛ زیــرا هــیچ ت
کـه کـه در عصـر اسـالم متولـد شـده باشـد وجـود نـدارد کـرده باشـد 120شخصـیتی سـال عمـر 1.(706تا: )قفاری، بی
لـ اآلن تجـاوزت التـي المـدة هـذه طـول حیـا بقائـه اسـتبعاد هـو ،إمامهـا وجـود الشـیعة دعـو کـذب به یعرف مما إن. 1
کما هو المدة هذه المسلمین من واحد تعمیر فإن. سنة ومائة بالعادة کذبه یعرف مر _ تیمیة ابن اإلسالم شیخ یقول _ ...مرالع هذا عن فضال سنة وعشرین مائة عاش اإلسالم زمن في ولد حد یعرف فال محمد، مة في المطردة
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
27
آمـده عامـه منابع در تنها که است کرده استناد پیامبر از احادیثی به سخنانش ادامه در او :است نوشته او ؛بگیرد قرار شیعه بر اشکال و ثبح مبنای تواند نمی و
از آیا:فرمودند عمرشان آخر در حضرت آن که است شده روایت پیامبر از صحیحی حدیث درکنون که کسانی دارید اطالع امش زنده کدامشان هیچ دیگر صدسال اند زمین کره روی بر ا
سـال صـد از بـیش قطعـا ندا داشـته تـر بیش یـا سـال یک زمان آن در که کسانی نیستند؟پسگـر و انـد نمانده زنده غالـ عـادت طبـر کـرده نمی تجـاوز مقـدار ایـن از عمرهـا زمـان آن در ا
دارد وجود که صحیحی روایت طبر که چنان هم.. .اند چنین اولی طریر به بعد عصرهای 1.)همو( کنند می تجاوز آن از اندکی و بود خواهد 70 تا 60 میان امت این مردم عمر
پاسخ اجمالی شبههکــه تنهــا در منــابع عامــه آمــده اســت کــرده، روایــاتی اســت کــه قفــاری بــه آنهــا اســتناد روایــاتی
کـرد. ضـمن این گونه روایات نمی و در بحث با شیعه به این کتفـا کـالم رسـول خـدا توان ا کـه کــه از در ایــن روایــات می گــردد و مقتضــای اعمــار مســلمین هفتــاد توانــد بــر اغلــ مــوارد حمــل
کــذب خواهــد بــود. بنــابراین پایــه و کنــد همــین اســت و اال ســخن رســول خــدا هــم تجــاوز میاساس سخن قفـاری و دیگـر مخـالفین، در ایـن شـبهه، اسـتبعاد طـول عمـر بـه ایـن مقـدار اسـت و
کـه صــرف اسـتبعاد یـک امـر همـین سـخن در جــواب شــود و نمـی دلیــل بـر انکـار آن ،بـدیهی اسـت کـه کافی است و ایشان لی برای تکمیل پاسخ این شبهه، ادله عقلی ونقلـی متعـددی وجـود دارد
پردازیم: می به اختصار به آن
امکان عقلی طول عمر. 1ــرای اثبــات امکــان عقلــی طــول عمــر ــافی اســت و روشــن ،ب ک محــال نبــودن آن از نظــر عقــل
که هیچ دلیل عقلـی عقـل تنهـا امـری بـر محـال بـودن عمـر طـوالنی وجـود نـدارد زیـرا از نظـر است که طول عمر انسان از این که مستلزم اجتماع یا ارتفاع نقیضین باشد و بدیهی است ممتنع است
قبیل نیست. امکان علمی طول عمر. 2
نظر علـم نیـز نـه تنهـا دلیلـی بـر ممتنـع بـودن طـول عمـر انسـان وجـود نـدارد بلکـه شـماری از از
ال منهـا سـنة مائـة ر س علـی فـإن هـذه، لیلـتکم ریـأتکم" عمـره آخـر فـي قـال نه النبي عن الصحیح في ثبت وقد .1کرـر یعـش لـم ونحوهـا سـنة لـه الوقت ذاك في کان فمن". حد علیها الیوم هو ممن األر وجه علی یبقی مائـة مـن الغالبـة العـادة فـي بـذلك ولـی األعصـار مـن بعـده فمـا الحـد هـذا زتتجاو ال العصر ذلك في األعمار کانت وإذا قطعا، سنة
.ذلك یجوز ممن وقلیل السبعین، إلی الستین بین ما األمة هذه عمار ثم... العامة
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
28
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کــه انســان کنــد زیــرا پیــری های دتتوانــد بــرای مــ مــی دانشــمندان معتقدنــد بســیار طــوالنی عمــر کـه بـه علـل مختلـ بـر بـدن عـار او را بـه سـوی مـر شـود و مـی یک عارضه غیرطبیعی است
ــا مــی علــم بــدن انســان اقتضــای عمــر جاویــدان دارد و ،بــرد. از نظــر ایــن دانشــمندان مــی توانــد بکــردن موانــع طــول عمــر : 1365نژاد، )پــاک ازدزنــدگی انسـان را بــرای همیشــه جاویــد ســ ،برطـرف
.(212 -206، 2ج گوید: پرفسور اتینگر می
کــه بــه ســفرها فضــایی ایمــان آورد، در آینــده نســل جدیــد همــان ا نــه چنــدان دور گونــه کـه خلـود انسـان در حیـات دنیـو امـر بعیـد نیسـت؛ زیـرا بـا پیشـرفت ایمـان خواهـد آورد
که امروزه مشاهده می انسان را در قرن آینده بـه هـزاران سـال توان عمر کنیم می تکنولوژ .(62: 1376)رضوانی، رساند
گوید: برنارد شاو می و نیزکـه که عمـر انسـان ممکـن نیسـت از اصول علمی ثابت نزد تمامی علمای بیولوژی آن است
که حدای برای او حد ثابتی باشد. طول عمر مسرله .(61)همو: پذیرد نمی است
نویسد: می فسیرششیخ طنطاوی جوهری در تکه مورد انکار دانـش منـدان و صـاحبان مـذاه و ادیـان مسرله طول عمر ازمسائلی نیست
کــرده فـن و رکـس از طریــ باشـد بلکـه هــر علــم یـا از طریـر دیــن و مـذه خــود آن را اثبـات گاه است. هرمقدار مقـدار هـر و تـر مـر او طـوالنیباشـد ع تـر که انسان به قواعد حفظ صحت آ
کو کمتر باشد عمر تاهی عمر، بیشتراسباب کـه مـر او خواهد بود. برخی از اطبـاء معتقدنـد کــه برخـیهــا مر مــر اسـت نــه پیـری و ناشـی از گونی دارنـد گونــا آنهــا تحــت از اسـباب ؛انسان نیست مانند جهل والدین انسان به دستورات بهداشتی و رعایت نکـردن آن اختیار
هنگام نکـاح اعتدال مزاج طفل دارد خصوصا سزایی در هزیرا سالمت مزاج والدین دخالت ب خـود دور توانـد آنهـا را از مـی اسـت و اسباب مر دراختیـار انسـان از ولی برخی دیگر ،کردن
کــه موجــ اخــتالل در اعمــال غرائــز خــوردن و آشــامیدن و کنــد مثــل افــراط در مــزاج جنســی کـه موجـ اضـطر نیز شود و می کوتـاهی در شـود و مـی اب روحـیاخالق رذیله و عقائد باطل گرانسانی تمام ایـن درهـا را بـه روی خـود ببنـدد و عمر آنهـا غالـ شـود بـر موثر است. حال ا
گقته انبیـاء ؛این مطل به حس قواعد علمی امتناعی ندارد عمرش حدی ندارد و آری به زاران سـال طوالنی برای انسان به هـ توان عمر نمی ولی 1هرانسانی باید طعم مر را بچشد
کرد .(65 -64)همو: یا بیشتر را نفی
کریم تصریح فرموده است: چنان .1 .(185: عمران )آل کل نفس ذائقة الموت که قرآن
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
29
قرآن منظر از طول عمر بررسی است: یات قرآن از زوایای مختل قابل بحث وآبه وسیله اثبات طول عمر
قلمرو قدرت الهی طول عمر انسان در. 1، حیـات ومـر با توجه بـه آیـات قـرآن، تمـام عـالم وجـود، در حیطـه قـدرت بـار تعـالی اسـت
همانند بسـیار از اتفاقـات دیگـر در اختیـار خـود کوتاه،و نیز عمر طوالنی و یا عمر جوداتهمه موکـه زمــان دقیـر اجــل و مـر را تعیــین میو یــا دیگـران انسـان کنــد. نیســت و تنهـا خداونــد اســت
کرده، مییهمان خدا که انسان را از هیچ خلر مدتی بسـیار تواند به او عمر طوالنی داده و او را ی .مند سازد ها خود بهره از نعمت نیطوال
کریم در این باره فرماید: می قرآن طفن نن نراب ا نن ح نر ...واهلل خ قننم ع نر نن ف إت ىف ت يننقص نن ع نر و و نا يع
(؛11صااطرم لك عم اهلل يسير كتاب إ ذ وند شما را از خاك آفرید، سپس از نطفه، سپس شما را به صورت همسران یکـدیگر قـرار خدا
کنــد مگــر بــه علــم او، و هــیچ شــود و وضــع حمـل نمــی ا بــاردار نمــی داد، هـیچ جــنس مــادهکاسـته نمـی انسانی عمر طوالنی نمی کتـاب شـود مگـر این کند، و هیچ کس از عمرش کـه در
همه برا خداوند آسان است.)علم خداوند( ثبت است، اینها
نــه در طــرف زیــادی، بــرای عمــر آیــد نـه در جنبــه نقــص و مــی کــه از اطــالق آیــه بــه دســت چنـانقطـع نظـر از شــرایط آن_ _ بنـابراین طـوالنی شـدن عمـر انسـان .انسـان حـدی تعیـین نشـده اسـتی داشـته توانـد عمـری بسـیار طـوالن مـی انسـان از نظـر قـدرت الهـی محدود به حد معینی نیست و
که در مسرله طول عمر تعیین کننده است. باشد و در واقع طبر این آیه این اراده الهی است گفته است: فخر رازی در توضیح معنای آیه
که کرده آنآیه بیان این خداوند نفوذ اراده خود را، با توجه به کـس » فرماید: می جا و هیچ کم نمی عمر طوالنی نمی کسی کتاب ثبت شده است مگر آن شود کند و از عمر ؛ پس «که در
کـه خداونــد عـالم، قـادر و صــاح اراده اسـت و بت روشـن می هـا نــه قـدرتی دارنـد، نــه کنـد و ایـن سـخن تواننـد مسـتحر عبـادت باشـند؟ هـا می ، پـس چگونـه بتای ادهعلمی و نـه ارکه کردن ، «ها برا خداوند آسان است این»فرماید: می در پایان آیه __ خداوند یعنی خلر
کردن عمر بر خداوند آسـان اسـت کم همـه و...انسان از خاك؛ و یا اعطا عمر طوالنی و یا 1.(227، 26ق: ج1421)رازی، ها برا خداوند آسان است این چیز
کتـاب( فبـین نـه هـو القـادر العـالم المریـد ثم بین نفوذ إرادتـه بقولـه: ). 1 ـر وال یـنقص مـن عمـره إال فـي ـر مـن معم ومـا یعم
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
30
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مصــادیر آن بســیار طــوالنی از کــه عمــر_ نهایــت خــود جریــان قــدرت بــیای دیگــر، در آیــه نیــز وکید قرار داده است: گونه مورد را این_ است تا
كن امنن يقنل نه اد شمئا أ
رف إذا أ
ا أ ؛(82م صحلس إل
کند به محض این گوید موجود بـاش بالفاصـله فرمان نافذ خداچون اراده خلقت چیزی که موجود خواهد شد.
گذاشته اسـت چنـان ی آن را بهها پدیده و البته بارها اراده غالبه خود در عالم و کـه در نمایش فرموده است: جریان عزیر نبی بـه آن، دیوارهـا کـه حـالی در کرد، عبور( شده ویران) آباد یك کنار از که کسی همانند یا
کنده سو هر در آن، اهل ها استخوان و اجساد و) بود، ریخته فرو ها سق رو او بود، پرا را او خـدا ،(هنگـام ایـن در) !کنـد؟ مـی زنـده مـر ، از پس را اینها خدا چگونه :گفت( خود با
یـا روز، یـك :گفـت کـرد ؟ درنگ قدر چه :گفت او به و کرد، زنده سپس میراند، سال یکصد نوشـیدنی و غـذا بـه کـن نگـاه! کـرد درنگ سال یکصد بلکه نه، :فرمود .روز یك از بخشی یـك کـه خـدایی! )اسـت نیافتـه تغییـر گونـه هـیچ( هـا سال گذشت با داشتی، همراه که) خود
بـه ولـی!( اسـت قـادر چیـز همه بر کرده، حفظ مدت، این طول در را فاسدشدنی مواد چنین برا هم مر ، از پس تو شدن زنده این! شده متالشی هم از چگونه که) کن نگاه خود االغ
قـرار( دمعـا مـورد در) مـردم بـرا ا نشـانه را توکه این برا ( هم و توست، خاطر اطمینانکنون. )دهیم برداشته، را آنها چگونه که کن نگاه( خود سوار مرک )ها استخوان به( ا
آشـکار او بـر( حقـایر ایـن) که هنگامی !پوشانیم می آن بر گوشت و دهیم، می پیوند هم به 1.(259)بقره: است توانا کار هر بر خدا دانم می :گفت شد،
کردن عزیر پس از صدسال و برگرداندن او به این عالم مظهر اراده او نیست و آیا نگه آیا زنده نفـوذ غذای عزیر و حفظ آنها از فساد در طـول مـدت یـک صـد سـال از مـوارد ظهـور و داشتن آب و
که عمر بقاء غذایی را هـزاران مرتبـه افـزایش کـه عمـر مـی اراده خداوند نیست؟ آیا او دهـد از ایـن کـه یگران قرار دهد عاجز است؟ پس با وجود قدرت بـیرا صدها بار بیشتر از د خود ولی نهایـت او
( ي الخلـر واألصنام ال قدرة لها وال علم وال إرادة، فکی یستحر شي ء منها العبادة، وقولـه: )إن ذلـك علـی اهلل یسـیري
.والکل علی اهلل یسیر ...المراد التعمیر والنقصان علی اهلل یسیر من التراب ویحتمل ن یکونو . 1
ذي ی قال عروشها علی خاویةي هي و قریة علی مر کال ن
ماته موتها بعد اهلل هذه یحین
قـال بعثه ثم عام مائة اهلل فأ
و یوما لبثت ل قا لبثت کم ه لم شرابك و طعامك إلی فانظر عام مائة لبثت بل قال یوم بعض حمارك إلی انظر و یتسن
اس آیة لنجعلك و ـافل لحمـا نکسوها ثم ننشزها کی العظام إلی انظر و للن ن م علـم قـال لـه تبـی ن
علـی اهلل
ء شـي کـل .قدیري
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
31
کرده است چگونه از در خوارق عادات و دادن عمر طـوالنی بـه ایجاد معجزات فراوان تجلی پیدا کــه ذخیــره عــالم و کــرانش آتــش را بــر نــاتوان باشــد؟ آیــا او بــا قـدرت بــی و آدم اســت عـاجز انسـانی
را اژدهـا آیا به اراده غالبـه خـود عصـای موسـی و (21یاء: ؟ )انبسالمت نکرد سرد و ابراهیمرا بـدون عیسی و( 26؟ )شوری: پیروانش نشکافت و دریا را برای او و (7؟ )اعراف: قرار نداد
(59عمران: ؟ )آلنیافرید داشتن پدرکــه مخالفــان کــه عمــر طــوالنی امــام مــی بنـابراین نهایــت ســخنی کننــد ایــن اســت تواننــد ادعــا
خــرق عــادت عقــال ممتنــع نبــوده و در دایــره قــدرت پروردگــار امــاعــادات اســت خــوارقاز زمــان است و وقوعش هیچ استبعادی ندارد.
اهلل سبحانی در تقریر این دلیل نوشته است: تآیکه می امکـان دارد یانـه؟، شـناختی از وسـعت عمـر طـوالنی امـام زمـانپرسـند آیـا کسانی
کـــه در خــور اوســـت قــدر خـــدا را چنــان»کــه فرمـــوده: انچنـــقــدرت خداونــد متعـــال ندارنــد ــر حیــات و غیبــت و ســایر شــ(؛67)زمــر: « نشــناختند گ کــه ا ون آن حضــرت بــه عنایــت رچــرا
عمـر او را هرچـه بخواهـد طـوالنی سـازد و از که این چه مشکلی وجود دارد در خداوند است،گوارایی کند را دورها وجود او مر زنـدگی ،سازد. به دیگر سخنبرایش فراهم را و زندگی
کسی قائل نشده اسـت، پـس اولـی ؛طوالنی فی نفسه یا ممکن است یا محال دومی را هیچ غرضــی از خداونــد بـرا تحقــرکــه این معـین اســت. بنــابراین، هـیچ مــانعی وجــود نـدارد از
گرداندا عمر ولي ،اغرا تشریع 1.(228م: 2001)سبحانی، ش را طوالنی
گوید: می نیز عالمه طباطبائیغیـر از ، توان پذیرفت. البته خـرق عـادت نوع زندگی امام غائ را به طریر خرق عادت می
کرد. زیرا هرگز نمی هرگز نمی ،محال است و از راه علم تـوان اثبـات توان خرق عادت را نفی کــار مــی کــه در جهــان کــه اســباب و عــواملی کــه مــا تنهــا همــان ،کننــد کــرد آنهــا را هــا هســتند
ــم و مــی دیــده ــداری ای ــر ن ــه مــا از آنهــا خب ک ــار و اعمــال آنهــا را شناســیم و دیگــر اســبابی ــا آث م یممکـن اسـت در فـرد و یـا افـراد از ، از ایـن رو ؛وجود نـدارد ،ایم دهیا نفهمی ،ایم ندیده
که عمر بسیار طوالنی هزار یا چندین هـزار سـاله بـرا بشر، اسباب و عواملی به وجود آید .(235: 1385)طباطبائی، راهم نمایدایشان ف
ن الس ال عن إمکان طول العمر، یعرب عن عدم التعـرف علـی سـعة قـدرة اهلل سـبحانه: )ومـا قـدروا اهلل حـر قـدره(، إف. 1
کانت حیاتـه وغیبتـه وسـائر شـ ونه، برعایـة اهلل سـبحانه، فـأي مشـکلة فـي ن یمـداهلل سـبحانه فـي عمـره مـا فإنه إذا شاء، ویدفع عنه عوادي المر ویرزقه عیش الهناء. وبعبـارة خـر : إن الحیـاة الطویلـة إمـا ممکنـة فـي حـد ذاتهـا و ممتنعة، والثاني لـم یقـل بـه حـد، فتعـین األول، فـال مـانع مـن ن یقـوم سـبحانه بمـد عمـر ولیـه، لتحقیـر غـر مـن
. غرا التشریع
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
32
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
خبر دادن قرآن از دراز عمران تاریخ. 2کـریم از که بهتـرین دلیـل بـر امکـان شـی وقـوع آن اسـت و قـرآن این مثل رایج ومعروفی است
که از نظر تاریخ بشر و در عالم خارو عمرهای بسیار طوال کرده است نی اتفـاق افتـاده مواردی یاد که درباره او زندگی حضرت نوحها ن آنتری است و شاید مهم فرماید: می باشد
س نا حوحا إى وانا و و نقد أ خنذهم انط
سنين عا نا اأ ننف سنن إت س
قو ه ا بث ان م أ
ن 1(؛29صعننبوم هم ظال ســال، پنجــاه مگــر ســال، هــزار هــاآن میــان در او و فرســتادیم قــومش ســو بــه را نــوح مــا
کرد. درنگ
کـه بـه معنـی و نیز درباره عیسی کـرده و نمـرده اسـت کـه بـه آسـمان عـروج خبر داده اسـت کنون خواهد بود:_ طبر روایات تا زمان ظهور و_ تداوم حیات او تا
سنل اهلل يم ا قت نا السيح عيىس ابن م إح ه لنم وقور و ا قت وف و نا دن بوف ونننن شنبذين اخت فو ايه نىف شك
ان ن و انظ با ا
نه ا لم به ن ع م إت و ا قت وف يقيننا بنل يزا حني ا اعه اهلل إنمه وكا اهلل عز (؛158-157حسام ص
کشـتیم در که رسول خـدا بـود گفتند، ما مسیح عیسی پسر مریم را که و نیز به سب دروغی کـه دربـاره کشـیدند و بـه اشـتباه افتادنـد و آنهـایی کشـتند و نـه بـه صـلی که نـه او را حالی گمــان خــود گــاه بـه آن نبودنــد و فقـط از کردنـد، خودشــان در شـك بودنــد، آ مسـیح اخــتالف
او را نکشتند؛ بلکه پروردگار او را به سو خود باال برد و خدا مقتدر کردند و قطعا میپیرو و حکیم است.
ــات ــاره نحــوه حی گفــت عیســیمفســران شــیعه و ســنی در ذیــل ایــن آیــه درب وگــو بحــث و و در روایـات فـراوان نیـز ایـن حقیقـت بیـان2انـد و بیشتر آنها به حیات فعلـی او قائـل شـدهاند کرده
گفتنی ا1 که درروایات متعدد عمر طوالنی امام زمان. دانسته شده زندگی او از حضرت نوح سنت موجود در ست
د العابـدین علـي بـن الحسـین »است مانند این روایت: ـا یقـول عن سـعید بـن جبیـر قـال سـمعت سـی فـي القـائم من نبیا
بینـا آدم سنني من األ
ةي مـن ـا مـن آدم و نـوح ء سن م
ةي مـن نـوح و...فأ ق:1395 ،صـدوق)« العمـر... فطـول و سـن
(322، 1ج البیــان الکشــ وو 308، 1تفســیر البغــوي، جو 290، 3ج )تفســیرطبری(، جــامع البیــان عــن تأویــل آي القــرآنر.ک: .2
در ایــن میــان فتــوای ابــن تیمیــه نیــز ؛ و100، 4ج )تفســیر قرطبــی( الجــامع الحکــام القــرآن و 81، 3ج ثعلبــی(، )تفســیرکه خالصه :اش چنین است جال توجه است
مر في تنازعا رجلین عن تعالی اهلل رحمه سرل حدهما فقال مریم ابن عیسی" اهلل نبي
اه مریم ابن یسیع إن : توف
ا إلیه رفعه بل :اآلخر وقال ؛ إلیه رفعه ثم اهلل واب فما حی و بجسده رفعه وهل ذلك في الص م روحه
لیل وما؟ ال علـی الد
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
33
کرده فتوا داده و عامه دوائر افتاء ،بر اساس همین قول که چنان 1؛گردیده است 2اند. اعالم نظر
ي یتعال قوله تفسیر وما؟ وهذا هذا یك إن جاب ؟ إلي ورافعك متوف ـحیح فـي ثبـت وقد حي ي عیسی، هلل الحمد :فأ الص
عن بي ه الن ن
ـلی فیکسـر مقسطا وإماما عدال حکما مریم ابن فیکم ینزل :قال الجزیـة ویضـع یـر الخنز ویقتـل الص
حیح في وثبت ه عنه الص ن البیضاء المنارة علی ینزل ـه دمشر شرقي ن
ال؛ یقتـل و ج لـم جسـده روحـه فارقـت ومـن الـد
ماء من جسده ینزل حین وإذا الس ه ا قبره من یقوم فإن م
ـي تعـالی: قوله و یـك إن ـرك إلـي ورافعـك متوف ـذین مـن ومطه ال
ه علی دلیلي فهذا ،کفروا ن راد لو إذ ؛ الموت بذلك یعن لم
اهلل فـإن ؛ المـ منین ر کسـائ ذلك في عیسی لکان الموت بذلك
رواحهم یقبض و ماء إلی بها ویعر ن فعلم الس
... ذلك في لیس ةي ی (323-322، 4 جق: 1408، تیمیة )ابن خاص
کتاب المنزل: األر.ک تفاسیر شیعه از و ،رجمه جوامـع الجـامعت ؛218 ،5ترجمه المیزان، ج ؛522، 3ج ،مثل فی تفسیر .71، 2ج ،و الکاش 13، 2ج
که روایات متعددی آورده است از ر.ک: تفسیر.1 جمله این روایت: البرهان وحـده، عیسـی مـر إال للنـاس حججه و اهلل نبیاء من حد مر شبه ما إنه: »قال موسی بن علي الحسن بن عن: عزوجـل قولـه ذلـك و روحـه، علیـه رد و السماء إلی رفع ثم األر ، و السماء بین روحه قبض و حیا األر من رفع ألنهـي عیســی یــا اهلل قـال إذ یــك إن ــرك و إلـي رافعــك و متوف کنــت و : القیامــة یــوم عیسـی لقــول حکایــة تعـالی اهلل قــال و مطه
ا فیهم دمت ما شهیدا علیهم یت فلم نت کنت نيتوف قی نت و علیهم الر
علی
، 1ق: ج1416)بحرانی، شهیدي ء شي کل 628).
:المنثور روایات متعددی در این موضوع آمده است مانند این روایت سنت مانند الدر ی اهلیدر تفاسیر روا نیز و اهلل فأوحی اهلل إلی ذلك شکا کذبه من کررة و اتبعه من ةقل عیسی ر لما قال کع عن صحیح بسند جریر ابن خروي الیه یك إن ثـم سـنة عشـرین و ربعـا ذلـك بعـد تعـیش ثـم فتقتلـه الـدجال األعـور علـی سـأبعثك انی و إلي رافعك و متوف
فـي عیسـی و لهـا و في نا مة تهلك کی قال حیث اهلل رسول حدیث تصدیر ذلك و کع قال الحي میتة میتك .(36، 2تا: ج )سیوطی، بی آخرها
کـه نظـر سـنت معاصـر از علمای اهلای توان به فتوای لجنه می برای نمونه .2 کـرد نظـران اهـل جمعـی از صـاح اشـاره کرده است: فتوا را بیان
و نـه، السـماء إلـی رفعـه اهلل و ن، حیـا یـزل لـم والسـالم الصـالة علیـه عیسی المسیح ن إلی والجماعة السنة هل ذه نصـوص دلـت ذلـك وعلـی، الحـر مـن بـه جـاء مـا إلـی یـدعو و محمـد نبینـا بشـریعة یحکـم عدال آخرالزمان سینزلـا قتلنـا المسـیح عیسـی ابـن مـریم علیهـا والـرد الیهـود فریـة في تعالی اهلل قال، الصحیحة واألحادیث القرآن وقـولهم إن
ذین اختلفوا فیه لفي شك منه ما لهم بـرسول اهلل ه لهم وإن ال وما قتلوه وما صلبوه ولکن شب ـن بـاع الظ ات ه مـن علـم إال
الیهــود علــی سـبحانه فــأنکر (158 :)نسـاء زا حکیمــا بـل رفعــه اهلل إلیـه وکــان اهلل عزیـ (157: )نســاء ومـا قتلــوه یقینـا رفعـه بـل } تعـالی قوله في اإلضراب ...ومقتضی،له وتکریما به رحمة إلیه رفعه نه و خبر، صلبوه و قتلوه نهم زعمهم
القتـل ألن؛ صـلبوه و تلوهق نهم الیهود زعم علی الرد به یتحقر حتی وروحا بدنا عیسی رفع قد اهلل یکون ن{ إلیه اهلل ردا وحـدها رفعهـا یکـون فـال والقتـل الصـل دعـواهم ینـافي ال وحـدها الـروح رفـع وألن؛ صالة للبدن یکون إنما والصل ختـام فـي تعـالی قولـه بـه قضی حسبما رسله من شاء من ونصره وتکریمه وقوته عزته کمال مقتضی ذلك وألن؛ علیهمهل الکتاب إال لی منن به قبـل موتـه ویـوم القیامـة تعالی ( وقال158 :)نساء یزا حکیما وکان اهلل عز :اآلیة
وإن من
موت : ي، قبل موته بعیسی ی منون سوف الکتاب هل جمیع بأن سبحانه فأخبر (159 :)نساء یکون علیهم شهیدا لبیـان سـیر الکـالم فـإن المتعـین هـو المعنـی وهـذا ...اإلسالم إلی داعیا عدال حکما الزمان آخر نزوله عند وذلك، عیسیــه فــي اهلل ســنة ولبیــان معــه وصــنیعهم عیســی مــن الیهــود موقــ ــه کیــد ورد إنجائ الضــمیرین رجــوع فیتعــین، عدائ
:هریـرة بـن عـن الصـحیح الحـدیث فـي وثبت، الضمیرین لمرجع وتوحیدا، الکالم لسیاق رعایة عیسی إلی المجرورین ویقتــل، الصــلی فیکسـر، مقســطا حکمـا مــریم ابـن فــیکم ینـزل ن لیوشــکن بیـده نفســي والـذي» :قــال النبـي ن
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
34
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گنجی شافعی می د بن یوس گوید: محم عیسـی، الیـاس، و خضـر از کـه این نیسـت، بـه دلیـل وجود مهـد ءهیچ امتناعی در بقا
ال و شیطان ملعون از دشمنان خداوند و عمر طوالنی دارند، و اینـان باقی بوده ،اولیاء و دج کتاب و سنت بقا]ی[ عمرشان به اثبات رسیده اسـت، و علمـا نیـز بـر ایـن مطلـ اتفـاق ،به
.(67: 1376)رضوانی، ...کنند اشکال می نظر دارند، ولی در جواز آن در مورد مهد
کــه مســرله حیــات خضــر را بزرگــان دیگــری ماننــد ابــن حجــر عســقالنی، نــووی و گفتنــی اســت کرر عالمان نسبت داده (.295: 1393اند )آیتی، آلوسی در آثار خود آورده و به ا
کریم فرموده است: و نیز در داستان یونس قرآن ه ت ا و ح
حين ن كا أ سب (.144 -143صدااام يبعثن يو إى بطنه ىفي ن بث ال
که مراد از درن .اسـت اخـتالفگ یـونس در شـکم مـاهی چیسـت در میـان مفسـران درباره این گـر یـونساند سـنی قائـل شـده گروهی از مفسران شـیعه و کـه ا تسـبیح کـه مـراد آیـه ایـن اسـت
1.ماند می زنده ،گفت تا قیامت در شکم ماهی نمی خداوند راگفته اسـت: زنـده هکـ حـالی در مـاهی، شـکم در کـه اسـت ایـن مقصـود طبرسی در ذیل این آیه
ــا بــود، (. مشــهدی نیــز همــین قــول را 419، 3ش: ج1377)طبرســی، کــرد مــی درنــگ بعــث روز ت
نـزل إذا نـتم کیـ » قـال النبـي عـن عنـه روایـة .وفـي. حـد یقبلـه ال حتـی المـال ویفـیض، الجزیـة ویضع، الخنزیر الصـحیح فـي وثبـت( 2/336 حنبل بن حمد مسند ،(155) اإلیمان مسلم ح)صحی« منکم وإمامکم مریم ابن فیکم القیامـة یـوم إلی ظاهرین الحر علی یقاتلون متي من طائفة تزال ال» یقول النبي سمع اهلل عبد بن جابر ن یضا هـذه اهلل تکرمـة مـراء بعـض علـی بعضـکم إن، ال فیقول، لنا صل تعال میرهم فیقول مریم ابن عیسی فینزل قال وعلی، الزمان آخر نزوله علی األحادیث فدلت( 384/ 3 حنبل بن حمد مسند ،( 156) اإلیمان مسلم )صحیح« األمة هــذه مــن عیســی نــزول یــام وغیرهــا الصــالة فــي األمــة هــذه إمــام ن وعلــی، محمــد نبینــا بشــریعة یحکــم نــه مــن ثبــت ولمــا، القــرآن لصــریح لمخالفتــه؛ کــافر فهــو تــلق و صــل والســالم الصــالة علیــه عیســی ن زعــم ..فمــن.األمـة
ثـم، حقیقیـا موتـا والسـالم الصـالة علیـه عیسـی مـات تعـالی اهلل إن المسـلمین مـن قال ومن، النبي عن األحادیث؛ الســبیل ســواء عــن وضـل المســلمین جماعــة عــن شـذ فقــد، وقتلــه صــلبه علـی وعزمــوا الیهــود لــه کـاد حینمــا إلیــه رفعـه
الخـاط فهمهـم هـذا إلـی حـداهم والـذي، النبـي عـن الثابتـة الصـحیحة والسـنة القـرآن نصوص واهرظ لمخالفتهکفـروا إذ قال اهلل یا عیسـی تعالی لقوله ـذین ـرك مـن ال یـك ورافعـك إلـي ومطه ـي متوف فسـر حیـث (55 :عمـران )آل إن بذلك وتخلیصه حیا إلیه ورفعه األر من إیاه اهلل بقبض تفسیره من السل عن صح ما بذلك فخال باإلماتة التوفي هــل وإیمـان الزمـان آخــر نزولـه وعلـی حیــا رفعـه علـی الصــحیحة والسـنة الکتـاب نصــوص بـین جمعـا کفــروا الـذین مـن
عبـد... منیـع بن اهلل عبد نةاللج رئیس ..نائ .واإلفتاء العلمیة للبحو الدائمة اللجنة ...به وغیرهم جمیعا الکتاب .(222 – 219 ،3ج ق:1422، عفیفي )الدویش الرزاق عبد... غدیان بن اهلل
که شکم ماهی قبر یـونساند بعض دیگر قائل شده و .1 جـا درحالـت تـا قیامـت در آن شـد و مـی که ایه خبر داده است ایـن امـر بـا بقـا او در ،شـان بـوده اسـتماند ولی چون حبس یونس در شکم ماهی از بـاب عقوبـت بـرای ای می موت
شکم ماهی به صورت زنده سازگاری بیشتری دارد.
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
35
کرده است )مشهدی، (.184، 11ق: ج1411اختیار ، 7تـــا: ج (، ابـــی الســـعود )بی18، 5ق: ج1410ســـنت ماننـــد بیضـــاوی ) برخـــی از مفســـران اهل
، 23ق: ج1415لوســی )و آ 1(353، 3ق: ج1415(، زمخشــری )28، 4ق: ج1416(، نســفی )205کرده 2(144 اند. نیز همین قول را تایید
نیز از امکان حیات یک انسان در مـدتی بسـیار طـوالنی آن هـم در بنابراین داستان یونســر آب ــه شــرایطی اســترنایی یعنــی در شــکم مــاهی و در زی ــر داده اســت، پــس چگون ــا خب هــای دری
شــرایط مطلــوب زیســت محیطــی امکــان در روی زمــین و در طــوالنی شــدن عمــر امــام مهــدی نداشته باشد؟ آیا این به معنی انکار قدرت بی پایان الهی نیست؟
گیری نتیجهو عـدم دلیــل بــر 3ق بـا ادلــه فــراوان255در ســال بنـابراین پــس از اثبـات تولــد امــام مهـدی
کنون، حکــم بـه حیـات او و برخــورداری رای ش از عمـر طـوالنی خواهــد شـد و جـایی بــا وفـات او تـاگذشـت سـالیان طـوالنی از تولـد او نخواهـد بـود. کـه وقـوع انکار وجود او به صـرف زیـرا ثابـت شـد
کـریم طول عمر برای امام مهدی از زوایـای مختلـ قابـل دفـاع اسـت و بـه ویـژه از نظـر قـرآن امری ممکن و در دایره قدرت مطلقه الهی است؛ و مخالفان، در واقع با انکار امکان عمر طوالنی
نات قرآن و محکمات آن درباره قلمرو قدرت الهی شده امام مهدی اند. منکر بی
کشاف در ذیل آیه نوشته است: .1 .البعث یوم إلی حیا فیه لبثه الظاهر( بطنه في للبث) در تفسیر یـوم إلـی حیا بطنه في لبقي بطنه( في للبث) :سبحانه بقوله المراد ن حیان بو آلوسی آمده است: واستظهر در تفسیر .2
البـر فـي والحیـوان البشـر مـن روح ذو األولـی النفخـة عنـد یبقـی ال نـه مـن ورد مـا ینافیـه بأنه وتعق . قول وبه البعث و ر سـا یـرد فـال لـو حیـز فـي نـه مـع المـدة طـول فـي مبالغـة بأنـه علیـه یـدل مـا و ذلك ورود تسلیم بعد و جی . والبحر .منه فکأنه مقدماته من ألنه النفخة زمان یشتمل ما البعث بوقت المراد
جا مجال بحث از ادله تولد نیست. البته در این .3
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
36
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
منابعکریم _ قرآن
، تحقیر: محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکت العلمیـة، الفتاوی الکرریابن تیمیة، احمد، _ ق.1408اول،
تا. ، بیروت، داراحیاء الترا العربی، بیتفسیرابی السعردابی السعود، _
کوشـــش: علـــی عبـــدالباری، بیـــروت، دارالکتـــ العلمیـــة، رو المعةةةاالوســـی، محمـــود، آل _ ، بـــه ق.1415
.1393، قم، موسسه آینده روشن، اول، دلی روشنآیتی، نصرت اهلل، _ ق.1416، تهران، بنیاد بعثت، الرراان فل تفسیر القرآنبحرانی، سیدهاشم، _، بیـــــروت، دارالکتـــــ واسةةةةةرارالتاوی اارارالتنایةةةةة ق(، 682بیضـــــاوی، ناصـــــرالدین ابوســـــعید)م _
ق.1410العلمیة، ش.1365نژاد، ، یزد، بنیاد فرهنگی شهید پاکاولین دااشگاه و آخرین پیامررنژاد، سیدرضا، پاک _کوشـش: ابنتفسةیر ثعلرةةل کالکشةةف والریةان(ثعلبـی، احمــد بـن ابــراهیم، _ عاشــور، بیــروت، دار ، بــه
ق.1422احیاء الترا العربی، ، ریـا ، دارالم یـد، لرحةر العلمیة و االفتةا لفتةاوی الجنة الدائمة حمـدبن عبـدالرزاق، الدویش، ا _
ق.1422، بیـــروت، التفسةةةیر الکریةةةرق(، 604الـــرازي الشـــافعي، فخـــر الـــدین محمـــد بـــن عمـــر التمیمـــي )م _
ق.1421دارالکت العلمیة، اول، ش.1376، قم، مسجد جمکران، سوم، امامت و غیرتاصغر، رضوانی، علی _ ق.1415، قم، بالغت، الکشافزمخشری، محمود، _، بیـروت، داراالضـواء، اول، االئم االثنل ىشر دراس مرجزة ىن شخصیتهم وحیاتهمسبحانی، جعفر، _
م.2001 تا. ، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، بیالدر المنثورسیوطی، جالل الدین، _ ق.1395هران، اسالمیه، دوم، ، تالدین و تمام النعم کمالصدوق، محمدبن علی، _ ش.1385، قم، دفتر انتشارات اسالمی، شیعه در اسالمطباطبائی، سید محمدحسین، _ ش.1377، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، الجرامع تفسیر جامع طبرسی، فضل بن حسن، _
سخپا
هه
شبی به
سیری تف
قرآنای
هعمر
ول ط
ام دی
مها
37
ق.1412، بیروت، دارالمعرفة، الریان فل تفسیر القرآن جامعطبری، ابوجعفر محمدبن جریر، _، بیـروت، دار احیـاء التـرا العربـی، تفسیر قرطرل کالجامع الحکام القةرآن(قرطبی، محمدبن احمد، _
ق.1405 تا. جا، بی ،بیاصول مذاب الشیعه ىرض واقدالقفاری، ناصر، _کوشـش: حسـین درگـاهی، تهـران، وزارت کنز الةدقائ قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا، _ ، بـه
ق.1411ارشاد، ق.1416، بیروت، دارالنفائس، اول، مدارک التنای وحقائ التاوی بن احمد، نسفی، عبداهلل _
های مهدوی نامه علمی _ ترویجی پژوهش فصل 18/10/1396تاریخ دریافت: 1396 زمستان، 23 سال ششم، شمـــــاره 28/11/1396تاریخ پذیرش:
وایات اقتصادی حکومت امام زمان وهشی در ر پژ 1ی آدریانییمجتبی رضا
چکیدهکم بــر آن، ، بــا توجــه بــه وســعت و نیــز جهــانحکومــت امــام زمــان بینــی حــا
پیامدهایی عمیر و تأثیرگذار در سطح جهانی و در ابعاد مختل زندگی فـردی که دغدغه امروزین بسیاری و اجتماعی افراد خواهد داشت. یکی از این ابعاد،
های اقتصــادی حکومـت مهــدوی دهـد، نگــاه و پیامـد از جوامـع را تشـکیل مــیاست. در این مقاله تالش شده با نگاهی توصیفی _ تحلیلی، روایات مـرتبط بـا
گردآوری و مورد بررسی سندی و داللی قـرار این بعد از حکومت امام زمان ،کـه بـا توجـه بـه وفـور کی از آن اسـت گیرند. نتیجـه حاصـل از ایـن پـژوهش حـا
ینـی از یکسـو و رشـد معنـوی مـردم و تغییـر هـای آسـمانی و زم هـا و برکـت نعمتــا امنیــت ــدگی همــراه ب نگــرش آنهــا بــه ســبک زنــدگی از ســوی دیگــر، شــاهد زناقتصادی و قناعت و مناعت طبـع، در سـطح جهـانی و در میـان افـراد و جوامـع
مختل خواهیم بود.کلیدی واژگان
، اقتصاد اسالمی.روایات اقتصادی، دستاوردها، حکومت امام زمان
.([email protected]) عضو هیرت علمی موسسه آینده روشن )پژوهشکده مهدویت( قم .1
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
40
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مقدمههـــای بشـــر در طـــول تـــاریخ را معضـــل مســـائل اقتصـــادی تشـــکیل تـــرین دغدغـــه یکـــی از مهـــم
گرفتند و انسان می که جوامع، شکل ها به زندگی اجتماعی روی آوردند، مجبور به دهد. از زمانی که یکی از آنها داد و سـتدهای اقتصـادی بـود. نیـاز انواع تعامل ها و داد و ستدها با یکدیگر شدند
خواهانـه بشـر از سـوی از دادوستدها از یکسو و روحیات سرکش و زیاده گونه این فراد و جوامع بهاکــم تعامــل گونــه این دیگـر باعــث شــد تــا تــوازن و تعــادل در کــم انــواع مفاســد هـا دچــار خلــل شــود و
کــم گــران اقتصــادی از قبیــل دزدی، کــاذب و ناپســند، فروشــی، و... فروشــی، ایجــاد درآمــدهای کـه خـود، های حکومت ترین دغدغه گیر جوامع شوند و به یکی از مهم گریبان هایی تبدیل شوند
گرفته بودنـد! نتیجـه هـا نیـز از ایـن : حکومـتکـه آن از دل همین مردم و افراد رنگارنگ آن شکل تر و ای ها، بسیار ریشه گاه در امان نماندند و معضل فساد اقتصادی، همچون سایر معضل لغزش
کـالن دولـت بـار و در ایـن مرحلــه، از فرصـت و حمایـت برنامـه گردیـد و ایــن تـر پیچیـده هــا و ریــزی گردیـد تـا ها نیز بهره حکومت کـه در روزگـار مـا، رسـیدن بـه عـدالت اقتصـادی و جامعـه جـا آن منـد
کـه هـیچ برنامـه و دولـت و سیسـتم سالم از مفاسد مالی، به آرزویی بـرای بشـر تبـدیل شـده اسـت ـــه و ریشـــها دقیـــر رایانـــه ـــارای مقابل کـــردن آن را نـــدارد و در هـــر جامعـــه ی و امثـــال آن، ی ای کـــن
مشهود هستند. _با شدت و ضع _هایی از آن گونهاندازش را جامعه سـالم از در چنین فضایی، اسالم یکی از ارکان حرکت خویش و اهداف چشم
کـالن، قـرار هرگونه فسـاد اقتصـادی، الاقـل در سـطح برنامـه داده و وعـده تحقـر آن را در ریـزی و آینده روشن بشریت و روزگار رهایی بشر از تارهای خود تنیده و رسیدن به حکومت مهدوی داده ــه ابعــاد اقتصــادی ــات نــاظر ب کنکــاش در روای ــا بــا اســت. در مباحــث آینــده در پــی آن هســتیم ت
که در این زمینه قابل استفاده اسـت، حتـیحکومت امام زمان المکـان اسـتخراج و ا ، نکاتی را استقصا نمائیم.
