Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds...

205
Relatóriu Peskiza Anuál 2011 Seeds of Life Fini ba Moris

Transcript of Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds...

Page 1: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Relatóriu Peskiza Anuál2011

Seeds of LifeFini ba Moris

‘Hadi’a siguransa ai-han liu husi hasa’e produtividade ai-han prinsipál’

Page 2: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Seeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas (MAP) Timor Leste nia laran. Governo Timor Leste ho Australia mak kolabora hamutuk hodi finánsia programa ida ne’e. Finansiamentu husi governo Australia liu husi Australian Agency for International Development (AusAID) ho Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR) ne’ebé jere husi ACIAR. The Centre for Legumes in Mediterranean Agriculture (CLIMA) iha University of Western Australia (UWA) nia laran mak koordena atividade ne’ebé finansiádu husi governo Australianu.

ii

Page 3: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela Konteúdu Tabela Konteúdu.......................................................................................................................iiiLista kona ba tabela no figura....................................................................................................................................ivLia maklokek ...........................................................................................................Error! Bookmark not defined.Akrónimus ho Abreviasaun.......................................................................................................................................ixPersonel........................................................................................................................................x1. Vijaun jerál husi programa Seeds of Life....................................................................12. Avaliasaun ba germplasm foun...................................................................................122.1 Batar..............................................................................................................................122.1.1 Observasaun no testu replikadu batar, 2010-2011............................................................................122.1.2 Testu no Demonstrasaun Batar iha To’os 2010-2011.......................................................................212.2 Fehuk midar..................................................................................................................342.2.1 Testu replikadu fehuk midar, 2010-2011..........................................................................................342.2.2 Análiza fehuk midar iha tinan no fatin barak....................................................................................392.2.3 Testu no Demonstrasaun iha To’os (OFDTs) fehuk midar 2010-2011............................................412.3 Ai-farina........................................................................................................................482.3.1 OFDTs Ai-farina 2009-2011.............................................................................................................482.4 Hare................................................................................................................................512.4.1 Testu observasaun hare irigasaun, 2011............................................................................................512.4.2 Testu observasaun hare rai maran, 2011...........................................................................................532.4.3 Testu no Demonstrasaun Hare iha Natar 2010-2011........................................................................562.5 Forerai...........................................................................................................................652.5.1 Testu replikadu, 2010-2011..............................................................................................................652.7 Ai-horis rai malirin.......................................................................................................712.7.1 Testu replikadu terigu (wheat no barley), 2010................................................................................712.8 Fehuk ropa....................................................................................................................772.8.1 Testu replikadu fehuk ropa, 2011......................................................................................................772.9 Koto nani/winged beans...............................................................................................812.9.1 Testu observasaun koto nani 2010-2011...........................................................................................813. Produsaun no distribuisaun fini..................................................................................833.1 Habarak fini: hare, batar, ho forerai (2010/2011).............................................................................833.2 Distribuisaun fini hare, batar ho forerai............................................................................................854. Peskiza kona ba sistema halo to’os.............................................................................884.1 Sistema kuda batar ho lehe................................................................................................................885. Peskiza kona ba siénsia sosiál..........................................Error! Bookmark not defined.5.1 Levantamentu baze dadus agrikultór (Buka Dadus Los).................................................................946. Peskiza kona ba mudansa klimátika...............................Error! Bookmark not defined.7. Komunikasaun no habelar informasaun..................................................................1078. Harii kapasidade.........................................................................................................1119. Rekomendasaun teknolojia........................................................................................1139.1.1 Batar................................................................................................................................................1139.1.2 Forerai.............................................................................................................................................1189.1.3 Fehuk midar....................................................................................................................................1199.1.4 Hare.................................................................................................................................................1209.1.5 Ai-farina..........................................................................................................................................12110. Referénsia....................................................................................................................124

iii

Page 4: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Lista kona ba tabela no figuraTabelaTabela 1. a) Populasaun batar mutin no b) insidente moras iha varidade foun 2010/2011........12Tabela 2. Kódiku naran no fonte husi varidade foun 15 ne’ebé uza iha testu neen, 2010/2011 13Tabela 3. Detallu kona ba kuda no koileta varidade batar iha fatin testu, 2010/11 ho 2011......14Tabela 4. Rezultadu no komponente produsaun husi populasaun batar 36, Betano, bailoro 2010. ....................................................................................................................................15Tabela 5. Rezultadu no vantajen produsaun batar, fatin haat husi fatin neen 2010/11..............17Tabela 6. Rezultadu no komponente produsaun batar, Loes 2010/11........................................18Tabela 7. Rezultadu no komponente produsaun batar, Aileu 2010/11.......................................18Tabela 8. Rezultadu no komponente produsaun batar, Betano 2010/11....................................19Tabela 9. Rezultadu no komponente produsaun batar, Betano 2011.........................................19Tabela 10. Definisaun husi zona agro-ekolojikál 6 iha Timor-Leste...........................................22Tabela 11. Determinasaun karaterístika testura rai......................................................................23Tabela 12. Distribuisaun fatin OFDT batar tuir elevasaun, 2008 to’o 2011................................24Tabela 13. Distribuisaun pH rai iha fatin OFDT batar, 2008 to’o 2011......................................24Tabela 14. pH rai ho elevasaun husi fatin OFDT batar, 2008 to’o 2011.....................................24Tabela 15. Distribuisaun testura rai husi OFDT batar, 2008-2011..............................................25Tabela 16. Komponente produsaun husi varidade batar iha OFDT hotu-hotu, 2010/11.............26Tabela 17. Ho/la ho vantajen produsaun iha distritu Baucau 2010/11.........................................26Tabela 18. Efeitu husi densidade ai-horis ba produsaun varidade batar iha OFDT, 2010/11......27Tabela 19. Produsaun no vantajen produsaun batar tuir Sub-Distritu 2010/11............................29Tabela 20. Méiu produsaun batar iha OFDT tuir ZAE, 2010/11.................................................29Tabela 21. Fatór oioin ne’ebé afeta produsaun batar iha OFDT, 2007-2010...............................31Tabela 22. Influénsia husi musan iha rai kuak ida ba produsaun batar iha OFDT, 2010/11.......31Tabela 23. Rezultadu produsaun iha OFDT tuir pH rai ba batar varidade hotu-hotu, 2010/11.. .31Tabela 24. Efeitu husi kór rai ba rezultadu produsaun batar 2010/11..........................................32Tabela 25. Impaktu husi testura rai ba rezultadu produsaun batar 2010/11.................................32Tabela 26. Efeitu husi númeru vizita peskizadór ba rezultadu produsaun batar 2010/11............32Tabela 27. Agrikultór sira-nia resposta (%)* ba varidade batar 2010/11.....................................33Tabela 28. Detallu kona ba kuda no koileta varidade fehuk midar iha fatin testu, tempu udan

2011............................................................................................................................34Tabela 29. Testu estatístiku ne’ebé uza iha análiza testu varidade fehuk midar iha fatin testu

2010/11.......................................................................................................................34Tabela 30. Koko sabór (uji rasa) fehuk midar durante loron to’os nain, 2011............................35Tabela 31. Rezultadu no vantajen produsaun fehuk midar, 2010/11...........................................35Tabela 32. Rezultadu no komponente produsaun fehuk midar, iha testu replikadu 2010/11......37Tabela 33. Agrikultór sira-nia preferénsia, rezultadu loron to’os nain fehuk midar, 2011..........38Tabela 34. Testu replikadu varidade fehuk midar hotu-hotu iha tinan 2005-2011 (pontu dadus

238).............................................................................................................................40Tabela 35. Distribuisaun husi fatin OFDT fehuk midar tuir elevasaun, 2010/11........................43Tabela 36. Méiu husi pH rai ho elevasaun ba fehuk midar iha OFDTs tuir sub-distritu, 2010/11..

....................................................................................................................................43Tabela 37. Komponente produsaun husi varidade fehuk midar iha OFDT, 2010/11...................44Tabela 38. Rezultadu produsaun fehuk midar isin iha OFDT (t/ha) tuir sub-distritu 2010/11.. . .44Tabela 39. Méiu produsaun fehuk midar iha OFDT tuir ZAE, 2010/11......................................45Tabela 40. Fatór signifikadu husi jestaun ne’ebé afeta rezultadu produsaun fehuk midar..........45Tabela 41. Rezultadu produsaun husi varidade fehuk midar hotu-hotu tuir pH rai, 2010/11......45Tabela 42. Impaktu husi testura rai ba rezultadu produsaun fehuk midar, 2010/11....................46Tabela 43. Impaktu husi rai nia lolon ba rezultadu produsaun fehuk midar 2010/11..................46Tabela 44. Impaktu husi topografia ba rezultadu produsaun fehuk midar 2010/11.....................46Tabela 45. Agrikultór sira-nia resposta (%) ba varidade fehuk midar 2010/11...........................47

iv

Page 5: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 46. Komponente produsaun husi ai-farina iha OFDTs 2009-2010..................................49Tabela 47. Komponente produsaun husi ai-farina iha OFDTs 2010-2011..................................49Tabela 48. Detallu kona ba varidade hare irigasaun iha testu observasaun, tempu udan 2011....51Tabela 49. Detallu kona ba kuda no koileta varidade forerai iha fatin testu, 2011......................52Tabela 50. Varidade hare irigasaun ne’ebé propoin ba avaliasaun profunda...............................52Tabela 51. Detallu kona ba testu varidade hare rai maran, tempu udan 2011..............................54Tabela 52. Varidade hare irigasaun ne’ebé propoin ba avaliasaun replikadu..............................56Tabela 53. Rezultadu produsaun husi varidade hare iha OFDT 2008/09 to’o 2010/11...............58Tabela 54. Rezultadu produsaun husi varidade hare iha 2010/11................................................58Tabela 55. Méiu produsaun hare iha OFDT (t/ha), iha Sub-Distritu programa SoL, 2010/11... .60Tabela 56. Méiu produsaun (t/ha) husi hare iha OFDTs inklui koko varidade tuir ZAE, 2010/11.

....................................................................................................................................60Tabela 57. Fatór signifikadu ne’ebé afeta rezultadu produsaun hare iha OFDTs 2007 to’o 2011...

....................................................................................................................................61Tabela 58. Efeitu husi testura rai ba rezultadu produsaun hare 2010/11......................................62Tabela 59. Fatór signifikadu husi jestaun ne’ebé afeta OFDTs hahu husi 2007 to’o 2011.........63Tabela 60. Detallu kona ba varidade, testu replikadu forerai, 2010/11........................................65Tabela 61. Detallu kona ba kuda no koileta varidade forerai iha fatin testu, 2010/11.................66Tabela 62. Testu estatístiku ne’ebé uza iha análiza ba testu varidade forerai 2010/11................66Tabela 63. Rezultadu no vantajen produsaun forerai ne’ebé liu lokál, 2010/11..........................67Tabela 64. Varidade ne’ebé hili ba testu profunda iha tinan 2011/12..........................................68Tabela 65. Rezultadu no komponente produsaun forerai husi testu replikadu iha Betano 2010/11

....................................................................................................................................69Tabela 66. Detallu kona ba populasaun ai-horis husi testu replikadu sereais, 2011....................71Tabela 67. Detallu kona ba kuda no koileta varidade sereais iha fatin testu, 2011......................71Tabela 68. Rezultadu no komponente produsaun terigu (wheat), Brigada, 2011........................72Tabela 69. Rezultadu no komponente produsaun terigu (wheat), Holarua, 2011........................73Tabela 70. Rezultadu no komponente produsaun terigu, 2011....................................................73Tabela 71. Méiu produsaun terigu iha fatin no epoka hotu-hotu 2009-2011...............................74Tabela 72. Rezultadu no komponente produsaun terigu (Barley) iha Brigada no produsaun iha

Larigutu ho Holarua....................................................................................................75Tabela 73. Rezultadu produsaun terigu (Barley) iha fatin no epoka hotu-hotu 2009 – 2011......76Tabela 74. Detallu kona ba kuda no koileta fehuk ropa iha testu replikadu, 2011......................77Tabela 75. Rezultadu no komponente produsaun fehuk ropa, iha Maubisse tempu bailoro 2011...

....................................................................................................................................78Tabela 76. Rezultadu no komponente produsaun fehuk ropa iha Ossu, bailoro 2011.................79Tabela 77. Varidade koto nani/winged bean iha testu observasaun tinan 2010/11......................82Tabela 78. Area produsaun no númeru produtór kontratadu, 2010/2011.....................................84Tabela 79. Area produsaun ai-farina ho fehuk kain, 2010-2011..................................................86Tabela 80. Kontribuisaun husi SoL ba rekerimentu fini nasionál, 2010-2011.............................87Tabela 81. Testu sistema kuda kahur lehe ho batar, Betano 2011...............................................88Tabela 82. Testu sistema kuda kahur lehe ho batar, Loes 2011...................................................88Tabela 83. Detallu kona ba kuda no koileta lehe iha fatin testu, 2010/11....................................89Tabela 84. Rezultadu husi testu replikadu batar no lehe, tempu udan iha Betano 2010/11.........90Tabela 85. Rezultadu husi testu replikadu batar no lehe, tempu bailoro iha Betano 2011..........90Tabela 86. Rezultadu produsaun husi batar kuda kahur no la kahur ho lehe durante tinan tolu iha

Betano.........................................................................................................................91Tabela 87. Rezultadu husi testu replikadu batar ho lehe iha Loes, tempu udan 2010/11............91Tabela 88. Métodu prepara rai ba testu lehe iha Loes, tempu udan 2010/11...............................92Tabela 89. Rezultadu husi testu replikadu batar ho lehe iha Loes, tempu bailoro 2011..............92Tabela 90. Métodu preparasaun rai ba testu lehe iha Loes, tempu bailoro 2011.........................92Tabela 91. Rezultadu produsaun husi batar kuda kahur no la kahur ho lehe iha testu replikadu

ne’ebé halo iha Loes...................................................................................................93v

Page 6: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 92. Númeru membru uma kain iha OFDT, tuir Distritu...................................................95Tabela 93. Partisipasaun jéneru hanesan chefe da familia, 2010-2011........................................95Tabela 94. Ai-horis ne’ebé kuda iha to’os ou kintal uma nian.....................................................96Tabela 95. Sasukat respondente nian kona ba sufisiénsia ai-han (batar).....................................98Tabela 96. Respondente sira-nia siguransa ai-han husi tinan ba tinan (batar).............................98Tabela 97. Agrikultór sira-nia persepsaun kona ba fatór ne’ebé hamenus rezultadu produsaun

iha tempu koileta tuir distritu......................................................................................99Tabela 98. Métodu haloot batar fini (no ai-horis sira seluk)........................................................99Tabela 99. Típu uma iha distritu hitu.........................................................................................100Tabela 100. Sasukat moris diak (kesejahteraan) tuir produtu prinsipál ne’ebé umakain idaidak

iha.........................................................................................................................100Tabela 101. Sasukat moris diak husi tinan ba tinan.................................................................100Tabela 102. Oportunidade treinu ne’ebé fornese husi disiplina no típu treinamentu 2011......111Tabela 103. Nível edukasaun husi Diresaun 4 iha MAP/SoL nia laran...................................112Tabela 104. Objetivu kualifikasaun tempu naruk ba staff MAP..............................................112Tabela 105. Hili produsaun no vantajen produsaun batar, sentru peskiza, 2001-2011............114Tabela 106. Hili produsaun no vantajen produsaun batar, OFDTs, 2006-2010.......................114Tabela 107. Hili produsaun no vantajen produsaun batar, OFDTs, 2011................................114Tabela 108. Méiu vantajen produsaun husi P07 & Sele, testu replikadu, 2006-2011..............116Tabela 109. Méiu produsaun husi P07, Sele, ho batar lokál iha OFDTs, 2009-2011..............116Tabela 110. Estragus husi fuhuk ba populasaun batar ne’ebé hili, 2009/2010........................117Tabela 111. Rezultadu no vantajen produsaun forerai Utamua, sentru peskiza, 2001-2010. . .119Tabela 112. Rezultadu no vantajen produsaun husi Utamua, OFDTs, 2006-2010..................119Tabela 113. Rezultadu no vantajen produsaun husi fehuk midar, sentru peskiza, 2001-2010.119Tabela 114. Hili rezultadu no vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2011............119Tabela 115. Rezultadu no vantajen produsaun fehuk midar, OFDTs, 2007-2010...................120Tabela 116. Hili rezultadu no vantajen produsaun fehuk midar, OFDTs, 2011......................120Tabela 117. Rezultadu no vantajen produsaun hare, sentru peskiza, 2008-2010.....................120Tabela 118. Rezultadu produsaun hare iha OFDT, distritu hotu-hotu, 2005 to’o 2010...........120Tabela 119. Rezultadu produsaun husi varidade hare iha OFDT, 2010/11..............................121

FiguraFigura 1. Fatin peskiza/demonstrasaun ne’ebé hili iha Timor-Leste 2010-2011.........................1Figura 2. Udan been (mm) iha Kinta Portugal, Aileu, 2010/2011...............................................6Figura 3. Udan been iha Betano, Manufahi, 2010/2011..............................................................7Figura 4. Udan been iha Maubisse, Ainaro, 2010/2011...............................................................7Figura 5. Udan been iha Maliana, Bobonaro, 2010/2011............................................................8Figura 6. Udan been iha Maubara, Liquiça, 2010/2011...............................................................8Figura 7. Udan been iha Sentru Peskiza Loes, Liquiça, 2010/2011............................................9Figura 8. Udan been iha Ostico, Vemasse, Baucau, 2010/2011..................................................9Figura 9. Udan been iha Venilale, Baucau, 2010/2011.............................................................10Figura 10. Udan been iha Viqueque Villa, Viqueque, 2010/2011...........................................10Figura 11. Sumáriu kona ba padraun udan been iha Timor-Leste durante 2010/2011............11Figura 12. Korelasaun entre rezultadu ho komponente produsaun husi populasaun batar 36.16Figura 13. Korelasaun entre rezultadu ho komponente produsaun batar 2010/11...................20Figura 14. Efeitu husi elevasaun ba pH rai iha fatin OFDT batar, 2010/11............................25Figura 15. Rezultadu produsaun husi populasaun oin 3 ne’ebé koko vs populasaun lokál, la

inklui Baucau, 2010/11...........................................................................................27Figura 16. Gráfiku regresaun ne’ebé kompara densidade ai-horis ho rezultadu produsaun....28Figura 17. Gráfiku regresaun ne’ebé kompara elevasaun ho rezultadu produsaun.................30Figura 18. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho isin iha hun ida, fehuk midar 2010/11. 38Figura 19. Korelasaun entre Agrikultór sira-nia persepsaun ba varidade fehuk midar, 2011. 39Figura 20. Análizi Biplot (varidade oin 7 iha ambiente oin 7), 2010-2011.............................40

vi

Page 7: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 21. Rezultadu produsaun husi varidade oin 2 ne’ebé koko vs populasaun lokál 2010 no 2011...................................................................................................................50

Figura 22. Rezultadu produsaun husi Nakroma ho Matatag 2 vs lokál 2010/11.....................59Figura 23. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho densidade ai-horis iha sentru peskiza

Betano.....................................................................................................................69Figura 24. Impaktu husi insidente moras ho númeru isin iha rezultadu produsaun fehuk ropa,

Maubisse 2011........................................................................................................78Figura 25. Impaktu husi insidente moras no isin iha hun idaidak ba rezultadu produsaun

fehuk ropa iha Ossu 2011.......................................................................................79Figura 26. Númeru ai-horis ne’ebé kuda husi agrikultór OFDT sira.......................................96Figura 27. Agrikultór OFDTne’ebé kuda ai-horis prinsipál oin ida ou liu (N=233)...............97Figura 28. Sufisiénsia batar iha umakain agrikultór (2010-2011)...........................................98Figura 29. Persentajen agrikultór iha Suco idaidak ne’ebé deklara sira-nia aan hanesan

agrikultór (2010)...................................................................................................104Figura 30. Persentajen agrikultór ne’ebé haktuir katak sira kuda ai-horis.............................104Figura 31. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda batar, 2010....................................................105Figura 32. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda kafe, 2010.....................................................105Figura 33. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda hare, 2010.....................................................106

vii

Page 8: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Lia MaklokekHo kontente hau lansa Relatóriu Peskiza Anuál ida ne’e pepara husi programa Seeds of

Life/Fini ba Moris (SoL) iha Ministério da Agricultura e Pescas (MAP). Ida ne’e núdar relatóriu ba dala neen kona-ba selesaun, avaliasaun no lansamentu varidade foun kualidade diak hodi asegura siguransa ai-han iha Repúblika Demokrátika de Timor Leste.

Maioria atividade peskiza no habarak fini iha tempu bailoro no tempu udan tinan 2010-2011 lokalizadu iha sub-distritu 19 husi distritu hirak hanesan Manufahi, Aileu, Baucau, Viqueque, Liquiça, Bobonaro ho Ainaro. Distritu hirak ne’e reprezenta zona agro-ekosistema neen ne’e hotu ho area peskiza ne’ebé hahu husi parte norte to’o kosta súl no husi altitude badak ho udan been menus to’o altitude aas ho udan been aas liu. Organizasoens Non Govermentais ho ajénsia sira seluk mos ajuda MAP hodi habelar fini ne’ebé lansa husi MAP ba distritu sira seluk. Programa Seeds of Life 3 ne’ebé hahu iha inísiu Fevereiru 2011 sei enkoraja multiplikasaun fini ai-han no fini púru iha distritu 13 antes fin de 2015.

MAP/SoL nia varidade hotu-hotu inisialmente halo avaliasaun iha sentru peskiza iha testu replikadu. Halo ona observasaun barak hodi hili fini ne’ebé potensiál no garante nia karatér ne’ebé loloos atu nune’e bele koko iha agrikultór sira-nia to’os. Iha prosesu avaliasaun ne’e iha mos atividade loron to’os nain ne’ebé konvida agrikultór sira hodi mai haree no koko sabór husi varidade hirak ne’ebé hatudu rezultadu diak no atu haree oinsa sira-nia reasaun ba varidade hirak ne’e. Testu ne’ebé halo ba’a varidade hotu-hotu la uza adubu no mos bee tanba atu halo tuir kondisaun riíl agrikultór sira nian. Varidade oin ida ka rua ne’ebé hatudu rezultadu diak iha sentru peskiza depois sei inklui iha Testu no Demonstrasaun iha Agrikultór sira-nia To’os (OFDTs). Iha Sub-distritu ida halo loron to’os nain maizumenus dala ida atu fasilita prosesu selesaun ba varidade ne’ebé adekuada atu lansa. Depois fini husi varidade ne’ebé lansa tiha ona sei habarak husi MAP, ONG sira no mos organizasaun sira seluk ne’ebé relevante.

Disponibilidade fini rekoñese hanesan limitasaun ba agrikultór sira iha Timor Leste ne’ebé adopta varidade foun. Hadi’a agrikultór sira-nia asesu ba fini sei fó importánsia ba’a governo iha parte asesu ba’a fini produsaun aas, mikróbiu plasma kualidade aas no mos garante atu agrikultór sira bele iha fini ne’ebé sufisiente iha tempu kuda. Programa habarak fini formál no informál MAP/SoL kuaze la’o ho ativu iha distritu liu husi serbisu hamutuk ho produtór, agrikultór no ofisiais estensaun sira hodi garante sira bele atinji objetivu ne’ebé iha. Ita apresia tebes ba’a susesu ne’ebé sira halo.

Ami hato’o ami nia agradesimentu boot ba’a Governo Australia ba’a apóiu finanséiru ne’ebé fó ba ami liu husi Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR) ho Australian Agency for International Development (AusAID).

Mariano ASSANAMI SabinoMinistro da Agricultura e PescasRepúblika Demokrátika de Timor Leste Marsu, 2012

viii

Page 9: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Akrónimus no Abreviasaun

ACIAR Australian Centre for International Agricultural ResearchALGIS Agricultural Land Geographical Information SystemZAE Zona Agro-EkolojikálPA Planu AnuálAPC Australian Program CoordinatorATL Australian Team LeaderAusAID Australian Agency for International DevelopmentCGIAR Consultative Group on International Agricultural ResearchCIAT International Centre for Tropical AgricultureCIMMYT International Maize and Wheat Improvement CentreCIP International Potato CentreCLIMA Centre for Legumes in Mediterranean AgricultureGKHF Grupu Komunidade Habarak FiniDSO District Seed OfficerEoPOs End-of-Program OutcomesFAO Food and Agriculture OrganizationFSMG Farmer Seed Marketing GroupFSPA Formál Seed Production AdvisorGIS Geographic Information SystemsICRISAT International Centre for Research in the Semi-Arid TropicsIELTS International English Language Testing SystemIFSP Informál Seed ProductionIRRI International Rice Research InstituteISPA Informál Seed Production AdvisorM&E Monitoring and EvaluationMAF Ministry of Agriculture and FisheriesDNAH Diresaun Nasionál da Agrikultura i Hortikultura (MAP)DNPSE Diresaun Nasionál de Peskiza i Serbisu Espesializadu (MAP)DNPP Diresaun Nasionál de Polítika i Planeamentu (MAP)DNADCA Diresaun Nasionál de Apóiu Dezenvolvimentu Komunidade Agríkula

(MAP)ONG Organizasaun Non-GovermentaisOFDTs On-Farm Demonstrations and Trials/Testu no Demonstrasaun iha To’osOJT On the Job Training/Treinamentu iha serbisu laranOM Office ManagerPDD Program Design Document/Dokumentu dezeñu programaPMT Program Management Team/Ekipa jestaun da programaPSC Program Steering CommitteeRA Regional AdvisorSEOs Suco Extension Officer (Ofisiais estensaun/estensionista)SoL Seeds of LifeSoL3 Seeds of Life 3SOSEK Social Science and Economics (Sosiál Ekonomia)SPC Seed Production CoordinatorSPO Seed Production OfficerSTA Short-Term AdvisorTAG Technical Advisory GroupTL Timor-LesteUN United NationsUNTL University of Timor Lorosa’eUWA University of Western Australia

ix

Page 10: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

PersonelMinistériu da Agrikultura i Peskas

H.E Mariano ASSANAMI Sabino Ministru, Ministériu da Agrikultura i PeskasMr. Marços da Cruz Sekretáriu Estadu da Agrikultura e ArborikulturaMr. Lourenço Borges Fontes Direitór Jerál ho SoL Co- LeaderMr. Gil Rangel da Cruz Direitór Nasionál da Agrikultura i HortikulturaMr. Adalfredo do Rosario Ferreira Direitór Nasionál de Peskiza i Serbisu EspesializadusMr. Octávio da Costa Monteiro Direitór Nasionál de Polítika i PlaneamentuMr. Januário Marçal de Araujo Direitór Nasionál de Apóiu Dezenvolvimentu

Komunidade AgríkulaMr. Manuel Xavier Chefe Departementu de Peskiza e Serbisu

EspesializadusMr. Moises Lobato Pereira Koordenadór Peskiza, DarasulaMr. Abril Fatima Soares Koordenadór Peskiza, AileuMs. Maria Fernandes Koordenadór Peskiza, Betano (to’o Juñu 2011)Mr. Rafael Feliciano Koordenadór Peskiza, Betano (husi Juñu 2011)Mr. Telesforo Fernandes Moniz Koordenadór Peskiza, Loes

Naran Distritu Sub-DistrituMs. Armandina Marçal DiliMs. Anita Ximenes DiliMs. Octaviana Ferreira Agostinho DiliMs. Dorilanda da Costa Lopes Bobonaro MalianaMs. Deonisia Raquela Soares Brito Aileu Aileu VillaMr. Cipriano Martins Aileu Aileu VillaMr. Salvador de Jesus Aileu Remexio, Liquidoe, LaularaMs. Odete Ximenes Baucau Baucau VillaMs. Juliana de Jesus Maia Manufahi BetanoMs. Ermelinda M.L. Hornai Maliana Maliana VillaMr. Antonio Pereira do Rego Baucau VenilaleMr. Rojino Da Cunha Baucau VemasseMr. João Bosco Pedro C.R. Belo Baucau Baucau VillaMr. Basilio da Silva Pires Baucau & Viqueque Venilale &OssuMr. Marços Vidal Corréia Manufahi BetanoMr. Felisberto Soares Manufahi BetanoMr. Rafael Feliciano Manufahi BetanoMr. Jose da Costa Freygen Liquiça MaubaraMr. Jorge Amaral Manufahi AlasMr. Armindo Moises Manufahi, Ainaro Turiscai, MaubisseMr. Leandro C.R Pereira Liquiça MaubaraMr. Mario Tavares Gonçalves Liquiça Liquiça VillaMr. Luis da Costa Patrocinio Bobonaro BaliboMr. Luis Pereira DiliMr. Paulo Soares Liquiça Liquiça VillaMr. Mario da Costa Viqueque ViquequeMs. Maria Martins Aileu Aileu VillaMs. Isabel Soares Pereira DiliMs. Julieta Lidia DiliMr. Luis Fernandes BaucauMr. Amandio da Costa Ximenes Viqueque Ossu

x

Page 11: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Mr. Inácio Sávio Pereira Viqueque UatulariMr. Tobias Monis Vicente L. Agm Liquiça MaubaraMr. João Paulo DiliMr. Agostinho Alves Manufahi Betano, Same, AlasMr. Laurentino Ximenes DiliMr. Sabilio dos Santos DiliMr. Fernando Soares Liquiça MaubaraMr. Leon Mauleto Bobonaro MalianaMr. Julio Filipe Baucau VemasseMr. Florindo Morais Neto DiliMr. Moises Sarmento ViquequeMr. Constantino da Costa BaucauMr. Luis Manuel Branço DiliMr. Luis Siki BobonaroMs. Nelia Aniceto LiquiçaMr. Andre Alves ManufahiMr. Feliciano Soares ViquequeMr. Francisco Gama DiliMr. Rui Amaral Pereira DiliMr. Antonio de Jesus AileuMr. Pedro da Costa de Jesus BaucauMr. Orlando dos Santos da Lux AinaroMr. Floriano de Fatima ManufahiMr. Marcelino Santos Lopes BobonaroMr. Silvester Sarmento LiquiçaUniversity of Western AustraliaDr. Harry Nesbitt. Australian Program Coordinator, Seeds of LifeDr. William Erskine, Director CLIMAEkipa Seeds of Life iha Edifísiu MAP, Timor-LesteMr. John Bruce Dalton Australian Team Leader (husi fulan Juñu, 2011)Mr. Robert Williams Asesor PeskizaMr. Asep Setiawan Asesor Habarak Fini FormálMs. Myrtille LacosteMr. Buddhi KunwarMr. Martin BrowneMr. Nick MolyneuxMr. Luc Spyckerelle

Mr. Joseph FreachMr. Luis Aguilar

Asesor Peskiza/Estensaun (to’o Abril 2011)Asesor Habarak Fini Informál (husi Abril 2011)Asesor Rejionál ba Rejiaun LesteAsesor Mudansa KlimátikaAsesor Monitorizasaun no Avaliasaun (husi Fevereiru 2011)Asesor Rejionál ba Rejiaun Oeste (husi Abril 2011)Asesor Rejionál ba Rejiaun Sentrál (husi Máiu 2011)

Mrs. Carla Da Silva Office ManagerMs. Ines Alves Ofisiais FinánsaMs. Cecilia da Silva Pires Asistente Finánsa (husi Novembru 2011)Mr. Apolinário Ximenes Espesialista Data Entry (Ofisiais OFDT husi Outubru

2011)Mr. Aquiles T. Maia Barros Tradutór / InterpretadórMs. Miguelina Ribeiro GarciaMs. Alexandra Araujo

Ofisiais AdministrativuAsistente Administrativu

Mr. Filomeno Cardoso Ofisiais Lojístiku (husi Jullu 2011)Mr. Jeronimo Ribeiro Ofisiais Lojístiku (husi Jullu 2011)Mr. Jonas Amaral Ofisiais IT (husi Abril 2011)Mr. Francedes Suni Ofisiais Komunikasaun (husi Outubru 2011)

xi

Page 12: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Mr. Anibal da Costa Koordenadór Treinamentu (husi Dezembru 2011)Ms. Teresa Maria Pires Ofisiais Administrativu ba Rejiaun Leste (husi Agostu

2011)Ms. Liliana da Costa Cruz Ofisiais Administrativu ba Rejiaun Oeste (husi Setembru

2011)Mr. Egas Vong Ofisiais Administrativu ba Rejiaun Sentrál (husi Jullu

2011)

xii

Page 13: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

1. Vizaun jerál husi programa Seeds of Life1.1 Introdusaun

“Seeds of Life (SoL)” (Fini ba Moris) hanesan programa ida iha Ministériu da Agrikultura i Peskas (MAP) Timor Leste ne’ebé nia atividade atu hare ba kauza husi ai-han la siguru iha Timor-Leste. Hirak ne’e inklui produsaun ki’ik husi ai-horis prinsipál, vulnerabilidade husi epoka ne’ebé la favoravél no dezastre naturais, laiha osan ne’ebé hetan atu sosa ai-han durante periódu udan been menus, failansu iha koileta no kapasidade distribuisaun merkadu ne’ebé la sufisiente.

SoL tama ona ba iha faze terseiru (SoL3) iha inísiu Fevereiru 2011, no harii liu husi susesu ne’ebé hetan ona iha faze antes, mantein nia foku (pontu sentrál) iha hasa’e produsaun liu husi hili no distribui varidade kualidade diak husi jenétiku superior. Iha mos fokus segundu ba análiza no dezenvolve estratéjia atu rezolve variabilidade no mudansa klimátiku; hadi’a prátika agronómiku hodi hamenus du’ut ne’ebé moris makaas no hasa’e rai nia bokur; hamenus failansu iha koileta no organiza fornesimentu insumu/input fini.

Programa ne’e konsentra ba iha avaliasaun varidade produsaun aas husi ai-horis hirak ne’ebé kuda husi agrikultór sira iha Timor Leste. Ai-horis hirak ne’e inklui batar, fehuk midar, ai-farina, hare no forerai. Iha mos atividade ki’ik balun ne’ebé halo ba ai-horis minoria hanesan wheat (terigu), barley (terigu), fehuk ropa no koto ho típu oioin.

Durante tinan 2010-2011 atividade prinsipál husi programa ne’e konsentra iha distritu Aileu, Baucau, Viqueque, Bobonaro, Manufahi, Ainaro no Liquiça. Testu ne’ebé halo iha agrikultór sira-nia to’os kuaze hahu husi parte kosta ba kosta iha agro-ekosistema oioin (Figura1). To’o inísiu 2016 programa ne’e nia objetivu mak atu estabelese fundasaun ida ne’ebé forte ba sistema fini nasionál, bele fornese asesu ho nível aas husi fini kualidade diak ba agrikultór sira iha teritóriu tomak.

Ida ne’e núdar Relatóriu Peskiza Anuál ba dala neen prepara husi Seeds of Life. Relatóriu ne’e halo rezumu kona ba programa peskiza, habarak fini formál ho informál, jestaun atividade no haktuir kona ba progresu ne’ebé hetan husi komunikasaun no harii kapasidade. Espesífiku liu hatudu kona ba peskiza ne’ebé halo durante tinan tomak.

Figura 1. Fatin ne’ebé hili hodi halo peskiza/demonstrasaun iha Timor-Leste 2010-2011

( Fehuk midar, Hare, Batar)

1

Page 14: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

1.2 Sumáriu programa, 2010-2011SoL faze terseiru dezeña ho komponente haat ne’ebé idaidak ho nia atividade espesífiku.

Atividade hirak ne’e mak hanesan a) Avaliasaun varidade ai-horis kualidade diak, b) Produsaun/Habarak no distribuisaun fini formál, c) Habarak no distribuisaun fini informál no d) Jestaun ba sistema fini. Harii kapasidade núdar parte integral ida husi programa no engaña iha komponente idaidak, maibe sumáriu kona ba atividade treinamentu tinan-tinan aprezenta ketak.

Atividade no progresu husi komponente idaidak ba tinan 2010-2011 hatudu iha kraik:

Komponente 1: Avaliasaun ba varidade ai-horis kualidade diak.Objetivu komponente: Identifika no lansa varidade ai-horis kualidade diak.

Atividade iha komponente ida ne’e inklui: Estabelese Sentru Peskiza Agríkula Nasionál ho Estasaun Peskiza Identifika no buka materiais jenétiku husi varidade kualidade diak Avalia varidade foun ne’ebé potente iha estasaun Avalia varidade foun ne’ebé potente iha agrikultór sira-nia to’os Hili varidade foun ne’ebé submete ba lansamentu ofisiál Produs fini fundasaun ne’ebé sufisiente Hametin kapasidade staff MAP atu jere identifikasaun no lansa varidade foun

To’o iha fin de 2011, maioria edifísiu hirak ne’ebé planu atu hadi’a kuaze rehabilita no konstrui hotu kedas. Konstrusaun hirak ne’e inklui hela fatin no armazen iha Triloka (Baucau) no armazen iha Corluli (Bobonaro). Dezeña ona edifísiu temporáriu atu harii iha Kinta Portugal (Aileu) ho Raimaten, (Bobonaro). MAP aloka ona fatin kultivasaun ida ne’ebé konsidera hanesan estasaun peskiza ho elevasaun aas iha Urulefa Maubisse, no ida ne’e sei uza ba priméira vez iha tempu udan tinan 2011-2012. Identifika mos ona fatin adekuadu ida atu halo peskiza kona ba hare irigasaun rai tetuk no rai aas no mos ba habarak fini. Fatin ida ne’e nia luan mak 1.7ha ne’ebé lokaliza besik estrada boot no kanál irigasaun no besik ba bee matan. Fatin ida ne’e mak iha Suco Raimaten, Maliana Sub Distritu Bobonaro.

Sistema irigasaun iha Loes kuaze rehabilita no hadi’a ona durante periódu dezeña edifísiu estra ba rai ekipamentu. Sentru peskiza Betano, Loes ho Darasula jere husi staff MAP ne’ebé profesionál no halo operasaun tuir orsamentu ne’ebé iha.

Laiha varidade foun husi ai-han prinsipál mak importa durante tinan tomak nia laran maibe iha varidade terigu (wheat) 25 ho barley 25 no duhaen 13 (típu koto ida) mak haruka mai husi Austrália ho tan hare rai maran 104 no hare irigasaun 60 husi IRRI, Filipina.

Halo ona avaliasaun ba testu replikadu tempu udan 32 durante tinan tomak husi 2010-2011 no deskreve ona iha relatóriu ida ne’e nia laran. Maioria husi testu hirak ne’e no testu tempu bailoro balun hala’o ona iha estasaun balun hanesan Aileu, Betano, Loes no Darasula. Aleinde ne’e, testu ba hare no ba ai-horis ne’ebé presiza ambiente ho altitude aas hanesan (wheat, barley, fehuk ropa no koto) hala’o ona iha agrikultór sira-nia to’os. Númeru varidade iha testu idaidak kuaze la hanesan hahu husi 13 to’o 106 depende ba iha ai-horis nia disponibilidade. Loron to’os nain kuaze halo iha sentru peskiza no rejista agrikultór sira-nia observasaun ba varidade hirak ne’ebé hatudu potensialidade atu koko iha sira-nia to’os. Ho prosesu ida ne’e, hili ona varidade forerai oin 10 ne’ebé diak para tau iha konsiderasaun no inklui iha testu replikadu tinan 2011-2012 no 2012-2013. Identifika ona varidade fehuk midar oin 3 para atu hatama iha OFDTs tinan 2011-2012 no 2012-2013.

Durante tinan tomak nia laran estabelese ona fatin OFDTs 375. Husi númeru ida ne’e, batar 118, leguminosa 34, fehuk midar 81, hare 86 no ai-farina 56. Fatin OFDTs estabelese iha distritu 7 no sub-distritu 19.

Ekipa SoL identifika ona batar varidade kór mutin oin ida para atu lansa iha fulan Juñu, 2011. Varidade ida ne’e identifika hanesan P07 ne’ebé orijinalmente mai husi Filipina.

2

Page 15: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Kriadór fini (breeders) fó ona lisensa atu lansa varidade ida ne’e iha Timor-Leste no komisaun lansamentu varidade (KLV) sei hein hela naran ne’ebé atu fó ba varidade ne’e antes ofisialmente lansa ba agrikultór sira.

Fini ho kuantidade ne’ebé sufisiente produs ona durante tinan tomak hodi fornese ba atividade peskiza no programa habarak fini formál. Iha mos fini fundasaun estra ne’ebé atu uza husi MAP no fa’an ba ONG sira. Agora dadaun iha fin de ano iha ona fini Sele 1500kg no P07 3,500 kg mak rai iha Sentru Peskiza Betano; ai-farina 1 ha kuda atu produs nia kain iha Loes no 1 ha iha Corluli. Maizumenus iha area ho luan 3000 m2 mak uza hodi kuda fehuk midar atu produs nia kain iha Loes no 800m2 iha Aileu. Iha 200 panicles (malai) husi hare Nakroma mak hili ona nia pureza para atu produs fini fundasaun iha tinan 2011.

Harii kapasidade ne’ebé halo durante tinan tomak mak inklui kúrsu formál tempu badak no treinamentu durante serbisu (on-the-job training). Hirak ne’e haktuir detallu liu tan iha sesaun 8. Aleinde ne’e, fó mos apóiu ba estudante UNTL nain tolu hodi halo sira-nia teze no ajuda graduadu Timor oan nain lima ho sira-nia treinamentu kona ba pós-graduadu. SoL fó mos apóiu ba estudante nain rua ne’ebé foti sira-nia mestradu iha Universidade balun iha Indonézia. Aleinde ne’e, fó apóiu mos ba estudante nain tolu hodi aplika ba bolsu estudu John Allwright ACIAR nian iha Australia.

Komponente 2. Produsaun no distribuisaun fini formál

Objetivu komponente: Fini kualidade diak ho kuantidade ne’ebé sufisiente produs ona liu husi kanál formál hodi mantein kualidade jenétiku husi fini ne’ebé lansa.

Atividade iha komponente ida ne’e inklui: Produs fini formál liu husi kontratu ho agrikultór sira Estabelese sistema hodi garante fini nia kualidade Fornese apóiu tékniku ba produtór kontratadu fini nian Estabelese fasilidade ba klasifikasaun fini (sortasi benih), falun no rai Distribui fini formál liu husi kanál distribuisaun ne’ebé prefere Hametin kapasidade staff MAP atu jere produsaun no distribuisaun fini formál.

Ofisiais Habarak Fini (OHF) halo kontratu ho agrikultór sira hodi produs fini batar, hare no fehuk midar. Fatin habarak fini fehuk midar estra rua (ida iha Liquiça no ida iha Bobonaro) estabelese ona durante tinan 2011. Fatin habarak ai-farina kain ba programa ne’e kuaze halo iha Sentru Peskiza Betano ou Loes durante tinan tomak nia laran.

Koordenadór habarak fini (KHF) no OHF hala’o treinamentu durante segundu metade (pertengahan kedua) husi tinan tomak hodi hadi’a sira-nia komprensaun ba regulasaun kualidade fini. Mantein fini ho kualidade aas liu husi rejeita fini ne’ebé ladún diak to’o 20% iha tempu koileta no staff tékniku nain ida dedikadu para atu halo análizi laboratóriu ba fini nia kualidade. Sosa ona mákina hamoos hare nian ida hodi hadi’a fini nia kualidade, no jerminadór fini haruka ona ba armazen iha Baucau, Aileu, Manufahi, Liquiça, ho Bobonaro para bele kontrolla kualidade fini intérnu. Husu ona ba analizadór fini MAP/SoL nian atu halo inspesaun ba batar fini ne’ebé importa kona ba nia nível jerminasaun antes halo distribuisaun ba agrikultór sira. Prosedimentu kona ba foti sample no testu implementa ona ho didiak husi staff sira no rezultadu testu haruka ona ba MAP.

Estabelese ona fasilidade armazenamentu foun iha Darasula (Baucau), Maliana, Aileu no Loes, no fasilidade iha Triloka (Baucau) atualizadu durante tinan tomak. Konstrusaun ba armazen adisionál iha Viqueque mos hahu dadaun ona. Armazen idaidak bele rai fini to’o 30t no iha fatin ne’e mos halo atividade hamoos/sortasi fini hare ho batar ho kuantidade tonelada 1/óras.

Batar fini hotu-hotu ne’ebé presiza husi programa Habarak Fini Informál SoL/MAP-ho ONG sira kuaze produs no distribui hotu ona. Hare ho batar fini balun ne’ebé distribui direta husi MAP/SoL no ONG sira mos habarak no halo distribuisaun durante tinan tomak.

3

Page 16: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Fatin habarak fehuk ho ai-farina kain estabelese ona durante tinan klaran hodi responde ba nesesidade husi espansaun programa.

Halo ona treinamentu formál tolu durante tinan tomak nia laran kona ba kualidade no habarak fini. Halo mos ona study tour ida iha Indonézia hodi deskuti kona ba sistema fini. Aleinde ne’e, produtór fini sira mos hetan vizita regulár husi ofisiais habarak fini MAP/SoL.

Komponente 3. Produsaun no distribuisaun fini informál

Objetivu komponente: Hametin mekanízmu produsaun no distribuisaun fini liu husi dalan informál no kanál merkadu.

Laiha atividade husi komponente habarak fini informál mak halo durante tempu udan tinan 2010-2011. Mezmu nune’e programa ida ne’e kria periódu planeamentu ba tempu udan tinan 2011-2012. Atividade ne’ebé kria mak deskreve tuir mai:

Estabelese Grupu Komunidade Habarak Fini (GKHF) Estabelese Grupu Fa’an Fini Agrikultór Nian Estabelese komersiante lokál ne’ebé foka ba fini Hadi’a asesu ba fini husi grupu vulnerável liu husi feira fini Hametin sistema ligasaun entre produtór fini informál ho kompradór potensiál Hametin kapasidade staff MAP atu estabelese GKHF

Iha tempu udan tinan 2011-2012 SoL/MAP estabelese ona GKHF 280 iha distritu hitu hodi habarak no rai fini durante tempu udan tinan 2011-2012. ONG sira mos organiza grupu 446 hodi habarak fini ne’ebé simu husi SoL ba sira-nia programa dezenvolvimentu rurais. Husi grupu ne’ebé estabelese iha grupu ida deit mak kompostu husi feto nain 13 (5% husi total grupu 280). Husi grupu 280 ne’ebé iha, grupu 102 mak kuda batar, 51 batar, 52 hare, 6 ai-farina no 40 fehuk midar. Total membru mak 3,815. (mane 73%, feto 27%).

Iha tinan priméiru la estabelese grupu ne’ebé fa’an fini, nune’e mos feira fini. Nune’e mos laiha komersiante fini fokál ou dezenvolvimentu sistema. Halo ona treinamentu balun hodi kapasita staff MAP para bele jere atividade habarak fini komunidade no ba agrikultór ne’e rasik hodi implementa programa ne’ebé iha. Halo ona treinamentu 20 durante tinan tomak no workshop sosializasaun 32 ne’ebé kuaze kobre partisipante nain 2147. Depois de ne’e atende mos husi grupu fini idaidak husi Suco 70 ne’ebé iha, ho nia total membru ema nain 1956. Mane 64% no feto 36%.

Komponente 4. Jestaun ba sistema fini

Objetivu komponente: Hametin kapasidade MAP nian atu jere sistema fini nasionál

Atividade iha komponente ida ne’e inklui: Estabelese sistema jestaun no planeamentu ba fini Estabelese sistema M&A (Monitorizasaun no Avaliasaun) Implementa estratéjia jéneru iha sistema fini Hadi’a tékniku oioin no dezenvolve materiais promosaun Aumenta konsiénsia ba varidade kualidade diak Diriji impaktu husi mudansa klimátika ba ambiente Hametin kapasidade staff MAP atu jere sistema fini nasionál

SoL dezenvolve sistema inventóriu ida ne’ebé adekuadu ba programa durante tinan 2010. Sistema ida ne’e sei habelar hodi kobre programa fini nasionál. Study tour ba Indonézia kona ba sistema fini nian sei hala’o iha tinan 2012 hodi fornese matadalan ba staff MAP para bele estabelese sistema fini ne’ebé adekuadu.

Koloka ona staff MAP adisionál nain 2 iha fulan Agostu 2011 hodi reforsa atividade iha unidade Monitorizasaun & Avaliasaun/Siénsia Sosiál no Ekonómiku (M&A/SOSEK) ne’ebé halo

4

Page 17: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

númeru membru iha unidade ida ne’e hamutuk nain haat ho asesor nain ida. Membru husi Ekipa ida ne’e sei serbisu hamutuk ho Diresaun Nasionál de Estatístika hodi kompleta levantamentu baze dadus ne’ebé relasionadu ho programa ne’ebé SoL sei foka ba. Kuadru serbisu M&A halo ona revizaun iha inísiu tinan (Abril, 2011) no halo ona manual esbosu M&A.

MAP mos koloka ona staff nain rua hodi serbisu iha programa jéneru iha agrikultura durante tinan tomak nia laran. Staff sira ne’e serbisu hamutuk ho asesor tempu badak nain ida (fulan 2) dezenvolve planu serbisu ba programa jéneru iha SoL. Dezenvolve mos ona planu asaun ba komponente ida-ida no fó ona treinamentu ba staff sira kona ba jéneru iha agrikultura.

Prepara no lansa ona publikasaun sientífiku kona ba peskiza ne’ebé halo husi SoL durante tinan priméiru husi SoL 3. Hirak ne’e inklui atividade peskiza lima ne’ebé aseita ona husi jornál internasionál ne’ebé hatudu kona ba peskiza kualidade aas hala’o husi programa. Rekomendasaun kona ba varidade no tékniku iha lian Tetun mos fó sai ona ba públiku (haree sesaun 8).

Atividade SoL nian hetan ona publisidade ne’ebé natón durante periódu tomak iha televizaun lokál no mos internasionál inklui iha inprensa lokál. Ministru de Estranjéiru Austrália nian fó apóiu ba atividade SoL nian liu husi radio no televizaun. Sekretáriu Estadu MAP, Sr. Marços da Cruz halo vizita ba atividade SoL nian no fó sai nia apóiu ba programa ida ne’e liu husi televizaun lokál. Lista kona ba publikasaun hirak ne’ebé iha, relatóriu no eventu publisidade balun hatudu iha sesaun 8.

Relatóriu mudansa klimátika ne’ebé haktuir kona ba mudansa ne’ebé sei atu akontese iha udan been no temperatura iha atividade agríkula kompleta ona durante fulan neen priméiru, no serbisu iha kampo kona ba terase (terasering) remata iha fulan neen ikus. Aloka ona staff MAP nain 2 atu serbisu hamutuk iha atividade mudansa klimátika nian.

Staff MAP sira simu treinamentu ne’ebé natón durante tinan tomak nia laran (haree sesaun 9). Staff nain ida ne’ebé foti mestradu iha Austrália mos estuda kona ba kriasaun ai-horis partisipatóriu (participatory plant breeding) no sistema distribuisaun fini.

