D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 1 (1, 2)

: - {.>

ANKARA ÜNiVERSiTE~i

ANKARA ÜNiVERSiTESi iLAHiYAT FAKÜLTESi . TARAFINDAN YILDA Bi~· ÇlKARillR

. '

CiLT: :XXXVIII

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 231 (1, 2)

1.

İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTElVİiLER (160-297 /777 -909) . .

M. Mahfuz SÖYLE;MEZ

.Giriş

1

Kuzey Afrika'da ilk Harici!İbadi devleti kuran İbadilerin tanhi­ni işlerken, bı:ı mezhebin ortaya çıkışı ile ilgili özet bilgi vermemiz yerinde olacaktır~ Hz. Osman bir takım İcraatlarından ·dolayı eleştiri­Hp,' 35/655 tarihinde Kftfe, Basra ve Mısır'dan gelen muhalif gurup~­Jar tarafından uzun sayılabilecek bir nıuhasara döneminden sonı:a, Meoi­neliler~in ·gözleri <Jnünde öld~rüldü. Hz. Osman'ni. öldürülmesiyle· ·boşalan· hilafet makamına, Medine~de bulunan mulıaij.f guruplardan Mı-sırlılar Hz: Ali'yi, ·Basralılar Talha'yı, Kı1feliler ise Zübeyr' i getirmek is­tiyorlardı; Talha.ve ZÜbeyr'in bilafeti kabul etmemeleri üzerine, Hz. Ali, Medine'de bulunan muhalifler ve Ashabın oitak: kararıyla hilafete getiril-di. . .

·Hz. Ali'nin i:ıilafete getirilişinden kısa bir süre soma, hilafetini. ··. onaylamayan .ve onu Hz. Osman'ın öldürülmesinin sorurnlus~ olarak·

~ göreıller Mekke'de toplaİlarak rriuhalefe~e başl~dılar. Başını Hz. Aişe'nin çekt_iği bu gurubun içinde Ta}4a ve Zübeyr gibi ·daha önce Hz. · All'ye biat etmiş "olan şahıslar'da bulunuyordu. Techizatının büyük bir ·kısmı" Hz. Osman'ın. Yemen Valisi Ya'la b. Münye ve Basra valisi :EbU Amir tarafından sağlanan bir ordu oluşturuldu. Oluşturıiliın bu ordu ile Hz:. Ali arasında.Basra yakınlarında meydana gelen Cemel Savaşında Hz. Aişe'nin ordusu dağıldı, Talha ve Zübeyr öldürüldü. Basra'ya giren

·Hz. Ali, kısa bir süre sonra, Kı1fe'ye geçti ve burayı lı.ükümet 1Jlerkezi yaptı: ·

· Bu arada· HZ~ Alitarafindan görevden alınan Hz. Osman'ın Şain valisi . Muaviye, Hz. Ali'ye biat etmedi~ gibi, Hz. OsmaQ.; a yakınlığını

.. ileri sürüp, onun katillerinin ke~disine verilmesini istedi. Hz. Ali, ka-· .. tillerhı cezalandırılmasını zamana bıraktığı için biı teklifi kabul etmedi. 'Başından beri gözü hilafette olan ve Hz. Qsman'm katlini-emeline ulaş-

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 232 (1, 1)

'458 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

mak için- fırsat olarak değerlendiren Muaviye, Hz. Ali'ye karşı muhale­fet bayrağı açtı. Uzun barış müzakerelerinin sonuç vermemesi üzerine· -savaşka~ınılmaz olunca, iki ordu Szffin'de karşı karşıya geldi. Muaviye; Arnr b. As'ın tarihibilesi ile yeııilmekten kurtularak, Hz. Ali'yle eşit ko­şullarda müzakere masasına oturdu. "Tahkim" olarak da bilinen bu olay, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki ihtilafı gidermediği gibi, "Hüküm ancak Allah 'ındır" diyerek, hükmü belli olan bir konuda hakemiere baş vurma-. nın küfür olduğu iddiasıyla Tahkim' e karşı çıkan ve adına Hariciler denen üçüncü bir gurubun ortaya çıkmasına da sebep oldu. ·