شیوه تحقیقتـوان در بررسی و نگاه جامع داشتن نسـبت بـه روایـات پیرامـون یـک موضـوع، از دو شـیوه مـی
بهره جست: ال . تخصص محور؛ ب. متن محـور. در شـیوه نخسـت، بـا توجـه بـه اصـطالحات و کم بــر دانــش مــرتبط بــا آن موضــوع، تـالش مــی موجــود، تطبیــر و تفســیر شــود روایــات قـوانین حــا
که صاح آن تخصص است کم و اصـطالحات رایـج براساسشود؛ بنابراین شخصی قوانین حـا
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
41
در آن دانش به سـراغ روایـات رفتـه و تـالش دارد نگـاهی تطبیقـی میـان آنـدو برقـرار نمایـد ولـی در گـردآور کـه مجموعـه روایـات موجـود در یـک موضـوع یـا محـور، ی و شیوه دوم، تالش بر آن است
گیرنــد. در ایــن شــیوه، فــار از دســته کــاوی قــرار کــه آن بنــدی شــوند و مفــاد آنهــا مــورد بررســی و واکلمــات، چــه بــار معنـایی ویــژه متخصصـان آن دانــش چــه مــی کلمــه، گوینـد و ای دارنــد و در یــک
ــه قــرار مــی کنکــاش فقیهان ــت آنهــا مــورد گیرنــد و اســتنطاق جــدای از زبــان علــم، روایــات و داللکه دانش اقتصاد و اصطالحات شون می د. در این مقاله از روش دوم استفاده شده است؛ به ویژه
رایـج در فضـای امــروزین ایـن علــم، نسـبت بــه روایـات موجـود، بســیار متـأخرتر و بــا فاصـله زمــانی گرفته کـه روایـات را اند و نباید و نمی بسیار زیاد شکل چنـین دانشـی براسـاستوان انتظار داشـت
در این زمینه ما را به انتخاب شیوه دوم، بیشـتر ترغیـ نمـود توجـه چه آن تفسیر نمود.فهمید و به دو نکته مهم است:
کـه یقینـا زیرساخت نادرست مادی .1 باعـث گرایانه و انسان محور علوم رایج در دنیای امـروز ؛شود برداشت و نگاه غلط به روایات می
که از هیچ واقعیتی برخوردار نیسـتند و ماهیـت به صورت ویژه در علومی مثل علم اقت .2 صاد توانـد مـالک ای نمـی دهند، چنـین زاویـه آنها را مسائل و قوانینی اعتباری و قراردادی تشکیل می
قــوانین و براســاسای بــرای فهــم روایــات باشــد. بلکــه روایــات را بایــد درســت و انتخــاب شایســتهکه از خود آنها قابل استنباط و استخ چـه آن راج است فهمید و تفسیر نمـود. بـا توجـه بـهقواعدی
محور است. گذشت، شیوه انتخابی در این مقاله، شیوه متنکه در شیوه تحقیر باید در نظر داشت هرچنـد روایـات فراوانـی در زمینـه که این نکته دیگری
گزارش بیت اهل اقتصاد اسالمی از ی هایی از برخوردهای اقتصاد در دست است و همچنین نقل شده است ولی این مقاله تنها به روایات مـرتبط بـه دوران و امیرالم منین اهلل رسول
کمیت امام زمان که: از یکسـو بررسـی تمـامی روایـات موجـود، نیازمنـد صـرف می حا پردازد چراکنکــاش گســترده وقــت فــراوان و کــه از عهــده یــک مقالــه خــارو اســت و هــای فقیهانــه ای اســت
نامـه خواهــد بـود. از ســوی دیگـر بررســی و نقـد ایــن مجموعـه عظــیم، د پایــانموضـوع یـک یــا چنـکـه از عهـده یـک نفـر خـارو اسـت و محتاج استخراج و تدوین نظام جامع اقتصادی اسالم اسـت
گسترده را می گروهی و که فعال از توان نگارنده محترم مقاله، خارو است؛ بنابراین و کاری طلبد شود. بسنده می به بررسی روایات ناظر به حکومت امام زمانبه اقتضای موضوع همایش،
ایــن مقالــه در پــی آن اســت بررســی فقیهانــه روایــات موجــود بــا موضــوع اقتصــاد دوران چــه آن
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
42
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کمیت امام زمان از این روایات، چه نکاتی قابـل اسـتفاده و برداشـت اسـت. که این است و حارا در سـه عـد اقتصـادی حکومـت امـام زمـانبـه ب مطال موجـود در روایـات آخرالزمـانی و نـاظر
کلی بندی و بررسی نمود، به این ترتی : توان دسته می« پیامد»و « سیاست»، «رسالت»عنوان ؛ رسالت اقتصادی امام زمان .1 ؛ های اقتصادی امام زمان . سیاست2 .های اقتصادی امام زمان های سیاست. پیامد3
پردازیم: هریک از عناوین فوق در روایات آخرالزمانی میدر ادامه به طرح و بررسی
رسالت اقتصادی امام زمانکنـی ظلـم بر پایه روایات فروان موجود، برپایی عدالت و ریشه ترین رسالت امام زمان مهم
کـه تمـامی اهـداف دیـن و آرزوهـای بشـر براساسو ستم است. کمیـت عـدالت اسـت برپـایی و حاگر خداونـد متعـال صـحبت از عبـادت غیرمشـرکانهیافتنی و برآورد دست بـه میـان 1ه خواهد شد. اکه نتیجـه می کمیـت جهـانی آورد، این غایت، تنها در فر استخالف آنها امکان دارد ای جـز حا
کار از آن اهل تقوا است، گر عاقبت و پایان تـرین چیـز بـه تقـوا، نزدیـک 2عدالت ندارد. همچنین اگــ 3غیــر از عــدالت نیســت کتــاب و میــزان نــازل مــیو ا 4محــوری نــدارد. شــود، غــایتی جــز عــدالت ر
گسـترده دارد و مصـادیر فراوانـی را شــامل کـه عـدالت مـد نظــر در روایـات، معنـایی بـدیهی اسـت که یکی از آنها عدالت اقتصادی است. هرچند عدالت اقتصادی، شعار تمامی دولت می ها و شود
ناشــی از نفــوذ فســاد در _ هــای قــانونی ألهـا و چالــههاســت ولــی بــا توجــه بــه دو مشــکل خ حکومـتهـا از سـوی دیگـر، های شیطانی موجـود در تمـامی انسـان گذاری _ از یکسو و انگیزه سامانه قانونای مبتنـی بـر عـدالت محقـر نخواهـد شـد و بشـر در آرزوی رسـیدن بـه جامعـه گـاه هیچاین شعار،
ک که از یکسو در ر س آن رهبـری اقتصادی، ایام را به سر خواهد برد تا زمانی ه حکومتی برپا شود هـا بـرای نفـوذ فسـاد در سـامانه معصوم و آسـمانی وجـود داشـته باشـد و از سـوی دیگـر، تمـامی راه
الحات لیستخلفن . 1 ذین آمنوا منکم وعملوا الص ـنن لهـم وعد اهلل ال ذین من قـبلهم ولیمک کما استخل ال ر
هم في األ
ذي ارتضی کفر بعد ذلك دینهم ال منا یعبدونني ال یشرکون بن شیرا ومن ن بعد خوفهم هم م لن ولرك هـم لهم ولیبد
فأ
. (55)نور: الفاسقون قین . 2 (.83)قصص: والعاقبة للمت قو ...( )مائده: . 3 قرب للت
(.8... إعدلوا هو
اس بالق . 4 نزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الن نات و رسلنا رسلنا بالبی
(.25)حدید: سط...لقد
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
43
که عدالت اقتصـادی بـه عنـوان یکـی از شاخصـه گذاری بسته باشد. از همین قانون هـای رو است ـــان ـــام زم ـــام بـــرده شـــده اســـت و در دعاهـــای حکومـــت ام ـــا آن حضـــرت، یکـــی از ن مـــرتبط ب
هــا از خداونــد متعــال را تحقــر ایــن آرمــان بشــری در قالــ تشــکیل حکومــت مهــدوی درخواســت دهد: تشکیل می
كينمأا نن به عم اقرا ا س مين و 1؛را هم و ساماص انساغب و أر به ا بدا ان غي ا تعب 2؛اشبب به احلن
3؛و اجبر به اقرحا أغن به عائ نا و اقق به عن ر نا اننناس نن تحند ظ م ت و دحلنه قض ات غار ا ت و أعتقه و اشتراف ات س ما عبدا ا حلترك
عننه قضن ات قتينل تحلقتنل و أه هنا ى سن م دحلن مثننه أدی ات عبد نم تحلقتل و ردها ات 4.انعطا ىفي عيانه أحلق و دحلنه
اللهم انت اهلل رب العالمین و انت اهلل الرحمان الرحیم... اللهم صل علـی محمـد » . دعاء الموق لعلی بن الحسین1
و علـی آل محمــد و اصـلح لنــا امامنـا و استصــلحه و اصـلح علــی یدیــه و آمـن خوفــه و خوفنـا علیــه و اجعلـه اللهــم الــذی کما ملرت ظلما و جورا و امنن به علی فقراء المسـلمین و اراملهـم و تنتصر به لدینک اللهم امأل ا الر به عدال و قسطا
کینهم و اجعلنی من خیار موالیه و شیعته... ق:1414ابن طاووس، ؛ 40، ح698_ 689 ق )ب(:1411 ،طوسی) «مسا (.457_444 ق:1419 ؛ ابن مشهدی،111_ 102، 2ج
الحمـد هلل شـکرا لنعمائـه و اسـتدعاءا لمزیـده و »لک لما شکوا من موسی بن بغی [ اهل قم بذ. و امر ]االمام العسکری2کبریائـه... اللهـم و اظهـر کفرانه و الحادا فـی عظمتـه و استخالصا له ]و استجالبا لرزقه[ و به دون غیره و عیاذا به من
ع بـه االهـواء المتفرقـة و اآلراء الحر و اصبح بـه فـی غسـر الظلـم و بهـم الحیـرة اللهـم و احـی بـه القلـوب المیتـة و اجمـالمختلفــة و اقــم بــه الحـــدود المعطلــة و االحکــام المهملـــة و اشــبع بــه الخمــاص الســـاغبة و ارح بــه االبــدان الالغیـــة
(.به بعد156 ق )ب(:1411 المتعبة... )طوسی،مـدبن عبـداهلل الحسـنی قرة باسناده فقال حدثنی ابوالغنائم محمدبن مح . فمن ذلک الدعاء الذی ذکره محمد بن ابی3
قال اخبرنا ابوعمرو محمد بن محمد بن نصر السکونی: سألت ابابکر احمد بن محمد بن عثمان البغـدادی ان یخـرو کان عمه ابوجعفر محمد بن عثمان بن السعید العمری یدعو بها فأخرو الی دفترا مجلدا الی ادعیة شهر رمضان التی
کا کریرة و کل لیلة من شهر رمضان فـان الـدعاء فـی باحمر فنسخت منه ادعیة ن من جملتها: و تدعو بهذا الدعاء فی اللهم انی افتتح الثناء بحمـدک... اللهـم المـم بـه شـعثنا و اشـع »هذا الشهر تسمعه المالئکة و تستغفر لصاحبه و هو
کرر به قلتنا و اعز به ذلتنا و اغن به عائلنا و اقض به عن مغرمنا و اجبـر بـه فقرنـا و سـد بـه به صدعنا و ارتر به فتقنا و خلتنا و یسر به عسرنا و بیض به وجوهنا و فک به اسرنا و انجح به طلبتنا و انجز بـه مواعیـدنا و اسـتج بـه دعوتنـا و
ق 1411 ،طوسـیبـه بعـد؛ 108، 3ج ش:1364 ،طوسـی؛ 138، 1ج ق:1414 ،ابـن طـاووس« )اعطنا بـه فـوق رغبتنـا... (.66به بعد، ح577 )ب(:
و یقتل یومرذ السفیانی و من معـه حتـی الیتـرک مـنهم مخبـر و »جعفر: ... قال امیرالم منین . عن جابر الجعفی عن ابی4کل ثم یقبل الی الکوفة فیکون منزله بها فالیترک عبدا مسلما اال اشتراه و اعتقـه الخائ یومرذ من خال من غنیمة
مة الـی اهلهـا و و ال غارما اال قضی دینه و ال مظلمة الحد من ی ثمنه دیة مسـل ها و الیقتل منهم عبد اال اد الناس اال رد کمـا ملرـت ظلمـا و جــورا و الیقتـل قتیـل اال قضـی عنـه دینــه و الحـر عیالـه فـی العطــاء حتـی یمـأل االر قسـطا و عــدال
(.117، ح66_ 64، 1ج تا: بی .. )عیاشی،.عدوانا و یسکنه هو و اهل بیته الرحبة
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
44
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گذاری تـوان را در عنـاوین ذیـل مـی اقتصادی امـام زمـانبراساس روایات یاد شده، هدف بندی نمود: دسته
کینهم»سازی فقر: کن _ ریشه « اجبـر بـه فقرنـا« »امنن به علی فقراء المسلمین و اراملهم و مسـا ؛«اشبع به الخماص الالغیة»
لـه الیقتـل قتیـل اال قضـی عنـه دینـه و الحـر عیا« »اغن بـه عائلنـا»ها: نیاز سازی خانواده _ بی ؛«فی العطاء
و ال غارمـا اال قضـی دینـه و ال مظلمـة ألحـد مــن « »اقـض بـه عـن مغرمنـا»هـا: _ پرداخـت بـدهیها... و الیقتل قتیل اال قضی عنه دینه «. الناس اال رد
ـــاد شـــده )رهبـــر معصـــوم؛ ـــر مبنـــای دو اصـــل ی کـــه تحقـــر عـــدالت اقتصـــادی ب روشـــن اســـت کلمـه جلوگیری از نفوذ( به دو نتیجه عمده: فقر کـه در یـک زدایی و رفاه عمومی خواهد انجامید
ــارت مــی ــا عب ــوان از آن ب ــرد؛ بنــابراین مهــم« امنیــت اقتصــادی»ت ک ــاد ــرین رســالت اقتصــادی ی تکــه نتیجــهحکومــت امــام زمــان کمیــت عــدالت اقتصــادی اســت امنیــت یای جــز برقــرار ، حا
اقتصادی نخواهد داشت. برای رسیدن بـه چنـین هـدفی اجرایی امام زمان های در ادامه به بررسی برخی از سیاست
پردازیم: بر پایه روایات موجود می
های اقتصادی امام زمان سیاستبشـویم بایـد توجـه داشـت هـای اقتصـادی امـام زمـان وارد بحث از سیاسـت که آن پیش از
کم بر عصر امام زمان گفـت؛ چ ، نمیدرباره شرائط اقتصادی حا کـه توان بـا اطمینـان سـخن راکار از منظر بشر امروزی، یک تعری و نظام دارد و از منظر دین اسـالم، کس و فضای اقتصاد و کــار، پاســخگوی کســ و تعریــ و نظــامی دیگــر. در فضــای اقتصــادی معاصــر، هرچنــد فضــای
کنـد و زده بـه انسـان حرکـت مـی نیازهای مالی و مادی افراد است ولی از سوی دیگر با نگاه مادیرو چنــین نظــامی نمایــد. از ایـن گیـر مــی را در جریــان زنـدگی زمینــی تعریــ و تفسـیر و زمــینانسـان ای نـدارد. نظـامی تواند مطلوب دین باشد و دین، با چنین نظـام اقتصـادی، میانـه نمی گاه هیچکـه 1دارد،« ربح الم من علی المـ من ربـا»که کـه بـر قـر الحسـنه اسـتوار اسـت، نظـامی نظـامی
محمــد بـن علــي بــن »پیونــد خــورده اسـت: کــه در برخـی روایــات، ایـن قــانون بــه دوران ظهـور امــام زمـان ن. جالـ آ1
الحسین بإسناده عن بن الحسین محمدبن جعفر األسدي عن موسی بن عمران النخعي عن عمه الحسین بن یزید
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
45
که برای ایجاد امنیت روانی نسبت به آینـده نگـاه ثروت اندوز هـا را و بانک محور نیست، نظامی کـه قائـل بـه .انـداز و داند نه میـزان پـس خداوند میمعطوف به مـوالهم ..، نظـامی
ـذین فـي وال
ـــائل والمحـــروم * حـــر ي معلـــومي در دنیــــای چنـــین نظـــامی ( اســـت، و...؛25_ 24: )معـــارو للس شــر نیــز در آن، هــیچ اقتصــادی امــروز، هــیچ تعریــ و تــوجیهی نــدارد و نظــام اقتصــادی امــروزی ب
م اسـتچه جایگاهی ندارد. آن کم بـر آن دوران را بـا مـیکـه این مسـل بایسـت نظـام اقتصـادی حـاکه خارو از عهده و موضوع ایـن مقالـه رجوع به مبانی اقتصادی اسالم شناخت و استخراج نمود
ــادآوری اشــارهبــه همــین جــا این طلبــد. در اســت و مجــالی بســیار واســع را مــی ــرده بــه ی ک بســنده پردازیم: ای دیگر می تهنک
کــه تمــام بــرخالف جهــان کم بــر دنیــای امــروز ی ابعــاد زنــدگی بشــر امــروزی )سیاســی _ بینــی حــاگرفتــه و مبتنــی بــر جنبــه مــادی انســان اســت؛ ج_ و... فرهنگــی_ اقتصــادی بینــی هــان( را دربــر
های مادی او نیـز دارد. وقتـی در اسالمی، مبتنی بر روح انسان است؛ هرچند نیم نگاهی به جنبهها و اهداف، در جهت رشد و تعالی آن طـرح تمامی برنامه مکتبی، اصالت به روح داده شد، یقینا
که رفتـار انسـو اجرا خواهن گفته پیداست ی در فـر ان در فـر اصـالت روح بـا رفتـار ود شد. ناکه نمونه گـرای غیـر هایی از این عمر تفـاوت را در مکاتـ روح اصالت ماده، تفاوت ماهوی دارد
هـای روحـانی چینیـان، و ریاضـت_ تـوان مشـاهده نمـود. جایگـاه مـاده در معابـد ورزشـی الهی مـیکـامال ن نظـام اقتصـادی اسـالم نیـز مسـترنی از ایـن قـانو گویـای ایـن امـر اسـت. مرتاضان هنـدی
تـر از مکاتـ یـاد شـده اسـت؛ بنـابراین بـه بسـیار قـوی در ایـن مکتـ نیست، هرچنـد نگـاه مـادی گفــت نظــام اقتصــادی مــادی محــور دنیــای امــروز، هــیچ جایگــاهی در حکومــت جــر ت مــی تــوان
کـامال متفـاوتی را مـی ندارد و آن جهـان گرای امام زمان روح گـر بینـی، نظـام اقتصـادی طلبـد. اکـه مبتنـی بـر انسـان در آن نظام، هیچیک از پیشرفت کسی ادعا نماید های مادی امروزین بشـر
گرفتــه محــور بــرای انســان انــد جــایی نخواهنــد داشــت و نظــامی اقتصــادی و روح زمینــی، شــکل ـــهآســـما ـــت؛ ســـخن ب گرف ـــه نی، جـــای آن را خواهـــد ـــار مـــاد گزاف ی نرانـــده اســـت. تـــأملی در رفتو تغافـل آنهـا از پـرداختن بـه ایجـاد بسـتر بیـت لاه و سـایر و امیرالمـ منین اهلل رسول
کید فراوان بر جنبه چنان مناس برای پیشرفت مادی، هم های معنوی دارند و تمام وقـت که تأ
وي ن ربـح المـ من علـی المـ من سألت باعبداهلل عن الخبر الـذي ر: في حدیث _ النوفلي عن علي بن سالم عن بیه «البیت فأما الیوم فال بأس بأن تبیع من األخ الم من و تربح علیه قام قائمنا هل ذاك إذا ظهر الحر و: ربا ما هو؟ فقال
(.397، 17ج ق:1414 ،حر عاملی)
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
46
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گویــای وجــود چنــین تفــاوت مــاهوی روف ایــن جنبــه در خــود و دیگــران مــیخــود را مصــ نمودنــد، کـه مـثال در این تفاوت، آنقنگاه اقتصادی اسالمی و مادی است. میان در مشـهود و عمیـر اسـت
کامال نظام اقتصادی های معنوی و فرامادی است. مرهون جنبه اسالم، رشد و برکت اقتصادی، هل القر پیوند برکت با تقوا
ن
ر ... ولو
ـماء واأل قوا لفتحنا علیهم برکـات مـن الس آمنوا وات
نـزل ( و روزی، بـا بـه پـا داشـتن قـوانین الهـی 96: )اعرافنجیـل ومـا ـوراة واإل
قـاموا الت هـم ن
ولـو رجلهـم...
کلوا من فوقهم ومن تحت
هم أل کـرام 66: )مائـده إلیهم من رب ( و وسـعت روزی، بـا ا
ا إذ یتیم و اطعام مسکین م هـانن و
ـن کـال بـل ال تکرمـون *ا مـا ابـتاله فقـدر علیـه رزقـه فیقـول رب
ــون علـی* الیتـیم فقلــت ( و وفــور نعمــت، بـا اســتغفار 18-16: )فجـر طعــام المســکین وال تحاض ارا کان غف ه کم إن ماء علیکم مدرارا * استغفروا رب موال وبنین ویجعل لکم * یرسل الس
ویمددکم بأ
نهارا ات ویجعل لکم هلـك ( و هالک و نـابودی امتهـا بـا اتـراف 12-10: )نوح جن ن ن
ردنـا
وإذا
مرنا مترفیها ففسـقوا ف رناها تـدمیرا قریة هـایی از ( نمونـه16: )اسـراء یهـا فحـر علیهـا القـول فـدم
کـه در نگـاه مـادی این جهان گـرای امـروزین بینی و نظام اقتصادی در آیات قـرآن اسـت. نظـامی کتـاب و نوشـتاری نمی تـوان آن را رصـد نمـود؛ بلکـه هیچ جایگاه و توجیه علمـی نـدارد و در هـیچ
کامال مخال بـا نگـاه دینـی اسـت اص کم بر آن بـا...ول حا مـا البیـع مثـل الر هم قـالوا إن ن
ذلـك بـأ
ــــه...( 275: )بقــــره طعمــــو یشــــاء اهلل ــــن ل ــــم م نطع
ــــس: ... ــــوم ( 47)ی ها الی ــــدخلن ن ال ی
ــکیني ــیکم مس ــم عل ــیإن ( 24:)قل ــه عل وتیتــدي مــا ددت ( 78:)قصــص علــم عن ... ولــرن ر
جــدن خیـــرا منهــا منقلبـــا إلــیـــن أل ای از ارکـــان نظــام اقتصـــادی مـــادی و ( نمونــه36:)کهـــ رب
انسان محور است. کم بـر دوران در مجموع، از این منظر نیز ترسیم نظـام و فضـای ، امـام زمـاناقتصـادی حـا
زده امروزین ماست. و ادراک مادی خارو از تصورکنون با در نظر داشتن دو نکته یـاد شـده بـه سـراغ روایـات اقتصـادی موجـود رفتـه بـه بررسـی ا
پردازیم: می های اقتصادی امام زمان سیاستکارآمــد اســت. ریــزی و سیاســت ، نیازمنــد برنامــهیــابی دســتهــر هــدفی بــرای گــذاری دقیــر و
نیز از این قانون عام مسترنی نیست؛ بنـابراین آن حضـرت بـرای سالت اقتصادی امام زمانرگـذاری پیشبرد امور خویش و رسیدن به هدف و تحقر رسالت خویش، نیازمند برنامه و سیاسـت
چه در روایات آمـده اسـت در دو بر پایه آن های اقتصادی امام زمان سیاستاقتصادی است. های شخصی. های عمومی؛ سیاست بندی و بررسی است: سیاست ساحت، قابل دسته
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
47
کـه بـرای اجـرا در جامعـه و میـان عمـوم هـای عمـومی، سیاسـت منظـور از سیاسـت هـایی اسـت کـه امـام زمـان هـای شخصـی، برنامـه گردد و منظور از سیاست مردم، تدوین می ، هـایی اسـت
گرفتـه اسـت و زنـدگی اقتصـ ادی خـویش را بـر پایـه آن اداره برای زندگی شخصـی خـویش در نظـر پردازیم: نماید. در ادامه به بررسی هر یک از دو عنوان یاد شده می می
های عمومی الف( سیاستدر بخـش عمـومی خـویش بـه های اقتصادی امـام زمـان روایات موجود، سیاست براساس
شود: دو بخش تقسیم می دریافت و توزیع؛های مربوط به سیاست .1 با فساد. . مبارزه2
های مربوط به دریافت و توزیع سیاست .1کننـده د و ادارهدر نظام اقتصادی اسالم، حکومت تولیدکننده نیست بلکه نقـش مـدیریتی دار
و اهلل د. دقت در زنـدگانی سیاسـی رسـولآی ر سطح جامعه به شمار میتوزیع متناس ثروت دگویــای ایــن امــر اســت. هــردو امیرالمــ منین بــه عنــوان زعامــت و گــاه هیچ عصــوممبــه خــوبی
کاری هم صورت دادند اوال یاقتصادکارهای تولید و چرخهرهبری مسلمانان، وارد نشدند و هر با استفاده از امکانات شخصی بود. از دیگر سو در نظام مالی اسالم به عنوان یک شهروند و ثانیا
شـمال و جنـوب، امـوالی و دوقطبـی و به منظور رشد طبیعی جامعه و جلوگیری از شکاف طبقاتیگرفتــه مــی کــه حکومــت موظــ اســت عــین آن را بــه نیازمنــدان از ثروتمنــدان و توانمنــدان شــود
ـــا توجـــه بـــه عـــدم دخالـــت حکومـــت در تولیـــد از یـــک طـــرف و وجـــود برســـاند. از ســـوی ســـوم و بیـز بـر عهـده هـای عمرانـی ن طـرحای از گوشـهتأمین مـالی الاقلاحتیاجات عمومی از طرف دیگر،
گــردآوری و مـدیریت آنهـا، اجــرای بخـش دیگـری از تولیـدگران نهــاده شـده اسـت کــه حکومـت بـا کـه تولیدکننـده بـه شـمار های عمرانی را به عهـده مـی طرح گیـرد؛ بنـابراین بـاز ایـن مـردم هسـتند کرد آنها را بر عهده دارد می . آیند و حکومت نیز مدیریت هزینه
ــرین یــان، نگــاه اســالم بــه بخــش تولیــد اســت. یکــی از اساســییــک نکتــه اساســی در ایــن م تاسـالم، گـردد. آن بـاز مـی سایر مکات به تولیـد، بـه غایـت میان نگاه اسالم وهای ماهوی تفاوت
کید اسالم بر اموری همچون وق ، صدقات مستح ، انفـاق و پسندد رای توزیع میتولید را ب . تأکنار فرهنگ کـه تولیـد، هرچنـد در اسـالم، سازی عمو کفارات مالی، در گویـای ایـن امـر اسـت می،
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
48
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ثروت پدید آمده، در سطح عموم، توزیع شود و توازن که آن مرغوب و مطلوب است ولی به خاطرکـه تمـامی افـراد جامعـه یـا فکـر اقتصـادی ندارنـد یـا گـردد. روشـن اسـت اقتصادی جامعـه، حفـظ
کـه کار ندارنـد یـا فاقـد سـرمایه الزم هسـتند در سـایه سیاسـت تولیـد بـرای توزیـع، هـم تـوازن توان شود و هم در سایه تعاون عمومی، رشد و بالنـدگی جامعـه، تضـمین خواهـد شـد. جامعه حفظ می
کـه ابـیماجرای فدک و درآمد باالی آن یا برخورد امیرالم منین با درآمد فوق حد تصور عـین نیـزر گویای ای از موقوفات ایشان را تشکیل می گوشه بدیل اسالمی است. کامل این سیاست بی داد،
کــه تولیــد را بــرای تولیــد مــی بـرخالف مکاتــ مــادی خواهنــد. انســان گــرا و انســان محــور امــروزین تـا 2آیـد اندوزی بـرای او یـک اصـل بـه شـمار مـی از یکسو ثروت 1غریزه ح مال براساسگرا مادی
گرفتار دام ح 3سازد که او را از مقصد، غافل میجا آن گـردد. در مکاتـ غیـر الهـی، پـول رص میو که پول می گیـرد تـا بازارهـای بیشـتری بـه دسـت آیـد و آورد و تولید در خدمت تولید قـرار مـی است
گردد بدون ثروت انبوه گـاه فزونـی کـرد درسـتی داشـته باشـد. مصـیبت آن که هزینه آن تری فراهم که اقتصاد، آلـت دسـت سیاسـت مـی می کارآمـد بـرای نفـوذ و سـلطه شـود و تولیـد، بـه یابد ابـزاری
گردد. ها بر سایر مناطر تبدیل می حکومتــامال دینــی سیاســت دریافــت و توزیــع در هرحــال ک ــان در رفتــار اقتصــادی امــام زمــان ، از زب
هـای در تولیـد و فعالیـت حضـرتروایات موجود، مشـهود اسـت. هـیچ نشـانی از دخالـت حکومـت کـرد شـود. بلکـه حضـرت، نقـش مـدیریتی در دریافـت و هزینـه اقتصادی در روایات، مشاهده نمی
اموال عمومی را داراست. دریافت
منــابع یکــی تـوان اشــاره داشـت: روایـات موجــود بــه دو نکتـه مــی براســاسنسـبت بــه دریافـت، در پرتو رشد منابع مالی. امام زمان ی آباد خزانهو دیگری مالی حکومت مهدوی؛
منابع مالیگســترده برخــوردار اســـت: درچــه آن طبــر روایـــات آمــده اســت، امـــام زمــان از دو منبــع مـــالی
درآمدهای مردمی؛ برکات آسمانی و زمینی درآمدهای مردمی
، تصریح شده است: به رونر خزانه امام زمان در دو روایت از امام باقر
ا . 1 ا جم ون المال حب .(20:)فجر وتحب
د . 2 ذي جمع ماال وعد .(2:)همزه ه ال
کاثر . 3 کم الت لها (.1)تکاثر:
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
49
رج انناس خراجهم عم رقابم اى ا هدی 1؛حينمب انيه ا وال اندحيا ا ىف 2 بطن اتر و ظهرها.ىنج
کــه کــه نــاظر بــه نظــام پرداخــت مالیــاتی اســت فاقــد ســند اســت و روایــت دوم روایــت نخســت گـرفتن خزانــه تـوان آن را نـاظر بـه در اختیــار امـام زمـان مـی هـای دنیـا دانسـت، از ســندی قـرار
برداشـت تسنن هم در منابع اهل قابل تصحیح برخوردار است. روایتی مرسل از امیرالم منینگرفته از متن آن را تقویت می نماید: صورت
زائن. 3 نقل انيه احلن
کار رفته در روایات اسـت. ایـن ادبیـات مـی توانـد نـاظر بـه فضـای نکته قابل توجه، ادبیات به کم بر آن دوران باشد، همان که می صدور و جو حا کمیـت امـام گونه تواند حتی ناظر به دوران حا
کم بــر آن دوران باشــد. بــه دیگــر بیــان: مــیو نظــام اقتصــاد زمــان تــوان دو نــوع ســامانه ی حــاکه تمامی تصور نمود. یکی خزانه گردآوری مالیات در دوران حکومت امام زمان داری مرکزی
گــردد و دیگــری خزانــه کــه تنهــا تحــت هــای منطقــه داری درآمــدها بــه آن واریــز و از آن توزیــع ای کننـد. بنـابر تحفـظ بـر ت و اختصاص منابع مالیاتی اقدام مینظارت یک سامانه مرکزی به دریافــه تــر و مســتندتر اســت. از دیگرســو الزمــه داری مرکــزی( قــوی ظــاهر روایــات، احتمــال دوم )خزان
. عن عبداالعلی الحلبی: قال ابوجعفر: یکون لصاح هذا االمر غیبة فـی بعـض هـذا الشـعاب... قـال ابـوجعفر: یقـاتلون 1
ــد اهلل و الیشــرک بــه شــیرا و حتــی تخــرو العجــوز الضــعیفة مــن المشــرق تریــد المغــرب و الینهاهــ ا احــد و واهلل حتــی یوح یخرو اهلل من االر بذرها و ینزل من السماء قطرها و یخرو الناس خراجهم علی رقابهم الـی المهـدی... )عیاشـی،
، 313، 8ج ق:1388 ،کلینی؛ 205، 2ج ق:1404 ؛ قمی،30، ح187 ق:1422 ؛ نعمانی،49به بعد، ح56، 2ج تا: بی ( 487ح
ن بن علی الکوفی عن عبداهلل بن المغیرة عن سفیان بن عبدالم من . حدثنا ابی قال حدثنا سعد بن عبداهلل عن الحس2جعفر و انا حاضر فقال: رحمک اهلل، اقـبض هـذه الخمسـمأة االنصاری عن عمرو بن شمر عن جابر: قبل رجل الی ابی
کین و درهم فضعها فی موضعها فانها زکاة مالی. فقال له ابوجعفر: بل خذها انت فضعها فی جیرانک و االیتام و المسافی اخوانک من المسلمین انما یکون هذا اذا قام قائمنا فانه یقسم بالسویة... و بـین اهـل الفرقـان بالفرقـان و تجمـع
کلها ما فی بطن االر و ظهرها فیقول للناس تعالوا الی ما قطعتم فیه االرحام و سفکتم فیه الدماء »الیه اموال الدنیا کـان قبلـه. )فیعط« و رکبتم فیه محارم اهلل ق:1422 ؛ نعمـانی،3، ح161، 1ج ق:1385 ،صـدوقی شیرا لم یعط احـد
( 26، ح242-243. حدثنا عبداهلل بن مروان عن الهیثم بن عبدالرحمن قال حدثنی من سمع علیا یقـول: اذا بعـث السـفیانی الـی المهـدی 3
لمهـدی فبایعـه و ادخـل فـی طاعتـه و اال جیشا فخس بهم بالبیداء و بلا ذلک اهـل الشـام قـالوا لخلیفـتهم قـد خـرو اقتلناک. فیرسل الیه بالبیعة و یسیر المهدی حتی ینزل بیت المقدس و تنقل الیه الخزائن و تدخل العـرب و العجـم و
،مـروزیاهل الحرب و الـروم و غیـرهم فـی طاعتـه مـن غیـر قتـال حتـی تبنـی المسـاجد بالقسـطنطنیة و مـا دونهـا ... ) ( 216 ق:1414
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
50
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که یا در قالـ واحـد پـولی جدیـد یـا خزانه داری مرکزی، وجود پول مشترک در تمامی زمین است بازگشت به طال و نقره قابل تصور است.
رکات آسمانی و زمینی بتصـریح در روایات فراوانی به ظهور برکات آسـمانی و زمینـی در دوران حکومـت امـام زمـان
کـه بررســی آنهـا مجــال دیگـری را مــی کــریم را طلبـد. نمونــه شـده اســت ای از برکـت الهــی در قـرآن نبتـت سـبع سـتوان در این آیه مشاهده نمود می
ـة کمثل حب ـة ... سـنبلة مائـة حب
کـل نابل فـي کمیـت امـام زمـان261:)بقـره واهلل یضاع لمن یشـاء واهلل واسـعي علـیمي گـر در دوران حا بـا ( ا
وفـور نعمـت و هایی از این دست و در چنـین مقیاسـی روبـرو باشـیم، جامعـه جهـانی، شـاهد برکتکـــه در نگـــاه ابتـــدایی، بیشـــتر حـــالتی ر یـــایی و رشــد اقتصـــادی فـــوق حـــد تصـــو ری خواهـــد بـــود
کند. ای را تداعی می افسانهکه ظهور این چنینی برکات آسمان و زمین گفته پیداست ، نقش مستقیم و غیرمستقیم، در نا
ـــام زمـــان ـــه ام ـــال و رونـــر خزان ـــه انف ـــزوده در زمین ـــه از یکســـو ارزش اف ک خواهـــد داشـــت؛ چراکه خود، باعث رشد درآمدی حکومت خواهد شـد و از های عمومی را عرصه در پی خواهد داشت
کاسـتی سوی دیگر با رونر یافتن زندگی سطح بیشتری از جامعه، هم نیازها به بیت المـال رو بـه ایـن بـه عنـوان نمونـه بـه المال، آمار رو به رشدی را شاهد خواهـد بـود. گذارد و هم درآمد بیت می
نمود. توان اشاره ها می عبارت :امام باقر
ك ها ا ىف بطن اتر و ظهرها مب انيه ا وال اندحيا .ىنج
:امام صادقكنن ها حب يراها انناس عم وجهها. 1 ظهر اتر
خزانه آباد کــه مــأمور تحویــل و توزیــع از یکســو طبــر معمــول، از خزانــه امــام زمــان ای برخــوردار اســت
ی المفضل بن عمر: سـمعت اباعبـداهلل یقـول: ان قائمنـا اذا قـام اشـرف االر بنـور ربهـا و اسـتغنی النـاس عـن ضـوء . رو1
کنوزهـا حتـی الشمس و ذهبت الظلمة و یعمر الرجل فی ملکه حتی یولد له ال ذکر الیولـد فـیهم انثـی و تظهـر االر و یأخذ منه زکاته فالیجد احدا یقبل منه ذلـک اسـتغنی یراها الناس علی وجهها و یطل الرجل منکم من یصله بماله
،طبرسـی؛ 484، ح468-467 ق )ال (:1411 طوسی، ؛381، 2ج ق:1414 الناس بما رزقهم اهلل من فضله. )مفید، ( 37، ح454 ق:1413
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
51
اســتفاده شــده « یقـول للســادن»رخــی روایــات از عبــارت کـه در ب گونــه همان امـوال عمــومی اســت؛که اشاره به خزانه که پیش از این نیز ذکر شـد، همانو از سوی دیگر دارد؛دار حضرت است گونه
در روایات متعددی به فراوانی اموال در این خزانه امام زمان با رونر و آمار رو به رشد روبروست. که خزانه آبا دهد: د حکومت را نوید میدوران تصریح شده است
:تسنن[ ]اهل اهلل رسولكدس (؛99 ح135 صانف(م 1411؛ طویس 23 ح94 -93 م 1422صحعما ا ال كدوس 1(؛468 ح324؛ 405 ح279 م1416 صابن طا،وس ا ال
2(.84 3ج ام صقشيری ب حلنثر ا ال و حلفيق :امام باقر
3.يوسب اهلل عم شيعتنا
گــــزا گویــــای رونــــر خزانــــه امــــام بــــه هــــای متعــــدد شــــیعه و اهل رشدر تســــنن هــــم عبــــارات خورد: چشم می
:امام باقركا قب ه .حلعطم شيئا حلع احد
تسنن[: ]اهل اهلل رسول 4ايا؛ حلفيق ا ال
5؛حيیث ا ال حثيا تحلعدف عدا
؛ 22-21، 3ج تـا: بی ،ابـن حنبـل؛ 223 ق:1414 ،مـروزی؛ 4083، ح1367-1366، 2ج تـا: بی ابن ماجـه،و نیز ر.ک: . 1کم نیشابوری .179 ق )ال (:1420 ،بستوی؛ 201، 3ج ق:1409 ؛ ابن عدی،558، 4ج تا: بی ،حا
؛ (530، 2ج تــا: حنبــل )بی ابــن؛ (436، ح398، 1ج ق:1412) راهویــه ؛ ابــن(113، 2ج ق:1401) . مشــابه آن در بخــاری2 (.74 -73، 15ج ق:1414) حبان ؛ ابن(530، 11جتا: )بیابویعلی
العلی الحلبی: قال ابوجعفر: یکون لصاح هذا االمر غیبة فی بعض هذه الشـعاب... قـال ابـوجعفر: یقـاتلون . عن عبدا3واهلل حتــی یوحــد اهلل و الیشــرک بــه شــیرا و حتــی تخــرو العجــوز الضــعیفة مــن المشــرق تریــد المغــرب و الینهاهــا احــد و
س خـراجهم علـی رقـابهم الـی المهـدی و یوسـع اهلل یخرو اهلل من االر بذرها و ینزل من السماء قطرها و یخرو النا، 187 ق:1422 نعمـانی، ؛49بـه بعـد، ح56، 2ج تـا: بی )عیاشـی، ...علی شیعتنها و لوال ما یدرکهم من السعادة لبغوا
(.487، ح313، 8ق: ج1388 ،کلینی؛ 205، 2ج ق:1404 ؛ قمی،30حعترتـی رجـال افـرق الثنایـا اجلـی الجبهـة یمـأل االر عــدال اهلل: لیبعـثن اهلل مــن . عـن عبـدالرحمان بـن عـوف: قـال رسـول4
(.424-423، 3ج ق:1409 ؛ ابن عدی،270 -269ق: 1405، اربلییفیض المال فیضا )کنا عنـد جـابر بـن عبـداهلل فقـال: یوشـک اهـل العـراق ان الیجبـی الـیهم قفیـز و ال درهـم. قلنـا: مـن ایـن . عن ابی5 نضرة:
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
52
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
1؛حلقسم ا ال و تحلعدف 2.حيیث نه ىف ثنبه ا استطا ا حيمل
ته در روایات، نشانی از دخالت حضرت، به عنوان یک شهروند در تولید ثروت، یافت نشد. البای یـا مسـتند بـه مشـغله بـاالی حضـرت، بـا مسـرلهتواند به جهت عـدم احتیـاج بـه چنـین این می
ات حکومت جهانی ایشان باشد. ئتوجه به اقتضاگـذر که چنین خزانه آباد و اموال فراوانی محصول زمـان و بـه بـار نشسـتن نکـاتی روشن است
که پیش از این بیان شد وگرنه امام زمان در ابتـدای قیـام و ظهـور از نظـر اقتصـادی، بـا است دار است: داران دین و نیازمند مساعدت و یاری سرمایه مشکل روبروست
كنزف حب حلأ يه به حلستعين به عم عدوف كنز كل ذی 3؛اذا قا حير عم 4اذا قا قامئنا ااحه حلقسم بانسنحل و حلعدل ىف خ ق انردا ؛امنا حلنن هذا
5ايحمل انيه ا عندف مفا ب ن ذنک حلستعين به عم ا رف؛
نعون ذاک. ثم قال: یوشـک اهـل الشـام ان الیجبـی الـیهم دینـار و ال مـدی. قلنـا: مـن ذلک؟ قال: من قبل العجم یماهلل: یکـون فـی آخـر الزمـان خلیفـة یحثـی المـال این ذلک؟ قال: من قبل الروم. ثم سکت هنیرة ثم قال: قـال رسـول
-184، 8ج تـا: بی ،قشـیری. )العـالء: تریـان انـه عمـر بـن عبـدالعزیز؟ فقـاال: ال نضـرة و ابـی حثیا الیعده عـدا. قلـت البـیکر؛ 317، 3ج تا: بی ،ابن حنبل؛ 185 (75، 15ج ق:1414 ؛ ابن حبان،213-212، 2ج ق:1415 ،ابن عسا
ه. ) سعید و جابر بن عبداهلل: قال رسول . عن ابی1 تـا: بی ،قشـیریاهلل: یکون فـی آخـر الزمـان خلیفـة یقسـم المـال و الیعـد (470، 2ج تا: بی ؛ ابویعلی،49-48، 3جتا: بی ،ابن حنبل؛ 185، 8ج
اهلل فقال: یخرو المهـدی فـی امتـی خمسـا او سـبعا او سعید الخدری: خشینا ان یکون فینا حد فسألنا رسول . عن ابی2تسعا. زید الشک قال: قلت: ای شیئ؟ قال: سنین. ثم قـال: یرسـل السـماء علـیهم مـدرارا و التـدخر االر مـن نباتهـا
کدوسـا یجیــئ الرجــل الیـه فیقــول یــا مهـدی اعطنــی اعطنــی فیحثـی لــه فــی ثوبـه مــا اســتطاع ان شـیرا و یکــون المــا ل ق )ب(: 1420بســتوی، ؛ 2333، ح344-343، 3ج ق:1403 ؛ ترمــذی،22-21، 3ج تــا: بی ،ابــن حنبــلیحمــل. )
69 ) ـ3 کریـر: سـمعت اباعبـداهلل: موس ع علـی شـیعتنا . محمدبن یحیی عن احمد بن محمد عن محمد بن سنان عن معاذ بـن
کنزه حتی یأتیه به فیستعین به علی عدوه کنز کل ذی ان ینفقوا مما فی ایدیهم بالمعروف فاذا قام قائمنا حرم علی ،کلینـی« )و الـذین یکنـزون الـذه و الفضـة و الینفقونهـا فـی سـبیل اهلل فبشـرهم بعـذاب الـیم»و هو قول اهلل عزوجل
(.87، 2تا: ج بی ؛ عیاشی،24، ح144-143، 4ج ش:1364 ،طوسی؛ 4، ح61، 4ج ق:1388. حدثنا ابی قال حدثنا سعد بن عبداهلل عن الحسن بن علی الکوفی عن عبداهلل بن المغیرة عن سفیان بن عبدالم من 4
جعفر و انا حاضر فقـال: رحمـک اهلل اقـبض هـذه االخمسـمأة االنصاری عن عمرو بن شمر عن جابر: قبل رجل الی ابیکین و درهم فضعها فی موضعها فانها زکاة مالی. فقال له ابوجعفر: بل خذها انت فضعها فی جیرانک و االیتام و المسا
-242 ق:1422 ؛ نعمانی،3، ح161، 1ج ق:1385 ،صدوق) ...فی اخوانک المسلمین؛ انما یکون هذا اذا قام قائمنا (.397، 3ق: ج1414 ،مغربی ؛26، ح243
کان عنده من ذلک شیئ ینفقه علـی عیالـه مـا شـاء ثـم اذا ه عن ابی. عن الحسین بن علوان عمن ذکر5 عبداهلل: الم من ، 2ج تـا: بی قام القائم فیحمل الیه ما عنده فما بقی من ذلک یستعین به علی امره فقد ادی ما یج علیه )عیاشی،
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
53
ن ننا و خواحنه انرجننل واسناة اننذكر عبننداهلل اب عنند كننن م عمنار بننن اسنحق ع يننه رننم حيج وجن ائ انقن قنا ذا ذننك امننا»م اقنالوجهنم ىفي ذننك عنر عظنم ا نر ذننك نن ادخ ني وا ا ع م هز .(3 ح36 م 1402صدد، «حلقنوهم ا و اخواهنم حيج
توزیعت عمومی بهـره رواز سه اصل راهبردی در بخش اداره توزیع ث روایات، امام زمان براساس
ــــه هــــر مــــی ک ــــرد ــــک از آنهــــا دارای ریشــــه ب ــــر در ســــیره و ســــنت رســــول ی و اهلل هــــای عمیکه بررسی آنها مجالی بسیار وسیع را می تبی اهل و نیز سایر امیرالم منین طلبد. در است
مجموع، این سه اصل راهبردی عبارتند از: توزیع؛ نگاه محوری به (ال وات نه جایگاه؛مسا (ب
کریمانه . ج( توزیع توزیع . نگاه محوری به1
کــه در بخــش تولیــد، سیاســت اســالم بــر نگــاه بــه توزیــع ثــروت پــیش از ایــن توضــیح داده شــد کم مسـلمان، حــر اسـت. ایـن نگـاه بــر کم اسـت. حکومـت اســالمی و حـا حکومـت اسـالمی نیــز حـا
گرفتـه و بنـی ای از پرداخـت آن بـه مـردم بـه هـر بهانـه گونـه امیـه نـدارد امـوال عمـومی را در اختیـار کند. سیره رسول گونه بـود و سـیره امـام زمـان نیز همین و امیرالم منین اهلل جلوگیری
ــز بــر مب « یعطــی»نــای روایــات موجــود همــین اســت. در روایــات موجــود، از عبــاراتی همچــون نیگویـای « یقول للسادن« »یحثی« »یحثو» کـه درباره بیان رفتار حضرت، بارها استفاده شده است
اسـت و حکومـت، امـوال عمـومی را نـه بـرای محوری بودن توزیع از منظر حکومت امام زمـان نماید. ا دخل و تصرفی، حتی با نگاه تولیدی، میدارد و نه در آنه خود نگه می
مساوات نه جایگاه .2 کند المال را میان مردم تقسیم می ، بیتامام زمان
:تسنن[ ]اهل اهلل رسول 1.حلقسم بمنم ايهئم
(.55، ح87-88
تالف عنـد مـوت خلیفـة فیخـرو رجـل المدینـة اهلل: سیکون اخـ سلمة عن رسول الخلیل عن ام . عن قتادة عن صالح ابی1کـاره فیبایعونـه بـین الـرکن و المقـام و یبعـث الیـه بعـث مـن هاربا الی مکة فیأتیه ناس من اهل مکة فیخرجونـه و هـو اهل الشام فیخس بهم بالبیداء فاذا سمع بذلک النـاس اتـاه ابـدال اهـل الشـام و عصـائ اهـل العـراق فیبایعونـه ثـم
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
54
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
روایـــات متعـــدد، یکـــی از اصـــول راهبـــردی توزیـــع امـــوال عمـــومی در حکومـــت امـــام براســـاسها. در اد و شخصیتجایگاه و منص و عناوین افر براساست نه ، توزیع به مساوات اسزمان
کــه قریــ بــه اتفــاق آنهــا مربــوط بــهروایــات متعــددی هــایی همچــون اســت، عبــارت تســنن اهل ، گویای تقسیم 2«یقسم المال صحاحا»و 1«یقسم المال بالسویه» که به روشنی کار رفته است به
مساوی اموال میان مردم است. و نیـز اسـت ولـی نـوع رفتـار امیرالمـ منین تسـنن اهل این روایـات، مربـوط بـههرچند عموم 3های عمومی دارد. های ایشان، صراحت در مراعات اصل مساوات در پرداخت برخی از خطبه
دارد. تقســیم « خشــنودی عمــومی»المــال الاقــل یــک پیامــد عمـده بــا عنــوان مسـاوات در بیتامعـه )بدنـه و خـواص( رضـایت همگـانی را در پـی خواهـد المال میان تمامی افـراد ج یکسان بیت
کن السماء و االر »داشت. در برخی روایات هم عبارت کـه به چشم می 4«یرضی عنه سا خـورد
کلـ فیبعـث الـیهم بعثـا فیظهـر علـیهم و یغنمـون غنیمـة و الخیبـة لمـن لـم یشـهد ینشأ رجـل مـن قـر یش اخوالـه مـن کلـ فیقسـم بیــنهم فیـرهم و یقـیم فــیهم سـنة نبـیهم و یلقــی االسـالم بجرانـه الــی االر فیلبـث سـبع ســنین غنیمـة
-158، 15ج ق:1404 ن،حبـا ؛ ابن6940، ح370-369، 12ج تا: بی ؛ ابویعلی،171-170، 4ج ق:1412 راهویه، )ابنکر؛ 4286، ح311-310، 2ج ق:1410 ،لجستانی؛ 159 ؛ 316، 6ج تـا: بی ؛ احمـد،293-292، 1ج ق:1415 ،ابن عسـا
؛ 315، 7ج ق:1408 ،هیثمـــــی؛ 222 ق:1414 ،مـــــروزی؛ 371، 11ج تـــــا: بی ،صـــــنعانی؛ 35، 2ج ق:1415 ،طبرانـــــی (.333_332 ق )ب(:1420 ،بستوی
ال النبی: لو لم یبر من الدنیا اال لیلة لطول اهلل تلک اللیة حتـی یملـک هـذه االمـة رجـل مـن . عن عبداهلل بن مسعود: ق1کما ملرت جورا و ظلما یقسم المال بالسـویة اهل ...بیتی یواط اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی یمألها قسطا و عدال
(.274، 3ج ق:1405 ،اربلی؛ 418، ح297 ق:1416 ،ابن طاووس)اهلل: ابشرکم بالمهدی یبعث فی امتی علی اختالف من الناس و زالزل فـیمأل االر سعید الخدری: قال رسول . عن ابی2
کن السماء یقسم المال صـحاحا. قلنـا: و مـا الصـحاح؟ قـال: بالسـویة کما ملرت ظلما و جورا یرضی به سا قسطا و عدال ،طبـری؛ 465، ح323-322 ق:1416 ،بن طاووسا) ...بین الناس فیمأل اهلل قلوب امة محمد غنی و یسعهم عدله
ــا: بی ،ابــن حنبــل؛ 270، 3ج ق:1405 ،اربلــی؛ 67، ح472-471 ق:1413 ق )ب(:1420 ،بســتوی؛ 52 و 37، 3ج ت73.)