Jestaun da programaAtividade maiór SoL nian durante tinan priméiru husi programa mak estabelese programa

hodi bele opera ho efikás iha MAP nia laran no mos ho organizasaun sira seluk, partikularmente iha nível nasionál, rejionál no mos iha distritu. Estabelese ona ekipa jestaun da programa ho Direitór nasionál nain haat, Direitór distritu nain hitu, SoL Australian Team Leader (ATL) no Direitór Jerál MAP ne’ebé sai hanesan Prezidente. Hala’o ona enkontru husi ekipa ida ne’e kuaze dalatolu durante tinan tomak nia laran no enkontru estra ida durante vizita husi Technical Advisory Group (TAG). SoL Program Steering Committee (PSC) hasoru malu tinan ida dalarua ne’ebé hetan supervizaun ho nível aas husi governu ba iha programa. Enkontru ne’e lidera husi Ministru MAP no partisipante mak Direitór Jerál MAP, Direitór Nasionál de Peskiza i Serbisu Espesializadu (DNPSE), Agrikultura i Hortikultura (DNAH), Polítika i Planeamentu no (DNPP) no Diresaun Nasionál de Apóiu Dezenvolvimentu Komunidade Agríkula (DNADCA).Iha mos reprezentante husi ACIAR, AusAID, UWA no SoL.

Estabelese ona eskritóriu rejionál tolu no halo ona operasaun durante tinan tomak nia laran tuir planu ne’ebé iha no koordenadór sira iha distritu kuaze partisipa ona iha enkontru regulár. Hili ona asesor rejionál tolu no estabelese ona sistema jestaun. Sistema jestaun fíziku no finanséiru estabelese ona ho asisténsia husi staff estra lojístiku no finánsa. Charles Sturt University dezenvolve ona estratéjia komunikasaun no estabelese fila-fali SoL nian web page. Matadalan administrativu dezenvolve ona no kuadru serbisu M&A hetan ona revizaun no implementa ona. Technical Advisory Group (TAG) priméiru kompleta ona nia relatóriu iha fulan Novembru, 2011 no rekomendasaun ne’ebé iha kuaze halo tuir ona.

5

Page 18: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

1.3 Udan been

Introdusaun

Dadus udan been Timor-Leste rekolla ona dalaida-ida kuaze tinan 90 nia laran (SoL, 2010). Iha tinan hirak foin dadaun, dadus kuaze tau hamutuk ona husi staff SoL ne’ebé hala’o atividade Testu no Demonstrasaun iha To’os (OFDTs) no mos husi Agricultural Land Geographical Information System (ALGIS) ne’ebé iha MAP. Dadus ne’ebé aprezenta iha ne’e núdar dadus ne’ebé mai husi fatin ne’ebé lokaliza razoavél besik sentru peskiza boot no reprezenta kondisaun udan been husi fatin ne’ebé halo atividade peskiza agronómiku durante tempu udan tinan 2010/2011. Sentru peskiza prinsipál mak Kinta Portugal (Aileu); Betano (Manufahi); Urulefa (Maubisse, Ainaro); Loes (Liquiça) no Darasula (Baucau), udan been ne’ebé husi Darasula foti husi Ostiko, Baucau). Peskiza mos halo ona iha Maliana (Bobonaro), Maubara (Liquiça) no iha fatin ho altitude aas hanesan iha Venilale (Baucau) no iha Viqueque ne’ebé udan been rekolla ba. Udan been ba fatin hirak ne’e aprezenta no deskreve ba tinan 2010/2011. Komparasaun halo ho médiu tempu naruk husi dadus ne’ebé rekolla durante tempu Portugueza.

Dadus udan been husi fatin ne’ebé hiliTimor-Leste hetan esperiénsia udan been aas durante tempu bailoro tinan 2010. Udan

been ne’ebé aas liu normal hatudu iha komparasaun udan been husi fatin OFDTs hotu-hotu ne’ebé aprezenta iha Figura 2 iha Relatóriu Peskiza Anuál SoL, 2010). Hanesan rezultadu husi udan been ne’ebé naruk, halo agrikultór sira labele atu sunu sira-nia to’os no kuda batar. Levantamentu ne’ebé halo husi FAO/MAP hatudu katak produsaun batar ne’ebé koileta husi (inísiu) 2011 mak 80% ne’ebé menus husi médiu. Ida ne’e akontese tanba asosiadu ho menus area ne’ebé kuda no produsaun tún. Agrikultór sira iha tendénsia atu hamenus kuda batar no kuda fali ho fehuk midar no ai-han isin (umbi-umbian) sira seluk. Udan been aas liu ne’ebé akontese iha tempu bailoro ikus liu mak hatudu momos iha parte Leste husi teritóriu tomak.

Iha fatin peskiza Kinta Portugal udan been kuaze aas liu médiu iha inísiu tempu udan exceitu (kecuali) ba fulan Agostu deit (Figura 2). Fulan ne’ebé udan been aas liu mak fulan Novembru kompara ho Dezembru maibe fulan sira seluk kuaze mantein tuir “médiu”.

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0.0

100.0

200.0

300.0

400.0

500.0

600.0

Kinta Portugal (Aileu)

Portuguese average

Rainfall 2010/2011

Fulan (2010/2011)

Udan

bee

n (m

m)

Figura 2. Udan been (mm) iha Kinta Portugal, Aileu, 2010/2011

Iha Betano, parte kosta de súl distritu Manufahi, fulan tolu priméiru udan kuaze boot maibe wainhira tama los ona ba iha tempu udan loloos nia kuantidade kuaze besik ou menus husi médiu. Parte inísiu husi tempu bailoro tinan 2011 udan been kuaze liu husi médiu (Figura 3).

6

Page 19: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50100150200250300350400450

Sentru Peskiza Betano (Manufahi)

Portuguese averageRainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 3. Udan been iha Betano, Manufahi, 2010/2011

Dadus udan been iha Maubisse tinan 2010/2011 hatudu katak iha tempu udan hahu udan been kuaze liu husi médiu iha ZAE hotu-hotu, maibe nia kondisaun tempu kuaze signifikamente maran antes bokon makaas iha Fevereiru ho Marsu (Figura 4). Tempu bailoro tinan 2011 kuaze hahu hanesan normal.

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

100

200

300

400

500

600

700Maubisse (Ainaro)

Portuguese average

Rainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 4. Udan been iha Maubisse, Ainaro, 2010/2011

Iha Maliana, fin de bailoro 2010 hetan udan been liu husi médiu maibe iha tempu udan loloos (Novembru – Marsu) udan been kuaze tuir médiu ou menus husi médiu. Periódu rai maran iha fulan Máiu – Jullu hatudu katak bailoro sei hetan udan been ne’ebé normal ou menus husi médiu (Figura 5).

7

Page 20: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50100150200250300350400450500

Maliana (Bobonaro)

Portuguese averageRainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 5. Udan been iha Maliana, Bobonaro, 2010/2011

Hanesan ho distritu sira seluk iha parte kosta de norte, Liquiça kuaze maran iha fulan Agostu maibe hetan udan been iha últimu trimestre 2010 (inísiu tempu udan 2010/2011) hanesan mos iha Maubara ho Sentru Peskiza MAP iha Loes (Figura 6, Figura 7). Udan been fulan-fulan liu husi médiu durante tinan tomak nia laran iha Maubara to’o inísiu tempu udan durante tempu ne’ebé maran los (Figura 6). Iha parte oeste liu husi distritu ne’e hanesan iha Loes udan been iha fulan Janeiru partikularmente bokon/úmidu (Figura 7) maibe restante husi tinan tomak ne’e kuaze menus husi médiu. Hanesan iha Maubara, inísiu husi bailoro iha Loes mos kuaze derepenti deit.

Figura 6. Udan been iha Maubara, Liquiça, 2010/2011

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50

100

150

200

250

300

350

Maubara (Liquica)

Series1Rainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

8

Page 21: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50

100

150

200

250

300

350

Sentru Peskiza Loes (Liquica)

Portuguese averageRainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 7. Udan been iha Sentru Peskiza Loes, Liquiça, 2010/2011

Iha fulan Agostu iha parte oeste husi teritóriu iha kosta de norte mos kuaze maran (Figura8). Iha Ostiko, Vemasse, Baucau udan been kontinua aas nafatin iha fulan hirak nia laran to’o ba iha fulan Máiu, 2011 durante tempu ne’ebé maran (Figura 8).

Aug.Sept.

Oct. Nov.Dec. Jan.

Feb.March April

MayJune July

0100200300400500600700800900

Ostico (Vemasse, Baucau)

Portuguese average Rainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 8. Udan been iha Ostiko, Vemasse, Baucau, 2010/2011

Udan been iha Venilale hanesan udan been ne’ebé ‘normal’ liu ona husi fatin hotu-hotu iha tinan 2010/2011 (Figura 9). Distribuisaun no udan been fulan-fulan kuaze hanesan ho médiu tempu naruk ho udan been menus iha inísiu tempu udan bokon/úmidu no mos iha nia fin.

9

Page 22: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50

100

150

200

250

300

350

Venilale (Baucau)

Portuguese averageRainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 9. Udan been iha Venilale, Baucau, 2010/2011

Aleinde kondisaun maran iha fulan Agostu, udan boot kontinua to’o fulan Novembru ne’ebé prevene agrikultór sira atu “sunu rai” para preparasaun ba kuda ai-horis rai maran durante tempu bokon/úmidu tinan 2010/2011. Udan been durante tempu kuda iha Viqueque (Figura 10) kuaze la klaru hanesan fatin sira seluk, mezmu nune’e ida ne’e bele espera liu husi ambiente ne’ebé hetan padraun udan been dalarua (bimodal rainfall) hanesan iha Viqueque.

Aug.Sep

t.Oct. Nov. Dec. Jan

.Feb

.Marc

hApril May June

July0

50

100

150

200

250

300

350

Viqueque Villa (Viqueque)

Portuguese averageRainfall 2010/2011

Fulan

Udan

bee

n (m

m)

Figura 10. Udan been iha Viqueque Villa, Viqueque, 2010/2011

Sumáriu udan beenPadraun udan been kompara ho méiu ne’ebé bele kompara ba kada fatin ne’ebé haktuir

iha leten halo rezumu iha Figura 11. Naran husi ema ne’ebé rekolla dadus haktuir iha mapa nia laran. Fatin sanulu resin rua husi sanulu resin haat ne’ebé iha hetan esperiénsia kona ba bokon/úmidu makaas iha tempu kuda maibe espera ona tempu bailoro normal ba tinan 2011. Padraun udan been dalarua (epoka rua) jeralmente deskobre iha parte kosta de súl.

10

Page 23: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0

50

100

150

200

250

300

350

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Venilale (Baucau)Alt: 674m S:-8.641770 E:126.379599

0

50

100

150

200

250

300

350

Aug.

Sept

.

Oct

.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Viqueque Alt: 117m S:-8.872359 E:126.364927

0

100

200

300

400

500

600

700

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Maubise (Ainaro)Alt: 1456m S:-8.872474 E:125.589948

0

50

100

150

200

250

300

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Alas (Manufahi)Alt: 97m S:-9.150075 E:125.782211

0

100

200

300

400

500

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Same (Manufahi)Alt: 1146m S: -8.93460 E: 125.61497

050

100150200250300350400450

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Betano (Manufahi)Alt: 56m S: -9.16197 E: 125.7036

0

100

200

300

400

500

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Hatudo (Ainaro)Alt:321m S: -9.082451 E:125.570126

0

100

200

300

400

500

Aug.

Sept

.

Oct

.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Maliana (Bobonaro)Alt:152m S:-8.993909 E:125.216997

0

50

100

150

200

250

300

350

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Loes (Liquiça)Alt: 71m S:-8.736439 E:125.139816

0

50

100

150

200

250

300

350

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Maubara (Liquica)Alt: 542m S:-8.66330 E:125.19678 0

50

100

150

200

250

Aug.

Sept

.O

ct.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

chAp

rilM

ayJu

ne July

Rain

fall

(mm

)

Month

Liquiça Alt: 173m S:-8.595062 E:125.326104

0

100

200

300

400

500

600

Aug.

Sept

.

Oct

.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Quinta Portugal (Aileu)Alt: 990m S: -8.704510 E: 125.56483

0

100

200

300

400

500

Aug.

Sept

.

Oct

.

Nov.

Dec.

Jan.

Feb.

Mar

ch

April

May

June July

Rain

fall

(mm

)

Month

Kabas fatin (Aileu)Alt: 994m S: -8.710617 E: 125.521429

Figura 11. Sumáriu husi padraun udan been iha Timor-Leste durante tinan 2010/2011

11

Page 24: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2. Avaliasaun ba germplasms foun

2.1 Batar2.1.1 Observasaun no testu replikadu batar, 2010-2011

Populasaun batar oioin (Zea mays L.) halo ona avaliasaun inísiu durante tinan 2010/2011. Populasaun batar 36 ne’e haruka mai husi CIMMYT Zimbabwe. Lista kona ba sira-nia naran ho moras ne’ebé fasil atu kona aprezenta iha Tabela 1.

Tabela 1. a) Populasaun batar mutin no b) insidente moras iha varidade 2010/2011.

Númeru VaridadeKódiku (epoka tuir fali) Insidente moras iha Loes, Tempu udan

Ai-horis laiha Valór moras*1 07 SADVE 67 42 07 SADVE 2 59 4.53 07 SADVE 3 S07 Ai-horis laiha4 08 SADVE 2 S08 Ai-horis laiha5 08 SADVE 1 Ai-horis laiha6 081ROEE01 52 4-+7 09 SADVE-F2 S09 Ai-horis laiha8 091ROEE01 65 4.59 091ROEE02 44 4.510 ECA-STRIGOFF-VE-209 45 3.511 L.LALICA 25 012 NYAVADZA 23 413 SC513 37 2.514 SCA-STRIGOFF-VL-133 37 415 V P082 9 016 VP 05191 32 317 VP041 5 018 VP0711 V11 8 019 VP0715 V15 Ai-horis laiha20 VP0717 19 021 VP0719 15 022 VP0720 23 023 VP0730 10 024 VP0735 6 025 VP0741 V41 2 026 VP077 15 027 VP083 V83 Ai-horis laiha28 VP084 4 029 ZM 401 59 230 ZM 432 31 231 ZM 523 36 032 ZM309 22 133 ZM421 30 234 ZM521 5 035 ZM525F LINT 23 236 ZMPOP1 16 1

*Valór hahu husi 0 (moras laiha to’o 5 simtoma makaas iha ai-horis hotu-hotu

Pakote populasaun batar hirak ne’e reprezenta materais jenétiku oioin ne’ebé dalaruma apropriadu ba Timor-Leste. Populasaun hirak ne’e inklui varidade hirak ne’ebé lansa tiha ona (ex. ZM421, ZM521 ho ZM523) iha nasaun balun iha Áfrika. Varidade oin tolu ne’ebé lansa identifika ona sira-nia toleránsia ba kondisaun rai maran no rai ásidu. Iha uitoan deit husi populasaun hirak ne’e mak halo avaliasaun ou testu iha ambiente oioin iha Áfrika, no kuaze adapta makaas. Iha barak mak hili liu husi kondisaun nutrisaun menus. Populasaun batar hirak ne’e hotu nia kór musan mutin, hanesan varidade funan lívre (bersari bebas) no núdar domíniu

12

Page 25: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

públiku. Tanba ne’e, hirak ne’e hotu bele uza lívre iha Timor sem (tanpa) selu pagamentu ruma. Iha populasaun batar barak mak iha rezisténsia ba moras ne’ebé baibain akontese iha Áfrika, hanesan Grey Leaf Spot (kafuak iha tahan). Moras hanesan Downy Mildew (kumbang bubuk) la’os konsidera hanesan moras iha Áfrika, rezisténsia husi populasaun foun hirak ne’e ba moras Downy Mildew (kumbang bubuk) seidauk hatene loloos. Mezmu nune’e, halo ona testu observasaun ida durante tempu udan tinan 2010-2011 hodi sukat moras ne’ebé akontese ba varidade foun hirak ne’e.

Métodu no materiais Testu inísiu ba populasaun 36 ne’e halo iha Betano durante epoka segundu (kuda iha fulan

Máiu 2010), ne’ebé rekoñese mos hanesan tempu bailoro. Populasaun hirak ne’e mos isin lalais tanba ne’e mak hili batar lais hanesan varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun. Mezmu nune’e iha realidade populasaun foun hirak ne’e kuaze isin kleur liu fali varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun, tanba ne’e mak la uza iha komparasaun. Tanba iha varidade foun barak maka medida kanteru ne’ebé uza hodi halo komparasaun nia luan limita deit ba 2.5 m no naruk 3.75. Kada kanteru kompostu husi filleira 5 (ho espasu 75cm) no kuda musan ida kada rai kuak, kuda ho espasu kada rai kuak 25m. Nia esperimentasaun halo replikadu kompletu dalatolu, iha dezeñu bloku randomizadu kompletu.

Iha testu tempu bailoro ne’ebé halo iha Betano, la identifika kona ba moras ne’ebé akontese ba varidade foun hirak ne’e. Depois maioria husi populasaun foun hirak ne’e kuda fali durante tempu udan tinan 2010/2011 iha sentru peskiza Loes. Loes hanesan fatin ne’ebé badak ne’ebé dalabarak hatudu moras oioin ba batar durante tempu udan. Kanteru observasaun hirak ne’e kuda iha fulan Dezembru 2010, kada populasaun kuda iha kanteru la replikadu, naruk 5m no filleira 4 ho espasu 75cm.

Simtoma kona moras ne’ebé makaas rejista iha fulan Marsu 2011 depois de populasaun hotu-hotu nia funan sai ona, maibe antes nia tahan sai tuan. Simtoma oioin ne’ebé observa mak konsistente ho leaf rust (karat daun), leaf blight (hawar daun), downy mildew (kumbang bubuk), ho cob smut (tongkol coreng). Kada populasaun hatudu nia reasaun ba moras ho valór hahu husi 0 to’o 5, ne’ebé 0 signifika katak moras laiha no 5 núdar populasaun hotu-hotu hatudu simtoma makaas.

Iha série testu replikadu follow up 6 mak halo iha tempu udan tinan 2010/11 no tempu bailoro 2011. Testu tempu udan halo iha Sentru Peskiza Betano, Aileu, Loes ho Darasula, no testu tempu bailoro halo iha Sentru Peskiza Loes ho Betano. Kada testu kompostu husi varidade oin 15 iha bloku randomizadu kompletu ho replikasaun tolu, medida kanteru mak 5m x 5m.

Tabela 2. Kódiku naran ho fonte husi varidade 15 ne’ebé uza iha testu neen, 2010/2011

Kódiku Naran kompletu FonteHar12 V036=PopDMRSRE(MOZ)F2 CIMMYT ZimbabweM45 Local Fatulurik Timor-LesteM47 Local Kakatua Timor-LesteP07 CMU Var 12 PhilippinesP11 CMU Var 10 PhilippinesP7H12 Cross of P 07 and Har 12 Timor-LesteS07 07SADVE3 CIMMYT ZimbabweS08 08SADVE2 CIMMYT ZimbabweS09 09SADVE-F2 CIMMYT ZimbabweSele LYDMR CIMMYT IndiaSuwan 5 Suwan 5 ThailandV11 VP0711 CIMMYT ZimbabweV15 VP0715 CIMMYT ZimbabweV41 VP0741 CIMMYT ZimbabweV83 VP083 CIMMYT Zimbabwe

13

Page 26: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Kanteru ida ai-horis kuda ho filleira hitu no espasu entre filleira mak 75cm no entre rai kuak 25 cm. Depende ba fini ne’ebé fornese, rai kuak ida sei kuda musan ida ou rua karik bele, e depois hamenus nia hun (penjarangan) sai hun ida kada rai kuak depois de batar moris. Fatin mamuk ne’ebé iha entre batar sei kuda ou ense hotu hodi tenta atu hetan batar hun ne’ebé moris hanesan, mezmu hun ne’ebé moris iha variasaun. Fatin testu hirak ne’e laiha ida mak uza adubu ou bee irigasaun, so iha Aileu deit mak uza adubu 15 kg N/ha no 15 kg P/ha iha tempu wainhira batar tahan komesa mosu tolu ona. Testu tempu udan kuda hahu iha fulan Novembru 2010 to’o Janeiru 2011 no tempu bailoro nian hahu kuda iha fulan Máiu ho Juñu 2011 (Tabela 83).

Tabela 3. Detallu kona ba kuda no koileta varidade batar iha fatin testu, 2010/11 and 2011

Fatin Epoka Númeru varidade

Númeru replikadu Data kuda Data koileta

Loron maturidade/isin

Udan been (mm)*

Méiu produsaun (t/ha)

Betano Segundu 37 3 0.94Betano Udan 15 3 20/12/2010 06/04/2011 108 2.52Betano Segundu 15 3 13/06/2011 ?? 2.08Aileu Udan 15 3 17/11/2010 30/5/2011 195 0.42Loes Udan 15 3 15/12/2010 14/3/2011 90 0.24Loes Bailoro 15 3 12/05/2011 2.47Baucau Udan 15 3 14/01/2011 02/05/2011 109 0.05

* Total udan been husi kuda to’o data koileta ba kada sentru peskiza.

Komponente rezultadu produsaunIha parametru balun mak presiza sukat iha tempu batar moris, hahu ho nível moris iha

semana 2-3 nia laran. Iha tempu koileta, fulin husi filleira rua iha parte liur ou ninin habai no depois tau ketak hodi nune’e bele halo testu kona ba toleránsia fuhuk. Rezultadu no komponente produsaun sei avalia husi filleira lima iha parte klaran. Iha ne’e konta númeru batar hun no nia fulin no depois tetu nia todan bokon. Habai maran hotu tiha, tetu fali tan nia fulin ho kulit no mos laiha kulit. Rejista total todan musan (wainhira behu hotu tiha) hodi kalkula rezultadu produsaun finál no depois rejista todan husi sample acak/random husi musan 100 para atu hatene kona ba nia todan musan.

Dadus husi fatin testu idaidak análiza ketaketak uza GenStat Discovery 4 para atu determina kona ba varidade nia efeitu. Vantajen produsaun kalkula husi méiu rezultadu ne’ebé previstada kompara ho médiu husi batar lokál. Iha objetivu esperimentasaun, korelasaun entre rezultadu produsaun jenótipu ho komponente produsaun koko iha fatin testu idaidak uza korelasaun koefisiente.

Rezultadu

Simtoma moras iha testu observasaun

Varidade foun hotu-hotu ne’ebé kuda iha Loes la’os para atu observa kona ba nia moras, mezmu varidade hirak ne’e kuaze moris diak iha kondisaun bokon iha Loes. Mezmu nune’e, iha kondisaun razoavél ne’ebé hatudu simtoma moras fungu. Ualu husi populasaun batar hirak ne’ebé koko hatudu simtoma moras makaas, nível 4 ou aat liu. Jeralmente populasaun batar ida ho kódiku ZM hatudu simtoma moras ne’ebé uitoan deit, enkuantu populasaun ho kódiku VP kuaze afeta makaas. Kódiku rua ne’e bazeia ba populasaun ne’ebé dezenvolve husi CIMMYT, no hili ona ba rezisténsia moras. Iha populasaun balun mak partikularmente iha rezisténsia ba moras ne’ebé baibain ataka batar iha Timor Leste ne’ebé sei hili hanesan parte ida husi kritériu selesaun ba programa nasionál. Informasaun fundu (background) jenétiku husi populasaun ne’ebé hatudu simtoma moras ne’ebé signifikante la hatene iha publikasaun.

14

Page 27: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Rezultadu produsaun no vantajen produsaun iha testu replikaduIha testu inísiu ne’ebé halo iha Betano durante epoka segundu iha tinan 2010, iha

diferensa ne’ebé signifikante entre populasaun batar ne’ebé koko kona ba nia produsaun musan, medida fulin no todan musan, maibe la’os ba fulin iha kada hun no densidade ai-horis (Tabela 4).

Tabela 4. Rezultadu produsaun no komponente produsaun husi populasaun 36 iha Betano, bailoro 2010.

Varidade

Rezultadu produsaun t/ha)

Medida fulin (g)

Todan musan 100 (g)

Fulin/ai-horis

Densidade ai-horis (ai-horis/m2)

VP0715 1.4 60 32 1.3 1.7709SADVE-F2 1.3 53 33 1.2 2.0007SADVE3 1.3 57 33 1.2 1.93VP0711 1.2 65 27 1.2 1.67VP0741 1.2 62 33 1.3 1.5708SADVE2 1.2 47 38 1.2 1.93ZM401 1.2 67 32 1.4 1.27VP083 1.2 69 31 1.5 1.23VP0720 1.1 59 32 1.4 1.33ZM423 1.1 61 30 1.3 1.4008SADVE1 1.0 50 36 1.3 1.63VP077 1.0 50 32 1.3 1.67ZM523 1.0 52 36 1.4 1.40VP041 1.0 50 33 1.3 1.67ZM525F LINT 1.0 49 30 1.3 1.80ZM521 1.0 57 32 1.3 1.37VP0717 1.0 41 33 1.4 1.67VP0735 0.9 48 33 1.4 1.50VP082 0.9 55 34 2.0 1.2707SADVE2 0.9 41 29 1.3 1.63ZM421 0.9 50 31 1.5 1.20VP084 0.9 45 28 1.4 1.50VP0730 0.9 43 35 1.3 1.53091ROEE01 0.8 41 26 1.4 1.4307SADVE 0.8 42 32 1.3 1.53SCA-STRIGOFF-VL-133 0.8 51 27 1.3 1.30SC513 0.8 41 30 1.3 1.53VP0719 0.8 37 28 1.3 1.63091ROEE02 0.8 37 33 1.3 1.90ECA-STRIGOFF-VE-209 0.8 52 29 1.2 1.37NYAVADZA 0.8 55 24 1.4 1.07VP05191 0.8 64 33 1.3 0.97081ROEE01 0.7 45 29 1.6 1.53ZM309 0.7 40 27 1.2 1.47ZMPOP1 0.3 24 29 1.6 1.20L.LALICA 0.3 13 20 1.2 1.63Méiu 0.94 49.2 30.8 1.35 1.51F.prob <.001 <.001 0.008 0.79 0.29LSD (P<0.05) 0.31 20 7.1 ls lsCV % 21 25 14 15 28

Médiu rezultadu produsaun husi varidade hotu-hotu kuaze ki’ik (0.94 t/ha) tanba rezultadu husi batar hun ne’ebé moris kuaze ladún diak (hun 1.5/m2) no balun tanba bee ladún sufisiente durante epoka tomak. Mezmu nia rezultadu produsaun relativamente ki’ik, rezultadu produsaun jenótipu hahu husi 1.4 to’o 0.3 t/ha. Populasaun rua ne’ebé fó produsaun ki’ik liu mak varidade lokál rua ne’ebé uza hanesan komparasaun ne’ebé mai husi Áfrika (ZMPOPI ho L. Lalica), no populasaun ne’ebé fó produsaun aas liu mak husi varidade foun hirak ne’ebé koko.

Rezultadu produsaun entre varidade kuaze koreladu positivumente ho médiu todan fulin (g) no ladún koreladu makaas ho todan musan 100 (Figura 12).

15

Page 28: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0.90 1.10 1.30 1.50 1.70 1.90 2.100.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

R² = 0.13370408101019

Densidade ai-horis (ai-horis/m2)

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.70.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

R² = 0.032012702521522

Fulin por ai-horis

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

1 11 21 31 41 51 61 71 810.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

R² = 0.60428586103258

Medida fulin (g)

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

15 20 25 30 35 400.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

R² = 0.310212620328074

Todan musan (g/100)

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

Figura 12. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho komponente produsaun husi populasaun batar 36.

Testu iha fatin barak

Bazeia ba testu ne’ebé halo ba populasaun batar oin 36 husi CIMMYT iha Betano, iha populasaun 7 mak kontinua halo testu iha fatin oioin ne’ebé fatin haat halo iha tempu udan no fatin rua halo iha epoka segundu tinan 2011. Varidade hirak ne’e halo komparasaun ho varidade hirak ne’ebé foin dadaun lansa husi MAP no mos ho varidade seluk ne’ebé iha Timor-Leste. Lista kona ba jenótipu hotu-hotu aprezenta iha Tabela 5. Lokál ne’ebé uza hanesan kontrollu mak M45 ho M47.

Rezultadu produsaun batar iha Baucau kuaze ki’ik liu (méiu 50 kg/ha). Ida ne’e tanba kuda tarde iha Baucau. Observa tinan barak ona iha Baucau katak wainhira batar kuda tarde maka jeralmente produs natón deit ba han, labele atu fa’an. Razaun ba ida ne’e seidauk hatene, maibe wainhira kuda tarde (liu tiha semana 6 depois de udan monu rai priméiru) maka ai-horis sei la dezenvolve diak, hun badak, dalabarak namlaik no iha hun balun deit mak produs funan no fulin. Ida ne’e jeralmente klaru katak laiha ataka husi pesti estérnu, maibe dalaruma tanba soil grubs/tanah belatung, stem borers (hama penggerek batang) no iha posibilidade ataka husi kutun ba iha batar. Tanba ne’e, rezultadu husi Baucau la uza iha estimasaun médiu produsaun. Rezultadu produsaun iha Loes mos kuaze ki’ik (méiu 0.24 t/ha), ida ne’e akontese jeralmente tanba bee boot iha tempu ne’ebé batar foin mak atu estabelese didiak, ne’ebé drastikamente hamenus densidade ai-horis. Tanba rezultadu produsaun ki’ik no sala ne’ebé iha boot husi fatin testu rua ne’e maka rezultadu produsaun husi fatin rua ne’e sei la uza iha análiza ikus.

16

Page 29: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 5. Rezultadu produsaun batar no vantajen produsaun, fatin haat husi neen 2010/11Rezultadu produsaun (t/ha)

Varidade Loes udan

Loes bailoro

Baucau udan

Aileu

Betano udan

Betano bailoro

Méiu rezultadu produsauna

Vantajen produsaun (%)

P07 0.09 2.9 0.02 1.0 3.2 1.9 2.3 40%Sele 0.35 3.5 0.10 0.8 2.9 1.6 2.2 37%P11 0.10 2.7 0.00 0.5 3.3 1.9 2.1 30%V41 0.06 2.6 0.04 0.4 2.4 2.9 2.1 29%Suwan 5 0.92 2.5 0.05 0.7 2.9 2.2 2.0 27%V15 0.50 1.9 0.03 0.1 3.6 2.6 2.0 27%V11 0.14 2.4 0.06 0.2 3.0 2.6 2.0 26%V83 0.04 2.0 0.06 0.6 2.7 2.5 1.9 20%S07 0.17 2.6 0.04 0.4 2.5 1.5 1.8 10%S09 0.07 2.7 0.04 0.3 2.0 2.0 1.8 9%M47 0.23 2.4 0.01 0.3 2.1 2.1 1.7 6%S08 0.07 1.7 0.02 0.2 2.7 1.8 1.6 1%P07H12 0.59 2.6 0.05 0.3 1.8 1.4 1.6 -3%Har12 0.21 2.6 0.15 0.1 1.4 2.1 1.5 -4%M45 0.13 2.2 0.08 0.4 1.4 2.0 1.5 -6%Méiu produsaun

0.24 2.47 0.050 0.42 2.52 2.08

Rezultadu produsaun lokál

0.18 2.28 0.05 0.35 1.75 2.04

F.Prob 0.13 0.14 0.060 0.37 0.01 0.06LSD ls ls ls ls 1.12 0.86

aLa inklui tempu udan Baucau ho Loes.

Mosu variasaun ne’ebé signifikante iha rezultadu produsaun entre populasaun batar iha epoka rua iha Betano no iha tempu bailoro iha Loes. Iha kada fatin rua ne’e rezultadu produsaun musan liu 2.0 t/ha. Mezmu laiha diferensa rezultadu produsaun ne’ebé signifikante entre varidade iha Aileu, dadus sei uza nafatin iha análiza rezultadu produsaun kombinadu.

Méiu produsaun husi fatin haat ne’ebé análiza aas liu mak varidade oin rua ne’ebé rekomenda, Sele ho P07 (ne’ebé idaidak 37 no 40% liu lokál). Tuir fali husi varidade superior rua ne’e, iha populasaun foun balun mak hatudu vantajen produsaun liu lokál check husi 20 to’o 30%. Populasaun hirak ne’e inklui varidade Filipina nian hanesan P11 (CMU Var 10) no ida ne’ebé foin introdus ho prefix inisiál VP. Lista ida ne’e inklui V41, V15, V11 ho V83. Restante husi populasaun ne’ebé koko hatudu vantajen produsaun liu lokál husi 10% ou menus husi lokál checks nia leten.

Komponente rezultadu produsaun

Rezultadu ho komponente produsaun batar husi fatin haat hatama ona iha análiza ba testu fatin-barak (tempu udan Loes, tempu udan Aileu, tempu udan Betano, no tempu bailoro Betano 2010/2011 ou 2011). Rezultadu hirak ne’e halo rezumu iha Tabela 5 no aprezenta detallu iha Tabela 6, Tabela 7, Tabela 8 ho Tabela 9 iha kraik. Nia Lsd mak to’o nível 5%.

Durante tempu udan iha Loes, médiu husi rezultadu produsaun batar kuaze aas 2.5t/ha (Tabela 6). Ida ne’e bele atribui ba populasaun ai-horis ne’ebé diak ho númeru ai-horis hun 3.3/m2 ne’ebé nia médiu produsaun fulin 0.9/ai-horis. Varidade ne’ebé fó produsaun aas liu iha Loes mak Sele ho P07 mezmu ida ne’e la estatistikamente diferente.

Mezmu estabelesimentu ai-horis kuaze diak iha Aileu (ai-horis hun 3.3/m2), númeru fulin/ai-horis menus husi metade husi ida ne’ebé observa iha Loes ho Betano (Tabela 7). Medida fulin ho númeru musan/fulin mos menus.

17

Page 30: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 6. Rezultadu produsaun batar ho komponente rezultadu produsaun, Loes 2010/11Varidade

Rezultadu produsaun (t/ha)

Ai-horis/m2 Fulin/ai-horis

Musan/fulin Todan musan (g/100)

Todan fulin, musan deit (g)

HAR12 2.6 3.4 0.9 295 29 85M45 2.2 3.7 0.8 240 30 72M47 2.4 3.2 0.9 254 31 81P07 2.9 3.9 0.9 277 30 84P07H12 2.6 3.2 0.9 312 29 90P11 2.7 3.8 0.8 284 32 90S07 2.6 3.4 0.8 305 32 97S08 1.7 2.9 0.8 246 30 74S09 2.7 3.0 0.9 314 32 102Sele 3.5 3.8 1.0 281 30 85Suwan 5 2.5 3.7 0.8 250 30 75V11 2.4 2.9 0.9 289 31 91V15 1.9 2.4 1.0 268 30 81V41 2.6 3.9 0.9 250 30 75V83 2.0 2.5 0.9 284 31 89Méiu 2.5 3.31 0.89 277 31 85F.prob 0.138 0.0 0.2 0.37 0 0.20lsd ls 1.0 ls ls ls ls

Tabela 7. Rezultadu produsaun batar ho komponente rezultadu produsaun, Aileu 2010/11Varidade Rezultadu

produsaun (t/ha)

Ai-horis/m2

Fulin/ai-horis

Musan/fulin

Todan musan (g/100)

Todan fulin, musan deit (g)

Har 12 0.1 1.6 0.3 198 18 35M45 0.4 3.7 0.5 255 28 71M47 0.3 3.6 0.3 201 34 68P07 1.0 3.5 0.7 329 28 92P11 0.3 1.6 0.5 251 29 72P7H12 0.5 3.7 0.4 298 28 84S07 0.4 3.7 0.4 253 38 97S08 0.2 3.7 0.4 340 33 114S09 0.3 3.9 0.3 211 38 81Sele 0.8 4.0 0.6 286 28 80Suwan 5 0.7 3.2 0.5 164 23 37V11 0.2 3.5 0.4 223 20 44V15 0.1 3.7 0.2 215 14 31V41 0.4 3.7 0.3 285 31 90V83 0.6 3.9 0.4 211 23 49Mean 0.42 3.40 0.42 248 28 70F pr. 0.37 <.001 0.451 0.889 0.157lsd ls 0.69 ls ls ls

Diferensa iha rezultadu produsaun entre varidade ne’ebé koko iha Betano durante tempu udan tinan 2010/2011 (Tabela 8) ho tempu bailoro 2011 (Tabela 9) kuaze signifikante. Mezmu estabelesimentu ai-horis ladún diak durante tempu udan (Tabela 8), ai-horis hun ida-ida iha fulin ida/hun tuir médiu no nia fulin kuaze boot no númeru musan/fulin mos kuaze barak. Sele, P07, V15, V11 ho P7H12 hatudu moris ne’ebé diak wainhira kompara ho lokál ne’ebé uza hanesan kontrollu iha P45 ho P47.

Durante tempu bailoro tinan 2011, testu ne’ebé halo iha Betano mos hatudu rezultadu produsaun ne’ebé razoavél diak (2t/ha) la tau adubu (Tabela 9). Densidade ai-horis kuaze aas liu testu ida ne’ebé halo iha tempu udan, maibe númeru fulin/ai-horis kuaze hanesan. Rezultadu produsaun menus durante tempu bailoro (2.0t/ha kompara ho 2.5t/ha) tanba kauza husi medida fulin ki’ik ho númeru musan menus/fulin. Todan musan mos kuaze tún neneik.

18

Page 31: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 8. Rezultadu produsaun batar ho komponente rezultadu produsaun, Betano 2010/11Varidade Rezulta

du produsa

un (t/ha)

Ai-horis/m2

Fulin/ai-horis

Musan/fulin Todan musan (g/100)

Todan fulin, musan deit (g)

H12 1.4 1.2 1.06 346 29 100.3M45 1.4 2.1 0.93 261 28 73M47 2.1 1.6 1.03 375 32 120P07 3.2 2.4 1.03 475 28 133P11 1.8 0.8 1.16 645 33 213P7H12 3.3 3.3 0.73 1000 26 260S07 2.5 1.8 1.00 412 34 140S08 2.7 1.5 1.03 567 33 187S09 2.0 1.2 1.06 485 33 160Sele 2.9 2.1 1.06 467 30 140Suwan5 2.9 1.8 1.00 491 32 157V11 3.0 1.4 1.00 656 32 210V15 3.6 1.9 1.26 543 30 163V41 2.4 1.6 1.06 467 30 140V83 2.7 2.6 1.00 381 27 103Méiu 2.5 1.83 1.03 505 30 153F.prob 0.01 <.001 0.26 0.04 <.001lsd 1.12 0.7001 0.287 250 2.464

Tabela 9. Rezultadu produsaun batar ho komponente rezultadu produsaun, Betano 2011Varidade

Rezultadu produsaun (t/ha)

Ai-horis/m2

Fulin/ai-horis

Musan/fulin

Todan musan (g/100)

Todan fulin, musan deit (g)

H12 2.1 3.8 1.0 215 26 56M45 2.0 3.9 1.0 217 24 52M47 2.1 3.9 1.0 194 27 53P07 1.9 3.7 1.0 194 26 51P11 1.4 2.6 1.1 213 24 52P7H12 1.9 4.1 1.0 185 25 46S07 1.5 2.0 1.0 272 27 72S08 1.8 2.8 1.0 254 27 67S09 2.0 3.2 1.0 209 29 60Sele 1.6 3.7 1.0 194 24 47Suwan5 2.2 3.4 1.0 204 28 57V11 2.6 2.6 1.0 279 34 95V15 2.6 2.9 1.0 312 29 90V41 2.9 3.3 1.0 326 28 91V83 2.5 3.1 1.0 263 30 81Méiu 2.08 3.28 1.02 235 27 65F.prob 0.057 <.001 0.032 0.1 0.119 0.005lsd 0.865 1.44 0.041 78.7 5.902 27.74

Korelasaun oioin ne’ebé signifikante entre rezultadu ho komponente produsaun aprezenta iha Figura 13. Iha Aileu, rezultadu produsaun koreladu ho fulin kada ai-horis, no densidade ai-horis hatudu efeitu ne’ebé signifikante ba rezultadu produsaun musan iha Betano no tempu bailoro iha Loes. Wainhira medida musan aumenta iha tempu bailoro iha Betano, maka rezultadu produsaun musan husi fulin ne’ebé boot rezulta iha produsaun aas husi epoka rua iha Betano. Laiha moras ida (inklui downey mildew/kumbang bubuk) mak rejista kona ba nia estragus husi kualker fatin testu.

19

Page 32: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0.00 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00 1.20 1.400.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.70934845121563

R² = 0.0747697909225096

R² = 0.130691835126347R² = 0.00183464398574118

Fulin por ai-horis

Rezul

tadu p

rodusa

un m

usan (

t/ha)

0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.50.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.0927149494495441

R² = 0.484739662800718

R² = 0.00374940403435919

R² = 0.280201408358581

Densidade ai-horis (ai-horis/m2)

Rezul

tadu p

rodusa

un m

usan (

t/ha)

10 15 20 25 30 35 400.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.0311234582160573

R² = 2.52764853428955E-05R² = 0.405367364445318R² = 0.0299709790032744

Medida musan (g/100)

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 11000.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.112708474714396

R² = 0.15235659319779R² = 0.431299284038991

R² = 0.28936340169565

Musan por fulin

Rezu

ltadu

prod

usau

n mus

an (t

/ha)

Korelasaun signifikante iha * <0.05, **<0.010 ho ***<0.001

Figura 13. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho komponente rezultadu produsaun, batar

2010/11

KonkluzaunVaridade oin rua ne’ebé rekomenda (Sele ho P07 hanesan varidade ne’ebé fó produsaun

aas liu hotu durante testu iha tinan tomak nia laran. Vantajen produsaun husi varidade hirak ne’e mak maizumenus 40%. Mezmu populasaun balun ne’ebé foin introdus nia rezultadu produsaun diak liu populasaun lokál, infelizmente, entre sira ne’e laiha ida mak diak liu varidade ne’ebé foin dadaun lansa husi MAP.

20

Page 33: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.1.2 Testu no Demonstrasaun Batar iha To’os (OFDT) 2010-2011

Iha tempu udan tinan 2010-2011, estabelese Fatin Testu no Demonstrasaun Iha To’os (OFDTs) iha sub-distritu 13 iha Timor-Leste hodi koko karik varidade foun bele hatudu rezultadu diak liu varidade lokál iha agrikultór sira-nia to’os ka lae, liu husi prátika no kondisaun agronomia lokál. Varidade foun ne’ebé koko hili husi peskiza ne’ebé halo antes iha Sentru Peskiza haat iha Timor Leste no nia kritériu mak batar tenke kór mutin, funan lívre (bersari bebas), iha rezisténsia ba kumbang bubuk (downy mildew), no iha rezisténsia ba fuhuk. Batar mutin kuaze hatudu rezultadu diak iha parte osidentál husi teritóriu nia laran, no iha preferénsia ne’ebé hanesan ho batar kinur iha parte leste. Populasaun batar ne’ebé hanaran P07Har12 koko tiha ona hamutuk ho varidade batar kinur (Sele) ne’ebé lansa husi MAP hanesan lokál check. P07Har12 núdar varidade ne’ebé lansa husi Central Mindanao University ho naran CMU Var 12. P07Har12 núdar populasaun batar jerasaun terseiru ne’ebé kruza entre P07 ho populasaun batar ida naran Har 12 (naran kompletu: V036=PopDMRSRE (MOZ) F2) husi CIMMYT Zimbabwe.

Materiais no métodu Estabelese ona total fatin OFDTs 102 iha Zona Agro-Ekolojikál hotu-hotu iha Timor-

Leste, hamutuk iha Sub-Distritu 13 husi Distritu Aileu, Ainaro, Baucau, Bobonaro, Liquiça, Manufahi ho Viqueque. Iha peskizadór nain ida ka rua mak serbisu iha kada Sub-Distritu no sira-nia tárjet mak ida-ida tenke estabelese fatin OFDTs batar hamutuk 15. Tempu kuda iha tinan 2010/11 kuaze difisil, partikularmente ba ai-horis batar, tanba udan boot kontinua tau iha area barak iha teritóriu tomak durante tempu bailoro liu ba. Kondisaun la favorese atu kuda batar no halo failansu akontese iha fatin barak. Husi fatin OFDTs 102 ne’ebé estabelese, iha 86 mak hetan koileta ho susesu ba kada varidade oin 4 ne’ebé koko.

Peskizadór idaidak uza sira-nia kontaktu rasik hodi identifika agrikultór sira ne’ebé hakarak atu partisipa. Maneira ida ne’e dalabarak halo liu husi konsultasaun Chefe de Suco, estensionista MAP no staff sira seluk, ou liu husi agrikultór ne’ebé koñese malu ona ho staff sira.

Staff MAP sira esplika ba agrikultór katak programa SoL la’os atu fahe fini ka adubu, maibe nia objetivu atu koko deit varidade foun. Esplika ho didiak no kuidadu ba agrikultór sira katak avaliasaun núdar faze ida husi peskiza no sira la hatene loloos oinsa rezultadu husi varidade hirak ne’e iha sira-nia to’os. Fini ne’ebé fó ba agrikultór sira iha kuantidade ne’ebé limitadu no kuda deit iha area ho medida kikoan (5m x 5m) husi kada varidade.

Peskizadór sira fahe fini husi varidade batar ne’ebé atu koko iha pakote 200g ba agrikultór sira. Varidade lokál ne’ebé sira kuda hamutuk ho varidade foun ne’ebé atu koko iha sira-nia to’os hili diretamente husi agrikultór ne’e rasik, no jeralmente hanesan batar boot ou batar normal ne’ebé baibain agrikultór sira kuda iha sira-nia to’os. Varidade lokál ne’e aranja rasik duni husi agrikultór sira, tanba ne’e kuaze úniku uitoan ou iha variasaun husi varidade lokál iha fatin testu idaidak.

Kada fatin OFDT sukat ho tali ou au husi peskizadór sira atu nune’e kada varidade bele kuda iha area/kanteru ho luan 5m x 5m. Kanteru hirak ne’e prepara tutuir malu besik liña ninin husi to’os. Regras kona ba atu kuda oinsa iha kada fatin testu kuaze arbiru deit no laiha replikasaun.

Jeralmente, peskizadór sira marka prezénsia wainhira agrikultór sira atu hahu kuda. Ida ne’e mak objetivu maibe dalaruma labele akontese tanba númeru fatin ne’ebé peskizadór responsabiliza kuaze barak, maibe ba maioria fatin hotu-hotu kuaze realiza ho diak.

Médiu vizita ne’ebé halo husi peskizadór sira ba agrikultór sira-nia to’os mak dala neen hahu husi kuda to’o koileta. Iha kada vizita peskizadór sira rejista ou rekolla informasaun ne’ebé la hanesan kona ba OFDT.

21

Page 34: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Protokolu kona ba rekolla dadus ida ne’e atu haree no monitoriza progresu husi testu/demonstrasaun. Buat hirak ne’ebé sira sukat ou observa mak ai-horis nia aas, identifikasaun pesti no moras iha kada kanteru, namlaik no simtoma ai-horis sira seluk.

Iha tempu koileta, staff sira tetu batar nia todan bokon fulin husi kanteru hotu-hotu ne’ebé iha (25m2). Iha tempu ne’e staff sira foti sub-sample husi batar fulin 5 bokon, no musan husi fulin hirak ne’e mak behu no habai maran. Rásio husi musan maran ba todan bokon fulin uza hodi konvere total todan bokon fulin ba kuantidade todan musan iha kada kanteru, e depois konvere ba por hektár. Restante husi koileta ne’ebé iha agrikultór sira mak rai, staff sira lori deit mak sample ne’ebé foti para atu halo análiza.

Karaterizasaun fatin

Latitude, longitude, ho elevasaun rejista hotu husi fatin hotu-hotu uza 12 channel GPS receiver (Garmin ETrex) to’o nia presizaun (ketepatan) ± 6m. Aleinde ne’e, defini rai nia lolon iha kada fatin testu atu nune’e sai hanesan orientasaun husi fatin testu. Bazeia ba elevasaun no fatin, kada fatin aloka tuir Zona Agro-Ekolojikál partikulár (ZAE) (ARPAPET 1996). ZAE numeradu husi 1 to’o 6, hahu ho 1 iha fatin tetuk parte kosta de norte to’o 6 iha parte tetuk iha kosta de súl (Tabela 10).

Tabela 10. Definisaun husi zona agro-ekolojikál 6 iha Timor-LesteZAE Fatin Elevasaun

1 Northern coast 0-100m2 Northern slopes 100-5003 Northern uplands >500m4 Southern upland >500m5 Southern slopes 100-5006 Southern coast <100m

Rai iha fatin hotu-hotu ba OFDTs tinan 2010/11 koko nia pH uza Manutec test kits. Test kits ida ne’e dezeña para atu uza iha kampo. Iha ne’e staff sira rekolla sample komposit husi rai iha kada fatin testu/kanteru e depois táes uza rede/pinhera ho medida 2 mm para bele hasai tiha fatuk, rai kafuak no seluk tan. Rai ho kuantidade uitoan tau iha slide mutin e depois aumenta indikadór ba. Kahur hotu tiha rai ho indikadór ne’e, tau tan ho ahu mutin ba iha rai ho indikadór ne’ebé kahur malu tiha ona nia leten. Ahu mutin ne’e mak sei asumi kór husi indikadór, no valór pH identifika liu husi kompara kór ne’e ho kór standar ne’ebé iha papel (bagan warna) nia laran.

) uza métodu testu (field based ribbon test). Antes atu koko, táes uluk rai liman isin ida e depois aumenta bee para bele bola hanesan paun/bollus. Rai bokon ne’e forma hanesan bola kabuar, e depois tenta atu forma hanesan fita ho rai bokon ne’ebé iha. Fita nia naruk (iha cm) sukat no kompara ho tabela referénsia ne’ebé staff sira lori ba serbisu iha kampo, no abilidade atu forma letra U no modelu dosi donut ho fita sei uza hanesan indikadór profunda hodi deskreve rai nia testura.

22

Page 35: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 11. Determina karaterístika testura rai.

Testura Deskrisaun Fita nia narukSandy/berpasir Tanah dalam keadaan tidak lengket dan terpisah dan tanah

hanya dapat diakumulasi atau dikumpulkan dalam bentuk piramida.

Nil

Sandy loam/Lempung berpasir

Tanah mengandung lumpur dan tanah liat yang secukupnya untuk menjadi lengket, dan dapat dibuat dalam bentuk bola retakan.

15-25 mm

Silty loam/Gelu lumpur

Sama seperti lempung berpasir, namun tanah tersebut dapat dibentuk dengan cara melinting/digulung ke bentuk yang kecil dengan silinder yang pendek. Tanah tersebut kalau diraba seperti “sutera”.

25 mm

Loam/Lempung

Mengandung jumlah/kadar pasir, lumpur serta tanah liat yang hampir sama jumlahnya. Dapat dilinting/digulung seperti silinder dengan ukuran 15cm panjangnya dan mudah pecah jika dibengkokkan/dimiringkan.

25 mm

Clay loam/Liat berlempung

Sama seperti tanah lempung, walaupun silindernya dibengkokkan seperti bentuk U (tanpa di paksa) maka itu tidak akan pecah.

40-50 mm

Fine clay/Gelu ringan

Tanah tipe ini silindernya dapat dibuat menjadi bentuk lingkaran, namun nampak sedikit retakan.

50-75 mm

Heavy clay/Liat padat

Tanah tipe ini silindernya dapat dibuat menjadi bentuk lingkaran, dan tidak menunjukkan retakan.