Kilfeliler arasında ·ortaya çıkan bu guruba karşı Hz. Ali, Nalı­revan ve diğer savaşlarda önemli başarılar elde ettiyse de, bu muhalif gurubu tümüyle ortadan ~aldırmaya muvaffak olamadı. Hz. Ali'ııin, Haricilere mensup olan lbn . Mülcem tarafından şehid edilmesiyle, Hariciler için yeni bir dönembaşlamış oldu. Bu yeni dönemde Hancller, bir taraftan onları iktidarı Emeviler'e kaptırmalarının müsebbibi ve aynı zamanda Hz. Ali'nin katilleri olarak gören Kilfelilerle, diğer taraftan ken­dilerini sindirmeye çalışan Bıneviler ile mücadele etmek durumunda kal­dılar. ffiınun sonucu olarak Kilfe, Hariciliğin merkezi olma vasfını Basra'ya devretti. Yezid b. Muaviye'ye karşı Mekke'de muhalefet bayra­ği ·açan Abdullah b. Zübeyr'in yanında Emeviler'e karşı savaşan Hari~ller, Basra'ya dönüşlerinde aralarında çıkan ilıtilaf ~zerine bir kaç kola ayrıldılar. B~nların en önemlileri; Ezarika, Necedat, lbadiye ve Suf-riye'dir. ' '

Basra'yı ·karargah edinen Haricller, Emevi valilerinden Ubeydullah b. Ziyad, Haccac b. Yusuf ve daha sonraki valiler döneminde devle-

. tin daha uç bölgelerine; Horasan, Yemen· ve Umman'a yerleştiler. Haricilerden Horasan yöresinde bulunanlar, Emeviler'in sondönemlerih-_ .de izlenen sert politikalar sonucunda buralardan ayrılmak zorunda kaldı­lar. Bu yörelerden ayrılan Hanellerin büyükbir kısmı devletin hakimiye­tinin henüz tam pekişmediği; nisbeten daha sakin Kuzey Mrilaı'ya yerleştiler1 • Emevi devletinin izlemiş olduğu Arapçılık politikasının da buralarda muhalif guruplarıo gelişmesinde katkısının olduğu düşlinülebi- . lir. .

1. İslam dini; Kuzey Afrika'ya Hz. Ömer tarafından görevlendiril~n Arnr b. As'm Mısır'ı 21/641 tarihinde fethetmesiyle ginniştir. Afrika'nın asıl fethi Hz. Osman ta- · rafından görevlendirilen Abdullah b: Sa'd tarafından gerçekleştirilmiştir. O, Trab­!us'tan, bugünkü Tunus civarına kadar olan bö!geyi fethedei:ek, Kuzey Afrika'nın Islilınlaşmasında önemli rol oynadı. Daha sonra Ifrikiyye başkomutanlığına getirilen Ukbe b. Niifi' KuZ!!Y Afrika'yı baştan başa fetbederek Kayrevan şehrini kurdu ve

· Herberi kabilelerlu IsHim'ı kabul etmelerinde büyük gayretler sarfetti. Bu fetihler so­nucundaMüslümanJar; Atiantik kıyılanna kadar ilerleyerek Kuzey Afrika'ya hakim oldular. · . . · · .

ı

-'

1

!

ı i

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 232 (1, 2)

İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-297n77-909) 459

İbadilı"ğin Kuzey Mrika'ya Girişi

Hariciliğin bir kolu olan İbadiliğin2 , Kuzey Afrika'ya, Haricilerin önde gelen bilginlerinden Selerne b. Said3 ve İbn Abbas'ın·mevlası İk­rime'nin4 _ faaliyetleri sonucu, hicri II. asırda _girdiği rivayet edilmekte­dif. Selerne b. Said'in gayretleri sonucu İbadlliği benimseyen· Her­berilerden bazılah Basra İbadilerinin reisi olan Ebu Ubeyde'nin ders halkasına katılmak üzere Basra'ya gittiler. Burada eğitim gören Ber­beriler, İbadiliği yaymak için ülkelerine geri dönüp, orada'bir~r dai ola­rak faaliyetlerine devam ettiler. Buıı1ardaıi beşi H_ameletu'l-Ilin olarak t:aıp.nmaktadJti. Buıı1ar: Ebu'I-Hattab Abdu:l-A'la b. Sernh el-Meafıri7 ,