نیز جای دقت دارد: . این روایت از امام صادق3ســلیمان بــن داود محمــدبن الحســن بإســناده عــن الصــفار عــن علــي بــن محمــد القاســاني عــن القاســم بــن محمــد عــن
هــل االسـالم هــم بنــاء : المـال فقــال سـمعت باعبــداهلل یقـول و ســرل عــن قسـم بیــت: المنقـري عــن حفـص بــن غیــا کبنـي رجـل واحـد الیفضـل حـد مـنهم لفضـله و االسالم سوي بیـنهم فـي العطـاء و فضـائلهم بیـنهم و بـین اهلل اجعلهـم
اهلل في بدو امره و قـد قـال غیرنـا قـدمهم فـي هذا هو فعل رسولو : صالحه في المیرا علی آخر ضعی منقوص. قالکـان باالسـالم قـد صـابوا ذلـك فـأنزلهم علـی مواریـث ذوي األرحـام العطاء بما قد فضـلهم اهلل بسـوابقهم فـي االسـالم إذا
کـان عمـر یفعلـه کـذلك ،عــاملی حـر) .بعضـهم قـرب مـن بعـض و وفـر نصـیبا لقربـه مـن المیـت و إنمـا ورثـوا بـرحمهم و ( 106، 15ج ق:1414
بـن المعلی عن الحسین بن الحسن عن حمد بن بکار عن المقانعی عن المقریی إسحاق بن . به عنوان نمونه: محمد4 بالمهـدی بشـرکم: اهلل رسـول قـال: الخـدری سـعید بـن عن الناجی الصدیر بن عن المرادی بشیر بن العالء عن زیاد
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
55
کـه رونـر تواند به می این نکته اشاره داشته باشد. خشنودی عمومی، منشـأ خیراتـی خواهـد بـود ــزان اعبیشــتر خزانــه امــام زمــان هــای اقتصــادی تمــاد عمــومی بــه سیاســت، و بــاالتر رفــتن می
حضـرت، از آن جملــه اسـت؛ بنــابراین رضــایت برآمـده از مســاوات، نقـش مســتقیمی در اســتحکام که این مساوات، تنها در محدوده مصرف پایه المـال بیت های حکومت دارد. باید در نظر داشت
چــه بخشــی از درآمــد منافــاتی بــا تفــاوت درآمــد اشــخاص از منظرهــای دیگــر نــدارد. چنــان اسـت وکارگزاران آن می رسد و نیمی از درآمد خمس، ملک سادات است. زکات، به
کـه در این کـه سیاسـت اقتصـادی حضـرت در برابـر مـوارد جـا پـیش مـی پرسشی آیـد ایـن اسـت کــه در زنــدگی افــراد رخ مــی هــای خــاص یــا حــوادثی دهــد همچــون بیمــاری ویــژه مثــل مشــکالتی
هایی نظیر مسکن چیست؟ نهسوزی یا هزی همانند آتشگفت: هرچند در روایات، مطل صریحی در این زمینه یافـت نشـد ولـی از یکسـو در پاسخ باید
کمیـت امـام زمـان طبر برخی روایـات، نشـانی از بیمـاری نیسـت و از هـای خـاص در روزگـار حاکه پـس های مالی قابل توجه ح سوی دیگر با توجه به فراوانی و ارزانی اموال و پرداخت کومت _
ها نخواهد داشـت هایی به آن خواهد شد _ این موارد بار مالی چندانی بر خانواده از این نیز اشارهکید اسالم بر روحیه تکافل و همگرایی و همپوشانی اجتماعی، باز از بـار مـالی و از سوی سوم با تأ
که حکومت نیز خود را در برابر این کاسته خواهد شد. روشن است مـوارد، موظـ و مکلـ ماجرا داند. در روایتی الاقل مرسل، به این نکته تصریح شده است. می
:اهلل رسول ايقنل حلا هدی اعطن ايقنل خذ.
تسنن این چنین در دو روایت دیگر از اهل تسنن. هم مشابه آن در روایتی ضعی السند از اهل :خورد مینکته به چشم
انننن ىف ق ننوب هننذف ات نن ايعنن س انرجننل ايسننأنه ايقنننل حلقسننم ا ننال بانسنننحل و حلعينند اهلل ناي ايحثنو ننه ىف حعنرف حلقننل حسن نا وسنب ا ن يمند اينردف احط قا به انساد حلعنن احلن
م1416 صابننن طننا،وس ايقنننل ت حاجنن ى ايننه ايقننال نننه احننا ت حرجننب ىف شنن س ا ننيناف (؛274 3ج م1405 اربم؛ 418 ح297
يبنه احند نن اننناس ات احسنا واحند ايقننل ننه اينادی نادم ن ن ه اى ن حاجن ا حيج
کن عنـه یرضـی و ظلمـا جـورا ملرـت کمـا و قسـطا عـدال األر یمـأل و زلـزال النـاس مـن اختالف علی متی فی یبعث سـاکن السماء ( 136، ح178 ق )ال (:1411 )طوسی، .األر و سا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
56
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
خذ ايحثو ىف ثنبه ا تحلستطيب د ه ايقنل ادل عم ايأب ع يه ايخفف نه حنب حلةنير ناي كا ىف انناس اجشب حفسا ن هذا ايرجنب اى احلن بقدر ا حلستطيب ا حيم ه ايقنل ا
حقبنل نن اعطيننافايقنل احه قند بندا ى ردف اينأب ا م1413 صطبنری حلقب نه ايقننل احنا ت (. 465 ح323-322 م1416 ابن طا،وس؛ 67 ح471-472
ک نکته حر عدم رعایت ، امام زمانروایتی مهملطبر که ه نباید دور از نظر بماند اینای :امام صادق. مساوات را نیز دارداا ات ر فنو ددرك ىفي ا حلنبر درمها نخر أعطم و انف أة رج أعطم انقائ رأحل ذا
(.10 ح406 م 1404انيه صدفار
:امام باقر. نیز نقل شده است ته درباره امیرالم منیناین نک حسناب بينر أ سنك أو ا ننن عناى اهلل قنال داود بنن سن يما مبنزنن وى ايمنا كنا ع يا ا
1.(9 ح405صمهوم
کــم و تــوان مــیبــه معصــوم بـودن حضــرت، و بــا توجــه گذشـته از ایــراد ســندی، گفــت: هرچنــد ، موکــول بــه امــام و صــالحدید ایشــان اســت ولــی در مقــام عمــل، المــال بیت کیــ تقســیم امــوال
نماید. حضرت از همان سیاست تقسیم مساوی، پیروی می انهکریم . توزیع3
گشاده از خصوصیت کریم، گذاری دستی و نگاه نکردن به میزان نیاز افر های انسان اد است. کــه براســاس بیــت اهل در ســیره _ «عــادتکم اإلحســان و ســجیتکم الکـــرم»زیـــارت جامعــه _
کــه بــه آنهــا رجــوع کــه در اختیــار داشــتند و مردمــی گویــا بــر نــوع برخــورد ایشــان بــا امــوالی گــواهی کبـری المـ منین بـا امـوال ام اهلل باشد. رفتار رسـول کردند می می گونـه خدیجـه کـه بـه ای
کفــن بــرای ایشــان بــاقی نمانــد؛ رفتــار صــدیقه طــاهره کــه حتــی یــک ســطح گــاه هیچبــا فــدک هــا و بـا چــاه زنـدگی ایشــان را از یـک خانــه و خـانواده عمــومی، بـاالتر نبــرد؛ رفتـار امیرالمــ منین
کرده بود؛ رفتار امام مجتبی نخلستان که با دست خود آباد کنندگان به منزل با مراجعه هایی ای غیرقابـل خدشـه و مضـمونی متـواتر مجموعهو... ها؛ و تقسیم چند باره اموال و دارائیایشان
کریمانه گذارد. را به نمایش می بیت اهل از اخالق
علي بـن محمـد بـن عبـداهلل عـن بیـه عـن محمـد بـن عیسـی عـن داود »اشاره داشت: نیز توان به این روایت . حتی می1 «نحن في العلم و الشجاعة سواء و في العطایا علـی قـدر مـا نـ مر: حسن، قال ليالنهدي عن علي بن جعفر عن بن ال
.(275، 1ج ق:1388 ،کلینی)
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
57
ـــه امـــوال شخصـــی اســـت وگرنـــه ـــن رفتارهـــا نســـبت ب ممکـــن اســـت اشـــکال شـــود تمـــامی ایو بخششـی نشــان گونــه نـرمش کـه پــای امـوال عمـومی در میــان اسـت، هـیچجـا آن بیـت اهل؛ رفتـار اهلل کننـدگان در غنـائم یمـن در عهـد رسـول با تصـرف هند. رفتار امیرالم منین نمی
گفتار ایشان درباره غارت پـس از انتخـاب مردمـی بـرای المـال بیت گـران ایشان با برادرش عقیل؛ کنش سخت است. المال بیت گیرانه در برابر حکومت؛ و مواردی دیگر، مصادیر بارز وا
ت و سـخت در پاسخ می گفت: هرچند شـد گیـری و احتیـاط در امـوال عمـومی، هـم سـیره توان کرامـت دربـاره امـام بیت اهل است و هـم سـفارش ایشـان، ولـی ایـن منافـاتی بـا رعایـت شـأن کـه خزانـه امـام زمـانکـه آن ندارد. توضـیح زمان بـا وفـور امـوال و : پـیش از ایـن بیـان شـد
ــاال روبروســت ــر درآمــدی را از مــردم دریــا نقــدینگی ب ــر برکــت و پ ــه پ کــریم، چنــین خزان کم و حــاکتفا نمـی المال بیت دارد و به پرداخت سهم معینی از نمی کـریم بـه به هرکس ا کم کنـد. نگـاه حـا
رفع نیازهای اولیه و ضروری مردم نیست و زندگی آبرومندانه و با برکت رعیتش، دغدغه اوست؛ گیـرد: کرامـت خـود را نیـز در نظـر مـیو امـوال عمـومی، شـأن المـال بیت بنابراین در عـین مراعـات
فرماید: در روایتی قابل تصحیح می امام باقركا قب ه. حلعطم شيئا حلع احد
المـال، ، پرداخت مالی حضـرت از بیتهمچنین براساس روایت مهمل دیگری از امام باقر باالتر از توقع عمومی و نظام رایج است:
.ايعطينم 1ىف انسن عطاين و ير قنم ىف انشهر ر قين
که پیش از این به آنها اشاره نماید این می این برداشت را تقویتچه آن که در برخی روایات _ گرفتن مشاهده می شد _ ورزد. اموال پرداخت شده امتناع میشود امام از پس دقت
گشاده کید شده است: ماندستی امام ز در روایات فراوانی به دست و دلبازی و تأ ؛حلأ يه انرجل ايحثو نه
اخبرنا احمد بن هوذة الباهلی قال حدثنا ابراهیم بن اسحاق النهاوندی قال حدثنا عبـداهلل بـن حمـاد االنصـاری عـن ». 1
کأننی ب عبداهلل بن بکیر عن حمران بن اعین عن ابی دینکم هذا الیزال متخضخضا یفحـص بدمـه ثـم الیـرده جعفر: ، 245ق: 1422 )نعمانی، ...«البیت فیعطیکم فی السنة عطاءین و یرزقکم فی الشهر رزقین علیکم اال رجل منا اهل
(.30ح
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
58
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
؛ايحیث نه ىف ثنبه ا استطا ا حيمل ؛ايحثو ىف حعرف
؛خ يف حيیث ا ال حثيا تحلعدف عدا ؛حيثو ا ال حثوا تحلعدف عدا
1(؛185 ح678 8ج م1409 شيبه ابن ابص حلنن عطاف حثيا ؛حلعطم احلق بير عدد ؛حلقسم ا ال و تحلعدف
من كنااهنا حلأ يه انرجل ايسأنه ايقنل ننه خنذ ايبسن انرجنل ثنبنه ايحنیث اينه ا حيج ب انينه ا ايأخذف ا حلنط ق.
که متعلر به منابع تمامیولی مشکل تـر هسـتند. قابـل توجـه تسنن اهل این روایات آن است ات که رغبتی به نقل روایات مهدوی ندارنـد بـه نقـل روایـ که افرادی همچون بخاری و مسلم آن
یــا امیــر مــردم، تمایــل و هــای خلیفــه آخرالزمــان یــا حضــرت عیســی یــاد شــده دربــاره ولخرجــیکنــار رغبتـی تأمــل برانگیــز از خـود نشــان داده از ایــن منــابع شــیعی خــالی بـودنانــد. ایــن نکتـه در
ی رودست روایات سـازد. ایـن چنـین بـرو مـی، حقانیت چنین مضمون و محتوایی را با تردیـد جـد که ریخت و پاش یبه نظر م هـای غیـر قابـل توجیـه عثمـان بـن عفـان و حـزب امـوی طرفـدار رسد
و نبــود هــیچ مــالک معقــول و مشــروعی بــرای تعیــین ســق 2از یکســو المــال بیت وی نســبت بــهکـه از یکسـو پشـتیبان خلیفـه دومها و نیز استناد غیرمستقیم چنین رفتار ناشایسـتی بـه پرداختی
کــار آمــدن عثمــان بــود؛ جبهــه از ســوی دیگــر مهــم آمــد و معاویــه بــه شــمار مــی تــرین عامــل بــر ســر که یک بعد آن دستبرد بـه آینـده و روایـات تسنن اهل فرهنگی کنش منفعالنه نمود ن را وادار به وا
مرتبط به روزگار رهایی بود. این جبهـه بـا سـاخت و تـرویج چنـین روایـاتی تـالش دارد حتـی بـا بـه کشیدن سیره خلیفه آخرال که قرار است زمین را پـر از عـدل و داد نمایـد و از سـتم تهـی پیش زمان
غیر انسانی عثمان و طرفداران وی را عـین حـر و عـدالت جلـوه دهـد؛ _گرداند، رفتار غیر اسالمی که بعضا به منابع شـیعی نیـز رخنـه نمـوده، تسنن اهل با همان وسائط بنابراین به چنین روایاتی
کر؛ 80، 3ج تا: بی ،ابن حنبل؛ 224 ق:1414 ،مروزی و نیز ر.ک:. 1 ،ابـونعیم اصـفهانی؛ 279، 32ج ق:1415 ،ابن عسـا
.265 ق )ب(:1420 ،بستوی؛ 131، 2ج م:1934الی ان قام ثالث القوم نافجا حضنیه بـین نثیلـه »فرماید: باره می در بخشی از خطبه شقشقیه در این . امیرالم منین2
کبـت بـه بطنتـه « و معتلفه و قام معه بنو ابیه یخضمون مال اهلل خضمة االبل نبتة الربیـع الـی ان اجهـز علیـه عملـه و . (35، 1ق: ج1412رضی، )سید
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
59
ست. باید با دیده اتهام نگری مبارزه با فساد .2
کــه بخــش هــای راهبــردی در هــر زمینــه تــرین سیاســت یکــی از مهــم ای، مبــارزه بــا فســاد اســت کــه ریشـه هــای فســاد، اقتصـاد و نظــام اقتصـادی نیــز مسـترنی و مســتغنی از آن نیسـت. تــا زمـانی
محتـاج خشکانده نشود؛ حرکت اقتصادی به نتیجه مطلوب خود نخواهد رسید. مبارزه با فساد، های فساد. فعالیت در دو زمینه است: درگیری با مفسدان؛ و از بین بردن بسترها و انگیزه
ع در قــرآن و ســنت ، بــرای ترســیم نمــایی از بیــت اهل در زمینــه نخســت، وجــود دســتورات شــارکافی به نظر مـی در این سیره و سنت امام زمان گذشـته از باره در برخـی روایـات، کـه آن رسـد؛
.با مفسدان اقتصادی تصریح شده است نمونه عملی از برخورد امام زمانبه یک :امام باقر
ا اننعب ىفي ع ق و أرج نم و أحلدحلنم قطع قد نو بنم كيف أبوجعفرم ننم قال رم قل حني نسن أحنا أاعنل ذننك و مننا م . ا ما ذهب قو قالاننعب سرا حنن حادوا ننم حلقال
. 1حلفع ه رجل ني فرمود: مام صادقا
2.شيب انسرا و ع قها عم اننعب قطب أحلدی بنت تـدریجی و مسـتمر ایــن نـاو جریا دربـاره زمینـه دوم هـم نـوع سـیره اقتصــادی امـام زمـان
کـه انگیـزه کار را بـه جـایی خواهـد رسـاند هـای فسـاد، خـود بـه خـود و انـدک انـدک، از بـین سیره، هــــای اقتصـــادی )عنـــوان: احســــاس یامـــدهای سیاســـتپ خواهـــد رفـــت. در اینبـــاره در بخــــش
نیازی( نیز مطالبی خواهد آمد. بی های شخصی سیاست (ب
کنار سیاسـت امام زمان کـالن و عمـومی اقتصـادی، یـک سـری سـیره گـذاری در هـای هـای
. اخبرنا علی بن الحسین قال حدثنا محمد بن یحیی العطار قال حـدثنا محمـد بـن حسـان الـرازی عـن محمـد بـن علـی 1کـان قـد الصیرفی عن محمد بن سنان عن محمد بـن علـی الحلبـی عـن سـدیر الصـیرفی عـن رجـل مـن اهـل الجزیـرة
-241 ق:1422 فلقیت الحجبـة فـاخبرتهم بخبرهـا و... )نعمـانی، جعل علی نفسه نذرا فی جاریة و جاء بها الی مکة (.25، ح242
ه الـی بصـیر عـن ابـی حمزة عن ابی . عنه عن عبدالرحمان عن ابن ابی2 عبـداهلل: القـائم یهـدم المسـجد الحـرام حتـی یـرد قها اساسه و مسجد الرسول الی اساسه و یرد البیت الی موضعه و اقامه علی اساسه و قطع ایدی بنی اق و عل شیبة السر
(.492، ح472ق )ب(: 1411 علی الکعبة )طوسی،
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
60
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ـــه ک ـــز دارنـــد ـــاهوی بـــا براســـاساقتصـــادی مخصـــوص بـــه خـــود نی ـــات موجـــود، تفـــاوت م روایو ویـژه د. روایات در این زمینه بـه خـوراک و پوشـاک امـام زمـاننارهای عام د گذاری سیاست
بودن آنها تصریح دارند. فرمود: امام صادق
1؛نبس ثياب عم و سار بسيرة عم ش كل احلج شن و أ 2؛نبس احلنكا هذا ان باس 3.اذا قا قامئنا
فرمود: امام رضاش 4. ا نباسه ات ان يظ و تطعا ه ات احلج
در فر رسـیدن بـه منصـ بیت اهل ر پایه برخی روایات، این سیره عملی تمامیحتی بکمیت است .حا
:امیرالم منین
. عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد البرقـی عـن ابیـه عـن محمـد بـن یحیـی الخـزاز عـن حمـاد بـن عثمـان: حضـرت 1کان یلبس الخشن یلبس القمیص باربعة درا اباعبداهلل و قال له رجل: اصلحک اهلل ذکرت ان علی بن ابی هـم طال
کان یلبس ذلک فی زمان الینکر ]علیه[ و ما اشبه ذلک و نری علیک اللباس الجدید. فقال له: ان علی بن ابی طال کل زمان لباس اهله غیر ان قائمنا اهل البیت اذا قام لبس ثیاب علـی و و لو لبس مثل ذلک الیوم شهر به فخیر لباس
(.4ح، 411، 1ج ق:1388 ،کلینیسار بسیرة علی )عبـداهلل یومـا: عمیـر عـن حمـاد بـن عثمـان عـن المعلـی بـن خنـیس: قلـت البـی . علی بن ابراهیم عـن ابیـه عـن ابـن ابـی2
کان هذا الیکم لعشـنا معکـم. فقـال: هیهـات یـا معلـی امـا واهلل فداک ذکرت آل فالن و ما هم فیه من النعیم فقلت لو کـان اال سیاسـة اللیـل و سـیاحة ا کـان ذاک مـا کـل الجشـ فـزوی ذلـک عنـا فهـل ر یـت ان لو لنهـار و لـبس الخشـن و ا
(.2ح، 410، 1، جهموظالمة قط صیرها اهلل تعالی نعمة اال هذا؟ )خدیجة عن معلـی بـن . الحسین بن محمد عن معلی بن محمد عن الحسن بن علی الوشاء عن احمد بن عائذ عن ابی3
کان عندکم فأتی بنی خنیس عن ابی دیوان و اشتری ثالثة اثواب بدینار القمیص الی فـوق الکعـ و عبداهلل: ان علیا االزار الی نص الساق و الراء من بین یدیه الی ثدییه و من خلفه الی لیتیه ثم رفع یده الی السماء فلم یزل یحمد اهلل
کســاه حتــی دخــل منزلــه ثــم قــال: هــذا اللبــاس الــذی ینبغــی للمســلمین ان یلبســوه. قــال ابوعبــدا هلل: و لکــن علــی مــا ر»الیقدرون ان یلبسوا هذا الیوم و لو فعلناه لقالوا مجنون و لقالوا مرائی! و اهلل تعالی یقول قال و ثیابک « وثیابک فطه
کان هذا اللباس ) (.2ح، 456-455، 6، جهموارفعها و التجرها و اذا قام قائمنا قال حدثنا محمد بن حسان الرازی قال حدثنا محمـد . اخبرنا علی بن الحسین قال حدثنا محمد بن یحیی العطار بقم4
الحسن الرضا فقال: انتم الیوم ارخی باال منکم یومرذ. قـالوا: و بن علی الکوفی عن معمر بن خالد: ذکر القائم عند ابیمـا طعامـه اال کی ؟ قال: لو قد خرو قائمنا لم یکن اال العلر و العرق و النوم علی السروج و ما لباس القـائم اال الغلـیظ و
(.5، ح296-295ق: 1422نعمانی، الجش )
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
61
وجنننل اهلل وا أ انعننندل أمئننن عنننم انننر عز تحلتبينننغ كننن اننننناس بنننعف أحفهسنننم حلقننندر 1.اقرف بانفقير
کمیـت امـام زمـا پرسش این گیـر در زمـان حا که: بـا توجـه بـه رفـاه عمـومی فرا کـه نجاست گیرانه و نه ساده آن حضرت، چه توجیهی دارد؟ پس از این ذکر خواهد شد، زندگی سخت
توان به یکی دو نکته اشاره داشت: در پاسخ میکمیــت امــام زمــان .1 کــه حضــرت هنــوز بــه ایــن روایــات، نــاظر بــه دوران ابتــدایی حا اســت
نان با انواع مشکالت دسـت چ اهداف حکومت خویش نرسیده است و بخش فراوانی از مردم همگریبان هستند. کامل روایات ذکر شده م ید خوبی برای این احتمال است. به دقت در متن
کمیـت حضـرت باشـد امـا بـا توجـه بـه یکـی از ایات میواین ر .2 تواند ناظر به تمامی دوران حا های زیر: تحلیلدر حفـظ صـحت و تندرسـتی ای در زنـدگی، بـه خـاطر نقـش آن اصرار حضرت بـر چنـین رویـه_
انسان و تناس آن با سالمت جسمی و روانی اوست. برای تأیید این نکته باید در نظر داشت: از کیـــد اســـالم بـــر حفـــظ ســـالمت جســـمی و ربـــا یکســـو زنـــدگانی ســـخت بـــا و از ســـوی دیگـــر وانـــیتأکـه معصـومروبرو هسـتیم یا امیرالم منین اهلل رسول ، بـیش و پـیش از . روشـن اسـت
ع را بـیش هر شخص دیگری خود را موظ به حفظ سالمتی خود می که هم دستور شار داند؛ چراکـامال از دیگران درک می گـاه اسـت. کند و هم به نقش سـالمتی خـود در پیشـبرد اهـداف امامـت آرساند. امام مأمور به خاطر مراعات ضعفا و امثال آن، به خود ضرر نمی گاه هیچچنین شخصیتی
کمیـت خـود عمـل امامـت یـا ان تکالی مختل است؛ بنابراین از یکسو بـه وظیفـه به جمع می حانظر دا می شـود؛ رد و از آن غافـل نمـینماید و از سوی دیگر سالمت جسم و روان خـویش را نیـز مـد
کـه قـدرت شمشـیر بـه دسـت در غیر این صورت چنین امامی آن قدر ضعی و نحی خواهـد شـد بخواهـد در سـه جنـگ خانمـان برانـداز، چنـان کـه این ، چه برسد بـهگرفتن را هم نخواهد داشت
ایـن سـیره دقیقـا مطـابر دسـتور خداونـد متعــال رقیـ بـه مبـارزه و جهـاد بپــردازد! بـدیل و بـی بـیکه می فرماید: است
حمـاد؛ و عــدة مـن اصــحابنا عـن احمــد بـن محمــد و غیرهمـا باســانید مختلفـة فــی . علـی بـن محمــد عـن صــالح بـن ابــی1
احتجـــاج امیرالمـــ منین علـــی عاصـــم بـــن زیـــاد حـــین لـــبس العبـــاء و تـــرک المـــالء و شـــکاه اخـــوه الربیـــع بـــن زیـــاد الـــی .. فقـال عاصـم: یـا امیرالمـ منین فعلـی مـا اقتصــرت فـی مطعمـک علـی الجشـوبة و فـی ملبسـک علــی امیرالمـ منین .
کـی الیتبیـا بـالفقیر الخشونة؟ فقال: ویحک ان اهلل عزوجل فر علی ائمة العدل ان یقدروا انفسهم بضعفة الناس (.3ح، 411-410، 1ج ق:1388 ،کلینیفقره )
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
62
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
عنننل يننندك ونننن إى كنننل انبسننن اتقعننند وت ىنج سننننر عنقنننك وت بسنننطها و نننا ي (.29صاسرام
گرفتـه و بیت توان برخی رفتارهای ویژه اهل بنابراین نمی که در مواقعی خاص صورت را را بـــا ایثـــار و از بیـــت دلیلـــی بـــر تکـــرار آنهـــا در دســـت نیســـت، مـــالک قـــرار داد و زنـــدگانی اهل
کرد. خودگذشتگی صددرصدی نگاه که جامعه با رفاه در_ که پـس از ایـن خواهـد آمـد بـا چنان روبروست ولی همعمومی ست است
، بــا زنــدگی امــام زمــان گونــه این زیســتی هــم بیگانــه نیســت. بــر همــین اســاس قناعـت و ســاده زیستی عمومی همسو است. قناعت و ساده
های اقتصادی حکومت مهدوی پیامدهای سیاستآنها، نوبت به بررسی دسـتاوردها های اقتصادی امام زمان و نحوه اجرای پس از ذکر سیاستتــوان حــدس زد و در یــک ذکــر شـد را بــه ســادگی مـیچــه آن رســد. پیامـدهای و پیامـدهای آن مــیکـه رسـالت « امنیت اقتصادی و رفاه عمومی»کلمه از آن با عنوان یـاد نمـود؛ یعنـی همـان چیـزی نماید: ه، ضروری میداد. در همین راستا یادآوری یک نکت را تشکیل می اقتصادی امام زمان
کنـار امیرالم منین کـه در کمتر از پنج سـاله خـویش بـا سـه جنـگ روبروسـت در طول حکومت کمرشکن این جنـگ تمامی عواق و پیامدهای آنها، از نظر اقتصادی هم هزینه هـا نیـز بـار های
کنـار ننمایـد. امـا امیرالمـ منی تحمیل می امیرالم منین المال بیت مالی بسیار باالیی بر در کوفــه از هــا بــا افتخــار بیــان مــی تــالش بــرای تــأمین ایــن هزینــه کــه در حکومــت ایشــان مــردم دارد
گنــدم برخوردارنــد. کی از تــأثیر حکومــت دینــی امــام 1نعمــت آب آشــامیدنی ســالم و نــان ایــن حــاگـر ایــن حکومـت دینــی، بـا امنیــت معصـوم در رفــاه اقتصـادی مــردم در هـر شــرائطی اسـت. حــال ا
کیفیتی غیرقابـل تصـور برخـوردار سیاس کمیت و ی همراه شود امنیت اقتصادی و رفاه عمومی، از گذشته از این نتیجه گیری طبیعی و پیامد منطقی، در روایات نیز بـه دسـتاوردهایی خواهد بود.
کــامال کـه نماینــد. ایـن دســتاوردها همـان نتیجــه منطقـی را تأییـد و تقویــت مـی اشـاره شـده اســت ز:عبارتند ا ثروتمندی عمومی؛ (ال
کل منزلة دناهم ان ناعما إال حد بالکوفة صبح ما» :علي . قال1 «الفـرات مـاء من و یشرب الظل في و یجلس البر لیأ
(.368، 1ج ق:1376 ،ابن شهر آشوب)
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
63
نیازی؛ احساس بی (ب ارزانی اموال و خدمات رایگان؛ (ج های بودجه. . تعطیلی برخی از ردی د
الف( ثروتمندی عمومیـــد روایـــدر ـــت امـــام زمـــانچن کمی تصـــریح ت بـــه تمکـــن مـــالی عمـــوم مـــردم در دوران حا
شده است: :اهلل رسول
678 8ج م1409 شنننيبه ابنننن ابذننننک ص عنننيم ا نننب ىف احنننه عيشنننا عشنننه قبنننل (؛184ح
(؛67 ح472-471 م1413 صطبریس حلمن انناس حب تحيتاج احد احدا (؛270 3ج م1405 صاربم يبعثه اهلل غياثا ن ناس نعم ات
1؛ نعم ا ب ىف دحياف حعما نعم ث ه ق انبر نم و انفاجر 2.(468 ح324 م1416 صابن طا،وس نعم مبث ها ق نعم ا ب ىف وتحلته حعم
کــه در تسـنن اهل هرچنـد تمـامی ایــن روایـات، مربــوط بـه منــابع اســت ولـی مجموعــه مطـالبی گذشت، مضمون این روایات را تقویت و تربیت می بخش نمایند. های پیشین
نیازی ب( احساس بیکـار را بـه جـای م و برخورداری که چنین تنع کـم روشن است کـم کـه مـردم بـهی خواهـد رسـاند
: تسنن طبر روایات معتبر اهل کهجا آن تا رسیدنیازی خواهند بی-493 2ج ننام ب ابننن حنبننل؛ 94 1ج ننام ب صقشننيری نينندعن اى ا ننال ا حلقب ننه احنند
(؛227 15ج م1414 حبا ؛ ابن494 ل حب تحلقب ه احد.حلفيق ا ا
که در وایتی با سند مهمل نقل شده است.رو در تعبیر دیگری
سعید الخدری عن النبی: یکون المهدی فی عمره ان قصر عمره فسبع و اال فثمان و اال فتسع تـنعم امتـی فـی . عن ابی1رسـل السـماء علـیهم مـدرارا و التـدخر االر شـیرا مـن نباتهـا و المـال دنیاه نعما لم نتعم مثله قط البر مـنهم و الفـاجر ت
، 478-477 ق:1413 ،طبـری؛ 468، ح324 و 405، ح279 ق:1416 ،ابن طـاووسکدوس یأتیه الرجل فیحثو له ) (.223ق: 1414؛ مروزی، 4083، ح1366، 2ج تا: بی ماجه، ؛ ابن184، ح678، 8ج ق:1409 شیبة، ؛ ابن ابی72ح
.44 ق )ب(:1420 ،بستوی؛ 311، 5ج ق:1415 ،طبرانی: ر.ک . همچنین2
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
64
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
:امام صادق صب(م1411 ؛ طنویس 381 2ج م1414 فيند ص استن انناس مبا ر قهم اهلل نن ان ه
(.484 ح467-468
را بعد معنوی و روحانی آن تشـکیل که اصل حرکت امام زمان از دیگر سو و با توجه به اینمعنـوی روی آورده و بـه دک انـدک، مـردم بـه رشـد دهد در سایه چنین حکومت و سیاستی، ان می
ســیر در آفــاق و « النــاس بملــوکهم اشــبه مــنهم ب بــائهم»و « النــاس علــی دیــن ملــوکهم»مقتضــای ــایج طبیعــی چنــین فضــا و حیــاتی، ــه رویکــرد عمــومی جامعــه تبــدیل خواهــد شــد. از نت انفــس ب
ار اآلخ رویگردانی از زندگی این دنیایی است (. در برخی64:)عنکبوت رة لهي الحیوان وإن الد تصـریح شـده هم به این نتیجه منطقی حکومـت امـام زمـان تسنن اهل روایات ضعی السند
که بی یابند: نیازی دست می آورد و مردم به احساس بی نیازی، سر از قل مردم در می است ؛ايمو اهلل ق وب أ يمد غن
م1405 اربنم؛ 418 ح297 م1416 صابنن طنا،وس ق وب هنذف ا ن حلعيد اهلل انن ىف (.274 3ج
هـای مـردم، چـه ارتبـاطی بـا نیـازی بـه دل ممکن است توهم شود ریشـه دوانـدن احسـاس بـینیـازی تـوان احسـاس بـی دارد؟ بـه دیگـر بیـان: چگونـه مـی های اقتصادی امام زمان سیاست
به شمار آورد؟ دی امام زمانمردم را از دستاوردهای حرکت اقتصا شویم: در پاسخ، یکی دو نکته را یادآور می
که در اثـر اسـتق . در جامعه1 هـای صـحیح آن، مـردم بـه ر حکومـت حـر و اجـرای سیاسـتارای ثروتمندی عمومی دست یابند، با توجه به دست یافتن و رسیدن به امنیت اقتصـادی، حـرص و
دهـد و افـزودن بـر دارائـی، ارزش و جایگـاه خـود را از دسـت مـیبیشـتر داشـتن و و تالش بـرای ولعکنـار رودخانـه دیگر، معنایی نخواهد داشت. دقیقا که در گـوارا همانند فردی ای از آب شـیرین و
سازی آب برای چنین فردی هیچ معنا و مفهومی ندارد. در بحث مـا نیـز بـا کند. ذخیره زندگی میگــاه، احســاس بــیوجــود فراوانــی نعمــت و ثــروت، بــه کم صــورت ناخودآ نیــازی در قلــ افــراد حــا
کار می کس و دهد _ م جوامع روزگار ما را شکل میکه معضل عمو_ شود و از فضای زندگی برای گیرند. فاصله می
ذکر شد، میان این تعبیـر و مسـاوات در تقسـیم، جمـع که به عنوان شاهد بحث روایاتی . در2 شده است:
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
65
؛.. ايمو اهلل ق وب ا يمد غن.حاحلقسم ا ال دحا ... حلعيد اهلل انن ىف ق وب هذف ا .حلقسم ا ال بانسنحل
کـه ذیـل شـماره ) این نکته نیز می گویای ارتباط عمیر میان مطلبی باشد ( بیـان شـد. 1تواند کار رفتن عباراتی دو پهلو همانند به فراوانی اشاره تواند هم که می« استغنی الناس»همچنین به
هــای اقتصــادی امـــام و هــم نــاظر بـــه اســتغنای قلبــی مـــردم باشــد، م یــد تــأثیر سیاســـت نعمــتگیری چنین باور قلبی است. زمان ، در شکل کـه نبایـد از آن غافـل شـد و نقـش آن در احسـاس بـی. 3 نیـازی مـردم، غیرقابـل نکته دیگـری
کـه در امـوال خزانـه امـام انکار است، برکت ویژه مرسـل از وجـود دارد. طبـر یـک روایـتای است گوارا است و برکت ویژه به مردم می از امام زمانچه آن ،تسنن اهل ای دارد: رسد،
:]اهل تسنن[ اهلل رسول 1.ا هدی حلنن عطاف هنيئا
هـای آورد و انگیـزه انسان را قانع و با مناعت طبع باال بار می چنین عائدی و درآمدی، طبیعتا سازد. ع را در انسان فروکش میحرص و ول
کـه یکـی از محورهـای قـرآن در سـوره در تقویت و تقری ایـن نکتـه، فرامـوش هـای مـان نشـود که ا کید بر روزی حالل و حلیت روزی است. روشن است ی، تأ که در مسیر هدایت قـرار نسمک انی
که می می الطیبـات » د و بـه حکـمدر آن مسـیر را ادامـه دهـ تواند حرکت گیرد، با روزی حالل است طور میان استفاده از اموال ان روزی حالل و بقاء بر هدایت، تالزم وجود دارد. همینیم« للطیبین
نیازی و قناعت و مناعت طبع، ارتباط منطقی و تالزم و احساس بی گوارا و با برکت امام زمانکم است. برقرار و حا
کـــه پـــیش از ایـــن نیـــز ذکـــر شـــد، در . همان4 کم بـــر حکومـــت امـــام گونـــه ســـایه سیاســـت حـــاــر مــیزمــان ــد و از نگــاهی مــادی ، نگــرش مــردم، تغیی ــدوز و بــا دغدغــه کن ــرا و ثــروت ان هــای گ
ــــدیل می ــــ و خــــدامحور تب گرا و آخــــرت طل ــــا ــــه انســــانی معن ــــایی ب ــــن دنی شــــود. در چنــــین ایکــاهش را فضــایی و بــا چنـــین تــدبیری، انگیــزه شـــاهد هـــای اقتصــادی، حرکتــی نزولـــی و رو بــه
خواهند بود.