>75 mm

From Agricultural Compendium for Rural Development in the Tropics and Subtropics’ (1989) and B McDonald et al. (1990).

Análiza

Dadus husi protokolu priméiru hatama ba iha MS Excel spreadsheet database antes transfere ba análiza profunda iha GenStat Discovery Edition 3. Dadus rezultadu produsaun análiza uza ANOVA (Unbalanced Model) iha métodu oioin. Modelu husi análiza sempre inkluidu varidade ho ZAE hanesan fatór iha modelu wainhira fatór fatin seluk husi Distritu ho Sub-Distritu koko ona. Tanba elevasaun hatudu ona impaktu ba iha rezultadu produsaun ai-horis entre fatin, maka elevasaun inkluidu ona hanesan co-variate iha testu ba fatór oioin iha análiza.

Influénsia husi fatór oioin ba rezultadu produsaun batar koko tiha ona. Tanba ne’e, kada fatór aumenta ida-ida ba iha modelu. Karik signifikante, maka fatór ne’e mantein iha modelu, no karik la signifikante maka fatór ne’e hasai tiha. Wainhira identifika ona fatór ne’ebé signifikante, maka interasaun entre fatór ne’e ho varidade mos koko kona ba nia signifikánsia iha P = nível 0.05.

RezultaduTestu ambientál

Fatin OFDTs estabelese iha fatin ho elevasaun, testura rai, no pH oioin ne’ebé reprezenta kondisaun kuda ai-horis típiku iha Timor-Leste (Tabela 12). Fatin sira ne’e hahu husi parte tetuk tasi hanesan iha Viqueque to’o liu husi 1470m iha Aileu. Testu halo iha elevasaun ne’ebé ki’ik liu (<150m) kompara ho tinan hirak antes, no maioria fatin testu nia elevasaun mak entre 550 m ho 1150 m.

23

Page 36: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 12. Distribuisaun fatin OFDT batar tuir elevasaun, 2008 to’o 2011.Elevasaun (m)

Fatin 2008/09(%)

Fatin 2009/10(%)

Fatin 2010/11(%)

0-150 27 28 34150-350 15 14 6350-550 12 10 4550-750 12 11 12750-950 12 15 13950-1150 10 11 161150-1350 7 4 71350-1550 3 5 7>1550 2 2 0

pH rai husi fatin testu hahu husi 5.5 to’o 8 ho médiu 6.7. (Tabela 13). Tinan ida ne’e laiha fatin testu ida mak hetan rai alkali ou ásidu ne’ebé makaas, ne’ebé tuir tendensia husi tinan hirak ikus ne’ebé aumenta númeru fatin testu iha fatin ho pH rai ne’ebé prefere liu. Ida ne’e sujere mai ita para atu hasa’e kapasidade peskizadór SoL nian hodi hili fatin ne’ebé adekuadu.

Tabela 13. Distribuisaun pH rai iha fatin OFDT batar 2008 to’o 2011. pH rai Fatin 2007/08

(%)Fatin 2008/09

(%)Fatin 2009/10

(%)Fatin 2010/11

(%)4.5 2 1 0 05 3 2 2 0

5.5 9 12 6 106 11 18 18 19

6.5 13 18 30 227 24 14 19 25

7.5 9 14 16 198 15 16 7 5

8.5 12 9 1 09 3 2 0 0

pH rai ho elevasaun kuaze estatistikamente diferente (Fprob <.001) entre sub-distritu, (Tabela 14) ne’ebé ida ne’e hanesan mos kazu iha tinan hirak ikus.

Tabela 14. pH rai ho elevasaun husi fatin OFDT batar, 2008 to’o 2011.Distritu Sub-Distritu Elevasaun

2009-10pH rai

2009-10Elevasaun

2010-11 pH rai

2010-11Aileu Aileu 943 6.3 1166 6.1Aileu Laulara 1219 6.1 1285 5.5Aileu Liquidoe 1268 6.5 1255 5.8Aileu Remexio 988 5.9 1007 6.2Ainaro Hatoudo 254 7.4 274 laihaBaucau Baucau 529 6.9 511 6.5Baucau Vemasse 497 6.6 781 7.1Baucau Venilale 830 7.5 770 7.3Bobonaro Balibo 150 7.1 31 7.2Liquiça Liquiça 291 6.7 169 6.9Liquiça Maubara 181 6.9 27 7.4Manufahi Same 274 7.4 302 6.8Viqueque Viqueque 44 6.3 15 6.9

Figura 14 hanesan gráfiku regresaun ne’ebé hatudu tendensia jerál husi fatin ho elevasaun aas liu nia pH rai ki’ik liu. Dadus husi tinan hirak ikus hatudu katak iha deklíniu (penurunan) iha pH rai maizumenus husi ½ to’o 1 por elevasaun 1000m. Tendensia husi OFDTs tinan ida ne’e kuaze forte liu tinan hirak ikus ho 63% husi variasaun iha pH rai esplika husi elevasaun. Ho omisaun (kelalaian) husi Venilale ho Vemasse ne’ebé ahu ruin fó efeitu alkalinizante, 91% husi variasaun entre sub-distritu esplika tuir sira-nia elevasaun.

24

Page 37: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0 200 400 600 800 1000 1200 14005.0

5.5

6.0

6.5

7.0

7.5

8.0

R² = 0.631116551284606

Elevasaun

pH

rai

Figura 14. Efeitu husi elevasaun ba pH rai iha fatin OFDT batar, 2010/11.

Rai ho testura hotu-hotu reprezenta husi testu hirak ne’ebé halo iha tinan ne’e, ne’ebé sandy loam/lempung berpasir ho clay loam/liat berlempung mak hanesan típu ne’ebé barak liu (Tabela 15)

Tabela 15.Distribuisaun testura rai iha fatin OFDT batar, 2008-2011Testura rai Fatin

2009/10 (%)Fatin

2010/11 (%)Sandy/berpasir 0 1Sandy loam/Lempung berpasir

20 27

Silty loam/Gelu lumpur

11 13

Loam/Lempung 14 14Clay loam/Liat berlempung

23 22

Fine clay/Gelu ringan

23 15

Heavy clay/Liat padat

8 8

Testu ne’ebé falla (gagal)

Husi fatin OFDTs 102 ne’ebé kuda, 16% mak falla. Enkuantu númeru ida ne’e hanesan ho númeru ne’ebé falla iha tinan hirak ikus (idaidak 18%, 17%, 18%, ho 25% durante tinan haat ikus) kondisaun ladiak husi tempu udan tinan 2010/11 prevene fatin testu barak mak la kuda no númeru total husi testu kuaze menus. Relatóriu husi fatin barak hatudu katak agrikultór sira la kuda batar tanba deit udan been aas liu. Fatin testu balun falla/lakon tanba ho razaun prinsipál mak estraga husi animal no koileta ne’ebé agrikultór sira halo la hein prezénsia husi peskizadór SoL nian.

VaridadeRezultadu produsaun husi varidade Sele ne’ebé lansa signifikamente aas liu populasaun

batar lokál (Tabela 16). Ida ne’e tanba todan fulin boot hanesan ida ne’ebé akontese iha tinan hirak antes.

25

Page 38: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 16. Komponente rezultadu produsaun ba varidade batar OFDT iha fatin OFDTs hotu-hotu, 2010/11

Varidade Rezultadu produsaun

(t/ha)

Densidade (ai-

horis/m2)

Fulin/ai-horis

Musan/fulin

Todan musan/fulin

(g)

Todan musan (g/100)

Local 1.53 5.02 0.81 170 42.0 29.4Har12P07 1.77 5.07 0.81 196 48.9 29.4P07 1.85 5.16 0.84 204 51.4 29.6Sele 2.05 5.15 0.85 199 53.8 32.6LSD (P≤0.05) .36 ls ls ls 8.1 1.6Varidade*ZAELSD ls ls ls ls ls lsVaridade*DistrituLSD

.96 ls ls ls ls 4.69

La deskobre kona ba interasaun iha tinan ida ne’e kona ba rezultadu produsaun ou kualker komponente produsaun ho ZAE. Mezmu nune’e iha interasaun ne’ebé signifikante entre varidade ho distritu ba rezultadu produsaun ho medida musan. Deskobre mos batar musan boot ne’ebé úniku husi batar lokál iha Baucau ne’ebé nia medida musan boot hanesan ho batar varidade foun hanesan Sele ho Arjuna. Ida ne’e sujere katak varidade foun disponível ba agrikultór sira atu kuda hanesan ”lokál” hamutuk ho varidade foun ne’ebé koko iha fatin testu. Ida ne’e konsistente ho distribuisaun luan husi varidade foun iha distritu husi organizasaun sira hanesan MAP, FAO, AECID, World Vision, no ONG lokál sira. La inklui distritu Baucau iha rezultadu tinan ida ne’e, no komparasaun varidade foun ho varidade batar lokál ne’ebé reprezentativu loloos, varidade foun oin tolu ne’ebé iha hatudu vantajen produsaun profunda ne’ebé substansiál liu varidade lokál.

Wainhira halo komparasaun uza dadus husi distritu hotu-hotu, varidade P07 foin mak falla atu atinji vantajen ne’ebé signifikante liu lokál check, no Har12P07 la produs diferensa ne’ebé signifikante iha nia produsaun. Mezmu la inklui Baucau iha ne’e, maibe varidade oin rua ne’e hatudu vantajen produsaun ne’ebé signifikante liu batar lokál ( Tabela 17). Aumenta ida ne’e hetan la’os tanba uza adubu, pestisida ou kualker insumu, no la ijiji mudansa ruma iha agrikultór sira-nia prátika halo to’os baibain.

Aprezentasaun husi P07 kuaze impresivu iha tinan 2010/11 ho vantajen produsaun 46% liu lokál kompara ba 40% iha tinan 2009/10. Ida ne’e nia númeru fulin iha hun ida hanesan ho Sele. Enkuantu densidade ai-horis ne’ebé aas liu mak halo Sele diak liu P07 iha tinan kotuk ba, tinan ida ne’e 2010/11 fulin ho nia todan mak fó vantajen ba Sele.

Tabela 17. Vantajen produsaun ho/la ho distritu Baucau 2010/11Varidade Produsaun

(t/ha)Distritu hotu-

hotu

Produsaun (t/ha)La inklui Baucau

Sele 2.05 (34%) 2.05 (54%)P07 1.85 (21%) 1.95 (46%)Har12P07 1.77(16%) 1.88 (40%)Local 1.53 1.34LSD (P<0.05) 0.39

Figura iha brackets (kurung) hatudu vantajen produsaun liu varidade lokál

26

Page 39: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 15. Rezultadu produsaun husi populasaun oin 3 ne’ebé koko vs populasaun lokál la inklui Baucau, 2010/11.

Gráfiku iha Figura 15 hatudu kona ba variasaun iha vantajen produsaun husi varidade foun ne’ebé liu varidade lokál. Iha gráfiku tolu ne’e hotu, maioria pontu ne’ebé tau iha linear leten liña 1:1 trasa atravez de pontu de dadus. Ida ne’e núdar gráfiku reprezentasaun husi rezultadu husi ANOVA, ne’ebé hatudu vantajen produsaun husi Sele (54%), P07 (46%), no Har12P07 (40%).

Rezultadu produsaun ba batar lokál, Har12P07 ho Sele iha tendensia atu aumenta wainhira densidade ai-horis aumenta ba hun 5/m² no depois tún fali, maibe nia efeitu la klaru hanesan iha tinan hirak ikus. P07 kuaze produs rezultadu produsaun ne’ebé maizumenus hanesan husi densidade hotu-hotu. Laiha interasaun ne’ebé estatistikamente diferente entre densidade ai-horis ho varidade kona ba rezultadu produsaun, no tanba ne’e laiha razaun atu rekomenda densidade kuda oioin ba varidade hirak ne’ebé koko.

Tabela 18. Efeitu husi densidade ai-horis ba produsaun varidade batar iha OFDT, 2010/11.

Densidade ai-horis(ai-horis/m2)

Local(t/ha)

Har12P07(t/ha)

P07(t/ha)

Sele(t/ha)

< 1 - (0) - (0) - (0) - (0)1 – 2 0.69 (4) 2.45 (2) 2.37 (4) 1.17 (2)2 – 3 1.52 (12) 1.18 (12) 1.29 (8) 1.87 (9)3 – 4 1.10 (18) 1.86 (14) 2.15 (20) 1.82 (21)4 – 5 1.53 (18) 1.72 (23) 2.10 (18) 2.29 (17)5 – 6 1.31 (12) 2.09 (14) 1.40 (16) 2.18 (14)6 – 7 1.26 (9) 1.16 (8) 1.11 (5) 1.41 (8)7 – 8 2.12 (1) 1.93 (2) 2.25 (2) 2.31 (4)> 8 3.08 (11) 2.49 (11) 1.87 (13) 2.53 (11)

* Figura iha brackets (kurung) hatudu kona ba númeru observasaun ne’ebé halo.

27

Page 40: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.00.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

LocalLogarithmic (Local)Har12P07Logarithmic (Har12P07)P07Logarithmic (P07)SeleLogarithmic (Sele)

Densidade ( ai-horin/m²)

Prod

usaun

(t/ha

)

Figura 16. Gráfiku regresaun kompara densidade ai-horis ho rezultadu produsaun.

Distritu

Varidade foun hotu-hotu hatudu rezultadu produsaun ne’ebé aas liu iha sub-distritu Balibo (Tabela 19). Sele produs rezultadu ne’ebé ki’ik liu iha Aileu no P07 iha Baucau. Sub-distritu Baucau hanesan fatin ne’ebé hatudu produsaun aas liu hotu iha tinan rua nia laran husi tinan haat ne’ebé halo testu. Vantajen produsaun aas liu ba Sele ho P07 deskobre iha Viqueque, ho Same no Hatoudo mos produs vantajen produsaun ne’ebé aas liu populasaun batar lokál.

Sele ho P07 produs vantajen produsaun wainhira kompara ho lokál check iha kada sub-distritu, mezmu nune’e iha sub-distritu balun mak varidade oin rua ne’e hatudu produsaun menus liu varidade lokál (Tabela 19). Sele mantein nia vantajen produsaun husi 36% to’o 54% liu varidade batar lokál wainhira koko iha agrikultór sira-nia to’os durante testu tinan hirak nia laran. P07 mantein nia vantajen produsaun maizumenus 43% liu batar lokál iha tinan rua ikus, ne’ebé rezultadu ne’e dóbru husi ida ne’ebé hatudu iha tinan 2008/9. Tanba P07 nia estabelesimentu ai-horis ladún diak iha tinan 2008/9, maka depois de liu tiha testu no demonstrasaun iha to’os priméiru rezultadu produsaun husi P07 aumenta tanba fini ne’ebé produs husi SoL iha kualidade ne’ebé diak.

28

Page 41: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 19. Produsaun batar musan iha OFDT no vantajen produsaun tuir sub-distritu 2010/11Distritu Sub-Distritu Local

(t/ha)Har12P07

(t/ha)P07

(t/ha)Sele

(t/ha)Vantajen

produsaun Sele liu lokál

Vantajen produsaun P07 liu

lokálAileu Aileu 0.7 1.1 1.0 1.1 57% 43%Aileu Laulara 2.2 1.7 1.3 2.0 -9% -41%Aileu Lequidoe 1.9 1.7 1.5 2.0 5% -21%Aileu Remexio 2.0 1.8 1.7 2.0 0% -15%Ainaro Hatoudo 0.9 2.0 2.8 2.0 122% 211%Baucau Baucau 1.3 0.7 .9 1.4 8% -31%Baucau Vemasse 1.4 1.0 1.4 1.4 0% 0%Baucau Venilale 3.4 2.5 2.3 2.9 -15% -32%Bobonaro Balibo 3.2 3.4 4.2 3.9 22% 31%Liquiça Liquiça 1.4 1.7 1.4 2.1 50% 0%Liquiça Maubara 0.9 1.2 1.2 1.5 67% 33%Manufahi Same 1.7 2.5 2.5 3.1 82% 47%Viqueque Viqueque 1.0 2.8 3.2 2.6 160% 220%Média 1.53 1.77 1.85 2.05 34% 21%

Zona Agro-Ekolojikál (ZAE) ho rezultadu produsaun

Rezultadu produsaun husi varidade hotu-hotu iha kada ZAE haktuir iha Tabela 20. Hanesan tinan kotuk ba, laiha interasaun ne’ebé estatistikamente signifikante entre ZAE ho varidade kona ba rezultadu produsaun. Rezultadu produsaun husi varidade foun hotu-hotu kuaze ki’ik liu mak iha ZAE 2 no aas liu mak iha ZAE 6, enkuantu varidade lokál hatudu rezultadu ki’ik liu iha ZAE4 no aas liu iha ZAE 1. Médiu rezultadu produsaun husi varidade foun aas liu mak iha parte de súl hasoru ZAE, enkuantu lokál nia médiu produsaun aas liu mak iha parte Norte hasoru ZAE. Sele hatudu vantajen produsaun liu varidade lokál kuaze iha ZAE hotu-hotu so ZAE 3 deit mak lae.

Tabela 20. Méiu produsaun batar OFDT tuir ZAE, 2010/11Klase ZAE

(HareeTabela10)

Local(t/ha)

Har12P07 (t/ha)

P07(t/ha)

Sele(t/ha)

Vantajen produsaun P07 liu lokál (%)

Vantajen produsaun Sele

liu lokál (%)

1 Northern coast 1.7 (22) 2.1 (23) 2.2 (23) 2.4 (23) 29% 41%2 Northern slopes 1.1 (4) 1.3 (4) 1.2 (4) 1.6 (4) 9% 45%3 Northern uplands 1.6 (44) 1.4 (44) 1.4 (44) 1.7 (44) -13% 6%4 Southern upland 0.8 (2) 1.8 (2) 2.7 (2) 2.1 (2) 238% 163%5 Southern slopes 1.1 (4) 2.7 (4) 2.5 (4) 2.4 (4) 127% 118%6 Southern coast 1.4 (9) 2.7 (9) 3.0 (9) 3.0 (9) 114% 114%*Figura iha brackets (kurung) hatudu kona ba númeru fatin testu ne’ebé hetan koileta.

Elevasaun ho rezultadu produsaun

Figura 17 hatudu kona ba rezultadu produsaun husi kada varidade tuir elevasaun. Rai lolon ne’ebé hanesan husi liña ne’ebé fíxu ba kada varidade foun hatudu relasaun ne’ebé kontráriu hanesan entre elevasaun ho rezultadu produsaun. Rai lolon husi liña ne’ebé fíxu dalaruma la hanesan, mezmu nune’e ida ne’e hatudu katak elevasaun iha efeitu ne’ebé menus ba rezultadu produsaun varidade lokál. Sele sei hatudu nafatin nia produsaun ne’ebé diak liu varidade lokál to’o elevasaun liu husi 1,250 m, ne’ebé reprezenta maioria area kuda iha Timor-Leste, maibe gráfiku hatudu to’o iha ne’ebé mak varidade lokál adapta ho elevasaun oioin ne’ebé iha teritóriu laran. Karaterístika oioin husi area kuda iha teritóriu tomak hatudu dezafiu ba varidade foun, maibe gráfiku hatudu katak vantajen produsaun bele mantein iha elevasaun oioin.

29

Page 42: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Sele

Har12P7 P07

Local

1000 1500500

1

250

3

5

0

2

0 750 1250

4

-250

Elevation (m)P

roduction (t/ha)Figura 17. Gráfiku regresaun kompara elevasaun ho rezultadu produsaun

Enkuantu objetivu prinsipál husi peskiza OFDT mak atu halo avaliasaun ba varidade foun iha agrikultór sira-nia to’os para hodi rekomenda ba lansamentu, ida ne’e mos fó oportunidade atu estuda kona ba efeitu husi fatór agronómiku oioin no atu avalia nia efeitu ba iha rezultadu produsaun ai-horis. Ida ne’e fó dadus ne’ebé valiózu kona ba oinsa agrikultór Timor oan sira jere sira-nia ai-horis batar no infrenta bareira ba produsaun. Husi fatór hotu-hotu ne’ebé koko, so ‘kuda kahur/kuda mesak’, ‘kuda arbiru/kuda iha liña’, no ‘pH rai’ mak prova la signifikante, ida ikus liu dalaruma tanba pH rai ne’ebé koko iha tinan ida ne’e kuaze ki’ik liu.

30

Page 43: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 21. Fatór oioin ne’ebé afeta produsaun batar iha OFDT, 2007-2010Fatór F pr.

2010-2011Signifikante 2010-2011

Signifikante2009-2010

Signifikante2008-2009

Signifikante2007-2008

Varidade .029 ZAE .062 Sub-Distritu <.001 Númeru musan kada rai kuak <.001 Distánsia kuda .003 pH rai ls Kór rai <.001 Testura rai .011 Númeru vizita staff <.001 Kuda arbiru ou tuir liña ls Klase rai lolon .001 Númeru atividade hamoos du’ut .013 Kuda kahur ou kuda mesak ls Jéneru husi chefe da familia .006 Instrumentu ne’ebé uza ba preparasaun rai .010

- -

Musan kada rai kuak

Númeru musan ne’ebé kuda iha kada rai kuak ida signifikamente afeta rezultadu produsaun batar (Tabela 22). Dadus tempu uluk hatudu ona katak maioria agrikultór iha Timor-Leste kuda musan 2-3 iha rai kuak ida no halo ai-horis produs musan ne’ebé barak/óptimu iha densidade kuda ida ne’e.

Tabela 22. Influénsia husi musan kada rai kuak ba produsaun batar iha OFDT, 2010/11.

Musan kada rai kuak iha tempu kuda

Médiu produsaun husi varidade haat ne’ebé

koko (t/ha)

Númeru kanteru

1 2.1 42 1.6 1523 2.2 1354 1.3 52LSD (P<0.05) 0.72

pH rai

pH rai oioin ne’ebé koko iha tinan ida ne’e kuaze ki’ik liu ida ne’ebé iha tinan hirak kotuk ba (haree Tabela 13), ne’ebé ida ne’e núdar tinan priméiru ne’ebé pH rai la atinji signifikánsia. Tanba laiha fatin testu ne’ebé nia pH rai boot/extreme, maka rezultadu produsaun kuaze konsistente liu iha fatin testu hotu-hotu.

Tabela 23. Rezultadu produsaun iha OFDT tuir pH rai ba batar varidade hotu-hotu, 2010/11.pH rai 5.5 6.

06.5 7.0 7.

58.0

Númeru kanteru 28 64 64 88 71 16Méiu produsaun (t/ha) 1.3

1.3 1.9 1.9

2.3 1.8

LSD: ls

Kór rai

Rai kór korkafe nurak hanesan maioria rai iha fatin testu ne’ebé fó produsaun aas liu iha tinan 2010/11 (Tabela 24). Típikamente rai metan produs rezultadu produsaun ne’ebé aas liu iha Timor-Leste.

31

Page 44: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 24. Efeitu husi kór rai ba rezultadu produsaun batar 2010/11.Kór rai Produsaun (t/ha) Númeru kanteruMutin 0.8 4Mean 1.6 84Metan 1.7 56Korkafe nakukun

1.7 60

Korkafe nurak 2.2 103LSD (P<0.05) 0.7

Testura rai

Exceitu ba sandy soils/tanah berpasir mak fó produsaun menus, testura rai oioin kuaze la diferente signifikamente ba malu (Tabela 25). Fine clay/gelu ringan fó produsaun ne’ebé aas liu.

Tabela 25. Impaktu husi testura rai ba rezultadu produsaun batar 2010/11.Testura rai Produsaun

(t/ha)Númeru kanteru

Sandy/berpasir 0.8 4Sandy loam/Lempung berpasir

1.9

100Silty loam/Gelu lumpur

1.843

Loam/Lempung 1.7 48Clay loam/Liat berlempung

1.668

Fine clay/Gelu ringan

2.148

Heavy clay/Liat padat

1.932

LSD (P<0.05) 0.66

Vizita peskizadór ba iha fatin OFDTs

Númeru vizita peskizadór sira-nian ba OFDTs hatudu efeitu ne’ebé signifikante ba rezultadu produsaun (Tabela 26), hanesan iha hotu-hotu exceitu ba tinan testu ida antes. Peskizadór sira vizita ba fatin testu (OFDTs) husi dala 2 to’o 11 ho médiu vizita dala 6. Iha tinan sira seluk, rezultadu produsaun aumenta tuir númeru vizita ne’ebé aumenta, maibe la’os ida ne’e mak problema ba tinan ida ne’e. Rezultadu produsaun kuaze hanesan husi vizita dala 1 to’o 8, no depois tún wainhira númeru vizita barak liu husi ne’e.

Tabela 26. Efeitu husi númeru vizita peskizadór ba rezultadu produsaun batar iha to’os 2010/11.

Númeru vizita Médiu produsaun (t/ha)

Persentajen observasaun

2 1.8 13 1.5 34 2.1 65 2.2 86 2.0 297 1.4 228 2.0 169 1.5 1311 1.0 1

LSD (P<0.05) 0.84

32

Page 45: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Agrikultór nia preferénsia ba populasaun batar

Iha loron koileta staff sira realiza loron to’os nain hodi konvida agrikultór sira mai asiste hodi avalia no fó valor ba varidade idaidak ne’ebé koileta tuir karaterístiku balun ne’ebé iha (Tabela 30), no karik varidade ne’ebé sira avalia bele enkoraja sira atu kuda iha sira-nia to’os ka lae. Agrikultór nain 100 resin mak partisipa iha loron to’os nain, ne’ebé 62% husi sira ne’e feto. Varidade Sele hetan nafatin valor ne’ebé aas iha tinan ida ne’e tanba deit fulin ne’ebé boot, no P07 mos hetan valor ne’ebé diak iha area ne’e. P07 hetan valor aas kona ba kulit ne’ebé falun metin no hanesan varidade ne’ebé hetan valor aas liu iha kategoria rezisténsia ba fuhuk. Agrikultór sira fó importánsia boot ba asuntu rezisténsia fuhuk hanesan ho resposta ne’ebé fó iha tinan kotuk ba iha kategoria ida ne’e, no ida ne’e responde ba kritériu importante atu lansa varidade ida ne’e. Nune’e mos kona ba kór P07 mos hetan valor ne’ebé diak hanesan ho Sele iha tinan kotuk ba, ne’ebé hatudu katak kualidade kór importante tebes ba agrikultór sira maibe kór kinur ho mutin kuaze hetan valor hanesan deit. Jeralmente, P07 ho Sele hetan valor ne’ebé aas wainhira kompara ho batar lokál, enkuantu Har12P07 hetan valor ne’ebé menus.

Tabela 27. Resposta agrikultór (%)* ba varidade batar 2010/11.

KaraterístikaHar12P0

7 Local P07 SeleFulin boot 19 21 86 100Musan boot 27 13 81 77Produsaun aas 34 15 90 100Fulin nakonu 40 44 75 100Kór 30 71 100 98Kulit metin 35 50 76 66Sabór 29 67 79 95Rezisténsia ba fuhuk 27 95 75 55Rezisténsia ba anin 25 32 79 90Maioria resposta positivu (%)

30 45 82 87

* Agrikultór barak mak hili kritéria ne’e liu husi ida.

KonkluzaunDepois de halo peskiza durante tinan lima iha sentru peskiza no tinan tolu iha agrikultór

sira-nia to’os, deside ona katak varidade P07 tenke rekomenda ona ba lansamentu. Varidade ne’e konsistentemente aprezenta diak ho vantajen produsaun liu batar lokál mak 40%. Varidade ida ne’e hetan valor ne’ebé atu besik aas hanesan ho Sele husi agrikultór sira iha Timor Leste, no nia kór mutin dalabarak halo agrikultór sira iha Timor Leste prefere liu fali batar kór kinur. P07 aseita ona atu halo lansamentu husi Komisaun Lansamentu Varidade no sei hein hela naran ofisiál para atu fó sai iha lansamentu.

Varidade Sele ne’ebé lansa tiha ona kontinua hetan valor ne’ebé diak kona ba nia rezultadu produsaun no tama ba iha agrikultór sira-nia preferénsia iha teritóriu tomak. Dadus husi testu hotu-hotu ne’ebé halo hatudu katak varidade ida ne’e adapta diak ba kondisaun oioin ne’ebé deskobre iha Timor Leste no konsistentemente hatudu rezultadu ne’ebé diak liu lokál independentemente husi elevasaun, kondisaun rai no seluk tan.

33

Page 46: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.2 Fehuk midar2.2.1 Testu replikadu fehuk midar, 2010-2011

Varidade fehuk midar (Ipomoea batatas) ne’ebé koko husi SoL introdus husi International Potato Centre (CIP) regional office iha Indonézia durante tinan 10 kotuk ba. Halo ona testu fehuk midar ho pakote varidade oin 12 (inklui lokál checks 2) durante tinan hirak nia laran, ne’ebé fasilita selesaun ba varidade oin tolu ne’ebé lansa iha tinan 2007 (CIP 01, 06 ho 07 ho naran idaidak Hohrae 1, 2, 3).

Dezde tempu udan tinan 2008-2009, halo ona investigasaun ba varidade fehuk midar adisionál iha testu replikadu no kompara ho local checks no Hohrae. Varidade ne’ebé hatudu rezultadu diak iha testu observasionál antes inklui mos iha ne’e, depende ba kuantidade fini/materiais kuda ne’ebé disponível.

Métodu no materiais Testu replikadu iha tinan 2011 halo iha sentru peskiza Betano, Baucau, Aileu ho Loes.

Idaidak ho dezeñu bloku randomizadu kompletu ho replikasaun tolu, medida kanteru 5 x 5 m. Kain ne’ebé kuda foti husi Loes. Kuda kain ida kada rai kuak ho espasu 100 x 50 cm (ex. hun 2 /m²). Testu ne’e la uza adubu no mos bee irigasaun, so Aileu deit mak uza (15 kg/ha husi N ho P) ne’ebé area sentru ki’ik la permite ou la fasilita atu fila rai. Testu ne’e kuda iha fulan Janeiru no Fevereiru 2011 no koileta entre fin de Máiu ho Agostu 2011 (Tabela 28).

Tabela 28. Detallu kona ba kuda no koileta varidade fehuk midar ne’ebé koko, tempu udan 2011

Fatin TempuNúmer

u varida

de

Númeru replikadu Data kuda Data

koileta

Loron maturida

de/isin

Méiu produsaun (t/ha)

Aileu (K. Portugal.) Udan 15 3 15 /2/ 2011 17 /8/ 2011 183 8.0Betano (Same) Udan 16 3 06 /1/ 2011 23/7/2011 198 12.5Loes (Maubara) Udan 15 3 27 /1/ 2011 30 /5/ 2011 123 4.7Baucau (Fatumaka) Udan 15 3 18 /2/ 2011 11 /7/ 2011 143 1.8

Rezultadu produsaun, komponente produsaun no vantajen produsaun

Iha tempu koileta, númeru ai-horis, númeru no todan isin husi típu oioin no total produsaun husi area/kanteru idaidak rejista hotu.

Para atu determina efeitu husi varidade, dadus husi testu idaidak análiza ketaketak uza modúl análiza espasiais iha GenStat Discovery Edition4. Iha ne’e aplika testu oioin maibe depende ba prezénsia husi filleira no/ou kolom iha rezultadu produsaun.

Tabela 29. Testu estatístiku ne’ebé uza hodi análiza varidade fehuk midar ne’ebé koko iha tinan 2010/11.

EstasaunEfeitu filleiras/kolom Testu Tipu

Aileu Los, Kolom REML AR1 Random on ColumnBetano Lae ANOVA One-way in Randomized blocksLoes Lae ANOVA One-way in Randomized blocksBaucau Los, Kolom REML AR1 Linear on Column

Vantajen produsaun kalkula husi méiu previstada ba médiu lokál. Existénsia no nível korelasaun entre méiu previstada no parametru isin identifika uza Simple Linear Regressions. Tanba rezultadu produsaun kuaze diferente makaas husi testu ida ho testu ida seluk, maka aplika

34

Page 47: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

regresaun individual (hanesan opozisaun atu halo regresaun ba dadus hotu-hotu ne’ebé iha) para atu determina karik korelasaun signifikante ka lae. Persentajen variabilidade ne’ebé reprezenta mak ekuivalénsia ba R² ajustadu.

Agrikultór nia preferénsia

Loron to’os nain halo iha sentru peskiza Loes ho Betano iha tempu koileta para atu avalia agrikultór sira-nia preferénsia ba varidade fehuk midar no atu determina karaterístiku ne’ebé agrikultór sira fó valór. Númeru varidade ne’ebé koko (inklui lokál rua) no partisipante sira haktuir detallu iha (Tabela 30).

Tabela 30. Koko sabór fehuk midar durante loron to’os nain, 2011.

EstasaunNúmeru

varidade ne’ebé koko

Númeru partisipante Proporsaun feto

Betano 11 44 18 %Loes 11 25 20 %Total 14 69 17 %

Hanesan parte ida husi loron to’os nain, agrikultór sira halo inspesaun ba fehuk isin boko/fresku husi varidade hotu-hotu ne’ebé iha. Iha ne’e hatudu fehuk isin hotu-hotu husi replikadu ida hodi fasilita agrikultór sira para bele avalia nia rezultadu produsaun no mos karaterístiku sira seluk husi varidade ida-ida. Hotu tiha, hatudu mos sample fehuk da’an ba agrikultór sira no husu ba sira atu avalia nia karaterístika sabór. Iha ne’e sei husu ba agrikultór sira karik jeralmente sira gosta varidade ne’e no oinsa sira koko nia midar. Kritériu hirak ne’e importante tebes para atu bele defini kona ba kualidade han husi fehuk midar. Finalmente, husu ba agrikultór sira karik sira hakarak kuda varidade hirak ne’e ka lae.

Atu análiza agrikultór sira-nia preferénsia, iha ne’e uza Unbalanced ANOVAs hodi check efeitu husi sentru, varidade no jéneru. Aplika korelasaun ho Simple Linear Regressions e depois kalkula ho méiu previstada varidade nian.

RezultaduRezultadu no vantajen produsaun

aprezenta kona ba rezultadu produsaun ne’ebé hetan husi fatin idaida ba varidade hotu-hotu ne’ebé koko no mos koresponde vantajen produsaun ne’ebé liu local checks.

Tabela 31. Rezultadu no vantajen produsaun fehuk midar, 2010/11

Varidade

Produsaun (t/ha) Médiu Vantajen produsaun (%) iha fatin testu

Aileu Betano Loes Baucau St. dev.

Produsaun (t/ha)

Vantajen produsaun (%)

Aileu Betano Loes Baucau

CIP 72 11.8 33.2 13.0 1.1 13.4 14.8 254 212 206 778 86CIP 71 8.6 32.8 14.7 2.3 13.1 14.6 249 127 203 893 276Loc. Mutin 11.8 11.8Hohrae 3 11.7 17.0 9.3 2.8 5.9 10.2 145 210 57 529 357CIP 83 16.0 16.2 1.6 2.7 8.1 9.1 119 323 50 8 342Hohrae 2 14.3 12.1 2.9 3.9 5.7 8.3 99 277 11 99 536CIP 70 9.6 14.5 4.3 2.6 5.4 7.8 86 154 34 189 327CIP 73 7.9 9.3 4.6 1.3 3.6 5.8 38 109 -14 210 112CIP 77 12.6 6.1 1.1 2.5 5.2 5.6 33 232 -43 -28 300CIP 68 2.5 7.7 3.7 5.1 22 -35 -29CIP 8 6.7 2.6 2.9 4.7 11 356 321CIP 4 7.1 1.9 3.6 4.5 7 379 208

35

Page 48: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Loc. Atabae 4.8 9.8 2.8 0.4 4.0 4.5CIP 76 5.6 6.9 2.1 0.6 2.9 3.8 -9 49 -37 42 3Hohrae 1 6.6 5.6 0.5 0.8 3.2 3.4 -19 74 -48 -63 34Loc. Aileu 2.8 2.8CIP 65 3.2 3.0 0.1 3.1 -26 -16 -72CIP 78 2.5 0.8 0.4 0.2 1.0 1.0 -77 -34 -93 -74 -62Loc. Loes 0.1 0.8 0.5 0.5F/Chi Sq. Prob.*. <0.001* <0.001 <0.001 <0.001*l.s.d. (p≤0.05) 2.0 5.0 4.4 0.2%CV / F Statistic* 5.7* 24 56 6.3*Méiu fatin 8.0 12.5 4.7 1.8 4.8 6.4Méiu lokál 3.8 10.8 1.5 0.6 4.6 4.2

Iha tinan 2011 ho vantajen produsaun dala 2 ½ liu varidade lokál, varidade ne’ebé koko

hanesan CIP 71 ho CIP 72 hatudu produsaun ne’ebé aas liu varidade Hohrae 3 ne’ebé lansa ou varidade ne’ebé fó produsaun aas liu iha tinan antes. Varidade oin rua ne’ebé koko halo ona testu priméiru iha tinan antes hamutuk ho CIP 72 hanesan varidade ida ne’ebé fó mos produsaun aas iha tinan ida ne’e (CIP 71 iha fatin peskiza ida deit iha tinan 2010). Varidade ne’ebé fó produsaun aas depois de CIP 71 ho CIP 72 mak varidade hirak ne’ebé fó produsaun aas iha tinan antes, Hohrae 3 ho CIP 83, ne’ebé rua ne’e fó vantajen produsaun liu 100%. Varidade seluk ne’ebé lansa, Hohrae 2 mos hatudu produsaun ne’ebé diak no nia vantajen produsaun kuaze dóbru liu lokál. Varidade oin tolu ne’ebé koko inklui Hohrae 1 hatudu rezultadu ne’ebé ki’ik liu local checks.

Komponente produsaun no parametru sira selukMéiu previstada husi komponente rezultadu produsaun no parametru sira seluk ne’ebé

asosiadu ho rezultadu produsaun haktuir detallu iha

. Rezultadu produsaun fahe tuir ida ne’ebé bele fa’an no ida ne’ebé labele. Rezultadu ne’ebé labele fa’an baibain inklui isin ne’ebé ki’ik ou kuda ho kain segundu. Kuantidade ikus liu kuaze oioin deit entre varidade. Mezmu isin ne’ebé labele fa’an iha proporsaun boot maibe sei bele konsumi. Buat ne’ebé hatudu klaru wainhira haree Tabela iha leten mak, varidade lokál hatudu proporsaun produsaun ne’ebé kuaze boot liu iha kategoria ida ne’e wainhira kompara ho varidade foun. Lokál la’os deit lakon nia todan iha produsaun maibe mos lakon iha nia valór produtu.

36

Page 49: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 32. Produsaun fehuk midar ho komponente produsaun iha testu replikadu 2010/11

Tria

l

Variety

Yield (t/ha)

Plants /m² at

harvest

Tubers /plant

Weight of 10 tubers (kg)

No. of marketable tubers /plant

Weight of marketable

tubers /plant (kg)

No. of non marketable

tubers /plant

Weight of non

marketable tubers /plant

Tria

l

Yield (t/ha)

Plants /m² at

harvest

Tubers /plant

Weight of 10 tubers (kg)

No. of marketable

tubers /plant

Weight of marketable

tubers /plant (kg)

No. of non marketable

tubers /plant

Weight of non

marketable tubers /plant

CIP 72 12 1.9 5.3 1.2 1.7 0.5 1.1 0.1 1.1 1.9 1.4 0.4 0.5 0.0 0.9 0.0CIP 71 8.6 1.8 3.7 1.4 2.0 0.4 1.6 0.1 2.3 1.9 2.2 0.6 1.0 0.1 1.2 0.0Loc. mutin Hohrae 3 12 1.7 2.5 2.2 1.8 0.6 0.4 0.0 2.8 1.9 1.6 0.9 0.9 0.1 0.8 0.0CIP 83 16 1.9 4.3 2.1 2.4 0.7 1.7 0.1 2.7 2.0 1.8 0.7 1.1 0.1 0.7 0.0Hohrae 2 14 1.9 3.5 2.3 2.2 0.7 1.2 0.1 3.9 2.0 1.3 1.5 0.9 0.2 0.4 0.0CIP 70 9.6 1.9 4.4 1.1 2.5 0.4 2.3 0.0 2.6 1.9 1.8 0.8 0.9 0.1 0.9 0.0CIP 73 7.9 1.9 2.8 1.4 1.5 0.3 1.5 0.1 1.3 2.0 1.5 0.5 0.5 0.0 0.9 0.0CIP 77 13 2.0 4.7 1.5 2.2 0.5 2.0 0.1 2.5 1.9 1.9 0.7 0.8 0.1 1.2 0.0CIP 68 2.5 1.6 2.8 0.7 1.8 0.2 1.2 0.0CIP 8 2.6 1.9 2.5 0.5 1.0 0.1 1.4 0.0CIP 4 1.9 1.9 1.6 0.6 0.8 0.1 0.7 0.0Loc. Atabae 4.8 1.5 7.3 0.5 0.2 0.0 7.4 0.3 0.4 1.9 0.7 0.3 0.2 0.0 0.5 0.0CIP 76 5.6 1.8 2.2 1.1 1.3 0.2 1.5 0.1 0.6 1.9 1.2 0.3 0.4 0.0 0.8 0.0Hohrae 1 6.6 2.0 0.9 2.6 1.0 0.3 0.0 0.0 0.8 1.9 0.6 0.8 0.2 0.0 0.3 0.0Loc. Aileu 2.8 1.9 6.0 0.2 0.0 0.0 6.2 0.2CIP 65 3.2 1.7 1.2 1.4 0.9 0.2 0.3 0.0CIP 78 2.5 1.8 1.6 0.5 0.4 0.1 1.4 0.0 0.2 2.0 0.6 0.2 0.1 0.0 0.4 0.0Loc. Loes 0.8 2.0 0.9 0.5 0.3 0.0 0.6 0.0MEAN 8.0 1.8 3.5 1.3 1.5 0.4 2.0 0.1 1.8 1.9 1.4 0.6 0.7 0.1 0.8 0.0F/Chi Sq Prob <0.001 0.025 0.002 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 0.003 <0.001 n.s. <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001

l.s.d. (p≤0.05) 2.0 0.1 0.8 0.3 0.1 0.1 0.9 0.0 0.2 0.0 0.1 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0

F Statistic 5.7 2.6 4.8 7.3 5.0 6.9 6.5 4.4 6.3 0.8 11.4 5.2 6.4 5.1 5.9 8.9

CIP 72 13 2.0 6.5 1.0 4.4 0.6 2.1 0.4 33 2.0 10 1.7 3.0 1.0 7.1 0.7CIP 71 15 2.0 4.4 1.6 4.4 0.7 0.0 0.3 33 1.8 4.7 4.4 2.8 1.6 1.8 0.3Loc. mutin 12 1.5 9.4 0.9 0.4 0.1 9.0 0.7Hohrae 3 9.3 2.0 3.0 1.7 2.7 0.5 0.3 0.2 17 1.7 4.0 2.6 1.3 0.6 2.7 0.3CIP 83 1.6 2.0 1.5 0.5 1.1 0.1 0.3 0.1 16 2.0 4.8 1.9 1.0 0.4 3.8 0.4Hohrae 2 2.9 2.0 1.1 1.5 1.1 0.1 0.0 0.1 12 1.4 3.5 2.5 1.6 0.6 1.9 0.3CIP 70 4.3 2.0 2.2 0.9 2.2 0.2 0.0 0.1 15 1.9 5.1 1.6 1.5 0.4 3.5 0.3CIP 73 4.6 2.0 2.3 1.0 2.3 0.2 0.0 0.1 9.3 2.0 2.9 1.8 1.3 0.3 1.6 0.1CIP 77 1.1 1.9 0.7 0.7 0.7 0.1 0.0 0.0 6.1 1.9 2.1 1.5 1.0 0.3 1.1 0.1CIP 68 7.7 1.8 5.4 0.8 0.8 0.2 4.6 0.3CIP 8 6.7 2.0 4.3 0.8 4.3 0.3 0.0 0.3CIP 4 7.1 2.0 3.6 1.0 2.7 0.3 0.9 0.2Loc. Atabae 2.8 1.9 4.1 0.4 0.0 0.0 4.1 0.1 9.8 1.5 13 0.5 0.0 0.0 13.4 0.7CIP 76 2.1 2.0 1.4 0.7 1.4 0.1 0.0 0.1 6.9 1.9 2.7 1.2 0.6 0.2 2.2 0.2Hohrae 1 0.5 1.9 0.3 1.0 0.3 0.0 0.0 0.0 5.6 1.6 1.0 5.0 0.7 0.2 0.3 0.2Loc. AileuCIP 65 3.0 1.6 1.2 1.0 0.1 0.0 1.0 0.1CIP 78 0.4 2.0 0.4 0.5 0.4 1.1 0.0 0.0 0.8 1.7 1.4 0.4 0.2 0.0 1.2 0.0Loc. Loes 0.1 1.3 0.1 0.3 0.0 0.0 0.3 0.0MEAN 4.7 1.9 2.4 0.9 2 0.3 1 0.1 12.5 1.7 4.8 1.9 1.1 0.4 3.7 0.3F Prob <0.001 n.s. <0.001 <0.001 <0.001 n.s. <0.001 <0.001 <0.001 0.005 <0.001 0.025 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001

l.s.d. (p≤0.05) 4.4 1.9 0.4 1.6 1.0 0.1 5 0.3 3.2 2.5 0.7 0.2 3 0.3

% CV 56 15 47 25 49 169 110 53 24 11 41 81 40 24 49 58

BA

UC

AU

BE

TA

NO

AIL

EU

LO

ES

Iha Aileu ho Baucau todan isin ne’ebé bele fa’an mak kuaze liu husi 75%, enkuantu iha fatin ne’ebé fó produsaun aas hanesan Betano ho Loes proporsaun ida ne’e idaidak kuaze 55% ho 69%. Iha korelasaun ne’ebé fraku entre rezultadu produsaun ho proporsaun isin ne’ebé bele fa’an maibe varidade ne’ebé fó produsaun aas sempre produs isin ne’ebé bele fa’an ho kuantidade boot.

Varidade Hohrae ne’ebé lansa hamutuk ho CIP 83 konsistentemente produs isin boot. CIP 71 hanesan segundu varidade ne’ebé fó isin boot iha Loes ho Betano. Korelasaun forte no signifikante deskobre entre rezultadu produsaun ho todan isin kuaze iha fatin ida deit entre fatin haat ne’ebé iha (Baucau: R2=0.65). Baucau ho Loes hatudu R2 ne’ebé forte ba rezultadu produsaun tanba depende ba númeru isin iha kada hun (Figura 18).

37

Page 50: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 18. Korelasaun entre produsaun ho isin kada ai-horis, fehuk midar 2010/11

Agrikultór nia preferénsia

Partisipante husi loron to’os nain rua ne’ebé hala’o kuaze fó valór ne’ebé signifikamente diferente ba varidade hirak ne’ebé iha. Ida ne’e dalaruma tanba diferensa iha sabór husi ema ida-ida husi fatin ne’ebé la hanesan ou variasaun iha sabór husi varidade ne’ebé kuda hanesan no prepara iha sentru rua ne’ebé diferente. Efeitu jéneru husi agrikultór sira-nia opiniaun kuaze la klaru.

Tabela 33 aprezenta rezultadu jerál husi loron to’os nain rua, enkuantu Figura 19 hatudu kona ba korelasaun entre sabór ho persepsaun jerál.

Tabela 33. Agrikultór nia preferénsia, rezultadu fehuk midar iha loron to’os nain, 2011

Varidade Númeru estasaun

Númeru respondente

Gosta(%)

Sente bokon

%

Sente rahun (%)

Midar (%)

Médiu produsaun

(t/ha)CIP 8 1 25 80 12 68 80 6.7CIP 70 1 69 80 16 61 82 9.4

CIP 4 1 25 76 52 60 68 7.1 L. Mutin 1 44 75 16 64 74 12 CIP 71 2 69 72 10 77 55 24 L. Loes 1 25 68 56 44 60 0.1

CIP 83 2 69 65 46 36 65 8.9L. Atabae 2 69 62 46 49 59 6.3Hohrae 2 2 69 59 14 61 45 7.5

CIP 72 2 69 57 67 35 70 23 Hohrae 3 2 69 48 55 42 52 13

Cip68 1 44 45 73 11 68 7.7CIP 73 2 69 39 68 29 49 7.0Hohrae 1 2 69 36 68 35 54 3.1l.s.d. (P<0.001) 19 18 19 19

%CV 81 101 101 79

38

Page 51: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 19. Korelasaun entre agrikultór nia persepsaun ba varidade fehuk midar, 2011

Kuaze deskobre relasaun ne’ebé forte uitoan iha tinan 2011 entre kualidade oioin husi varidade oioin ne’ebé agrikultór sira fó valór. Aprezentasaun husi rezultadu produsaun kuaze laiha korelasaun ho númeru agrikultór sira ne’ebé gosta varidade ne’e. Jeralmente iha korelasaun ne’ebé diak entre proporsaun ne’ebé gosta varidade ne’e ho sira ne’ebé deskobre katak varidade ne’e han midar Figura 19. Ida ne’e partikularmente sai hanesan kazu ne’ebé hetan iha loron to’os nain ne’ebé halo iha sentru peskiza Betano.

KonkluzaunVaridade oin haat ne’ebé superior kuaze hetan valór iha fatin ida deit. Interasaun entre

sentru presiza sai hanesan dalan naruk atu esplika wainhira dadus hotu-hotu análiza hamutuk. CIP 71, varidade ne’ebé hetan valór aas liu iha fatin testu rua hatudu rezultadu produsaun diak liu ho médiu 24 t/ha iha sentru rua. CIP 72, varidade ne’ebé fó produsaun aas liu iha fatin hotu-hotu (sentru 4) hetan valór ne’ebé ki’ik iha fatin testu kombinadu. Maibe varidade ida ne’e hetan pozisaun 5 iha loron to’os nain ne’ebé halo iha Betano. Varidade oin rua ne’e jeralmente hetan valór diak liu Hohrae 3 ne’ebé iha istória kona ba aseitasaun luan husi agrikultór sira no iha oportunidade atu halo investigasaun profunda.

2.2.2 Análiza testu fehuk midar husi tinan no fatin barak

Materiais no métodu Implementa ona testu varidade fehuk midar oin 23 ne’ebé susesu husi SoL durante

periódu 2005 to’o 2011 (tinan 6) iha fatin 6 ne’ebé la hanesan (Aileu, Betano ho Baucau x 2, Maliana ho Loes), koko aprezentasaun husi varidade oin 21 (inklui varidade lokál oin 3 hanesan kontrollu). Iha varidade balun mak la inklui iha testu hotu-hotu no iha testu balun mak la halo iha kada fatin kada tinan. Pakote dadus ne’ebé haktuir kona ba varidade maioria aprezenta iha Tabela 34. Ida ne’e kompostu husi pontu dadus 238, ex. varidade por kombinasaun ambiente. Ambiente ida (hanesan ho fatin testu) defini tuir fatin, tinan no epoka (por exemplu tempu udan tinan 2009 iha Betano, tempu udan tinan 2010 iha Loes, no seluk tan). Pontu dadus hotu-hotu mak ANOVA ou méiu previstada REML husi replikadu 3, 2 iha kazu balun.