2. İbadiler; Abdullah b. İbad et-Teıriiı:ıll'ye nisbet edilen Harici fırkadır. Bu fırkanın en ünlü imaıi:u Cabir b. Zeyd el-Ezdi el-Unırnani'drr. Cabir, İbadiliğin asıl kuiııcusu olarak da kabul edilmektedir .. Cabir, halkı Hulefa-i Raşidin dönemindeki şura siste­

. mi, adalet ve eşitlige çağı.rnlaktaydı. Ru görüşlerinden dolayı Bıneviler tarafından Unırnan'a sürgüne gönderildi. Burada fikirlerini yaymak için rnüc_adele etti. Oradan Balıra'.ya geri döndü ve burada da h. 93'de öldü. Onun ölümüyle 'lbadilerin imamlh

. ğına Ebu Ubeyde b. Kerime seçi_ldi. Cabir'in öğretilerine sıkı sıkıya bağlı olan Ebu Ubeyde, Irak valisi Haccac · tarafından bu fikirlerinden ötürü bir süre hapsedildL ~mevi halifesiSüleyman b. Abdulmelik tarıı.fındıin hapisten çıkarılan Ebu Ubeyde, Ibiidiliğin Kuz~y Afrika'ya yayılmasında önemli pay sahibidir. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ibn J5.uteybe, el-Meiirif, (thk. Servet Ukkaşe, Kahire, 1991) 622; Şeh­ristani, el-Mi/el ve'n-Nihal, (1-ill, Mısır, 1317) I, 180;-Reşid Abdullah el-Cemili, "er-Rüstemiyyun fi Tahert 162-297 h. İntişaru'l-İbadiye fi'l-Mağrib. ve Eseruhu fi Kıyami 'd-Devleti 'r-Rüstemiyye", Mecelletu 'l-Müerrihi' l-Arabiyyi, (Bağdat, 1987), XXXIV, 200, 186 · ' -

3. Selerne b. Sa'd b. Ali b. Esed el-Hadremi'nin, Sufriye mezhebine mensup olduğu. ve Kuzey Afrika' da Sufriliğin yayılması için faaliyet gösterdiği ile ilgili farklı kana-atler de mevcuttur. 1

4. İkrime el-;Berberi; Hz. Ali, Hz. Aişe, İbn Abbas, Ebu Hureyre, Ukbe b. Amir ve Ebu Said' deri rivayetlerde bulunmaktadır; Katade, onun tefsir konusunda insanların en bilginlerinden olduğunu söylemektedir. Hadisleri Alımed b. Hanbel; Yahya b. Main ve Bı.ıhari tarafından kullanılmıştır. h. 105 veya 106 yılında Medine'de vefat etti. Bkz. Ebu Abdullah Muhanırned b. Ahmed b. AbdUlhadi ed-Dımeşki (ö.h. 744), Tabak!itu~l-Ulem!ii'l~ Hadfs, (1-ill, thk. Ekrem el-Buşi, Beyrut, 1979,) I, 167-168.

5. Ebu Zekeriyya Yahya b. Ebibekr el-Vercilani, (ö. 450 ile 500 lirası), Kitiibu's-Sire 've Ahbiiru'l-Eimme; (thk. Abdurrahman Eyub, Tunus, 1985) 42; Ebu'I-Abbas Ahmed b. Said ed-Dercini, (ö. 670), Kitiibu Tabak!iti.'l-Meşayih bi'l-Mağrib, (I-Il, thk. İbrahim Tallai, Cezayir,?) I, ll; Amir Neccar, el-Haviiric -Akideten ve Fikren ve Felsefeten-, Beyrut; 1986, 87; ~~şid Abdullah el-Cemili, 186; Adnan Demircan,

_· Haridierin Siyasi Faaliyetleri, (S.U.S.BE. Basılmaıruş Doktora Tezi, Urfa), 1993, 157.