یکون عند انقطاع من الزمـان و ظهـور مـن الفـتن رجـل یقـال لـه المهـدی »: اهلل سعید الخدری: قال رسول . عن ابی1 (.271، 3ج ق:1405 ،اربلی) «یکون عطاءه هنیرا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
66
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
و خدمات رایگان ارزانی اموال (جبـه تـوان ارزانـی امـوال را در دوره حکومـت امـام زمـان ، مـیتسـنن از مضـمون روایتـی از اهل
دست آورد: يما 1.حلنن انفرس بدر
کــه وفــور نعمــت و نیــز اقتــدار سیاســی امــام زمــان نیــز تــأثیر مســتقیمی در شــایان ذکــر اســت ، پشــتوانه هــا دارنــد؛ بنــابراین وجــود روایــات متعــدد دربــاره فراوانــی ثــروت نــی قیمــتتربیــت و ارزا
د. آی محکمی برای همین شاهد روایی به شمار می خوانیم. درباره خدمات رایگان هم در یک روایت، چنین می
:امام باقركرا 2.عم رأسها نتل ايه بر أىت ک ا رحا اتطحنه ب
ــارت البتــه در برخــی م ــابع حــدیث دوم، بــه جــای عب کــراء»ن ــال ــارت « ب مشــاهده « بکــربالء»عبکه با بررسی متن دو روایـت، عبـارت 485، ح469-468 ق )ال (:1411 طوسی،شود ) می بـال »( رسد. تر به نظر می درست« کراء
ــه رونــر ســاخت و ســازهای خــدماتی در ایــن زمــان اشــاره شــده اســت همچنــین در روایــات، ب تـوان بـه سـاخت مسـجدی بـه دهـد. در ایـن زمینـه مـی از خزانـه آبـاد امـام زمـان مـی که خود، خبـر
کربال به سـوی نجـ و سـاخت پـل کانال آب از هـا، تخریـ هـا و آسـیاب هزار درب در نج ، حفر کن دیگـــر ـــا و بازســـازی مســـجدالحرام و مســـجدالنبی، و ســـاخت مســـاجدی در قســـطنطنیه و ام
اشاره داشت. پذیر یبپایان قشر آس (د
کـم و بـه صـورت طبیعـی، بسـتر با وفور نعمت و احساس بـی کـم نیـازی مـردم و ارزانـی امـوال،
کفـاثور الفضـة تنبـت اهلل ذات یـوم خطبـة فکـان خطبنا رسول»امامة الباهلی: . عن ابی1 آخـر خطبتـه: ... و تکـون االر کانت علی عهد آدم یجتمع النفر علی القثاء فتشبعهم و یجتمع النفر علی الرمانة فتشبعهم و یکون الفرس کما نباتها
ـــن طـــاووس) «بـــدریهمات ـــن420، ح299-298 ق:1416 ،اب ـــا: بی ماجـــه، ؛ اب کر؛ 4077، ح1359، 2ج ت ـــن عســـا ،اب (.226-223، 2ق: ج1415
.. .یدخل الکوفة و بها ثـال رایـات قـد اضـطربت فتصـغو لـه»جعفر ذکر المهدی فقال: . فی روایة عمرو بن شمر عن ابی2ثم یأمر من یحفر من ظهر مشهد الحسین نهرا یجری الی الغـریین حتـی ینـزل المـاء فـی النجـ و یعمـل علـی فوهتـه
کـراء القناطیر و الرحاء فکأنی بالعجوز علی ر سها مکتل ، 2ج ق:1414 )مفیـد، «فیه بر تـأتی تلـک االرحـاء فتطحنـه بـال 380.)
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
67
کـه حتـی فـر تعطیلـی برخـی از جـا آن شـود تـا تـر مـی برای برخی از مصادیر خیـر، تنـگ و تنـگبـه در دو روایـت نـه چنـدان معتبـر از امـام صـادقخواهـد بـود. متصور و معقـول خیرات، امری
ن مسرله متصور و معقول، تصریح شده است: وقوع اید احدكم ندحلنارف و درمهه و عا. 1نيأ ين ع ينم وق تحيج
نند احندا حلقبنل ننه ذنننک و حلط ن انرجنل نننم نن حلةنن ه مباننه و حلأخنذ عننه كا نه ا حيج (.381 2 م ج1414د فيص
تصریح شده است: تسنن نیز به این نکته اهل از روایات تعدادیدر انرجل ايحیث نه ىف حعرف يمه ن حلقبل نه ددق ذنک ا ال بمنه و بنين اه نه نا حلأ يه
؛حلةي انناس ن انفرج ؛ارب ى حب يم رب ا ال ن حلقبل ددقته و حب حلعر ه ايقنل انذی حلعر ه ع يه ت
د احدا حلأخذها نه ؛حلطو انرجل ايه بانةدق ن انذه ا تحيجد احدا حلقبل نه حلط انرجل ن حلة ه مبانه ؛و حلأخذ نه كا ه ا حيج
يننر حلقتنل و انةنن ي ايند قسننطا ا ننا و عندت حمكننا أ نبي ىفي عيىسنن حلننن نز حلننب و احلنحل ز .بقرة ت ب و شاة عم تحلسعم و انةدق حلترك و احلج
بـه تعطیلـی برخـی از خیـرات، از سـوی خلیفـه تسـنن اهل از منـابع معتبـر برخی روایاتحتی در مان تصریح شده است: آخرالز
ت قو انساع حب حلنثر اينم ا ال ايفيق حب يم رب ا ال نن حلقبنل دندقته و حنب اری حلعر ه ايقنل انذی حلعر ه ع يه ت ارب ى ص (؛113 2ج م1401 بن
ند احندا حلأخنذها نيأ ين عم اننناس نا حلطنو انرجنل اينه بانةندق نن اننذه ا تحيج (؛84 3ج ام ب شيریق؛ 114 2ج نه صمهوم
د احدا حلقب ها نه صمهوم رج انرجل بزكاة انه ا حيج (؛84 3ج حب حينند نن حلقب هن ةدقوا ااحه حلنأىت ع نينم نا ا حلقننل انرجنل ننو ميیشن انرجنل بةندقته ا حيج
. محمدبن همام قال حدثنا احمد بن مابنداذ قال حدثنا محمد بن مالک قال حدثنا محمد بن سنان عن الکاهلی عـن 1
یجـد احـدکم لـدیناره و عبداهلل: تواصلوا و تباروا و تراحمـوا فوالـذی فلـر الحبـة و بـر النسـمة لیـأتین علـیکم وقـت ال ابیدرهمه موضعا. یعنی الیجد له عنـد ظهـور القـائم موضـعا یصـرفه فیـه السـتغناء النـاس جمیعـا بفضـل اهلل و فضـل ولیـه کمـا تطلـع الشـمس آیـس مـا کذلک حتی یطلع علیکم فقلت: و انی یکون ذلک؟ فقال: عند فقدکم امامکم فالتزالون
کم و الشک و االرتیاب و انف وا عن انفسکم الشکوک و قد حذرتکم فاحـذروا اسـأل اهلل تـوفیقکم و ارشـادکم تکونون فایا (.8، ح153-152 ق:1422 )نعمانی،
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
68
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ننناری جئننن بنننا بنننات س نقب نننا اا نننا انينننو اننن حاجننن ى بنننا ص ؛ 113 2ج م1401 بن (. 84 3ج ام ب قشيری
ـــود، بســـتر صـــدقه واجـــ )زکـــات( در دوران همان ـــات تصـــریح شـــده ب گونـــه در برخـــی از روایتوانـد ایــن نهـد. اطــالق برخـی دیگـر از روایــات، مـی رو بـه جمـع شــدن مـی حکومـت امـام زمــان
حکم را به صدقات مستح نیز تعمیم داده آنها را نیز شامل شود.
گیری نتیجهگرفـت. مربـوط بـه حکومـت امـام زمـان در این مقاله، روایـات اقتصـادی مـورد بررسـی قـرار
گردید. در بخش رسالت، مفاد این روایات، در سه بخش رسالت و سیاست و پیامد، دسته بندی ترین رسالت اقتصادی حضرت، برقراری امنیت اقتصادی ذکر شد و در بخـش سیاسـت هـم مهمگ آن نجانــده شــد. در بخــش چــه یافــت شــد در دو بخــش سیاســت عمــومی و سیاســت شخصــی
کـه شـامل درآمـدهای سیاست عمومی، عناوین مدیریت دریافت با دو زیـر مجموعـه منـابع مـالی گردید و وفور درآمدهای حکومتی و فراوانی مردمی و برکات آسمانی و زمینی بود و خزانه آباد ذکر
گرفته شد؛ و مدیریت توزیع، با سه زیر مجموع اموال خزانه امام زمان ه نگـاه محـوری نتیجه گرفـت و براســاس آن کریمانـه مــورد بحـث و بررسـی قــرار بـه توزیـع، مســاوات نـه جایگـاه، و توزیــع
المـال و توزیـع براسـاس مسـاوات به توزیع و نه انباشت بیت نگاه محوری حکومت امام زمانکریمانه و زائد بر نیازهای ضروری افـراد نتیجـه امـام گیـری شـد. دومـین سیاسـت اقتصـادی و نیز
هم مبارزه با فساد بود. در بخش سیاست شخصـی، بـه زنـدگی اقتصـادی خـود حضـرت زمانگرفـت. در آخـرین پرداخته شد و معیشت ساده و سخت گیرانه حضرت، مورد اشاره و تحلیل قـرار که عبارت بودنـد از بخش مقاله هم پیامدهای سیاست گردید های حضرت از روایات، استخراج
پذیر. نیازی، ارزانی اموال و خدمات رایگان، و پایان قشر آسی احساس بی ثروتمندی عمومی،
ما ا ز
ت امسوم
ی حصاد
ت اقتروایا
در شی
ژوهپ
69
منابع کریم قرآن _
البالغه نهج _ ق1409، بیروت، دارالفکر، اول، المصنفق، 235شیبه، عبداهلل، ابن ابی _
ق1414جا، م سسةالرسالة، دوم، ، بیصحیحق، 354ابن حبان، _
تا صادر، بی، بیروت، دارمسندق، 241ابن حنبل، احمد، _
ق1412، مدینه منوره، مکتبةاالیمان، اول، مسندق، 238ابن راهویه، اسحاق بن ابراهیم، _ـــة، طالةةةب ابةةةی آل مناقةةةبق، 588ابـــن شهرآشـــوب، محمـــد، _ ، نجـــ اشـــرف، المطبعـــة الحیدری
ق1376، قـم، مکتـ االعـالم االسـالمی، االىمةال اقرةالق، 664ابن طاووس، علی بن موسـی بـن جعفـر، _
ق1414اول، ـــــ ، _ ، اصــــفهان، نشــــر نشــــاط، اول، بةةةةالمنن التشةةةةریفـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ق1416
ق1409، بیروت، دارالفکر، سوم، الکام ق، 277ابن عدی، عبداهلل، _کر، علی بن حسن _ ق1415، بیروت، دارالفکر، مدین دمش تاریخق، 571، ابن عسا تا ، بیروت، دارالفکر، بیسننق، 275ابن ماجه، محمدبن یزید، _ ق1419، قم، نشر قیوم، اول، المزارق، 610ابن مشهدی، محمد، _ م1934، لیدن، ذکر اخرار اصرهانق، 430ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداهلل، _ تا ، بیروت، دارالمأمون، بیمسند، ق307ابویعلی، احمدبن علی، _ ق1405، بیروت، داراالضواء، دوم، الغمه کشفق، 693اربلی، علی بن عیسی، _ ق1401، استانبول، دارالفکر، صحیحق، 256بخاری، محمدبن اسماعیل، _ ق1420، بیروت، دار ابن حزم، اول، المنتظر المهدی بستوی، عبدالعلیم، _ ق1420، بیروت، دار ابن حزم، اول، المهدی االمام احادیث مرسرى فل ـــــــــــــــــــ ، ـــــــــــــــــــــــــــــ _
ق1403، بیروت، دارالفکر، دوم، سننق، 279ترمذی، محمدبن عیسی، _کم نیشابوری، محمدبن عبداهلل، _ تا ، بیروت، دارالمعرفه، بیالمستدرکق، 405حا ق1414، دوم، البیت ، قم، م سسة آلشیعهال وسائ ق، 1104حر عاملی، محمدبن حسن، _
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
70
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ق1410، بیروت، دارالفکر، اول، سننق، 275سجستانی، ابوداود، _، نجــ اشــرف، المکتبــة الحیدریــه، الشةةرائع ىلةة ق، 381صــدوق، محمــدبن علــی بــن حســین، _
ق1385کرمانی، مصادق االخرانـــــــــــــــــــــــــــــ ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ _ ق1402، قم، لیتوگرافی
ق1404، تهران، م سسه اعلمی، بصائرالدرجاتق، 290صفار، محمدبن حسن، _ تا نا، بی جا، بی ، بیالمصنفق، 211صنعانی، عبدالرزاق، _ ق1415، جا، دارالحرمین ، بیاالوسط المعجمق، 360طبرانی، سلیمان بن احمد، _ ق1413، قم، م سسه بعثت، اول، االمامه دالئ ، 5طبری، محمدبن جریر، ق _ــــ االســــالمیه، دوم، االحکةةةةام تهةةةةذیبق، 460طوســــی، محمــــدبن حســــن، _ ، تهــــران، دارالکت
ش1364 ق1411لمعارف االسالمیه، اول، ، قم، م سسة االغیرهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _
ق1411، بیروت، م سسة فقه الشیعه، اول، المتهجد مصرا ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _ تا ، تهران، المکتبة العلمیة االسالمیه، بیتفسیرق، 320عیاشی، محمدبن مسعود، _ تا ، بیروت، دارالفکر، بیصحیحق، 261حجاج، قشیری، مسلم بن _ ق1404، سوم، قم، م سسة دارالکتاب، تفسیر، 3قمی، علی بن ابراهیم، ق _ ق1388، تهران، دارالکت االسالمیه، سوم، الکافلق، 328کلینی، محمدبن یعقوب، _ ق1414، بیروت، دارالفکر، الفتنق، 288مروزی، نعیم بن حماد، _ ق1414، قم، م سسه نشر اسالمی، دوم، االخرار شر ق، 363مغربی، قاضی نعمان، _
ق1414، بیروت، دارالمفید، دوم، االرشادق، 336مفید، محمدبن محمد، _ ق1422، قم، مهر، اول، الغیرهق، 360زین ، نعمانی، محمدبن ابی _
ق1408، ، بیروت، دارالکت العلمیهالاوائد مجمعق، 807هیثمی، علی، _
های مهدوی نامه علمی _ ترویجی پژوهش فصل 3/10/1396تاریخ دریافت: 1396 زمستان، 23 سال ششم، شمـــــاره 17/11/1396تاریخ پذیرش:
نیارتباط آخرالزمان و موعود در قرآن و عهد یقیتطب یبررس 1یآران یجواد باغبان
چکیدهن یـدربـاره ا یشـود. مباحـث متعـدد ین جهـان اطـالق مـیـان ایآخرالزمان به پا
دوره مطرح شده است؛ مبـاحثی ماننـد موعـود، تحـوالت بـزر مثبـت و منفـی رسـد، یمـ ان جهـان چگونـه فـرایـکـه پا پیش از ظهور و دوره ظهـور موعـود. ایـن
ات او چگونه است و موافقان و مخالفان یست، خصوصینقش موعود در آن چکجـا خواهنـد بـود و سـرانجام سرنوشـت انسـان و جهـان بـه یتیاو در چه وضـع
بــه 2«اســکاتولوژی»مــردم بــوده اســت. واژه یشــگیانجامــد، دغدغــه هم مــی و آخرت متکفل بحث از این موضوع مهم است. معنا شناخت آخرالزمان
ــان و آخــرت را از ان آن دو را بــر هــم یحیگر جــدا و مســیکــدیمســلمانان آخرالزمگروهـی ایـن بـاره دو دیـان در ایـهودیدانند. یم منطبر ز یهودیـان دگاه دارنـد.
گروهی مانند مسـیحیان یکدیمانند مسلمانان آخرالزمان و آخرت را از گر جدا و ــر اســاس د کــی مــییآن دو را ــداننــد. ب ــرای ــا ظهــور موعــود آخــرت ف دگاه اســالم ب
ز دو یـت نیـهودیشـود. در یت با ظهور او آخرت محقر مـیحیرسد و در مس ینمــاط آخرایه وجــود دارد. نوشــتار پــیــنظر لزمــان و موعــود را بــه شــکل ش رو ارتبکریم، عهد عتیر و عهد جدید به اختصار بررس یقیتطب کرده است. یدر قرآن
کلیدی واژگان .دیر، عهد جدیر، آخرالزمان، موعود، قرآن، عهد عتیتطب
([email protected]قم ) نییرت علمی م سسه آموزشی و پژوهشی امام خمیاستادیار و عضو ه. 12 .Eschatology کلمه .استگرفته شده « بعد»ا ی« آخر»ونانی به معنا ی« اسکاتوس»از
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
72
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مقدمهکمیـت خواهنـد داشـت، سـخن که بندگان شایسته در آن حا کریم، از آینده روشن جهان قرآن
که مستضـعفان را بـه پیشـوایی برسـاند و آنـان را وار گفته است. بر اساس کرده قرآن خدا اراده کفر یات قرآنیآ یجا یدر زمین قرار دهد. جا مشتمل بر بشارت پیروزی حر بر باطل و ایمان بر
کـه در پـی حکومـت عـدل بـر زمـین و برچیـده شـدن بسـاط ظلـم و جـور یهمـه م منـان یبرا اسـت کتــابیــن اســاس ایــهســتند. بــر ا خواهــد بــه جهــاد در راه خــدا برخیزنــد و یمستضــعفان مــاز ن
مستکبران را به خاک ذلت بکشانند.گفتــه اســت. یز از جهــان روشــن آیــر نیــعهــد عت وســته در انتظــار ظهــور یان پیــهودینــده ســخن
کـه دوران باشـکوه موعود بـوده د. را بـرا آنـان بـه ارمغـان آور مانیو سـل حضـرت داودانـد آیـین ترین میـرا مهم ،دند. امید به ظهور مسیحای موعودینام حا مییرا مسن موعود یشان ایا
گرفت. در واقع ظهور مسیحیت بر اساس این اندیشه بود. که در اختیار مسیحیت قرار یهود بود کرد. یاندیشه موعود در میان 1،به مرور زمان به ویژه بعد از ویرانی اول قدس هودیان رواج پیدا
کــرد. یهودیــانشــور و التهــاب ا نتظــار موعــود یهودیــان را بــرای تحمــل محنــت، درد و رنــج آمــاده ــه ســر مــی هــم ــان در انتظــار روزی ب کنــد. چن ــان را فرمــانروای جهــان ــد و آن ــه مســیحا بیای ک ــد برنکه بر اثر اندیتر بزر کسی گرفت، هرچند با روغن مسح نشد، حضرت یشه انتظار لق ماشین ح
کر سییع کار برده است: سییح را برا حضرت عیلق مس م نیزیبود. قرآن به ئنه س ي إ اهلل آ ا حلإذ قان ال ه ال رك بن ه نه ام ا وج آ ىس ابن يح ع يبش
ح ىف ب ياند ق (.45معمرا صنل ين ا واآلخرف و ن ال
کــه حضــرت عیابیــ ید درمــیــبــا مطالعــه عهــد جد ل را یاســرائ بنــا داشــت جامعــه بنی ســییم کند و دگرگونی گاهیها متحول ش، یك خـویـاران نزدیـخود را بـرای یی را در آن به وجود آورد. او
که ا کرد و از آنان می ح موعود معرفی مییماش کسیخواست فاش نکنند: ین راز را برای که میا گفت شما مرا کـه تـود؟ شیدان یشان را گفـت ح پسـر یمسـ ییمعون پطـرس در جـواب
را جسم و یونا؛ زین شمعون بن یگفت: خوشا به حال تو ا یدر جواب و یسیزنده. ع یخداکه در آسمان است. و من نیخون ا کش نکرده، بلکه پدر من کـه یگو یز تو را مین را بر تو م
ــپطــرس و بــر ا ییتــو کلی ــا مــ یســاین صــخره ــنم و ابــواب یخــود را بن ال یجهــنم بــر آن اســتککلینخواهد ، در ین ببنـدیبـر زمـچـه آن سـپارم و یملکوت آسمان را به تـو مـ یدهایافت. و
گرفت. 587. این ویرانی در سال 1 قبل از میالد صورت
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
73
گردد و گشایدر زمچه آن آسمان بسته گشاده شود. آنیین گردان خود را ، در آسمان گاه شاکه به ه که او مسیکس نگو چیقدغن فرمود (.20-15: 16 یح است )متیند
ــود ماشــ ــا اح میبنــا ب ــراهم ســازد. یاســرائ نــه نجــات بنییجــاد حکومــت خــود، زمیوعــود ب ل را فکـه وی پـید سـییروان حضـرت عیـکـه پ یهنگـام ان آنــان یـن آرمـان از میـش از تحقـر ایدنـد
گروهـی از بنییحین مسـین، نخسـتیرفت، در انتظـار بازگشـت او بـه سـر بردنـد. بنـابرا ل یاسـرائ ان که حضرت ع دانستند. می ح موعودیرا ماش سییبودند
کتاب قـرآن و عهـد عت همان که مالحظه شد هر سه ش یروان خـویـد بـه پیـر و عهـد جدیـگونه کـه در انتهـا یوعده م افـت و جامعـه آنـان را متحـول یظهـور خواهـد یموعـود ،ایـن دنیـا یدهنـد
نـک بـه یآنـان خواهـد بـود. ا ین تحـول در جهـت آرامـش، سـعادت و خوشـبختیـخواهد ساخت. اکر مختصر یبررس م.یکن ین اقدام میم و عهدیرابطه آخرالزمان با موعود در قرآن
میقرآن کرکمیـت خواهنـد داشـت، سـخن کـه بنـدگان شایسـته در آن حا کریم از آینده روشن جهان قرآن
گفته است: ا
كر أ بنر ن بعد انذ كتبنا ىف ان احل يو نقد ا عبادى انة ؛ن رث
که زمـیقت در زبور پس از تورات نوشتیو در حق خواهنـد سـته مـا بـه ار ین را بنـدگان شایم (.105: اءینبا) برد
م:یخوان یدر قرآن مننذ ن يوعنند اهلل ان ا نناحل م ىف ين ن نننوا ننننم وعم ننوا انة ك ننا اسننتخ ف سننتخ فن ا
ذ م د ي ن قب هم ون ن يان نن ل نذ حل ن
م ان نم ون ین ضن ل ننا يا
م نن بعند خنواهم أ نن بند
ونئك هم انفاسقن يش شركن ب حلت عبدوحن حلكفر بعد ذلك اأ ؛ئا و ن
کسان که ا یخدا به کارهامان آیاز شما کردهیشا یورده و که حتما سته اند، وعده داده است کســان قـرار دهــد؛ همــان ]گــرانید[ن ین جانشــیآنـان را در زمــ کـه کــه پــ یگونــه ش از آنــان یرا که بر ا ینین قرار داد و آن دیبودند، جانش کنـد یشان پسندیرا ده است؛ به سودشـان مسـتقر
گرداند یمنیشان را به ا میو ب کنند و چ مرا ]تا[مبدل ک نگرداننـد یرا با من شـر یزیعبادت کسان گرا یو کفر که نافرمانند )نوریکه پس از آن به (.55:ند، آنانند
کتاب از اراده خدا بر پیشـوایی مستضـعفان و وار شـدن آنـان در زمـین سـخن یچنین ا هم ن گفته است:
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
74
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ذ حلو حر ن عم ان ل
ع هم انوارث ن استعفوا ىف ا يد أ ه وحنج ئ
ع هم أ وحنج ؛ين
کســـانیو خواســـت م و آنـــان را ین فرودســـت شـــده بودنـــد، منـــت نهـــیکـــه در آن ســـرزم یم بـــر .(5:م )قصصیکن ]نیزم[شان را وار یم و ایگردان ]مردم[ان یشوایپ
کفر برایا کـه یهمه م منان ین آیات مشتمل بر بشارت پیروزی حر بر باطل و ایمان بر است هستند. در پی حکومت عدل بر زمین و برچیده شدن بساط ظلم و جور
گفتــه و از آنــان خواســته بــه جهــاد در راه خــدا کــریم در چنــد مــورد از مستضــعفان ســخن قــرآن برخیزند و مستکبران را به خاک ذلت بکشانند:
ين ستننعف ل اهلل وال يو ننا ننننم ت قننا ن ىف سننب سننا جننال وانن ننذ ننن انرن يوانوننندا ان
خرجنا ن هذف انق حلنا أ ب ه ها واجعل ننا ن ندحك ون حلقونن ر
الم أ ا واجعنل نننا نن يه انظ
؛رايندحك حة کودکــان مستضــع نمــ ]و در راه نجــات[و چــرا شــما در راه خــدا د؟ یــجنگ یمــردان و زنــان و
که م رون ببـر و یـانـد، ب شهیپ که مردمش ستم ین شهریند: پروردگارا، ما را از ایگو یهمانان ن فرمــا یــیمــا تع یبــرا یاوریــش یقــرار ده و از نــزد خــو یمــا سرپرســت یاز جانــ خــود بــرا
.(75:)نساء
کننـد و بـه آنـان بگواند تا ایمان و نیروهای خفتـ اصوال انبیا آمده کـه یه مـردم را بیـدار و آزاد نـد کرد: سرنوشت انسان ها تنها با اراده خود آنان تغییر خواهد
حفسهم...ي حلر ا بقو حب ي حلإ اهلل ت ...وا ا بأ ؛
. (11:)رعد .ر دهند..ییدهد تا آنان حال خود را تغ یر نمییرا تغ یقت خدا حال قومیدر حق
کمیت یگو یکند و م یاسرائیل را ذکر م د یک نمونه از تحقر مشیت الهی در بنییقرآن مج د حا(. نمونـه دیگـر آن حکومـت 50:از بـین رفـت )بقـره شه به دست حضرت موسـییپ فرعون ستم در شهر مدینه است. پیامبر اسالم
کـریـمســلمان بـا توجــه بــه آ یعلمـا ت در یضـرورت نجــات بشــر ،یات اســالمیــم و روایات قــرآن ش یبت، حواد پـیل غیهای شخصی، دال ژگییات اسالمی از ویکنند. روا یآخرالزمان را اثبات م
گســترش عــدل و داد در سرتاســر یهــای حکومــت جهــانی حضــرت مهــد ژگییاز ظهــور و و و گفته از فرزنـدان انـد. در ایـن روایـات حضـرت مهـدی جهان و برکات دیگر آن حکومت سخن
معرفــــی شــــده و از نین فــــرد از نســــل امــــام حســــیو نهمــــ ، فاطمــــه، علــــیامبریــــپال، سـف های جسمانی آن حضرت و نشانه ژگییو کشـته یمـانی، یانیهای ظهور وی و خروج دج ،
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
75
گفتــه شــده اســت.یــشــدن نفــس زک کنیــه ه نیــز ســخن اش )و طبــر برخــی موعــود اســالم نــامش و کـرم نقل تـن بـه تعـداد اهـل بـدر، محـل 313، یـارانش ها، نام پدرش( مانند حضـرت رسـول ا
ــه مرکــز کوف ــوارش و محــل حکــومتش شــهر ــد جــد بزرگ کعبــه مشــرفه مانن ــار کن ــام آن حضــرت قی خواهد بود. حکومت حضرت امیرالم منین
که در تب ییمرحوم عالمه طباطبا ن ضـرورت وجـود موعـود و منجـی اقامـه ییاز جمله دالیلی که انسان مندانـه ك زندگی اجتماعی سعادتیطور فطری در آرزوی داشتن ها به کرده، این است که جامعه بشری پـر ین آرزو انتظار روزی را میابی به ای د دستیهستند. آنان همواره به ام کشند
گــر ا و از عــدل کننــد. ا ن آرزو امکــان تحقــر در خــارو را یــداد شــود و مــردم بــا صــلح و صــفا زنــدگی ی در یــن آرزویگـر، وجـود چنـیخـالف حکمـت بـود. بـه عبـارت دنداشـت، وجـود آن در فطـرت بشـر
گرسنگی در انسان، نشانه وجـود غـذا و تشـنگی نهاد بشر، نشانه تحقر آن است؛ همان که گونه گــر آب و غــذا گرســنگی هــم اتفــاق نمیینشــانه وجــود آب اســت. پــس ا افتــاد. ی نبــود، تشــنگی و
کـردن آن را هـم قـرار داده اسـت. بـر ااز را در وجـود بشـر قـرار داده، ابـزار یـکـه ن ییخدا ن یـبـرآورده ــاســاس، وجــود منجــی جهــانی بــرای ن ــه ســعادت اجتمــاعی و جامعــه آرمــانی ضــرورت دارد ی ل ب
(.150-149: 1360، یی)طباطباکتاب وجـود « کتـاب الفـتن»بخشـی بـه نـام صةحیح بخةارىجهان اسالم ماننـد یثیحد یها در
که از آشوب گونه احادید. ایگو می آخرالزمان سخنها دارد شـوند. ده مـییـنام« مالحـم»ث ین به معنا جنگ است.« ملحمه»مالحم جمع
اســت یاز اعتقــادات ،ینــیو د یهــزار ســاله تحــوالت اجتمــاع یهــا دوره یبــه معنــا یــیگرا هــزارهـــه تقر ـــا در همـــه ادیک ـــب (. در قـــرآن 253 -251، 21: ج1368، یان جهـــان وجـــود دارد )مطهـــری
آمده است: میکر ا حل إى ا ا ر ا ر ن انس ، ي ه ىف يعج إن حلدب ا عد نف سنه
ف أ كا قدا ؛و
گـزارش آنینت[گاه کند، آن ین اداره میتا زم ]گرفته[را از آسمان ]جهان[کار یدر روز ]جـه و او بـاال یاسـت، بـه سـو سـال _ هـزارد یشـمار یبرمـ ]انیـآدم[ اشـم کـه چنـان _ آنکه مقدارش
(.5:رود )سجده یم
دگاه وجود دارد:یه دو دین آیدرباره اگفته است؛ ییگرا ه از هزارهین آی. ا1 سخن (.41: 1385، یقیندارد )توف ییگرا به هزاره یامت است و ربطیه مربوط به روز قین آی. ا2
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
76
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ــه د ــدگاه دوم بایــدر پاســخ ب کــرد ی ــرآن ــه ق ک ــا پنجــاه هــزار ســال یم روز قیگفــت ــر ب امــت را براب دانسته است:
،ح إن ئنه وان س ي ه ىف ي عج ال ف س كا قدا نف سنهين و ؛ أ
رونــد یاو بــاال مــ یکــه مقــدارش پنجــاه هــزار ســال اســت، بــه ســو یفرشــتگان و روح در روز (.4:)معارو
قعهد عتیگفتـه اسـت. پـ ت در باره ارتباطیهودی کـه یادآور شـدیـن یـش از ایآخرالزمان و موعود سـخن م
گروهـــی ماننــــد یکـــدیگروهـــی از یهودیـــان ماننـــد مســـلمانان آخرالزمـــان و آخـــرت را از گر جـــدا و ها نخست، ههود دوریگوید علما دانند. تلمود در این باره می می کییمسیحیان آن دو را
کــه یــن علمــا بــر ایــدانســتند. ا کــی مــیینــده ی موعــود را بــا جهــان آحایعصــر مســ ن بــاور بودنــد ان خواهـد داد و نظـامی جاودانـه برقـرار خواهـد سـاخت یحا موعود به نظام فعلی جهان پایمس
گذراندیکوکار فار از قیکه افراد عادل و ن :د و بندها ماد ، زندگی روحانی را در آن خواهند دن. نه زاد و ولد هست نه داد و ستد، نه حسـد یخوردن هست و نه آشام نده نهیدر جهان آ
ک هـا خـود را بـر تخت نشسـته و تـاج کوکاران برینه و رقابت. بلکه عادالن و نیهست و نه ال (.17برند )تلمود، براخوت، سر دارند و از نور جالل الهی لذت می
کـه مرحلـه زودگـذر مـی كیـحا موعـود را یعصـر مسـ ،ها بعد ههود دوریعلما دانسـتند نده خواهد بود.ین جهان فعلی و جهان آیب
کند: گونه ترسیم می اینآخرالزمان را ،ریعهد عت (.29: 37صالحان وار زمین خواهند بود و در آن تا به ابد سکونت خواهند نمود )مزامیر
رقابـل یهـا غ تفرسـا و محنـ طاقت یها یکه وراثت مذکور با تحمل سخت یهودیان معتقدندکـرد. از یـحا از قـوم خـودش حمایك مسـیـتصور همراه خواهد بود و سرانجام خداوند با ت خواهـد
که دوران با شـکوهیهودیاین رو، را بـرا مانیو سـل داود ان در انتظار ظهور موعود بودند د.آنان به ارمغان آور
کـه بـه میاهان قـدلقـ پادشـ دنـد. ماشـیحینام مـی« ماشـیح»ن موعود را یان ایهودی شـان بـود مان بــه یو پسـرش ســل داود (. شــائول،1: 10ل یشــدند )اول سـموئ یمسـح مــ یا بـا روغنــیــدسـت انب
کسـی مسـح نکـرد، امـا چـون بـه « حیماشـ»عنوان پادشاه مسح شـدند و لقـ کـوروش را داشـتند.
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
77
کــرد، یـهودی ح یماشــ ده شــد. بـه مــرور زمــان واژهیــ( نام1: 45ا ی)اشــع« ح خداونـدیمســ»ان خــدمت کار رفت. واژه یبرای اشاره به موعود و منجی اسـت و 1«حیمسـ» یدر زبـان عربـ« حیماش»هود به
ان در زبــان یــهودیاشـاره بــه موعـود ین رو، بــرایـتعلــر دارد. از ا یسـین لقــ بـه حضــرت عیـا شود. یاستفاده م« حایمس»از واژه یفارس
کتاب ت یسیدرباره ع یر سخنیعهد عت که تفسندارد، اما در ر محسـوب یـر عهد عتیلمود کتــاب از عیــاشــاراتی وجــود دارد. ا یســیشــود، دربــاره ســرانجام ع یمــ شــوع ی»بــه یســین
حا موعــود نبــود، بلکــه ادعــا یمســ ســیینــام بــرده اســت. یهودیــان معتقدنــد ع« ناصــر برده است:ر س ال یی او را زیحایی داشت، از این رو، او را به دار زدند. تلمود ادعا مسیحایمس
کـه در شـ ع م دادهیتعل ك جـارچی یـختـه شـد. یبـه دار آو ]ناصـر [سـا ید فصـح، عیـاند را بــه یــد سنگســار شــود؛ زیــو با»کــرد: اد مــییــرفــت و فر ش رو او مــییمــدت چهــل روز پــ
کرده و آنان را به آشوبگر سوق داده است. هر یاسرائ جادوگر رو آورده، بنی گمراه ل را د فصح یامد و و را در ش عیکس ن چیه« د.ید و بگویایدفاع از او دارد، بز برا یکس چ
گمـان مـییآ»ختند. اوال پاسخ داد: یبه دار آو کـه دفـاع از او ممکـن یـکن ا کسـی بـود کـه و د گمراهیباشد؟ آ کتاب مقدس درباره کننده ا او که د: بر او شفقت منما و او یگو اش می ا نبود
مـرتبط بـود ]ا سـلطنتیـ[را او با حکومـت یشوع تفاوت داشت؛ زیه یرا پنهان مکن. ولی قض ال (.43ن ی)تلمود بابلی، سنهدر ]عنی نفوذ داشتی[
ح و یت فراوانــی داده و تلمـود صــدها بــار بــه ماشــیــفرهنـگ دینــی یهــود بــه ماشـیح موعــود اهمکرده است. بـر اسـاس سـنت یهـودی نـام ماشـیح پـ ده یـفرنش جهـان آیش از آفـریرسالت او اشاره
شده است:ده شـد: تـورات، توبـه، بـاغ عـدن، یـز آفریـد، هفـت چیـکه عالم هستی بـه وجـود آ ش از آنیپ
ال (. 54م، یپساح :ح )همانیالمقدس و نام ماش تی، بیجهنم، عرش اله
کـه یاقـوال مختلفـ ح چـه خواهـد بـود،یکه نـام ماشـ نیسنت یهودی درباره ا از آنهـا یکـیدارد .ب( 98ن، یهدرسن :است )همان« داود»
ر یــــکننـــد. در عهــــد عت ی مــــیــــح تعقیرا در موضــــوع آمــــدن ماشـــ یان آرمــــان مقدســـیـــهودی م:یخوان یم
ش خواهد شکفت. و روح خداوند بـر یها شهیاز ر یا رون آمده، شاخهیب ینسیاز تنه یو نهال
است. «مقتول» یبه معنا« لیقت»مانند « ممسوح» یبه معنا« حیمس. »1
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
78
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گرفت، روح حکمت و فهم و روح مشورت و قوت و روح معرفت و تـرس یعنیاو قرار خواهد نخواهـد یت چشم خـود داوریاو در ترس خداوند خواهد بود و موافر ر یند. و خوشخداو
گـوش نان را بـه عـدالت یه نخواهـد نمـود. بلکـه مسـکیـش تنبیخـو یهـا کرد و بر وفر سـمع کرد و به جهت مظلومان زم یداور حکم خواهنـد نمـود. و جهـان را بـه ین به راستیخواهد کمربنــد یهــا نفخــه لــ ران را بــه یش زده، شــریدهــان خــو یعصــا کشــت. و خــود خواهــد
کمربند م گر بـا بـره سـکونت خواهـد داشـت و یکمرش عدالت خواهد بود و انش امانت. و گوساله و شیپلنگ با بزغاله خواهد خواب کوچک آنها را خواهـد یر و پروارید و با هم و طفل
گاو با خرس خواهد چر کـاه ید و شیآنها با هم خواهند خواب یها د و بچهیراند. و گـاو ر مثـل کرد و طفل از ش یرخواره بر سوراخ مار بازیخواهد خورد. و طفل ش ر بازداشته شده، یخواهد گذاشت )اشع یدست خود را بر خانه افع (.9-1: 11ا یخواهد
گرداننــد. بخــش را بــه زمــان جــال بابــل بــاز مــی حا نجــاتیبرخــی پیشــینه تفکــر آمــدن مســکتــاب دا الد نوشــته یســال قبــل از مــ 165ســنده ناشناســی حــدود یال را نویــندانشــمندان معتقدنــد
کتــاب عهــد عتیــال نســبت داده اســت. تنهــا ایــبــه نــام دان یفــرد و بــه ح بــه عنــوان یر از ماشــیــن کند: اد مییموعود
که از صدور فرمان به جهت تعم کردن اورشلیپس بدان و بفهم م تـا )ظهـور( یر نمودن و بنا کوچهیشصت و دو هفته خواهد بود و )اورشلس هفت هفته و یح رئیمس ها و حصار در م( با
ح منقطـع خواهـد یر و بنا خواهد شد و بعد از آن شصت و دو هفته مسـیتعم یتنگ یها زمانکه مید و از آن او نخواهد بود، بلکه قوم آن رئیگرد د، شهر و قدس را خراب خواهنـد یآ یس
: 9ال یـن اسـت )دانیهـا معـ یا آخـر جنـگ خرابـالب خواهد بـود و تـیساخت و آخر او در آن س25-26.)