Análiza cross-site halo uza programa GGE BiPlot para atu avalia aprezentasaun no konsisténsia husi varidade ne’ebé koko iha tinan no fatin barak (jenótipu / ambiente). Ho varidade foun ne’ebé foin koko ba primeira vez iha tinan 2010, iha ona dadus ne’ebé examina kona ba oinsa varidade hirak ne’e nia diak liu kompara ho Hohrae no varidade lokál iha tinan rua nia laran iha sentru oioin. Ida ne’e fasilita vizualizasaun ne’ebé fasil husi varidade ne’ebé hetan valór no variabilidade ne’ebé iha entre fatin iha tinan la hanesan.

39

Page 52: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 34. Testu replikadu fehuk midar hotu-hotu SoL nian durante tinan 2005-2011 (pontu dadus 238)

Yield (t/ha) /trial Variety

W06 AIL

W06 BAU

W06 MAL

W07 AIL

W07 BET

W07 MAL

W08 AIL

W08 BET

W08 BAU

W08 MAL

W09 AIL

W09 LOE

W09 MAL

W09 BET

W09 BAU

W10 AIL

W10 BET

W10 LOE

W10 BAU

W11 AIL

W11 BET

W11 LOE

W11 BAU

No. Trials

St. dev.

Ave yield (t/ha)

Yield adv. (%)

CIP 02 2.0 0.0 1.4 13.5 0.6 2.6 6.2 9.5 8 4.8 4.5 -40CIP 03 2.7 2.2 2.8 14.2 0.3 0.8 9.7 2.6 3.5 9.9 10 4.7 4.9 -33CIP 05 2.8 10.6 0.1 0.4 15.6 0.2 0.8 7 6.2 4.4 -42CIP 15 10.2 1.7 18.5 0.6 2.3 28.5 11.0 2.7 10.3 3.1 10 8.9 8.9 9CIP 04 2.0 34.9 0.3 28.4 11.4 6.9 10.4 10.2 30.0 4.4 18.1 9.7 12.7 2.8 1.4 2.5 7.1 1.9 18 10.5 10.8 46CIP 08 23.5 2.2 16.7 0.0 1.3 26.0 17.0 10.5 11.6 3.6 5.8 3.6 7.3 6.8 6.7 2.6 16 7.9 9.1 29CIP 17 11.1 0.1 42.4 0.7 0.3 17.9 0.5 2.9 11.1 9.7 1.6 4.4 3.9 11.4 1.1 10.5 2.9 17 10.4 7.8 8Hohrae 3 4.8 1.3 3.6 26.5 5.2 1.9 20.5 23.3 6.8 12.8 20.4 35.9 4.8 30.2 6.6 20.5 1.0 12.1 4.3 11.7 17.0 9.3 2.8 23 10.1 12.3 76Hohrae 2 24.1 4.8 5.6 23.9 1.7 2.7 23.7 8.1 5.7 9.8 18.7 24.3 5.6 15.6 4.8 11.4 1.1 7.6 6.3 14.3 12.1 2.9 3.9 23 7.8 10.4 48Hohrae 1 16.8 2.8 0.3 29.6 2.8 0.1 30.1 14.2 5.8 8.3 18.1 7.3 5.3 12.5 2.8 17.2 0.6 1.3 1.1 6.6 5.6 0.5 0.8 23 8.9 8.3 18L. Mean 0.7 9.8 16.1 1.7 3.5 0.6 5.2 0.5 28.2 2.1 2.4 0.4 12 8.4 5.9 -15L.Mutin 0.6 2.4 8.7 25.3 1.9 26.7 0.9 32.9 0.7 10.4 2.9 0.1 0.1 11.8 14 11.3 9.0 22L. Atabae 15.4 1.4 6.5 0.8 4.8 9.8 2.8 0.4 8 5.2 5.2 -11CIP 70 9.9 1.1 4.0 2.2 9.6 14.5 4.3 2.6 8 4.8 6.0 2CIP 72 3.7 11.4 12.8 2.9 11.8 33.2 13.0 1.1 8 10.1 11.2 89CIP 73 12.8 1.2 8.7 2.6 7.9 9.3 4.6 1.3 8 4.3 6.0 2CIP 76 4.5 1.3 7.2 1.5 5.6 6.9 2.1 0.6 8 2.7 3.7 -31CIP 83 16.9 2.6 10.6 4.4 16.0 16.2 1.6 2.7 8 6.8 8.9 46CIP 64 0.6 2.5 0.8 3 1.1 1.3 -29CIP 66 4.9 1 4.9 -95CIP 71 1.7 8.6 32.8 14.7 2.3 5 12.8 12.0 263Mean site 10.9 1.8 2.2 20.8 1.3 1.3 20.7 8.5 5.3 8.7 14.8 15.9 3.7 15.6 4.0 12.4 2.3 6.3 2.6 9.7 15.4 5.8 1.9 11.3 7.4 7.4 17.3

Total no. of data points:238 (including 14% locals)

Notas: AIL = Aileu, BET = Betano, BAU = Baucau, MAL = Maliana, LOE = Loes. W06 = wet season 2005-2006.

RezultaduMédiu produsaun husi pakote dadus tomak (ambiente 23, pontu dadus 238) mak 7.4 t/ha

(st.dev. = 7.4). Médiu produsaun husi testu ba testu kuaze oioin deit husi 1.3 t/ha to máximu 20.8 t/ha (tempu udan 2007 iha Aileu ho Maliana tutuir malu), no kuaze metade husi fatin hatudu 2.5-12.5 t/ha. Iha tinan 5 antes, fatin iha Aileu hanesan fatin ne’ebé iha tendénsia hatudu rezultadu liu 10 t/ha kompara ho fatin seluk ne’ebé nia médiu produsaun ki’ik. Mezmu nune’e, iha tinan 2011, sentru iha Aileu falla atu hetan médiu produsaun ne’ebé dóbru wainhira kompara ho iha Betano ne’ebé kuaze diak liu ida ne’e.

Figura 20. Análiza biplot (varidade oin 7 iha ambiente 7), 2010-2011

40

Page 53: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha Figura 20, biplot ne’ebé investiga kona ba aprezentasaun husi varidade oin 7 iha ambiente 7 plotadu/plotted hamutuk ho ‘méius versus estabilidade’. Rezultadu ne’ebé reprezenta 78% husi variasaun ne’ebé observa, CIP 72, CIP 83, Hohrae 3 ho CIP 71 hatudu rezultadu ne’ebé diak liu varidade sira seluk. Enkuantu CIP 72 hanesan varidade ne’ebé aprezenta diak liu no mos nia liña eskalár kuaze naruk no oioin. CIP 71 ho 72 prova ona vantajen produsaun ne’ebé diak iha sentru ne’ebé lokaliza iha fatin badak iha epoka kuda oioin.

Hohrae 3 prova tan nia valór hanesan varidade ne’ebé lansa iha ambiente hotu-hotu hanesan ho CIP 83.

KonkluzaunDurante tinan 6 nia laran, SoL hala’o testu 23 ne’ebé susesu ho varidade batar oin 21,

reprezenta total pontu dadus individual 238 (varidade por kombinasaun ambiente). Rezultadu kuaze signifikamente oioin deit husi jenótipu (varidade) ho ambiente (fatin, tinan, epoka).

Iha faze priméiru husi avaliasaun ne’ebé halo ba varidade konsege orienta ba lansamentu varidade oin tolu. Entre varidade hirak ne’e, Hohrae 3 konfirma nia pozisaun hanesan standar ne’ebé bele fiar maibe varidade oin rua seluk tuir fali ho nia rezultadu iha tinan 2010/11. Depois de tinan rua halo testu ho varidade foun hirak ne’e, CIP 71, CIP 72 ho CIP 83 partikularmente impresivu tebes. Balun husi hirak ne’e bele mos aprezenta valór adisionál nutrisaun iha forma vitamina A (ne’ebé foin análiza dadaun).

Adekuasaun no konsisténsia husi varidade potensiál rua ne’e halo ona investigasaun profunda iha programa OFDT.

2.2.3 OFDTs fehuk midar tinan 2010-2011Varidade fehuk midar oin neen ne’ebé hatudu rezultadu diak iha sentru peskiza avalia ona

liu husi testu no demonstrasaun iha to’os durante tempo udan tinan 2010/11. Testu ne’e realiza iha fatin limanulu resin lima iha sub-distritu 12 iha Timor-Leste ho objetivu atu hetan varidade ne’ebé fó produsaun aas no kompleta kritériu hotu-hotu ne’ebé aseita husi agrikultór iha Timor Leste. Iha kada fatin, varidade foun ne’e kuda tutuir malu ho varidade lokál ne’ebé prepara husi agrikultór sira. Tanba ne’e, lokál ne’ebé uza hodi kompara kuaze la hanesan iha fatin idaidak maibe reprezenta ida ne’ebé baibain agrikultór sira kuda. Varidade ne’ebé uza iha testu ba tinan 2010/11 mak: Hohrae 3, ho CIP 4, 8, 17, 72, no 83. Haat husi varidade hirak ne’e (Hohrae 3 ho CIP 4, 8, no 17) koko ona iha OFDTs iha tempu udan antes. Iha fatin uitoan deit mak koko mos varidade Hohrae 1 ho 2, maibe fehuk kain uitoan deit mak iha tanba ne’e laiha rezultadu ne’ebé signifikante ne’ebé ita bele interpreta husi dadus.

Materiais no métodu Métodu no materiais ne’ebé uza iha fatin OFDT fehuk midar tinan 2010/11 hanesan ho

ida ne’ebé uza iha tinan antes. Distritu hitu, inklui Aileu, Ainaro, Baucau, Bobonaro, Liquiça, Manufahi, no Viqueque, inklui ona iha testu ne’e no fatin ne’ebé iha reprezenta elevasaun oioin, terreñu, no kondisaun rai. Lima husi zona agro-ekolojikál neen ne’ebé deskobre iha Timor-Leste kuaze reprezenta iha ne’e no nia altitude/aas hahu husi nível tasi to’o 1,470 m.

Testu fehuk midar kuda iha kanteru ho medida metru 5 x 5 ho densidade ai-horis mak hun 1 to’o 2 por metru kuadradu. Depois peskizadór sira halo monitorizasaun regulár ba kanteru ne’e hodi identifika hamutuk ho agrikultór sira kona ba sinál moras, moris ladiak no sinál seluk ne’ebé karik mosu.

41

Page 54: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Nune’e mos ba ai-farina, peskizadór sira kee sample hun 5 hamutuk ho agrikultór sira hodi nune’e bele hetan dadus kona ba koileta. Restu ne’ebé sei iha to’os laran sei kee tuir agrikultór sira-nia hakarak. Iha tinan hirak antes, nota katak agrikultór sira kee uitoan-uitoan durante tinan tomak nia laran, ne’ebé la fasilita ita atu halo nia estimasaun kona ba koileta. Liu husi identifika hun 5 ne’ebé peskizadór ho agrikultór sira sei kee hamutuk iha loron ida, maka foin bele halo estimasaun kona ba nia produsaun. Ba kada hun, peskizadór sira sei sura nia isin kada hun, todan isin husi hun 5 ne’e no persepsaun agrikultór sira-nia kona ba kada varidade ne’ebé koko. Iha kada sub-distritu sei halo loron to’os nain dalaida iha fatin OFDTs ida. Númeru agrikultór lokál sei atende iha kada loron to’os nain ne’e no fó komentáriu ba varidade foun ne’ebé iha.

Karaterizasaun fatin

Iha kada fatin testu sei rejista kona ba karaterístiku balun inklui pH rai, kór, testura, latitude, longitude, no elevasaun. Testura rai sei rejista tuir rezultadu husi métodu testu fita/ribbon testing, pH sukat uza mobile testing kit, no rai nia kór klasifika tuir lista kór 7 ne’ebé iha. Agrikultór sira mos rejista kona ba númeru fatór jestaun sira seluk.

Análiza

Hanesan ho análiza seluk ne’ebé halo ba OFDT, dadus rekolla iha Excel e depois halo rezumu no análiza uza Genstat Discovery Editions 3 no 4. Dadus rezultadu produsaun análiza uza ANOVA (Unbalanced model) iha métodu oioin. Priméiru, efeitu prinsipál no interasaun entre varidade no distritu, sub-distritu, no ZAE ne’ebé koko.

Aleinde análiza prinsipais, koko mos influénsia husi fatór oioin ba rezultadu produsaun fehuk midar. Modelu husi análiza sempre inklui varidade no ZAE hanesan fatór iha modelu. Tanba elevasaun hatudu ona nia impaktu ba rezultadu produsaun entre fatin, maka inklui mos elevasaun hanesan co-variate iha análiza hotu-hotu.

Em kontráriu, aumenta mos fatór balun ba iha modelu, ida-ida. Karik hirak ne’e signifikante maka mantein fatór ne’e iha modelu, no karik la signifikante maka fatór ne’e hasai tiha. Wainhira identifika ona fatór ne’ebé signifikante, maka interaksaun entre fatór ne’e ho varidade sei koko mos para bele haree nia signifikánsia iha P = nível 0.05 level.

RezultaduEstabelese ona fatin testu limanulu resin lima iha tempu udan tinan 2010/11 no fatin

ne’ebé konsege rekolla nia dadus mak iha haatnulu resin haat. Testu ne’e halo iha ambiente no kondisaun oioin ne’ebé baibain deskobre iha Timor-Leste. Hanesan ho ai-horis isin sira seluk hanesan ai-farina, difisil atu halo kalkulasaun kona ba nia rezultadu produsaun no fatin testu balun konsege lakon. Hirak ne’e akontese partikularmente tanba estragus animal, dalabarak husi karau, no husi fahi maus no fuik. Iha area ne’ebé sofre ai-han insiguransa makaas, difisil atu kontrollu hanesan fonte seluk ne’ebé nia ai-han dalaruma laiha.

Ambiente ne’ebé koko

Fatin OFDTs fehuk midar estabelese iha ambiente ne’ebé nia testura rai, pH rai, rai lolon, no elevasaun oioin deit. Tinan ida ne’e reprezenta ZAE hotu-hotu exceitu ba parte foho súl, no elevasaun hahu husi nível tasi to’o 1,470m iha Aileu (Tabela 35).

42

Page 55: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 35. Distribuisaun fatin OFDT fehuk midar tuir elevasaun, 2010/11.Elevasaun(masl)

Fatin 2008/09 (%)

0-100 21100-200 11200-300 8300-400 2400-500 8500-600 8600-700 8700-800 0800-900 2900-1000 91000-1100 41100-1200 01200-1300 13>1300 8

pH rai, elevasaun ho testura

pH rai husi fatin OFDT hahu husi 4.5 to’o 8.5 ho médiu 6.5. entre sub-distritu ne’ebé iha, Remexio mak nia rai ásidu liu ho médiu 5.5 no Balibo nia rai báziku liu ho médiu 7.8. Hanesan hatudu iha tinan hirak antes (haree Kapítulu batar OFDT), iha korelasaun jerál negativu entre pH rai ho elevasaun ( Tabela 36).

Tabela 36. Méiu pH rai ho elevasaun, OFDTs fehuk midar tuir sub-distritu, 2010/11.Sub-Distritu pH rai ElevasaunLaulara 5.5 1272Remexio 5.5 1039Maliana 5.6 219Aileu Villa 6.2 1136Lequidoe 6.3 1261Balibo 6.8 387Liquiça 6.8 294Baucau Vila 7 460Hatoudo 7 275Same Villa 7 103Viqueque Villa 7.1 16Maubara 7.5 20LSD (p<0.05) 0.32

43

Page 56: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Varidade

Hanesan iha tinan hirak antes, varidade foun produs rezultadu ne’ebé aas liu varidade lokál maibe varidade Hohrae 3 ne’ebé lansa aprezenta diak liu hotu (Tabela 37). Hohrae 3 nia isin boot liu dala 2.5 kompara ho varidade lokál no mos nia isin bele fa’an iha merkadu Timor-Leste.

Tabela 37. Komponente produsaun ba varidade fehuk midar OFDT, 2010/11.Varidade Produsau

n (t/ha)Isin kada

hunTodan

kada isin (g)

CIP 17 4.3 2.1 110CIP 4 6.2 1.8 175CIP 72 4.0 1.8 100CIP 8 11.3 2.8 207CIP 83 9.3 2.6 185Hohrae 3 13.4 2.7 242Local 4.0 1.7 108LSD (p<0.05)

9.6 1.6 151

F prob. <.001 .004 <.001

Distritu

Sub-distritu ne’ebé fó produsaun aas liu mak sub-distritu Same Vila, Viqueque Vila, no Balibo maibe laiha interasaun ne’ebé signifikante entre Sub-distritu no varidade ba fehuk midar. Hohrae 3 aprezenta diak liu varidade lokál check iha kada sub-distritu no nia vantajen produsaun konsistente liu hotu varidade foun ne’ebé iha (Tabela 38).

Tabela 38. Rezultadu produsaun fehuk midar isin iha OFDT (t/ha) tuir sub-distritu 2010/11.

Sub-Distritu CIP17 CIP4 CIP72 CIP8 CIP83 Hohrae 3 LocalAileu Villa 4.2 2.8 * 5.2 * 6.0 3.3Balibo * * * 14.2 * 19.9 8.3Baucau Vila * * * 14.7 13.5 21.4 0.8Hatoudo * 16.0 * 4.0 * 12.0 8.0Laulara * * 1.08 * 1.5 1.9 0.5Lequidoe 2.4 * 1.56 3.4 1.6 3.1 0.9Liquiça * 4.3 3.20 * 3.4 8.2 *Maliana * * 8.42 * 5.9 6.9 *Maubara 8.3 * * 6.1 4.5 7.9 3.4Remexio * * 2.68 * 2.3 3.5 1.7Same Vila * 9.2 * 21.2 * 18.0 8.0Viqueque Vila * 5.9 * 16.2 * 19.9 9.0Interasaun Varidade* Sub-Distritu: la-signifikante iha p<0.05

Zona agro-ekolojikál (ZAE) no rezultadu produsaun

Rezultadu produsaun husi kada varidade haktuir iha Tabela 39. Rezultadu produsaun aas liu deskobre iha parte kosta súl no iha parte rai aas súl husi ZAE. Tanba laiha interaksaun ne’ebé deskobre entre varidade no ZAE, maka laiha razaun atu rekomenda varidade oioin ba ZAE oioin. Hohrae 3 aprezenta diak iha ZAE hotu-hotu no hanesan varidade ne’ebé fó produsaun aas liu iha fatin hotu-hotu, exceitu iha rai aas parte norte.

44

Page 57: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 39. Méiu produsaun fehuk midar OFDT tuir ZAE, 2010/11.ZAE CIP17 CIP4 CIP72 CIP8 CIP83 Hohrae 3 Local Méiu produsaun

1 Northern coast (0-100m) 8.3 * * 8.1 4.9 11.2 2.9 6.552 Northern slopes (100-500m) * 4.6 5.7 15.2 10.4 12.6 0.4 8.833 Northern uplands (>500m) 3.9 2.8 1.8 9.6 10.7 12.1 2.7 7.644 Southern uplands (>500m) * * * * * * * *5 Southern slopes 100-500m) * 12.6 * 12.6 * 15.0 8.0 12.676 Southern coast (<100m) * 5.9 * 17.7 * 22.6 10.3 16.06Total 6.12 6.52 3.72 12.65 8.67 14.71 4.86Interasaun varidade*ZAE la-signifikante iha p<0.05

Fatór agronómiku ne’ebé afeta rezultadu produsaun

Análiza ona fatór oioin hodi haree nia efeitu ba rezultadu produsaun fehuk midar. Aleinde objetivu prinsipál husi OFDTs mak atu análiza sustentabilidade husi varidade kualidade diak iha kondisaun lokál Timor-Leste nian, maibe prosesu koko varidade hirak ne’e iha agrikultór sira-nia to’os fó oportunidade atu rekolla dadus kona ba fatór agronómiku no kondisaun fatin no mos sira-nia efeitu ba rezultadu produsaun fehuk midar. Fatór testu balun inklui Varidade, Sub-Distritu, ZAE, pH rai, elevasaun, testura rai, no rai nia lolon hatudu efeitu ne’ebé signifikante ba rezultadu produsaun. Hamoos du’ut antes kuda nia dadus rekolla ona iha testu tinan ida ne’e, maibe ida ne’e prova katak la-signifikante. Hetan ona vantajen produsaun ne’ebé signifikante liu husi kuda kain rua por rai kuak la’os ida.

Tabela 40.Signifikánsia husi fatór jestaun ne’ebé afeta rezultadu produsaun fehuk midar.

Fatór Signifikánsia P<0.052010/11 2009/10 2008/2009

Varidade Sub-Distritu ZAE pH rai Kór rai ls lsElevasaun ls lsTestura rai Rai nia lolon Kuda iha liña ka lae ls lsKuda kahur ka kuda mesak ls ls lsHamoos du’ut antes kuda ls - -Kain kuda kada rai kuak (1 ou 2) - -

pH rai

Efeitu husi pH rai kuaze ladún konsistente hanesan tinan hirak kotuk ba no laiha tendensia ne’ebé klaru iha dadus tinan ida ne’e nian (Tabela 41).

Tabela 41. Produsaun ihaOFDT tuir pH rai ba fehuk midar varidade hotu-hotu, 2010/11.

pH rai 5.0

5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5

Méiu produsaun (t/ha) 3.7

2.4 5.1 8.3 12.0

7.4 13.2 11.9

LSD (p<0.05) 8.7

Testura rai

Rezultadu produsaun fehuk midar aas liu mak iha rai sandy loam/lempung berpasir, kontráriu ho ida ne’ebé iha tinan antes ne’ebé wainhira rai ho testura todan iha tendensia fó produsaun aas liu (Tabela 42).

45

Page 58: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 42. Impaktu husi testura rai ba rezultadu produsaun fehuk midar, 2010/11.Testura rai Produsau

n (t/ha)Sandy loam/Lempung berpasir

13.6

Silty loam/Gelu lumpur

8.4

Loam/Lempung 2.6Clay loam/Liat berlempung

10.2

Fine clay/Gelu ringan

8.9

Heavy clay/Liat padat

5.7

LSD (P<0.05) 4.8

Rai lolon

Impaktu husi rai lolon ba rezultadu produsaun fehuk midar hatudu katak rezultadu produsaun fehuk midar iha tendénsia tún iha rai ne’ebé nia lolon aas liu 8% (Tabela 43).

Tabela 43. Impaktu husi rai nia lolon ba produsaun fehuk midar 2010/11.Klase rai lolon Produsaun (t/ha)0-2% 8.02-5% 12.85-8% 7.18-15% 3.815-30% 5.7LSD (P<0.051) 9.6

Topográfia

Iha tinan hirak antes, rezultadu produsaun fehuk midar kuaze ki’ik liu to’os ne’ebé halo terase (terasering) no mos iha to’os ne’ebé rai lolon. Enkuantu ida segundu akontese iha tinan 2011-2012, ne’ebé to’os (terasering) fó produsaun aas liu (Tabela 44).

Tabela 44. Impaktu husi topográfia ba rezultadu produsaun fehuk midar2010/11.

Klase rai lolon Produsaun (t/ha)

Rai lolon uitoan 9.1Rai lolon makaas 3.4Terasering 12.2LSD (P<0.051) 4.8

Agrikultór nia preferénsia ba varidade fehuk midarLoron to’os nain halo durante koileta fehuk midar ne’ebé husu ba agrikultór sira atu avalia

no fó valor ba varidade lokál no varidade foun tuir númeru kritériu ne’ebé iha (Tabela 45). Hanesan avaliasaun ne’ebé halo iha tinan kotuk ba, varidade Hohrae 3 ne’ebé lansa hetan resposta ne’ebé kuaze positivu. Varidade ida ne’e hetan valor ne’ebé aas iha nia isin, fasil atu fa’an, nia isin no kritériu sira seluk kuaze liu varidade hotu-hotu. Varidade sira seluk inklui varidade lokál hetan valor ne’ebé ki’ik liu, ho CIP 8 mak hetan valor diak. Ida ne’e fó valor hanesan ou diak liu varidade CIP sira seluk iha kategoria hotu-hotu, no valor diak liu lokál iha kritériu hotu-hotu. Komentáriu incidental husi agrikultór sira ne’ebé partisipa iha loron to’os nian hatudu katak CIP 8 nia kulit ne’ebé kaber sai hanesan karaterístika ne’ebé agrikultór sira prefere liu.

46

Page 59: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 45. Resposta agrikultór (%) ba varidade fehuk midar 2010/11.

Karaterístiku Hohrae 3CIP83 CIP72

CIP17CIP

8 CIP4 LocalMoris diak 26 2 3 14 14 11 18Produsaun aas 26 4 3 10 15 7 7Tempu badak 25 4 3 11 15 9 3Tahan ba dodok iha rai laran 20 4 3 9 11 10 13Sabór diak 22 1 3 14 15 5 14Kór diak 24 1 3 13 13 5 15Diversifika dieta 26 2 3 11 15 6 17Fa’an ho folin diak 27 4 3 10 15 6 10Produs isin natón 24 4 3 15 15 12 11Isin boot 27 2 3 9 14 10 8Sei kuda fila-fali 24 4 3 11 14 6 16Maioria resposta positivu (%) 25 3 3 12 14 8 12

Valor preferénsia ki’ik liu husi CIP 83 ho CIP 72 mak tanba númeru loron to’os nain ne’ebé halo kuaze uitoan liu ba varidade oin rua ne’e. CIP 83 nia kór isin laran kinur hanesan ho Hohrae 3, no tenke koko iha fatin oioin iha tinan hirak oin mai.

Konkluzaun

Varidade Hohrae 3 ne’ebé lansa kontinua hanesan varidade ne’ebé aprezenta diak liu no hanesan varidade ne’ebé ema gosta liu hotu. Varidade fehuk midar lokál hetan valor ne’ebé ki’ik liu iha nia rezultadu produsaun no mos iha agrikultór sira-nia preferénsia, ne’ebé sujere katak peskiza profunda ba varidade foun tenke halo luan liu tan no barak. CIP 83 ho CIP72 hatudu rezultadu potensiál balun, maibe sei presiza peskiza profunda hodi halo avaliasaun kompletu. Hirak ne’e sei inklui iha peskiza OFDT tinan 2012.

47

Page 60: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.3 Ai-farina Maizumenus 85% agrikultór iha Timor Leste mak kuda ai-farina (Manihot esculenta

Crantz). Produtu ida ne’e hanesan fonte importante ba carbohydrate, espesialmente durante periódu wainhira ai-han menus antes atu koileta batar. Baibain agrikultór sira kee ai-farina uitoan-uitoan tuir sira-nia presiza wainhira isin boot uitoan ona atu koileta iha tempu fulan 12. Periódu loloos atu koileta mak iha tempu udan wainhira rai mamar ona. Koileta ne’ebé tarde kria problema uitoan iha deskrisaun kona ba testu replikadu tinan 2010-2011 iha relatóriu ida ne’e, maibe OFDTs uitoan ne’ebé halo durante tinan 2009 no 2011 aprezenta iha kraik.

2.3.1 OFDTs ai-farina 2009-2011OFDTs ai-farina estabelese iha Sub-Distritu tolu iha tempu udan tinan 2009/10 no

2010/11. Objetivu husi testu ne’e mak atu sukat kona ba aprezentasaun husi varidade oin rua ne’ebé lansa husi MAP hanesan Ai-luka 2 no Ai-luka 4 wainhira kompara ho varidade lokál iha agrikultór sira-nia to’os. Testu hirak ne’e halo depois de testu OFDT ne’ebé halo iha tinan rua kotuk ba, inklui testu varidade ai-luka rua iha tinan 2007/08 no varidade foun oin haat seluk iha tinan 2008/09. Ai-han isin hanesan ai-farina difisil uitoan atu koko iha to’os Timor-Leste tanba estraga husi animal no koileta sedu husi agrikultór sira ne’ebé dalabarak halo testu sempre falla. Durante tinan 2007/08, laiha testu ida mak hetan susesu iha koileta no bele rekolla deit dadus feedback husi agrikultór sira kona ba varidade hirak ne’e. Ai-farina konsidera hanesan ai-han rezerva ou ai-han backup iha Timor-Leste, no prátika baibain ne’ebé iha mak agrikultór sira kee uitoan-uitoan durante tinan tomak nia laran. Para atu hamenus koileta sedu ba ai-farina ne’ebé seidauk isin diak iha tinan priméiru husi testu ne’ebé halo iha to’os, maka nia protokolu muda tiha ona iha tinan 2008. Tuir sistema foun ne’ebé iha, fó marka ba ai-farina hun 5 iha kada kanteru no depois aseita hamutuk ho agrikultór para atu bele koileta hamutuk iha loron ida ho peskizadór sira. Enkuantu prova ona katak sistema ne’e efikás liu, maka testu ne’ebé falla iha epoka 2008/09 sei nafatin liu 50%. Fatin ualu mak produs dadus iha tinan 2009/10 no ualu seluk mak iha tinan 2010/11. Enkuantu rezultadu hirak ne’e la fornese dadus ne’ebé natón atu halo análiza, rezultadu ne’ebé aprezenta iha ne’e hanesan indikasaun ida kona ba oinsa varidade hirak ne’e aprezenta.

Materiais no métodu OFDTs ai-farina estabelese iha Sub-Distritu Maliana, Aileu Vila no Viqueque Vila iha

tinan 2009/10 no iha Viqueque Vila tinan 2010/11.

Testu ne’e halo iha agrikultór sira-nia to’os no laiha mudansa ba sira-nia prátika baibain. Peskizadór iha distritu koloka agrikultór sira tuir ida ne’ebé mak iha interese atu partisipa iha testu ne’e. Iha kada fatin, peskizadór sira sukat kanteru ho medida 5m x 5m no kuda ai-farina kain 25 ho espasu 1 x 1m. To’os nia nain mak sei prepara varidade lokál ne’ebé atu uza hodi halo komparasaun. Tanba ne’e mak rezulta varidade ‘lokál’ iha kada fatin kuaze la hanesan maibe fó indikasaun ida ne’ebé loloos kona ba saida mak baibain agrikultór sira kuda iha Timor-Leste.

Iha kada kanteru, peskizadór sira fó marka ba ai-farina hun lima no aseita hamutuk ho agrikultór sira para bele koileta hamutuk iha loron ida. Etapa ida ne’e halo para atu hamenus testu ne’ebé falla tanba agrikultór sira halo koileta arbiru deit. Husi ai-farina hun lima ne’ebé koileta, bele halo ona estimasaun ba rezultadu produsaun total.

Karaterizasaun fatin

Médiu elevasaun ba testu ne’ebé koileta iha tinan rua nia laran mak 17 husi tasi. Dadus antes hatudu katak ai-farina kuda iha elevasaun husi tasi to’o 1200m iha Timor-Leste ho rezultadu sai tún wainhira elevasaun aumenta. Médiu pH rai mak 6.7 iha tinan 2009/10 no 7.4 iha

48

Page 61: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

tinan 2010/11. Testu hotu-hotu kuda iha rai ne’ebé klasifika hanesan loams/lempung ho maioria kuda iha sandy loams/lempung berpasir ho korkafe nurak.

Dadus rezultadu produsaun hotu-hotu rekolla ona iha Sub-Distritu Viqueque Vila, maibe fatin iha tinan rua nia laran ne’e kuaze la hanesan.

Rezultadu OFDTs 2009/10

Ai-luka 2 fó rezultadu ne’ebé as liu ho kuantidade 14 t/ha tuir fali varidade lokál ho kuantidade 11.3 t/ha. Ai-luka 4 fó isin ne’ebé uitoan deit no todan isin mos ki’ik ne’ebé rezulta 7.5 t/ha.

Tabela 46. Komponente produsaun ba ai-farina iha OFDTs 2009-2010.Varidade Produsau

n (t/ha)Isin kada

hunTodan

kada isin (g)

Ai-luka 2 14.0 7.9 301Ai-luka 4 7.5 8.0 98Local 11.3 9.0 105

OFDTs 2010/11

Rezultadu husi testu ne’ebé halo iha tinan 2010/11 (Tabela 47) kuaze konklusivu liu no mezmu reprezenta deit fatin uitoan, no análiza ho ANOVA (Unbalanced model). Ai-luka 2 fó produsaun ne’ebé signifikamente aas liu varidade lokál tanba nia medida isin signifikamente boot. Ai-luka 4 falla atu atinji diferensa ne’ebé signifikante iha produsaun ou iha kualker komponente produsaun mezmu fó produsaun 33.2 t/ha no 47 t/ha iha tinan rua ikus husi testu replikadu ne’ebé halo iha Sentru Peskiza Betano iha ZAE ne’ebé hanesan.

Tabela 47. Komponente produsaun ba ai-farina iha OFDTs 2010-2011.Varidade Produsaun

(t/ha)Isin kada hun Todan

kada isin (g)

Ai-luka 2 12.2 9.1 126Ai-luka 4 5.8 8.0 73Local 5.0 7.5 64lsd 5.12 ls 39.9

49

Page 62: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 21. Rezultadu produsaun husi varidade oin 2 ne’ebé koko versus populasaun lokál 2010 ho 2011.

Figura 21 hanesan gráfiku ne’ebé reprezenta dadus rezultadu produsaun husi Ai-luka 2 no Ai-luka 4 versus populasaun lokál durante testu tinan rua nia laran. Iha ne’e bele haree katak Ai-luka 2 nia rezultadu produsaun diak liu lokál iha fatin hotu-hotu durante tinan rua nia laran hanesan reprezenta husi pontu iha leten iha liña 1:1. Ai-luka 4 nia produsaun la aas liu dok lokál iha testu tinan 2009/10, mezmu nia produsaun aas liu maibe la signifikante kompara ho varidade lokál iha tinan 2010/11.

Konkluzaun

Enkuantu OFDTs ai-farina ne’ebé implementa hatudu difikuldade balun, maibe hirak ne’e fó komprensaun ne’ebé iha valor kona ba kuda ai-farina iha Timor-Leste. Ai-farina hanesan kontribudór importante ba siguransa ai-han agrikultór sira nian iha Timor Leste tanba bele husik hela iha to’os laran no kee wainhira presiza. OFDT 2009-2011 fó apóiu ba rezultadu produsaun aas husi varidade Ai-luka 2, maibe presiza halo esperimentasaun ne’ebé luan liu tan iha tinan hirak oin mai. Testu profunda OFDT ai-farina bele inklui mos varidade foun seluk ne’ebé hatudu produsaun diak hanesan Ca 107 ne’ebé aprezenta diak iha testu tinan 2008/09, ou halo mos ho varidade lokál sira seluk ne’ebé diak liu. Varidade lokál Mantega fó rezultadu ne’ebé natón maibe hetan valor diak kona ba nia sabór no kuaze prefere husi agrikultór iha Timor Leste.

50

Page 63: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.4 Hare

2.4.1 Testu observasaun hare irigasaun, 2011Importa ona varidade hare (Oryza sativa L.) oin tolunulu resin tolu husi IRRI, Filipina iha

fulan Outubru 2010 hodi halo avaliasaun iha Timor-Leste. Varidade hirak ne’e núdar parte ida husi International Finegrain Aromatic Rice Observational Nursery (IRFAON) ne’ebé hili husi kriadór (breeder) IRII nian tuir sira-nia adaptasaun ba klíma ne’ebé hanesan iha Timor Leste. Iha mos varidade kontrollu neen ne’ebé uza hodi koko hamutuk iha inísiu 2010. Detallu kona ba varidade nia orijinál no kódiku ne’ebé fó ba kada varidade aprezenta iha Tabela 48. Varidade hirak ne’e mai husi fatin oioin iha mundu tomak inklui husi Áfrika, maibe maioria foti husi nasaun 8 iha Ázia nia laran.

51

Page 64: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 48. Detallu kona ba varidade hare irigasaun iha testu observasaun, tempu udan 2011

Varidade Husi Kódiku SoLBM9855Chokot (ACC32567)CT9900-2-2-M-MCT9509-17-3-1-1-M-1-3P-1IDSA64IR62266-41-6-2MRQ50MRQ74RR180-1WAB450-11-1-1-P1-HBYN2610-2-2-2-1-2-1PR26645-B-7IR71146-97-1-2-1-3IR76993-49-1-1IR77512-128-2-1-2IR77542-551-1-1-1-1-2IR77734-93-2-3-2IR78119-24-1-2-2-2IR78545-49-2-2-2IR78554-145-1-3-2IR79478-67-3-3-2IR81166-39-1-2-3IR81173-64-2-1-2IR81352-65-2-1-3-3IR77537-24-1-1-3PR33315-2B-3-1-2-2Basmati370IR50IR64IR72PSBRC2(IR32809-26-3-3)PSBRC18(IR51672-62-2-1-)PSBRC64(IR59552-21-3-2)

VietnamJapanCIATCIATIvory CoastIRRIMARDIMARDIIndiaAfrica Rice CoastMyanmarPhilippinesIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIPhilippinesPakistanIRRIIRRIIRRIIRRIIRRIIRRI

M01M02M03M05M06M07M08M09M10M12M13M17M18M19M20M24M26M27M28M29M31M32M33M34M35M36M37M38M39M40M41M42M43

NakromaPresidentPSBRC82AngelicaMatatag2PSBRC80

ControlControlControlControlControlControl

N1N2N3N4N5N6

Kuantidade uitoan husi fini ne’ebé iha fasilita ita atu kuda iha kanteru observasaun replikadu iha fatin haat hanesan Betano, Baucau, Atabae no Aileu durante tempu udan tinan 2011. Detallu kona ba kuda aprezenta iha Tabela 49. Iha tempu koileta, rejista produsaun husi kada fatin ne’ebé iha.

Tabela 49. Detallu kona ba kuda no koileta varidade forerai, 2011

FatinNúmeru varidad

e

Medida kanteru

(m)Data kuda Data

transplanta Data koiletaLoron

maturidade/isin

Betano 60 1.5 × 2 11 Fev 2011 2Marsu 2011 6Juñu 2011 115Baucau 60 1 × 2 21 Jan 2011 4 Fev 2011 20 Juñu 2011 150Atabae 60 1 × 2 6 Fev 2011 7 Marsu 2011 8 Juñu 2011 122Aileu 60 1 × 2 2 Fev 2011 28 Fev 2011 22 Juñu 2011 140

Rezultadu no diskusaun

52

Page 65: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha fatin balun mak hetan estragus durante tinan tomak nia laran. Iha Baucau hetan estragus husi laho ho manufuik no iha Atabae hetan estragus husi karau ne’ebé estraga tiha kanteru balun. Mezmu nune’e bele halo koileta ba varidade hotu-hotu ho médiu aprezentasaun uza baze de selesaun. Ho fatin kikoan ne’ebé uza ba testu no variasaun iha medida kanteru entre fatin maka uza valór estandarizadu ba kada varidade iha fatin balun. Ida ne’e kompostu husi diferensa rezultadu produsaun husi méiu ne’ebé fahe husi standard deviation husi méiu. Rezultadu ne’ebé iha depois halo médiu tuir fatin. Laiha relatóriu kona ba moras ne’ebé mosu ba kualker varidade iha kualker fatin, no laiha estragus husi insekta iha kualker fatin, tanba ne’e laiha opsaun ne’ebé bele halo bazeia ba rezisténsia ba insekta potensiál no rísku moras.

Ho testu ida ne’e hanesan testu ba observasaun, maka uza mos karaterístiku sira seluk hodi hakloot ou hamenus númeru varidade ba testu replikadu ne’ebé atu halo iha tempu oin mai. Varidade oin rua hili tuir komentáriu ne’ebé favoravél husi agrikultór lokál sira. Varidade oin rua ne’e mak M01 ho M12. M01 hili ona atu halo investigasaun profunda tanba konsidera hanesan hare lais, enkuantu M12 hili bazeia ba medida musan ne’ebé boot. Agrikultór lokál sira sujere katak medida musan ne’ebé boot la atrai manufuik (finches/kutilang) iha fin de epoka no hamenus rísku estragus husi manufuik iha tempu besik atu koileta.

Iha total varidade oin 16 ne’ebé hili husi viveirus IRFAON para halo testu profunda hamutuk ho varidade oin lima ne’ebé fó produsaun aas hanesan check no mos varidade lokál oin haat hanesan haktuir detallu iha Tabela 50.

Tabela 50. Varidade hare irigasaun ne’ebé propoin ba avaliasaun profunda

Varidade Husi Kódiku SoL Index value (St. dev. from mean)IR 77734-93-2-3-2 IRRI M26 1.36IR 77542-551-1-1-1-1-2 IRRI M24 1.32Basmati370 Pakistan M37 1.04Matatag 2 Control N5 1.02IR 81352-65-2-1-3-3 IRRI M34 0.90Nakroma Control N1 0.88IR 72 IRRI M40 0.77PSBRC 82 Control N3 0.76IR 76993-49-1-1 IRRI M19 0.68IR 77512-128-2-1-2 IRRI M20 0.66IR 78554-145-1-3-2 IRRI M29 0.59PSBRC 80 Control N6 0.52IR 79478-67-3-3-2 IRRI M31 0.50PSBRC 18(IR 51672-62-2-1 IRRI M42 0.50IR 81166-39-1-2-3 IRRI M32 0.43RR 180-1 INDIA M10 0.23PR 26645-B-7 Philippines M17 0.05President Control N2 -0.24YN 2610-2-2-2-1-2-1 Myanmar M13 -0.42BM 9855 Vietnam M01 -0.68WAB 450-11-1-1-P1-HB Hare Áfrika M12 -1.02Local Atabae ControlLocal Baucau ControlLocal Betano ControlLocal Aileu Control

2.4.2 Testu observasaun hare rai maran, 2011Varidade hare rai maran oin atus ida importa ona husi IRRI, Filipina iha fulan Outubru

2010 para halo avaliasaun iha Timor-Leste. Hirak ne’e núdar parte husi International Upland Rice Observational Nursery (IURON) ne’ebé hili husi kriadór (breeder) IRII nian tuir sira-nia adaptasaun ba klíma ne’ebé hanesan iha Timor Leste. Uza mos varidade oin rua ne’ebé hanesan kontrollu hodi koko hamutuk ho varidade hirak ne’e iha kanteru ne’ebé la tau adubu. Detallu

53

Page 66: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

kona ba varidade hirak ne’e bele haree iha Tabela 48. Tabela 48 mos haktuir kona ba avaliasaun detallu ba kafuak korkafe ne’ebé mosu ba varidade hotu-hotu no mos tempu kona ba funan sai.

Tabela 51. Detallu kona ba koko varidade hare rai maran, tempu udan 2011Varidade Husi Kódiku SoL Fasil atu kona

kafuak korkafe*Funan sai

Zhonghua 10 China R001 + NormalWAB880SG14 Africa rice R002 + NormalIR 83750-B-B-131-1 IRRI R003 + NormalIR 82639-B-B-103-4 IRRI R004 - TardeIR 83749-B-B-65-1 IRRI R005 + TardeIR 83749-B-B-55-1 IRRI R006 - NormalIR 82310-B-B-67-2 IRRI R007 - NormalIR 82589-B-B-117-2 IRRI R008 + TardeIR 83754-B-B-40-2 IRRI R009 + NormalIR 83754-B-B-46-4 IRRI R010 + NormalVandana India R011 -IR 82589-B-B-138-2 IRRI R012 - TardeIR 82635-B-B-32-4 IRRI R013 - TardeIR 82635-B-B-82-2 IRRI R014 - TardeIR 82638-B-B-147-1 IRRI R015 + NormalIR 82639-B-B-118-3 IRRI R016 - TardeIR 83384-B-B-102-3 IRRI R017 + SeduIR 83749-B-B-46-1 IRRI R018 - SeduIR 82589-B-B-51-4 IRRI R019 - LateIR 82589-B-B-114-3 IRRI R020 + TardeIR 82589-B-B-114-4 IRRI R021 - TardeIR 82589-B-B-124-2 IRRI R022 - TardeIR 82589-B-B-13-3 IRRI R023 - TardeIR 82589-B-B-2-2 IRRI R024 ++ TardeIR 82590-B-B-98-2 IRRI R025 + NormalIR 82616-B-B-64-3 IRRI R026 - NormalIR 82635-B-B-143-1 IRRI R027 + TardeIR 82635-B-B-47-2 IRRI R028 + TardeIR 82635-B-B-58-1 IRRI R029 - TardeIR 82635-B-B-88-2 IRRI R030 + TardeIR 84135-11-6-B-B IRRI R031 + TardeIR 82635-B-B-25-4 IRRI R032 + NormalIR 82635-B-B-145-1 IRRI R033 - TardeIR 82639-B-B-140-1 IRRI R034 + TardeIR72876-62-2-2-2 IRRI R036 - TardeIR 82589-B-B-2-3 IRRI R037 - TardeIR 82589-B-B-44-2 IRRI R038 + TardeIR 82589-B-B-84-3 IRRI R039 + SeduIR 82635-B-B-47-1 IRRI R040 - TardeIR 82635-B-B-72-2 IRRI R041 - NormalIR 82635-B-B-75-2 IRRI R042 - TardeIR 83747-B-B-81-1 IRRI R043 - NormalIR 82639-B-B-3-3 IRRI R044 - NormalIR 82635-B-B-93-2 IRRI R045 + Normal

54

Page 67: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

IR 82589-B-B-121-3 IRRI R046 - LateIR 82589-B-B-149-4 IRRI R047 + SeduIR 82589-B-B-36-2 IRRI R048 + NormalIR 82589-B-B-95-2 IRRI R049 - TardeIR 82590-B-B-102-4 IRRI R050 + NormalIR 82590-B-B-32-2 IRRI R051 + TardeIR 83750-B-B-30-3 IRRI R052 - TardeIR 84984-27-1 IRRI R053 - NormalIR 82589-B-B-7-2 IRRI R054 + TardeIR 82590-B-B-87-4 IRRI R055 + SeduIR 78914-B-22-B-B-B IRRI R056IR72860-107-3-1-2 IRRI R057 - TardeIR 82635-B-B-59-2 IRRI R058 + TardeIR 83748-B-B-15-4 IRRI R059 + TardeIR 81422-B-B-200-4 IRRI R060 - TardeBP277D-MR-2-8 Indonesia R061 + TardeIR 55419-04 IRRI R062 - TardeBIO530-A-5-10-1-2-8 Indonesia R063IRAT 112 Ivory Coast R064 - SeduIR 77298-14-1-2-10 IRRI R065 - SeduIR 83222-161-1-1-1-1-1-1 IRRI- Korea R066 ++ TardeIR 70175-22-1-1-2-2 IRRI R067IR71137-184-3-2-3-3 IRRI R068IR 78937-B-3-B-B-1 IRRI R069 - TardeIR 78937-B-3-B-B-2 IRRI R070IR 78940-B-22-B-B-B-SB 1 IRRI R071KMP 34 India R072 - TardeCT 15673-8-4-7-1-4-M CIAT R073 + TardeCT 15672-2-2-4-1-1-M CIAT R074 + TardeIR 60080-46A IRRI R075 - TardeCT 15671-15-4-2-2-2-M CIAT R076CT 15691-4-5-2-2-1-M CIAT R077 - TardeCT 15765-13-3-6-1-1-M CIAT R078 + TardeCT 15671-15-1-4-1-5-M CIAT R079 + TardeIR 78942-B-2-B-B-1 IRRI R080 - TardeCT 15672-12-1-1-2-3-M CIAT R081 + TardeCT 15679-17-1-2-1-2-M CIAT R082 - TardeCT 15679-17-1-4-1-1-M CIAT R083 + TardeCT 15691-4-3-1-1-2-M CIAT R084 - TardeCT 15716-6-1-2-1-5-M CIAT R085 + SeduUPL RI-5 Philippines R086 - TardeCT 15679-17-1-1-1-4-M CIAT R087 - TardeCT 15679-17-2-3-1-4-M CIAT R088 - TardeCT 15691-4-3-4-1-3-M CIAT R089 - TardeCT 15691-4-3-4-5-1-M CIAT R090 - TardeCT 15699-1-5-3-1-3-M CIAT R091 - TardeIR 43 IRRI R092 + TardeCT 15671-16-1-7-1-1-M CIAT R093 + TardeCT 15673-8-1-4-1-1-M CIAT R094 + TardeCT 15765-13-7-2-1-2-M CIAT R095 + TardeCT 15696-3-3-5-1-1-M CIAT R096 - TardeCT 15675-2-2-3-1-2-M CIAT R097 - TardePR 26703-3B-PJ 7 Philippines R098 - TardeWAB 881-10-37-18-9-P 1-HB (NERICA 16)

Africa rice R099 - Sedu

SOMALY2-023-3-5-1-2-1 Cambodia R101 + NormalPR 26703-3B-PJ 25 Philippines R102 - SeduLocal Lahoten Timor-Leste RLL - NormalLocal Mutin Belit Timor-Leste RLM - Normal* - la mosu, + mosu, ++ problema boot

55

Page 68: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Kuantidade uitoan husi fini ne’ebé iha fasilita ita atu kuda iha kanteru observasaun replikadu iha fatin tolu hanesan, Betano, Baucau, ho Aileu durante tempu udan tinan 2011. Mezmu nune’e tanba estragus husi animal no kestaun sira seluk maka rejista deit rezultadu produsaun ne’ebé iha Baucau. Ida ne’e kuda iha dia 19 de Janeiru 2011. Tempu koileta entre varidade kuaze la hanesan. Maioria kanteru ne’ebé iha Baucau fó nia produsaun.

Rezultadu no diskusaunIha Baucau hetan duni estragus husi manufuik. Diferensa fatin jeralmente sai hanesan

determinante ba rezultadu produsaun. Varidade oin ruanulu resin tolu husi viveirus IURON ho fini koileta ne’ebé sufisiente nune’e mos ho varidade lokál oin tolu koloka ona atu halo avaliasaun profunda iha testu replikadu (Tabela 52).

Tabela 52. Varidade hare irigasaun ne’ebé propoin ba avaliasaun replikadu

Varidade Husi Kódiku SoL nianWAB 881-10-37-18-9P1-HB Africa rice R099PR26703-3B-PJ7 CIAT R098CT15716-6-1-2-1-5-M CIAT R085IR 83748-B-B-15-4 IRRI R059CT15691-4-3-4-5-1-M CIAT R090CT15679-17-1-1-1-4-M CIAT R087IR82589-B-B-121-3 IRRI R046IR82635-B-B-93-2 IRRI R045IR83750-B-B-131-1 IRRI R003IR82635-B-B-88-2 IRRI R030IR82635-B-B-25-4 IRRI R032IR82635-B-B-32-4 IRRI R013IR84984-27-1 IRRI R053IR82589-B-B-149-4 IRRI R047IR82653-B-B-72-2 IRRI R041CT15671-16-1-7-1-1-M CIAT R093IR83749-B-B-55-1 IRRI R006CT15691-4-3-1-1-2-MIR83750-B-B-30-3

CIATIRRI

R084R052

SOMALY2-023-3-5-1-2-1 Cambodia R0101CT15673-8-1-4-1-1-M CIAT R094IR83747-B-B-81-1 IRRI R043Local Lahoten Timor-Leste RLBLocal Mutin Belit Timor-Leste RLLLocal Belit mean Timor-Leste RLBM

2.4.3 Testu no Demonstrasaun Hare iha To’os 2010-2011Testu no Demonstrasaun Hare iha To’os (OFDTs) estabelese ona iha distritu 4 no Sub-

Distritu 8 iha tinan 2010/11 iha Timor Leste. Objetivu husi testu ne’e mak atu determina karik hare varidade foun hirak ne’ebé identifika iha testu replikadu bele aprezenta diak iha agrikultór sira-nia to’os ka lae wainhira la aumenta insumu adisionál ou agronomia. Iha varidade ida, PBSRC 80 mak avalia ona iha agrikultór sira-nia to’os iha tinan rua liu ba. Agora aumenta tan PBSRC 82 no mos kanteru kikoan balun ba varidade oin rua seluk hanesan Angelica ho Matatag 2.

56

Page 69: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Materiais no métodu Halo ona koileta ba fatin OFDTs limanulu resin lima iha zona agro-ekolojikál lima husi

ZAE neen ne’ebé iha Timor-Leste. Hirak ne’e inklui Sub-Distritu Aileu, Balibo, Baucau, Maliana, Ossu, Vemasse, Venilale no Viqueque. Fatin hirak ne’e monitoriza husi peskizadór nain sanulu. Agrikultór sira simu fini Nakroma ne’ebé rekomenda iha plástiku 5kg, no mos 100g husi fini ne’ebé atu koko wainhira iha ona. Varidade lokál ne’ebé atu uza halo komparasaun ho varidade foun sei prepara husi agrikultór sira rasik. Fini ne’ebé baibain agrikultór sira kuda mak inklui fini tuan varidade portugues nian (ex. Nona Portu), no fini husi varidade ne’ebé foin lansa husi IRRI hanesan (ex. IR64) no balun mak fini hare hibrida.

Baibain fini kuda uluk iha viveirus antes transplanta ba iha natar laran. Hanesan iha tinan hirak kotuk ba, area loloos ne’ebé kuda kada varidade (medida kanteru) kuaze la hanesan tuir natar ne’ebé agrikultór idaidak prepara. Iha kazu barak mak hare hanesan Nakroma, varidade seluk ne’ebé koko no mos varidade lokál ne’ebé iha, jeralmente agrikultór sira kuda besik malu iha natar ida deit. Wainhira posivél, uza area/kanteru ho medida 5m x 5m. Mezmu nune’e iha fatin balun foti sample iha medida ki’ik liu. Maioria prosesu atu estabelese OFDT hare kuaze hanesan deit ho prosesu ne’ebé deskreve iha kapítulu batar nian.

Peskizadór sira halo vizita ba fatin testu ho médiu dala 6.8 hahu husi kuda to koileta. Iha kada vizita peskizadór sira rejista kona ba informasaun ne’ebé la hanesan kona ba OFDT ne’ebé iha. Protokolu kona ba rekolla dadus uza hodi halo monitorizasaun ba progresu no implementasaun testu ne’ebé iha. Sasukat ne’ebé inklui iha ne’e mak hanesan kona ba kondisaun ai-horis, identifikasaun pesti no moras, namlaik no simtoma sira seluk.

Depois de koileta, tetu hare musan ne’ebé sei bokon/fresku. Sample musan ne’ebé iha tetu tiha depois habai maran e depois tetu fila-fali. Rásio husi musan maran ba musan bokon (fresku) husi sample ida ne’e uza hodi konvere todan husi kanteru ne’ebé hetan koileta ba iha ekuivalénsia todan maran. Todan hotu-hotu ne’ebé quota iha sesaun Rezultadu no Diskusaun mak todan (maran, dulas tiha ona, no todan musan seidauk dulas).

Análizi

Dadus ne’ebé iha protokolu priméiru hatama ba iha MS Excel spreadsheet database antes transfere ba análizi profunda ba GenStat Discovery Edition 4. Dadus rezultadu produsaun hare análiza uza ANOVA (Unbalanced Linear Model) ho varidade no ZAE hanesan fatór konstante iha modelu wainhira fatór seluk husi fatin koko hotu ona. Mezmu nune’e modelu ida ne’e ladún diak wainhira koko hamutuk ho ai-horis sira seluk tanba proporsaun testu ki’ik liu (17%) iha sub-distritu parte do súl.

Tanba fini husi varidade ne’ebé atu koko menus, análiza ne’ebé halo ba dadus rezultadu produsaun halo ona ba iha pakote dadus rua. Priméiru Nakroma kompara ho lokál check ne’ebé idaidak halo koileta iha fatin OFDTs 53. Ida ne’e fó númeru fatin ne’ebé barak para bele hatene loloos dadus iha tempu oin mai kona ba benefísiu produsaun husi varidade ne’ebé lansa kompara ho hirak ne’ebé baibain agrikultór sira kuda. Segundu, halo deit análiza ba testu hirak ne’ebé nia dadus rejista tiha ona ba varidade testu adisionál. Ida ne’e fasilita varidade ne’ebé koko atu kompara ho varidade ne’ebé lansa no varidade lokál iha maneira ne’ebé balansu liu tanba dadus produsaun husi rua ne’e inklui deit karik iha mos dadus husi varidade ne’ebé koko iha fatin ne’ebé hanesan.

Influénsia husi fatór oioin ba iha rezultadu produsaun hare koko tiha ona. Kada fatór aumenta ba iha modelu, aumenta ida-ida. Karik signifikante, maka mantein fatór ne’e iha modelu, no karik la signifikante maka fatór ne’e hasai tiha husi modelu. Wainhira identifika ona fatór ne’ebé signifikante, maka interasaun husi fatór ne’e no varidade mos koko kona ba nia signifikánsia iha P < 0.05 level.

57

Page 70: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Rezultadu no Diskusaun

Ambiente ne’ebé koko

OFDTs hare halo iha rai ho testura, pH, lolon no elevasaun oioin. Elevasaun husi fatin OFDT hahu husi nível tasi to’o maizumenus 1,100m iha Sub-Distritu Aileu. Persentu haatnulu mak kuda iha fatin ne’ebé nia elevasaun menus husi 100m. Persentajen ne’ebé hanesan husi testu ne’e kuda iha fatin ne’ebé liu husi 500m.

Médiu pH rai iha fatin OFDT mak 7.1, hahu husi 5.5 to’o 8.5. Iha fatin haat deit mak nia rai ásidu, (pH 5.5). Hanesan iha tinan kotuk ba, fatin ho proporsaun aas (25%) mak nia rai defini hanesan rai alkali (pH 8.0 ou liu). 65% husi rai klasifika hanesan rai clays/liat.

Testu ne’ebé lakon/falla no limitasaun fini ba kuda

Husi fatin testu 58 ne’ebé hatama ba iha database, 55 mak iha nia dadus produsaun. Nakroma koileta iha fatin 53 no lokál iha fatin 54. Númeru OFDT ne’ebé estabelese ho varidade oioin ne’ebé koko kuaze limitadu tanba fini la to’o iha tempu koileta. Husi varidade hirak ne’e PBSRC 80 ho PBSRC 82 nia númeru testu ne’ebé koileta kuaze barak ne’ebé idaidak mak 15 no 11. Disponibilidade fini iha tempu halo viveirus mak sai hanesan razaun prinsipál kona ba tansa mak dadus rezultadu produsaun la rejista ba varidade hotu-hotu iha tempu koileta.

Varidade

Hanesan iha tinan hirak liu ba, dalaida tan Nakroma hatudu vantajen produsaun ne’ebé liu varidade lokál. Nune’e mos liu PSBRC 80 iha okaziaun ida ne’e (Tabela 53).

Tabela 53. Rezultadu produsaun hare iha OFDT 2008/09 to’o 2010/11

VaridadeMéiu produsaun previstada (t/ha) Vantajen produsaun (%) LSD

(p=0.05)Local Nakroma PSBRC 80 Nakroma PSBRC 802008/09 (fatin 71) 3.2 3.8 3.3 18 4 0.5*2009/10 (fatin 51) 2.9 3.8 3.5 32 21 0.72010/11 (fatin 53) 2.8 3.5 28 0.7*

*komparasaun par signifikante entre méiu produsaun Nakroma ho lokál deit

Iha pakote dadus inklui deit Nakroma ho lokál check, Nakroma nia produsaun aas liu lokál check (F Pr. = 0.03). Rezultadu produsaun aas husi Nakroma (28%) hanesan ho tinan sira seluk (Tabela 53). Iha sub-pakote dadus husi testu ne’e inklui mos varidade lokál, Matatag 2 hatudu produsaun ne’ebé aas liu lokál ho Nakroma (Tabela 54).Wainhira koko ketaketak kontra lokál, mezmu seidauk signifikante nafatin, ho valór P mak 0.07, ida ne’e ijiji atu halo tan testu iha OFDT tempu oin mai.

Tabela 54. Rezultadu produsaun husi varidade hare iha OFDT tinan 2010/11Méiu produsaun previstada (t/ha)

Varidade(fatin 17)

Local Nakroma PSBRC 80 PSBRC 82 Matatag 2 Angelica

ls (P < 0.05) 2.4 3.3 3.0 2.5 4.2 2.1

Figura 22 Gráfikamente hatudu relasaun produsaun entre lokál ho varidade rua seluk iha kada fatin testu. Ida ne’e bele hare iha gráfiku katak Nakroma ho Matatag nia pontu dadus iha liña 1:1 nia leten ne’ebé trasa atravez dadus produsaun lokál agregadu. Diferensiasaun eskala iha gráfiku ho Matatag 2 mos hatudu diferensa luan husi rezultadu produsaun liu lokál iha fatin ne’ebé hanesan.

Presiza atu nota katak iha fatin tolu husi 9 ne’ebé nia dadus rezultadu produsaun iha ba Matatag 2 hanesan varidade hibrida ne’ebé uza hanesan lokál check. Ida ne’e fó enkorajamentu profunda katak Matatag 2 bele halo kompete iha testu tempu oin mai.

58

Page 71: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 22. Rezultadu produsaun Nakroma ho Matatag 2 versus lokál 2010/11

Diferensa ne’ebé signifikante entre rezultadu produsaun iha Sub-Distritu kuaze klaru (F Pr. <0.001). Maioria varidade hotu-hotu hatudu rezultadu produsaun diak liu iha Sub-Distritu Baucau no aat liu mak iha Ossu (Tabela 55). Iha tabela rezultadu produsaun ida ne’e figura produsaun ne’ebé iha brackets/kurung mai husi númeru fatin testu ne’ebé boot no tanba ne’e estimasaun ba efeitu husi Sub-Distritu kuaze iha liu konfiansa. Figura sira seluk mai deit husi testu ne’ebé uza varidade testu. Laiha interasaun ne’ebé signifikante entre varidade ho Sub-Distritu. Ida ne’e sujere katak rezultadu produsaun aas husi Nakroma kuaze konsistente iha Sub-Distritu hotu-hotu no laiha razaun atu rekomenda varidade ne’ebé diferente ba Sub-Distritu ne’ebé diferente.

59

Page 72: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 55. Méiu produsaun hare OFDT (t/ha), Sub-Distritu SoL, 2010/11Distritu Sub-

DistrituMéiu

produsaun Sub-distritu

(t/ha)

Produsaun

lokál,(t/ha)

Produsaun

Nakroma(t/ha)

Aileu Aileu 2.7 2.5 3.0Baucau Baucau 5.3 4.1 6.6

Vemasse 3.3 3.0 3.7Venilale 2.4 2.4 2.5

Bobonaro Balibo 3.0 2.2 3.8Maliana 2.7 2.9 2.4

Viqueque Ossu 2.0 1.9 2.1Viqueque 1.9 2.1 1.7

Zona Agro-Ekolojikál (ZAE) ho rezultadu produsaun

Rezultadu produsaun ba kada varidade ne’ebé koko iha kada ZAE (haree Tabela iha kapítulu batar) aprezenta iha Tabela 56. Iha efeitu ne’ebé signifikante (F Pr. < 0.001) husi ZAE ba rezultadu produsaun hare husi fatin ne’ebé inkluidu varidade testu ne’ebé hatudu iha tabela ida ne’e. Mezmu nune’e análiza halo deit ba pakote dadus ne’ebé inkluidu númeru boot husi fatin ne’ebé kuda deit mak Nakroma iha varidade lokál nia sorin, no iha ne’e la deskobre ZAE nia signifikante (F Pr. = 0.063). Laiha interasaun entre varidade no ZAE ho dadus ne’ebé tau hamutuk. Testu hotu-hotu ne’ebé halo iha parte norte husi teritóriu ida ne’e kuaze hatudu produsaun ne’ebé diak tebes. Laiha tendénsia ne’ebé klaru ba variasaun rezultadu produsaun ai-horis wainhira elevasaun aumenta husi ZAE iha elevasaun badak to’o hirak ne’ebé mak aas liu, maibe rezultadu produsaun ki’ik hetan iha fatin ho altitude aas liu (ZAE 4). Ida ne’e konsistente ho rezultadu produsaun batar ne’ebé tún ho altitude.

Tabela 56. Méiu produsaun hare OFDTs (t/ha) kontendu varidade ne’ebé koko tuir ZAE, 2010/11

ZAE Méiu produsaun ZAE (t/ha)

Produsaun

lokál,(t/ha)

Produsaun

Nakroma(t/ha)

Produsaun PSBRC80

(t/ha)

Produsaun PSBRC82

(t/ha)

Produsaun

Matatag(t/ha)

Produsaun Angelica

(t/ha)

1 4.1 2.8 5.4 6.2 2.9 3.7 3.13 4.0 3.1 4.6 3.5 4.4 6.8 2.946

1.3 1.9 1.9 2.1 0.3 0.3 0.32.0 2.1 1.9 1.8 1.7 3.3 1.6

Fatór agronómiku ne’ebé afeta rezultadu produsaun

Influensa husi karatér oioin koko ona nia efeitu ba rezultadu produsaun (Tabela 57). Pakote dadus ne’ebé kontida/mencakup testu hotu-hotu (Nakroma ho Local) uza ona ba objetivu ida ne’e. Maioria ne’ebé deskobre kuaze iha influénsia ba rezultadu produsaun. Hirak ne’ebé la inklui mak varidade, Sub-Distritu no testura rai.

60

Page 73: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 57. Signifikánsia husi fatór ne’ebé afeta rezultadu produsaun hare, OFDTs tinan 2007 to’o 2011

Fatór Signifikánsia (p=0.05)2007/08 2008/09 2009/10 2010/11

Varidade * ZAE Sub-Distritu Elevasaun Hare oan kada rai kuak pH Testura rai Kór rai

*signifikante husi komparasaun par entre méiu produsaun Nakroma ho lokál deit

Tau adubu

Fatin neen husi limanulu resin hitu mak haktuir katak sira uza TSP no Urea hanesan aplikasaun basal. Iha fatin ida mak haktuir katak sira uza Urea hanesan top-dress/ropa leten depois de kuda.

Hare oan kada rai kuak

Fatin OFDT fahe 50:50 entre hirak ne’ebé kuda hare oan/anakan 1/rai kuak (3.1 t/ha) ou 2/rai kuak (3.5 t/ha). Enkuantu ne’e la atinji signifikánsia, iha valor P ida husi 0.061 maka ida ne’e kuaze besik.

Testura raiTestura rai iha efeitu ne’ebé signifikante ba rezultadu produsaun hare iha fatin testu hotu-

hotu. Rai ho típu silty loam/gelu lumpur fó rezultadu produsaun aas liu tuir fali mak fine clay/gelu ringan ho clay loam/liat berlempung (Tabela 58). Rai hirak ne’ebé klasifika hanesan loam/liat nia rezultadu produsaun kuaze ki’ik liu. Laiha interasaun ne’ebé klaru husi testura rai no varidade.

Laiha efeitu husi kór rai ba rezultadu produsaun kontráriu ho efeitu husi kór/testura rai husi tinan 2009/10.

Tabela 58. Efeitu husi testura rai ba produsaun hare 2010/11Kór rai % husi OFDTs

ne’ebé koiletaProdusaun (t/ha)

Sandy loam/Lempung berpasir

13 2.5

Silty loam/Gelu lumpur

13 4.4

Loam/Lempung

8 1.9

Clay loam/Liat berlempung

33 3.1

Fine clay/Gelu ringan

32 3.2

LSD (P<0.05)

Efeitu husi agrikultór nia jestaun ba rezultadu produsaun Efeitu uitoan husi jestaun to’os ba iha rezultadu produsaun hetan iha tinan 2010/11 (). Ida

ne’e interesante tebes atu análiza tendénsia husi prátika agrikultór nian durante periódu tinan haat nia laran. Utilizasaun máximu ho tratór hodi fila rai kontinua to’o tinan 2011 ne’ebé agrikultór 87% mak uza ona tratór hanesan rezultadu husi programa mekanizasaun agríkula MAP nian. Hanesan iha tinan hirak liu ba, uza tratór laiha efeitu ba rezultadu produsaun.

61

Page 74: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha tinan 2011, maioria agrikultór kontinua uza prátika hoban uluk fini antes kari. La hanesan ho tinan rua kotuk ba, rezultadu produsaun aas liu husi hare mak rejista husi fini ne’ebé hoban uluk antes kari maibe la hetan efetu ne’ebé signifikante.

Tabela 59. Signifikánsia husi fatór jestaun ne’ebé afeta OFDTs husi 2007 to’o 2011

Fatór2007/08 2008/09 2009/10 2010/11

% agrikultór ne’ebé uza

Produsaun (t/ha)

% agrikultór ne’ebé uza

Produsaun (t/ha)

% agrikultór ne’ebé uza

Produsaun (t/ha)

% agrikultór ne’ebé uza

Produsaun (t/ha)

1.

Halai ho karau 54 4.5 19 4.0 13 3.9 6 4.9Halai ho kuda 11 3.5 2 3.3 2 1.2 7 2.9Fila ho tratór 34 3.5 79 3.3 85 3.4 87 3.1LSD (0.05) ls ls ls ls

2.

Pre-jerminasaun fini

97 4.3 98 3.5 96 3.3 93 3.2

La halo pre-jerminasaun

3 5.0 2 4.9 4 5.4 7 2.1

LSD (0.05) ls ls 1.4 ls

3.

Kari deit 4 6.8 4 4.7 6 3.8 5 3.3Transplanta 96 4.2 96 3.3 94 3.4 95 3.1LSD (0.05) 1.6 1.0 ls ls

4.

Transplanta<semana 2

6 5.3 24 3.1 28 3.1 31 3.4

Transplanta semana 2-4

58 4.3 51 3.2 62 3.3 50 3.3

Transplanta>semana 4

35 4.0 25 3.7 11 4.7 19 3.2

LSD (0.05) ls ls 1.0 ls

5.

Kuda liña 47 4.4 65 3.1 80 3.3 89 3.0Kuda arbiru 53 4.2 35 4.2 20 3.7 11 4.0LSD (0.05) ls 0.5 ls ls

6.

Distánsia kuda luan

15 3.1 34 3.2 30 3.6 32 3.2

Distánsia kuda besik

85 4.5 66 3.6 70 3.3 68 3.0

LSD (0.05) 0.9 ls ls ls7.

Tau adubu 3 4.4 30 3.1 10 3.4 14 2.9La tau adubu 97 4.3 70 3.6 90 3.0 86 3.2LSD (0.05) ls ls ls ls

8.

La hamoos du’ut 36 4.2 42 3.4 26 2.6 28 2.2Hamoos dalaida 43 4.3 38 3.5 42 3.7 57 3.4hamoos> dalaida 22 4.7 21 2.8 34 3.7 15 3.3LSD (0.05) ls ls 0.7 1.0

Rezultadu ne’ebé la espera husi tinan kotuk ba ne’ebé minoria agrikultór simplesmente kari fini hetan produsaun ne’ebé aas liu fali sira ne’ebé uza viveirus i depois transplanta, no ida ne’e repete tan fali iha testu hirak ne’e. Mezmu diferensa ida ne’e la signifikante iha tinan 2010/11 no dadus kona ba kari fini husi tinan hotu-hotu mai deit husi observasaun ne’ebé uitoan, maka presiza halo investigasaun profunda ba razaun ne’ebé posivél kona ba tansa mak ida ne’e akontese no los duni.

Persentu limanulu husi agrikultór transplanta depois de tempu ne’ebé rekomenda ba viveirus (maizumenus semana 3) iha tinan 2010/11. Laiha benefísiu ne’ebé hetan em térmus de transplanta sedu sei hasa’e produsaun.

Nune’e mos, iha aumenta ne’ebé estavél husi agrikultór ne’ebé kuda iha liña husi tempu ba tempu, maibe hanesan iha tinan hirak kotuk ba, rezultadu produsaun husi agrikultór sira ne’ebé kontinua kuda arbiru deit kuaze aas liu sira ne’ebé kuda iha liña. Mezmu nune’e laiha diferensa ne’ebé signifikante iha rezultadu produsaun entre kuda iha liña no kuda arbiru deit ou entre kuda ho espasu luan no espasu kloot iha tinan 2010/11.

62

Page 75: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Venilale ho Ossu sai hanesan Sub Distritu rua ne’ebé maioria agrikultór (2/3) uza adubu. Adubu mos tau ba fatin ida iha Baucau no ida iha Maliana, no Sub Distritu sira seluk la rejista kona ba uza adubu. Sub Distritu hirak ne’ebé uza bebeik adubu nia rezultadu produsaun kuaze ki’ik liu, no laiha vantajen ne’ebé klaru husi adubu ne’ebé uza.

Hamoos du’ut sai hanesan fatór jestaun husi ne’ebé deskobre melloramentu signifikante iha rezultadu produsaun 2010/11. Persentu hitunulu resin rua mak hamoos du’ut maizumenus dalaida. Laiha efeitu husi númeru estra hamoos du’ut iha to’os/natar. Iha programa balun iha Timor Leste mak enkoraja agrikultór sira atu uza sistema SRI (system for rice intensification) no ICM (integrated crop management) ne’ebé ajuda ho prosesu hamoos du’ut.

Agrikultór nia preferénsia ba populasaun hare

Depois de koileta ai-horis iha OFDTs, agrikultór sira fó razaun kona ba tansa mak sira hakarak kontinua uza kada varidade ne’ebé iha. Nakroma kuaze hetan feedback ne’ebé positivu liu. Maioria razaun ne’ebé fó husi agrikultór sira kona ba kontinua uza Nakroma mak tanba nia estabelesimentu ai-horis diak, produtividade aas no medida musan diak. Deskobre mos karaterístika arsitetura balun husi ai-horis ne’ebé diak inklui altura ai-horis ne’ebé relativamente badak ne’ebé hamenus rísku formasaun musan, kombina hamutuk ho ulun naruk ne’ebé bele produs númeru musan ne’ebé barak maibe la fasil atu nakloke.

Tempu badak para atu funan no mos adaptasaun diak ba irradiasaun ne’ebé deskobre iha Timor Leste kuaze positivumente hatudu husi Nakroma. Kona ba kualidade han Nakroma kuaze hetan komentáriu ne’ebé positivu husi familia agrikultór sira relasiona ho mina barak iha nia musan. So iha respondente ida deit mak hatudu nia dezsatisfeitu ba iha varidade ida ne’e.

Tanba númeru fatin testu ne’ebé estabelese ho varidade ne’ebé iha limitadu maka la posivél atu hetan konta ne’ebé diak husi agrikultór nia preferénsia ba varidade hirak ne’e. Husi númeru komentáriu limitadu ne’ebé simu, varidade Angelica hetan opiniaun balun ne’ebé negativu. Iha agrikultór nain ida mak gosta maibe nain hitu kuaze krítiku makaas. Razaun ne’ebé iha mak tanba produtividade menus, la gosta nia sabór no mos musan fasil atu rahun.

Husi varidade sira seluk ne’ebé kuda, IR64 ho Hibrida hetan komentáriu ne’ebé positivu kona ba nia rezultadu produsaun enkuantu varidade ne’ebé husi tempu Portugues nian hanesan Porto ho Rambo hetan resposta ne’ebé kontráriu.

Varidade lokál mos hetan komentáriu balun ne’ebé positivu kona ba nia karaterístika produsaun, sabór no arsitetura ai-horis. Iha seluk mak deskobre katak varidade ne’e fasil atu forma nia musan. Enkuantu agrikultór balun rekoñese kona ba produsaun ne’ebé menus liu husi varidade lokál, maibe iha barak mak kontinua kuda nafatin varidade balun tanba sira baibain kuda tiha ona no tanba adapta diak ho sira-nia rai/natar.

KonkluzaunIha tinan 2010/11, dalaida tan Nakroma konsistente sai hanesan aprezentadór ne’ebé diak,

hatudu nia superioridade produsaun kompara ho varidade lokál ne’ebé existe iha teritóriu ida ne’e. Iha varidade balun ne’ebé koko mak fó rezultadu produsaun diak liu Nakroma maibe nia rezultadu produsaun ba ida ne’e limitadu liu no labele atu determina nia vantajen ne’ebé signifikante. Nune’e mos agrikultór sira mantein sira-nia opiniaun ne’ebé positivu ba Nakroma ho dadus husi varidade sira seluk ne’ebé koko la sufisiente. Matatag 2, ho númeru testu ne’ebé limitadu fó produsaun aas liu Nakroma no presiza investigasaun liu tan kona ba nia adekuada atu kuda iha Timor Leste.

Dadus ne’ebé rekolla husi agrikultór sira-nia jestaun durante periódu 2006-11 sujere katak mezmu agrikultór sira adopta prátika ne’ebé rekomenda neneik (ex.uza tratór, transplanta sedu, kuda iha liña no tau adubu, nsst), ida ne’e seidauk hatudu mudansa produsaun ne’ebé signifikante. Ida ne’e hatudu nesesidade atu fó presaun ba iha peskiza agronómiku no estensaun

63

Page 76: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

hodi bele ajuda agrikultór sira atu aplika ho susesu métodu ne’ebé diak kona ba kuda hare no tanba ne’e presiza atu sente loloos rezultadu potensiál ne’ebé hatudu husi varidade foun hanesan Nakroma.

2.5 Forerai2.5.1 Testu replikadu, 2010-2011

Varidade forerai (Arachis hypogaea L.) ne’ebé koko husi SoL foti husi ICRISAT iha Índia. Varidade hirak ne’e hili husi kriadór/breeder ICRISAT nian haree husi sira-nia rezisténsia ba moras hawar sedu no tarde (early and late blight) no nia adaptasaun ba kondisaun ne’ebé hanesan iha Timor Leste. Maioria husi varidade hirak ne’ebé inkluidu iha testu replikadu importa iha fin de 2009. Varidade hirak ne’e kuda iha kanteru úniku ba testu observasaun iha Loes ho Betano iha fulan Janeiru 2010 (hanesan deskreve iha relatóriu peskiza anuál tinan 2010 nian) ne’ebé konsege koileta ona fini ne’ebé sufisiente hodi estabelese testu replikadu ne’ebé haktuir iha kraik. Testu varidade forerai halo ona durante tinan hirak nia laran ne’ebé fasilita selesaun varidade musan boot hanesan Utamua (PT 05) ne’ebé lansa iha tinan 2007.

Durante tempu kuda tinan 2010-2011, halo ona testu replikadu forerai haat iha Aileu, Baucau, Betano, ho Loes. Tanba númeru varidade foun ne’ebé foin dadaun importa aas tebes maka kada fatin testu kuda ho varidade oin tolunulu, dóbru liu hirak ne’ebé iha tinan kotuk ba. Karaterístika husi varidade hirak ne’ebé uza iha testu ne’e aprezenta iha Tabela 60. Varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun hanesan ho sira ne’ebé uza iha testu tinan kotuk ba.

Tabela 60. Detallu kona ba varidade, testu replikadu forerai, 2010/11Kódiku SoL Naran Típu botanical Kór kulitUtamua (PT 05) ICGV 88438 Spanish bunch KorkafePT 10 Local Darasula Lokál Timor KorkafePT 21 Local Mean Lokál Timor MeanPT 22 Local Boot Lokál Timor KorkafePT 14 * ICGV 96165 Virginia MeanPT 20 ** ICGV 99017 Spanish bunch KorkafePT 101** ICGV 99027 Spanish bunch KorkafePT 107** ICGV 99033 Spanish bunch KorkafePT 108** ICGV 99036 Virginia MeanPT 109** ICGV 99046 Spanish bunch MeanPT 110** ICGV 99050 Virginia KorkafePT 117* ICGV 97087 Spanish bunch KorkafePT 122* ICGV 97094 Spanish bunch KorkafePT 124* ICGV 97120 Spanish bunch MeanPT 125* ICGV 98077 Spanish bunch KorkafePT 126* ICGV 98087 Spanish bunch MeanPT 128* ICGV 98089 Spanish bunch KorkafePT 130* ICGV 98100 Spanish bunch KorkafePT 131* ICGV 97100 Virginia KorkafePT 132* ICGV 97131 Virginia KorkafePT 133* ICGV 97135 Virginia KorkafePT 134* ICGV 97137 Virginia KorkafePT 135* ICGV 97142 Virginia KorkafePT 136* ICGV 98180 Virginia KorkafePT 137* ICGV 98184 Virginia KorkafePT 138* ICGV 98187 Virginia KorkafePT 139* ICGV 99167 Virginia KorkafePT 140* ICGV 99169 Virginia KorkafePT 141* ICGV 99171 Virginia KorkafePT 142* ICGV 99174 Virginia KorkafePT 143* ICGV 00061 Virginia Korkafe

* Síklu durasaun-médiu ** Rezisténsia ba moras tahan

64

Page 77: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Metodolojia Produsaun, vantajen produsaun no komponente produsaun

Testu halo iha Aileu, Baucau, Betano, no Loes durante tempu udan tinan 2010-2011. Total varidade foun 27 mak koko iha kada fatin testu hamutuk ho varidade Utamua ne’ebé rekomenda (PT 05) ho varidade lokál oin rua ne’ebé uza hanesan komparasaun.

Aileu ho Baucau kompostu husi replikasaun rua husi kada varidade enkuantu Betano ho Loes kompostu husi replikasaun tolu. Testu ne’e uza bloku randomizadu kompletu ho medida kanteru 2.5 x 2.5m tanba númeru varidade ne’ebé avalia barak no fini ne’ebé prepara limitadu, so iha Aileu deit mak uza kanteru ho medida 2.5 X 5m. Fini kuda musan ida iha kada rai kuak ho espasu 45 x 20cm iha Aileu ho Betano no 40 x 20cm iha Loes ho Baucau ne’ebé koresponde ba densidade ai-horis máximu husi hun 11 no 12/m² tutuir malu. Testu la tau adubu no mos la uza bee irigasaun, so iha Aileu deit mak uza adubu N 15 kg/ha ho P tanba area iha estasaun menus la fasilita atu hamamuk/husik hela durante periódu balun (bera). Testu ne’e kuda entre fulan Novembru 2010 ho Janeiru 2011 no koileta hahu iha fulan Abril to’o Jullu 2011(Tabela 61).

Tabela 61. Detallu kona ba kuda no koileta varidade forerai ne’ebé koko, 2010/11Fatin Númeru

varidadeNúmeru

replikadu Data kuda Data koileta Méiu produsaun (t/ha)

Aileu (Kinta Portugal) 30 2 30/11/2010 Juñu fulan klaran 2011 0.39

Baucau (Darasula) 30 2 20/01/2011 Juñu fulan klaran 2011 0.13

Manufahi (Betano) 30 3 15/12/2010 Abril fulan klaran 2011 0.73

Liquiça (Loes) 30 3 16/12/2010 Máiu fulan klaran 2011 1.17

Durante forerai moris iha parametru balun mak rejista iha ne’eba, hahu husi taxa jerminasaun. Aleinde ne’e halo mos monitorizasaun tempu funan sai no impaktu husi moras ne’ebé iha.

Iha tempu koileta kee hotu kedas, depois habai maran no tetu. Depois tetu todan bokon no todan maran husi musan ho kulit (polong). Rezultadu produsaun ho densidade ai-horis sukat husi kanteru tomak. Komponente rezultadu produsaun mos sukat iha sentru peskiza Betano. Komponente rezultadu produsaun (todan maran husi musan ho kulit (polong) no musan mos (biji), númeru musan mos iha kulit, persentajen husi musan ho kulit (polong) ne’ebé diak hetan husi sample kanteru musan ho kulit 100. Númeru musan ho kulit iha forerai hun ida, persentajen kulit (husi todan maran) no rezultadu produsaun musan mos (biji) ne’ebé hetan husi parametru antes.

Dadus husi kada fatin análiza ketaketak uza GenStat Discovery Edition 4 ne’ebé análiza uza variance ou REML para atu determina efeitu husi varidade. Buat ne’ebé hatudu husi análiza depende ba prezénsia husi efeitu filleira no/ou kolom ba rezultadu produsaun.

Tabela 62. Testu estatístiku ne’ebé uza iha análizi testu varidade forerai 2010/11

EstasaunFilleira/efeitu kolom Testu Típu

Aileu Laiha ANOVA One-way in Randomized blocksBaucau Filleira REML AR1 Random on RowBetano Kolom REML AR1 Random on ColumnLoes Laiha ANOVA One-way in Randomized blocks

65

Page 78: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Rezultadu produsaun kalkula husi rezultadu méiu previstada kompara ho médiu varidade lokál. Existénsia no nível korelasaun entre méiu previstada husi rezultadu produsaun no husi parametru sira seluk depois koko uza Simple Linear Regression. Persentajen husi variabilidade ne’ebé konta mak ekuivalénsia ba R² ajustadu.

RezultaduProdusaun no vantajen produsaun

aprezenta rezultadu produsaun husi musan ho kulit maran iha kada fatin husi varidade hotu-hotu ne’ebé koko, no mos vantajen produsaun ne’ebé liu lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun.

Tabela 63. Produsaun no vantajen produsaun forerai liu lokál, 2010/11

Varidade

Produsaun (t/ha) Médiu produsaun Vantajen produsaun (%) iha fatin

Aileu Baucau Betano Loes (t/ha) Vantajen produsaun

(%)Aileu Baucau Betano Loes

Utamua (PT 05) 0.68 0.33 1.17 2.31 1.12 86 46 17 42 10PT 142* 0.49 0.42 0.34 2.97 1.05 75 5 45 -59 42PT 101** 0.39 1.26 1.22 0.96 59 -15 54 -42PT 131* 0.51 0.16 0.86 2.09 0.91 50 10 -45 5 0PT 138* 0.94 0.34 0.49 1.77 0.88 46 102 18 -41 -15PT 117* 0.09 0.09 1.43 1.47 0.77 28 -81 -69 74 -30PT 132* 0.76 0.10 0.72 1.30 0.72 19 64 -65 -12 -38PT 141* 0.44 0.07 0.56 1.78 0.71 18 -5 -74 -32 -15PT 14 * 0.38 0.23 1.23 0.95 0.70 16 -17 -21 50 -55PT 128* 0.26 0.05 0.68 1.80 0.70 16 -45 -84 -17 -14PT 124* 0.45 0.13 0.72 1.45 0.69 14 -4 -53 -13 -31PT 133* 0.28 0.11 0.87 1.48 0.69 14 -39 -63 6 -29PT 137* 0.79 0.11 1.04 0.77 0.68 13 70 -60 27 -63PT 136* 0.28 1.04 0.70 0.67 12 -40 27 -67PT 125* 0.62 0.17 0.39 1.43 0.65 8 33 -41 -52 -32PT 134* 0.39 0.07 0.78 1.30 0.64 5 -15 -74 -5 -38PT 110** 0.71 0.20 0.51 1.09 0.63 4 54 -29 -38 -48PT 20 ** 0.39 0.08 1.35 0.65 0.62 3 -16 -71 65 -69PT 143* 0.43 0.21 0.71 0.99 0.59 -3 -7 -25 -13 -53PT 135* 0.62 0.18 0.32 1.20 0.58 -4 34 -37 -61 -43PT 107** 0.31 0.03 1.51 0.45 0.58 -5 -33 -91 84 -79PT 140* 0.24 0.03 0.96 0.92 0.54 -11 -48 -90 16 -56PT 21 0.17 0.45 0.72 0.44PT 109** 0.39 0.05 0.42 0.89 0.44 -27 -15 -81 -48 -57PT 122* 0.21 0.14 0.49 0.59 0.36 -41 -55 -51 -40 -72PT 130* 0.07 0.03 0.16 1.01 0.32 -47 -84 -91 -81 -52PT 22 0.01 0.09 0.69 0.48 0.32PT 108** 0.19 0.12 0.24 0.58 0.28 -54 -60 -59 -71 -72PT 126* 0.22 0.04 0.23 0.43 0.23 -62 -54 -87 -71 -79PT 139* 0.07 0.05 0.35 0.36 0.21 -66 -84 -83 -57 -83PT 10 0.04 0.04F/Chi Sq. Prob. 0.105 0.131 <0.001 <0.001l.s.d. 0.54 0.08 0.11 0.96%CV / Wald/df 65 2.4 7.5 50Méiu fatin 0.39 0.13 0.73 1.17 0.60Méiu lokál 0.09 0.06 0.57 0.60 0.27* Síklu durasaun-média ** Rezisténsia moras tahan

66

Page 79: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Variasaun entre fatin kuaze nota momos los ne’ebé rezultadu produsaun iha sentru Aileu ho Baucau kuaze ki’ik liu. Failansu husi fatin hirak ne’e atu produs rezultadu produsaun ne’ebé razoavél mos sai hanesan fatór prinsipál iha efeitu varidade ne’ebé la signifikante ne’ebé deskobre iha fatin hirak ne’e. Variasaun entre-fatin reforsa husi méiu produsaun husi fatin hotu-hotu ho produsaun 0.6 t/ha ne’ebé hanesan ho standard deviasaun. Estabelesimentu iha no entre fatin mos kuaze iha variasaun.

Varidade forerai Utamua ne’ebé lansa hatudu fali rezultadu produsaun ne’ebé diak iha tinan ida ne’e depois de rezultadu ladún diak ne’ebé hatudu iha tinan kotuk ba. Rezultadu produsaun iha sentru Betano kontráriu ho ida ne’ebé hetan iha tinan kotuk ba wainhira varidade hotu-hotu hetan ameasadu husi kondisaun maran. Betano sai hanesan fatin ne’ebé produtivu liu iha tinan ida ne’e depois de hetan udan been ne’ebé makaas. Loes sai hanesan fatin ne’ebé produtivu liu tan mezmu estabelesimentu ai-horis ladún diak, prinsipalmente kauza husi inundasaun iha kanteru balun depois de kuda.

Depois de varidade Utamua ne’ebé fó produsaun aas tuir fali mak PT 142 ho produsaun 1.05 t/ha, ne’ebé koresponde ba vantajen produsaun 75% liu lokál ne’ebé uza hodi kompara. Nune’e mos Loes sai hanesan fatin ne’ebé Utamua hatudu rezultadu produsaun aas liu. Mezmu nune’e, iha Betano nia rezultadu produsaun mak 0.34 t/ha ne’ebé menus husi médiu iha fatin ne’eba. PT 101, enkuantu hetan pozisaun segundu hanesan varidade foun ne’ebé diak iha fatin testu husi pozisaun 10 ne’ebé iha wainhira rezultadu hirak ne’e kombina hamutuk ho avaliasaun inísiu iha tinan 2010. Varidade ida ne’e mos la inklui iha avaliasaun profunda. Varidade produsaun aas oin 10 sira seluk inklui mos iha avaliasaun para atu halo análiza profunda (Tabela64).

Tabela 64. Varidade ne’ebé hili atu koko tan iha tinan 2011/12Kódiku SoL Naran Típu botanical Kór kulitUtamua (PT 05) ICGV 88438 Spanish bunch KorkafePT 10 Local Darasula Lokál Timor KorkafePT 21 Local Mean Lokál Timor RedPT 22 Local Boot Lokál Timor KorkafePT 14 * ICGV 96165 Virginia MeanPT 20 ** ICGV 99017 Spanish bunch KorkafePT 124* ICGV 97120 Spanish bunch MeanPT 131* ICGV 97100 Virginia KorkafePT 132* ICGV 97131 Virginia KorkafePT 133* ICGV 97135 Virginia KorkafePT 134* ICGV 97137 Virginia KorkafePT 136* ICGV 98180 Virginia KorkafePT 137* ICGV 98184 Virginia KorkafePT 138* ICGV 98187 Virginia KorkafePT 141* ICGV 99171 Virginia KorkafePT 142* ICGV 99174 Virginia Korkafe

* Síklu durasaun-médiu ** Rezisténsia moras tahan

Komponente produsaun ho parametru sira seluk

Dadus komponente produsaun rekolla deit iha sentru peskiza Betano. Méiu previstada husi komponente produsaun haktuir detallu iha Tabela 65.

Komponente produsaun, hanesan rezultadu produsaun varidade ne’ebe iha diferensa signifikante iha Betano. Utamua ne’ebe sai hanesan varidade produsaun aas iha pozisaun neen iha fatin ida ne’e sai hanesan varidade ho pozisaun terseiru iha todan musan ho kulit (polong) no númeru musan ho kulit iha kada hun. Ida ne’ebe klasifika ki’ik liu maibe ba persentajen kulit. Varidade lokál oin rua hetan klasifikasaun diak kona ba komponente produsaun balun. PT 101 ne’ebe fó produsaun aas iha fatin rua ne’ebe diak liu kuaze hatudu númeru musan ho kulit ne’ebe aas iha kada ai-horis iha Betano.

67

Page 80: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha korelasaun uitoan ne’ebé deskobre entre komponente produsaun ho rezultadu produsaun jerál. Aleinde densidade ai-horis (Figura 23), wainhira investiga uza linear regressions, persentajen variabilidade ne’ebé konta ba (adjusted R2) kuaze la signifikante.

0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.00

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

f(x) = 0.362562486110557 x + 0.0286116332089482R² = 0.474011167861586

Ai-horis / m2

Rezu

ltad

u pr

odus

aun

(t/h

a)

Figura 23. Korelasaun entre produsaun ho densidade ai-horis iha Sentru Peskiza Betano

Tabela 65. Produsaun no komponente produsaun forerai, testu replikadu Betano 2010/11

Varidade

Produsaun musan

(polong) maran (t/ha)

Ai-horis/m2iha koileta

Todan musan (polong)100 (g)

Musan (polong/ ai-horis

Musan (biji) / musan (polong)

Todan musan (biji) 100 (g) Kulit (% todan

maran)

PT 107** 1.51 2.9 113 44 1.7 77 70PT 117* 1.43 3.3 111 32 1.8 72 64PT 20 ** 1.35 3.7 138 29 1.4 93 68PT 101** 1.26 2.2 102 60 1.8 76 76PT 14 * 1.23 3.0 123 39 1.9 85 70Utamua (PT 05) 1.17 1.8 140 51 1.7 87 63PT 137* 1.04 1.8 127 50 1.8 83 64PT 136* 1.04 1.7 120 49 1.8 78 64PT 140* 0.96 1.7 104 58 1.9 71 67PT 133* 0.87 1.7 114 45 1.9 84 76PT 131* 0.86 2.5 123 20 2.0 87 69PT 134* 0.78 1.8 123 35 1.9 90 72PT 132* 0.72 1.6 125 34 1.9 82 66PT 124* 0.72 2.4 60 20 1.6 70 77PT 143* 0.71 1.5 115 40 1.7 92 79PT 22 (Local) 0.69 2.5 134 23 2.0 101 77PT 128* 0.68 1.4 107 47 1.6 61 57PT 141* 0.56 1.5 96 47 1.9 66 69PT 110** 0.51 1.8 55 42 1.8 32 59PT 138* 0.49 2.1 94 26 1.5 77 82PT 122* 0.49 2.8 97 22 2.0 79 84PT 21 (Local) 0.45 2.1 161 19 2.2 111 67PT 109** 0.42 1.4 104 28 1.7 87 84PT 125* 0.39 1.5 92 26 1.6 60 68PT 139* 0.35 0.9 84 51 2.0 63 72PT 142* 0.34 2.4 75 16 1.5 44 64PT 135* 0.32 1.1 96 36 1.7 66 73PT 108** 0.24 1.0 155 20 0.9 46 22PT 126* 0.23 1.3 69 23 1.8 46 65PT 130* 0.16 0.6 * * * * *Méiu fatin 0.73 1.9 109 36 1.8 72 68Chi Sq. Prob. <0.001 <0.001 <0.001 0.022 0.001 <0.001 <0.001l.s.d. 0.11 0.30 7.6 4.1 0.04 3.8 3.0Wald/df 7.5 3.3 4.2 2.1 3.3 5.2 5.1

Konkluzaun

68

Page 81: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Objetivu prinsipál husi peskiza iha leten mak atu halo korte priméiru (first cut) husi varidade foun nia númeru sai boot. Fatin peskiza rua hatudu rezultadu ne’ebé ladún satisfeitu ne’ebé limita utilizasaun dadus rezultadu produsaun para atu halo selesaun. Iha varidade balun mak identifika hetan moras fasil no hirak ne’e la kontinua uza iha peskiza profunda.

Rekoperasaun produsaun husi Utamua fó garante ba nia valór hanesan varidade ne’ebé lansa depois de hatudu rezultadu ladún diak iha tinan kotuk ba.

Varidade lokál hanesan varidade ne’ebé nia rezultadu produsaun ki’ik liu wainhira foti médiu husi fatin hotu-hotu maibe wainhira rejista nia komponente produsaun iha Betano varidade lokál nia todan musan ho kulit (polong) no musan mos (biji) no mos musan mos (biji) por musan ho kulit (polong) kuaze diak liu.

Rezultadu husi varidade oin sanulu resin lima ne’ebé hatama ba iha avaliasaun iha tinan 2011/12 sei fasilita ita atu halo avaliasaun ne’ebé klean liu tan ba varidade foun ne’ebé inklui iha selesaun. Iha kazu ida ne’e elementu husi ambiente bele haluan liu tan hodi inklui análiza various-anus/multi-year.

Varidade foun ne’ebé potensiál kuaze la sufisiente atu inklui iha OFDTs durante tempu udan tinan 2010-2011

69

Page 82: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.6 Ai-horis rai malirin

2.6.1 Testu replikadu wheat (terigu) no barley (terigu), 2010Rezultadu ne’ebé aprezenta iha sesaun ida ne’e mai husi testu replikadu tinan segundu

ne’ebé halo ba terigu/wheat (Tritium aestivum L.) no barley (Hordeum vulgare L.). Testu uluk halo iha tempu bailoro tinan 2009 no tempu udan tinan 2009/2010 (SoL 2010).

Materiais no métodu Varidade terigu/wheat 12 no terigu/barley oin 15 mak hetan ona avaliasaun durante tinan

2011. Naran husi varidade hirak ne’e mak aprezenta iha Tabela 66.

Tabela 66. Detallu kona ba populasaun, testu replikadu sereál, 2011Varidade wheat (terigu) Varidade barley (terigu)Barham Bichy 2000Yitpi ND 19119-5-3Young 2ND 25316Yenda FitzroyJanz GroutLivingston ND 23074Gladius Naked barleyChara ND 24175H 46 ShepherdCorrel ND 24519-1Darrimut 2ND 25473Local Titboa Local Aisnata

Canela2ND 254542ND 25610

Testu replikadu husi kada espesies halo iha fatin tolu hanesan Brigada (Maubisse), Holarua (Same) no Larigutu (Ossu). Testu ne’e kompostu husi replikasaun 3 iha dezeñu bloku randomizadu kompletu ho kada kanteru maizumenus nia medida 1.5 m2 (2m x 0.75 m) ho filleira 6 ou 7 no rai kuak 27 iha filleira ida (kuda musan rua iha rai kuak ida). Kanteru ne’e la uza adubu no mos bee irigasaun tuir prátika agrikultór sira-nian iha Timor-Leste. Testu tempu bailoro kuda iha fulan Máiu no Juñu no koileta iha fulan Setembru no Outubru, 2011 (Tabela 67).

Tabela 67. Detallu kona ba kuda no koileta varidade sereál iha fatin testu, 2011

Fatin, tinan koileta Tempu

Nu. replikadu/varidade

Data kuda (2011)

Data koileta(2011)

Loron isin

Udan been (mm)

Altitude (m)

Méiu produsaun (t/ha)

WHEAT

Brigada, 2011Bailoro 3/12

23-Máiu Set. '11 110 282 1200 1.5

Holarua, 2011Bailoro 3/9

10-Máiu Set. '11 120 731 0.2

Larigutu, 2011Bailoro 3/9 7-Juñu Out. '11 115 948 0.7

BARLE

Brigada, 2011Bailoro 3/12

24-Máiu Set. '11 110 282 1200 1.7

Holarua, 2011 Bailoro

3/12 10-Máiu

Set. '11 120 731 0.4

70

Page 83: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Y Larigutu, 2011Bailoro 3/9 7-Juñu Out. '11 115 948 1.4

Rezultadu

Wheat (terigu)

Rezultadu no komponente produsaun husi terigu/wheat husi testu ne’ebé halo iha Brigada, Holarua no Larigutu, aprezenta iha Tabela 68, Tabela 69, no Tabela 70.

Brigada

Iha Brigada varidade ne’ebé hatudu moris diak liu mak Yitpi ho produsaun 2.3t/ha (Tabela 68). Varidade ida ne’e nia médiu kona ba aas kuaze ki’ik liu maibe kona ba anakan/ai-horis, ulun nia naruk no musan/ulun kuaze aas liu médiu. Maioria varidade foun hatudu rezultadu produsaun aas liu varidade lokál, Titboa, ne’ebé nia hun aas los no produs ulun naruk (8.2 cm). Médiu aas husi Titboa mak 92.2 cm, 28.8 cm aas liu varidade foun ida ne’ebé aas liu ona, Barham (63.4 cm). Ida ne’e dalaruma bele esplika liu husi faktu katak varidade terigu husi parte osidentál kuaze hili ona ba semi-dwrfisme/semi-dwarfism.

Tabela 68. Rezultadu no komponente produsaun terigu (wheat), Brigada, 2011

Varidade Produsaun(t/ha)

Anakan/oan por planta

Planta nia aas (cm)

Ulun nia naruk (cm)

Musan por ulun

Todan musan 100 (g)

Yitpi 2.3 5.8 54.6 6.6 38.7 4.9 Barham 1.7 5.4 63.4 6.9 29.9 5.5 Gladius 1.4 4.0 50.9 6.3 23.9 5.0 H 46 1.6 4.8 57.5 7.0 34.3 4.9 Livingston 1.3 5.8 59.3 6.6 25.3 5.6 Young 1.6 7.1 54.7 5.7 30.8 4.8 Correl 1.3 5.1 51.9 6.0 28.7 5.4 Janz 1.5 6.4 50.2 6.3 30.9 5.0 Chara 1.6 5.1 58.8 6.6 28.0 5.8 Derrimut 1.2 6.4 52.1 6.8 36.8 4.2Local Titboa 1.2 6.6 92.2 8.2 25.3 4.4 Yenda 1.0 2.5 32.4 3.3 18.2 3.3Méiu 1.5 5.4 56.5 6.4 29.2 4.9Fprob <0.001 0.16 <.001 0.03 0.32 0.10Lsd 0.41 ls 14.8 2.1 ls lsCV (%) 15.0 31.6 15.5 19.4 30.4 18.0

Holarua

Iha Holarua, varidade lokál Titboa mos aas liu varidade foun ne’ebé koko (39.3 cm as liu varidade ne’ebé aas tuir fali) no iha ulun ne’ebé naruk (Tabela 69). Rezultadu produsaun hotu-hotu kuaze ki’ik iha fatin ida ne’e maibe maioria varidade foun hatudu produsaun ne’ebé diak liu lokál. Moras fungu (jamur), tahan ferujen (Puccinia triticina), kuaze prevalente/lazim iha Holarua (hatudu iha Tabela 69 hanesan infesaun ou mosu kafuak iha tahan). Varidade lokál Titboa kuaze signifikamente fasil atu ataka husi moras ida ne’e (tahan ferujen) wainhira kompara ho varidade foun Australia nian. Iha ne’e hatudu kuaze besik 100 % mak hetan estragus duke ida foin moris por exemplu. Varidade Livingston ho Barham partikularmente iha rezisténsia no kanteru husi varidade hirak ne’e bele fasil atu identifika vizualmente iha kanteru randomizadu iha to’os laran. Varidade Livingston ho Chara sai hanesan varidade ne’ebé hatudu moris diak liu iha fatin ida ne’e.