کتــاب ــا اســتناد بــه یکــی دیگــر از د از یــح موعــود بایهــای پیشــگویی معتقدنــد ماشــ یهودیــان ب دگان باشد:ید ( و از طبقه رنج9_ 1: 11ا یلحم )اشع تیعنی شهر بیو از زادگاه او داود خاندان
گرفت و دردها یها لکن او غم ش حمـل نمـود و مـا او را از جانـ یرا بر خو ما یما را بر خود کشـ گمــان بـردیخـدا زحمــت مــا یرهایم و حــال آنکـه بــه سـب تقصــیده و مضــروب و مبـتال
گرد کوفته گناهان ما او یهـا آمـد و از زخـم یما بر و ی سالمتید و تأدیمجروح و به سب (.5 -4: 53ا یم )اشعیافتیما شفا
که برخ یرخ م یح تحوالتیش از آمدن ماشیپ گفتـه یام یآور و برخ أسی یدهد دبخش اسـت. ك سـتون آتــش در جهـان ظــاهر خواهـد شــد و چهـل روز در برابــر چشـمان اقــوام روی یــشـده اسـت
کنـد 112: 1377نسـتون، ین برپا خواهد بـود )گریزم کـه ماشـیح ظهـور (. از تحـوالت مثبـت زمـانی
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
79
کهیا که روح الهـی بـر آنـان فـرود یواهند رسای خ مردم از نظر عقالنی و اخالقی به درجه ن است د خواهد آمد:
خـت و پسـران و دختـران شـما نبـوت خواهنـد یو بعد از آن روح خود را بر همه بشـر خـواهم ر (.28: 2ل یوئید )یاها خواهند دینمود و پسران شما و جوانان شما ر
ماشــیح ،در طــول تــاریخ یهــود صــدها تــناســتفاده شــده اســت. همیشــه از آرمــان ماشــیح ســوءکه برخی خود چنین ادعایی داشته خوانده شده نام اند. اند و برخی را دیگران ماشیح دانسته اند
هــودا یان اصــفهان، یــهودیســی از یاز مــدعیان دروغــین ماشــیح عبارتنــد از: برکوخــوا، ابوع یبرخــ (.74-73: 1389زاده، ه. )رسولیر ترکیودغان اهل همدان و شبتای صبی در شهر ازمی
ان بـوده یـهودیان از جملـه یـروان ادیـشـگی پیها هم کی از دغدغهیان جهان یدن پایرسفرا ــه آخرالزمــان در منــابع ییشــگویاســت. در همــه پ ــوط ب خبرهــا وحشــتناك و یهــودیهــا مرب
گذشــته یــهودین حــواد در یــا وجــود دارد. وصــ ا کننــده نگــران کــه در ت چنــان هولنــاك بــود نسـتون، یحا را در عصـر آنـان قـرار ندهـد! )گریردنـد خـدا ظهـور مسـک هـود دعـا مـییبرخی از بزرگان
1377 :62.) کتـاب کــه پـیهــا در کینگاشـته شــده، از رســتاخ یش از اســارت بــابلیی فــر اخــرو یز و پـاداش و
ذکـر ،گانـه تـورات اسـفار پـنج یعنـیتـرین بخـش عهـد عتیـر سخن آشـکار وجـود نـدارد. در مهـمکنـار ایـفقـرات انـدکی از از مردگان نیست. یصریحی از رستاخ ن موضـوع یـن مجموعـه بـا اشـاره از
گذشته اند، مانند: مهم کـه مـن خـود او هسـتم. و بـا مـن خـدای دیگـری نیسـت. مـن می ه میـرانم و زنـد اآلن ببینید
.(39: 32ای نیست )ترنیه دهم. و از دست من رهاننده کنم و شفا می کنم. مجروح می می
کتـابدر ای 1«روز خداوند»اصطالح کـه قهـر و غضـ الهـییهـا بـه همـ ن ،ن جهـان اشـاره دارد گناهکاران ایاسرائ دشمنان بنی عـدل و ،دهویرد و سپس پادشاهی از قوم یگ ن قوم را فرا مییل و
کتــاب« آخــرت»ر نــادر یــن اســاس، تعبیــکنــد. بــر ا پــا مــی اراده خداونــد را بــر هــا بــه معنــا در ایــن است:« و یعاقبت دن»
که پدرانت آن را ندانسته بودند، تـا تـو را ذلیرا خوران« من »بان ایتو را در ب ل سـازد و تـو را یـد (.16:8 هید )ترنید و بر تو در آخرت احسان نمایازمایب
1. The Day of the Lord
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
80
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کتــاب کــه پــس از اســارت نوشــته شــده اســت، بازگشــت ا در کــه بــه آســمان یــا )الیــلیهــایی اس( رفته بود:
گفتگو م یشان میو چون ا شـان را از ین این و اسـبان آتشـینک عرابـه آتشـیاکردند، یرفتند و کرد و ایکدی گردباد به آسمان صعود نمود )یلیگر جدا .(11: 2کتاب دوم پادشاهان ا در
گره خورد: با آخرالزمان خداوند نزد شما خواهم فرستاد. و یم و مهیدن روز عظیا نبی را قبل از رسیلینك من ایا
م یاید، مبادا بیدل پسران را به سو پدران خواهد برگردان او دل پدران را به سو پسران و .(6_ 5: 4مالکی ن را به لعنت بزنم )یو زم
کتاب گفتـه ها از آخرالزمان و موعود روشن کتاب یعهد عتیر برخ یها در میان انـد. تر سـخن مـیالد سـال پـیش از 700ا به منظور هشدار به قـوم اسـرائیل نوشـته شـده اسـت. اشـعیا یکتاب اشع
کتـاب زکر زیسته و بیش از هـر نبـی دیگـر بـه ظهـور موعـود بنـی می ا یـاسـرائیل توجـه داشـته اسـت. کـرده اسـت. ایـن پیشگویی های زیادی درباره موعود دارد و به همین علت شـهرت خاصـی پیـدا
کتاب مالکی آخر 8کتاب شامل کتاب عهد عتیر یاست. ر است. مالکی حدود صد سال پس ین کنـد و های بسیاری مطرح مـی زیست و در جهت توصی مطال خود پرسش کریا میاز حجی و ز
کتاب کتاب مالکی عهد عتیر پایان می از آمدن موعود خبر می ،در خاتمه یابد و وحی در دهد. با شود. اسرائیل منقطع می بنی
ه اهـل کـ ای برخوردار است. وی افزون بر این اسرائیل از اهمیت ویژه نزد بنی حضرت داودکه فتح شهر اورشل کشورگشایی نیز بود م به دست وی صـورت یدعا و مناجات بود، اهل جنگ و
کـه از خانــدان ان در انتظـار موعــود بـه ســر مـییــهودی تخــت و شـد.یگرفـت. ایــن شـهر پا برنــد ای تـازه خواهـد شـاخه ،داود باشد. بر اساس عهد عتیر از ریشه درخت خانـدان حضرت داودکه رو ناخت و تـرس از خـدا بـر آن قـرار ح خدا یعنی روح حکمـت، فهـم، مشـورت، قـوت و شـرویید
گرفت. می کرد و از بدکاران ظالم انتقام خواهد گیرد. او از حر مظلومان دفاع خواهد کتــاب کتـــاب یــی نیفــایهــا اپوکر موضــوع آخرالزمــان و موعــود در برخــی از ز آمــده اســت: در
ت:یشوع بن سیراخ آمده اس ییفایاپوکرکـه تــو خشــم خداونــد را پــیدر هشـدارها روزگــار آ ش از انفجــارش ینــده نوشــته شــده اســت
عقـوب یان فرزنـدان یـگردانـی و صـلح را م مـی نشـانی و قلـ پـدر را بـه سـو پسـر بـاز فرو مـیکــه تــو را بب برقــرار مــی کســی )یشــوع بــن رد!یــنــد و در شــوق تــو بمیکنــی. خوشــا بــه حــال
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
81
(؛11-10: 48سیراخ در روزگار چه آن ون تسلی داد. ازینان در صهید و به غمگیآخرالزمان را د ،ی بزر یایر او در
ش از وقوع خبر داد )یشوع بـن یدادها پنهان پینده رخ خواهد داد پرده برداشت و از رویآ (.24: 48سیراخ
کتاب اپوکر ز آمده است:یباروک ن ییفایدر کـه از سـو خداونـد بـر د. یـدار ورزیـشـما فـرود آمـده اسـت، صـبر و پافرزندانم، بـر غضـبی
د و ید دیزود نابود و اسارت آنان را خواه کنند، اما به گرچه دشمنان شما را شکنجه میگردن آنـان خواه گذاشـت؛ زیـپا بر مودنـد و همچـون یهـا سـختی را پ را فرزنـدانم راهیـد
کــه دشـمن آنهــا را مـی کمــك یر باشـیــدزدد، ربــوده شــدند. پسـرانم، دل گوسـفندانی د و از خــدا که ایبخواه کـرد. آنیـزود از شـما ن بالها را بر شما فرستاد، بـهید. آن کـه اد خواهـد گونـه
گرفتیروز تصم کنون دهید از او رو برتابیم کن د، ا کـه یـها مرتبه به سو او التماس د.او کرد، ا دارد. ا زانـی مـیکنـد و شـاد و سـرور را بـه شـما ار تـان مـیینـك رهایبر شما بال نازل
که تـو را بـه ایر باش. خدایم، دلیاورشل دهـد ت مـییزود بـه تـو تسـل ن نـام خوانـد، بـهیـی (.30-25: 4)باروک
عهد جدیدگفتیش از ایپ که در مسین ،انـد؛ زیـرا در ایـن آیـین ت آخرالزمان و آخرت بر هم منطبـریحیم
کــه در آن ع آخرالزمــان دوره ــردد و انســان ی بــازمییداور نهــا یبــرا ســییا اســت هــا بــه گک کارها نیپاداش و رسند. ك و بد خود مییفر
همـــه میـــان یداور یبـــرا یســـید بـــه آخرالزمـــان معطـــوف بـــه بازگشـــت عیـــنگــاه عهـــد جدت داده و بارهـا از آن سـخن یـار اهمیبسـ سییهاست. عهد جدید به موضوع بازگشت ع انسان
که پیرامـون یهایی پاسخ م ان به پرسشیکیتسالوناز رساله اول به یگفته است. مثال فقرات دهد د:یگو یبرا داور جهان است. پولس م حواد آخرالزمان و بازگشت شکوهمندانه عیسی
کـه مبـادا مثـل دیخبر باش یدگان بیم شما از حالت خوابیخواه یبرادران، نم یاما ا گـران ید ــه ام ــک ــد، محــزون شــوی ــد. زید ندارن ــی ــاور م ــر ب گ ــ یرا ا ــه ع میکن مــرد و برخاســت، بــه یســیککه در ع یز خدا آنانیطور ن نیهم ن را به شما از یرا ایخواهد آورد؛ ز یاند، با و دهیخواب یسیرا
کـه زنـده و تـا آمـدن خداونـد بـاقییگو یکالم خدا م کـه مـا دگان سـبقت یـم، بـر خوابیباشـ یم بـا صـور خـدا از آسـمان س فرشـتگان و یرا خود خداوند با صدا و با آواز رئیم جست؛ زینخواه
که زنده و باقینازل خواهد شد و مردگان در مس م، یباشـ یح اول خواهند برخاست. آنگاه ما کنـیشان در ابرها ربوده خواهیبا ا شـه ین همیم و همچنـیم شد تا خداوند را در هوا اسـتقبال
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
82
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
د )رســـاله اول بـــه یـــده یگر را تســـلین ســـخنان همـــدیم بـــود. پـــس بـــدیبـــا خداونـــد خـــواه (.18-13: 4ان یکیلونتسا
که چگونه منتظر بازگشت ان آموزش مییحیان به مسیکیاز رساله دوم به تسالون یفقرات دهد باشند: سییع
کنیم درباره آمدن سرور ما عیسی مسـیح و جمـع شـدن مـا اما ای برادران، از شما استدعا میکه شما از هوش خود به زودی متزلزل نشوید و مضطرب نگر دید، نه از روح و نـه به نزد او.
کالم و نه از رساله که روز مسـ از گویا از ما باشد بدین مضمون که ح رسـیده اسـت. زنهـار یای که تـا آن ارتـداد اول واقـع نشـود و آن مـرد شـریر یعنـی کسی به هیچ وجه شما را نفریبد؛ زیرا
کــه او مخالفــت مــی را بلنــدتر کنــد و خــود فرزنــد هالکــت ظــاهر نگــردد، آن روز نخواهــد آمــد. کـه مثـل خـدا در هیکـل خـدا سازد از هرچه به خـدا یـا بـه معبـود مسـمی شـود، بـه حـد می ی
کــه خداســت. آیــا یــاد نمــی نشســته، خــود را می کــه هنــوز نــزد شــما نمایــد کــه هنگــامی کنیــد که مانع است، میچه آن گفتم؟ و اآلن بودم، این را به شما می می خود دانید تا او در زمان را
که آن سر ظاهر که آنکه تا به حال مـانع دینی اآلن عمل می بی بشود. زیرا کند فقط تا وقتی کـه عیسـی خداونـد او را بـه است، از میان برداشته شود. آنگاه آن بی دین ظاهرخواهـد شـد
کـه ی ظهور خـویش او را نـابود خواهـد سـاخت. کرد و به تجل نفس دهان خود هالك خواهد بایـد مـا همیشـه خداونـد، می ت ...اما ای برادران و ای عزیزان طان اسظهور او به عمل شی
ــد بــرای نجــات بــه تقــدیس کــه از ابتــدا خــدا شــما را برگزی ــرای شــما خــدا را شــکر نمــاییم بکـرد بـه وسـیله بشـارت مـا بـرای تحصـیل روح و ایمان به راستی. و بـرای آن شـما را دعـوت
ــرادران ــه خــواه از جــالل ســرور مــا عیســی مســیح. پــس ای ب ک اســتوار باشــید و آن روایــات را اید، نگاه دارید. و خود خداوند ما عیسـی مسـیح و خـدا و پـدر کالم و خواه از رساله ما آموخته
ی ابدی و امید نیکو را به فیض خود بـه مـا بخشـید. دل که ما را محبت نمود و تسل هـای ما ــاد و شــما را در هــر فعــل و قــول نیکــ کن ی عطــا ــاد )رســاله دوم بــه شــما را تســل گردان و اســتوار
(.17-1: 2ان یکیتسالون
کتـــاب مکاشـــفه یحیمســـ دهنـــد. شـــوق بازگشـــت مســـیح در یت مـــیـــار اهمیوحنـــا بســـیان بـــه کتاب بیا 21و 20، 19 یها باب ن است:یتر منعکس شده است. باب نوزدهم چن شین
که می کریر در آسمان گروهی لویاه! نجات و و بعد از آن شنیدم چون آوازی بلند از گفتند هل کرام و قو کـه احکـام او راسـت و عـدل اسـت، چـون ت از آن خدای ما است؛ جالل و ا کـه زیرا
کــه جهـان را بــه زنـای خــود فاســد می گردانیـد و انتقــام خــون داوری نمـود بــر فاحشـه بــزر لویاه و دودش تا ابداآلباد باال می گفتند هل کشید. و بار دیگر رود! و بندگان خود را از دست او
که بر تخت نشسته اسـت، آن بیست و چهار پیر و چهار حیوان به روی درافتاده، خدایی را گفــت حمــد نماییــد ســجده لویــاه! و آوازی از تخــت بیــرون آمــده، گفتنــد آمــین هل نمودنــد و
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
83
کبیـر و چـه صـغیر، و شـنیدم چـون آواز خدای ما را ای تمـامی بنـدگان او و ترسـندگان او چـه کریر و چون آواز آب که می جمعی لویاه زیرا های فراوان و چون آواز رعدهای شدید گفتند هل
گرفتـه اســت! شـادی و وجــد نمـاییم و او را تمجیــد خداونـد خـدای مــا قـاد ر مطلــر سـلطنت که نکاح بر ه رسیده است و عروس او خود را حاضر ساخته است. و به او داده شـد کنیم زیرا
کتان عدالت که آن کتان پاك و روشن خود را بپوشاند؛ زیرا سین است. و مرا های مقد که به که کـه ه دعـوت شـده به بزم نکاح بـرگفت بنویس، خوشا به حال آنانی گفـت اند. و نیـز مـرا کالم راست خدا. و نزد پای گفت زنهار این است کنم. او به من هایش افتادم تا او را سجده
که من با تو هم کـه شـهادت عیسـی را دارنـد. چنین نکنی؛ زیرا خدمت هستم و با برادرانت که شهادت عیسی روح نبو کن؛ زیرا گاه خدا را سجده گشوده و نا ت است. و دیدم آسمان را
کـــه ســـوارش امـــین و حـــر ـــام دارد و بـــه عـــدل داوری و جنـــگ می اســـبی ســـفید نمایـــد و نکـه جـز خـودش چشمانش چون شعله آتش و بر سرش افسرهای بسیار و اسمی مرقـوم دارد
کلمـه خـدا مـی آلود در ای خون داند. و جامه کس آن را نمی هیچ خواننـد. و بردارد و نـام او را که در آسمان کتـان سـفید و پـاك ملـبس از عقـ او اند، بر اس لشکرهایی های سـفید و بـه
هـا را بزنـد و آنهـا را بـه عصـای آید تا به آن امت آمدند. و از دهانش شمشیر تیز بیرون می میآهنین حکمرانی خواهـد نمـود و او چرخشـت خمـر غضـ و خشـم خـدای قـادر مطلـر را زیـر
د. و بــر لبــاس و ران او نـــامی مرقــوم اســت یعنـــی پادشــاه پادشـــاهان و افشـــر می پــای خــودکـه در االرباب. و دیدم فرشته رب کـه بـه آواز بلنـد تمـامی مرغـانی را ای را در آفتاب ایسـتاده
کرده می آسمان پرواز می عظیم خدا فراهم شوید. گوید بیایید و به جهت ضیافت کنند، ندا گوشــت گوشـت سپه تـا بخوریـد گوشــت اسـ پادشـاهان و گوشـت جبـاران و هــا و ســاالران و
کبیـر. و دیـدم وحـش و گوشت همگان را چه آزاد و چه غـالم چـه صـغیر و چـه سواران آنها و که جمع شده بودند تـا بـا اس سـوار و لشـکر او جنـگ پادشاهان زمین و لشکرهای ایشان را
کاذب با وی گرفتار شد و نبی کـرد تـا بـه آنهـا که پیش او معجـزات ظـاهر مـیکنند. و وحش که نشان وحش را دارند و صورت او را می کنـد. ایـن هـر دو زنـده بـه آنانی را گمـراه پرستند،
کـه از دهـان کبریـت انداختـه شـدند. و باقیـان بـه شمشـیری دریاچه آتش افروخته شده بـه ــرون می گوشــت ای اســ ســوار بی کشــته شــدند و تمــامی مرغــان از ــد آمــد، گردیدن شــان ســیر
(.19وحنا ی)مکاشفه
داد. وی بـه کـرد و آنـان را در رود اردن غسـل تعمیـد مـی مردم را بـه توبـه دعـوت مـی یحییکـه کنیـد گفـت ایـن فکـر را از سـر خـود بیـرون که برای تعمید نزدش آمده بودند، کسانی برخی از
توانـد از ایــن یـرا خــدا مـیاســت، از غضـ خـدا در امــان خواهیـد مانـد؛ ز چـون جـدتان ابـراهیمکنیم؟ های بیابان برای ابراهیم سنگ فرزندان پدید آورد. وقتی مخاطبان از او پرسیدند چه
گفــت: کــس دو جامــه دارد، بــه آن»او در جــواب کــس خــوراك دارد، نیــز هــر کــه نــدارد بدهــد و هــر
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
84
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کند. گفـت با چنین توصیه« چنین و همـه از خـود هایی امید مردم بـه ظهـور مسـیح موعـود قـوت که آیا یحیی می (.16-7: 3مسیح است؟ )لوقا پرسیدند
کـه یحیـی د مییدر عهد جد کارهـای عیسـی خوانیم هنگـامی گردان خبـر را از زبـان شـافرستاد تا بپرسند آیا تو همـان مسـیح موعـود هسـتی یـا خود شنید، دو نفر از آنان را نزد عیسیــ ــد منتظــر آمــدن او باشــیم؟ آن دو ن ــد و ســ ال یحیــی زد عیســیبای را از او پرســیدند. آمدن
گفت: عیسی کرد و به برخی از معجزاتش اشاره کـوران بینـا و لنگـان خرامـان و دیـده و شـنیدهچـه آن بروید و یحیی را از کـه اید، خبـر دهیـد
کران شنوا و مردگان زنده می شود. خوشا به گردند و به فقرا بشارت داده می ابرصان طاهر و که در من لغزش نخورد )لوقا ح کسی (.24-18: 7ال
کـه مسـیـیهودیان بـر ا عنـی یو از زادگـاه او داود د از خانـدانیـحا موعـود باین بـاور بودنـد کــه حضــرت ع ان مـییحیلحــم باشـد. آنــان بــه مســ تیــشـهر ب بــه دالیــل متعــددی سـییگفتنــد در ســت وین رت داودحضــکــه و از نســل حا موعــود باشــد، از جملــه ایــنیتوانــد مســ نمــی
گفتهیحیلحم متولد نشده است. مس تیب که حضرت ع ان در پاسخ کرده سییاند که بنـا نقل ـی داود حا موعود از نسلینبوده است مس و لوقـا 37ــ35: 12؛ مـرقس 46ــ41: 22باشد )مت
ه یـهودیالـت یلحـم ا تیـل بوده، اما در بیالت جلیاهل ناصره در ا (. حضرت عیسی44ـ41: 20ـی و لوقـا آمـده اسـت. در انج لیدر اناج ا آمده است. داستان تولد حضرت عیسییبه دن ل یـمت
ا میی م:یخوان وحن گفتند: او مس گفتند: مگر مسیو بعضی کتـاب یـل خواهـد آمـد؟ آیـح از جلیح است؛ و بعضی ا که از نسل کـهلحـم، د تیو از ب داود نگفته است ح ظـاهر یدر آن بـود، مسـ داود هـی
(. 43ـ41: 7وحنا یان مردم اختالف افتاد )یخواهد شد؟ پس درباره او م
که عیان با استناد به عهد جدیحیمس به زود بـا شـکوه تمـام سیید در آغاز معتقد بودند گردد: بازمی
ش بـه اتفـاق مالئکـه خـود و در آن وقـت هـرکس را یپسر انسان خواهد آمد در جـالل پـدر خـوکه بعضی در ایگو ینه به شما میداد. هر آ موافر اعمالش جزا خواهد که تـا نیم جا حاضرند
که در ملکـوت خـود مـییپسر انسان را نب : 16د )متـی ید، ذائقـه مـوت را نخواهنـد چشـیـآ نند (؛27-28
کـه آمـدن سـرور نزدیـك اسـت. ای هـای خـود را قـو شما نیز صبر نمایید و دل ی سـازید؛ زیـرا ، مبادا بر شـما حکـم شـود. اینـك داور بـر در ایسـتاده اسـت برادران از یکدیگر شکایت مکنید
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
85
(.9-8: 5)رساله یعقوب
کند: ن نمییید زمان مشخصی را برای این بازگشت تعیعهد جدکــس اطـالع نــدارد، حتــی مالئکــه آسـمان جــز پــدر مــن و بــس... یامـا از آن روز و ســاعت هــ چ
کــه نمــییــد؛ زیدار باشــیــپــس ب کــدام ســاعت خداویــدان را : 24د )متــی یــآ نــد شــما مــید در 36 ،42-44.)
دهد تا هر لحظه آماده استقبال از او باشند: ید به مخاطبان خود هشدار میعهد جدکسـانی باشـیـهـا خـود را افروختـه بدار کمرها خود را بسـته، چـراغ کـه ید. و شـما ماننـد د
کنـد تـا هـر وقـت یانتظار آقای خود را مـ کـه چـه وقـت از عروسـی مراجعـت د و در را یـآ کشـند کـه آقـای ا یبکوبد، ب کننـد. خوشـا بـه حـال آن غالمـان د، یـشـان چـون آیدرنگ بـرای او بـاز
(.37-35: 12ابد )لوقا یدار یشان را بیا
کل ــیســا ادامــه یانتظــار مــذکور چنــد قــرن در کرــر مســ یافــت، ول کــه یحیســرانجام ا ان دانســتند اور و انتظـار از رونـر افتـاد و در قـرون ن بـیالدی ایست. از قرن چهارم میک نیح نزدیبازگشت مسکاهش خود رسیوسطا به نها نه نجـات یجاد حکومت خود زمیبا ا د. بنا بود عیسییت رکود و
ن یـای بـرای ا ر تـازهیر در بازگشـت او تفسـیان به سب تأخیحیل را فراهم سازد، اما مسیاسرائ بنیکردنــد. آنــان جامعــه م منــان مســیــامــر ب القــدس دانســتند و آن را ح و روحیحی را حضــور مســیان
شمردند. دن ملکوت الهی یمقدمه فرارسگردان ع از و ســییاصـوال عهــد جدیــد از آخرالزمـان تصــویر روشــنی ارائــه نـداده اســت. شــا
دهد: پرسند و او پاسخ می می« نشانه انقضا عالم»رامون یپکه بسا به نام من آم گمراه نکند! از آن رو کسی شما را که من مسزنهار گفت ح یده، خواهند
کرد. و جنگیهستم و بس گمراه خواهند د. زنهـار ید شـنیـهـا را خواه ها و اخبـار جنـگ ار را ی یکن انتها هنوز نین همه الزم است؛ لیرا وقوع اید؛ زیمضطرب مشو (.6ـ4: 24ست )مت
کننده گرانرد، اخبار وحشتناک و نیگ یکه درباره آخرالزمان صورت م ییها ییشگویدر همه پهـا اشـاراتی دارد )مـرقس ن اخبـار و فتنـهیـسـت و بـه این امـر مسـترنا نیز از ایل نیوجود دارد. اناج
م: یخوان یم یل مت ین در انجی:(. همچن24-5: 21و لوقا 1-20: 13گردانش پیکل بیسی از هیپس ع کـل را یهـا ه ش آمدنـد تاعمـارتیرون شده، برفت و شا
گفـت: آیسـی ایبدو نشان دهند. ع نـه بـه شـما ید؟ هرآیـنیب زهـا را نمـیین چیـاهمـه ایشـان را که به زیم: در ایگو می گذارده نخواهد شد ر افکنده نشـود. و چـون بـه ینجا سنگی بر سنگی
کـه ایکوه ز گفتند: به مـا بگـو گردانش در خلوت نزد و آمده، ن امـور یـتون نشسته بود، شا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
86
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گفـت: یسـی در جـواب ایست؟ عی عالم چشود و نشانه آمدن تو و انقضا کی واقع می شـان که من مس گفت که بسا به نام من آمده، خواهند گمراه نکند؛ از آن رو کسی شما را ح یزنهار
کـرد. و جنـگیهستم و بس گمراه خواهند د؛ زنهـار ید شـنیـهـا را خواه هـا و اخبارجنـگ ار را را قـومی بــا یـسـت. زین کن انتهـا هنـوزین همـه الزم اسـت، لـیـرا وقـوع ایـد، زیمضـطرب مشـو
هـا هـا در جـا ها و وباها و زلزلـه قومی ومملکتی با مملکتی مقاومت خواهند نمود و قحطیکـه بـه زبـان یها آغاز دردها زه است... پـس چـون مکـروه و نید. اما همه اید آیپد رانـی را گفته شده است، در مقام مقدس برپـا شـده بیدان کـه خوانـد دریـنیال نبی کید، هـر نـد، افـت
کوهستان بگریهودیآنگاه هرکه در که بر بام باشـد، بـه جهـت برداشـتن یه باشد، به زد و هر که در مزرعه است، به جهت برداشتن رخت خود برنگـردد. یایر نیز از خانه به زیچ د و هر کنیردهندگان در آن ایکن وا بر آبستنان وشیل ا در یـد تا فرار شما در زمسـتان یام! پس دعا
کــه از ابتــدا عــالم مــی ظــاهرمییبت عظیرا در آن زمــان چنــان مصــیــز 1د.ســبت نشــو شــود گر آن ا کنون نشده و نخواهد شد. و ا کوتاه نشد ، هیتا کن یافتی. لـیـچ بشر نجات نیام
کوتاه خواهد شد... و فورا بعد از مصیبه خاطر برگز ك یام آفتاب تاریبت آن ایدگان آن روزها گـردد. زند و قوتیو ستارگان از آسمان فرو رگردد و ماه نور خود را ندهد ها افـالك متزلـزل
گردد و در آن وقـت جمیآنگاه عالمت پسر انسان در آسمان پد زنـی نهین سـی زمـیـع طوایـد که بر ابرها آسمان با قوت و جالل عظیکنند و پسر انسان را بب د. و فرشـتگان یـآ م مـیینند
کـران فلـك یـخود را با صور بلنـد آواز فرسـتاده، برگز کـران تـا بـه دگان او را از بادهـا اربعـه از کس اطالع ندارد، حتـی مالئکـه آسـمان جـز چیفراهم خواهند آورد... اما ازآن روز و ساعت ه
که نمیید؛ زیدار باشیپدرمن و بس.... پس ب کـدام سـاعت خداونـد شـما مـییـدان را د یـآ د در ی ) (42_1: 24مت
گشت و ن 1000ان یطان در پاید شیبر اساس عهد جد روها خود را برا نبرد یسال باز خواهد کـــرد )مکاشـــفه یی بســـینهـــا ـــا یج خواهـــد ـــه نـــام ید از مکـــانی در فلســـطیـــ(. عهـــد جد3وحن ن بون» در آن 3(.16: 16کنـد )مکاشـفه یوحنـا اد مـییـدان جنـگ آخرالزمـان یـبـه عنـوان م 2«هرمجد
د شــ گرفــت و ســتمکارانی ظــاهر طان، آشــوب و نــاامنی جیزمــان بــا آزاد مجــد هــان را فــرا خواهــد م از ینی در سراسر جهان به راه خواهند انداخت. خدا با باراندن آتشی عظیها خون شده، جنگ
شه به جهنم افکنده خواهـد شـد. در آن یان خواهد داد و او برا همیطان پایآسمان به جنگ ش
ع 1 کیــش از ید بــیــهــود، در روز شــنبه نبای. بـر مبنــا شــر کــرد. حضــرت عیك احکــام تــورات را حیســی مســیلــومتر ســفر گرفته است.شمرد و در محترم می متن باال، حکم سبت را تا زمان بعد از خود در نظر
2. Armageddon
ون در اورشـل می مانندیدر آن روز ماتم عظ»آمده است: ز یر نین واژه در عهد عتیا .3 م یماتم هددرمون در هموار مجد (.11: 12ا یزکر« )خواهد بود
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
87
که داور نها (. 13-7: 20شود )مکاشفه یوحنا ی آغازمییزمان است مسـیحی 1گرایان گر به دوره هزارساله معتقدند. هزارهیان دیروان ادیپ یمسیحیان مانند برخ
که نیروهای شیطانی بر آن سیطره دارند. ایـن قـدرت بـا یبر ا که دنیا جای پلیدی است ن باورند کم شــیطانی پیــروز می فقــره شـوند. در هفــت نیکـان رفتــار بـدی دارد؛ امــا ســرانجام، نیکـان بــر حـا
کتاب مکاشفه ینخست باب ب ا شش بار تعبیستم آمده است.« سال 1000»ر یوحن وجود دارد:دگاه پیرامون دوره هزارساله یسه د
یعنی اعتقاد به بازگشت مسیح قبل از دوره هزارساله و حکومت و در 2هزاره پیشمکت . 1 دوره؛طول آن
ك دوره یــــس از ســــپر شـــدن ح پـــیعنــــی اعتقـــاد بــــه بازگشـــت مســــی 3هـــزاره . مکتـــ پس2کـه شـ هزارساله گرفتـار مـییا گمـراه ی ی مـییشـود. سـپس او از بنـد رهـا طان در طـی آن ابـد و بـه
د؛یآ ح مییپردازد. آنگاه مس کردن م منان میســال 1000ن اســت و بــر یکــه دوره هزارســاله نمــاد نیــعنــی اعتقــاد بــه ای 4. مکتــ نفــی هــزاره3
کلیــا روانیــکنــد. پ واقعــی داللــت نمی کــه ســا میین مکتــ حکومــت هزارســاله را اشــاره بــه داننــد کنون وجود دارد. هم ا
که در مقابـل عیدر عهد جد کنـد، بـه انکـار او یظهـور مـ« دجـال»بـه نـام یکسـ یسـید آمده گمراه می3: 4و 22: 2 ،18: 2وحنا یپردازد )رساله اول یم (7: 1وحنا یکند )رساله دوم (، افراد را
(.9ـ 8: 2ان یکیشود )رساله دوم به تسالون کشته می به دست عیسی و سرانجامکــه عیخــوان ید مــیــدر عهــد جد کســانیداد هم یبــه مخاطبــان خــود هشــدار مــ یســیم یشــه
که مـدع ل یـرا بخورنـد. در اناج یانین مـدعی چنـیـد آنـان فریـحا باشـند و نبایمسـ یخواهند بود که و کرده است:ین مهم توصیخرالزمان به اوحشتناک آ یها ان نشانهیضمن ب یآمده ه
کـه بسـا بـه نـام مـن یسی در جواب ایع گمـراه نکنـد؛ از آن رو کسـی شـما را گفـت: زنهـار شان که من مس گفت ی یح هستم و بسیآمده، خواهند کرد )مت گمراه خواهند .(5-4: 24ار را
یریگ جهینتکـریم و عهـد عت کـه بنـدگان شایـقرآن کمیـت خواهنـد ر از آینـده روشـن جهـان یسـته در آن حا
1. Millennialists 2. Premillennialism 3. postmillennialism
4. Amillennialism (Nunc-millennialism, Realized Millennialism)
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
88
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گفته کم شـیطانی جهـان پیـروز یان نیحیاند. مس داشت، سخن ز معتقدند سرانجام نیکـان بـر حـاکمیگو یات اســالمی مــیــخواهنــد شــد. روا محقــر یت مــذکور بــه دســت حضــرت مهــدیــنــد حا
رد وجـود دا یح چه خواهد بود، اقوال مختلفیکه نام ماش نیخواهد شد. در سنت یهودی درباره اگفتـه د از بازگشـت شـکوهمندانه عیسـییـاسـت. عهـد جد« داود»هـا از آن نـام یکـیکه سـخن
کر ک د نشانهیر و عهد جدیم، عهد عتیاست. قرآن ن جهـان یان ایپا یرا برا یها و اخبار وحشتناکــرده کتــ متـون مقــدس اد ید ماننــد برخـیـعهــد جد انـد. گـزارش گــر بـه دوره هزارســاله یان دیـاز ه یـز آیـن یت منتقل شده است. برخیحیت به مسیهودیاز ییگرا شود هزاره یگفته م معتقد است.
اند. دانسته ییگرا سوره سجده را مربوط به هزاره 5
ررسب
ی یقیتطب
هد و ع
رآ در ق
عود و مو
ا رال م
ط آخرتبا
ا نی
89
منابع قرآن مجید. _
کت مقدسه، چاپ سوم، کتاب مقدس _ .2002، ترجمه دکتر بروس، انجمن پخش
انتشــارات م سســه نی، قــم، مرکــززاده و جــواد باغبــا ، ترجمــه عبــاس رســولاپرکریفةةاى ىهةةد ىتیةة _ .1383، آموزشی و پژوهشی امام خمینی
قات و توسـعه علـوم یتهران، انتشارات موسسه تحق اا، وحل، زبان مقدس ازارهن ، ی، حسیقیتوف _ .1385، یانسان
ای، تهـران، انتشـارات تـوس، ، ترجمـه فریـدون بـدرهاةای دخیة در قةرآن مجیةد واژهجفری، آرتـور، _1372.
.1389، 2، شمعرفت ادیاناده، عباس، قم، ز رسول _
.1360قم، چاپخانه حکمت، شیعه در اسالم، ن،یمحمدحس د ی، سییطباطبا _
گرگانی، تهران،یر فری، ترجمه اماى از تلمرد گنجینهکهن، راب، دکتر، ا، _ .1350با، یچاپ ز دون مرکـز مطالعـات و ،، ترجمه حسـین تـوفیقی، قـمااتظار مسیحا در آیین یهردگرینستون، جولیوس، _
.1377تحقیقات ادیان و مذاه ،
کتاب مقدسئداان، بهرام، یمحمد _ .1381، تهران، انتشارات سرخدار، رة المعارف
سـم، تهــران، ترجمــه م سســه یونیت و صهیــهودی، المعةارف یهةةرد دائةةرة، عبــدالوهاب ، یریالمسـ _ .1383انه، یخ خاورمیتار یها مطالعات و پژوهش
کتابدائرة المعارف فارسل مصاح ، غالمحسین، _ .1380های جیبی، ، تهران، امیرکبیر،
.1368، صدرا انتشارات قم، مجمرىه آثار، ،ی، مرتضیمطهر _
_ MirceaEliade , The Encyclopedia of Religion, (ed.), Macmillan, 1987, 16
vols.
_ edited by john R. Kohlenberger III, The Parallel Apocrypha- Oxford
university Press.
های مهدوی نامه علمی _ ترویجی پژوهش فصل 29/8/1396تاریخ دریافت: 1396 زمستان، 23 سال ششم، شمـــــاره 13/10/1396تاریخ پذیرش:
های ظهور به منفصل و متصل شناختی نشانه نقد انگاره گونه 1مهدی صبائی 2محمدتقی شاکر
چکیدهگو تقسـیم گونــا کــه منشــ های ظهــور ذکـر نی بــرای نشــانههای ایــن أشــده اســت
گاه برآمده از اندیشه مهـدوی گاه به روایات بازگشت داشته و پژوهـان تمایزها گرفته تفکیک میان نشانه است. یکی از تقسیم های ها به نشـانه های صورت های کوشـد بـا توجـه بـه آسـی مـی رو باشد. نگاشته پـیش متصل و منفصل می
های گونـــه دوم، صـــحت اطـــالق نشـــانه بـــر نشـــانههای بنـــدی یمبرخـــی تقســـکلی عالمت و نشـانه و منفصل را با م لفه هایی همچون سازگاری آن با ویژگی
رفته در آیات و روایات مـورد بحـث و بررسـی قـرار کار همچنین موارد مشابه بهکتابخانه ای و شیوه تحلیلی تالش دهد. بر این اساس پژوهش حاضر با روش
بنــدی صــورت یافتــه و مجهــوالتی چنــد از آن را نمایــان و دارد ابهامــات تقســیم نادرستی این انگاره را مستدل سازد.
کلیدی واژگان .ظهور، قیام منجی های های منفصل، زمینه های متصل، نشانه نشانه
.دانشگاه قرآن و حدیث قمکالم امامیه دانشجوی دکتری .1کـــــــالم امامیـــــــه و پژوهشـــــــگر. 2 )نویســـــــنده مســــــــرول( پژوهشـــــــگاه علـــــــوم اســـــــالمی امـــــــام صـــــــادق دکتـــــــری
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
92
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مقدمهگون و متنـوعی ذکرشـده اســت. تقسـیم بـه حتمــی های ظهـور تقســیم بـرای نشـانه گونـا و های
ــا عــام و غیرحتمــی، تقســیم بــه طبیعــی و غیرطبیعــی یــا خارق ــی و جزئــی ی کل العــاده، تقســیم بــه کنایی، مقید یا مشروط، قطعی یا مشکوک، واقع شده و واقع نشده، تقسـیم بـه خاص، مجمل و
، صـادقیباشد ) ها می جمله این تقسیم لحاظ زمان و نوع رویداد و تقسیم به متصل و منفصل از (263 :1378 ،جمعی از نویسندگان ؛527 :1400صدر، ؛56-57 :1389
ــان تقســیم گون ارائه در می گونــا های بــه حتمــی و غیرحتمــی تنهــا شــده، تقســیم نشــانه های شود: می نقل ن از امام صادقیتقسیم برآمده از متن روایات است. در روایت حمران بن ع
حتو ذ ن ال یان
ف ي ن قبل ق نن حلت بد أ ،ج انس و ينو خسنف بانب ا يا انقائ خ دا
ك فس انز ناد يقتل انن ؛ ی و ال ا ن انسکـه بــه ن در یام قـائم باشـد خــروج سـفیانی و فـرورفتن زمــیــد قبـل از قیـناچار با از امـور حتمـی
کشته شدن نفس زکیه و آواز .(246: 1397از آسمان است )نعمانی، دهندهصحرا و
ها بــه حتمــی و غیرحتمــی گونــه از روایــات داللــت بــر تقســیم نشــانه در ایــن« محتــوم»تعبیــر بــه کـه و تقسـیمها اما سایر تفکیکدارد. کـه برآمـده از اندیشـه بشـری اسـت قابلیـت دارد ها از آن رو
شناسـی ظهـور و ح در حوزه نشانهمطرهای صحت آن بررسی شود. نگاشته حاضر از میان دیدگاه پردازد. می ظهورهای به بررسی نگاه متصل و منفصل به نشانه ،شقوق مطرح در ذیل آن
که بیش از یک صد آیه در قـرآن و بـیش از دو هـزار روایـت ضرورت این امر بازگشت به آن دارد هـــور، بخـــش های ظ دار تبیـــین مقولـــه مهـــدویت هســـتند و در ایـــن میـــان احادیـــث نشـــانه عهـــدهکـه توجهی از روایات مهدویت را به خود اختصـاص داده قابل گسـترده از روایـات انـد. ایـن حجـم
کی از اهمیت و جایگاه ویژه این موضوع نزد معصومین باشد، نیازمند فهـم صـحیح از می حاکه باشد. از شده توسط آنان می برای رسیدن به اهداف ترسیم پیام معصومین جمله اموری
گستره نشانه ین راستا توجه به آن الزم میدر ا کـه در باشد چـرا های منفصل می ها به نشانه باشد کـردن نشـانه بـه نشـانه ها از برداشـت های متصـل زمینـه بسـیاری از سـوء صورت اختصـاص پیـدا
ــه عنــوان نشــانه کــردن از عواطــ و حــواد و وقــایع ب های ظهــور مرتفــع و فضــای سوءاســتفاده کـه های نادرسـت از برخـی نشـانه و تطبیر تر و زمینه تحلیل مردم تنگاحساسات مذهبی هـایی
شود، منتفی خواهد شد. می گاه ادعا شود. می از این رو پس از تبیین این نگاه به تحلیل دالیل مشروعیت و معقولیت آن اشاره
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
93
در این رابطهها تقسیم نشانه به متصل و منفصل و دیدگاهکه توسط مهدوی ط به نشانههای مربو یکی از تقسیم ،شـده اسـت پژوهـان مطرح های ظهور
گفته شده است: ها به متصل و منفصل می تقسیم نشانه باشد. در تبیین این تقسیم که بین آن گونه برابر روایات شماری از عالئم ظهور، متصل به ظهور خواهند بود به ها و ای
که از پیدایش آن های در برابر نشانه ظهور فاصله زیادی نباشد... ها در فراوانی وجود دارند فاصـله زیـاد از بسـا بـا شـده ولـی پیوسـتگی بـه ظهـور معلـوم نیسـت چه غیبت خبـر داده عصر
( 270و 268 :1378)جمعی از نویسندگان، واقع شوند. ظهور مهدی
گونه های ظهور دو دیدگاه مطرح است: شناسی نشانه در مورد کـه اطـالق دیدگاه نخست بر این باور باشـد. تنهـا بـر نشـانه متصـل صـحیح می« نشـانه»است
کـه موجـ شـناخت کلـی عالمـت و نشـانه ایـن اسـت که ویژگـی کید بر این نکته این دیدگاه با تأ گردد معتقد است: .(56 :1389فاصله زیاد اتفاق افتد )صادقی، تواند با چه موج شناخت است نمی آن
شـانه متصـل و منفصـل را صـحیح دانسـته و معتقـد اسـت بـر بـر ن« نشـانه»اطـالق ،دیدگاه دوم اطالق و« نشانه»واژه ،که همراهی با رویداد داشته باشد یا نداشته باشد هرگونه رویداد اعم از آن
نویسد: در تبیین این تقسیم می« های ظهور بررسی نشانه»گردد. نویسنده مقاله استعمال میگون نشانه گونا کلـی، های ظهـور کنـایی، مقیـد و مشـروط بـه انـد: جزئـی، خـاص، مجمـل و
:1378)جمعـی از نویسـندگان، تحقر شرایط دیگر، منفصـل و متصـل، عـادی و غیرعـادی263).