71

Page 84: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 69. Rezultadu no komponente produsaun terigu/wheat, Holarua, 2011

Varidade

Produsaun(t/ha)

Planta nia aas (cm)

Ulun nia naruk (cm)

Anakan/oan por planta

Musan por ulun

Infesaun kafuak iha tahan (%)

Head blight/kepala hawar (%)

Janz 0.40 47.4 4.7 2.2 10.6 12.3 0.0Yenda 0.27 45.8 5.1 2.0 7.3 15.0 5.7Silvester 0.26 54.3 5.3 1.9 7.8 15.0 4.3Derrimut 0.26 51.8 5.6 3.7 6.8 13.3 0.0Barham 0.23 44.6 6.8 2.2 10.5 8.3 0.0Yitpi 0.19 41.2 5.0 2.2 7.7 13.3 20.0Local Titboa 0.16 93.6 8.4 2.0 17.8 33.3 1.0Livingstone 0.15 49.9 4.7 2.1 4.5 8.3 28.7Young 0.14 41.3 4.2 1.6 7.3 16.7 15.0Méiu 0.23 52.2 5.5 2.2 8.9 15.1 8.3Fprob 0.02 <.001 0.001 0.93 0.24 0.017 0.3Lsd 0.13 12.75 1.66 ls ls 0.13 lsCV 33.4 14.2 17.5 78.8 61.4 33.3 192

Larigutu

Rezultadu produsaun durante tempu bailoro iha Larigutu kuaze ki’ik kompara ho Brigada no kuaze la signifikamente diferente ba malu (Tabela 70) mezmu sira-nia ulun nia naruk ho númeru anakan/ai-horis kuaze aas uitoan.

Tabela 70. Rezultadu no komponente produsaun wheat, Larigutu, 2011

VaridadeProdusaun (t/ha)

Todan musan 100 (g)

Ulun nia naruk (cm) Anakan/planta

Barham 0.40 3.3 6.4 4.4Chara 0.64 4.5 7.6 4.1Correl 0.53 3.8 5.5 5.2Derrimut 0.53 3.5 6.6 4.3Gladius 0.55 4.1 5.4 5.4H 46 0.77 4.3 5.7 5.4Janz 0.72 4.2 5.7 5.7Local Titboa 0.78 3.8 7.1 5.2Livingston 0.83 4.8 7.6 5.3Yenda 0.97 4.2 5.2 5.2Yitpi 0.42 3.6 7.3 3.5Young 0.68 3.9 5.3 4.9Méiu 0.65 4.0 6.3 4.9F pr. 0.17 0.19 0.01 0.53lsd ls ls 1.42 ls%cv 35.4 14.3 13.3 23.9

Komparasaun rezultadu produsaun terigu musan (wheat) iha tinan hirak nia laran

Komparasaun rezultadu produsaun varidade foun ne’ebé koko iha tinan no epoka balun hatudu iha Tabela 71. Iha kada testu fini ne’ebé disponível husi kada varidade kuaze la sufisiente maibe se kuandu halo komparasaun ba dadus hotu-hotu ne’ebé iha, varidade ne’ebé produtivu liu mak Yitpi ho Gladius tuir fali mak H46, Chara no Young. Varidade superior rua ho nia vantajen produsaun idaidak mak 25% ho 20% liu varidade lokál Titboa. Varidade ne’ebé diak liu husi hirak ne’e sei inklui iha testu profunda tinan 2012.

72

Page 85: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Durante tinan 2011, identifika ona moras balun iha testu terigu/wheat ne’ebé dalaruma moras hirak ne’e tau iha konsiderasaun para bele haree ba varidade foun seluk ne’ebé atu introdus iha tempu oin mai. Moras hirak ne’e mak Crown Rot/koroa (Fusarium pseudograminearum), kepala keropeng/Head Scab (Fusarium graminearum) no tahan ferujen (Puccinia triticina). Observa tiha ona katak iha posibilidade atu hamenus insidente moras kepala keropeng/Head Scab liu husi rotasaun terigu/wheat ho ai-horis ne’ebé la’os sereál no jestaun kontrollu ne’ebé iha bele inklui hamamuk ba periódu balun (bera) ho estratéjia sunu. Moras ferujen iha tahan sei mosu iha ambiente ne’ebé nia elevasaun aas no so bele kontrolla uza fungisida ou uza varidade ne’ebé iha rezisténsia. Agrikultór Timor-Leste lakohi atu uza fungisida no varidade ne’ebé iha rezisténsia iha tendénsia atu harahun ho evolusaun patojéniu. Hanesan hatudu iha Holarua, varidade lokál fasil atu kona moras ferujen tahan/leaf rust no varidade foun presiza iha rezisténsia ba moras ida ne’e atu nune’e bele moris konsistente iha ambiente ne’ebé kuda terigu iha Timor-Leste.

Tabela 71. Méiu produsaun terigu iha fatin no tempu oioin 2009-2011Rezultadu produsaun (t/ha) Méiu

VaridadeRotutu 2009 Bailoro

Mbs 2009 Bailoro

Mbs 2010 Udan

Brigada 2011Bailoro

Holarua 2011Bailoro

Larigutu 2011Bailoro

Produsaun(t/ha)

Vantajen produsaun

(%)Yitpi 1.20 1.30 1.40 2.3 0.19 0.42 1.14 25Gladius 1.50 0.60 1.40 1.4 0.55 1.08 20H46 0.40 1.20 1.40 1.6 0.77 1.07 18Chara 1.10 1.10 0.70 1.6 0.64 1.04 14Young - 1.10 1.60 1.6 0.14 0.68 1.03 14Correll 1.60 1.10 0.60 1.3 0.53 1.03 14Barham - 1.10 1.60 1.7 0.23 0.40 1.01 12Derrimut 1.50 1.10 1.10 1.2 0.26 0.53 0.95 5Janz 1.20 1.20 0.70 1.5 0.40 0.72 0.95 5Loc. Titboa 1.10 1.10 1.10 1.2 0.16 0.78 0.91 0Livingstone 0.90 1.00 1.20 1.3 0.15 0.83 0.90 0

Yenda 1.50 0.90 0.40 1.0 0.27 0.97 0.83 -8Silverstar 0.26 0.26 -71Méiu fatin 1.2 1.1 1.1 1.5 0.2 0.7 0.9F prob <0.001 ls 0.004 <0.001 .387 .500l.s.d. 0.5 - 0.6 0.4 ls ls%CV 8.5* 36.7 33.5 15 36 72Mbs - Maubisse

Barley (terigu)

Hanesan haktuir iha leten, testu terigu/barley halo besik ou tutuir malu ho fatin testu terigu/wheat iha Brigada, Holarua no Larigutu. Mezmu testu ne’e estabelese ho maneira ne’ebé hanesan no kuda iha kondisaun ne’ebé hanesan, maibe rezultadu produsaun terigu/barley kuaze aas iha fatin rua hanesan Larigutu ho Brigada maibe ki’ik iha Holarua (kompara deit ho rezultadu produsaun aas liu husi terigu/wheat iha Brigada). Mezmu nune’e, laiha diferensa ne’ebé signifikante entre rezultadu produsaun husi varidade iha kada fatin testu (Tabela 72) mezmu varidade lokál (Aisnata) hatudu rezultadu ne’ebé diak iha kada fatin testu. Varidade lokál ne’ebé iha, mos kuaze aas liu iha kada fatin testu no signifikamente liu mak iha Brigada (Tabela 72). Medidas musan maizumenus 6g por musan 100 no ulun nia naruk maizumenus 7 cm. Mezmu laiha diferensa iha produsaun ne’ebé deskobre iha tinan 2011, nia rezultadu kompara ho hirak ne’ebé husi bailoro 2009 no tempu udan 2009/2010. Rezultadu husi komparasaun ida ne’e aprezenta iha . Rezultadu hirak ne’e mos hatudu katak varidade lokál Aisnata tuir médiu, nia

73

Page 86: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

produsaun 20-60% liu varidade foun, ne’ebé hatudu katak varidade kualidade diak sira seluk presiza atu halo avaliasaun iha Timor-Leste.

74

Page 87: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 72. Rezultadu no komponente produsaun terigu/barley iha Brigada no produsaun iha Larigutu ho Holarua

VaridadeProdus

aun(t/ha)

Anakan por

planta

Planta nia aas

(cm)

Ulun nia

naruk (cm)

Musan por ulun

Todan musan 100 (g)

Produsaun Larigutu

(t/ha)

Produsaun Holarua

(t/ha)

Local Aisnata 2.2 5.0 77.6 8.7 24.8 5.2 2.2 0.45Fitzroy 2.0 9.4 37.4 6.8 20.3 5.9 1.9 0.56Shepherd 1.8 9.0 41.8 6.7 20.8 5.3 1.8 0.53Bichy 2000 1.8 5.7 60.8 7.6 21.9 6.5ND 24175 1.8 7.2 55.9 6.8 21.5 6.3 0.9 0.41Naked barley 1.7 7.0 56.1 7.8 23.8 4.9 2.1 0.31ND 19119-5-3 1.7 5.6 61.0 7.3 21.4 6.4ND 23074 1.6 5.6 46.8 7.0 21.3 6.5 1.5 0.532ND 25473 1.6 8.1 55.2 6.5 19.3 6.3 1.1 0.35ND 24519-1 1.6 7.5 45.5 8.9 24.4 6.0 1.5 0.272ND 25316 1.4 7.5 48.2 7.1 18.1 6.0 1.6 0.43Grout 1.3 11.3 36.9 7.7 18.0 5.5 0.7 0.43Méiu 1.7 7.4 51.9 7.4 21.3 5.9 1.4 0.42Fprob 0.518 0.009 <.001 0.051 0.056 0.011 0.55 0.53Lsd ls 3.0 9.2 ls ls 0.9 ls lsCV (5) 27 24 10 12 12 9 53 48

Observa ona katak varidade barley iha testu kuaze hetan infesaun husi patojéniu balun. Patojéniu hirak ne’e mak inklui Koroa/Crown Rot (Fusarium pseudograminearum), Kepala Keropeng/Head Scab (Fusarium graminearum), Barley Yellow Dwarf Virus (BYDV) no Forma Kafuak husi Net Blotch (Pyrenophora teres). Hanesan observa iha terigu/wheat, Koroa/Crown Rot bele kontrolla liu husi rotasaun barley ho ai-horis ne’ebé la’os sereál. BYDV bele kontrolla liu husi vetór insekta no Net Blotch observa deit iha varidade ne’ebé fasil ou fraku (hanesan Shepherd). Net Blotch bele kontrolla liu husi hili varidade ne’ebé forte/la fasil atu kona.

75

Page 88: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 73. Rezultadu produsaun barley iha fatin no tempu barak 2009 – 2011

Varidade

Produsaun (t/ha) MéiuTrc 2009 Bailoro

Rtt 2009 Bailoro

Mbs 2009 Bailoro

Mbs 2010 Udan

Brigada 2011 Bailoro

Holarua 2011 Bailoro

Larigutu 2011 Bailoro

Produsaun (t/ha)

St Dev

Vantajen produsaun (%)

2ND 25316 0.6 2.3 3.6 1.2 1.4 0.43 1.6 1.6 1.0

8 -23

2ND 25454 0.5 1.1 1.4 0.9 0.46 0.7 0.8 0.3

6 -59

2ND 25473 0.4 1.2 2.8 1.1 1.6 0.35 1.1 1.3 0.8

4 -41

2ND 25610 0.3 1.1 2.2 1.5 0.26 0.0 0.9 0.8

6 -63

Bichy 2000 0.1 0.9 3 2.2 1.8 1.6 1.1

3 -23

Canela 0 0.9 2.6 2 0.58 0.6 1.1 0.98 -46

Fitzroy 0.7 1.9 3 0.4 2.0 0.56 1.9 1.4 0.96 -28

Grout 0.5 2.2 2.4 0.7 1.3 1.5 0.86 -32

Loc. Aisnata 1.8 3.8 2 2.2 0.45 2.2 2.0 1.1

2 0

Naked barley - 1.4 3.3 0.5 1.7 0.31 2.1 1.5 1.0

9 -25

ND 19119-5-3

0.1 1.8 1.9 1.31.7

1.4 0.74 -34

ND 23074 0.1 1.7 2.5 1.8 1.6 0.53 1.5 1.4 0.8

1 -33

ND 24175 0.3 1.5 2.8 1.5 1.8 0.41 0.9 1.3 0.8

3 -37

ND 24519-1 0.6 1.9 2.7 1.6 1.6 0.43 1.6 1.5 0.8

0 -28

Shepherd 1.2 2.3 3.7 0.3 1.8 0.53 1.8 1.7 1.17 -20

F prob 0.001 0.001 0.011 0.518 0.387 0.5

l.s.d. 0.8 1.6 1 ls ls ls%CV / Walf/df* 32.3 2.5* 52.9 24.2 36 72

Méiu 0.4 1.5 2.7 1.2 1.7 0.42 1.3 1 1.5Trc = Turascai, Rtt = Rotatu, Mbs = Maubisse

76

Page 89: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.7 Fehuk ropa

Fehuk ropa (Solanum tuberosum L.) dalabarak agrikultór sira kuda iha ambiente ne’ebé malirin ho altitude aas liu iha Timor-Leste. Fehuk ropa núdar produtu ida ne’ebé iha valór aas no produs rendimentu ba agrikultór sira ne’ebé hela iha rai aas iha tinan barak nia laran ona. Dalabarak produtu ida ne’e ita haree ema barak fa’an iha merkadu lokál, ou hanesan chips/keripik iha restaurante. Produtu ida ne’e iha problema kona ba nia produsaun. Fehuk ropa iha Timor no iha area trópiku baibain ataka husi moras fungu/jamur hanesan late blight (Phytophthora infestans) no white Mould/fungu mutin (Sclerotinia sclerotiorum). Varidade hirak ne’ebé fasil atu ataka husi moras ida ne’e baibain dodok iha nia kain no isin ne’ebé rezulta produsaun sai menus.

Depois de halo inspesaun ba varidade balun ne’ebé haruka mai husi sentru melloramentu fehuk ropa (CIP) iha tinan hirak liu ba, hatama ona varidade balun ne’ebé iha rezisténsia ba iha testu replikadu ne’ebé halo iha Maubisse ho Ossu. Objetivu husi testu hirak ne’e mak atu a) identifika varidade ne’ebé mantein nia rezisténsia ba patojéniu iha to’os, no b) identifika varidade ne’ebé bele produs rezultadu diak iha kondisaun Timor-Leste nian.

2.7.1 Testu replikadu fehuk ropa, 2011

Materiais no métodu Testu replikadu ne’ebé halo ho fehuk ropa varidade oioin kuaze implementa ona iha

Maubisse (Ainaro) ho Ossu (Viqueque) durante tempu bailoro tinan 2011. Varidade foun oin hitu ho lima koko ona idaidak iha (Ossu ho Maubisse) hamutuk ho lokál balun ne’ebé uza hodi halo komparasaun. Iha Maubisse, varidade lokál ida foti husi merkadu lokál. Varidade oin rua ne’ebé haruka mai husi Bogor (Tenggo ho Berolina) koko bebeik ona iha fatin balun iha Indonézia no prova ona sira nia rezisténsia ba Phytophthora spp. Varidade foun hotu-hotu antes ne’e foti husi CIP no kuda iha Maubisse. Fehuk isin husi testu rua ne’e foti husi Maubisse.

Kada varidade kuda ho espasu entre no iha filleira 40cm iha kanteru ho medida mak 2 x 1.2m, ne’ebé kompostu husi rai kuak 15. Nia rezultadu produsaun kalkula husi todan isin por kanteru. Detallu kona ba kuda no koileta haktuir klaru iha Tabela 74.

Tabela 74. Detallu kona ba kuda no koileta fehuk ropa iha testu replikadu, 2011

Fatin testu no altitudeNu.

varidade

Nu. replika

saunData kuda Data

koileta Loron isinMéiu

produsaun (t/ha)

Maubisse (Ainaro) 1660m 7 2 1/4/2011 12/07/11 102 4.4Ossu, (Viqueque) 940m 8 2 30/3/2011 6/07/11 97 1.8

Iha testu ne’e halo mos avaliasaun ba moras liu husi rejista númeru ai-horis hirak ne’ebé hetan ataka makaas (namlaik no kafuak iha tahan) ou mate tanba moras durante moris iha rai laran. Iha tempu koileta, rejista mos númeru fehuk isin no nia todan, ho separasaun entre isin ne’ebé bele han no ida ne’ebé hetan estragus. Husi dadus hirak ne’e, kalkula númeru isin por ai-horis no depois tetu nia isin 10.

77

Page 90: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha ne’e uza GenStat Discovery 4 hodi determina korelasaun (Simple Linear Regression) entre rezultadu ho komponente produsaun.

RezultaduVaridade hotu-hotu exceitu (kecuali) E07 kuaze moris diak ho rezultadu densidade ai-

horis mak liu hun 4.4/m2. Varidade E07 parese la adapta diak ho kondisaun armazenamentu ne’ebé iha Maubisse. Varidade hirak ne’ebé moris aat liu em térmus de produsaun no moras mak varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun no varidade ida ne’ebé foti husi supermerkadu iha Dili. Varidade oin rua ne’e hetan moras blight/hawar hanesan simtoma ne’ebé iha ai-horis hotu-hotu, no halo rezultadu produsaun kuaze menus husi metade husi rezultadu varidade foun ne’ebé kualidade diak.

Tabela 75. Rezultadu ho komponente produsaun fehuk ropa, Maubisse, tempu bailoro, 2011

Varidade Kódiku

(%) Ataka husi blight/hawar (%) semana 2 depois de kuda

Densidade ai-horis

iha tempu koileta, por m²

Númeru isin /ai-

horis

Todan isin (g)

Produsaun* (t/ha)

369034.13 E02 22 5.4 3.4 42 7.7Tenggo 1 ET1 36 5.0 3.9 37 7.039184.5 E01 14 5.4 3.1 34 5.8395195.7 E03 85 4.4 2.8 35 4.2390043.37 E07 57 3.2 2.4 39 2.9Supermerkadu WS 100 5.9 2.8 13 2.3Local Maubisse LM 100 5.2 1.8 8 0.8MÉIU 59 4.9 2.9 30 4.4Fprob 0.004 0.001 0.003 0.012 0.002LSD 36.6 1.3 1.2 20 2.7CV % 25 13 21 29 29

* inklui isin ne’ebé dodok maibe bele fó han ba animal (10% husi total produsaun iha médiu)

Varidade ne’ebé moris diak liu mak E01, E02 ho Tenggo 1. Varidade hirak ne’e nia nível atakasaun husi moras relativamente ki’ik, no sira-nia produsaun liu 5.5 t/ha. Rezultadu produsaun koreladu tebes ho nível moras ne’ebé ataka no númeru isin iha hun ida.

40 50 60 70 80 90 100 1100.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

9.0

R² = 0.660921420600693

Infesaun iha tempu koileta (%)

Prod

usau

n (t/

ha)

1 2 3 40

1

2

3

4

5

6

7

8

9

R² = 0.809527484863734

Isin iha hun ida

Prod

usau

n (t/

ha)

Figura 24. Impaktu husi insidente moras no númeru rezultadu produsaun fehuk isin, Maubisse 2011

78

Page 91: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Rezultadu produsaun menus ho moras ne’ebé ataka makaas, no fehuk isin barak iha hun ida mak kuaze hetan ataka (Figura 24).

Mezmu nível atakasaun husi moras menus liu ona maibe rezultadu produsaun fehuk isin kuaze ki’ik liu mak iha Ossu, ne’ebé kuaze hetan deit metade husi ida ne’ebé produs iha Maubisse (1.8 t/ha, Tabela 76). Laiha diferensa ne’ebé signifikante entre varidade, barak liu mak tanba replikasaun ne’ebé limitadu (2) no variasaun to’os em térmus de drenajen no rai nia bokur.

Akontesementu ne’ebé úniku uitoan mak mezmu varidade lokál ne’ebé foti husi Maubisse hetan ataka makaas husi moras iha Maubisse maibe iha Ossu ladún ataka makaas. Ida ne’e sujere katak moras ne’ebé mosu iha fatin rua ne’e kuaze la hanesan.

Tabela 76. Rezultadu no komponente produsaun fehuk midar, Ossu, tempu bailoro 2011

Varidade Kódiku

(%) Ataka husi blight (%) semana 2 depois de kuda

Densidade ai-horis

iha tempu koileta, por m²

Númeru isin /ai-

horis

Todan isin (g)

Produsaun* (t/ha)

390043.37 E7 53 5.0 2.9 23.1 3.7395195.7 E3 10 4.8 2.0 21.5 2.3Local Maubisse LM 10 5.8 2.3 13.4 2.2393371.58 E5 7 4.2 1.5 41.4 2.1396034.13 E2 53 5.0 1.7 18.9 1.939184.5 E1 13 5.2 1.5 13.7 1.3Tenggo 1 ET1 20 3.5 1.1 25.9 1.2Berolina EB 20 1.9 0.2 40.0 0.2Mean 23 4.4 1.6 23.1 1.8F. Prob 0.7 0.07 0.035 0.13 0.57Lsd <. 0.05) ls ls 1.0 18 LsCV % 141.2 21.9 25.8 29.5 42.8E.7(390043.37) 53 5.0 2.9 23.1 3.7

Simtoma moras makaas ne’ebé observa la koreladu ho rezultadu produsaun iha Ossu, maibe rezultadu produsaun ne’ebé aas kuaze koreladu ho isin ne’ebé barak iha hun ida (Figura25).

Hanesan iha tinan sira seluk, simtoma moras kuaze makaas liu iha varidade balun wainhira kompara ho varidade sira seluk. Simtoma moras ne’ebé mosu klaru los mak namlaik iha hun tomak, tahan sai kinur, no kain besik rai leten sai dodok. Seidauk iha forma ida ne’ebé klaru loloos karik fatin ne’ebé domina ho moras tanba potato late blight/hawar (Phytophthora infestans) ou tanba bacterial wilt/bacteria namlaik (Ralstonia solanacearum). Moras rua ne’e hanesan moras boot ba fehuk ropa ne’ebé kuda iha Timor-Leste.

79

Page 92: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

0 10 20 30 40 50 600.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.167571769766785

Taxa infesaun (%)

Prod

usau

n (t/h

a)

0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.00.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

R² = 0.916212183788241

Isin kada hun

Prod

usau

n (t/h

a)

Figura 25. Impaktu husi atakasaun moras no isin iha kada hun ba rezultadu produsaun fehuk ropa iha Ossu 2011

KonkluzaunAtakasaun moras no uza fini fehuk ne’ebé hetan moras iha testu tinan liu ba halo difisil

atu rekomenda kualker varidade husi testu ida ne’e. Iha ne’e rekomenda katak tenke introdus ou hatama fila-fali fini foun para bele halo testu profunda iha Timor-Leste.

Aleinde ne’e rekomenda mos katak tenke halo avaliasaun ba moras ne’ebé asosiadu ho varidade iha testu tinan hirak oin mai. Uza pakote testu diagnóstiku para monitoriza moras iha esperimentasaun tempu oin mai.

80

Page 93: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2.8 Koto nani/Winged beans2.8.1 Testu observasaun koto nani/winged bean 2010-2011

Koto nani (Psophocarpus tetragonolobus) hanesan fore nani ida ne’ebé kuda iha Áfrika, Ázia sudeste, no Pasífiku do Súl. Koto/fore ida ne’e nia protein makaas no iha kapasidade atu hadi’a nitrogen, no koto ida ne’e hatudu nia potensialidade atu hadi’a siguransa ai-han iha Timor Leste. Parte hotu-hotu husi ai-horis ida ne’e bele han so nia kain deit mak lae, i ai-horis ida ne’e mos fasil atu adapta ho rai mezmu iha kualidade rai ne’ebé ladún diak. (Mnembuka & Eggum 1995) koto ida ne’e moris buras/diak iha area ne’ebé udan been aas, no koto ida ne’e ema kuda iha Papua New Guinea iha altitude husi nível tasi to’o 2,200m (Claydon, 1983). Preferénsia ba porsaun ne’ebé atu konsumi kuaze oioin deit tuir rejiaun. Musan nurak no nia tahan bele han matak ou tein hanesan iha PNG, no musan ne’ebé tasak ona baibain ema konsumi hanesan iha Java, no nia isin ema han matak ou tein hanesan iha Myanmar ne’ebé sira kuda nia kain iha kanteru ne’ebé luan (Hymowitz & Boyd, 1977). Iha Timor Leste koto ida ne’e ema koñese barak

81

Page 94: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

husi distritu hirak iha parte orientais ho naran Duhaen, Wewe, Lari Lari ou Duae no baibain ema konsumi hanesan ai-han fuik ou kuda ho kuantidade uitoan iha kintál laran hanesan modo. Iha relatóriu kona ba parte hirak ne’ebé bele konsumi iha ai-horis ida ne’e, no koto ida ne’e laiha ou dalaruma la kuda iha parte osidentál husi nasaun ida ne’e. Varidade kualidade diak, identifika husi nia musan ne’ebé naruk liu (25-35cm ne’ebé kontráriu ho lokál 6-10cm), ne’ebé hetan ema kuda iha sub-distritu Laulara ho Turiscai.

Fini kualidade diak oin sanulu resin rua husi varidade koto nani haruka mai husi nasaun oioin ne’ebé nia fonte mak ATCFGC hamutuk ho varidade lokál Timor nian rua husi Luro iha distritu Lospalos no Laga iha Baucau (Tabela 77). Tanba kuantidade husi fini ne’ebé hetan uitoan deit, objetivu husi testu observasaun tinan 2010-11 mak atu haree karik varidade foun hirak ne’e bele moris, funan sai no produs fini iha Timor-Leste ka lae, para bele fornese fini ne’ebé sufisiente ba testu ne’ebé estensivu liu tan iha tinan 2012, no atu avalia kona ba fatin ne’ebé mak adekuadu entre sentru peskiza SoL ne’ebé iha. Testu ne’e kuda iha tempu udan iha Aileu, Maubisse, Betano, Loes, no iha edifísiu SoL nian iha Dili. Medida kanteru depende ba fini ne’ebé iha, maibe jeralmente mak 2 x 2m. Koto nani iha trellises/terali ho musan ida por terali. Iha Aileu, varidade hotu-hotu kuaze moris maibe laiha ida mak nia funan sai. Mezmu ai-horis ida ne’e kuda moris no funan sai iha Maubisse (Hohrae ki’ik, elevasaun 1650m) maibe la konsege forma nia musan. Iha Betano kuaze la moris, nune’e fonte fini mak Loes deit (elevasaun 20m). Mínimu fini ne’ebé konsege koileta mak 50gram husi kada varidade, no iha varidade balun mak konsege produs to’o 1kg. Tanba númeru fini ne’ebé iha kuaze la hanesan maka iha ne’e la rejista kona ba dadus rezultadu produsaun maibe konsege produs fini ne’ebé sufisiente hodi fasilita testu profunda iha sentru peskiza iha tinan 2012 no ba programa OFDTs.

Tabela 77. Varidade koto nani/winged bean ba testu observasaun tinan 2010/11.Kódiku Husi Nu. Fini importa Fini ne’ebé produs

DN Indo Indonesia 15 *DN N6 Nigeria 15 *DN N8 Nigeria 50

DN PNG12 Papua New Guinea 50

DN PNG31 Papua New Guinea 50 *

DN PNG10 Papua New Guinea 30

DN PNG13 Papua New Guinea 50 *

DN PNG16 Papua New Guinea 50

DN PNG01 Papua New Guinea 50

DN P14 Phillipines 15DN SL10 Sri Lanka 50 *DN T4 Thailand 15 *DN Luro Local - *DN Laga Local - *

82

Page 95: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

3. Produsaun no distribuisaun fini

IntrodusaunHetan asesu ba fini kualidade diak sai hanesan etapa ida ne’ebé importante para atu hasa’e

produtividade agríkula. Haree ba kestaun ida ne’e, SoL halo esforsu makaas ona hodi aumenta kuantidade no hadi’a kualidade husi varidade ne’ebé lansa tiha ona. SoL hahu programa habarak fini formál iha tinan 2008. Multiplikasaun halo husi produtór fini sira ne’ebé kontratadu hodi habarak fini fundasaun ne’ebé inisialmente fornese husi sentru peskiza MAP. Ofisiais fini MAP/SoL monitoriza kada produsaun ne’ebé iha hodi garante katak tuir duni etapa sertifikasaun fini. Etapa hirak ne’ebé iha presiza atu implementa ho didiak husi produtór fini para atu produs fini ho kualidade aas. Inspesaun iha to’os no koko fini iha laboratóriu sai hanesan mekanízmu oin rua ne’ebé uza husi inspetór fini hodi monitoriza fini nia kualidade.

Inspesaun to’os halo iha tempu antes atu kuda, durante faze vegetativu, moris buras ona no iha tempu antes atu koileta para bele asegura fini ne’ebé produs púru no tuir duni nia típu loloos. Inspetór fini sei check kona ba fini nia fonte loloos, haree kona ba area ne’ebé prepara hodi nune’e bele avalia karik iha posibilidade ba ai-horis sira uluk kuda bele moris fila-fali, check karik area ne’e izoladu los ona husi ai-horis ne’ebé hanesan no depois halo revijaun ba númeru ai-horis balun ne’ebé moris la hanesan durante faze vegetativu no iha tempu koileta. Inspetór ne’e mos pasa revista kona ba fasilidade prosesamentu hodi garante katak ai-horis ne’e lívre husi kontaminasaun hanesan inert matter/materi lembam, ai-horis nia restu, no fini husi varidade seluk. Depois, foti sample fini reprezentativu hodi koko no avalia nia pureza, taxa jerminasaun, no konteúdu umidade.

83

Page 96: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha ne’e sei deklara fini ne’e sertifikadu wainhira pasa ona prosesu inspesaun to’os no testu iha laboratóriu hodi kompleta padraun sertifikasaun ne’ebé iha. Sertifikasaun fini iha nasaun hotu-hotu identifika ho label ofisiál ne’ebé tau iha pakote fini ne’e nia lolon.

Maioria fini sertifikadu ne’ebé produs husi SoL distribui liu husi MAP-SoL, diretamente husi MAP ba agrikultór sira iha distritu, no mos liu husi ONG sira. Fini ne’ebé distribui liu husi MAP/SoL uza ba peskiza, OFDTs, Habarak Fini Informál no Habarak Fini Formál profunda, enkuantu fini distribui liu husi MAP no ONG sira maioria uza ba hadi’a siguransa ai-han.

Habarak fini informál nia serbisu mak produs fini kualidade diak husi produtór fini sem inspesaun husi ofisiais fini. Programa habarak fini informál SoL sei hahu iha tinan 2012.

3.1 Produsaun fini: hare, batar, no forerai (2010/2011)

Produtór kontratadu husi SoL nia atividade mak habarak fini hare, batar, no forerai iha distritu 6 hanesan Aileu, Baucau, Bobonaro, Manufahi, Liquiça no Viqueque ne’ebé ofisiais habarak fini MAP nian serbisu ba durante tinan 2010/2011.

Produtór kontratadu hili husi ofisiais habarak fini MAP ho kategoria:a) Agrikultór progresivu ou involve iha grupu agrikultór ne’ebé progresivub) Iha rai/to’os ne’ebé mos no nia luan maizumenus 3-5 ha, c) To’os tenke izoladu husi ai-horis ne’ebé hanesand) To’os tenke besik ba iha infraestrutura hanesan estrada, irigasaun, fatin habai,

armazen, nsst.

Identifika ona maizumenus iha to’os batar 50 ha, hare 25 ha no forerai 30 ha ne’ebé uza hodi habarak fini iha tempu udan tinan 2010/2011 (Tabela 78). Nota ona katak to’os batar ho forerai barak mak falla atu produs fini tanba udan makaas liu, mota boot, no estragus husi karau no laho.

Tabela 78. Númeru area produsaun ho produtór ne’ebé kontratadu, 2010/2011Area kontratadu (ha) Produtór fini kontratadu*

Distritu Nakroma Sele Utamua Nakroma Sele UtamuaAileu 3.5 0 0 3 0 0

84

Page 97: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Baucau 18 4 18 8 2 8Bobonaro 6.0 20 4 6 20 4Liquiça 0 6.5 0 0 6 0Manufahi 0 17 0 0 28 0Viqueque 8 5.5 1.0 7 11 4Total 35.5 53 23 24 77 16Nota: *Produtór kontratadu bele grupu no mos bele individual

Kuantidade fini mos ne’ebé produs husi distritu hotu-hotu durante periódu ida ne’e mak:

Hare (Nakroma) tonelada 48.7 Batar (Sele) tonelada 25 Forerai (Utamua) tonelada 3

3.2 Distribuisaun fini hare, batar no foreraiFini ne’ebé koileta husi tinan 2009/2010 distribui ona ba kuda iha tempu udan tinan

2010/2011. Fini hirak ne’e fó apóiu ba atividade peskiza SoL nian (prinsipalmente OFDTs) no habarak fini profunda. Fini ne’e mos distribui ba agrikultór sira diretamente husi MAP (balun sosa husi FAO) no husi ONG sira. Fini ne’ebé distribui mak hanesan:

Hare (Nakroma) tonelada 50 Batar (Sele) tonelada 32.5 Forerai (Utamua) tonelada 17

Rekerimentu ba fini hotu-hotu antes ne’e tenke hetan uluk aprovasaun husi Director Nacionál da Agricultura e Horticultura (NDAH). Maioria fini distribui husi MAP (85%) ho apóiu husi FAO (hare tonelada 45, batar tonelada 20, no forerai tonelada 10). Maizumenus iha fini 8% mak distribui liu husi ONG sira no 7% husi MAP-SoL.

85

Page 98: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

3.3 Produsaun no distribuisaun fehuk midar ho ai-farina kainFehuk midar

Fehuk kain husi varidade oin tolu ne’ebé lansa tiha ona husi SoL/MAP iha tinan 2007 (Hohrae 1, Hohrae 2, ho Hohrae 3) habarak ona nia kain iha distritu Manufahi, Aileu, Viqueque, Liquiça, Bobonaro ho Baucau. Maizumenus area ho luan 0.4 ha mak kuda ona ho espasu 50 cm x 50 cm (populasaun ai-horis mak 80,000/ha). Depois de fulan 2, ai-horis ida produs médiu kain 4 ho naruk maizumenus 25cm (kain 32 por m2). Bazeia ba estimasaun ida ne’e, kain 128,000 bele koileta kada fulan rua husi 0.4ha no koileta ba dala haat nia rezultadu total mak kain 512,000. Númeru fehuk kain ida ne’e sufisiente atu kuda iha to’os fehuk midar ho luan 12.8ha.

Iha tinan 2010/2011, fehuk kain 22,080 mak distribui ona ba distritu Liquiça, Manufahi ho Baucau (Tabela 79). Maioria fehuk kain (78%) distribui liu husi programa MAP/SoL no 22% diretamente husi produtór ba ema ne’ebé hela besik sira.

Tabela 79. Area produsaun fehuk midar no ai-farina kain, 2010-2011.Distritu Fehuk midar Ai-farina

Area(m2)

Kain ne’ebé distribui Area(ha)

Kain ne’ebé distribui

Aileu 400 0 0 0Baucau 200 3,500 0 0Bobonaro 200 0 1 0Liquiça 3000 16,850 1 0Manufahi* 200 1,730 1 19,995Viqueque 200 0 0 0

4200 22,080 3 19,995Nota: * = Ha Sentru Peskiza Betano

86

Page 99: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Ai-farina

MAP lansa ona varidade ai-farina oin rua ne’ebé fó produsaun aas no iha kualidade diak. Varidade oin rua ne’e lansa ho naran Ai luka 2 ho Ai luka 4 iha fulan Agostu 2009. Varidade oin rua ne’e introdus husi CIAT ba Timor-Leste hodi halo avaliasaun iha tinan 2001.

To’os ai-farina nian estabelese ona idaidak iha Loes-Liquiça (1 ha), Corluli-Bobonaro (1 ha), no Betano-Manufahi (1 ha) iha fulan Agostu tinan 2009, Dezembru 2009 no Fevereiru 2011. Distánsia kuda mak 1m x 1m (hanesan ho populasaun 10,000/ha). Para atu estimula nia sanak, iha tempu moris ai-farina kain tesi tiha ho aas 40 cm. Médiu, kada ai-horis iha kain tolu iha tempu koileta.

Ai-farina kain 1 m bele produs maizumenus kain 4 (naruk 25cm). To’os ho luan 1 ha bele produs maizumenus kain 480,000/tempu kuda. Iha tinan 2010/2011, SoL distribui ona maizumenus ai-farina kain 19,995 (Tabela 79). Maioria husi ai-farina kain hirak ne’e koloka ba programa MAP-SoL (68%) no restu ba ONG sira (32%).

Distribuisaun fini SoL nian kompara ho rekerimentu fini nasionál Ho asumi katak fini husi hare ne’ebé distribui 25 kg/ha, batar 20 kg/ha no forerai 200

kg/ha, ne’ebé fini ida ne’e sufisiente atu distribui iha tinan 2010-2011 hodi kuda iha natar ba hare ho luan 1,949 ha, batar 1,256 ha no forerai 16. Total area ne’ebé kuda hare, batar ho forerai iha Timor Leste idaidak mak 38,069 ha, 75,804 ha no 3,350 ha, iha tinan 2009/2010 (estatístika MAP-DNAH), habarak fini formál SoL nian fornese liu husi 5 % ba rekerimentu fini nasionál durante tinan 2010/2011(Tabela 80). Kuantidade ida ne’e espera atu aumenta iha tinan hirak oin mai hodi fornese fini ne’ebé sufisiente ba programa habarak fini informál.

Tabela 80. Kontribuisaun husi Rekerimentu Fini Nasionál, 2010-2011Ai-horis/varidade Estimasaun

area ne’ebé kuda (ha)

Taxa fini (kg/ha)

Rekerimentu fini nasionál (t)

Fini ne’ebé distribui 2010/2011 (t)

% husi rekerimentu fini nasionál (%)

Hare/Nakroma 38,069 25 952 50.1 5.3Batar/Sele 75,804 20 1,516 32.5 2.1Forerai/Utamua 3,350 200 670 17.0 2.5Fehuk midar/Hohrae 1, 2 no 3

4,879 40,000* 195 mill* 22,080* 0.01

Ai-farina/ Ai luka 2 ho 4 6,936 10,000* 694 mill* 19,995* 0.003*Kain

87

Page 100: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

4. Peskiza kona ba sistema halo to’os4.1 Sistema kuda batar ho lehe

Rotasaun esperimentu tempu naruk kontinua halo ona iha sentru peskiza Betano durante tinan 2010-2011. Objetivu husi peskiza ne’e mak atu koko kona ba efeitu rotasaun lehe ba rezultadu produsaun batar, no atu koko informasaun ne’ebé baibain mosu katak uza tratór hodi fila rai sai hanesan métodu ne’ebé diak liu hodi prepara rai. Uza Round-Up (herbisida seletivu) inklui mos ona iha testu hodi kompara ho kustu traballadór no atu determina karik ida ne’e bele fasilita epoka hahu sedu. Síklu kuda/koileta haat kompleta ona esperimentasaun ho epoka ida (bailoro 2009) la kuda tanba udan been menus.

Iha Loes, foin dadaun ne’e estabelese testu ne’ebé hanesan hodi investiga kona ba efeitu husi métodu fila rai, aplikasaun Round-up, no lehe ba rezultadu produsaun batar. Iha ne’e rejista mos dadus biomassa maran husi du’ut no lehe hodi avalia efeitu husi lehe ba du’ut nia moris no kuantidade husi mulsa ne’ebé produs.

Métodu Dezeñu esperimentu rotasaun tempu naruk iha Betano deskreve iha relatóriu peskiza anuál

ida antes. Testu ne’e halo ho dezeñu randomizadu kompletu ho medida kanteru 40 m x 20 m. Replikasaun tolu aplika ho tratamentu haat hodi kompara métodu prepara rai uza mákina (tratór) ho prátika baibain agrikultór sira-nian ne’ebé la fila rai, uza no la uza Round-Up no lehe (Tabela81). Wainhira inklui lehe iha tratamentu, maka lehe tenke kuda depois de loron 30 kuda batar.

Tabela 81. Testu sistema kuda lehe/batar, Betano 2011Nu. Tratamentu/Fatór Tratamentu

Tratór Round-Up Prep ho liman.

Lehe

1. X Fila rai (mákina/tratór)2. X Round-Up3. X X Kombinasaun fila rai/lehe4. X X Kombinasaun Round Up/lehe5. X X Kombinasaun preparasaun ho liman / lehe

88

Page 101: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Iha Loes, iha tratamentu estra ida kompara ho esperimentasaun ne’ebé halo iha Betano. Esperimentasaun iha Loes hanesan kombinasaun factorial husi métodu preparasaun rai oin tolu ho lehe no mos la ho lehe hanesan multi ai-horis. Métodu preparasaun rai oin tolu ne’e mak, 1) fila rai uza tratór, 2) hamoos du’ut uza liman, no 3) aplikasaun roundup iha rai ne’ebé la fila (Tabela 82.). Inkluidu kombinasaun husi fatór hotu-hotu fasilita efeitu interasaun ne’ebé atu sukat ba kada estrutura tratamentu. Kanteru ho luan 20m x 12m estabelese ho dezeñu bloku randomizadu kompletu ho replikasaun haat. Replikasaun ida mak afeta husi bee boot, mezmu nune’e hatama nafatin tolu seluk iha análiza.

Tabela 82. Testu sistema kuda lehe/batar, Loes 2011Nú. Tratamentu/fatór Tratamentu

Tratór Round-Up Prep ho liman. Lehe

1. X Fila rai (uza tratór)2. X Round-Up3. X Preparasaun ho liman4. X X Kombinasaun fila rai/lehe5. X X Kombinasaun Round Up/lehe6. X X Kombinasaun preparasaun ho liman / lehe

Notas: Iha maneira hotu-hotu, kuda liu husi hatama nia musan iha rai kuak uza ai-suak ou ai (agrikultór nia prátika baibain)

Iha tempu kuda, du’ut no lehe tahan/sanak ne’ebé iha tesi deit ho liman (tanba uza tratór bele estraga lehe nia musan iha rai laran) wainhira la rega ho Round-Up. Antes atu kuda, fila rai ho tratór ou lae, depende ba tratamentu. Batar kuda ho musan rua iha rai kuak ida ho distánsia kuda 75×50 cm (ex. hun 2.6/m2) iha Betano no 75 x 25 cm (ex. hun 5.33/m2) iha Loes. Lehe kuda depois de fulan 1 kuda batar ho densidade hun 1/m2 (musan ida kada rai kuak). Kanteru ne’ebé la kuda lehe hamoos du’ut dalarua, hanesan baibain agrikultór sira halo. Todan maran no bokon husi biomassa du’ut no lehe sukat liu husi sample 5 (kuadradu 1m2) antes atu kuda no antes atu koileta. Iha tempu koileta, konta mos númeru ai-horis batar no mos númeru fulin iha kada kanteru. Tetu produsaun husi kada kanteru, antes no depois de habai maran, no mos todan husi musan 100.

Tabela 83. Detallu kona ba kuda no koileta lehe iha fatin testu, 2010/11

Fatin Tempu Númeru replikadu Data kuda Data koileta Loron

isin

Udan been

(mm)*

Méiu produsaun (t/ha)

Betano Udan 3 20 Dez 2010 12 Abril 2011 113 500 1.9Betano Bailoro 3 16 Juñu 2011 17 Outubru 2011 123 301 2.5Loes Udan 3 16 Dez 2010 4 Abril 2011 109 406 2.2Loes Bailoro 3 27 Juñu 2011 28 Outubru 2011 123 307 1.9

* Total udan been husi semana 1 antes atu kuda to semana ida antes atu koileta.

Rezultadu análiza iha GenStat Discovery 3 uza ANOVAs (Unbalanced ANOVA ba análiza fatór no ANOVA One-Way iha Bloku Randomizadu Kompletu ba sistema tratamentu hotu-hotu ne’ebé aplika) ba testu kombinasaun factorial iha Loes, uza Two-Way ANOVA hodi investiga métodu preparasaun rai, kuda lehe, no interasaun husi fatór rua.

Rezultadu- Betano Iha testu tempu udan ne’ebé halo iha Betano, batar ne’ebé kuda iha kanteru ne’ebé uluk

kuda ho lehe (iha mulsa) hatudu produsaun ne’ebé aas liu (vantajen produsaun 77%) wainhira kompara ho kanteru ne’ebé la kuda ho lehe. Métodu preparasaun rai oin tolu ne’ebé iha hatudu rezultadu ne’ebé hanesan wainhira kuda hamutuk ho lehe no laiha diferensa ne’ebé signifikante entre sira. Enkuantu laiha diferensa ne’ebé signifikante iha densidade ai-horis ou iha númeru fulin

89

Page 102: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

por ai-horis, signifikamente fulin boot produs husi kanteru ne’ebé kuda ho lehe rezultadu produsaun aas liu.

Hanesan iha testu tinan 2009/10 iha Betano, iha tempu koileta kuaze laiha du’ut mak moris iha kanteru ne’ebé kuda ho lehe. Atu hamenus gastus no serbisu hamoos du’ut husi agrikultór sira, maka métodu ida ne’e importante tebes no iha benefísiu ba agrikultór sira iha Timor Leste. Produsaun mulsa husi lehe tuir tendénsia tinan kotuk ba nian ho fila rai uza tratór produs biomassa ne’ebé aas liu tuir fali mak Round-Up no hamoos ho liman. Rezultadu husi testu tempu udan tinan 2010/2011aprezenta iha Tabela 84:

Tabela 84. Rezultadu testu replikadu batar-lehe, tempu udan Betano, 2010/11

TratamentuBiomassa maran iha tempu koileta (t/ha)

Produsaun batar (t/ha)

Densidade ai-horis iha tempu koileta(ai-horis /m2)

Nu. fulin /ai-horis

Todan fulin (g) (musan deit)

Todan musan (g/100)

Du’ut LeheFila rai uza tratór & Lehe 0 11.2 2.5 2.0 1.3 100 28.7Round-Up & Lehe 0 10.4 2.2 1.7 1.1 111 32.3Hamoos ho liman ho lehe 0 8.6 2.1 1.8 1.1 105 30.3Fila rai (uza tratór) 4.3 0 1.3 1.7 1.1 69 30.3Round–Up 4.7 0 1.3 1.9 1.1 62 29.7

F prob <0.001<0.001 0.04 0.65 0.73 0.008 0.18LSD (P<0.05) 1.6 1.9 0.8 l.s. l.s. 26.3 l.s.%CV 48.9 17.5 24 17.4 21.1 15.6 5.4

Testu tempu bailoro produs rezultadu ne’ebé hanesan ho tratamentu ho lehe ne’ebé rezulta produsaun signifikamente aas liu (vantajen produsaun 333%) kompara ho kanteru ne’ebé la uza tratamentu lehe. Densidade ai-horis no númeru fulin por ai-horis dalaida tan laiha diferensa ne’ebé signifikante, ho todan fulin ne’ebé boot rezulta produsaun sai aas liu. Diferensa ne’ebé interesante entre testu iha tempu udan ho bailoro mak diferensa ne’ebé signifikante entre métodu preparasaun rai oin tolu ne’ebé aplika wainhira konjunta ho lehe. Prepara rai ho tratór produs rezultadu ne’ebé diak liu, tuir fali mak aplikasaun ho Round-Up no preparasaun ho liman. Ida ne’e fó apóiu ba agrikultór sira-nia fiar baibain katak prepara rai uza tratór núdar métodu ne’ebé diak liu hotu para atu hasa’e produsaun. Impaktu husi métodu preparasaun rai oin tolu ne’e sei koko iha tinan hirak oin mai. Rezultadu husi testu ne’ebé halo iha tempu bailoro hatudu iha Tabela 85.

Enkuantu lehe la totalmente prevene du’ut nia moris hanesan halo iha testu tempu udan maibe lehe konsege hamenus du’ut ne’ebé moris signifikamente wainhira kompara ho kanteru ne’ebé la kuda lehe. Iha testu tempu bailoro lehe kuaze moris uitoan deit. Ida ne’e akontese tanba fini ne’ebé produs iha tempu udan kuaze uitoan deit, no jerminasaun fini ladún diak depois de batar kuda hotu tiha. Lehe núdar ai-horis tempu badak ne’ebé presiza tempu uitoan deit iha bailoro para atu hamosu funan. Tanba ai-horis tempu udan nian koileta iha fulan Abril, maka laiha tempu ba ai-horis atu produs funan no musan. Hanesan rezultadu, laiha fini ne’ebé fresku iha tempu bailoro para atu jermina/moris. Umidade rai la favoravél fulan 1 depois de rezulta jerminasaun lehe ladiak wainhira ai-horis estabelese hotu ona.

90

Page 103: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 85. Rezultadu testu replikadu batar-lehe, tempu bailoro Betano, 2011

TratamentuBiomassa maran iha tempu koileta

(t/ha)

Produsaun batar

(t/ha)

Densidade ai-horis iha tempu

koileta(ai-horis/m2)

Nu. fulin

/ai-horis

Todan fulin (g) (musan deit)

Todan musan (g/100)

Du’ut LeheFila rai uza tratór & Lehe 0.26 0.38 4.6 2.1 2.0 106 38.6Round-Up& Lehe 0.33 0 3.6 2.0 1.8 100 32.6Hamoos ho liman ho lehe 0.28 0.43 2.3 2.0 1.8 63 33.4Fila rai (uza tratór) 0.39 0 1.1 2.2 1.5 35 31.4Round–Up 0.37 0 1.0 2.0 1.5 32 30.3

F prob 0.034 <0.001 <0.001 0.55 0.307 <0.001 0.092LSD (P<0.05) 0.08 0.18 0.85 l.s. l.s. 20.4 l.s.%CV 14.5 57.9 17.9 7.9 18.6 16.2 9.8

Tabela 86 deskreve kona ba médiu global husi rezultadu produsaun batar kuda ho lehe no mos la ho lehe dezde testu tempu naruk ne’ebé hahu iha tinan 2009. Lehe signifikamente hatudu efeitu ne’ebé signifikante iha rezultadu produsaun batar no benefísiu husi sistema kuda kahur kuaze klaru. Testu profunda iha tinan hirak oin mai sei fornese dadus ne’ebé importante kona ba efeitu tempu naruk husi sistema. Kontinuasaun liña peskiza ida ne’e apóia husi faktus katak agrikultór iha Timor-Leste aseita ho prátika no sistema uza lehe ba tinan barak nia laran iha distritu balun no sistema ida ne’e sei sai susesu tebes ba nasaun ne’ebé ho epoka rua hanesan iha Betano.

Tabela 86. Rezultadu produsaun batar ho lehe no mos la ho lehe durante tinan tolu iha Betano

TratamentuProdusaun batar (t/ha)

Tempu udan2009/10

Tempu udan2009/10

Lehe 0.5 2.3 3.5La ho lehe 0.26 1.3 1.05

Vantajen produsaun 83% 77% 333%

F prob. 0.043 0.001

<.001

LSD (p<0.05) 0.2 0.48 1.1%CV 43 21.7 37

Todan maran lehe iha tempu koileta (t/ha) 9.0 10.1 0.4Udan been husi kuda to’o koileta (mm) 400 500 301

Rezultadu- LoesIha testu tempu udan ne’ebé halo iha Loes laiha diferensa ne’ebé signifikante iha

rezultadu produsaun batar maibe ida ne’e dalaruma tanba erru/sala iha nia sample. Enkuantu iha Betano rezultadu produsaun kalkula liu husi tetu batar musan hotu-hotu ne’ebé produs husi kanteru tomak, iha Loes foti deit mak sample 5 x 5m hodi kalkula dadus rezultadu produsaun. Karaterístika husi sample ne’ebé foti dalaruma la reprezenta karaterístika loloos husi kanteru tomak. Dadus biomassa rekolla uza métodu hanesan iha Betano, maibe kanteru ne’ebé uza tratamentu ho lehe rezulta du’ut sai menus signifikamente. Biomassa du’ut hamenus husi médiu 4.4 t/ha iha kanteru la kuda lehe no médiu 0.5 t/ha iha kanteru kuda ho lehe. Iha kanteru ne’ebé kuda ho lehe, konsege produs mulsa ho médiu 7 t/ha.

91

Page 104: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 87. Rezultadu testu replikadu batar-lehe, tempu udan Loes 2010/11

TratamentuBiomassa maran iha tempu koileta (t/ha)

Produsaun batar (t/ha)

Densidade ai-horis iha tempu koileta(ai-

horis /m2)

Nu. fulin/ai-

horis

Todan fulin (g)

Todan musan (g/100)Du’ut Lehe

Mákina hamoos du’ut & Lehe 0.9 8.9 2.8 2.0 1.4 170.7 35.7

Hamoos ho liman no lehe 0.7 4.4 2.5 2.2 1.4 155.3 34.3

Round-Up ho lehe 0.0 7.9 2.2 2.2 1.4 155.0 35.0Mákina hamoos du’ut 4.4 0.0 2.2 2.1 1.2 161.3 34.3Hamoos ho liman 3.4 0.0 1.8 1.8 1.3 165.3 34.0Round-Up 5.3 0.0 1.7 2.2 0.9 154.3 35.7

F prob. .013 <.001 .405 .764 .402 .717 .747LSD (P<0.05) 3.0 3.8 l.s. l.s. l.s. l.s. l.s.%CV 67.7 58.7 29.5 18.7 26.6 9.5 4.9

Esperimentasaun iha epoka priméiru, kuda lehe hatudu efeitu ne’ebé signifikante iha du’ut nia moris maibe la’os iha rezultadu produsaun batar. Ida ne’e mos sai hanesan kazu iha epoka priméiru esperimentasaun iha Betano no sujere katak benefísiu husi lehe kuaze komulativu no labele haree nia rezultadu iha epoka priméiru ne’ebé kuda lehe. Métodu preparasaun rai la signifikamente afeta rezultadu produsaun batar ou biomassa husi lehe no mos du’ut. Laiha interasaun entre métodu preparasaun rai ho lehe ne’ebé kuda (Tabela 88).

Tabela 88. Métodu preparasaun rai/testu kuda lehe iha tempu udan iha Loes 2010/11

Fatór(númeru modalidade) Produsa

un batar

Biomassa maran husi

lehe iha tempu koileta

Biomassa maran husi du’ut iha

tempu koileta

Fatór 1: Métodu preparasaun rai (3) l.s. l.s. l.s.Fatór 2: Lehe (2) l.s. *** ***Interasaun (6) l.s. l.s. l.s. F prob.: ***<.001 **<.010 *<.050

Iha testu tempu bailoro tuir fali tinan 2011, mosu diferensa ne’ebé signifikante iha rezultadu produsaun batar husi kanteru ne’ebé hetan tratamentu ho lehe ne’ebé produs méiu produsaun 2.3 t/ha kompara ho ida ne’ebé la uza lehe 1.5 t/ha (ex. vantajen produsaun 53%). Testu tempu bailoro 2011 iha Loes sai hanesan exemplu fatin ida ne’ebé lehe laiha efeitu ne’ebé signifikante iha biomassa du’ut. Médiu mulsa ne’ebé produs husi lehe mak 3.7 t/ha.

Tabela 89. Rezultadu testu replikadu batar-lehe, tempu bailoro iha Loes, 2011

TratamentuBiomassa maran iha tempu koileta

(t/ha)Produsaun batar (t/ha)

Densidade ai-horis iha tempu

koileta (ai-horis /m2)

Todan musan (g/100)Du’ut Lehe

Mákina hamoos du’ut & Lehe 2.5 3.7 3.3 2.8 29.3Hamoos ho liman no lehe 3.1 4.6 2.8 3.0 28.0Round-Up ho lehe 2.5 2.8 0.9 1.8 24.7Mákina hamoos du’ut 2.8 0 1.7 2.9 29.0Hamoos ho liman 3.1 0 1.3 2.4 25.3Round-Up 3.7 0 1.4 2.7 25.3

F prob. .72 <.001 0.03 0.17 0.001LSD (P<0.05) l.s. .13 1.5 l.s. 2.1%CV 34.1 38.2 43.1 20.5 4.3

Hanesan iha síklu kuda antes, la deskobre interasaun entre fatór rua maibe métodu preparasaun rai hatudu efeitu ne’ebé signifikante ba iha rezultadu produsaun batar no lehe besik atinji signifikánsia iha area ne’e (Tabela 90). Labele esplika kona ba densidade menus husi kanteru ne’ebé hetan tratamentu ho Round-Up no lehe maibe rezulta produsaun sai ki’ik ne’ebé hamenus efeitu jerál husi lehe.

92

Page 105: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 90. Métodu preparasaun rai/testu kuda lehe iha tempu bailoro iha Loes, 2011

Fatór(númeru modalidade)

F prob.Produsaun

batarBiomassa

maran husi lehe iha tempu

koileta

Biomassa maran

husi du’ut iha tempu

koiletaFatór 1: Métodu preparasaun rai (3) 0.041 0.138 0.700Fatór 2: Lehe (2) 0.053 <.001 0.319Interasaun (6) 0.099 0.138 0.614

Tabela 91 hatudu kona ba méiu produsaun husi kanteru ne’ebé uza lehe no mos la uza husi durasaun esperimentasaun ne’ebé implementa iha Loes. Enkuantu tratamentu ho lehe mesak deit la atinji efeitu ne’ebé signifikante iha rezultadu produsaun batar, efeitu positivu bele haree liu husi vantajen produsaun iha kanteru ne’ebé kuda ho lehe ne’ebé nia produsaun aumenta husi tempu ba tempu.

Tabela 91. Rezultadu produsaun batar ho lehe no mos la ho lehe iha testu replikadu iha Loes.

TratamentuProdusaun batar (t/ha)

Tempu udan2010/11

Tempu bailoro2011

Ho lehe 2.5 2.3La ho lehe 1.9 1.5Vantajen produsaun

32% 53%

KonkluzaunEsperimentasaun iha Betano ho Loes prova fila-fali konkluzaun iha testu antes ne’ebé

haktuir iha Relatóriu Peskiza Anuál SoL katak batar kuda kahur ho lehe signifikamente hamenus du’ut ne’ebé moris iha batar laran. Dalabarak nia efeitu kuaze sufisiente atu kompletamente hamenus du’ut iha tempu koileta. Tanba du’ut sai hanesan fatór ne’ebé limita agrikultór Timorese atu produs rezultadu ai-han ne’ebé liu, maka estudu profunda kona ba lehe sai hanesan métodu ne’ebé importante ba jestaun hamoos du’ut iha Timor-Leste. Lehe hatudu ona nia efeitu ne’ebé signifikante ba iha rezultadu produsaun batar ho benefísiu ne’ebé rekopera lalais. Mezmu iha testu balun ne’ebé la hatudu efeitu signifikante maibe sei bele haree nafatin nia efeitu ne’ebé positivu. Testu ne’e sei kontinua halo iha tinan 2012 iha fatin rua ne’e hotu.

93

Page 106: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

5. Peskiza siénsia sosiál5.1 Levantamentu baze dadus agrikultór (Buka Dadus Los)

Tinan-tinan SoL sempre kolabora ho agrikultór barak ne’ebé iha interese atu hola parte iha programa OFDT. Parte ida husi sira-nia involvimentu mak estabelese kanteru ho medida 25 m2 hodi kuda varidade oioin, atu hodi avalia oinsa varidade foun hirak ne’ebé iha hatudu sira-nia moris no rezultadu tuir jestaun baibain agrikultór sira-nian (hanesan kompara ho testu ne’ebé halo iha sentru peskiza). Durante tempu kuda tinan 2010-2011, agrikultór nain 277 ne’ebé partisipa iha programa OFDTs iha distritu hitu hanesan (Ainaro, Aileu, Baucau, Bobonaro, Liquiça, Manufahi ho Viqueque) kompleta levantamentu ne’ebé halo. Númeru ida ne’e kuaze ki’ik liu númeru OFDTs iha tinan 2009-2010 (480) tanba kauza husi kondisaun tempu ne’ebé la estavél.

Levantamentu no entrevista halo ba agrikultór OFDT sira hodi rekolla informasaun kona ba sira-nia kondisaun moris iha umakain laran no mos kona ba sira-nia prátika atuál halo to’os tinan-tinan. Levantamentu ida ne’e ho térmus Buka Dadus Los (BDL) ne’ebé signifika katak ‘buka dadus ne’ebé los no konfiansa’ iha lian Tetun. Levantamentu BDL fó informasaun kona ba númeru membru iha kada umakain, karik umakain ne’e chefia husi feto ka mane, típu ai-horis ne’ebé sira kuda, siguransa ai-han por umakain, razaun kona ba failansu koileta ou rezultadu produsaun ne’ebé ki’ik no sasukat kona ba rikusoi umakain ne’e nian. Dadus ida ne’e ajuda avalia rezultadu husi OFDTs no komparasaun entre tinan, tanba ne’e konsidera hanesan baze dadus ba OFDTs1. Ba’a tinan 2010-2011, dadus BDL disponível ba umakain agrikultór 277, maibe la sempre kompleta ba kada umakain hirak ne’e.

Umakain agrikultór no partisipasaun jéneru

Kada membru umakain iha Timor-Leste hatudu sira-nia papel iha operasaun to’os. Joven por exemplu, animal no membru sira ne’ebé ferik ka katuas halo serbisu sira ne’ebé kamaan hanesan fai batar ka hare. Iha tinan 2010-2011, maioria umakain agrikultór ne’ebé partisipa iha OFDTs sira-nia membru umakain entre nain haat no sanulu hodi halo serbisu ne’ebé iha, ho médiu ema nain 6.2 por umakain (Tabela 92).

Proporsaun diak husi membru umakain mak labarik sira ne’ebé reflekta taxa moris anuál nasaun ne’e nian. Umakain ne’ebé boot liu (nia membru liu husi nain 10) konta ba maizumenus 4% husi populasaun no maioria reprezenta inkluzaun familia uma laran (ex. avo sira).

Mezmu umakain agrikultór konsidera hanesan unidade produsaun, chefe da familia konsidera hanesan ema ne’ebé senior liu iha umakain laran. Dalabarak pozisaun ida ne’e mane mak kaer maibe dalaruma mos feto mak sai hanesan lideransa iha uma laran. Durante tinan 2010-

1Iha fulan Outubru tinan 2011, SoL hala’o levantamentu baze dadus ho eskala boot ne’ebé involve umakain 1,800 iha distritu 13. Rezultadu husi levantamentu baze dadus ida ne’e sei públika liu husi relatóriu ketak iha tinan 2012.

94

Page 107: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

2011 34% husi umakain OFDT ne’ebé hetan levantamentu sira-nia chefe da familia feto no 66% mak mane (Tabela 93). Ida ne’e kompara ho 26% ho 74% iha levantamentu tinan 2009-2010.

Tabela 92. Númeru membru umakain OFDT, tuir DistrituMembru kada

umakainDistritu Total umakain

Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque (Númeru) (%)1 2 1 3 6 2.72 2 1 2 4 9 4.03 1 3 1 1 1 7 3.14 2 9 4 5 1 3 24 10.75 10 10 9 5 2 2 38 17.06 1 11 15 11 4 1 2 45 20.17 7 8 7 4 1 12 39 17.48 5 14 3 1 2 25 11.29 2 3 4 2 1 12 5.410 2 4 3 1 1 11 4.911 2 1 3 1.312 2 2 4 1.8131415 1 1 0.4

Total 3 47 67 47 24 7 29 224 100

Tabela 93. Partisipasaun jéneru hanesan chefe da familia, 2010-2011Distritu Sub-Distritu Agrikultór OFDT Persentajen

Mane Feto Mane FetoAinaro Hatoudo 3 3 50 50Aileu Aileu Vila 26 24 52 48

Liquidoe 5 4 56 44Remexio 7 3 70 30Laulara 1 3 25 75

Baucau Baucau 25 15 63 38Vemasse 10 3 77 23Venilale 17 4 81 19

Bobonaro Maliana 17 13 57 43Balibo 20 1 95 5

Liquiça Liquiça 6 3 67 33Maubara 13 3 81 19

Manufahi Same 4 6 40 60Viqueque Ossu 6 1 86 14

Viqueque 22 9 71 29

Total 182 95 66 34277 100

Padraun halo to’os

Agrikultór sira iha Timor-Leste kuda ai-horis oioin deit hodi antisipa failansu ne’ebé mosu iha koileta ai-horis ida ou liu. Lista husi ai-horis ne’ebé kuda husi agrikultór sira iha OFDTs tinan 2010-2011 mak aprezenta iha Tabela 94. Risku kona ba failansu bele hamenus liu husi kuda kahur ai-horis.

Ai-horis prinsipál ne’ebé kuda durante tinan tomak nia laran mak hanesan batar, ai-farina, lakeru no fehuk midar. Ai-han ne’ebé konsumi iha umakain laran husi koileta hirak ne’e kompleta ho ervilla, talas, forerai no espesies tradisionál oioin sira seluk. Hare irigasaun kuaze kuda deit husi respondente 30% no hare rai maran husi 10%.

Iha agrikultór uitoan deit mak kuda hudi ho aidila, mezmu hirak ne’e baibain kuda iha kintál uma nian. Razaun prinsipál ba númeru ki’ik ida ne’e dalaruma tanba ai-horis hirak ne’e la

95

Page 108: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

mensiona iha lista ai-horis iha formatu kuesionáriu BDL nian; hirak ne’e agrikultór sira mensiona tan deit ba iha ai-horis seluk ne’ebé temi tiha ona.

Tabela 94. Ai-horis ne’ebé kuda iha kintál uma nianAi-horis ne’ebé kuda Total % total

respondenteBatar boot (Zea mays L.) 194 83%Ai-farina(Manihot esculenta Cranz) 192 82%Lakeru (Cucurbita spp) 173 74%Fehuk midar(Ipomea batatas L.) 172 74%Batar lais (Zea mays L.) 157 67%Ervilla (Vigna unguiculata subsp. sesquipedalis) 142 61%Talas (Colocasia esculenta) 126 54%Forerai (Arachis hypogaea L.) 114 49%Pipinu (Cucumis sativus) 106 45%Kumbili (wild yam) (Dioscorea spp.) 94 40%Ararut (Maranta arundinacea) 79 34%Hare irigasaun (Oryzasativa L.) 68 29%Sinkumas/Bengkoang (yam bean) (Pachyrhizus erosus) 65 28%Koto moruk (Phaseolus lunatus L.) 54 23%Maek (elephant foot’s yam) (Amorphophallus paeoniifolius) 46 20%Foremungu (Vigna radiata) 36 15%Sorghum (Sorghum bicolor) 35 15%Hare rai maran (Oryza sativa L.) 24 10%Koto mean (Phaseolus vulgaris) 23 10%Fehuk ropa (Solanum tubersosum L.) 11 5%Aidila (Carica papaya) 9 4%Hudi (Musa spp) 2 1%Tomate (Solanum lycopersicum) 2 1%Foxtail millet (Setaria italica) 1 0.4%Brinjella (Solanum melongena) 1 0.4%N=234

Distribuisaun númeru ai-horis ne’ebé kuda husi agrikultór sira iha OFDT (Figura 26) hatudu katak, karik posivél, agrikultór sira prefere atu kuda ai-horis balun hodi hamenus rísku kona ba failansu koileta ou rendimentu. Iha agrikultór 75% mak kuda ai-horis entre oin 3-11.

Tabela 94 mos hatudu katak ai-horis isin (umbi) sai mos hanesan ai-horis prinsipál ba agrikultór sira. Ai-horis isin hirak ne’e mak hanesan (ai-farina no fehuk midar) ne’ebé bele kee durante periódu tomak no fornese valor ne’ebé diak ba tan iha batar no hare ou troka ai-han rua ne’e iha tempu rai hamlaha. Ai-horis isin bele husik hela iha to’os laran no kee tuir presiza hanesan mos ho ai-han fuik ne’ebé iha ai-laran.

Figura 26. Númeru ai-horis ne’ebé kuda husi agrikultór OFDT

Interesante tebes atu hatene kona ba númeru agrikultór ne’ebé agora kuda batar, hare, forerai, ai-farina no fehuk midar, no mos ai-horis ida ka rua seluk ne’ebé sira kuda. Figura 27

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 200

5

10

15

20

25

30

Númeru ai-horis ne'ebe kuda husi agrukultór OFDT

me

ru a

gri

ku

ltó

r O

FD

T

96

Page 109: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

hatudu kona ba númeru agrikultór OFDT ne’ebé kuda kualker kombinasaun husi produtu lima ne’e. Atu hatudu kona ba kombinasaun husi produtu lima ne’e hotu – husi produtu ida to’o kombinasaun ho produtu ida, rua, tolu ou haat ne’e hotu – produtu lima ne’e idaidak reprezenta husi area rua hanesan hatudu iha Figura: Sírklu nakonu ne’ebé besik malu ho ai-horis nia naran no segmentu ne’ebé kontráriu (para atu bele hatudu kombinasaun husi ai-horis rua ne’ebé la hanesan).

Figura 27 hatudu katak kombinasaun produtu rua ne’ebé populár liu (kuda husi agrikultór OFDT 89/233 ou 38% husi agrikultór OFDT) mak ai-horis oin lima ne’e, ou kombinasaun forerai, ai-farina, batar ho fehuk midar. Kombinasaun produtu ne’ebé involve batar mos populár liu kombinasaun ida ne’ebé la uza.

Figura 27. Agrikultór OFDT ne’ebé kuda produtu ida ou liu husi produtu oin lima ne’ebé iha (N=233)

Siguransa ai-han

Dadus husi levantamentu fó indikasaun ida kona ba produsaun batar ne’ebé adekuadu ba konsumi doméstiku entre partisipante agrikultór (Tabela 95). Iha ne’e husu ba respondente sira kona ba karik sira-nia batar ne’ebé koileta ikus sufisiente ka lae ou liu atu kobre sira-nia nesesidade ai-han anuál.

Persentajen agrikultór ne’ebé konsidera katak sira-nia batar ne’ebé koileta kuaze menus liu iha tinan 2009-2010 (atu han durante tempu kuda tinan 2010-2011) kuaze 21%. Persentajen agrikultór mane iha OFDT ne’ebé haktuir katak sira-nia batar la to’o, nia persentajen kuaze aas liu agrikultór feto. Deklarasaun kona ba batar la to’o wainhira kompara ho tinan hirak liu ba (Tabela 96) hatudu katak persentajen iha tinan 2010-2011 kona ba insufisiente kuaze aas liu ida

1

2

3725

5

Ai-farina

Forerai Hare

Fehuk midar

Batar

7

1

1

3

1

1

2

1

45

18444

14

3

5

13

97

Page 110: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

ne’ebé iha tinan 2009-2010, maibe menus liu ida ne’ebé iha tinan rua antes. Batar insufisiente partikularmente aas liu mak iha Manufahi (71%) no Ainaro (67%). Iha fin de espektru, persentajen agrikultór ne’ebé produs rezultadu liu (7%) kuaze ki’ik liu persentajen iha tinan haat liu ba. Rezultadu hirak ne’e fó importánsia ba diversifikasaun ai-horis ba iha isin (umbi-umbian) no ba ai-horis seluk hodi antisipa rezultadu koileta batar ne’ebé la sufisiente.

Tabela 95. Sasukat agrikultór nian kona ba sufisiénsia ai-han (batar)Insufisiente % Sufisient

e% Liu/resin % Total Insufisiente

Ainaro 2 67 1 33 3Aileu 14 25 36 64 6 11 56Baucau 9 13 56 80 5 7 70Bobonaro 9 19 36 77 2 4 47Liquiça 9 36 16 64 25Manufahi 5 71 1 14 1 14 7Viqueque 22 92 2 8 24

Mane 18 23 53 66 9 11 80Feto 30 20 115 76 7 5 152

Total 48 21 168 72 16 7 232N=232

Tabela 96. Siguransa ai-han respondente nian durante tinan barak (batar)Tinan Insufisiente Sufisiente Liu/resin Númeru

respondente% % %2007-2008 38 47 15 5022008-2009 29 54 17 2622009-2010 16 73 11 3542010-2011 21 72 7 232

Kuesionáriu Buka Dadus Los (BDL) mos husu ba agrikultór sira ne’ebé batar rezerva la sufisiente para atu sustenta uma laran no iha fulan saida mak baibain batar rezerva ne’e sira han hotu. Figura 28 hatudu situasaun iha tinan 2010-2011. Bazeia ba resposta husi agrikultór OFDTs nain 41, iha balun husi sira maka batar rezerva han hotu iha fulan Jullu. Ida ne’e sei diak liu iha tinan 2010 (wainhira 40% husi agrikultór sira ne’ebé ai-han la sufisiente haktuir katak sira-nia ai-han rezerva hotu iha fulan Juñu) maibe kuaze aat liu uitoan iha tinan 2009 wainhira 40% mak sira-nia ai-han hotu iha fulan Jullu-Agostu.

98

Page 111: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

AprilM

ayJu

neJu

ly

August

Septe

mber

October

Novem

ber

Decem

ber

Januar

y

Febru

ary

Mar

ch0

20

40

60

80

100

Fulan ne'ebe batar rezerva hotu

Fulan

Pers

enta

jen

husi

agr

ikul

tór

ne'e

be h

aktu

ir k

atak

si

ra-n

ia b

atar

hot

u

Figura 28. Sufisiénsia batar iha umakain agrikultór (2010-2011)

Dadus BDL rejista agrikultór nain 47 kona ba ai-horis ne’ebé hetan estragus iha tinan 2010-2011 (Tabela 97). Fatór tempu relasionadu mak sai hanesan kauza baibain. Agrikultór 60% mak haktuir katak ai-horis hetan estraga tanba menus udan been, maibe ida ne’e la klaru karik refere ba tempu udan mai tarde – hanesan haktuir husi agrikultór 17% – ou tanba menus udan been durante tempu udan. Iha mos agrikultór nain 12 ne’ebé haktuir katak ai-horis hetan estragus tanba udan been barak liu. Iha tinan 2010-2011 ataka husi laho sai hanesan kauza prinsipál ba estragus ne’ebé iha. Estragus tanba anin boot, ne’ebé partikularmente afeta batar varidade lokál ne’ebé nia hun naruk kuaze menus liu ida ne’ebé akontese iha tinan 2009-2010 (ne’ebé uluk 38% no agora 4% deit).

Tabela 97. Agrikultór nia persepsaun kona ba fatór ne’ebé hamenus rezultadu produsaun koileta tuir distritu

DistrituKauza husi ai-horis hetan estragus

Menus udan been

Maran liu / kuda tarde

Udan been barak liu

Ataka husi laho

Anin boot

Pesti Animál

Ainaro 2Aileu 7 5 10 14 1Baucau 1 2 1Bobonaro 8 1 1 1Liquiça 3 2 1 2 1Manufahi 7 1Total 28 8 12 16 3 2 2% husi kauza 39 11 17 23 4 3 3% husi agrikultór ne’ebé haktuir kona ba estragus

60 17 26 34 6 4 4

Prátika baibain agrikultór sira-nian kona ba rai batar fini no mos fini sira seluk aprezenta iha Tabela 98. To’o agora, prátika baibain mak rai batar iha ahi matan leten ou iha fatin seluk iha uma laran (haktuir husi respondente 91%). Sira fiar katak ahi-suar no kondisaun ne’ebé maran iha ahi matan leten sei hamenus fuhuk ne’ebé atu mosu. Tékniku rai fini sira seluk mak hanesan rai iha ai-leten (hodi hamenus estragus husi laho no mos animal sira seluk) ou rai iha ta’an ka bote laran. Uza tékniku kualidade diak hanesan iha silo ne’ebé taka metin, jerigen, no plástiku rai fini nian (grainbag) kuaze ladún barak. Tékniku kualidade diak ida ne’e dezeña para atu hamenus nível oksijéniu iha buat hirak ne’e nia laran para fuhuk labele dada iis no sai mate.

99

Page 112: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 98. Métodu rai batar fini (no fini husi ai-horis sira seluk)Métodu Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Médiu

% % % % % % % %Iha ahi matan leten 93 100 82 96 79 100 23 82Iha uma laran 3 2 8 68 9Iha jerigen 2 6 2Tara iha ai-leten 3 4 5 2Iha bidon laran 2 2 8 2Iha saku 2 4 2Iha ta’an 2 0.4Sosa husi merkadu 1 0.4Kesi hamutuk 5 0.4Total # respondente 57 3 67 47 24 7 22 227

Status ekonómiku no estratéjiaIha ne’e avalia mos kondisaun sósio-ekonómiku husi agrikultór sira ne’ebé partisipa iha

OFDTs para atu determina karik programa avaliasaun varidade SoL implementa ho loloos ka lae. Programa ne’e nia objetivu mak atu diriji kada atividade hodi atinji familia agrikultór

tomak ne’ebé apropriadu. Iha ne’e sukat nível rua husi umakain nia kondisaun/rikusoi. Rikusoi ne’ebé mensiona iha ne’e mak hanesan típu uma no sasan ne’ebé iha uma laran.

Standar uma husi agrikultór sira ne’ebé partisipa iha programa OFDT aprezenta iha Tabela 99. Modelu uma no kualidade sasan ne’ebé uza relativamente koreladu ho kapasidade finansiál umakain nian. Materiais ne’ebé uza hodi duku uma sai hanesan indikadór ba moris diak umakain agrikultór sira-nian. Ba sira ne’ebé duku uma ho zínku ne’e hatudu katak sira-nia moris diak ou kondisaun ekonómiku diak uitoan. Maioria agrikultór (70%) ne’ebé partisipa iha programa ne’e iha tinan 2010-2011 sira-nia uma kuaze duku ho zínku ou tella. Ida ne’e menus liu persentu ne’ebé haktuir iha tinan 2009-2010 (79%) (Tabela 101), ne’ebé bele sai indikasaun ida katak agrikultór OFDT iha tinan 2010-2011 tuir médiu kuaze kiak liu uitoan sira ne’ebé iha tinan hirak antes. Deklarasaun ida ne’e mos apóia husi didin no rai/sementi. Iha tinan 2010-2011 agrikultór OFDTs balun (61%) hela iha uma ne’ebé nia didin uza ai ou bebak, ne’ebé iha tinan kotuk ba persentajen husi ida ne’e mak 54%. Persentajen husi uma ne’ebé nia didin méiu-parede ou parede tomak kuaze hanesan ho ida ne’ebé iha tinan kotuk ba. Iha tinan 2010-2011, 70% husi agrikultór mak la nahe rai uma laran ho sementi ou ajulezu, enkuantu ida ne’e 65% iha tinan antes.

Tabela 99. Típu uma iha distritu hitu nia laranDistritu Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Médiu

N= 3 58 70 50 25 7 24% % % % % % % %

Duku uza zínku ou 67 95 66 78 56 42 70Uza du’ut 33 5 34 22 44 100 58 30Didin bebak 67 47 53 78 80 100 54 61Parede tomak 34 33 8 12 25 24Méiu parede 17 10 14 8 21 13Zínku 33 2 4 2Rai uma laran la nahe 100 59 70 62 88 100 79 70Rai nahe ho sementi/ajulezu

41 30 38 12 21 30

Mezmu kondisaun uma husi agrikultór sira ne’ebé partisipa iha OFDT hatudu katak médiu sira ne’e kiak liu agrikultór OFDT sira ne’ebé iha tinan 2009-2010, maibe sasan uma laran ne’ebé sira iha diak liu fali agrikultór OFDT iha tinan antes (Tabela 100 ho Tabela 101). Sasan ne’ebé iha hanesan telemóvel kontinua sae nafatin no persentajen motor ne’ebé iha kuaze dóbru kompara ho tinan antes. Persentajen sasan hanesan kareta no jeradór mos kuaze dóbru no liu dalatolu wainhira kompara ho ida ne’ebé iha tinan 2009-2010. Rezultadu husi estudu baze dadus

100

Page 113: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

sei fasilita atu halo asesu kona ba figura oinsa mak agrikultór OFDT sira iha hodi reprezenta sira-nia distritu idaidak no jeralmente reprezenta Timor-Leste.

Tabela 100. Sasukat kondisaun moris diak tuir produtu prinsipálDistritu Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Médiu

N= 3 58 70 50 25 7 24% % % % % % % %

Telemóvel 33 72 69 74 32 71 65Motor 26 26 14 8 42 22Kareta 13 4 4Jeradór 10 21 9Solar power 11 3

Tabela 101. Sasukat moris diak durante tinan hirak nia laranDeskrisaun 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11

% % % % %Duku uza zínku Laiha 76 69 79 70Parede tomak Laiha 19 17 24 24Méiu parede Laiha 22 10 13 13Uza sementi/ajulezu Laiha 34 22 35 30Telemóvel 3 10 6 43 65Motor 5 5 3 11 22Kareta 2 3 1 2 4Jeradór 3 3 2 3 9Total # respondente 340 502 362 354 237

KonkluzaunLevantamentu BDL ne’ebé aprezenta iha leten fó sasukat ne’ebé diak kona ba umakain

agrikultór ne’ebé partisipa iha OFDT SoL nian durante tinan 2010-2011. Maioria dadus hatudu katak agrikultór OFDT hanesan agrikultór ne’ebé subsisténsia ne’ebé kuda ai-horis oioin para bele hamenus rísku kona ba ai-han menus. Iha persentajen uitoan husi agrikultór mak kuda los deit batar maibe sira-nia batar kuaze hotu iha inísiu tinan. Karboidratu ne’ebé lakon dalabarak tanba konsumi ai-han isin (umbi-umbian) no iha kazu balun tanba fós subsídiu husi governo.

Iha tinan 2010, iha sinál moris diak ou progresu moris ne’ebé hatudu husi agrikultór OFDT sira liu husi sasan uma laran ne’ebé sira sosa. Indikadór sira ne’e hotu sei sukat fila-fali iha tinan 2011 hodi haree karik tendénsia ida ne’e kontinua ka lae, maibe figura detallu liu kona ba kondisaun agrikultór iha Timor-Leste, no mos iha distritu hirak ne’ebé SoL seidauk tama sei fornese liu husi levantamentu baze dadus.

101

Page 114: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

6. Peskiza Mudansa KlimátikaSesaun ida ne’e deskuti kona ba situasaun siguransa ai-han atuál no sistema produsaun

agríkula iha Timor-Leste, no haree tuir husi mudansa klimátika ne’ebé foin dadaun akontese no mos tuir predisaun husi populasaun sira (SoL 2011; Molyneux 2011, Molyneux et al, 2011), deskreve kona ba ambiente siguransa ai-han iha tempu oin mai ne’ebé estrapola iha artigu sientífiku ne’ebé disponível relasionadu ho mudansa klimátika iha Timor-Leste. Iha ne’e fornese análiza-klean ida kona ba situasaun siguransa ai-han no nutrisaun atuál no halo matadalan ida hodi kria planu para implementa intervensaun ne’ebé iha.

Rekomendasaun prinsipál mak:

Identifika no estabelese varidade ai-horis ne’ebé bele iha toleránsia ba mudansa klimátika

Hasa’e diversidade ai-horis hodi inklui leguminosa barak liu tan (tunis, ervilla, koto nani, koto surik no koto midar), no ai-han nutrisaun sira seluk no mos ai-han isin para bele aumenta siguransa ai-han.

Introdus/habelar terasering/Sloping Agricultural Land Technologies (SALT). Konservasaun ba to’os ne’ebé iha rai lolon ho adubu orgániku sei hadi’a rezultadu produsaun no hamenus erosaun, hadi’a retensaun bee iha rai laran, hadi’a estabilidade rai no aumenta rai nia klean.

Lehe ou lablab hanesan ai-horis ne’ebé kobre ou hanehan du’ut ne’ebé atu moris. Ida ne’e sei hadi’a rezultadu produsaun batar liu husi aumenta nitrogen. Hadi’a rai nia bokur sei aumenta konteúdu orgániku no mos hanehan du’ut ne’ebé moris.

Introdusaun adubu non-orgániku. Aplikasaun adubu non-orgániku sei aumenta produsaun husi agrikultór ho eskala ki’ik no fasilita sira hodi bele fa’an produsaun ne’ebé sira hetan liu iha merkadu. Aumenta agrikultór sira-nia rendimentu sei orienta ba aumenta disponibilidade ai-han ba komunidade sira.

Rai fini ho métodu diak sei hamenus ai-han ne’ebé lakon depois de koileta Buka no haloot bee hodi hamenus rísku maran iha area ne’ebé fasil atu kona/fatin

ne’ebé ho udan been la los.

Intervensaun prinsipál tenke foka ba mantein no harii fundasaun ba produsaun ai-horis – fini, rai, bee no loromatan. Adapta fini ne’ebé tahan ba mudansa klimátika sei haree liu husi komponente 1 uza informasaun kona ba temperatura no mudansa udan been ne’ebé hetan iha

102

Page 115: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

tinan 2010-2011 (SoL, 2011, Molyneux, 2011). Iha tempu oin mai tenke tau konsiderasaun kona ba mudansa klimátika iha prosesu identifikasaun no importasaun varidade foun SoL nian husi sentru peskiza varidade internasionál.

Loromatan kuaze konsistente husi tempu ba tempu ho relatóriu sientífiku sólidu uitoan ne’ebé produs predisaun ne’ebé bele uza ba mudansa UV no mudansa klimátika; mezmu nune’e rai ho bee prova ona influénsia negativu husi atividade umanu. Degradasaun rai no disponibilidade bee sai hanesan kestaun ne’ebé importante atu atinji númeru rezultadu produsaun/ha ne’ebé nesesáriu ba fó han populasaun agora. Tanba ne’e presiza intervensaun prinsipál ne’ebé foka ba rai nia bokur, nutrisaun no bee. Hadi’a rai liu husi hasa’e konteúdu orgániku no fíxa/hadi’a biolójiku husi nitrogen (ou insumu estérnu) núdar buat ne’ebé fundamentais ba sistema agríkula ne’ebé sustentável. Garante katak ne’e hanesan karbon ne’ebé difisil no mantein iha fatin liu husi hamenus erosaun no enkoraja atu akumula matéria orgániku ne’ebé esensiál tebes atu atinji produsaun ai-han ne’ebé aumenta iha foho Timor Leste. Garante bee disponível iha tempu krítiku durante tempu kuda sai hanesan instrumentu prinsipál para bele hasa’e produsaun iha tempu udan oin mai ne’ebé variável; ida ne’e mos fó insentivu ba agrikultór sira hodi investe liu tan iha insumu sira seluk ne’ebé kria síklu investimentu virtuozu no rekompensa.

Tendénsia atu hasa’e produsaun ai-horis sai hanesan asuntu ne’ebé importante. Espera mudansa klimátika bele hamenus output jerál iha area trópiku maizumenus to’o 10%. Hasa’e médiu produsaun tinan-tinan por exemplu to’o 20% sei bele rejolve defisiénsia ne’ebé iha no ajuda fó han populasaun ne’ebé barak liu tan. Mezmu nune’e, hasa’e médiu produsaun la konsidera tinan hirak ne’ebé mosu kondisaun maran no inundasaun ne’ebé halo ai-horis hotu-hotu falla, ou hanesan iha tinan 2010, labele kuda. Iha situasaun ida ne’e no hanesan regras jerál ba agrikultór subsisténsia importante tebes atu iha diversidade ai-horis no kultivar.

Iha kapasidade atu kuda ai-horis oioin ou hili espesies ne’ebé mak atu kuda depende ba udan been sei fasilita agrikultór sira atu adapta ho produsaun iha tinan partikulár ho situasaun mudansa klimátika partikulár, maibe mos iha rede produsaun ne’ebé siguru iha eventu ai-horis balun falla. Fehuk midar ho ai-farina agora dadaun sai hanesan ai-han prinsipál no ai-han urjénsia, enkuantu talas, kumbili ho akar sei konsumi mos wainhira laiha tan ona ai-han seluk atu konsumi. Enkuantu ai-han hirak ne’e esensiál tebes hodi fornese kalóriu no nutrisaun báziku durante ‘tempu rai hamlaha’, hirak ne’e kuaze menus iha mikro-nutrientes no proteína no konsumi ai-han hirak ne’e hamenus uitoan deit insidente gastus ne’ebé iha. Hadi’a opsaun no valor nutrisaun husi ai-horis hirak ne’e no ai-horis urjénsia seluk importante tebes hodi hamenus nutrisaun ne’ebé makaas iha foho ne’ebé dalabarak ema konsumi ai-han hirak ne’e. Aumenta kultivasaun no produsaun ai-han isin (umbi) hirak ne’e sei hadi’a ai-han loroloron no espesifikamente kompozisaun proteína iha ema Timor nia ai-han durante tempu normal no mos tempu rai hamlaha. Prestasaun ba rezisténsia, toleránsia ba kondisaun maran, leguminosa (fore) hirak ne’ebé nia produsaun aas no kulturamente aseitavél hanesan tunis, lablabs no lehe tenke sai hanesan fokus prinsipál ba kualker estratéjia dezenvolvimentu siguransa nutrisaun.

Mapa agríkula tuir Suco

Mapa iha kraik produs liu husi uza dadus foun kona ba produsaun agríkula husi Suco idaidak ne’ebé fornese husi sensus tinan 2010 nian husi Diresaun Nasionál de Estatístika. Mapa ne’e la konklui informasaun absoluta, maibe uza persentajen husi agrikultór ne’ebé produs ai-horis ida ou ida seluk fó informasaun kona ba importánsia relativu husi kada ai-horis iha kada Suco.

Mapa ne’e fó informasaun kona ba batar, hare no kafe, ne’ebé sai hanesan ai-han prinsipál rua no ai-han ne’ebé bele fa’an iha Timor-Leste. Iha mos informasaun kona ba ai-farina no ai-fuan sira, no bele aumenta tan tuir presiza. Ho objetivu atu kompriende kona ba produsaun agríkula no nia dezafiu iha Timor-Leste, deside ona katak indikadór ida husi pubreza ekonómiku

103

Page 116: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

no indikadór ida kona ba besik ba infraestrutura sai hanesan benefísiu vizualizasaun ne’ebé atu uza hanesan baze ba objetivu planeamentu. Nune’e, iha mos mapa area ne’ebé populasaun nia médiu moris menus husi 80c por dia, no hanesan area ne’ebé besik ba iha infraestrutura/asisténsia governo nian, no asesu ba klíniku saude ne’ebé uza ona. Mezmu ida ne’e la fó indikasaun ne’ebé satisfas kapasidade Suco nian ou difikuldade iha asesu ba estrada ou atu lori sira-nia produtu ba merkadu, ida ne’e mak dadus ne’ebé disponível atu konsidera nia bareira ne’ebé iha no dalaruma iha benefísiu.

Mapa ne’ebé hatudu iha Figura 29 hatudu persentajen umakain iha Suco idaidak ne’ebé deklara sira-nia aan hanesan agrikultór. Area ho kór matak tuan iha Maliana to’o iha Liquiça, no to’o iha parte rai aas sentral hatudu kona ba persentajen aas liu husi agrikultór iha teritóriu ida ne’e nia laran.

Figura 29.Persentajen agrikultór iha Suco idaidak ne’ebé deklara sira-nia aan hanesan agrikultór (2010).

Figura 30 hatudu kona ba produsaun prinsipál ai-horis iha Suco idaidak, bazeia ba persentajen agrikultór ne’ebé kuda ai-horis idaidak iha Suco ne’e. Suco ne’ebé ho produtu rua iha 10% ba malu hetan avaliasaun dúpla/ganda.

104

Page 117: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 30. Persentajen agrikultór ne’ebé deklara katak sira kuda ai-horis

Figura 31 fasilita vizualizasaun kona ba diferensa iha produsaun batar iha Suco tomak iha Timor-Leste. Suco ho kór kinur hatudu 100% agrikultór produs batar, enkuantu matak tuan hatudu agrikultór menus husi 10% mak kuda batar. Padraun ida ne’e hatudu produsaun batar makaas liu iha area ho elevasaun natón to’o aas liu to’o ba iha parte oeste husi teritóriu ida ne’e.

Figura 31. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda batar, 2010

Produsaun kafe iha Timor-Leste aprezenta hanesan persentajen agrikultór tuir Suco iha Figura 32. Densidade aas husi korkafe tuan iha elevasaun natón rejiaun sentral (Ermera, Ainaro, Covalima ho Aileu) no kór nurak to’o ba iha elevasaun aas liu mak foho Ramelau ne’ebé hatudu temperatura oioin husi kafe ne’ebé kuda iha Timor-Leste no hetan mudansa wainhira temperatura aumenta.

105

Page 118: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Figura 32. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda kafe, 2010

Distribuisaun hare hatudu iha Figura 33 hatudu fatin tolu ba persentajen agrikultór ne’ebé kuda hare, fatin hirak ne’e mak; sub distritu Venilale iha Baucau, sub-distritu Cailaco iha Bobonaro (no Suco sira ne’ebé besik iha ne’eba), no iha distritu Oecusse tomak (maioria hare kuda iha Oecusse mak hare rai maran. Iha mos Suco balun iha Natabora iha parte do súl ne’ebé persentajen aas husi umakain mak involve iha produsaun hare, no area seluk mak iha Luro, distritu Lautem ne’ebé produsaun hare ho persentajen aas. Seidauk klaru karik produsaun hare ne’e mak hare irigasaun ka hare rai maran husi kualker dadus ne’ebé rekolla husi teritóriu tomak.

Figura 33. Persentajen agrikultór ne’ebé kuda hare, 2010

Mapa ida ne’e ajuda análiza produsaun no konsumi ai-han iha suco. Wainhira rezultadu produsaun ai-horis disponível kada epoka maka iha mos posibilidade atu halo mapa kona ba area hirak ne’ebé mak fó produsaun menus no mos hirak ne’ebé mak fó produsaun aas, no ajuda planeadór sira atu foka ba asuntu hirak ne’e.

106

Page 119: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

107

Page 120: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

7. Komunikasaun no dizeminasaun teknolojiaAtividade Seeds of Life nian habelar liu husi programa oioin durante tinan 2010-2011

hanesan haktuir iha kraik:

Audiénsia Media komunikasaunAgrikultór Kontaktu direta halo husi staff peskiza SoL OFDT

Loron to’os nain Soru-mutu aprezenta rezultadu peskiza Soru-mutu kona ba Habarak fini formál no informál Soru-mutu sosializasaun

Staff MAP distritu Ligasaun baibain entre staff SoL iha distritu ho líder Loron to’os nain Soru-mutu aprezenta rezultadu peskiza

ONG& ajénsia parseiru sira

Ligasaun baibain entre staff SoL iha distritu ho líder Soru-mutu aprezenta rezultadu peskiza Website Publikasaun

Publikasaun Timor nian Print, notísia/istória liu husi radio ho televizaun Konferénsia Publikasaun iha lian Tetun

Publikasaun Australia & international nian

Website Print ho notísia/istória husi radio Konferénsia internasionál Publikasaun iha lian Ingles

Loron to’os nainLoron to’os nain organiza husi staff SoL iha sub-distritu hotu-hotu ne’ebé estabelese

OFDT. Partisipante iha kada loron to’os nain maizumenus agrikultór nain 20 ne’ebé involve iha koileta no mos halo avaliasaun ba rezultadu produsaun husi ai-horis ne’ebé iha. Maizumenus 50% husi partisipante mak feto. Loron to’os nain ida ne’e fasilita agrikultór ho staff peskiza sira atu troka idea ba malu. Baibain ba produtu hanesan fehuk midar, ai-farina, forerai no hare, staff sira tein tasak tiha para agrikultór sira bele koko nia sabór. E depois halo diskusaun kona ba buat/karaterístika ne’ebé atribui husi kada varidade.

Loron to’os nain mos halo iha sentru peskiza hotu. Eventu ida ne’e dezeña para atu engaña agrikultór sira iha avaliasaun inísiu ba varidade potensiál iha prosesu testu antes varidade ne’e ba to’o iha agrikultór sira-nia to’os. Atu koko varidade ne’ebé diak maka inkorpora mos koko sabór iha eventu ne’e.

Soru-mutu aprezenta rezultadu peskizaSoru-mutu aprezenta rezultadu peskiza halo iha tinan tomak nia laran ne’ebé peskizadór

sira análiza rasik sira-nia dadus. Iha soru-mutu ida ne’ebé halo iha fulan Setembru 2011, análiza dadus husi testu replikadu fehuk midar depois halo selesaun hodi hatama ba iha OFDTs tempu oin mai. Aprezentasaun kona ba rezultadu peskiza mos halo iha loron tomak ida ne’ebé deskuti kona ba dadus peskiza tinan tomak ida nian. Soru-mutu ne’e fó oportunidade ne’ebé diak ba SoL atu engaña ho agrikultór lokál sira, administrasaun distritu, staff MAP distritu no mos staff husi ONG. Rezultadu ne’ebé iha aprezenta mos iha konferénsia internasionál.

108

Page 121: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

PublikasaunLista kona ba publikasaun anuál, relatóriu programa, aprezentasaun konferénsia, eventu

media lokál no internasionál aprezenta tuir mai:

Relatóriu Peskiza Anuál SoL 2010, Seeds of Life, Abril, 2011, 238p (Edisaun Inglés ho Tetun)

Shepherd C.J, Mc William A. (2011) Ethnography, Agency, and Materiality: Anthropological perspectives on rice development in East Timor. East Asian Science, Technology and Society: An International Journal 5:189–215

Molyneux N, 2011. Seeds of Life: Adapting for food security. Issues, Vol 94. March, 2011

Partners. ACIAR Journal. March-May, 2011. A country farms its future.

Variety Fact Sheets, Sweet Potato (Tetun), fifth printing March, 2011

Variety Fact Sheet, Peanuts (Tetun), fifth printing March, 2011

Variety Fact Sheet, Rice (Tetun), fifth printing March, 2011

Variety Fact Sheet, Maize (Tetun), fifth printing March, 2011

Variety Fact Sheet, Cassava (Tetun), fifth printing March, 2011

Nicholas Molyneux, Gil Rangel da Cruz, Robert L. Williams, Rebecca Andersen and Neil C. Turner. Climate change and population growth in Timor-Leste: Implications for food security. 30pp Accepted for publication by Ambio, 2011

Lacoste, M, Borges F., L., Williams, R and Erskine, W. Varietal Diffusion in Marginal Seed Systems: Participatory Trials initiate Change in East Timor, 31p. Accepted by Journal of Crop Improvement, December, 2011

Williams, R., Borges F., L., Andersen, R., Lacoste M., Johansen C. and Nesbitt., H. On-farm evaluation of introduced maize varieties and their yield determining factors in East Timor22pp.Submitted to Field Crop Research, 2011

Neil C. Turner, Nicholas Molyneux, Sen Yang, Youcai Xiong, Kadambot H. M. Siddique (2011). Climate change in south-west Australia and northwest China: challenges and opportunities for crop production. Crop and Pasture Science 62(6) 445-456

Marçal Gusmão, Kadambot H. M. Siddique, Ken Flower, Harry Nesbitt, Erik J. Veneklaas Water deficit during the reproductive period of grass pea (Lathyrus sativus L.) reduced grain yield but maintained seed size 37p. Accepted by Journal of Agronomy and Crop Science, 2011.

Williams, Robert; Rebecca Anderson, Armandina Marçal, Luis Pereira, Luis Almeida and William Erskine. Exploratory Agronomy within participatory varietal selection: The case of peanut in East Timor. 11 p. Accepted by Experimental Agriculture, December, 2011.

Relatóriu SoL3Seeds of Life Faze 3.Program Design Document. Volume 1.Main Report. 63 p

Seeds of Life Faze 3.Program Design Document. Volume 2. Appendices. 187 p

Seeds of Life Monitoring and Evaluation Review. April, 2011. Geoff Moyle 45p

Matadalan ba Habarak Fini Informál iha Timor Leste. Buddhi Kunwar and Asep Setiawan, MAF. May 2011 26p

Habarak Fini Informál: Introdusaun ida, Buddhi Kunwar, MAF, May 2011, 3p

109

Page 122: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Summary Recommendations of Major Crops – Maize, Peanuts, Paddy, Cassava and sweet Potato. Buddhi Kunwar and Asep Setiawan, MAF. August 2011 5p

Seeds of Life, 2011 Agricultural Interventions for improving food and nutritional security in Timor-Leste; with reference to Contemporary Predictions of Climate Change and Population Pressure. A policy and planning paper for the Ministry of Agriculture. 57p

Strategy for Promotion of Gender Equality in Informál Seed Production. MAF/Seeds of Life, August 2011 p4

Strategy for Capacity Building of MAF Extension Staff to implement Informál Seed Production, MAF/Seeds of Life September 2011 2p

Seeds of Life Program, Monitoring and Evaluation Manual (October, 2011) In draft

Gender Strategy Seeds of Life. Endah Agustiana, December, 2011. 24p

Gender Action Plan, Seeds of Life. Endah Agustiana, December, 2011. 2p

Communication Strategy, Seeds of Life. Chris Mc Gillion, Charles Sturt University, Bathurst, Australia, 50p, October, 2011

Communication Action Plan, Seeds of Life. Chris Mc Gillion, Charles Sturt University, Bathurst, Australia, 1p, October, 2011

Kobertura media Timor LesteEnjoy magazine – Timor-Leste. Mudansa klimátika no nia efeitu ba iha agrikultura iha Timor-Leste by Valentina Gjuraj.Report in Tourism and Business magazine on Climate Change report. November, 2010.

Jornál Agrikultura. Fevereiru, 2011.Serimónia asinatura SOL 3 (ho fotografia boot) iha parte oin

CPA weekly show “Povu Nia Matenek” 13 April 2011.Seeds of life farmers and staff featured

A Voz de Suara Timor Lorosa’e, MAP Lansa Projetu Fini Ba Moris, 29 June 2011, Edisaun No. 9040 Tinan XVIII

Timor Post, MAFP Lansa Projetu Fini Ba Moris Tinan Lima, 29 June 2011

Jornál Agrikultura, July, 2011. Hato’o kona ba Habarak fini varidade SoL nian iha sentru peskiza Betano, Distritu Manufahi.