متصلهای پیامد منحصر دانستن نشانه به نشانهکـه های متصل ر نشانه به نشانهانحصا های بندی عالئـم و نشـانه تقسـیم موج خواهد شـد
کتابظهـور بــه متصــل و من کـه تقریبــا در همــه هــا و مباحــث مربـوط بــه عالئــم ظهــور وجــود فصــل گر قرار است نشانه»صحیح نباشد ، دارد زمان ظهـور های بیان شده در احادیث واقع شوند، زیرا ا
گذشته به وقوع پیوسته باشد دیگر معنای نشانه نخواهـد داشـت خواهد بود و گر آن حواد در اکه معصومین،بلکه یا پیشگویی است یا فرموده اند پیش از ظهور رخ خواهـد مطالبی است
که عالمتی برای زمان ظهور باشد که این نگاه، چنان هم (56ش: 1389 )صادقی، .«داد نه این جانبــه بــه مجموعــه روایــات مــرتبط بــا دوره آخرالزمــان را مــانع هــای ســطحی و نگــاه یــک تحلیل
که می آن دسـته از » های ظهور به ر تعری ارائه شده از نشانهنتیجه این امر لزوم بازنگری د شود
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
94
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که بر پـیش و یـا در آسـتانه ظهـور حضـرت مهـدی بینـی معصـومان اساس پیش رخدادها از این رهگـذر فهمـی نـو خواهد بود و (245:ش 1378)جمعی از نویسندگان، « پدید خواهند آمدکــه در در مــورد نشــانه کــه از آن یاری از نشــانهنتیجــه بســ های ظهــور مطــرح خواهــد شــد هــا بــه ها
.شود، نشانه ظهور نخواهند بود عنوان نشانه ظهور تعبیر میکه آیا امکان دارد نشانه یک چیز با فاصله زیاد از آن واقـع بر این اساس سوال اصلی آن است
کـه بـا فاصـله زیـاد از ظهـور واقـع مـی بـر نشـانه« نشـانه»نتیجه اطـالق واژه شود، تا در شـوند هایی شـود و بـه مـی های متصـل مطـرح صحیح باشد؟ در ادامه دالیل دیدگاه انحصار نشـانه بـه نشـانه
ــه نشــانه ــه برخــی از دالیــل قــول عــدم انحصــار نشــانه ب ــه دنبــال آن ب های متصــل و تعمــیم آن ب ها ارائه خواهد شد. های منفصل مطرح و پاسخ هر یک از آن نشانه
های متصل انهانحصار نشانه به نش دالیل دیدگاهمسـتنداتی بـر پایـه عقـل و نقـل ،متصـلهای ظهور بـه نشـانههای برای دیدگاه انحصار نشانه
که مهم ترین آنها عبارتند از: مطرح شده است
عقال یبنا. 1گــردد و بنــا کــه موجــ شــناخت های عقــال بــر اطــالق نشــانه بــر نشــانه یعالمــت یعنــی چیــزی
توانـد فاصـله زیـادی از آن داشـته چیـز دیگـر اسـت نمیموجـ شـناخت چه آن» زیرامتصل است. که برای راهنمایی و راه شود و عالمت باشد مثال عالئم بیماری همراه آن ظاهر می یابی قرار هایی
که انتظار آن می داده می کمی پیش از مقصد یا مطلبی هستند رفته است. به همین جهـت شود کــه وقتـی بــرای موضـوعی عالمتــی قـرار د شــده همـه منتظرنــد آن موضـوع )البتــه پــس از ادهاسـت
گــر فاصــله طــوالنی شــود در آن عالمــت تردیــد ایجــاد وقــوع عالمــت( هرچــه زودتــر محقــر شــود و اکاش از بنا .(53_ 52: 1389 )صادقی،« خواهد شد عقال بر لـزوم اتصـال یاین انتظار همگانی
کــه ایــن ســخن در آن دســته از باشــد در عالمــت می کــه ها و نشــانهعالئــم . روشــن اســت یی اســت ، بنابراین برخی عالئم بیماری وجود نداشته باشد قراینی بر وجود فاصله میان نشانه تا وقوع آن
ـــتال دهنده نشـــانکـــه ـــه بیمـــاری در اب از محـــل بحـــث خـــارو اســـت. باشـــد یمـــی بعـــد ها ســـالبدادن وجــود هــا نشــان آن یکــه فلســفه وجــودنیــز از آن جهــت ییراهنمــا یتابلوهــا کــه چنــان هــم
ــفاصــله م ــ انی ــا مقصــد م ــد ت باشــند. تابلوهــای راهنمــایی و از محــل بحــث خــارو می باشــد یمبکـودکی ایـن رانندگی همانند خواب یوس و سجده مـاه و خورشـید بـر او می گرچـه در کـه ا باشـند
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
95
خواب را دید ولی زمان تعبیر آن )عزیز مصر شدن( قرین با تحقر نشانه بوده است. آیات. 2
کــاربرد واژه از کــاوایی های تــوان بــه اســتعمال ایــن واژه در نشــانه در قــرآن نیــز می« نشــانه»واکه می گفته را بـه توان با درنگ در آن متصل دست یافت. در ادامه به برخی آیات ها نکته پیش
:شود میدست آورد اشاره الف( صندوق عهد حضرت طالوت
را بـــه « طـــالوت»اســرائیل، پیـــامبر بنی« لیاشــموئ»کـــه در داســتان حضـــرت طــالوت، هنگامیکـه دلیـل بـر عنوان برگزیده از ناحیه خداوند به مردم معرفی نمود، مردم از پیامبرشـان نشـانه ای
کردند، « طالوت»انتخاب گفت: امبرشان به آنیپاز ناحیه خدا است، مطالبه ها م حب حلم إ ن و قال ل
حل نه أ
ا نم يأ ابو ننم و بق يه سنن يانت ب نا نرك ينن نن ر
ئن إ ىف نل ویس م ه ال ، ىن كنمت م ن حلذلك آل و نل هار ؛ين ننم إ که )صندوق عهد( به سو شما خواهد آمد. )همان صندوقی ینشانه حکومت او، ا ن است
ـــه( ـــار شـــما و ک ادگارهـــا خانـــدان موســـی و هـــارون قـــرار دارد، یدر آن، آرامشـــی از پروردگا )روشــن( بـــرا ن موضـــوع، نشــانهیــکننــد. در ا کــه فرشــتگان، آن را حمــل مـــی درحالی
گر ا .(248)بقره: دیمان داشته باشیشماست، ا
در تفاسیر در توضیح این نشانه آمده است:که برا فرمانده و بنی دانسـتند ازاتی از نظر نس و ثروت الزم مییس لشکر امتیرئاسرائیل
را بـه یـرت افتادنـد زیـن انتصاب سـخت بـه حیدند در برابر اید کدام را در طالوت نمی و هیچکه سـابقه نبـوت داشـتند و نـه از خانـدان ده آنیعق وسـ و یها و نه از خاندان الو بود که دارا سابقه حکومت بودند بلکه از ی گمنـام بـود و از نظـر مـالی « نیامیـبن»خانـدان هودا
گفتند: او چگونه می تهی کنـد مـا از او دست بود، لذا به عنوان اعترا تواند بر ما حکومـت که آنان را سخت در اشـتباه مـییم؟! اشموئیسزاوارتر گفـت خداونـد او را بـر شـما امیـد ل ر یـد
کـه هـر دو رو جسمییستگی فرماندهی و رهبر به نیقرار داده و شا و قدرت روحی است کافی در طالوت هست و از ا به که دل ها نشانه ن نظر بر شما برتر دارد ولی آنیاندازه ل یا کردنـد. اشـموئین انتخاب از ناحیبر ا گفـت نشـانه آن ایه خدا باشد مطالبـه کـه یـل ن اسـت
کــه از ه دلگرمــی و یــاســرائیل اســت و ما اء بنییــادگارهــا مهــم انبیتــابوت )صــندوق عهــد( نــد بــه ینما کــه جمعــی از فرشــتگان آن را حمــل مــی هــا بــوده درحالی نــان شــما در جنگیاطم
که صندوق عهد بر آنیگردد و چ سو شما بازمی دن یـهـا بـا د هـا ظـاهر شـد آن ز نگذشت .(233، 2ج :1374)مکارم شیرازی، رفتندیرا پذ ن نشانه فرماندهی طالوت یا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
96
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گفتـارش می نشانه مطرح شده برای طالوت باشـد در که همان اثبات صادق بـودن پیـامبر در که این نشانه با گردیـد، مـی اسـرائیل محقـر ای نزدیک از درخواست بنی فاصله صورتی مفید بود
ــه صــندوق عهــد بــر آن ک ــا دیــدن ایــن نشــانه هــا ظــاهر شــد و آن از ایــن رو چیــزی نگذشــت هــا ب .فرماندهی طالوت را پذیرفتند
کریا ب( عدم قدرت بر تکلم حضرت زگوشــه خداونــد در ســوره آل ــه ــا عمــران و مــریم ب ــاط ب ــا در ارتب ــامبر الهــی، زکری ــدگی پی ای از زن
هـــای کــه مــادر مــریم، صــاح فرزنــد شــد و زکریــا ویژگی کنــد. هنگامی داســتان مــریم اشــاره میکه او هم صاح فرزندی پاک و باتقوا همانند مریم ش شگفت کرد ود، به همین آور او را دید، آرزو
کـرد حضـرت زکریـا، از .فرشـتگان وی را بـه یحیـی بشـارت دادنـد .دلیل از خداوند تقاضای فرزنـد کهولت سن خـود و همسـرش حال شنیدن این بشارت، غرق شادی و سرور شد و درعین به دلیل گفت: .نتوانست شگفتی خود را از چنین موضوعی پنهان دارد وی
ب أ ىت و قد ب ن غ نن ى حل
؛عاقر اننبر و ا رأ
کـه پیـری بـه مـن رسـیده و پروردگارا! چگونه ممکن اسـت فرزنـدی بـرای مـن باشـد درحالی .(40عمران: )آل نازاست همسرم
فرمود: جا خداوند به او پاسخ داد و در این حلفعل ا حلكذلك اهلل ؛شا
کا این که بخواهد انجام میگونه خداوند هر .(40 عمران: )آل دهد ری را
کرد: در ادامه زکریا به پروردگار عر ب اجعل ى حل قال نحلن
اس ث ث أ م انن ن
تكث حلتك أ نك ب كنر ر نز و اذ ح ينا إت ر و سنب
بنار بانعیش ؛و ال قـدرت روز شـبانه سـه که است این تو نشانه گفت ده. قرار من برای ای هنشان! پروردگارا
.(41عمران: )آل است سالم تو زبان که درحالی داشت، مردم نخواهی با تکلم
کـرده بـود نشـانه حضرت زکریا کـه دریافـت ای خواسـت و ایـن امـر یعنـی بر درسـتی بشـارتی ای فاصـله ش، بـدون فاصـله و یـا بـابرای فهم صـدق بشـارت عدم قدرت بر تکلم حضرت زکریا
گردید. از اندک بعد این درخواست محقر . روایات3
که در آن بـه بحـث از نشـانه کـاربرد ایـن واژه در ها اشاره بررسی روایاتی شـده اسـت نیـز نشـانگر
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
97
و گیباشد؛ یعنی پیوست در همان مفهوم عقالیی و عرفی از نشانه می کالم پیشوایان معصومکه از واژه عالمـت نشانه پیش درآمد وقوع آن است، اعم از آنچه آن زدیک نشانه بایا همراهی ن
شده باشد یا از این واژگان استفاده صریح نشده باشد. به و یا واژگانی مشابه آن در جمله استفادهکه از واژه دیگر بیان مفهوم داشتن نشانه در نشانه « عالمت»های متصل، اختصاص به مواردی
شده، ندارد. به عنوان نمونه در نقلی مـورد اتفـاق فـریقین از رسـول ر آن در روایات استفادهو نظای در مورد عمار وارد شد: خدا
عمار قت ه انفئ انباغي ؛گروه ستمکار و سرکش به قتل می .(63، 2ج :1378رسانند )صدوق، عمار را
بـه ایـن ؛ر از باطـل دانسـتمحکمـی بـرای تشـخیص حـ توان عمار را نشـانه بر این اساس میکـه در مقابــل او قـرار دارنــد باطــل و گروهــی کـه عمــار بـا آنــان اســت حـر و گروهــی کــه هـر صـورت
ــود ــد ب ــابراین می .ســرکش خواهن ــوان این بن ــه نتیجــه ت ــه قتــل گون ــه عمــار را ب ک کســانی گرفــت: نشانه متصـل کشتن عمار ،شناسی باشند. در این نشانه می« اغیب»رساندند به حکم این روایت
گروه گروه حر و همچنین باشد. اغی میببرای شناخت یابی و معرفت به گرامی گفتار، رسول برای معرفی جریان حر از باطل از سگان در بیان نمونه دیگر بر این
که سـگ گـروه مـی کننـد نشـانه های حوئـ بـر او پـارس می حوئ و زنی کسـانی ایشـان دهـد و را که در م می معرفی گام برنمیکند ( 64، 4: جق1405)سید مرتضی، دارند سیر حر
گزارش کلمات های در مجموع تتبع در میان روایات و که هرگاه در معصومین بیانگر آن است آن رویــداد ،شــده اســت، بــه اقتضــای حکــم خــرد عقــالء ای ذکــر معصــومین بــرای رویــدادی نشــانه
کوتــاهی پــیش از آن وا همــراه آن نشــانه یــا بــا (؛ 56 _ 54 :1389)صــادقی، شــده اســت قعفاصــله بر ایـن اسـاس مـواردی بـه .هم از این حکم و قاعده استرناء نیست های ظهور مهدی نشانه
کــه همــراه بــا آن یــا در مــدت توانــد معرفی مــی ظهــورهای عنــوان نشــانه کــه بیــانگر آن باشــد شــود .ظهور منجی آخرالزمان محقر خواهد شد ،کوتاهی پس از آن
روایات مربوط به مسرله آخر الزمان نیز اتصال میان نشانه و صـاح نشـانه را نمایـان بازبینی فرمایند: به جابر جعفی می سازد. در روایتی امام صادق می
ا جننابر انننز حلن ك ا ننر ننحلننو ت ىن ك دكرهننا نننك إ أ ذ
أ ى ع ننا ا د و ت رجنن حننب ننرث بنه بعند اك ندرك ذلنك و نننن حند
ا اخت وند ا و نا أ ل و
نن ینناد حلو نناد یأ
و... ا ؛انس
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
98
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گیبر زمجابر ای ت یـکـه برا ییهـا ن نشانهیش را حرکت مده تا ایر و دست و پا خوین قرار گر آنیم ببیگو یم گمـان نـدارم تـو بـه آن ی. اولین آنها دریاب نی ا ها فرزنـدان فالنـی اسـت و
ــان برســی و کــن و آوازدهنــده آســمانی و... زم لــیکن ایــن مطالــ را بــرای بعــد مــن بیــان .(255 :1413)مفید،
کـه توسـط معصـوم نشـانه این گویای آن اسـت شـود و در آن بـه مخاطـ هایی ذکـر می روایت کار و حرکتی انجام نپذیرد ریافت نکردهها را د شود تا این نشان می تکلی این بیان بر .ای هیچ
تحقر ظهور بعد از آشکار شدن و ها و ظهور حضرت صاح حکایت دارد اتصال میان این نشانه لغوها گیری نشانه از این رو تکلی اولیه در زمانه شکل .ها امری قطعی دانسته شده است نشانهکه می شود و امر به پویائی جدی می گـر شود. در صورتی فاصـله بسـیار زیـاد از قـرار بـود ظهـور، بـا ا
گردد دلیلـی بـر ایـن تفکیـک در سـخن معصـوم نبـود. افـزون بـر انجام یافتن این نشانه ها محقر گمـان نـدارم تـو بـه آن زمـان برسـی»تعبیر ،این گویـای مالزمـه میـان نشـانه« گرچه ها و ظهـور نیـز
که طوالنی بودن دوره غیبت ها، و نرسـیدن دوره حیـات جـابر بـه زمانـه آشـکار شـدن نشـانه است انجامد. می به درک نشدن زمانه ظهور نیز
که با رخ نمایاندن های گذشت، نشانهچه آن بر اساس ظهور عبارت است از حواد و اموری توان توقع وقوع همزمان ظهور یا نزدیک بودن زمان ظهور را داشت. ها می آن
های متصل حصار نداشتن نشانه به نشانهدالیل دیدگاه انکـه اطـالق نشـانه بـه طرفداران تعمیم نشـانه بـه نشـانه های متصـل و منفصـل بـر ایـن باورانـد
که بر نشانه همان باشـد. بـا های منفصـل هـم روا می بر نشانه ،باشد های متصل صحیح می سان که بر لزوم انحصار نشانه در نشانه گونی گونا ی متصل ذکر شد، بـرای تربیـت آن ها توجه به ادله
که بر تعمیم نشانه مطرح شده است پاسخ داده شود. ازجمله دالیل دیدگاه الزم است به ادله ای های متصل عبارت است از: های ظهور، به نشانه دیدگاه عدم انحصار نشانه
آیه قرآن. 1نفصل بیان شـده اسـت مهای که بر دیدگاه تعمیم نشانه به نشانهای در این بخش به دو آیه
رود: می و پاسخ به آنها اشاره قیامت های قرآن و نشانهالف(
فرماید: های قیامت می در قرآن مجید در بیان نشانه
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
99
حلاهننل نننأ
ننناع أ ، إت انس م نظننن هت نننم إذا جنننا ل
شنننراطها انننأ
أ م بتننن اقنند جنننا
كراهم ؛ذکه قیها جز ا آنا یآ گهان برپا شود )آنین انتظار دارند کـه مان آورنـد( درحالییگاه ا امت نا
کنــون نشــانه هم ــا هنگامی ا ــه ب هــا آن آمــده اســت، ام ــایک ــذکر و ای هــا ســود مــان آنید ت .(18)محمد: نخواهد داشت
« مـتعال»)بـر وزن شـرف( بـه معنـی « شـرط»اشراط جمع »آمده است: « اشراط»در تبیین واژه )مکــارم « امــت اســتیك شــدن قیــهــا نزد اشــاره بــه نشــانه« اشــراط الســاعة»اســت، بنــابراین
بـه معنـای عالمـت و نشـانه در « اشـراط»( در ایـن آیـه شـریفه واژه 449، 21ج :ش 1374شیرازی،کـه: بـر اسـاس نظـر بیشـتر مفسـران، نشانه گرفتـه شـده اسـت بـا ایـن توضـیح کار های منفصل به
گرامـیه مراد از نشانه که قرآن خبر از تحقر آن در زمـان رسـول ام یـقداده اسـت، ای قیامت که از آن حضرت نقلیاست، به داللت حد امبریشخص پ که فرمود: ثی شده
كها و م انسباب و انوسطم؛ين بعث احا و انساع کرد، انگشـت اشـاره .ن دو استیامت مانند ایبعثت من و ق و اشاره به دو انگشت مبارکش
کنار که در (همو) گرندیکدیانگشت وسط
است( امبریام شخص پیهای قیامت )که ق در آیه شریفه از تحقر یکی از نشانهبنابراین گرامـی فاصــله بسـیار زیـاد در آینــده خبــر داده اسـت در حـالی خــود قیامـت بـا در زمـان پیـامبر
محقر خواهد شد.کـه در ادامـه بـه آن شـده سـودمند می توجه به برخی نکـات در پاسـخ بـه اسـتدالل مطرح باشـد
شود: می اشارهامـت یـک یکـی قیهـا نزد به عنـوان یکـی از نشـانه امبریام پیکه در آیه شریفه ق اوال: این
که از مقایسه باقی گذشته آن بـه دسـت مییمانده دن نوع مجازگویی است آیـد بـا ایـن توضـیح ا با گذشـته قابلچـه آن بـهمانده نسبت ا باقییاز عمر دنچه آن که کـه باشـد، چنان توجـه نمی از دنیـا
گرامـی اسـالمیثی از پیدر حد کـه روز بعـد از عصـر و نزد غمبـر ك غـروب آفتـاب یـآمـده اسـت خواند فرمود: ارانش خطبه مییبرا
ما ب ننا ات ثنل نا ضن نن يا ايدف ثل ا ض ن اندحمب و انذى حفس يمد ر؛يسي نه و ا ب نه ات ان ا بيمو نم هذا اي
که جان محمد کسی گذشته نسبت بهیاز دنچه آن به دست او است سوگند به چه آن ا گذشـته نسـبت بـه باقی کـه امـروز شـما مانـده اسـت و باقیچـه آن مانده مانند مقدار است
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
100
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کمی باقی نمانده استینیب می که جز مقدار .(48 ،26ج ،یآلوس) د
از تحقر آن خبر داده است.« جاء»آیه مذکور با تعبیر ماضی بر همین اساس درکـه مـراد از را « امـتیهـا ق نشـانه»بـه معنـای « اشـراط»ثانیا: این استدالل مبتنی بر آن است
یکـی از آن « امبریـام پیـق»جمع اسـت و « اشراط»که واژه حالی بدانیم در« امبریام پیق»های بـر همـین اسـاس برخـی آن را بـه نشـانه .باشـد الزم میهای دیگر هـم ها است و نشانه نشانه
تفسـیر ،های متصـل بـه ظهـور باشـد که ممکن اسـت مـراد همـان نشـانه ظهور حضرت مهدیشـده گونـه از آنهـا تعبیـر انـد ایـن ها متصل به ظهور بوده که غال آن نشانه اند و به اعتبار آن کرده
کـرد ت اطالق نشانه بر نشانهتوان از آیه شریفه صح است؛ بنابراین نمی های منفصـل را اسـتفاده (.1396)صبائی،
توسط عیسی قرآن و بشارت آمدن پیامبر خاتمب( شده اسـت مطرح بشارت رسالت حضرت محمد در قرآن مجید از قول حضرت عیسی
که می فرماید: آنجا نند ... ننه د ننر برسنننل حلننأىت ننن بعنندی ام قننانوا هننذا سننحر ا ننا جننا و بش هم بانبينننا ؛ بين
که بعد از من می و بشارت که او )احمد( با آید و نام او احمد است! هنگامی دهنده به رسولی گفتند: این سحری آشکار است... )ص : .(6معجزات و دالیل روشن به سراغ آنان آمد،
گفته ش که می ود همانبر اساس این آیه شریفه ممکن است تواند میان بشارت به امری گونه بـا وجـود فاصـله زمـانی که حضرت عیسـی چنان ،با وقوع آن فاصله زیادی وجود داشته باشد
توانـد میـان نشـانه بـا همچنـین می ؛داده اسـت و رسـالت رسـول خـاتم زیاد بشـارت بـه آمـدن تحقر صاح نشانه فاصله زیاد وجود داشته باشد.
کــــه مقایســـه میــــان بشـــارت و نشــــانه صــــحیح در پاســـخ بــــه ایـــن ادعــــا بایـــد توجــــه داشـــت باشــد زیــرا بشــارت، بازگشــت بــه خبــر دادن از تحقــر و وقــوع حادثــه و واقعیتــی خــارجی دارد نمی
ــه مفــاد خبــر می و همان ک ــا تهدیــد باشــد، همچنــین می گونــه ــه صــورت بشــارت و ی ــد ب ــوان توان تکــه در فاصـــله بســـیار دور محقـــر خواهـــد شـــداز واقعــه و حادثـــه نزدیـــک خبـــر داد و یـــ ،ا از امـــری
کــه نشــانه بـــودن نشــانه، بــا پیونــد زمــانی ؛خبــر داده شــود بیــانگر آن صـــاح ،بــرخالف نشــانه گونـه کـه میـان نشـانه و حادثـه یـا فاصـله نشانه خواهد بـود بـه ای وجـود نـدارد و یـا فاصـله آن ای
باشد. اندک می
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
101
روایات. 2گرچـه در روایـات بــه ممکــن اسـت ایــن امـاتقسـیم نشـانه بــه متصـل و منفصـل تصــریح نشـده ا
همانند این روایت: ؛الی برخی مضامین روایات به دست آورد تقسیم را از البهك ي ق ين س ب ين فس انز كثر ن سس عشرة ن يا انقائ و قتل انن
؛ي أ
کشته شدن نفس زکیه )شـیخ مفیـد، ش نخواهد بـود 15و قیام قائم بیش از فاصله میان .(374 ،2: ج1413
باشـند یعنـی شـماری ها بـه ظهـور می شود اتصال برخی نشانه چه از این روایت برداشت می آننزدیک ظهور و متصـل بـه آن بـه وقـوع خواهنـد پیوسـت. در مقابـل، روایـات ،های ظهور از نشانه
که با هایی در عصر غیبت خبـر داده اسـت امـا که از پیدایش نشانه اینفراوان دیگری وجود دارد فاصله زیاد از ظهور حضرت، واقع پیوستگی به دوران ظهور در آن مطرح نیست و ممکن است با
کرد. توان تقسیم نشانه، به نشانه شوند. بنابراین می های متصل و منفصل را به روایات مستند گفت: مدعادر پاسخ به این صـحت اطـالق ،باشـد مورد اختالف و محـل بحـث میچه نآ باید
های متصل امـری اما صحت اطالق این واژه بر نشانه استهای منفصل بر نشانه« عالمت»واژه های احتمـال وجـود ادعـای دوم در مقابـل نشـانه از ایـن رو است.پذیرش همگانی قطعی و مورد
ــا احتمــال کــه مــورد باشــد. بــه ادعــای دوم می عــدممتصــل برابــر ب گرچــه روایتــی تعبیــری دیگــر: انسـبت بـه وضـعیت اتصـال و یـا امـاگرفته از اتصال بین نشانه و ظهـور حکایـت دارد استدالل قرار
کت است و انفصال سایر نشانه که احتمال انفصـال مـا همان ها با مسرله ظهور سا بـین سـایر طور تـوان از اتصـال در لذا نمی ؛شود می شود احتمال اتصال هم داده ها و ظهور منجی داده می نشانه
کرد. ها را نتیجه ها، انفصال دیگر نشانه برخی نشانه گیری عقل. 3
که برای نشـانه گرفتـه می اهدافی کـه بنـابراین همـان .باشـد شـود متفـاوت می ها در نظـر گونـه که با نشانه گونه ممکن است هدف از نشانه به اخت های متصل تأمین شود همانند شن ای باشد
های صــدق را در شــخص کــه در ایــن هــدف اتصــال الزم اســت یعنــی بایــد نشــانه امـام مهــدیکه این شخص همان فرد موعود است دسـت کرد تا از این رهگذر به این یقین حضرت مشاهده
کنـد ها نقش نشـانه بـودن را ایفـا می ها، تحقر تدریجی نشانه در برخی دیگر از نشانه ؛پیدا نمایدهـای م منـان های ظهـور، ایجـاد امیـد در دل های نشـانه ونه یکی از اهداف و فلسفهبه عنوان نم
های ظهـــور، اطمینـــان اســـت و طبیعـــی اســـت در صـــورت بـــه حقیقـــت پیوســـتن تـــدریجی نشـــانه
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
102
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
(10: 1391)آیتی، شود. شان بهتر تقویت می منتظران به مسرله مهدویت بیشتر و ایمانگفت توان به مرز این ابهام می ظهورهای و زمینهها ان نشانهبا تمایز نهادن میدر پاسخ باید
ایــن .گیــری ظهورنـد شـکلهای دسـت یافـت. برخــی از امـور مطــرح شـده در روایــات بیـانگر زمینــه ،تواند سالیانی متاخر از هنگامه ظهـور محقـر شـوند می به اقتضای شرایط زمانه و ظهورها زمینه
ـــد مقارن ظهـــور امـــور و پیامـــدهاییهای امـــا نشـــانه و بیـــانگر زمـــان تحقـــر ظهـــور و ایـــن امـــور انکـه بـرای نمی توانند با فاصله زیادی از ظهور محقر شوند. افزون بر این با وجود تفاوت اهـدافی
گرفته نشانه باشـد و هـا ایجـاد شـناخت می جهـت مشـترک در همـه آن امـاشـده های ظهور در نظر ایجاد شناخت مستلزم نزدیکی و اتصال است.
های ظهور شدن نشانه واقع. 4کــــه توســــط پیشــــوایان معصــــوم بســــیاری از نشــــانه های ظهــــور بــــه عنــــوان نشــــانه هایی
کبرا واقع مطرح که می اند و وقوع این نشانه شده شده، در دوران غیبت کی از آن است تواند ها حااز اخــتالف در های زیــاد از ظهــور نیــز محقــر شــوند؛ بــه عنــوان نمونــه در روایــات، نشــانه بافاصــله
گسستن حکومـت آنـان، جنگ میان امت اسالم، انحراف بنی هـای صـلیبی، فـتح عباس و از هم هـای سـیاه از ناحیــه خراسـان، خـروج مغربــی در قسـطنطنیه بـه دسـت مســلمانان، درآمـدن پرچمالنهـرین و عـراق ها در منطقه جزیـره واقـع در بین مصر و تشکیل دولت فاطمیان، وارد شدن ترک
کشورهای عرب از قید استعمار، بـاال امرو زی، وارد شدن رومیان در منطقه رمله و شام، رها شدن کوچه کوفه، بسته شدن پل بر روی دجله بین بغداد و آمدن آب دجله و سرازیر شدن آن به های
کــه خبـر داده ریزی فـراوان بـین آنـان و... کـرخ، اخـتالف بـین شـرق و غـرب و جنـگ و خــون شـده کنون، رخ یــا بسـیاری از آن ظـاهرا همـه، .(246: ش1378، جمعـی از نویســندگانانــد ) داده هــا تـاکــه اطــالق واژه گونــه نتیجــه تــوان این بنـابراین می کــرد های منفصــل از بــر نشــانه« نشــانه»گیری
باشد. ظهور نیز صحیح میگفــت: می گرچــه صــحت اطــالق ایــن واژه بــر نشــانهتــوان در پاســخ های متصــل امــری قطعــی ا
تـوان از از ایـن رو نمی های منفصل ثابت نیست؛ بر نشانه« عالمت»صحت اطالق واژه ست ولیاکـرد. همچنـین می وقوع نشانه شـده احتمـاالتی های واقع تـوان بـرای نشـانه های ظهـور صـحبت کـه در روایـات )بـه عنــوان ارائـه داشـت؛ همانند اینکـه مـراد از ایــن حـواد ، همـان حـوادثی باشــد
کــه پیش و ظهــور( آمــده اســتهای نشـانه بینــی چنــین قطعــی نیســت. دومــین احتمــال آن اســت کــه همــه و یـــا بســیاری از آن کـــه امــوری، بــه معنــای آن اســـت هــا، صـــرفا، رخــدادهایی هســتند
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
103
ــر داده از وقــوع آن امامــان ــه آن هــا در آینــده خب ــد، ن های ظهــور باشــند. نشــانه ،هــا کــه این انکه بـر فـر های ظهـور هـا بـه عنـوان نشـانه ، در روایـات از برخـی از اینسومین احتمال آن است
که منظـور از آنهـا، نشـانه باشـد. ظهـور حضـرت مهـدیهای یادشده باشد، دلیلی وجود ندارد به دیگر بیان عنوان ظهور در روایات عام تر و فراتر از مصـداق ظهـور منجـی آخـر الزمـان اسـت. بـر
گــاه بــه عنــوان نشــانهاز و هــای معصــومان گویی ایــن اســاس پیش گرچــه های قــایع مختلــ نیست بلکه نشانه ظهور فرو شده ولی الزاما منظور از ظهور، ظهور حضرت مهدی ظهور بیان
کار شیعه و گشایش در (246:ش1378، جمعی از نویسندگان) زندگی آنان است. و
گیری نتیجهظهـور منجـی بـه های انهتقسـیم نشـ ،های ظهـور شـده بـرای نشـانه های مطرح یکی از تقسـیم
دالیل عقلی مسرله لزوم پیوند و نزدیکی میان نشانه و صاح نشانه .باشد متصل و منفصل میگفتـه انـد و ها صـراحت از نزدیـک بـودن نشـانه به کند. دالیل نقلی نیز می را بیان بـا ظهـور سـخن
کلمات به مخاط این که فاصله زیاد میان نشانه می گونه القاء سیاق معنا است. و ظهور بی کند گونی اثرگذار است:های برآیند این نگاه در زمینه گوناکــه در تلقــی نخســت نشــان گفتارهـایی از معصــوم هکــه در آن از وقــوع حــوادثی ســخن رفتــه
گذشته داللت که مقصـود از آنهـا نشـانه می ظهور از آنها برداشت شده با تحقر در ظهـور های کند گونـه اساسا بلکه یا ؛منجی نبوده است بـر ظهـور دانسـته نشـده ای مطلـر بیـان شـده و نشـانه بـه ظهور دانستن آنها به معنای نشانه ظهور منجی نبوده است. است و یا نشانه
گرفتن از نشانه بـودن بـرای حواد و پیامدهای پیش آمده در دوره معاصر در صورت فاصله دانسته شوند.ظهور توانند با معیار مشخص شده، نشانه نمی ظهور
ــــهها میــــان نشــــانه گذشــــتههای و زمین ــــه در ک ــــاوت اســــت. حــــوادثی ــــا های ظهــــور تف دور یو ها توانـد زمینـه مـی نزدیک اتفاق افتـاده اسـت و بـه دنبـال آن ظهـور محقـر نشـده،های گذشته
بسترهای فراهم ساز ظهور تلقی شود و به فراخور هر حادثه نـوع نگـرش جامعـه ایمـانی و پویـایی و سپس ظهور منجر سازد.ها تواند این بسترها را به نشانه می بال آنهادر ق
منتظـران ظهـور نـزدمعنـا بـیامـری ها و زمینـهها پیامد ناامیدی با توجه به تمایز میـان نشـانهتوانــد برداشــت نادرســتی نمــی ظهــور عــدم وقــوعو ها از ایــن رو تحقــر برخــی زمینــه خواهــد بــود؛
گزارش شده از نها د امامت را به بار آورد.سخنان
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
104
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کاوی و دست گاه واژه حتمی بـودنهای یابی به نشانه وا که بیـانگر معـدود بـودن آنهـا ،ظهور بــه گویــای نیــاز ؛اســت و همچنــین ایــن عنــوان پیونــد نزدیــک آنهــا بــا تحقــر ظهــور را داللــت دارد
گیر بـه مسـرله ظهـور و نشـانه های گیری از آسـی آن بـرای جلـوهای و زمینـهها نگاهی جامع و فرا باشد. می مسرله انتظار
غیرحتمـی بـر همـین اسـاس مطـرح شـده اسـت. بنـابر های حتمـی و نشـانههای دیـدگاه نشـانهظهور حتمی دانسته شده است و این حتمیت نـه بـه معنـای عـدم بـداء های روایات برخی نشانه
که در صورت تحقر آنهـا میـان ایـن حـواد معـدود و قیـام در آنها است بلکه به معنای آن است ین رو در روایات مطرح شده است:اطوالنی نخواهد بود. از ای فاصله
ننف ،ج انس راسننا ننا يو ان ا يخنن واحنند حظننا و ينن شننهر واحنند ىف سننن واحنندة ىف ىف و احلن .(13 ح14 م باب 1397 صحعما تبب بعه بعا حلكنظا احلن
حتمـی ظهـور قیـد: "قبـل قیـام القـائم" مسـرله فاصـله نبـودن های کـه در بیـان نشـانه چنان هم کند. می میان این حواد و قیام منجی را به روشنی بیان
متصـــل و منفصـــل وجاهـــت عقلـــی و نقلـــی نداشـــته و خـــود های بـــه نشـــانهها تفکیـــک نشـــانه باشد. می کنآفرین و هنجارش چالشای اندیشه
گونهاره
انگنقد
شانه
ی ناخت
شن
صلو مت
صل منف
ر به ظهو
ای ه
105
منابعکریم _ قرآن ق.1378، تهران: نشر جهان، اول، ىیون أخرار الرضاابن بابویه، محمد بن علی، _
، بیروت: دارالکت المثاال و السرع العظیم تفسیر القرآن فل المعاال رو آلوسی، محمودبن عبداهلل، _ العلمیه.
، 24، شــــماره اامه مشةةةةرع مرىةةةةرد فصةةةة ، «های ظهــــور کارکردهــــای نشــــانه» اهلل، آیتــــی، نصــــرت _ ش.1391
.1378، قم: دفتر تبلیغات اسالمی، دوم، راه مهدی به چشم جمعی از نویسندگان، _ . ق1405، ، قم: دارالقرآن الکریم رسائ الشریف المرتضل، شری مرتضی _، ، قــم: پژوهشــگاه علــوم و فرهنــگ اســالمیاای ظهةةور تةةاریخ تحلیلةةل اشةةااهصــادقی، مصــطفی، _
ش.1389سوم،، «حکومــت مهــدوی و بــازه زمــانی اســتمرار آن»صــبائی، مهــدی، امیــر غنــوی، رســول رضــوی، _
ش.1396، 43، شمارهاامه مشرع مرىرد فص .1400نا، جا: بی ، بیتاریخ الغیر الکرریصدر، سیدمحمد، _، محقــر / مصــحح: م سســة اإلرشةةاد فةةل معرفةة حجةة ا ىلةةل العرةةادمفیــد، محمــدبن محمــد، _
کنگره شیخ مفید، البیت لآ . ق1413، قم: . ش1374، تهران: دارالکت اإلسالمیة، تفسیر امراهمکارم شیراز ، ناصر، _، تهـــران: نشـــر صـــدوق، اول، الغیرةةة کللنعمةةةاال(نعمـــانی ابـــن بـــی زینـــ ، محمـــدبن ابـــراهیم، _
ق.1397
هدویهای م نامه علمی _ ترویجی پژوهش فصل 25/9/1396تاریخ دریافت: 1396 زمستان، 23 سال ششم، شمـــــاره 17/11/1396تاریخ پذیرش:
بازنمایی تحلیلی _ تطبیقی مهدویت در صحاح سته
1سیدرضی قادری 2سیدمحمد قادری
چکیدهکـه در بدون تردید مسـرله مهـدویت از مسـائل مهـم اعتقـادی مسـلمانان بـوده
گرف ته است. لذا پرداختن به چنین طول تاریخ مورد توجه علما و محدثین قرار ــاثیر عمیقــی دارد از مســرله ــه در ســاختار معرفتــی و اعتقــادی مســلمانان ت ک ای
ای برخوردار است. اهمیت ویژهکـه مهم تـرین منـابع از سوی دیگر تحقیر در چنین موضـوعی در صـحاح سـته
کنــد. بــرخالف تصــور باشــد اهمیــت مســرله را مضــاع می ســنت می دینــی اهلکـــه کرده برخـــی انـــد در صـــحیحین )صـــحیح بخـــاری و مســـلم( هـــیچ گمـــان
کـه مسـرله اشاره ای به این مطل نشـده اسـت، نگارنـده بـر ایـن عقیـده اسـت گون در صحاح سته و نیز صحیح بخاری و مسلم مـورد گونا مهدویت از جهات توجه واقع شده است. در صحاح سـته بـه حـدیث معرفـت و نیـز روایـت دوازده
در شــده و نیــز بــه برخــی از موضــوعات ماننــد نــزول عیســیخلیفــه پرداختــه و ظهور سفیانی و خس بیداء و... تصریح آخرالزمان و اقتدا به امام مهدی
کـرده بـه روش تحلیلـی و بـا نگـاه تطبیقـی تقریبـی شده است. این مقاله سعی کند و هیچ دخل و تصرفی در داوری نداشته باشد تا حر این موارد را بازنمایی
ـــــــه و اصـــــــول .1 ـــــــم و پژوهشـــــــگر مباحـــــــث مهـــــــدویت )نویســـــــنده مســـــــرول( ســـــــطح چهـــــــار فق حـــــــوزه علمیـــــــه ق
کالم دانشگاه بین. 2 قزوین. المللی امام خمینی دانشجوی دکتری فلسفه و
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
108
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
طل ادا شده و نزد محققان مقبول افتد.مکلیدی واژگان
مهدی، خلیفه، فتن، آخرالزمان، اثنی عشر، اشراط الساعه، شیعه و سنی.
مقدمهکـه یکــی از م لفـه های مهــم حیـات اجتمــاعی بشـر، مســرله دیـن و اعتقــادات تردیـدی نیســت
کمتــر جامعــه و ملتــی را می کــه در آن معــا دینــی بــوده اســت رف دینــی ولــو بــه صــورت تــوان یافــت کـه بـا کمرنگ رسوخ نکرده باشد. لکن برخی از اعتقادات و تصورات آدمی باورهای اصیلی است فطرت و عقل آدمی عجین شده است. یکی از این اعتقادات، اعتقـاد بـه منجـی و موعـود مصـلح
که در هر ملت و مذهبی و حتی غیر معتقدان بـه ادیـان الهـی مطـرح بـود ه اسـت. آخرالزمان است ــد و معــارف اســالمی تحــت عنــوان ــه و اذهــان را « مهــدی»البتــه ایــن حقیقــت در عقای ــور یافت تبل
کــه از بخش ــد تردیــدی داشــت ــد معطــوف بــه خــود نمــوده اســت. بنــابراین نبای هــای مهــم عقای باشد. می« اعتقاد به مهدویت و ظهور منجی در آخرالزمان»اسالمی
که آفتاب هستی کـرد، وجـود مبـارك پیـامبر بخش اسال از آن هنگامی م در جزیرة العرب طلـوع گوش مسلمانان و پیروان و همه منادیان وحی زمزمه نموده و چشم اسالم این اعتقاد را در
گفــت در اصــل امیــد و انتظــار آنهــا را بــه آینــده درخشــان نویــد داد. از ایــن رو بــا قاطعیــت می تــوان ق فکـری در بـین همـه مسـلمین بـا همـه فـرق و اعتقاد به مهدی موعود نوعی وحـدت نظـر و اتفـا
های مبهم یا جاهالنه و یـا مغرضـانه مذاه آن برقرار است. هر چند در این میان برخی با انگیزه کننـد دانند و یا باوری صرفا شیعی مطـرح می این اندیشه اصیل را برگرفته از اندیشه یهودی می
گلدزیهر، 132م: 1981)فلوتن، .(48ق: 1375سن، ؛ ح184م: 1959؛ کت حدیثی اهل که در معتبرترین سنت _ صحاح سته این مقاله در پی اثبات این مدعاست
)اصـل اعتقـاد بـه مهـدی، ظهـور و خـروج آن حضـرت، _ احادیث فراوانی در مورد امام مهدیکـامال قابـل کـه حس و نس ، عالئم و شرائط ظهور و حکومت جهانی آن حضـرت( مطـرح شـده
کـه تطبیر بـ کتـاب از صـحاح سـته بـاب خاصـی را بـه 3ر احادیـث شـیعی اسـت و جالـ آن اسـت ، ســنن «خــروج المهــدی»اختصــاص داده اســت. ســنن ابــن ماجــه بــاب موضــوع امــام مهــدی
کـرده و احـادیثی « کتاب المهدی»داود فصل و سنن ابی« ما جاء فی المهدی»ترمذی باب را بـاز اند. چند در آن متذکر شده
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
109
سنت هدویت در اهلجایگاه مــا توجــه بــه در آخرالزمــان عقیــده مهــدویت و ظهــور امــام مهــدی کــه مســلمانان ب ای اســت
که دارند بر آن متفـر هسـتند و ایـن قضـیه اختصـاص بـه مـذه خاصـی نـدارد. اختالف مذهبی جمیع مذاه اسالمی اعم از شیعه امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، حنفیه، حنبلیه، شـافعیه، مالکیـه
که در آخرالزمـان شخصـی از عتـرت پیـامبرو کـرده و دیگران بر این مطل اتفاق دارند قیـام کـرد همــان گونـه زمـین را از عـدل و داد پــر خواهـد کـه از ظلـم و جــور پـر شـده اســت بـه کــه طور ای
کرده برخی از دانشمندان اهل کافر است. )متقی هندی، سنت تصریح که منکر خروج مهدی اند 1408 :178)
کـه موضـوع مهـدویت را بنابراین ما در این بخش بـه برخـی از دانشـمندان اهل کتبـی سـنت و کنیم: اند اشاره می مورد توجه قرار داده
سنت الف( روایات مهدوی در مصادر اهلــابع فراوانــی از دانشــمندان اهل ــات مهــدوی مصــادر و من ــه در آن بــه روای ک ســنت وجــود دارد
و منابع اعم از صـحاح و مسـانید و معـاجم و تـواریخ اسـت. البتـه پرداخته شده است. این مصادر کنیم: انجامد اما ما به چند نمونه اشاره می نقل تمام این منابع به صدها مورد می
ق( معـروف بـه عبـدالرزاق 211از عبـدالرزاق بـن همـام بـن نـافع الحمیـدی )متوفـای المصةنفکتــاب بــابی را بــا عنــوان بــاب 11المهــدی بــه مهــدویت اختصــاص داده و صــنعانی. وی در ایــن
حدیث در آن آورده است. ق( وی از 228از نعـــــیم بــــن حمـــــاد بـــــن معاویــــه بـــــن الحــــار الخزاعـــــی )متوفـــــای الفةةةةتن
کتـاب متـذکر احادیـث مهـدوی اساتید بخاری و برخی دیگر از صاحبان صحاح می باشد و در این شده است.
که241احمد بن حنبل )متوفای مسند کتـاب سنت می از ائمه اربعه اهل ق( وی باشد در این گردآوری نموده است. 134 حدیث در موضوع امام مهدی
المعجةم کتـاب خـود _ 3ق( طبرانـی در هـر 360از سلیمان بن احمد طبرانـی )متوفـای المعجم احادیث مهدوی را آورده است. المعجم الصغیرو المعجم االوسط، الکریر
کم 405از محمد بن عبداهلل نیشـابوری )متوفـای المستدرك ىلل الصحیحین ق( معـروف بـه حـاکتـاب الفـتن آورده و احادیـث مهـدوی را کتاب فصـل خاصـی را بـا عنـوان نیشابوری. وی در این
مطرح نموده است.
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
110
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ـــاب 606از ابـــن اثیـــر جـــزری )متوفـــای جةةةامع االصةةةول فةةةل احادیةةةث الرسةةةول کت ق( وی در ایـــن کرده و احادیـث متعـددی در ایـن مـورد « لمسیح و المهدیفی ا»فصل خاصی را تحت عنوان باز
آورده است.