TVTL. Vizita husi Ministru estranjéiru Australia ba atividade Seeds of Life nian iha Maliana 11 Jullu, 2011

Televizaun De Timor-Leste (TVTL), Jullu 12, 2011, Vizita husi Mr Kevin Rudd, Australian Minister of Foreign Affairs ba SoL nia atividade

Benefísiu husi Habarak fini informál. Agostu, 2011.Fo sai liu husi Radio Komunidade Maliana.

TVTL fo sai kona ba partisipasaun ekipa SoL iha First Lady’s Cup. Agostu, 2011.

Video aprezentasaun husi asesor peskiza iha Lao T Hamutuk forum kona ba Politika Fini. Agostu, 2011.

Revolusaun Verde Hamosu Problema ba To’os Nain.Aug-2011. Timor Post Newspaper

Bi-weekly updates on Sol activities on Maliana Community Radio.

TVTL. Lansamentu varidade P07, Ministério fó naran ba varidade. 15 Nov.

TVTL broadcast vizita husi Secretário Estado Sr. Marcos da Cruz ba iha Aileu, 19 de Janeiru, 2012

Seeds of Life distribui fini 24,956kg. Article iha Timor Post Pájina 6, 25 Janeiru, 2012

110

Page 123: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Aprezentasaun konferénsia Luis Fernandes, Luis Pereira, Armindo Moises and Robert L. Williams. Hili varidade ai horis terigu (titboa ho asinata) nian ne’ebé rezultadu diak hamutuk to’os nain sira. ‘Knowledge, Attitudes and Skills for Timor-Leste’s Development: an Opportunity for Dialogue’ 4 Jullu 2011

Marcos Corréia Vidal ho Robert L Williams - Lehe bele hasa’e produsaun batar iha Timor-Leste. ‘Knowledge, Attitudes and Skills for Timor-Leste’s Development: an Opportunity for Dialogue’ 4 July 2011

Felisberto A. Soares, Joao Bosco da Costa, Leandro C.R. Pereira Abril de Fatima ho Robert L. Williams. Varidade ba batar balun, bele hetan produsaun aas, no bele tahan ba fuhuk. ‘Knowledge, Attitudes and Skills for Timor-Leste’s Development: an Opportunity for Dialogue’ 4 July 2011.

Modesto Lopes and Harry Nesbitt. Improving food security in Timor-Leste with higher yielding crop varieties. Paper prepared for presentation at the Australian Agricultural and Resource Economics Society Mini Symposium “Food security in our own back-yard”8-10 February, 2012

Kobertura husi media Australia

ACIAR. A country farms its future. Partners. March-May 2011. http://aciar.gov.au/files/node/13748/a_country_farms_its_future_92962.pdf

Radio Australia, 11 July, 2011. Kevin Rudd, Minister of Foreign Affairs Interview with Phil Kafcaloudes, Radio Australia spoke about the Seeds of Life visit conducted the previous day.

Minister of Foreign Affairs webpage has a selection of images from his visit to SoL in Maliana. http://gallery.foreignminister.gov.au/Photo-Gallery/Visit-to-East-Timor-July-2011/17966129_s9NjPK#1375934150_zHpcGh8

UWA News. 11 July, 2011. Hunger-beating 'Seeds of Life' for Timor-Leste. http://www.news.uwa.edu.au/201107113737/business-and-industry/hunger-beating-seeds-life-timor-leste

UWA News. 22 August, 2011. UWA helps to sow the seeds of a new life. http://www.news.uwa.edu.au/201108243844/features/uwa-helps-sow-seeds-new-lifeSeeds of hope are being sown in Timor-Leste,. ABC News Online, Stephanie Dalzell. 7-Sep-2011. http://www.abc.net.au/news/2011-09-07/seeds-of-life-feature/2875464

UWA Institute of Agriculture, December 2011. Seeds of Life: continuous low cost supply of superior seeds in Timor-Leste.

UWA News. 15 November, 2011. UWA’s first PhD from Timor-Leste to address hunger.http://www.news.uwa.edu.au/201111154138/alumni/uwas-first-phd-timor-leste-address-hunger

ACIAR Blog, 9 January 2012. Timor-Leste PhD graduate.http://aciarblog.blogspot.com/2012/01/timor-leste-phd-graduate.html

Website http://www.seedsoflifetimor.org/

111

Page 124: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

8. Harii kapasidadeHarii kapasidade

Harii kapasidade iha tinan 2011 em termus de treinamentu relasionadu liu ho ida ne’ebé identifika ona husi konsultante ida husi departementu treinamentu IRRI iha tinan 2006. Iha estudu ne’e sujere katak programa treinamentu SoL tenke atinji nível hotu-hotu husi staff sira ne’ebé serbisu iha sistema fini Timor Leste nian. Rekerimentu treinu ne’e inklui a) on-the-job training/treinamentu iha serbisu fatin, b) kúrsu tempu badak, c) serbisu iha terreñu no loron to’os nain, d) soru-mutu ho agrikultór no, e) estudu mestradu.

Iha tinan 2011, SoL fó oportunidade ba staff MAP atu aprende iha serbisu fatin wainhira implementa peskiza, no Habarak fini formál no mos informál. Aliened ne’e, fornese mos treinamentu formál hanesan kúrsu tempu badak ba staff MAP sira, ONG no mos agrikultór sira. Agrikultór sira mos hetan oportunidade hodi involve makaas, ladún formál iha grupu sosializasaun hodi familiariza sira-nia aan iha habarak fini kualidade diak iha sira-nia to’os rasik ou iha GKHF. Halo ona soru-mutu rua iha 2011 kona ba sosializasaun Habarak fini informál Suco ne’ebé partisipa husi agrikultór nain 1956.Iha mos komunikasaun no soru-mutu kona ba jéneru.

Tabela (Tabela 102) iha kraik aprezenta rezumu kona ba oportunidade treinamentu ne’ebé iha tinan 2011 nia laran.

Tabela 102. Oportunidade treinamentu fó tuir disiplina no típu treinamentu iha tinan 2011Disiplina/Típu Treinamentu Estudante

MSc iha rai seluk

Nu. Treinamentu tempu badak iha rai liur

No. treinamentu tempu badak iha rai laran

Total loron treinamentu

Tékniku (selesaun varidade, estatístiku, matemátiku, moras, nsst)

2 2 184 650

Teknolojia Habarak fini 1 32 79Habarak Fini Informál 211 269Siénsia sosiál/jéneru 2 124 391Inglés/komunikasaun 9 131 740Soru-mutu sosializasaun ho agrikultór 1956 1956Total 5 11 2638 4085

*Total loron treinamentu hanesan númeru loron treinamentu multiplika husi númeru loron treinamentu.

Fornese ona total oportunidade treinamentu 2654. Persentu neennulu husi oportunidade hirak ne’e oferese ba partisipante mane sira enkuantu 34% oferese ba partisipante feto sira. Estatístika, análiza dadus, matemátiku no treinamentu tékniku sira seluk no mos Habarak fini informál sai hanesan treinamentu prinsipál durante tinan tomak nia laran tuir fali mak kúrsu Inglés ho siénsia sosiál husi Habarak fini.

Iha staff MAP nain lima (ou ex membru staff MAP) ne’ebé ba foti mestradu durante periódu ida ne’e. Nain tolu hetan bolsu estudu John Allwright iha University of Western Australia, 2 estuda siénsia sosiál no 1 estuda kona ba agronómiku (kria ai-horis/plant breeding).Staff nain 2 diretamente apóiu husi SoL hodi estuda kona ba kria ai-horis/plant breeding no teknolojia siénsia fini iha IPB Bogor Indonézia.

Númeru total loron treinamentu durante tinan tomak ba kúrsu tempu badak (la inklui soru-mutu sosializasaun ho agrikultór) mak 2129 ou ekuivalénsia ba oportunidade loron treinamentu 8 por loron serbisu, signifika katak iha total staff MAP nain 8 mak partisipa iha treinamentu kada loron serbisu iha tinan tomak nia laran.

Impaktu husi esforsu harii kapasidade husi SoL bele observa husi avaliasaun kompeténsia staff ida ikus liu ne’ebé halo iha tinan 2010.

112

Page 125: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Ida ne’e hatudu katak, ho excepsaun (terkecuali) ‘Metodolojia Peskiza, kompeténsia ne’ebé simu rezultadu kahur, aprezentasaun staff nian iha kompeténsia seluk hanesan serbisu iha kampo, loron to’os nain, no agronomia jerál hatudu mudansa ne’ebé boot tebes (melloramentu 40-50%).

Avaliasaun de kompeténsia ida ne’e identifika pozisaun típu haat iha ekipa professional SoL, mak hanesan, OFDT, peskizadór sentru peskiza, ofisiais Habarak fini no peskizadór sósio ekonómiku. Iha ne’e husu ba staff SoL sira atu fó valor ba sira-nia skill ou koñesementu ho eskala valor husi 1-4 koresponde ba 0-100% em termus de objetivu harii kapasidade.Total4,400 kompeténsia karaterizadu hanesan tuir mai: agronomia, metodolojia peskiza, serbisu iha kampo, loron to’os nain, matemátiku, komputadór, relatóriu mensal no attitude serbisu. Iha kompeténsia balun mak bele aplika ba pozisaun hotu-hotu, seluk espesífiku liu.

Jeralmente, melloramentu 15% kada tinan observa ona em termus de skill no koñesementu husi staff no ida ne’e atribui ona ba tempu konsideradu no rekursu ne’ebé involve iha treinamentu husi staff MAP ne’ebé diretamente involve iha programa SoL.

Programa treinamentu SoL serbisu hamutuk ho MAP hodi hasa’e kapasidade staff idaidak para bele implementa sistema fini nasionál. Agora dadaun iha PhD nain 1 no MSC nain 8 ne’ebé serbisu iha diresaun ne’ebé SoL engaña ba (Tabela 103). SoL sei kontinua fó apóiu ba treinamentu tempu naruk iha MAP hodi atinji nível nesesidade treinamentu ne’ebé identifika iha tinan 2006 (Tabela 104). Kúrsu lingua Ingles mos inklui iha ne’e hodi fasilita peskiza ba literatura, uza programa iha komputadór no atende treinamentu internasionál.

Tabela 103. Nível edukasaun iha Direcçao 4 iha MAP/SoL nia laranDirecçao MAP StaffPeskiza ho Serbisu Espesializadu MSc nain 4 (Agronomia, Jestaun Rekursu GIS, Pekuária)

Seluk – BS, Diploma ho Tékniku Rekursu UmanuAgrikultura ho Hortikultura PhD nain 1 (Batar)

MSc nain 1 (Administrasaun)Seluk – BS, Diploma ho Tékniku Rekursu Umanu

Dezenvolvimentu Komunidade Agríkula MSc nain 1 (Komunikasaun)Seluk – BS, Diploma ho Tékniku Rekursu Umanu

Polítika & Planeamentu MSc nain 2 (Sósio-Ekonómiku, Jestaun Rekursu Naturais)Seluk – BS, Diploma ho Tékniku Rekursu Umanu

Tabela 104. Meta kualifikasaun ba staff MAPInstitutu Peskiza Nasionál 40% MSc, 30% BSc, 30% diploma holders

Nível distritu Nível MSc nain 1 kona ba espesialista estensaun ai-horis treinadu iha agronomia jerál no jestaun ai-horis, nível BSc nain 1 kona ba espesialista protesaun planta treinadu iha entomolojia ho patolojia, ho espesialista estensaun nain ida ho ijazah diploma kona ba estensaun pekuária

Nível Sub-distritu Staff estensaun nain 3 to’o 4 ho nível diploma ba kada distritu

Nível Suco Estensionista Suco ida no nain 2-3 ne’ebé lokalmente treina atu orienta agrikultór sira nune’e mos staff estensaun atu promove teknolojia iha sira-nia area focus idaidak.

113

Page 126: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

9. Rekomendasaun teknolojia 9.1 Varidade ne’ebé potensiál no lansa

Varidade foun kualidade diak oin sia ne’ebé konsege identifika husi SoL/MAP halo ona lansamentu husi MAP iha fin 2011. Ai-horis sira seluk kontinua halo avaliasaun iha sentru peskiza no mos iha agrikultór sira-nia to’os durante tinan tomak nia laran. Depois de halo avaliasaun iha tinan barak nia laran Komisaun Lansamentu Varidade (KLV) konsege simu varidade batar kór mutin ida hodi lansa iha dia 15 de Novembru 2011 no fó naran ofisiál iha fin de 2011. Karaterístika husi varidade ida ne’e aprezenta iha kraik.

Varidade hitu ne’ebé priméiru identifika husi SoL lansa husi KLV iha dia 8 de Marsu 2007. Entre varidade oin hitu ne’e rua mak batar kór kinur, fehuk midar oin tolu, hare oin ida no forerai oin ida. Varidade hotu-hotu ne’ebé lansa konsege liu ona husi avaliasaun iha kondisaun oioin durante periódu 2000-2005. Rezultadu husi testu replikadu no la’os replikadu iha agrikultór sira-nia to’os iha tempu udan tinan 2005/06 aprezenta iha Relatóriu Peskiza Anuál tinan 2006 (SoL, 2006). Programa hanesan husi testu replikadu no testu iha agrikultór sira-nia to’os kontinua halo nafatin iha tempu bailoro tinan 2006 no iha tempu udan tinan 2006/07, no mos iha tempu bailoro tinan 2007 no tempu udan tinan 2007/08.Testu hirak ne’e deskreve iha Relatóriu Peskiza Anuál tinan 2007 no 2008 (SoL, 2007, 2008). Iha balun husi varidade ne’e mak konsege halo avaliasaun profunda iha tinan 2008-2009 no iha 2009-2010 no 2009-2011 ne’ebé halo komparasaun ho varidade lokál no mos ho varidade foun balun ne’ebé potensiál atu lansa.

Varidade ai-farina lansa husi MAP iha dia 27 de Agostu tinan 2009 no habarak nia fini iha tinan 2009-2010 hodi halo distribuisaun ba produtór fini sira. Varidade oin rua ne’e hamosu iha Indonesian Legumes and Tuber Crops Research Institute (ILETRI) (dalaruma ema hanaran RILET) ou hili husi Center Research Institute of Food Crops (CRIFC). Responsável breeders/kriadór husi ILETRI hetan konvite no mai atende mos iha enkontru KLV ne’ebé lidera husi Ministro da Agrikultura e Peskas no marka prezénsia iha lansamentu ofisiál varidade ne’e. Varidade oin rua ne’e koko ou avalia iha maizumenus fatin 13 (fatin 13 ba Ca26 no 16 ba Ca15), no konsidera husi agrikultór sira hanesan varidade ne’ebé fó produsaun aas no nia sabór han midar ou midar los. Varidade oin rua ne’e lansa ho naran idaidak mak Ai-Luka 2 ho Ai-Luka 4. Deskrisaun kona ba varidade oin rua ne’ebé lansa aprezenta iha Relatóriu Peskiza Anuál SoL 2009. Deskrisaun detallu kona ba rezultadu ba to’o iha lansamentu no informasaun kona ba produtividade depois de lansa aprezenta iha relatóriu inísiu (SoL, 2008; SoL 2009). Rezultadu husi prosesu selesaun ba kada varidade aprezenta iha kraik.

9.1.1 BatarSele ho Suwan 5

Husi varidade oin rua ne’ebé lansa, Sele ho Suwan 5, Sele kuaze popular liu iha agrikultór sira-nia leet no konsentra ona atividade habarak no distribuisaun ba varidade ida ne’e. Iha tinan 2011 konsege distribui fini Sele tonelada 32.5. Sele hanesan batar ne’ebé nia kór musan kinur, no iha karaterístika ne’ebé prefere liu wainhira kompara ho populasaun batar sira seluk. Batar ida ne’e nia produsaun aas no iha karaterístika fai ne’ebé diak no sente midar wainhira han. Batar ida ne’e mos bele moris diak iha kondisaun rai ne’ebé maran. Deskrisaun kona ba batar ida ne’e nia karaterístika no relasaun husi agrikultór sira ba batar ida ne’e haktuir detallu iha Relatóriu Peskiza Anuál SoL tinan 2008.

Sele kontinua hatudu moris no rezultadu ne’ebé diak iha testu replikadu no iha agrikultór sira nia to’os durante tinan 2011 (Haree Kapítulu 2) hanesan ne’ebé hatudu iha tinan hirak priméiru (Tabela 105, Tabela 106). Hanesan varidade batar ne’ebé lansa no prefere, batar ida ne’e mos uza hanesan standard hodi halo komparasaun ho batar varidade foun sira seluk. Maioria

114

Page 127: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

varidade ne’ebé iha testu replikadu tinan 2011 mak batar kór musan mutin, tanba kór ida ne’e kuaze prefere husi agrikultór sira iha parte barak iha Timor-Leste. Batar kór mutin P07 inklui ona iha OFDTs ba tinan terseiru iha 2011. Varidade ida ne’e hatudu progresu ne’ebé diak durante tinan tomak nia laran no konsege rekomenda ona hodi halo lansamentu iha tinan 2011. Varidade sira seluk ne’ebé inklui iha OFDTs tinan 2011 mak jerasaun kruza terseiru entre varidade ida husi CIMMYT, Zimbabwe ho naran Har 12 iha SoL nia avaliasaun inísiu ho varidade kór mutin husi Filipina ne’ebé koko husi SoL ho naran P07. Label kruza P07Har12 hatudu komparasaun ne’ebé diak ho varidade lokál maibe la aas liu Sele, nune’e mos P07 (Tabela 107). Kruza ida ne’e ho P07 sei kontinua atu halo avaliasaun iha agrikultór sira-nia to’os durante tinan 2012 nia laran.

Tabela 105. Hili produsaun ho vantajen produsaun batar, sentru peskiza, 2001-2011

Tinan

produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)Suwan

5Sele

Har12

Har05 P07

Local

Suwan 5 Sele

Har12

Har05 P07

2001-2005 3.5 3.1laiha laiha laih

a 1.7 106 82laiha laiha laih

a

2006 (Fatin haat) 1.6 1.5laiha laiha laih

a 1.1 41 39laiha laiha laih

a2007 (Fatin neen) 1.9 2.6 2.7 2.0 2.6 1.5 27 73 80 33 732008 (Fatin Haat) 1.5 1.5 1.3 1.2 1.3 1.0 53 53 33 22 332009 (Fatin Lima) 1.9 1.8 1.6 1.6 1.6 1.0 87 81 53 58 582010 (Fatin Haat) 1.9 1.7 1.4 1.1 2.1 1.2 58 42 17 -8 752011 (Fatin Haat) 2.0 2.2 1.5 laiha 2.3 1.5 33 47 40 laiha 53Méiu (2006-2010) 1.8 1.9 1.7 1.5 2.0 1.2 48 55 40 21 63

Tabela 106. Hili produsaun ho vantajen produsaun batar, OFDTs, 2006-2010

Tinan

Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Suwan 5Sele

Har12

Har05 P07

Lokál Suwan 5

Sele Har12 Har05 P07

2006 (Fatin 170) 2.6 2.3laiha laiha laih

a 1.7 53 35laiha laiha laih

a

2007 (Fatin 278) 2.5 2.4laiha laiha laih

a 1.7 47 41laiha laiha laih

a

2008 (Fatin 220)laiha

2.4 1.8laiha laih

a 1.6 laiha 50 13laiha laih

a2009 (Fatin 235) laiha 2.2 1.9 1.6 1.7 1.4 laiha 57 36 14 212010 (Fatin 188) laiha 2.7 2.1 laiha 2.5 1.8 laiha 51 17 laiha 40Méiu (2006-2010) 2.6 2.4 1.9 1.6 2.1 1.6 50 47 21 14 31

Tabela 107. Hili produsaun ho vantajen produsaun, OFDTs, 2011

Tinan

Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

SeleHar12/P07 P07 Local Sele Har12/P07 P07

2011 (fatin 86) 2..05 1.771.85 1.53 34 16 21

115

Page 128: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

116

Page 129: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Varidade batar ne’ebé lansa: “P07” CMU Var 12

Informasaun varidade-Naran botanikál: Zea maysAmbiente ne’ebé adekuada : Rai aas ho tetuk ne’ebé drenajen diakNaran avaliasaun: Kódiku P07Naran internasionál: CMU Var12 Breeder: Central Mindanao University (CMU), Philippines

Informasaun fundu:Batar núdar ai-han prinsipál ba agrikultór Timor Leste liu husi 80%. Ai-horis ida ne’e

kuda iha rai ho típu no elevasaun oioin, ne’ebé kuda mesak ou kuda kahur ho ai-horis sira seluk hanesan ai-farina, lakeru, fehuk midar no modo sira seluk. Batar jeralmente ema kuda la tau adubu ou tau maibe uitoan deit no rezultadu produsaun husi varidade lokál durante ne’e kuaze ki’ik liu. Batar varidade foun produsaun aas funan lívre (bersari bebas) ne’ebé introdus husi CIMMYT iha inísiu tinan 2000 konsistente nafatin ho nia vantajen produsaun maizumenus 50%.

Depois de lansa batar varidade foun oin rua iha tinan 2007, iha nafatin esforsu hodi hatama batar kór mutin sira seluk husi Áfrika no Filipina do súl hodi koko iha Timor Leste. Hanesan rezultadu husi testu estensivu iha sentru peskiza no iha agrikultór sira-nia to’os maka konsege rekomenda CMU Var 12 (P07) hodi halo lansamentu husi Komisaun Lansamentu Varidade (KLV) iha fulan Novembru, 2011.

Mezmu rezultadu produsaun husi P07 ki’ik uitoan husi varidade Sele ne’ebé lansa tiha ona, maibe batar ida ne’e nia musan mos boot no mutin. Ho ida ne’e fasilita agrikultór sira atu hetan asesu ba batar produsaun aas kór mutin ne’ebé sira prefere. P07 núdar batar kór mutin ne’ebé primeira vez lansa iha Timor-Leste.

Deskrisaun varidade:

Kór musan MutinKualidade musan Semi-flintAi-horis (iha tempu koileta) 1.9m Tempu funan sai1 Loron 65-75 Tempu koileta1 Loron 105-115Produsaun (t/ha) 2

Vantajen produsaun liu lokál (%)2 45Rezisténsia ba fuhuk Rezisténsia médiu1Aas liu iha altitude ne’ebé aas liu

Produsaun ho kualidade musan

P07 núdar batar funan lívre (bersari bebas) ho musan kór mutin ne’ebé adekuada ba konsumidór sira iha Timor-Leste. P07 koko ona iha testu replikadu 23 durante tinan neen nia laran no estensivumente koko iha agrikultór sira-nia to’os durante tinan 3 nia laran.

Iha testu replikadu husi tinan 2006 to’o 2011, P07 nia rezultadu produsaun 46% liu varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun. Iha testu replikadu 23 husi tinan 2006 – 2011, P07 produs médiu produsaun 1.6 t/ha. Enkuantu ida ne’e sei ki’ik uitoan husi varidade Sele ne’ebé lansa uluk tiha ona (1.8t/ha, aumenta 54%) ida ne’e signifikamente aas liu (aumentu 46%) husi populasaun lokál ne’ebé uza iha testu (1.1 t/ha).

117

Page 130: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Mezmu testu ne’e halo iha tinan no fatin barak, laiha interasaun entre varidade ho fatin testu, tanba ne’e P07 bele rekomenda ba distritu hotu-hotu ne’ebé koko.

Tabela 108. Méiu vantajen produsaun P07 & Sele, testu replikadu, 2006-2011Varidade P07 Sele LokálNúmeru testu 23 22 23Médiu produsaun (t/ha)

1.6 1.8 1.1

Vantajen produsaun liu lokál (%) 46% 59%

Komentáriu agrikultór sira nian iha sentru peskiza

Agrikultór sira mos haree hanesan prefere liu batar P07. Iha testu varidade batar tinan 2010 iha Loes ho Betano, fó opsaun ba agrikultór sira ho batar varidade oin 13 no husu ba sira varidade ida ne’ebé mak sira hakarak atu kuda iha sira-nia to’os. Iha eventu ne’e batar oin 13 ne’e da’an hotu i depois husu ba agrikultór sira atu koko sabór ho karaterístiku seluk husi batar hirak ne’e. Maioria agrikultór (63%) mak hatudu katak sira hakarak atu kuda P07 tanba han mamar, morin, fasil atu fai no behu, no produs hikis ne’ebé diak wainhira fai hotu.

Testu iha to’os

P07 iha aprezentasaun ne’ebé konsistente diak wainhira koko hamutuk ho agrikultór tuir kondisaun agronómiku normal durante tinan 3 nia laran iha fatin 389. Fatin hirak ne’e reprezenta area hirak ne’ebé baibain ema kuda batar iha Timor-Leste, hahu husi nível tasi to’o elevasaun liu husi 1550m. Rezultadu produsaun médiu husi P07 iha agrikultór sira-nia to’os mak 2.1 t/ha, 40% liu varidade lokál ne’ebé uza hodi halo komparasaun. Vantajen produsaun ida ne’e menus husi Sele (60%).

Tabela109. Méiu produsaun husi P07, Sele, ho lokál iha OFDTs, 2009-2011.Tinan Fatin Produsaun

lokál (t/ha)Produsaun P07(t/ha)

Produsaun Sele (t/ha)

Vantajen produsaun P07

2009 99 1.4 1.7 2.2 21%2010 188 1.8 2.5 2.7 39%2011* 102 1.3 1.9 2.1 46%Tinan hotu-hotu

389 1.5 2.1 2.4 40%

*Dadus husi tinan 2010/11, la inklui fatin ne’ebé Sele hanesan lokál

Iha loron to’os nain ne’ebé halo iha fatin OFDT, iha agrikultór barak mak fó komentáriu ba P07. Agrikultór barak mak haktuir katak wainhira sira hare nia kór musan mutin sira la espera kona ba nia produsaun aas, tan ne’e sira hakfodak wainhira batar ida ne’e produs fulin boot no produsaun aas. Komentáriu ne’ebé sira fó mak katak P07 nia kór kapaas (nia kór musan mutin naroman). P07 nia fulin nakonu ho musan boot. P07 hanesan batar ne’ebé iha rezisténsia ba kondisaun maran no la namlaik hanesan batar varidade sira seluk. Batar ida ne’e mos iha rezisténsia ba anin iha tempu koileta.

Agrikultór sira aseita katak se kuandu/bainhira sira fa’an batar fulin P07 iha merkadu ema sosa lais liu tanba haree husi nia kór ne’ebé kapaas, musan ne’ebé boot no mos fulin ne’ebé boot.

Prosesamentu: P07 iha persentajen musan ne’ebé barak liu no fasil atu fai. Atu tein: tuir informasaun ne’ebé iha P07 tasak lais liu no iha testura mamar. Nune’e mos P07 nia sabór han diak no midar uitoan.

118

Page 131: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Adaptasaun agronómiku

P07 núdar batar varidade foun ne’ebé adapta diak ho kultivasaun iha Timor-Leste. Ida ne’e prova liu husi produsaun aas ne’ebé hetan husi varidade ida ne’e wainhira kuda tuir kondisaun lokál. Nia musan kuda iha liña ou arbiru deit ho espasu 75cm to’o 1m ho musan 2-5 iha rai kuak ida. Iha kondisaun lokál, la tau adubu, P07 fó produsaun ne’ebé aas liu varidade lokál ne’ebé uza hanesan check.

Hanesan ho varidade Sele ho batar lokál, rezultadu produsaun husi P07 aumenta wainhira densidade ai-horis aumenta husi hun 0-5/m2, no depois atinji planaltu. Rezultadu produsaun husi P07 sai menus iha rai ne’ebé nia pH aas liu no ki’ik liu, hanesan ho batar varidade sira seluk ne’ebé hatama iha testu.

Haloot

Toleránsia fuhuk husi batar varidade hotu-hotu ne’ebé koko inklui P07 halo ona testu iha sentru peskiza 4 husi koileta ne’ebé halo iha tinan 2009. Iha tempu koileta, fulin 20 husi kada varidade rai iha saku mutin durante fulan 8 nia laran iha fatin ne’ebé protejidu husi laho iha sentru peskiza. Depois de fulan 8 sukat estragus ne’ebé halo husi fuhuk ba batar ne’ebé rai.

P07 hanesan varidade ne’ebé iha toleránsia liu ba fuhuk kompara ho varidade Arjuna Indonézia nian, maibe fraku uitoan wainhira kompara ho populasaun batar local nia rezisténsia (Tabela 110).Husi populasaun batar lokál oin tolu ne’ebé hatama iha testu, iha ida mak nia toleránsia fuhuk hanesan ho P07.

Tabela 110. Estragus fuhuk ba populasaun batar ne’ebé hili, 2009/2010.Varidade P07 Sele Lokál* ArjunaNúmeru testu 4 4 4 4Médiu estragus husi fuhuk (%) 42 48 29*1 55Lsd (p<0.05 15*1 Kombinasaun husi batar lokál oin 3. Estragus máximu ba populasaun lokál mak 35%.

Reasaun ba Moras, Insekta no Pesti

P07 iha rezisténsia ba moras boot batar nian hanesan Downy Mildew/kumbang bubuk. Iha situasaun testu hotu-hotu, laiha okaziaun ida mak observa katak P07 fasil atu ataka husi pesti no moras ne’ebé mosu iha Timor-Leste.

Reasaun herbisida

Herbisida la uza ba batar ne’ebé kuda iha Timor-Leste, tanba ne’e nia reasaun seidauk hatene.

Impaktu:

Benefísiu ekonómiku

P07 iha potensialidade atu fó impaktu ne’ebé positivu ba uma kain agrikultór sira. Produsaun ne’ebé makaas husi P07 sei fasilita agrikultór hotu-hotu hodi produs ai-han ne’ebé liu ba sira-nia familia. Iha problema hanesan ai-han produs la to’o agora, uza P07 sei fasilita familia balun hodi produs sereál ne’ebé sufisiente hodi fó han sira-nia familia.

Teknolojia ne’ebé presiza atu produs batar adisionál 40% mak fini ne’e rasik. Iha ne’e la presiza atu aumenta input/insumu adisionál ba P07 para atu hetan rezultadu produsaun ne’ebé signifikamente aas liu. Nune’e, teknolojia ida ne’e sei reprodus rasik tinan-tinan sem kustu estra.

119

Page 132: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Benefísiu sosiál

Kultivasaun P07 sei fornese opsaun kuda alternativu ba agrikultór subsisténsia ne’ebé kuda batar iha Timor-Leste. Nia rezultadu produsaun ne’ebé aas ho kualidade han ne’ebé diak sei ajuda kontribui ba siguransa ai-han ne’ebé diak liu.

Impaktu ambientál

P07 núdar varidade batar funan lívre (bersari bebas). P07 orijinalmente mai husi Central Mindanao University breeding program bazeia ba populasaun kualidade diak ne’ebé dezenvolve husi CIMMYT breeding program uza tékniku breeding konvensionál. Varidade ida ne’e la’os genetically modified organism (GMO) bred uza teknolojia recombinant DNA no tanba ne’e sei la introdus posibilidade karaterístika ne’ebé la prefere ba ambiente. P07 sei aumenta diversidade jenétiku atuál iha Timor-Leste.

Impaktu jéneru

Lansamentu batar P07 sei ajuda familia agrikultór sira iha area rurais para bele fó han sira-nia aan rasik. Rezultadu produsaun ne’ebé aas (40%) ho laiha insumu/input estra signifika katak sei laiha esforsu estra husi agrikultór feto ho mane para atu produs ai-han husi P07.

Hanesan feto Timor Leste ne’ebé baibain tein no prepara ai-han ba sira-nia uma kain, halo ona avaliasaun katak P07 fasil atu prosesa (fai no hamoos) no durasaun tein kuaze diak. Liu husi testu ne’ebé halo hamutuk ho agrikultór sira, P07 núdar varidade batar ida ne’ebé prefere liu husi agrikultór sira entre varidade sira seluk ne’ebé iha tanba haree husi nia sabór, no kualidade tein. Tanba P07 la presiza prosesu naruk atu prepara ou tein, no la difisil atu fai hanesan batar varidade lokal maka konsidera katak batar varidade ida ne’e sei la fó impaktu negativu ba feto sira-nia moris. P07 sei fó benefísiu ba membru uma kain tomak ne’ebé iha asesu ba nia fini.

Habarak fini:Programa Seeds of Life hahu produs fini púru ba P07 iha tinan 2011. Iha fin de tinan ne’e

konsege hetan fini fundasaun 210kg ne’ebé produs iha Betano no 810 kg stock produs iha Manufahi. Kuantidade barak liu tan husi ne’e sei produs depois de lansamentu.

9.1.2 Forerai

Utamua

Varidade forerai Utamua ne’ebé lansa kontinua hatudu nível adaptasaun ne’ebé aas iha agro-sistema tomak iha Timor Leste. Wainhira hatama iha testu replikadu varidade ida ne’e hatudu produsaun ne’ebé aas tebes (Tabela 111). Laiha testu no demonstrasaun iha to’os ne’ebé halo ba forerai durante tempu udan tinan 2010-2011 maibe iha tinan hirak antes varidade ida ne’e hatudu rezultadu diak liu wainhira kompara ho varidade sira seluk iha OFDTs (Tabela 112).

120

Page 133: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Tabela 111. Produsaun ho vantajen produsaun Utamua, sentru peskiza, 2001-2010

Tinan

Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Utamua Pt14 Pt15 Pt16 Local UtamuaPt14

Pt15 Pt16

2001-2005 2.1 laiha laiha 2.0 7laih

alaih

a2006 (Fatin rua) 1.1 1.8 1.3 1.6 1.2 -9 50 8 332007 (Fatin lima) 2.0 2.4 2.3 1.8 1.7 17 40 34 62008 (Fatin haat) 1.3 1.1 1.1 0.7 0.9 43 26 23 -222009 (Fatin neen) 1.5 1.2 1.5 1.8 1.1 32 5 32 582010 (Fatin haat)* 1.2 0.7 0.8 0.9 0.8 71 -1 10 142011 (Fatin haat) 1.1 Méiu 86Méiu (2006-2011) 1.4 1.6 1.5 1.2 31 24 21 18* So fatin rua deit mak ba’a Utamua no idaidak hanesan kontrollu iha avaliasaun ne’e

Tabela 112. Produsaun ho vantajen produsaun forerai, OFDTs, 2006-2010

TinanProdusaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Utamua Pt14 Pt15 Pt16 Local Utamua Pt14 Pt15 Pt16

2006 (Fatin 168) 1.8laiha laiha laiha

1.2 50laih

alaih

alaiha

2007 (Fatin 138) 2.0laiha laiha laiha

1.6 24laih

alaih

alaiha

2008 (Fatin 175) 2.0laiha laiha laiha

1.5 33laih

alaih

alaiha

2009 (Fatin 166) 2.0 1.1 1.4 laiha 1.1 82 0 27 laiha

2010 (Fatin 132) 3.5 laiha 2.3 2.3 2.4 43laih

a -6 -7Méiu (2006-2010) 2.3 1.1 1.9 2.3 1.6 47 0 3 -7

9.1.3 Fehuk midarHohrae 1, Hohrae 2 ho Hohrae 3

Varidade fehuk midar oin tolu ne’ebé lansa, Hohrae 1-3 (Tabela 113) kontinua hatudu rezultadu ne’ebé diak iha testu replikadu durante tinan 2011. Varidade oin tolu ne’e kuaze popular tebes iha agrikultór sira nia leet, partikularmente Hohrae 3 ne’ebé nia kór laran laranja no lori vitamina estra D ba iha konsumidór sira-nia ai-han loroloron. Análiza Biplot ne’ebé aprezenta iha Sesaun 2.2 husi relatóriu ida ne’e hatudu katak CIP 83 ho Hohrae 3 hatudu rezultadu horis ne’ebé hanesan iha ambiente hotu-hotu, mezmu CIP 72 hatudu moris ne’ebé diak liu hotu. Rezultadu produsaun husi varidade hirak ne’e iha testu replikadu aprezenta iha Tabela114. Hohrae kontinua hatama nafatin iha OFDTs durante tinan 2011 hanesan aprezentadór diak liu to agora para hodi halo komparasaun ho varidade sira seluk.

Tabela 113. Produsaun ho vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2001-2010Tinan Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Hohrae 1Hohrae

2Hohrae

3Loca

l Hohrae 1Hohrae

2Hohrae

32001-2005 12.7 13.2 13.3 5.6 128 137 1382006(Fatin ida) 2.8 4.8 1.3 0.6 367 700 1172007 (Fatin ida) 29.6 23.9 26.5 9.8 202 144 1702008 (Fatin rua) 22.2 15.9 21.9 8.9 149 79 1462009 (Fatin lima) 9.2 13.8 19.6 8.9 3 55 1212010 (Fatin haat) 5.0 6.6 9.5 5.9 -15 12 61

121

Page 134: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Méiu (2006-2010) 13.8 13.0 15.8 6.8 102 91 131

Tabela 114. Hili produsaun ho vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2011Tinan Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Hohrae 3 CIP83 CIP72Loca

l Hohrae 3 CIP83 CIP722011 (Fatin 4) 10.2 9.1 14.8 4.2 145 118 254

OFDTs ne’ebé halo entre tinan 2007 ho 2010 hatudu kapasidade husi varidade Hohrae atu aprezenta diak liu iha to’os ho kondisaun oioin (Tabela 115). Hohrae 3 inklui ona iha fatin OFDTs 44 iha tinan 2011 no kontinua sai hanesan aprezentadór ne’ebé diak liu. Mezmu nune’e, agrikultór sira mos gosta CIP83 ho CIP 72 no rua ne’e sei inklui mos iha OFDTs tinan 2012.

Tabela 115. Produsaun ho vantajen produsaun fehuk midar, OFDTs, 2007-2010Tinan Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Hohrae 1 Hohrae 2 Hohrae 3 Local Hohrae 1 Hohrae 2 Hohrae 32001-2005 laiha laiha laiha laiha laiha laiha2006 (La kee) laiha laiha laiha laiha laiha laiha2007 (Fatin 83) 4.0 4.7 4.5 3.1 29 52 452008 (Fatin 115) 6.1 6.3 6.5 3.0 103 110 1172009 ( Fatin 76) laiha laiha 15.6 3.8 laiha laiha 3112010 (Fatin 109) laiha laiha 15.8 6.5 laiha laiha 143Méiu (2006-2010) 5.1 5.5 10.6 4.1 66 80 159

Tabela 116. Hili produsaun ho vantajen produsaun, OFDTs, 2011Tinan Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Hohrae 3 CIP83 CIP72Loca

l Hohrae 3 CIP83 CIP722011 (Fatin 44) 13.4 9.3 4.0 4.0 235 127 0

9.1.4 HareNakroma

Varidade hare Nakroma ne’ebé lansa husi SoL/MAP iha tinan 2007 ladún hatudu moris diak wainhira kompara ho varidade sira seluk iha testu replikadu durante tinan 2009-2010 (Tabela 117). Mezmu nune’e varidade ida ne’e hatudu rezultadu diak iha OFDTs ho médiu produsaun liu 31% iha fatin 51 (Tabela 118). Varidade ida ne’e hili husi staff MAP sira ho agrikultór iha testu ne’ebé halo iha tinan 2005 hodi sai tárjet ba lansamentu iha Timor-Leste. Hare varidade ida ne’e sei sai nafatin hanesan varidade popular entre populasaun hare ne’ebé iha no kuaze habelar makaas iha area hirak ne’ebé kuda hare. PSB RC 80 núdar varidade hare ida seluk ne’ebé mos hatudu rezultadu diak iha area balun no kuaze simu no prefere husi agrikultór sira. Varidade ida ne’e ho PSB RC 82, Matatag 2 no Angelica inklui ona iha OFDTs durante tinan 2011 (Tabela 119). Aprezentasaun husi varidade hirak ne’e iha fatin komparasaun kuaze diak no enkoraja tebes no sei inklui varidade oin tolu ne’e iha OFDTs tinan 2012.

Tabela 117. Produsaun ho vantajen produsaun hare, sentru peskiza, 2008-2010

TinanProdusaun (t/ha) Vantajen produsaun (%)

Nakroma PSB RC80 Lokál Nakroma PSB RC802008 (Fatin tolu) 1.8 1.9 1.7 5 132009 (Fatin ida) 1.2 1.7 1.0 12 642010 (Fatin ida) 5.5 6.3 6.2 -11 2

122

Page 135: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Méiu (2008-2009) 2.1 2.5 2.2 -4.5 11.2*Komparasaun par ne’ebé signifikante entre méiu produsaun husi Nakroma ho lokál deit

Tabela 118. Rezultadu produsaun hare iha OFDT, distritu hotu-hotu, 2005 to’o 2010Varidade Méiu produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%) LSD

Local Nakroma PSBRC 80 Nakroma PSBRC 80 (p=0.05)2005/06 (Fatin 47) 2.9 3.3 laiha 17 laiha2006/07 (Fatin 52) 3.0 3.7 laiha 20 laiha 0.52007/08 (Fatin 76) 3.6 4.8 laiha 30 laiha 0.62008/09 (Fatin 71) 3.2 3.8 3.3 18 4 0.5*2009/10 (Fatin 51) 2.9 3.8 3.5 31 21 0.7Total (Fatin 297) 3.1 3.9 3.4 24 11

Tabela 119. Produsaun hare husi varidade ne’ebé iha OFDT 2010/11Méiu produsaun previstada (t/ha)

Varidade(fatin 17)

Lokál Nakroma PSBRC 80 PSBRC 82 Matatag 2 Angelica

ls (P < 0.05) 2.4 3.3 3.0 2.5 4.2 2.1

9.1.5 Ai-farina Ai-luka 2 ho Ai-luka 4 kontinua sai hanesan varidade ne’ebé prefere liu husi agrikultór

sira wainhira halo avaliasaun iha sira-nia to’os (Haree Sesaun 2.3). Seidauk iha varidade ne’ebé prontu atu ba lansamentu.

123

Page 136: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

9.2 Rekomendasaun kona ba sistema halo to’osBatar

Zona Agro-Ekolojikál (ZAE). Peskiza ne’ebé halo durante tinan tomak la hatudu interasaun varidade tuir ZAE. Ida ne’e hatudu katak Sele ho P07 kuaze adapta diak iha rejiaun hotu-hotu ne’ebé halo testu ba. Laiha indikasaun katak Sele ou P07 tenke rekomenda iha area balun i area balun lebele. Mezmu nune’e, dalabarak agrikultór sira haktuir katak Sele hatudu rezisténsia ne’ebé signifikante ba rai maran/bee menus.

pH rai. Batar varidade hotu-hotu sei la moris diak wainhira kuda iha rai ásidu ou rai báziku. Husi fatin hotu-hotu ne’ebé produs batar, 18% mak nia rai ho pH ásidu uitoan ne’ebé hamenus rezultadu produsaun batar. Peskiza ne’ebé atu halo iha tempu oin mai tenke avalia varidade oioin atu nune’e bele haree karik iha posibilidade atu habelar toleránsia pH ba varidade batar, ou hadi’a rai para bele hasa’e rezultadu produsaun batar. Dalaruma ida ne’e mos bele sai hanesan papel estensionista sira nian atu serbisu hamutuk ho agrikultór sira hodi identifika rai ne’ebé ásidu. Wainhira identifika ona, maka agrikultór sira bele evita atu kuda iha rai ne’ebé ásidu, no produs rezultadu produsaun aas iha fali fatin seluk.

Musan kada rai kuak. Rezultadu peskiza hatudu katak númeru batar musan optimum/barak liu iha rai kuak ida mak musan tolu ou menus, ba agrikultór sira ne’ebé mak kuda liu husi númeru ida ne’e sei halo sira-nia produsaun signifikamente sai menus ou tún. Iha ne’e sei fó korajen ba agrikultór sira para atu mantein kuda sira-nia densidade batar musan menus husi musan haat ba batar varidade lokal no mos varidade foun.

Densidade ai-horis. Rezultadu produsaun sei la influénsia husi batar atu kuda iha liña ka kuda arbiru deit. Mezmu laiha vantajen produsaun husi ai-horis ne’ebé moris liu husi hun haat iha rai kuak ida por metru kuadradu, maibe rezultadu produsaun sei sai menus wainhira ai-horis/m2 menus husi hun haat. Tenke jere ai-horis batar atu atinji maizumenus hun haat/m2 iha tempu koileta.

Hamoos du’ut. Iha ne’e rekomenda para atu hamoos du’ut dalarua iha inísiu epoka kuda batar. Hamoos du’ut liu husi dalatolu sei la aumenta rezultadu produsaun. Hamoos du’ut priméiru sei halo iha semana 4 depois de kuda batar, ida ne’e importante tebes atu hetan produsaun ne’ebé aas.

Fertilizer. Agrikultór sira iha Timor Leste agora dadaun la uza adubu, mezmu orgániku ou kímiku ba iha ai-horis batar ne’ebé sira kuda, mezmu ita hatene hela katak wainhira hadi’a rai nia bokur sei signifikamente hasa’e rezultadu produsaun.

Insekta, pesti no moras. Batar la signifikamente afeta husi insekta, pesti no moras durante tinan tomak halo testu. Mezmu nune’e, dalaruma downy mildew/kumbang bubuk bele estraga batar, tanba ne’e batar ne’ebé iha rezisténsia ba downy mildew/kumbang bubuk esensiál tebes atu kuda.

Hare

Densidade ai-horis. Tuir pakote dadus OFDT ne’ebé iha rezultadu produsaun la influénsia husi kuda iha liña ou kuda arbiru deit. Mezmu nune’e, para atu fasil iha hamoos du’ut liuliu uza mákina hamoos du’ut nian, maka diak liu kuda iha liña ho intervalu maizumenus 20-25cm.

124

Page 137: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

Hamoos du’ut. Hamoos du’ut segundu hatudu benefísiu ne’ebé diak ba rezultadu produsaun hare. Maizumenus hamoos du’ut dalarua – ba hare prefere liu iha tempu inísiu.

Forerai

Musan kada rai kuak. Kuda musan rua iha rai kuak ida sei aumenta rezultadu produsaun forerai varidade Utamua no lokál.

Kuda fila-fali. Kuda fila-fali iha rai kuak ne’ebé moris ladún diak sei aumenta populasaun ai-horis no rezultadu produsaun.

Hamoos du’ut. Peskiza ne’ebé halo iha tinan 2007 hatudu katak rezultadu produsaun musan ho kulit (polong) sei sai aas liu wainhira númeru hamoos du’ut aumenta. Atu maximiza rezultadu produsaun forerai maka númeru hamoos du’ut tenke to’o dala haat.

Jerál

Haloot fuhuk núdar problema baibain ne’ebé akontese ba fini ne’ebé rai iha Timor Leste. Tékniku diak liu atu rai fini para bele tahan kleur mak rai iha fatin/kontentor ne’ebé taka metin/anin la tama hanesan iha masa no saku, ou kuda varidade ne’ebé iha rezisténsia ba fuhuk. Testu ne’ebé halo durante tinan tomak konfirma katak toleránsia fuhuk parsialmente tanba karaterístika kulit nune’e mos depende ba karaterístika husi musan ne’e rasik. Peskiza tuir mai sei foka liu ba hadi’a tékniku rai fini no lansa varidade ne’ebé iha toleránsia diak liu.

Lehe uza lehe (Mucuna pruriens) sei ajuda hamenus/hanehan du’ut ne’ebé moris no mos sei hadi’a nutrisaun ne’ebé iha rai laran liu husi mulsa ne’ebé baibain ema koñese iha parte balun husi mundu. Teknolojia ida ne’e uza ona husi agrikultór Timor Leste iha tempu liu ba no bele habelar ba agrikultór sira seluk wainhira halo avaliasaun iha to’os tempu oin mai. Peskiza ne’ebé halo entre tinan 2006 no 2011 hatudu katak lehe presiza atu kuda depois de kuda batar hodi nune’e bele evita lehe labele taka netik batar durante tempu udan boot. Kuda lehe iha tempu ne’ebé hanesan ho kuda batar sei halo lehe moris domina liu tiha batar, no hamenus rezultadu produsaun batar. Iha ne’e rekomenda katak bele uza lehe hanesan teknolojia ida ne’ebé hodi hasa’e rezultadu produsaun batar no hamenus du’ut ne’ebé presiza hamoos husi agrikultór sira.

Iha parte kosta súl ne’ebé baibain agrikultór sira kuda ai-horis tinan ida dalarua, rekomenda atu kuda lehe iha tempu udan boot atu nune’e bele signifikamente hasa’e rezultadu produsaun batar ne’ebé kuda iha epoka segundu (kuda iha fulan Máiu-Juñu).

125

Page 138: Annual Research Reportseedsoflifetimor.org/.../ARR-2011-Final-Tetun-Version.docx · Web viewSeeds of Life (Fini ba Moris) núdar programa ida iha Ministério da Agricultura e Pescas

10. Referénsia

Agricultural Compendium for Rural Development in the Tropics and Sub Tropics. (1989). Elsevier Science Publishers, Netherlands. 740p

ARPAPET, (1996). Agroclimatic zones of East Timor, (Lindsay Evans, April, 1996)

Claydon A (1983) Potential of Winged Bean Pods and Their Products in Papua New Guinea. Plant Foods for Human Nutrition 32(2): 167-177.

Hymowitz T & Boyd J (1977) Origin, Ethnobotany and Agricultural Potential of the Winged Bean- Psophocarpus tetragonolobus. Economic Botany 31: 180-188.

McDonald, R.C., Isbell, R.F., Speight, J.G., Walker, J., and Hopkins, M.S. (1990).Australian Soil and Land Survey – Field Handbook.2nd Edition. Inkata Press, Melbourne, Australia

Ministry of Agriculture and Fisheries, (2008).National Directorate of Agriculture and Horticulture Statistics, 2008. Agricultural Statistics

Ministry of Agriculture and Fisheries (2009).Strategic plan.

Mnembuka B & Eggum B (1995) Comparative Nutritive Value of Winged Bean (Psophocarpus tetragonolobus (L) DC) and Other Legumes Grown in Tanzania. Plant Foods for Human Nutrition 47: 333-339.

Molyneux N, 2011. Seeds of Life: Adapting for food security. Issues, Vol 94. March, 2011

Nicholas Molyneux, Gil Rangel da Cruz, Robert L. Williams, Rebecca Andersen and Neil C. Turner. Climate change and population growth in Timor-Leste: Implications for food security. 30pp Accepted for publication by Ambio, January, 2012

Seeds of Life, 2011 Agricultural Interventions for improving food and nutritional security in Timor-Leste; with reference to Contemporary Predictions of Climate Change and Population Pressure. A policy and planning paper for the Ministry of Agriculture. 57p

Soil and Land Survey – Field Handbook.2nd Edition. Inkata Press, Melbourne, Australia

SoL, 2006 Relatóriu Peskiza Anuál, 2006, Seeds of Life, Janeiru, 2007, 58p

SoL, 2007 Relatóriu Peskiza Anuál, 2007, Seeds of Life, Agostu, 2008, 136p

SoL, 2008 Relatóriu Peskiza Anuál, 2008, Seeds of Life, Agostu, 2009, 146p

SoL, 2009 Relatóriu Peskiza Anuál, 2009, Seeds of Life, Juñu, 2010

Website http://www.seedsoflifetimor.org/

126