کریر دمشقی )متوفای النهایه کتاب فصلی بـه نـام 774از ابن کریر در این فصـل فـی »ق( ابن کرده است.« ذکر المهدی گشوده و احادیث متعددی را در آن نقل
کتـاب بـه ق( و978از متقی بـن حسـام الـدین هنـدی )متوفـای کنز العمال ی در دو جـای ایـن و در بخـش دیگـر « خـروج المهـدی»احادیث مهدوی پرداخته است. در یك بخش تحـت عنـوان
«.المهدی»در بابی به نام
کتاب سنت از اهل های ویژه امام مهدی ب(
کیـد در روایـات اســت، از آن کـه اعتقـاد بــه مهـدی از مسـلمات عقایـد مســلمین و مـورد تا جـایی کتاب از اهل عالمـــان فراوانـــی نوشـــته و احادیـــث هـــای خاصـــی در مـــورد امـــام مهـــدی ســـنت
کرده گردآوری کنیم: اند. ما در این قسمت نیز فقط به چند مورد اشاره می مهدوی را در آن ق( 250اثر عباد بن یعقوب الرواجنی )متوفای اخرار المهدی_ ق(336فای نوشته ابوالحسین احمد بن جعفر المنادی )متو کتاب المالحم_ اثـر ابـو نعـیم احمــد بـن عبـداهلل اصــفهانی االربعةون فةل المهةدی، اعةةت المهةدی، مناقةب المهةةدی_
ق(430)متوفای
گنجی شافعی )متوفای الریان فل اخرار صاحب الزمان_ ق( 657اثر محمد بن یوس
ق(685 اثر یوس بن یحیی المقدسی شافعی )متوفای ىقد الدرر فل اخرار المهدی المنتظر_
ق( 911بکر جالل الدین سیوطی )متوفای اثر ابی العرف الوردی فل اخرار المهدی_
ق( 974اثر احمد بن حجر هیثمی مکی )متوفای القول المختصر فل ىالمات المهدی المنتظر_
ق( 975اثر علی بن حسام الدین متقی هندی )متوفای الرراان فل ىالمات مهدی آخرالزمان_
ق( 1014اثر مال علی بن سلطان القاری )متوفای ن آل الرسولالمهدی م_
ــی الترضةةیح فةةل تةةراتر مةةا جةةا فةةل المهةةدی المنتظةةر و الةةدجال و المسةةیح_ ــن عل ــر قاضــی محمــد ب اث ق(.1250الشوکانی )متوفای
سنت ج( قائلین به صحت احادیث مهدوی در اهل
کــه احادیــث مهــد ســنت قائل بســیاری از دانمشــندان اهل ــد کامــل ان وی از صــحت و وثاقــت
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
111
پردازیم: برخوردار است. ما در این قسمت نیز به معرفی برخی از این دانشمندان می خـود بـاب خاصـی را بـه موضـوع امـام مهـدی سةنن_ ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی در
نویسد: حدیث می 3اختصاص داده و در ذیل .(340 3 م ج1403ص ر ذی دحيحهذا حدحلث حسن
کتاب _ حا نویسد: حدیث می 6در ذیل المستدرك ىلل الصحیحینکم نیشابوری در كم حيشننننابنری هنننذا حنننندحلث دنننحيح اتسننننناد 8378 8371 8370ح م1418صحنننا
8480 8485 8486).
کتـاب 671_ قرطبی مـالکی )متوفـای بـه صـحت برخـی احادیـث مهـدوی اشـاره التةذکرةق( در .(615ق: 1411)قرطبی مالکی، کند می
کتاب 728_ ابن تیمیه )متوفای نویسد: می منهاج السن النروی ق( در
کــه بــرای خــروج مهــدی بــه آنهــا اســتناد می ــن هســتندشــود احــادیثی صــحیح احــادیثی )اب .(229، 2ق: ج1406تیمیة،
کتاب 973_ عبدالوهاب شعرانی )متوفای نویسد: می الیراقیت و الجراارق( در
، 2: جتـا بی )شـعرانی، تاحادیـث صـحیح بدسـت مـا رسـیده اسـدر مورد خروج امام مهـدی 516).
)العبــاد، ودی(_ شــیخ عبدالمحســن بــن العبــاد )از معاصــرین و رئــیس دانشــگاه عربســتان ســع .(36-30، 1ق: ج1391
سنت د( قائلین به تواتر احادیث مهدوی در اهل
ــه تــو در میــان عالمــان و محــدثان اهل اتر احادیــث مهــدوی ســنت بســیاری از آنهــا نیــز قائــل ب کنیم: اند. ما در این بخش نیز به برخی از آنها اشاره می شده
کتاب 363_ ابوالحسن محمد بن حسین آبری سجستانی )متوفای .مناقب الشافعل( در کنجـی شـافعی )متوفـای کتـاب 658_ حافظ محمد بن یوس الریةان فةل اخرةار صةاحب ق( در
آخر باب یازدهم. الزمانکتاب 852سقالنی )متوفای _ ابن حجر ع نویسد: می تهذیب التهذیبق( وی در
خواهـد از این امت است و عیسی بن مریم که مهدی اخبار و روایات متواترند بر این (125، 9ق: ج1404گذارد. )عسقالنی، آمد و پشت سر او نماز می
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
112
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
کتاب 974_ ابن حجر هیثمی )متوفای .9، صفحه الصراى المحرقهق( در
ــر زنجــی )متوفــای _ م کتــاب 1103حمــدبن عبدالرســول الحســینی الب اإلشةةاى وشةةراط ( وی در و در صــفحات دیگــر ادعــای تــواتر و قطعــی الصــدور بــودن احادیــث مهــدی را 87صــفحه السةةاى
کند. مطرح می
کتـاب 1188_ شیخ محمد سفارینی حنبلی )متوفـای ، ص 2در ج لةرائح االاةرار الرهیة ق( وی در د:نویس می 80
واحلا حب ب حد انتوا ر ا عننی و شا ذنك بين ع ما انسننه حنب روجه انر كثر بنحلن (80 2م ج 1394عد ن عتقداهتم. صسفار
کتـاب 1291_ سید مومن بـن حسـن شـبلنجی )متوفـای بیةت اةور االبصةار فةل مناقةب آلق( او در نویسد: ، میالنرل المختار
که امام مهدیرسی اخبار متواتر از پیامبر بیت ایشان است و جهان را پر از از اهل ده (262ق: 1418کند. )شبلنجی، عدل و داد می
سنت و تصریح بر تولد محمد بن الحسن العسکری و( اهل
که می متولـد نشـده و در سنت قائلند امام مهـدی گویند عالمان اهل هرچند معروف است کرد لکن بعضـی از عالمـان اهلآخرالزمان بدنیا آمده و ظهور و خروج خ سـنت معتقدنـد امـام واهد
جا به برخـی از است. ما در این متولد شده و او همان محمد بن الحسن العسکری مهدی کنیم: این افراد اشاره می
کتاب )ابـن «ابوالقاسم محمـد بـن الحسـن المهـدی»در ذکر نام وفیات االىیان_ ابن خلکان در (.571، 1ق: ج1404خلکان،
کنجی شافعی )متوفای کتاب 658_ نویسد: می کفای الطالب( در که ابو محمد حسن عسکری فرزند هادی در مدینه متولد شده و در سامرا در همان خانه ای
کـه همـان منتظـر گذاشـت گشت و از خود فرزنـدی بـه جـای پدرش هادی دفن شد مدفون .(458ق: 1404)گنجی شافعی، باشد می
کتــاب 855لکی مصــری )متوفــای _ ابـن صــباغ مــا . )ابــن صــباغ مــالکی، الفصةةول المهمةة ق( در (274ق: 1409
کتــابش می973_ عبــدالوهاب شــعرانی )متوفــای از اوالد امــام نویســد: مهــدی ق( وی در
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
113
کنون زنده 255است و زمان تولدش در ش نیمه شعبان سال حسن عسکری ق بود و هم اکـه سـال بـا او هـم پی کـه عیسـی اسـت تـا این ق 958مـان بشـود. عمـر شـری او تـا ایـن زمـان
(143، 2تا: ج باشد. )شعرانی، بی سال می 706است
کتـابش فصـلی را بـا عنـوان 129_ م من بن حسن شبلنجی )متوفای مناقـ محمـد بـن »( در (168ق: 1418گشوده و به ذکر نس و حیات آن بزرگوار پرداخته است. )شبلنجی، « الحسن
صاحبان آن صحاح سته و
که مهم کت در میان آثار اهل ترین و نقش آفرین تردیدی نیست « صـحاح سـته»سـنت ترین سنت احترام خاصی نسبت به این صحاح قائلنـد و همـواره باشد. دانشمندان و محققان اهل می
ر از روایات و مباحث مطرح شده در آن هستند. از این رو شایسته است مسرله مهدویت را در متأث صحاح سته مورد بررسی قرار دهیم.
کتاب است: 6صحاح سته شامل نسائی. سننابن ماجه و سننترمذی، سننابی داود، سننمسلم، صحیحبخاری، صحیح
کتـ اسـت. صحیحبخاری و صحیحکتاب، 6در بین این مسلم نـزد اهـل سـنت برتـر از دیگـر کتاب کتاب در اعتبار باقی ابن ماجه را در ردیـ آخـر سنناست. معموال ها اختالف بعد از این دو
کــه در ادامـه متـذکر ایــن نسـائی را در آخــر قـرار می سةنندهنـد و برخــی هـم بـه عللــی قـرار می دهنـد شویم. مطل می
کـه مطـرح اسـت این مسـلم؟ عمـده صةحیحبخـاری برتـر اسـت یـا صةحیحکـه آیـا بحث دیگری که عالمان اهل اول قـرار دارد و بسـیاری از آنهـا قائلنـد بعـد از بخـاری در رتبـه صةحیحسنت قائلند
کتابی به عظمت و صحت بخاری نیامده است. قرآن نویسد: ابن حجر هیثمی می
کـه بعـد از قـرآن معتبرتـر از صـحیح بخـاری و صـحیح علماء بر این مطل اتفـاق نظـر دارنـد کتابی وجود ندارد. )هیثمی، (5ق: 1417مسلم
د:نویس ذهبی در این باره میكتاب اهلل. صذه كت اتس و اا ها بعد (242 19 م ج1412اجل
. صحیح بخاری1کتاب ابوعبـداهلل محمـد بـن اسـماعیل بخـاری اسـت. وی در شـهر بخـارا و در سـال م ل این
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
114
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ق در روستای خرتنگ از توابـع سـمرقند وفـات یافـت. وی 256ق متولد شد و در سال 194سال کرده و سپس برای تکمیل تحصیالت و اخـذ حـدیث و اسـتفاده از تحصیالت خود را در بخارا آغاز
کـه ایـن سـفر حـدود کرد سـال طـول 17مشایخ به خراسان، عراق، مصر، حجاز و سوریه مسافرت (392، 12ق: ج1406کشید. )ذهبی،
ترین اساتید وی: ابوزرعه رازی، احمـد بـن حنبـل، یحیـی بـن معـین، اسـحاق بـن راهویـه مهم (395اند. )همو: بوده
گردان بخاری( درباره انگیزه تألی صحیح بخاری می گوید: ابراهیم بن معقل )از شاکه می گفت: روزی نزد استادم اسحاق بن راهویـه نشسـته بـودم من از خود بخاری شنیدم
گفت: کتاب مختصری از احادیث صحیح از سنت نبوی که کاش کردید فراهم می ای گردآوری احادیث نموده و صحیح خود را آوردید. این و می حرف در دلم نشست و شروع به
گرد آوردم. )همو: (5ق: 1409؛ عسقالنی، 400از میان ششصد هزار حدیث
کتابش می نویسد: بخاری در مقدمه اری كتاب حدحلثا حب استخر اهلل و يقن دحته؛ صبن م (1410 ا خرج ىف
کتابم آ که من در کردههر حدیثی ام. وردم یقین به صحت آن پیدا
کتاب خود را در حرم پیامبر کرده و برای تکمیل آن شانزده سـال بـه بخاری نگارش آغاز کرده و پس آن را در زادگاه خود به پایان رسانده است. مصر و شهرهای دیگر مسافرت
ــزینش می گ کــه عبارتنــد از: اتصــال ســند بخــاری براســاس شــرایطی روایــات را تــا طبقــه کــرد (313_312تا: صحابه، عدالت، ضابط بودن راویان. )الخطی ، بی
کـه پـرداختن بـه آن ها و ضع بخاری دارای نقص صحیحالبته ها و اشکاالت متعددی است شود. موج تطویل در بحث می
. صحیح مسلم2 در 204یـا 202م ل آن ابوالحسین مسلم بن حجـاج قشـیری نیشـابوری اسـت. وی در سـال
ق در نصــرآباد نیشــابور وفــات یافــت. اســاتید وی: محمــد بــن 261نیشــابور متولــد شــد و در ســال انـد. اسماعیل بخاری، اسحاق بن راهویه، سعید بن منصور، احمد بن حنبل، داود بن عمـر بوده
کریر، 565، 12ق: ج1406)ذهبی، (42، 11ق: ج1412؛ ابن کتـاب صةحیحمسلم پس از صحیح سـنت اسـت. هـر چنـد بخـاری نـزد اهل بخـاری معتبرتـرین
کتـاب کـه در مسـلم بـه صةحیحمقام استادی بر مسلم دارد ولی چینش احادیث و ساختار خاصی
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
115
ــر صةةحیحکــار رفتــه موجــ شــده اســت برخــی ــووی، صةةحیحمســلم را ب بخــاری تــرجیح بدهنــد )ن .(11، 1ق: ج1407
نویسد: سنت در مورد مسلم می ذهبی یکی از دانشمندان اهل م 1406ت نا اننبيننر احلنااظ احلعنن انةناد ابواحلسننين سن م بننن حعناج. صذهنن هنو ا (566 12ج
گوید: محمد بن ماسرجی میکردم. کتاب صحیح خود را از میان سیصد هزار حدیث فراهم گفت: که از مسلم شنیدم
. سنن ابی داود3کتاب ابو داود سلیمان بـن اشـعث ازدی سجسـتانی اسـت. وی بـ ق در 202ه سـال م ل این
ق در بصره وفـات یافـت. اسـاتید وی احمـد بـن حنبـل، یحیـی 275سیستان متولد شد و در سال اند. بن معین، محمد بن عیسی نجیح، اسحاق بن راهویه، صفوان بن صالح بوده
کتاب خود می نویسد: ابی داود در مورد تألی هنذا اننتناب و ععن سسأة انف حدحلث احتخب نا ا منته كتب عن انن ي
؛ايه اربع نت و مثا ي أة حدحلثا گزینش 4800پانصد هزار حدیث را نوشتم و از میان آنها از روایات رسول خدا حدیث را
گـزینش شـده نوشـتم و روایـات صـحیح و نزدیـك بـه کتـاب سـنن را بـا ایـن احادیـث کردم و (64، 11ق: ج1412کریر، ؛ ابن 209، 12ق: ج1406صحیح را در آن آوردم. )ذهبی،
کـه بسـیاری از عالمـان سنت از اعتبار ویژه ابی داود نزد اهل سنن ای برخوردار اسـت بـه حـدی کتاب را بعد از اهل دهند. مسلم در رتبه سوم قرار می صحیحبخاری و صحیحسنت این
نویسد: ابن داود می سننابراهیم بن اسحاق حربی در مقدمه که آهن در دست داود پیامبر داود هماندانش حدیث در دست ابی .گونه بود
نویسد: خطابی در مورد او میة، کتابی نگاشته نشده است. )ابن تیمی (41ق )ب(: 1405در علم حدیث بسان ابی داود
. سنن ترمذی4ق در روستای بوغ از 209م ل آن ابوعیسی بن سوره سلمی ضریر ترمذی است. وی در سال
ق در شهر ترمذ وفـات یافـت. اسـاتید 279قه خراسان بزر متولد شد و در سال شهر ترمذ در منطکـرم )کـه نـزد مـ عباسـی بـا مونأوی اسحاق بن راهویه، محمد بن اسماعیل بخاری، یحیی بن ا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
116
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
(270، 13ق: ج1406اند. )ذهبی، داشت و محکوم شد( بوده مناظره امام جوادگفته« ضـریر»ترمـذی را گفتهانـد یعنـی نابینـا نیـز کـور مـادرزاد بـود و برخـی نیــز . برخــی انـد وی
اند وی در اواخر عمر نابینا شد. قائلالمثل بــود. وی نخســتین فــرد در میــان دانشــمندان ترمــذی در قــوه حافظــه و هــوش ضــرب
کرده است. قبل از او احادیث اهل که احادیث را به صحیح و حسن و ضعی تقسیم سنت است (331تا: شد. )الخطی ، بی یم میتنها به صحیح و ضعی تقس
کتابش می سننخود ترمذی در مقدمه نویسد: در تعری راسنا ار نوا بنه و قنانوا دنف هذا اننتاب و عر نته عنم ع منا احلعنا و انعنرا و احلن
كا هذا اننتاب ىف بمته انامنا ىف بمته ح حلتن م؛ ن کردم بر علما حجاز و عرا کتاب را تألی کتـاب را تأییـد وقتی این کردم و آنان این ق عرضه
کــس در خانــه گفتنــد: هــر ــامبری در خانــه کــرده و ــا پی گوی ــاب باشــد کت اش دارد. اش ایــن (274، 13ق: ج1406)ذهبی،
که یکی از دانشمندان اهل گوید: سنت است در مورد ترمذی می سمعانی ذين حلقتندی بنه ىف ع نم احه ا ا عةرف ب رااعنه دناح انتةناحيف واحنه احند اتمئنه انن
.(322 1 م ج1382صمعا احلدحلث . سنن ابن ماجه5
کتاب ابوعبداهلل محمد بن یزید بن ماجه ربعی قزوینـی اسـت. وی در سـال ق 209م ل این ق در قــزوین وفــات یافــت. اســاتید وی علــی بــن محمــد الطنافســی، 273متولــد شــده و در ســال
ــن ابــی ــن ابــی شــیبه، عثمــان ب ــوبکر ب ــد. )ذهبــی، شــیبه، مصــع بــن عبــداهلل زبیــری بودهاب ان (277، 13ق: ج1406
کتابش می نویسد: ابن ماجه در مقدمه رعننه انننرايی انظننر ايننه و قننالم اظننن ا وقننب هننذا ىف احلنندی عر نن هننذف انسنننن عننم اب انز
كثرها؛ وا ب او ا انناس عط هذف احلجکـردم و کتاب سـنن خـود را بـه ابـی زرعـه محـد عرضـه کـرده و این کتـاب نظـر ی در ایـن
گمان می کتـاب در دسـت مـردم قـرار بگیـرد جوامـع حـدیثی دیگـر معطـل گفت: گر این کنم ا بمانند.
کریر در مورد ابن ماجه می نویسد: ابن
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
117
كثينر ،حلته و ا باعه انسنن ىف اتدنل و انفر،. صابنن م 1412كتابه حلدل عم ع مه و خبر (52 11ج
که هلمعروف بین دانشمندان ا ماجـه میـان صـحاح سـته بـه عنـوان ابن سةننسنت این است کتاب از نظر اعتبار شناخته شده است و برخی آن را بـر ةأآخرین انـد. ابـن مالـك تـرجیح داده المرط
(277، 13ق: ج1406)ذهبی، . سنن نسائی6
ق در شـهر 215م ل آن ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شـعی نسـائی اسـت. وی بـه سـال ق در مکــه وفــات یافــت. اســاتید وی 303ســاء از خراســان قــدیم ایــران متولــد شــده و در ســال ن
(125، 14اند. )همو: ج اسحاق بن راهویه، عیسی بن حماد، سوید بن نصر، هشام بن عمار بودهکتــابی در خصــائص و فضــایل امیرالمــومنین علــی کــه بــ نســائی خــاطر نوشــتن ایــن ه دارد
ع شده و بعد از مجروح شدن در شام به درخواست خودش او را به کتاب موج ضرب و جرح واقکرد. )همو: (132مکه آوردند و در بین صفا و مروه فوت
سنت از جایگاه بلندی برخوردار است و با توجه به ضـابط بـودن و نسائی نزد دانشمندان اهلکتاب سنن او جـزء اعمال شرائط سخت گزینش روایات کتـ تر از بخاری و مسلم در معتبرتـرین
گونه اهل که حتی برخی از اهل سنت شمرده شده است به سنت آن را بخـاطر صـحت روایـات ای (129اند. )همو: ای پس از آن قرار داده و تنظیم خاص فقهی برتر از سنن ابی داود و یا در مرتبه
نویسد: ذهبی درباره او می 14 م ج1406صذهننن ذ احلنندحلثاننسننا ات ننا احلنننااظ انثبنن شننيف اتسننن حاانن
124).
کتـاب سـنن او را جـزء سنت نسـائی را در علـم حـدیث و رجـال سـتوده هر چند علمای اهل اند و که نسائی عالقمنـد بـه اند ولی به علت این سنت بر شمرده صحاح سته و از معتبرترین منابع اهل
گرفته و دوستدار امام علی بیت اهل اند. بوده از او فاصله
احادیث عام مهدوی در صحاح ستهکت حدیثی اهل که صحاح سته می این موضوع امام مهدی در معتبرترین باشد به دو سنت
که مـا در صـحاح سـته بـه احـادیثی بـر می خـوریم صورت مطرح شده است. یك صورت این است کـه برخـ کلـی قابـل اسـتنباط اسـت صـورت دوم ایـن اسـت ی از که موضوع مهـدویت از آن بـه طـور
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
118
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
قابل تطبیر اسـت. مـا در ایـن بخـش ابتـدا بـه احـادیثی احادیث فقط بر موضوع امام مهدیکه به طور عام بر مسرله مهدویت قابل انطباق است. می پردازیم
. حدیث دوازده خلیفه1کـــه در صـــحاح ســـته و دیگـــر منـــابع موثـــر اهل ســـنت و یکـــی از احادیـــث صـــحیح و متـــواتر
کتــ شــیعه مطــرح شــ ــه طــرق متعــدد و « حــدیث دوازده خلیفــه»ده نیــز در اســت. ایــن روایــت بقطعـی و مسـلم نقل شده اسـت. از ایـن رو صـدور ایـن حـدیث از پیـامبر همگی از پیامبر
کنکــاش قـرار داد. البتــه می نمایـد و نیـاز بــه بررسـی سـندی نیســت و فقـط بایــد داللـت آن را مـورد کرده ســنت بـــر صــحت ایــن حــدیث برخــی از دانشــمندان اهل کم نیشـــابوری، 1انــد تصـــریح )حــا
(.463، 4ق: ج1418کتـــاب کـــه بـــاب اســـتخ االحکـــامبخـــاری در کـــرده الف بـــه ســـند خـــود از جـــابربن ســـمرة نقـــل
فرمود: پیامبرناری حلم؛ صبن ك هنم نن قنر ك مه امعها اقال ابم احه قالم حلنن اثنا عشرا ا ير اقال
(138 8 م ج1410گفت: همه آنان از بود آندوازده امیر خواهند که من آن را نشنیدم، پدرم گاه سخنی فرمود
قریش هستند.
گفـت: بـا پـدرم بـر پیـامبر که کرده کتاب االمارة به سندش از جابربن سمرة نقل مسلم در که می گوید: وارد شدیم. شنیدیم
خىف عنم قنال ا هذا ات ر ت حلنقض حب ميض ا م اثنا عشر خ يف قالم ا ن م بن حلم صحيشابنری ب ك هم ن قر .(3 6 ام ج اق ب ا قال قالم
کتاب اإل کتفـا طریـر نقـل می 5ایـن حـدیث را بـه ةمـارمسلم در کـه مـا بـه یـك طریـر آن ا کنـد که از رسول خدا کنیم. مسلم به سند خود از سماك بن حرب از جابر نقل می می شـنیدم کند
که فرمود:ك منن ااهمهننا اق ن ب ننا قننال ت ينزال يننز اى اثنن عشننر خ يفنن ا قنال اتسنن عز
حلم؛ ك هم ن قر اقالم
گلپایگــانی در منتخــ . حضــرت آیــت1 ــاب اول، 1االثر، جلــد اهلل صــافی ــاب از منــابع معتبــر 147، ب روایــت را در همــین ب کند. نقل می سنت اهل
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
119
ای کلمـه گـاه پیـامبر همیشه اسالم عزیز است تا دوازده خلیفـه بـر آنهـا حـاکم بشـود. آنکه من آن را نفهمیدم. از پدرم س کردم: پیامبر گفت گفـت: همـه ال چه فرمـود؟ پـدرم
(304از قریش هستند. )همو: آنها
، 2ق: ج1410خود بـه دو طریـر آورده اسـت. )سـنن ابـی داود، سنناین حدیث را ابی داود در 421)
آمــده و ترمــذی در ذیــل ایــن « مــا جــاء فــی الخلفــا»و در ســنن ترمــذی در ابــواب القــدر در بــاب نویسد: حدیث می
(340 3 م ج1403هذا حدحلث حسن دحيح. ص ر ذی
کت معتبر اهلحدیث د کـه فقـط از طریـر جـابر وازده خلیفه در بسیاری از سنت مطرح شـده کت روایی شـیعه نیـز مطـرح منبع اهل 50بن سمره در بیش از سنت آمده است. این حدیث در
کتــ معتبــر شــیعی اســامی خلیفــه ذکــر شــده اســت. البتــه در برخــی از 12شــده و حتــی در برخــی از ــه ایــن کتــ اهل ؛ قنــدوزی، 133، 2ق: ج1400اســامی اشــاره شــده اســت. )جــوینی، ســنت نیــز ب
(441ق: 1418 نکات قابل استفاده از این روایات
روایت دوازده خلیفه هر چند با عبارت مختل نقل شده ولی مضامین آن واحد است لذا ایـن نکات به راحتی از آن قابل استنباط است:
است.نفر 12منحصر در _ خالفت پس از رسول خدا _ همگی آنان از قریش هستند.
که ایـن خلفـا موجـ _ عزت اسالم به وجود این خلفا بستگی دارد یعنی مراد پیامبر این است عزت و سربلندی اسالم هستند.
کار بیایند. 12که این پذیرد مگر این _ دین اسالم پایان نمی خلیفه روی
یفه همین است._ این خالفت پیاپی و بدون فاصله است چون معنای خل
خلیفه 12مصداق
در بین شیعه و سنی از قداسـت خاصـی برخـوردار اسـت. خلیفـه رسـول خالفت رسول خداکننـده خدا کـه صـاح تقـوای بـاطن و تهـذی نفـس در درون و نیـز اقامـه کسـی باشـد بایـد
کننده معروف و مانع منکرات باشد و چنانچه غیر از این معنا باشد او خلیف ه شیطان و عدل و برپا
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
120
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
مطیع شیطان است.ـــین اهل ـــر 12ســـنت اخـــتالف نظـــر در مـــورد مصـــادیر ایـــن در ب ـــاد اســـت و ب خلیفـــه بســـیار زی
کرده کـه مـا فقـط بـه یـك توجیـه و تفسـیر همین اساس توجیهات و تفسیرهای فراوانی مطرح اند پردازیم. آن می
گفته برخـی از عالمــان اهل د از: ابـوبکر، عمــر، عثمــان، خلیفـه عبارتنــ 12انــد مـراد از ایــن سـنت ، معاویه، یزیدبن معاویه، معاویه بن یزید، مروان بن حکم، عبـدالملك بـن مـروان، امام علی
.(361، 11تا: ج آبادی، بی )عظیم ولید بن عبدالملك، سلیمان بن عبدالملك، عمر بن عبدالعزیزکســانی در زمــره خلیفــه رســول معرفــی خــدا ضــع ایــن توجیــه بســیار آشــکار اســت: اوال
کردند. شده که در عمل و رفتار خالف سیره و سنت آن بزرگوار عمل اند نفـر 12باشـند. آیـا ایـن نفـر موجـ عـزت اسـالم و مسـلمین می 12فرمود این ثانیا: پیامبر
انـد؟ آیـا ایـن وصـ بـر یزیـدبن معاویـه و امثـال او قابـل تطبیـر همگی دارای چنـین وصـفی بودهکه یزید در طـول چهـار سـال حکومـت که ی است در حالی زید فاسر و شارب خمر بود و با جنایاتی
کرده کند او را خلیفه مسلمین بداند. اهل خود مرتک شد هر مسلمانی شرم می که سنت نقل اند کرد. عمر بن العزیز فورا دستور داد او را بیست فردی نزد عمر بن عبد العزیز از یزید به عظمت یاد
(216ق: 1417ند. )هیثمی، تازیانه بزنگفته 12سـنت نیـز در توجیـه برخی از عالمـان اهل انـد چهـار خلیفـه راشـدین در ابتـدای خلیفـه
کریـر، آینـد و حکومـت می خالفت هستند و بقیـه در طـول تـاریخ و تـا قیـام قیامـت می کننـد. )ابـن والی بــودن و ( ایـن توجیــه نیــز بســیار نادرســت اســت چـون خالفــت بــه معنــی متــ34، 2ق: ج1410
گانه است. 12پیاپی آمدن این خلفای اند و برخـی از علمـای گانـه شـیعه تطبیـر شـده12خلیفه بر امامان 12اما در روایات شیعه این
کرده اهل کــه همگــی پیــاپی و متــوالی بــوده و موجــ عــزت اســالم و ســنت نیــز بــر آن تصــریح انــد 12خلیفه، بر امامـان 12تطبیر روایات باشند. بر همین اساس شیخ طوسی فرموده مسلمین می
ـــه شـــیعه موجـــ اعتبـــار روایـــت و اعتبـــار عـــدد می ( و دیگـــر 156ش: 1377شـــود. )طوســـی، گانکــه افــرادی داخــل در توجیهــات و تفســیرها موجــ می کــه تخصصــا خــارو 12شــود خلیفــه شــوند
کند. 12که انحصار خالفت به هستند یا این نفر مشکل پیدا که اولین آنها امـام علـی امام معصوم می 12یفه همان خل 12بنابراین و آخـرین آنهـا باشند باشد. می امام مهدی
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
121
کـه امـام مهـدی ابـن ماجـه بـر ایـن مطلـ تصـریح می سةنن خلیفـه خـدا بـر روی زمــین کنـد کم نیشــابوری می367: 2تــا، ج اســت. )ابــن ماجــه: بی کــه ایــن حــدیث طبــر مبنــا و ( حــا نویســد
کم نیشابوری، شروط بخاری و مس (463، 4ق: ج1418لم از حیث سند صحیح است. )حاکتاب گون در مـورد خلفـای سننکه شرح بذل المجهرددر گونا ابی داود است بعد از نقل اقوال
نویسد: اثنا عشر در انتها می (188 17 م ج1416و نخر هم ات ا ا هدی و عندی هذا هو احلق. ص فنری
که فرمود: رمسلم از پیامب صحیحدر نقل شده (185 8 ام ج حلنن ىف نخر ا ب خ يف حيثوا ال حثيا و ت حلعد عد ؛ صحيشابنری ب
کـه مـال فـراوان می در میان امت من در آخرالزمان خلیفـه بخشـد و هـیچ شـمارش ای اسـت (.185، 8تا: ج )نیشابوری، بی کند نمی
کـه صحیحهم در شرح و مسلم در باب نزول عیسی صحیحالبته هم در مسلم اشاره شـده انـد سـنت قائل اسـت. برخـی از دانشـمندان و محققـان اهل مراد از این خلیفه حضرت مهدی
کتــاب المهــدی حــدیث سةةننکــه ابــی داود در این خلیفــه را آورده نشــانگر ایــن مطلــ 12خــود در کــه ابــی داود نیــز معتقــد اســت امــام مهــدی گانــه اســت. 12خلیفــه دوازدهــم از خلفــای اســت
(247ق: 1414)سیوطی، . حدیث ثقلین2
که مورد اتفـاق همـه مسـلمین اسـت کـه در معتبرتـرین « حـدیث ثقلـین»یکی از احادیثی اسـت کـرده )هیثمـی، نفـر از صـحابه پیـامبر 43کت شیعه و سنی آمده است. ایـن حـدیث را نقـل
کتــ خــود آوردهســنت نفــر از عالمــان و محققــن اهل 160( و بــیش از 89ق: 1417 انــد. ایـــن در 1ترمذی آمده است. سننمسلم و صحیححدیث در
که رسول خـدا خود از زید بن ارقم نقل می صحیحمسلم در کنـار برکـه آبـی بـه نـام کند در ای خوانـد و در ضـمن خطبـه از نزدیـك شـدن خم بین مکـه و مدینـه بـرای جمعیـت حاضـر خطبـه
کرد و بعد فرمود: مر خود صحبت
کرده تنهـا در دو جلـد 1 که در باب امامت ائمه اطهار )ع( تدوین کتاب عبقات االنوار . مرحوم میر حامد حسین هندی در ای از روایـات ایـن مسـرله، صفحه فقـط بـه ایـن حـدیث ثقلـین پرداختـه اسـت و سـهم عمـده 944آن یعنی به میزان
ت و جایگاه این حدیث در نزد اهل سنت است.مربوط به منابع اهل سنت بوده نشان از اهمی
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
122
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
گرانبها میایه کـه در گـذارم و مـی ا الناس من در میان شما دو چیز کتـاب خـدا روم: اول آنهـا کتاب خدا را بگیرید و به آن چنـگ بزنیـد. سـپس فرمـود: و اهل بیـت آن هدایت و نور است
بیتم ســفارش شــما را در حــر اهــل« بیتی اذکــرکم فــی اهــل»ســه بــار فرمــود مــن. پیــامبر (123_122، 7ا: جت کنم. )نیشابوری، بی می
کـه پیـامبر ترمذی این حدیث را به سند خود از جابربن عبـداهلل انصـاری نقـل می در کنـد که فرمود: حجة که سوار بر شتر بود خطبه خواند و شنیدم الوداع در حالی
كتناب اهلل حبنل ا ارك اينم ا ا متسنمت به نن وا بعدی احدمها اعظم ن اتخرم ىت اهنل دود ن انسن وا ما اى اتر و عتنر بمب ننن حلفترقنا حنب ينردا عنم احلنو اناحظر
فو ايه. ص ر ذی (621 5 م ج1403كيف ىنن
کـه الزم بـه ذکـر نیسـت. سنت به صـحت ایـن حـدیث اذعـان نموده عالمان فراوانی از اهل انـد این روایت به صورت ترمذی سننمسلم و صحیحکه در البته یك نکته قابل توجه است و آن این
کتـاب »آمده است اما در برخی از منابع بعـدی و متـأخر بـه صـورت « بیتی کتاب اهلل و عترتی اهل»که موج تأمل است.« اهلل و سنتی تغییر یافته
نکات قابل استفاده از حدیث ثقلینکتاب خدا و اهل بودند. گرانبهاترین چیز نزد رسول خدا بیت پیامبر _
کتـاب خـدا و اهل عادت در سایه_ هدایت و س کـه فرمـود بیـت پیـامبر سـار ان »اسـت، چـرا «تمسکتم به لن تضلوا
_ تمسك به هر دو موج هدایت و سعادت است یعنی قرآن و عترت معیت ابدیه دارند یعنـی گمـراه می کنیـد گر یکی را بگیرید و دیگـری را رهـا کـه عالمـه منـاوی از علمـای شـوید؛ همـان ا طور
کرده است. )مناوی، سن اهل (174، 2ق: ج1319ت به این مطل اشاره
تا روز قیامت باقی هستند یعنی ممکن نیست زمـانی قـرآن باشـد و _ قرآن و عترت پیامبر عترت نباشد.
کــه عتــرت در تمســك بــا اسـت و از آن بیــت پیــامبر _ نکتـه مهــم دیگــر عصــمت اهل جــایی یعنـی هـر چـه را « لـن یفترقـا»بیـت اسـت. اهلاست، این نشـانگر عصـمت و حجیـت شریکقرآن
گوید و بالعکس و این جز عصمت معنای دیگری ندارد. گوید همان را عترت می قرآن می
بیت در حدیث ثقلین اهل
گرفته« بیـت و عتـرت پیـامبر اهل»مراد از این انـد چـه کـه در ایـن حـدیث عـدل قـرآن قـرار
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
123
کسانی هستند؟ـرکم ر همین مطل در تفسیر آیه تطهی هـل البیـت ویطه
جس ما یرید اهلل لیذه عنکم الر إن
که اهل 1تطهیرا که خداوند متعال طهارت تکوینی و ذاتی مطرح شده کسانی هستند البیت چه کرده است؟ آنها را اراده
کـه برخـی از آن سـنت های مختلفی در میان دانشـمندان اهل باره دیدگاه در این مطـرح شـده کـه صـائ و حـر جلـوه ها قابل جمع بوده و با هم تعـار و تنـافی ندارنـد. امـا نظریـه دیدگاه ای
ــابع معتبــر اهل می کــه مــراد از کنــد و قــائلین فراوانــی دارد و در من ســنت مطــرح شــده، ایــن اســت و حسـن و امـام و حضرت فاطمه و امام علی البیت در قرآن، خصوص پیامبر اهل
ــین نیــز صــادق اســت چــون خــود می امــام حســین باشــند. همــین نظریــه در مــورد حــدیث ثقل را مشخص فرموده است. بیت مصداق اهل پیامبر
کند: خود از عایشه نقل می صحیحمسلم در ای از پشـم خیـاطی کـه بـر دوش او پارچـه صبحگاهی از خانه خارو شـد در حالی پیامبر
کرد. آن شده بود. حسن بن علی کسا وارد شد او گاه حسین بر او وارد شد، او را داخل کرد. آن کـرد را نیز داخل هـل گـاه ایـن آیـه را تـالوت
جس مـا یریـد اهلل لیـذه عـنکم الـر إن
رکم تطهیرا (130، 7تا: ج . )نیشابوری، بیالبیت ویطه
کـه بعـد از نـزول آیـه ل الصـحابه نیـز حـدیثی نقـل میئفضـا خـود در بـاب صةحیحمسـلم در کنـد کرد: این ( پیامبر61عمران: مباهله )آل چنین
نام دعا رسنل اهلل ع يا و ااطمه و حسنا و حسينا اقالم ان هم هنمت اهنم. صحيشنابنری ب (130 7ج
که خود متذکر می سننترمذی همین احادیث را با سند متعدد در بسیار مورد توجه است. شود (327، 5ق: ج1403)ترمذی،
ــه در مباهلــه حاضــر بیــت پیــامبر بنــابراین مــراد از عتــرت و اهل ک کســانی هســتند همــان گرفتنـــد. عالمـــه منـــاوی یکـــی از دانشـــمندان اهل کســـا قـــرار ســـنت در شـــرح حـــدیث شـــده یـــا در
نویسد: ثقلین میــه مقصــود از عتــرت پیــامبر ک ــرادی هســتند ــوده و تنهــا اف ــاکی خاصــی ب ــم و پ دارای عل
.33. احزاب: 1
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
124
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که خداونـد پلیـدی را گاه از قرآن جدا نمی هیچ کسا هستند شوند و این افرد همان اصحاب کرده است. )مناوی، (14، 3ق: ج1319از آنها دور
که مصداق عترت و اهل در این زمـان چـه بیت پیامبر خالصه و جان سخن در این است قــرآن و عتـرت معنـی یابــد؛ چـون معنـا نــدارد زمـانی قـرآن باشــد و بـین« لــن یفترقـا »کسـی اسـت تـا نویسد: ابن حجر هیثمی می عترت نباشد.
که تمسك بـه آنهـا تـا قیامـت شایسـته و موجـ بقـا و ایمنـی بـرای کسانی باشند عترت باید کـه پیـامبر کـرده بـه اهل اهل زمین باشد و بخـاطر همـین اسـت بیـت او مسـلمین را امـر
کنند. (91 _89ق: 1417)هیثمی، تمسك
ل شدند مراد از عتـرت ل جوینی شافعی و عالمه قندوزي قائسنت مث برخي از دانشمندان اهلکــه شــیعه قائــل اســ همــان ائمــه اثنــا عشــر و خلفــاي دوازده پیــامبر ت )جــوینی گانــه هســتند
(.441، 76: باب 1418قندوزی حنفی، ؛133، 2: ج1400شافعی،
که در خ کنونی عترت را وجـود انصاف آن است که مصداق ود صحاح سته روایاتی وجود دارد داند. می مبارك امام مهدی
که پیامبر سنندر فرمود: ابی داود آمده است بمب امنه ينواطم امنم. ت نقض اتحلا و ت حلذه اندهر حب مي ك انعرب رجنل نن اهنل
(421 2 م ج1410صاب داود
(343، 3ق: ج1403در سنن ترمذی آمده است. )ترمذی، همین حدیث به سند دیگر که پیامبر سنندر فرمود: ابی داود از ام سلمه نیز نقل شده
ىت ن وند ااطمه. صاب داود (422 2 م ج1410ا هدی ن عتر
یابیم قرآن و عترت طبر حدیث ثقلین هیچ زمـانی از هـم جـدا نخواهنـد شـد و بنابراین در میکنــونی عتــ کــه می کــه همتــای قــرآن اســت امــام مهــدی رت و اهــل پیــامبرمصـداق باشــد
کنار قرآن موج سعادت است. تمسك به آن حضرت در البته احادیث عـام مهـدوی دیگـر مثـل حـدیث معرفـت امـام و حـدیث وجـود قرشـی و احادیـث
که از آنها صرف کنیم. نظر می دیگر قابل طرح است
احادیث خاص مهدوی در صحاح ستهکـــــه بـــــه طـــــور خـــــاص در مـــــورد امـــــام ن بخـــــش بـــــه بررســـــی احـــــادیثی میدر ایـــــ پـــــردازیم
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
125
باشـد. ذکـر ایـن نکتـه مطرح شده ویا تطبیر آن فقط بر دوران آن حضرت صـادق می مهدیکـه تمـامی ایـن احادیـث برگرفتـه از صـحاح سـته می نیز الزم می کـه معتبرتـرین منـابع نماید باشـد
سنت است. اهل امام مهدیمحور اول: حسب و نسب
که مهمترین بحث در مورد امام مهـدی حسـ و نسـ آن بزرگـوار اسـت. در شکی نیست کـه بینیم حس و نس امام مهدی بررسی این روایات می در صحاح سـته بـه صـورتی اسـت
کت روایی شیعه نیز به چشم می خورد. در . مهدی از فرزندان عبدالمطلب است1
که رسول بن مالك نقل می خود از انس سننابن ماجه در فرمود: خدا کند ننن أحننا و دننزة و عننم و جعفننر و احلسننن و احلسننين و حنننن وننند عبنندا ط سننادة اهننل احلج
(368 2 ام ج ا هدی؛ صابن اجه بما فرزندان عبدالمطل سروران اهل بهشت هسـتیم؛ مـن و حمـزه و علـی و جعفـر و حسـن و
حسین و مهدی.
است پیامبر بیت . مهدی از اهل2که پیامبر سننابی داود در کرده فرمود: خود از عبداهلل بن مسعود روایت
بمب نو يبق ن اندحيا ات ينو نطننل اهلل ذننك انينو حنب يبعنث اينه رجن نن نن اهنل (309 2 م ج1410داود يواطم امه امم...؛ صاب
گر از عمر دنیا جز یك روز باقی نمانده باشد کـرد تـا ا هر آینه خداوند آن روز را طوالنی خواهـد که اسمش نظیر اسم من است. که مردی از اهل آن بیت مرا برانگیزد
کـرده و دو حـدیث دیگـر سننترمذی در این حدیث را با اسناد خود از عبداهلل بـن مسـعود نقـل نویسد: آورد و در ذیل هر سه حدیث می می
(4231و 2232 ح2 م ج1403هذا حدحلث حسن دحيح. ص ر ذی که پیامبر خود حدیث دیگری از امام علی سننداود در ابی کرده فرمود: نقل
كمنا ئن جننر ؛ صاب داود نو يبق اندهر اتيو نبعث اهلل رج ن اهل بمب ميوها عدت (310 2 م ج1410
گر از دنیا جز یک روز باقی نماند خداوند یکی از اهل که زمین را پر از بیت مر ا ا خواهد فرستاد کند همان که از ستم پر شده است. عدل و داد گونه
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
126
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که رسول خدا ابن ماجه از محمد حنفیه از امام علی سنندر کرده فرمود: روایت (4085 ح2 ام ج ا هدی نا اهل انبي حلة حه اهلل ىف ني ؛ صابن اجه ب
کند. او را در یك ش اصالح میبیت است خداوند امر مهدی از ما اهل
. مهدی از فرزندان فاطمه است3کـه مـورد اتفـاق شــیعه و تـرین محـور در حسـ و نسـ امـام مهـدی مهم ایـن محـور اسـت
که این مسرله را متذکر شده اند. سنی است. در صحاح سته ما روایاتی داریم که سننابن ماجه در کرده فرمود: پیامبرخود با اسناد خویش از ام سلمه نقل
(4086ا هدی ن وند ااطمه؛ صمهوم ح مهدی از فرزندان فاطمه است.
که آن حضرت فرمود: داود نیز از پیامبر یاب سنن در کرده روایت ىت ن وند ااطمه. صاب داود (4284 ح4 م ج1410ا هدی ن عتر
که حدیث را چهـار نفـر « فاطمـةالمهدی حر و هو من ولد »نکته قابل توجه و تامل این است کت معتبر خود از از علمای بزر اهل کرده صحیحسنت در انـد؛ ابـن حجـر هیثمـی مسلم روایـت
(، 145تـــــا، (، ابـــــن صـــــبان مـــــالکی )بی264، 14ق: ج1409(، متقـــــی هنـــــدی )163ق: 1417)های موجود و در دسـترس هـیچ اثـری از ایـن حـدیث ( اما در چاپ112ق: 1307مالکی ) حمزاوی
خورد. مسلم به چشم نمی حیحصدر محور دوم: شمایل و سیمای مهدی
کـــه موضـــوع امـــام مهـــدی از آن بســـیار مهـــم و اساســـی بـــوده در روایـــات متعـــددی جـــایی که پیامبر می را بیـان فرمـوده اسـت. حتی شمایل و سـیمای ظـاهری امـام مهـدی بینیم
رح شده است.در روایات شیعی بیشتر مط البته خصوصیات ظاهری امام مهدی نام پیامبر . هم1
که آن حضرت فرمود: ابی داود روایتی از پیامبر سنندر آورده نو يبق ن اندحيا اتينو نطننل اهلل ذننك انينو حنب يبعنث اينه رجن ينواطم امنه امنم؛
(4282 ح2 م ج1410صاب داود گر از عمر دنیا یك روز بیشتر باقی نماند خداوند آن روز را کند تـا مـردی از قدر طوالنی می آن ا
که اسم او اسم من است. نسل مرا برانگیزد
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
127
ق: 1403روایـت شـده اسـت. )ترمـذی، ترمـذی از پیـامبر سةننشـبیه بـه همـین حـدیث در (2331، ح3ج
که امام علی ابی سنننیز در کرد و فرمود: داود حدیث دیگری آمده نگاهی به فرزندش (4290 ح2 م ج1410باسم حبينم...؛ صاب داود سيخرج ن د به رجل حلسمم
که هم خداوند از نسل او مردی را خارو می نام پیامبرتان است. کند
که پیامبرشترمذی روایت دیگری از عبداهلل بن مسعود نقل سننو نیز در فرمود: ده (2332 ح3 م ج1403بمب يواطم امه امم. ص ر ذی حلم رجل ن اهل
کشیده. پیشانی 2 بلند، بینی بیـان شـده اسـت. در در روایات متعددی از شیعه و سنی خصوصیات ظاهری امام مهدی
که پیامبرشنقل سعید خدری از پیامبر ابی داود از ابی سنن فرمود: ده هب أقن ا حف...؛ صاب داود (4285 ح2 م ج1410ا هدی ن اجم احلج
کشیده است... .مهدی از فرزندان من است پیشانی ب لند و بینی
محور سوم: شرائط و عالئم ظهورگرفته و در روایات متعددی مطرح که در مباحث مهدوی مورد توجه قرار از موضوعات مهمی
اســت. ایــن روایــات از یــك طــرف نشــان از اهمیــت ایــن موضــوع در « شــرائط و عالئــم ظهــور»شــده نگری و هوشـمندی گرمی و روحیـه آینـده مباحث مهدوی است و از طرف دیگر موج امید و دل
هـــــا و پردازی شـــــود. البتـــــه در ایـــــن محـــــور دروغ شـــــده و نیـــــز موجـــــ آمـــــادگی مســـــلمین میکامل را بدهند. سرائی افسانه گاهی که الزم است محققان دلسوز در این موارد آ هایی شده
کـه بین شرائط و عالئم ظهـور تفاوت کـه عمـده تفـاوت ایـن اسـت عالئـم و هـایی مطـرح شـده ها توانـد در آن تـأثیر بگـذارد ولـی انسـان های ظهور از عهده آدمـی خـارو اسـت و آدمـی نمی نشانهجـا ابتـدا بـه شـرائط ظهـور پرداختـه و سـپس وارد توانند در شرائط ظهور موثر باشند. مـا در این می
شویم: عالئم ظهور می . شرائط ظهور1
الف( حتمی بودن ظرورکه در گرفته حتمیت و قطعی بودن ظهور امام از موارد مهمی کید قرار روایات مهدوی مورد تا
که در صحاح سته نیز در چند حدیث مطرح شده است. مهدی است
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
128
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که فرمود: خود از رسول خدا سننترمذی در کرده نقل بمب؛ ص ر ننذی نننو يبننق ننن اننندحيا اتيننو نطنننل اهلل ذنننك انيننو حننب حلننم رجننل ننن اهننل
(2231 ح3 م ج1403کرد تا مردی گر از عمر دنیا فقط یك روز باقی بماند خداوند آن روز را آن قدر طوالنی خواهد ا
بیت مرا برانگیزد. از اهل
کنــد. )همــو: نقـل می نیـز ترمــذی حـدیث دیگــری شـبیه بــه حـدیث پیشــین از رسـول خــدا (2232ح
کــه مــا را در ســه حــدیث م حتمــی بــودن ظهــور امــام مهــدی سةةننابــی داود در کــرده طــرح کتفــا مــی ــه ذکــر یــك حــدیث آن ا ــی فقــط ب ــی داود از امــام عل ــه پیــامبر کنیم. اب ک کــرده نقــل
کرم فرمود: اكمنا ئن جننر . صاب نو يبق ن اندهر ات يو نبعث اهلل رج ن أهل بمب ميوها عندت
(4283 2 م ج1410داود سازان ظرور ب( زمینه
است. سازی برای ظهور امام مهدی ه در روایات فریقین مسرله زمینهاز موارد مطرح شدکه فرمود: ابن ماجه از رسول خدا سنندر روایت شده
رج حاس ن ا شر ايوطئن ن مهدی س طاحه؛ حينکننـد. سـازی می زمینه مردمی از مشرق زمین خـارو شـده و بـرای حکومـت امـام مهـدی
(4088، 2تا: ج )ابن ماجه، بی محل ظرورج(
مکـه اسـت. ظهـور حضـرت مهـدی ، محـلبراساس روایات متعدد در منـابع شـیعی و سـنیکعبه و بین رکن و مقام است و در برخی بین کنار البته در برخی روایات تصریح شده ظهور ایشان
که حضرت فرمود: خود از ام سلمه از پیامبر سننداود در یاب زمزم و مقام. کرده روایت (4286 2 م ج1410بين انركن و ا قا ...؛ صاب داود ايباحلعوحه
کنند. با او )امام مهدی( در بین رکن و مقام بیعت می
های ظهور . عالئم و نشانه2کـه های ظهور بر می در منابع روایی شیعی و سنی ما به موارد فراوانی از عالئم و نشانه خـوریم
عالمــت را از عالئــم 5غیــر حتمــی تقسـیم شــده و در روایـات شــیعی ایــن عالئـم بــه عالئــم حتمـی و
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
129
کتـاب ( در منـابع اهل650ش: 1381اند. )صـدوق، حتمی بر شمرده سـنت تمـام ایـن عالئـم را در اند. الفتن و یا در ضمن اشراط الساعه آورده
گیر شدن ظلم و فساد و فتنه الف( فراکه رسول خدا ابی داود از پیامبر سنندر فرمود: روایت شده
كما ئ ظ منا و جننر . صاب داود ا 2 م ج1410 هدی ن... مي اتر قسطا و عدت (4285ح
کند. خود این مطل را در دو روایت دیگر با مضامین مشابه ذکر می سننابی داود در که پیامبر صحیحبخاری در کرده فرمود: خود با اسناد خویش از ابوموسی نقل
هنل و حلنثنر ا نا ارنرج و ا نرج و ا بين حلدی انساع احلا ا يراب ا ا انع نم و حلننزل ا نا احلجاری (89 8 م ج1410انقتل؛ صبن
که در آن ایام علم رخت بر می بندد و جهل سـرازیر همانا در آستانه قیامت ایامی خواهد آمد شود. شود و هرو و مرو و قتل زیاد می می
( و 168، 8تـا: ج مسـلم )نیشـابوری، بی صةحیحنیـز در بخاری در باب ظهور الفتن و صحیحدر ، 2تــا: ج ماجـه )ابـن ماجـه، بی ابن سةةنن( و در 4278، ح2ق: ج1410داود )ابـی داود، ابـی سةنندر تـا: نسـائی )نسـائی، بی سةنن( و نیـز در 2301، ح3ق: ج1403ترمذی )ترمذی، سنن( و در 4050حکه عددی با همین مضامین مواجه می( یعنی در تمام صحاح سته با احادیث مت252، 4ج شویم
کـه زنـدگی را بـر که آخرالزمان ظلم و فسـاد و فتنـه بـه حـدی بـاال می تماما داللت دارد بر این گیـرد کـرده و حفـظ دیـن سـخت تر از همیشـه خواهـد بـود و همگـی انتظـار فرجـی را دنبـال مردم سخت
که پایان می اشد.ها ب ها و ستم دهنده همه این تیرگی کنند ب( طلوع خورشید از مغرب
گرفتـه کیـد قـرار در روایات متعددی در صحاح سته به این مطل اشاره شـده و بسـیار مـورد تأکه پیامبر صحیحاست. در فرمود: مسلم از حذیفه بن اسید غفاری نقل شده
بنا؛ صصحيشنابنری ا انساع ت نن حب نن عشر نحلنا... و ط ننا انشنمس نن ر (179 8ج ام ب
عالمــت محقــر بشــود؛ یکــی از آنهــا طلــوع خورشــید از 10کــه رســد مگــر آن قیامــت فــرا نمی مغرب است.
خـود از ابـوهریره صةحیحکنـد. بخـاری در البته مسـلم ایـن حـدیث را بـا سـند دیگـر نیـز نقـل می
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
130
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
که پیامبر کرده فرمود: روایت اری ت قو انساع با. صبن (6141 ح5ج م1410حب انشمس ن ر
که در بقیه صحاح سـته نیـز مطـرح شـده اسـت. ابـن طلوع و خورشید از مغرب از عالئمی است حـدیث در آن 3گشـوده و « باب طلوع الشمس مـن مغربهـا»خود باب خاصی به نام سننماجه در
(4069، ح2تا: ج آورده است. )ابن ماجه، بی سفیانی و خسف بیداء ج(
انی بــا لشــکرش و فــرو رفــتن آنهــا در ســرزمین بیــداء )بــین مکــه و در روایــات شــیعی خــروج ســفی(. روایـــات متعـــددی 426ش: 1363مدینـــه( از عالئـــم حتمـــی برشـــمرده شـــده اســـت )نعمـــانی،
کــــرده و او را از دشــــمنان اهل کشــــتار و بیــــت خصوصــــیات ســــفیانی را مطــــرح کــــه دانســــته کرده و در سرزمین بیداء که به س اندازد تا این های فراوانی را به راه می خونریزی مت مکه حرکت
رود. آسایی در زمین فرو می به طرز معجزه« بـاب الخسـ بـالجیش الـذی یـ م البیـت»خود باب خاصی را تحت عنوان صحیحمسلم در
کرده و چندین حدیث در ذیل آن آورده است. )نیشابوری، بی (167، 8تا: ج باز که پیامبر ده و از عایشه نقل میخود نیز این موضوع را آور صحیحبخاری در فرمود: کند
ناری سف بأورم و نخنرهم؛ صبن كاحوا ببيدا ن اتر حين و جيم اننعب ااذا م 1410حلز (2012 ح2ج
کعبه می که به زمین بیداء درآمدند زمین همه آنها را فرو لشکری آهنگ کنند پس هنگامی برد. می
حـدیث در ایـن مـورد ذکـر 3 «جـیش البیـداء»در بـاب «کتـاب الفـتن»خود در سننابن ماجه در (4065 -4064، 4063، ح2تا، ج )ابن ماجه، بی کرده است.
احادیـث « ما جاء فی الخسـ »و در سنن ترمذی در باب « کتاب المالحم»ابی داود در سنندر .باره ذکر شده است متعددی در این
«رایات سود»های سیاه د( پرچمکـه در روایـات شـیعی و سـنی مطـرح آخرالزمان و ظهور حضـرت مهـدیهای یکی از نشانه
هـا در جهـت مثبـت بـرای های سـیاه )رایـات سـود( اسـت. ایـن پرچم شده، برافراشته شدن پرچمآینــد. از خراســان برافراشــته شــده وبــه حرکــت در می حمایــت و هــدایت در مســیر امــام مهــدی
ماجه آمده است.ابن سننترمذی و سننبرخی از این روایات در
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
131
ا ط ب انراحلا انسود ن قبل ا شر ... اقالم ااذا رأحلتمنوف ابناحلعوف وننو حبنو عنم اننث 3ج م 1403؛ ر نننذی 4082 ح2 نننام ج ااحنننه خ يفننن اهلل ا هننندی...؛ صابنننن اجنننه ب
(2317حگــاه ســپس پرچم کــرد. ســپس فرمــود: پــس هــر هــایی ســیاه از جانــ مشــرق ظهــور خواهنــد
کنیـد ولـو بـا راه رفـتن در برفآن هـا باشـد پـس همانـا او خلیفـه خـدا ها را دیدید بـا آنهـا بیعـت مهدی است.
ج دجال ها ( خروســنت از عالئــم آخرالزمــان، خــروج دجــال های ظهــور و یــا بــه تعبیــر روایــات اهل یکــی از نشــانه
کت روایی شیعه بسیار مختصر و مجمل پرداخته شده کمـی است. در مورد دجال در و احادیث سنت احادیث فراوانی در مـورد دجـال و طـول عمـرش و در این مورد آمده است، اما در منابع اهل
کـه پـرداختن بـه تمـامی صفات و ویژگی کشـته شـدن او مطـرح شـده هـا و خصوصـیات ظـاهری و کتفا می 3طلبد. ما در این جا از بین آن همه به ها مقاالت متعددی می آن کنیم: روایت ا
گونه نقل شده: نسائی از عایشه این سنن در 8 نام ج كا حلستعيذ باهلل ن عذاب انقبر و نن اتنن انندجال. صحسنا ب عن انن 275) برد از عذاب قبر و فتنه دجال. همواره به خداوند پناه می پیامبر
که پیامبر صحیحدر فرمود: بخاری آمده اری كاار؛ صبن (103 8 م ج1410ا بين عينيه نتوب
کافر است. بین دو چشم دجال نوشته شده
که فرمود: خود از رسول خدا صحیحمسلم در کرده روایت آ ايط به ا نه...؛ ايبعث اهلل عيىس بن ر
کشـته می ، 8تـا: ج شـود. )نیشـابوری، بی یعنی سـرانجام دجـال بـه دسـت عیسـی بـن مـریم 197)
محور چهارم: حکومت جهانی حضرت مهدیو تــــرین ابعــــاد بحــــث مهــــدویت، موضــــوع حکومــــت جهــــانی امــــام مهــــدی یکــــی از مهم
های آن است. چـون آینـده بشـریت و پایـان تـاریخ و حیـات اجتمـاعی انسـان همـواره مـورد ویژگیکـرده ،نگر بوده است های آینده دغدغه انسان کریم در آیاتی متعدد بـر ایـن مطلـ تصـریح قرآن
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
132
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ــه پایــان جهــان از آن ( و مستضــعفان وارثــان زمــین هســتند 105ان صــالح اســت )انبیــاء: بنــدگ ک که ما این موضوع را در روایات مهدوی مورد اشاره قرار بدهیم. به جاست(. بنابراین 5)قصص:
الف( نزول عیسی بن مریمم و قطعـی که در روایات شیعی و سنی به طـور مکـرر مطـرح شـده و بسـیار مسـل یکی از مسائلی
اسـت. ظهور امـام مهـدی در آخرالزمان و در هنگامه ، نزول حضرت عیسینماید می جلوهکرده و مردم را کند و بر امام مهدی در آخرالزمان از آسمان به زمین نزول می عیسی اقتدا
کشـد. ایـن مطلـ شـکند و خـوک را می ها را می به دین حر و دین اسالم دعوت نمـوده و صـلی کتفا می در صحاح سته مطرح شده است و کنیم: ما به یک روایت ا
کند: خود از جابر بن عبداهلل انصاری نقل می صحیحمسلم در ين اى يننو معنن انننن حلقنننلم ت ننزال طائفنن ننن ننب حلقننا ن عننم احلننق ظنناهر
آ ايقنل ا يرهمم عنال دنل نننا. ايقننل ت ا بعننم انقيا ه. قالم اينزل عيىس بن ر (95 1 ام ج ر اهلل هذف ات ؛ صحيشابنری بعم بعق ا را نگروهی از امت من پیوسته در راه حر جهـاد می شنیدم رسول خدا کننـد و فـاتح فرمود:
بن مـریم فـرود خواهـد آمـد و امیـر و گـاه عیسـی خواهند شد تـا روز قیامـت، سـپس فرمـود: آنگروه به وی می او جواب خواهد داد: خیر، برخی گوید: بیا برای ما نماز بگذار. پیشوای این
از شما بر دیگران امیرند و این به جهت بزرگداشت و تکریم امت اسالمی است.
پرداختـه اسـت؛ بـاب بـه موضـوع نـزول عیسـی 6مسلم در صحیحروایت در 20در مجموع کتاب االیمـان بـاب نـزول عیسـی ، بـاب ذکـر مسـیح ابـن مـریم، بـاب فـتح قسـطنطنیه و مانند
یگر.ابواب دکمیت اسالم بر جهان ب( حا
که دین اسالم را بر تمامی ادیان عالم برتری داده و مسـلط خداوند متعال در قرآن وعده داده کل جهان می (. 4286، ح2ق: ج1410داود، نماید )ابی بر
کتــاب ایـن وعــده بــه دلیـل خاتمیــت دیــن اسـالم و جهان شــمول بــودن آن اسـت. امــروزه تنهــا که مصون که معارف وحیانی آن توسط انسان معصوم آسمانی کریم است از تحری مانده قرآن
در عالم حکمفرما خواهد شد.که فرمود: داود از پیامبر خدا ابی سنندر کرده نقل
راحه اى اتر ؛ صمهوم (4285حو حلعمل ىف انناس بسن حب م و حل اتس بج
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
133
کند و اسالم را بر تمام زمین سلطنت و عزت عمل می و او در میان مردم به سنت پیامبر دهد. می
گستری ج( عدالتکــه بشــر همــواره بــا آن مــأنوس بــوده و جــز از واژه اســت. « عــدالت»هــای اوســت، آرمان ءهــایی
ــال آن می ــاریخ بــه دنب ــه در طــول ت ک گمشــده بشــریت اســت کــه در حکومــت امــام عــدالت ــردد گکرد مهدی ی خواهد .به معنی واقعی خود تجل که حضرت فرمود: حدیث از پیامبر 3داود در ابی سنندر نقل شده
كما ئ ظ ما و جنر ؛ صاب داود (4285ح 2 م ج1410ميو اتر قسطا و عدت که پر از ظلم و جور شده باشد. زمین را پر از عدل و داد می امام مهدی کند همان طور
د( بخشش فراوان و رفاه اقتصادیبــه های فــراوان امــام مهــدی بــا بخشــش مــردمعــه و حکومــت مهــدوی نیــاز مــادی در جام
قــدر ایــن بخشــش و شــوند. آن می برخــوردار شــود و همــه از بخشــش و احســان او آســانی رفــع میکسـی احسـاس نیـاز نمی احسان فراوان می کـه دیگـر کنـد و همـه در رفـاه اقتصـادی بـوده تـا شـود
شند و از فکر مسائل مادی دور باشند.فقط به بندگی و عبادت الهی بیاندیکه فرمود: خود از رسول خدا صحیحمسلم در کرده نقل
(185 8 ام ج حيیث ا ال حثيا تحلعد عدد ؛ صحيشابنری ب حلنن ىف نخر أ ب خ يف ــراوان بخشــش می در اواخــر امــت مــن خلیفــه ــال را ف ــه م ک ــد و شــمارش ای خواهــد آمــد کن
کرد. نخواهد
کرم سننه در ابن ماج که آن حضرت فرمود: خود از پیامبر ا کرده روایت نام حلنن ىف ب ا هدی... اتنعم ايه ب حعم حلنعموا ث هنا قن ...؛ صابنن اجنه ب
(4083 ح2جکـه در مهدی در میان امت من خواهد بود. مردم در زمـان او بـه چنـان نعمتـی دسـت یابنـد
د. ای ندیده باشن هیچ دوره
هـ( مدت حکومت امام مهدیکـه در روایــات شـیعی و سـنی انعکـاس یافتــه و در صـحاح سـته نیـز چنــد یکـی دیگـر از مـواردی
است.« مدت حکومت امام مهدی»حدیث درباره آن مطرح شده که فرمود: خود از رسول خدا سننترمذی در کرده نقل
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
134
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ننرج حلعننيم سسننا او سننبعا او ؛ ص ر ننذی ا ىف ننب ا هنندی حين 3 م ج1403 سننب سنننين (2333ح
کرده و زندگی می که ظهور سال. 9سال یا 7سال یا 5کند همانا در امت من مهدی است
که آن حضرت فرمود: ماجه از پیامبر اسالم ابن سنندر کرده روایت (4083 ح2 ام ج حلنن ىف ا ب ا هدی ا قةر اسبب و ات اتسب؛ صابن اجه ب
کم بشود در امت گر کند. سال حکومت می 9سال وگرنه 7من مهدی خواهد بود ا
سال بیـان شـده 7سال و در روایت دیگری 9در سنن ابی داود در یک روایت مدت حکومت، (4286، ح2ق: ج1410است. )ابی داود،
گیری نتیجهکــه دربـاره مهــدویت بــه صــورت عـام یــا خــاص در صـحاح ســته بــه ویــژ ه در از مجمـوع روایــاتی
کــه موضــوع مهــدویت از جملــه موضــوعات صــحیحین بــه آن پرداختــه شــده، مشــخص می شــود که باب ویژه صحاحمورد توجه نویسندگان ای در سنن ترمـذی و سـنن ابـی داود بوده به نحوی
با عنوان "باب المهدی" ذکر شده و روایات متعددی ذیل آن نقل شده است و به عنـوان مثـال از یـاد شـده وان خلیفه دوازدهم یا خلیفـه آخرالزمـان از خلفـای پیـامبربا عن حضرت مهدی
است.هــای مربــوط بــه مباحــث مهــدویت از مســائل مــورد عالئــم ظهــور و شــرایط آخرالزمــان و ویژگی
توجه صاحبان صحاح و سنن بوده است و غالبـا بـا روایـات شـیعی قابـل تطبیـر اسـت. پـر واضـح کامل و دقت و که بعد از بررسی کـه مسـرله افر در این روایات، میاست توان به این نتیجه رسید
مهدویت از اعتقادات اساسی و معارف اصیل نزد فریقین است.
حلیی ت
مایبازن
ستهاح
صح در
تدوی
ی مهبیق
_ تطلی
135
منابعکریم _ قرآن ق)ال (.1405، بیروت، عالم الکت ، منهاج السن ابن تیمیة، احمد، _
ق)ب(.1405، بیروت، عالم الکت ، ىلم الحدیث_______________ ، _ ق.1407، بیروت، دارالفکر، تذکره الخراصالدین عبدالرحمن، مالابن جوزی، ج _
تا. ، بیروت، دارصادر، بیمسندابن حنبل، احمد، _ ق.1404، بیروت، دارالکت العلمیة، وفیات االىیان ابن خلکان، ابی العباس احمد بن محمد، _روت، داراالضـواء، ، بیـالفصةول المهمةه فةل معرفةه احةرال االئمةهابن صباغ مالکی، علی بـن محمـد، _
ق.1409 تا. ، بیروت، دارالکت العلمیه، بیاسعاف الراغرینابن صبان، محمد بن علی، _کریر دمشقی، اسماعیل ، _ ق.1410، بیروت، دارالمعرفه، تفسیر القرآن العظیمابن ق.1412، بیروت، مکت المعارف، و النهای الردایـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _
تا. ، بیروت، دارالفکر، بیسنن ابن ماج ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، _ ق.1410، بیروت، دارالفکر، سنن ابی داودداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، ابی _ ق.1410، بیروت، دارالفکر، صحیح الرخاریبخاری، محمدبن اسماعیل، _ ق.1403، بیروت، دارالفکر، سنن ترمذی کالجامع الصحیح(ی محمدبن عیسی، ترمذی، ابوعیس _ ق.1416، بیروت، عالم الکت ، بذل المجهرد فل شر و ح سنن ابی داودتفوری، احمد سهار، _ ق.1401، بیروت، داراحیا الترا العربی، جامع االصول من احادیث الرسولجزری، ابن اثیر، _ ق.1400نا، ، بیروت، بیالسمطین فرائدجوینی، علی بن محمد، _کم نیشابوری، محمدبن عبداهلل، _ ق.1418، بیروت، دارالمعرفه، المستدرک ىلل الصحیحینحا ق.1375، مصر، دارالکت االسالمیة، المهدوی في االسالمحسن، سعد محمد، _درسـه امـام ، اصـفهان، مىرقات االارار فل معرف االئم اوطهةارحسینی دهلوی، میر حامد حسین، _
ش.1382، مهدی ق.1307، مصر، دارالنهضة، مشارع االارارحمزاوی مالکی، حسن، _ تا. ، بیروت، دارالفکر، بیاصول الحدیثالخطی ، محمد عماج، _ ق.1406، بیروت، م سسه الرسالة، سیراىالم النرال الدین، ذهبی، شمس _ـــ _ ـــروت، دارالکتـــ العربـــی، تةةةاریخ االسةةةالم و وفیةةةات المشةةةاایر و االىةةةالمـ ، ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، بی
ق.1412
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
136
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
ق.1394نا، ، مصر، بیلرائع االارار الرهی الدین محمد، سفارینی حنبلی، شمس _
ق.1382، حیدرآباد، مطبعة مجلس، اواسابسمعانی، عبدالکریم محمد، _ ق.1414، بیروت، دارالفکر، رار المهدیالعرف الوردی فل اخسیوطی، ابوبکر جالل الدین، _ ق.1418، بیروت، دارالکت العلمیة، اوراالبصارشبلنجی، م من بن حسن، _ تا. ، بیروت، داراحیاء الترا العربی، بیالیراقیت و الجراارشعرانی، عبدالوهاب، _ ش.1381، تهران، دارالکت االسالمیة، کمال الدین و تمام النعم صدوق، محمدبن الحسین، _ ش.1377، قم، م سسه معارف اسالمی، الغیر طوسی، محمدبن الحسن، _ ق.1391، قم، انتشارات الهادی، ىقائد اا السن و االثر فل المهدی المنتظرالعباد، عبدالمحسن، _کةذب باوحادیةث الصةحیح الةراردة فةل ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _ ، مجلـة الجامعـة المهةدیالرد ىلل من
ق.1411، 45االسالمیة السعودیة شماره
ق.1409، بیروت، دارالمعرفه، فتح الراری فل شر صحیح الرخاریعسقالنی، ابن حجر، _ ق.1404، بیروت، دارالفکر، تهذیب التهذیبـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _
تا. ، ریا ، بیت االفکار، بیىون المعررد فل شر سنن ابی داودآبادی، ابوعبدالرحمن، عظیم _ م.1981، مصر، مکتبة النهضة، السیادة العربی فلوتن، فان، _ ق.1411، بیروت، دارالفکر، التذکرة باحرال المرتل و اآلخرةقرطبی مالکی، محمد بن احمد، _
تا. کر، بی، بیروت، دارالفالجامع الصحیحقشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، _ ق.1418، بیروت، م سسه االعلمی، ینابیع المردهقندوزی حنفی، سلیمان، _
م.1959، مصر، دارالکت الحدیثة، العقیدة و الشریع في االسالمگلدزیهر، ایگناس، _، بیـروت، دار احیـاء کفایة الطالةب فةل مناقةب آل ابةی طالةب گنجـی شـافعی، محمـد بـن یوسـ ، _
ق.1404الترا ، ق.1409، بیروت، م سسة الرساله، کنزالعمالالدین، هندی، عالء بن حساممتقی _ ق.1408نا، ، مکه، بیالرراان فل ىالمات مهدی آخرالزمانــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، _
ق. 1319یروت، دارالفکر، ، بفیض القدیرمناوی، محمد عبدالر ف، _ تا. ، بیروت، دارالفکر، بیسنن اسائلنسائی، ابوعبدالرحمن احمد بن شعی ، _کتابخانه صدوق، الغیر نعمانی، ابراهیم بن محمد، _ ش.1363، تهران، ق.1407، بیروت، دارالکت العلمیة، شر صحیح مسلمنووی، یحیی بن شری ، _ ق.1417یروت، م سسة الرسالة، ، بالصراى المحرق هیثمی، ابن حجر، _
عربی به مقاالت چکیده
ةیعلم‌ةیفصل‌مجلة
ةیمهدو‌رداسات‌و‌ببحوث‌یتعن‌‌ش1396/ق1439شتاء،23العدد،سةداسال‌السنة
:ریالتحر ئةیه يدآقائیورسب دمسعودیسال نیوالمسلم االسالم حجة‌المقدسة‌قم‌يف‌العلمیة‌الحوزة‌استاذ
يآیت اهلل نصرت الدکتور مینوالمسل االسالم حجة‌والدراسااا الآحااو )کلیااة‌يالتخصصاا‌المشاارق‌المسااتقآل‌مرکااز‌يفاا‌العلمیااة‌الهیئااة‌عضااو
المقدسة‌قم‌يف‌المهدویة(
زاده يهاد يمحمدتق والمسلمین االسالم حجة‌المقدسة‌قم‌يف‌ةیالعلم‌الحوزة‌استاذ
نسهراب صادق الدکتور نیوالمسلم االسالم حجة‌والدراسااا الآحااو )کلیااة‌يالتخصصاا‌المشاارق‌المسااتقآل‌مرکااز‌يفاا‌لعلمیااةا‌الهیئااة‌عضااو
المقدسة‌قم‌يف‌المهدویة(
يالنیالج يالموسو يدرضیالس الدکتور‌المقدسة‌قم‌يف‌ياالسالم‌المذاهب‌و‌انیاالد‌جامعة‌يف‌العلمیة‌الهیئة‌عضو‌و‌مساعد
يجعفر جواد الدکتور والمسلمین االسالم حجة المقدسة‌قم‌يف‌الحج‌الدراسا و‌الآحو ةیکل‌يف‌العلمیة‌ئةالهی‌عضو‌و‌مساعد
يجعفر محمدصابر رودکتال نیوالمسلم االسالم حجة‌والدراسااا الآحااو ةیاا)کل‌يالتخصصاا‌المشاارق‌المسااتقآل‌مرکااز‌يفاا‌ةیااعلمال‌ئااةیاله‌عضااو‌المقدسة‌قم‌يف‌ة(یالمهدو
ادجن ياله نیحس رودکتال نیوالمسلم االسالم حجة‌المقدسة‌قم‌يف‌ةیاالسالم‌الثقافة‌و‌العلوم‌ةیکل‌يف‌ةیالعلم‌ئةیاله‌عضو‌و‌مشارک
يربان يمحمدتق نیوالمسلم االسالم حجة‌المقدسة‌قم‌يف‌ةیاالسالم‌الثقافة‌و‌العلوم‌ةیکل‌يف‌ةیالعلم‌ئةیاله‌عضو
:المسئول ریالمد
يدآقائیورسب دمسعودیسال :ریالتحر قسم سیرئ
يتیآ اهلل نصرت :ریالتحر ئةیه ریرتکس و يالداخل ریالمد
يخان يمجتب :النص مومق
لجنة التقویم
:المقاالت خالصة بیتعر
لجنة التعریب :فیتصح يقنبر يعل
:مطبعة ورباحمد ناصر
:مصمم ةیتغط نسب يسدلیب بوالفضلا
ع قم، :النشر مکتب 27 الدار رقم ،25 زقاق ة(،ی)صفائ الشهداء شار
کس 025 -37840085 :هاتف 025-37738240 :فا 37137 -45651 :يدیالبر الرمز 37185 -471 :دیالبر صندوق
ع قم، :النشر و عیالتوز مرکز 37840902 :هاتف ،27الدار رقم ،25زقاق (،ةیئصفاال) ءشهداال شار
الیر295000 :السعر 1000 :ةیالکم [email protected] [email protected] :يالکترون دیالبر
noormags.ir – magiran.ir :للمجلة يتیاالنترن موقع
المقاالت خالصة لجنة التعریب :بیتعر
وایات نظر وجهة من يالمهد اإلمام بعد الحکم الشیعیة الر 1يیدآقایبورس دمسعودیس
2یيرضا نیحس
الخالصة ریبـالتفک و ؟ المهدي اإلمام بعد الحکومة هي ما س ال يعل اإلجابة إلی حثالب هذا يیسع
يالنبـ ان .1: نظریـات ثـال رسم یمکن الحجة بعد ما بحکومة یتعلر فیما اتیالروا يف عشـر ياثنـ يالمهـد االمـام بعـد حکـمی .2 .حکمـونی و رجعـونی تیـالب اهـل مـن االئمة و
العدیـد فـي األئمـة و النبي رجعة نظریة درست وقد. لقیامةا تقوم و سیحکم حد ال .3 .ایمهد. خیرین حالتین في إال النظر یعاد لم و البحث هذا في الرجعة مسألة تعالج لم ثم، من و اآلثار من هو وجدت، إذا و سندا معتبرة ةیروا ةی وجدیال امةیالق امیق موردی ف ن البحث هذا نتائج تظهر و
ـإ ثم من و الرجعة اتیروا مع الصراع يعل القدرة لدیها لیس يالذ الواحد الخبر ـ ام ـ و تتخل . رتفس مع نزاع في هو فقط منهم واحد کونی يالت مهدي عشر اثني حکم عن روایات ربعة هناك لکن و نظریــة ت کـد واحــدة ة،یـالباق الثالثــة الروایـات مــن و. سـنیة مصــادر مـن هــو لکـن و الرجعــة اتیـروا
ةیــروا هنــاک و. ةیــالنظر هــذه نیبــ و بینهــا الجمــع یمکــن ياألخــر الروایــات مــن نــیناث و الرجعــة لنظریـة سـببا( يبصـر لیاسـماع احمـد) الحسـن احمد الکاذب يمدع اتباع اعتبروها يالت خامسة
بقم ثیالحد و القرآن جامعة يف استاذ .1
([email protected]) (المسرول الکات )استاذ في جامعة المصطفي إصفهان .2
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
140
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
عالقتهــا رفــض تــم الروایــة، هــذه مــن الحقیقــي الغــر شــرح مــع لکــن و مهــدي عشــر اثنــي حکـم .مهدي عشر اثني بحکم
.الحسن احمد امة،یالق ا،یمهد عشر ياثن الرجعة، ،يالمهد ماماإل :ةیسیالرئ الکلمات
يالمهد االمام عمر طول يف الشک يعل ةیریالتفس ةیالقرآن االجابات 1بور يحائر يمحمدمهد
الخالصة . الماضـیة األوقـات مـن نیالمعارضـ مـن ثیـرت قـد شـبهة المهـدي اإلمـام عمـر طول مسألة
المفکـرون حـاول وقـد. يالمهـد االمـام غیـاب اسـتمرار مـع ةیـاالمام عةیللش مسألة ثیرت قد وـــة اإلســـالمیون ـــن الشـــك هـــذا يعلـــ اإلجاب ـــة نظـــر وجهـــات م ـــقرآن و وتاریخیـــة علمی تحـــاول. ةی
وجهــة مــن يالمهــد االمــام عمــر طــولی فــ الشــک يعلــ جدیــدة إجابــات تقــدیم المقالــة هــذهــ جــل مــن اوال الکــریم؛ القــرآن نظــر ــ ةالمقارن ــاة مــع المهــدي اإلمــام مــن طویلــة حیــاة نیب حی
فــي يالمهــد لإلمــام طویلــة حیــاة تحدیــد جــل مــن ایــثان و اءیــاالول و األنبیــاء مــن طویلــةــ اإللهیــة القــوة دائــرة ــاة تکــون و العــادات خــوارق تشــمل يالت ــة حی المهــدي اإلمــام مــن طویل .قهایمصاد من
ونسی ،نوح اإللهیة، القوة ،يلمهدا االمام العمر، طول :ةیسیالرئ الکلمات
ةیاالقتصاد يالمهد اإلمام حکومة نتائج ثیأحادی ف دراسة 2يانیآدر یيرضا يمجتب
الخالصةکمـة النظـرة و االتسـاع مـن لهـا بمـا يالمهـد اإلمـام حکومة يفـ راسـخة آثـار لهـا هـا،یعل الحا
من يه يالت ةیاالقتصاد النتائج و ثاراآل منها ة؛یاالجتماع و ةیالفرد اةیالح ش ون مختل و العالمــالروا حــول ةیــلیتحل دراســة تتحــاول المقالــة هــذه. الحاضــرة الــدول و الجوامــع هــداف هــم اتی
([email protected]) بقم( ةیالمهدو بحو مرکز) ءيالمض المستقبل سسة م يف ةیالعلم رةیاله عضو .1
([email protected]) بقم( ةیالمهدو بحو مرکز) ءيالمض المستقبل سسة م يف ةیالعلم رةیاله عضو .2
ت قا
المصة
خ
141
ل و. الداللة و السند ثیح من ة،یالمهدو الحکومة من ةیالناح هذه يإل الناظرة هذه من المتحص نا الدراسة و ةیالسـماو البرکـات و الـنعم وفـرة: ةیـالمهدو الحکومة ببرکة ثالثة مورا نشاهد سوف ن المعـاش ة؛یـالفرد و ةیـاالجتماع اةیـالح رییـتغ و المجتمـع يفـ يالفکـر و يالروح التکامل ة؛یاألرض
. الکرامة و القناعة و ياالقتصاد باالمان المقارند ، اإلقتصـــايالمهـــد اإلمــام حکومـــة، النتـــائجالروایـــات اإلقتصــادیة، :ةیسااایالرئ الکلمااات
اإلسالمي.
نیالعهد و القرآن يف الموعود و الزمان آخر لعالقة مقارنة دراسة 1آراني باغباني جواد
الخالصةـــان» کلمـــة ـــر« آخرالزم ـــ تطل ـــنها يعل ـــاك. العـــالم ةی ـــد هن ـــن العدی هـــذه حـــول المناقشـــات م نیحــــ و الموعــــود ظهــــور قبــــل والســــلبیة اإلیجابیــــة التطــــورات و الموعــــود مثــــل قضــــایا. الـــدورة
مـا هـا،یف الموعـود دور هـو مـا حاسـمة، العـالم نهایـة هـي کیـ انه دائما الناس قلر کان و. هورهظ العــالم و اإلنســان مصــیر المطــاف، نهایــة فــي و لــه معارضــین و نصــار ســیکون ومــا خصائصــها هـي
هــــتمی اآلخـــرة و الزمـــان بـــ خر المعرفـــة يبمعنــــ 2«یاســـکاتولوج» کلمـــة. مکـــان يا يإلـــ یـــ ديــــ یفصــــلون المســــلمون. ریــــالخط الموضــــوع هــــذا عــــن البحــــث و« اآلخــــرة» و« آخرالزمــــان» نیب
مـن مجموعـة. هیـف اثنـین نظـر وجهـة لـدیهم الیهـود و االخـر يعلـ احـدهما نطبقونی ونیحیالمس نییحیالمســ مثــل ومجموعــة ،«اآلخــرة» و« آخرالزمــان» نیبــ یفصــلون المســلمین مثــل الیهــود، تتحقر لکن و االسالمی ف الموعود ظهور مع اآلخرةی أتیال راء،اآل هذه يعل بناء و. واحدة تعتبرهماــدیهم الیهــود و ةیحیالمســ يفــ الموعــود ظهــور مــع اآلخــرة س و. هیــف اثنــین نظــر وجهــة ل هــذا در ریـالعت العهد يا نیالعهد و میالکر القرآن يف يقیتطب بشکل الموعود و الزمان آخر عالقة المقال
.میالقد العهد و العتیـــــر، العهـــــد م،یالکـــــر القـــــرآن الموعـــــود، آخرالزمـــــان، التطبیـــــر، :ةیسااااایئالر الکلماااااات
([email protected]) بقم والبحو للتربیة الخمیني اإلمام موسسة يف ةیالعلم الهیرة عضو .1
2. Eschatology اآلخر» و« البعد»ی بمعن« االسکاتوس» الیونانیة الکلمة من ی خذ».
ماره، ش
شمل ش
سا23
ا مست
، ز139
6
اره شم
ل، ل او
ا1
ت ، ب
1390
142
ژپوهش مهد‌ی‌اه
وی
.الجدید العهد
المتصلة و المنفصلة الظهور عالئم ةیرمز اعتبار نقد 1يصبائ يمهد
2شاکر يمحمدتق
الخالصة علـم دارسـي فکـر مـن و تـارة اتیـالروا مـن زهـایتما نبثـری الظهـور عالئـم عـن ماتیتقس هناک المنفصــلة و المتصــلة العالئـم نیبــ کیـالتفک المطروحــة ماتیالتقسـ جملــة مـن. ي خــر ةیـالمهدوکل من انطالقا . للظهور ی الـ کمیدیـ نیبـ يالـذ ریـالتحق هـدفی يالثـان النـوع يال الموجهة المشا
غـرار يعلـ متنوعـة عناصـر عبـر تمیـ ذلـک و ختهـا دون منهـا المنفصـلة يعلـ العالمـة اطـالق دییتأ اسـتخدمتهای التـ المماثلة عیالمواض يال نتطرق کذلک و للعالمة العامة تالمواصفا مع انسجامها
عــر حــاولیی لــیتحل بشــکل و المکتبــات يعلــ عتمــدی هــذا البحــث اســلوب. اتیــالروا و اتیــاآلرهی و الذکر اآلن میالتقس غوامض .مستدل بشکل خط
ي.المنج امیق هور،الظ اتی رض المنفصلة، العالئم المتصلة، العالئم :ةیسیالرئ الکلمات
الستة الصحاح يف ةیللمهدوی قیالتطبی لیالتحل لیالتمث 3يقادر يدرضیس
4يقادر دمحمدیس
الخالصة حضـرها يالتـ نیالمسـلم معتقـدات يف الهامة المسائل من يه ةیالمهدو مسألة ان الم کد من يعلـ ریـعم ریتـأث لهـا يالتـ المسـألة هذه مثل معالجة جدا المهم من لذلک و نیالمحدث و العلماء
)الکاتـــــــــ المســـــــــرول( جامعـــــــــة القـــــــــرآن و الحـــــــــدیث بقـــــــــم يکـــــــــالم االمامیـــــــــة فـــــــــ يطالـــــــــ دکتـــــــــوراه فـــــــــ .1
للعلوم االسالمیة بقم. مبحث االمام الصادق يکالم االمامیة و استاذ مساعد ف ي. دکتوراه ف2
(المسرول الکات . )ةیالمهدو ایالقضا يف الباحث و بقم ةیالعلم الحوزةي ف االصول و الفقه يف الرابعی المستو صاح .3(ghaderi1chmail.com)
.نیبقزو ةیالعالم ينیالخم االمام جامعة يف الکالم و الفلسفة يف دکتوراهطال .4
ت قا
المصة
خ
143
هـذا حـول دراسـة فـان ياخـر ةیـناح مـن و ةیـناح مـن هـذا. نیللمسـلم المعتقدات و المعرفة ةیبن خالفــا ةیالقضــ ةیــاهم مــن تضــاع ةیســن ةیــنید مصــادر اهــم مــن الســتة الصــحاح يفــ الموضــوع( المسـلم حیصـح و يالبخـار حیصـح) نیحیالصح يف ذلک ذکر عدم يف زعمونی نیالذ لبعض
لقد. دةیعد جهات من رةیکب ةیاهم و اهتمام الموضوع لهذا ان المذکورة الکت يف ل المو يری ایالقضـا بعـض و فـة،یخل عشـر ياالثنـ ةیـروا ضـایا و المعرفـة، ثیحـد: المـذکورة الصـحاح يف ذکروا ظهـور ،يالمهـد باالمـام االقتـداء و آخرالزمـان، يفـ يسـیع کنـزول الظهـور عالمات حول الهامةــالب خســ و يانیالســف ــ المولــ اســتعر ... و داءی ذات نظــرة و ایــلیتحل اســلوبا المقــال هــذا يف
من میالتحک يعل کونیال يلک للفهم صالحة رییلمعا وفقا ایالقضا هذه لیلتمث ةیقیتطب مقاربات .نیالباحث قبل من قبلی و سمعی ان يف الحر له کونی ان اجل
.الساعة اشراط عشر، ياثن رالزمان،آخ الفتن، فة،یالخل ،يالمهد :ةیسیالرئ الکلمات
![م ــ ــ ا ˘ــدˇˆه و ع6 ه و ‚ d$ ه و U ه دL]ˆو ˇfhاو باB ا gdpˆ ! 6ا a˚ه GW "@ م 6ا > ? ن ˙ ا ن ˙e >او {˙h ا زا ك ˙N نأ d €](https://static.fdocuments.net/doc/165x107/5e60187beca8776da74dabaf/-6-a-d-u-l-fh.jpg)