6. ed-Dercini, I, 19 . . 7. Ebu'I-Hattab Abdu'l-A'la b. es~Semh el-Meatiri el-Himyeri el-Yemeni; Dört ar­

kadaşı ile beraber Basra'da beş.yıl kalarak Harici alim Ebu Ubeyde Müslim b. Ebi Keri.me'den dersleı: aldı. İbadiliği yaymak için Kuzey Afrika'ya geri döndü. Bu es­nada arkad~şları tarafından imam seçildi. Hicri !44 tarihinde Abbasilerin Kuzey !'ı-f­rika valisi Ibn Eş'as tarafından.önemli sayıdaki Ibad,i ile beraber öldürüldü. Bkz. Ibn Sağir el-Maliki, (ö.h. 3 yüzyıl)_, Ahb/i!u'l-Eimmeti'r-Rüste"!fYYfn, (thk. Hasan Ali Hasan, Kahire, 1984) 240; Ibnu'l-Izan el-Merakkuşi (0. 695/1295), · Kitabu Beyiini'l-Muğrib fi Ahbii'ri'l Endelus ve'i-Mağrib, (I-II, Leiden 1948), I, 81-82; el-Vercilaru, 57; ed-Dercini, I, 22 vd.; Reşid.Abdullah el-Cernili, 187 ·

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 233 (1, 1)

'460 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

Abdurrahman b. Rüstem8, Asım es-Sidratr, İsmail b. Durar el Öadfrmisi10

ve Ebu Davud eJ.:-Kabili'dirler. · _ Ebfi Ubeyde'nin ders halkasında eğitimlerini tamamlayıp memleket-·

lerine dönme hazırlığı yapan· bu şahıslar, hocalarının içlerinden birini . imam seçmeleri gerektiğini söylemesi _ve Ebfi'l-Hattab'ı işare! etmesi üzerine onu kendilerine imam seçtiler11 . .

Kuzey Afrika'ya dönen ve burada İbfrdiliği yaymaya çalışan Ebfi'l:· Hatt~b'ın imaqılığını Trablus'daki Hevvare ve Zenate Kabilelerine men­sup Ibadi Berberiler de kabul ettiler ve ona biat ederek etrafında toplandı­

'lar12. Onun etrafında toplanan bu kabileler bölgede önemli bir güç meyda­na getirdiler. Ebi'I-Hattab komutasındaki Ibildller 1411758 tarihinde Abbasiler'in k(;>ntrolündeki Trablus üzerine yürüyüp şehri· kuşattılar. Trablus valisi, Ibadiler karşısırida dayanamayacağını anlayınca hayatının bağışlanması ·karşılığında anlaşma imzalamak zqrunda kaldı ve beytü'l­malın anahtarını da vererek teslim oldu, anlaşma gereğince serbest bırakı- · larak doğuya gitmesine izin verildil3.Trablus'u ele geçiren Ebfi'l-Hattab,

t . • -

8. . Abdurrahman b. Rüstem (160-170/776-786): Abdurrahman b. Rüstem'in Fars kö­kenli olduğu hakkında kaynaklanmız ittifak halindedir. Yakubi Buldan adli eserine' de, "Tahert'e egemen olan aileye, İran kökenli olup kendilerine Muhammed b. Eflah b. Abdulvahhab b.· Abdurrahman b. Rüstem el-Farlsi ailesi denmekte" olduğunu söylemektedir. (Bkz. el-Buldan, nşr. De Goeje 1881, U~id~n, 516) .. Fakat Rüstem'in babasıyla ilgili olarak kaynaklanmızda ihtilaf mevcuttur. Ibn Haldun, Rüstem'in !(adisiY.e savaşına katılan İran ordusunun komutanlanndan biri olduğunu belirtir. lbnu'l-lzlirl ise Rüstı:m'in Hz, Osman'ın mevlası olduğunu iddia eder, Ancak Ab­durrahman ve Babası Rüstem'in yaşlan göz önüne alındığı zaman bunun mümkün olmadığı görülecektir. Çünkü Kadisiye savaşı 15/639 yılında meydana gelmiştir. Abdurrahman ise 171/787 yılında öldüğüne göre, bir buçı.ık asır yaşamış olması ge­rekir ıq bı.ı da mümkün görünmemektedir. Rüstem'in, Behrarn b. Kisra el-Meliku'l­Ffui.s (Iran Kisrası)'nın oğlu olduğu kaynaklarda belirtilmektedir. Vercilfuıl'nin ak­tardığina göre Abdurrahman'ın annesi küçük yaştaki oğlu ile beraber Mekke'ye git7

miş, 9rada Kayrevfuılı bir adamla evlenmiş ve onunia b~raber Kuzey Afrika'ya git­miştir. Abdurrahman burada büyümüştür. Kayrevfuı'da lbadilerin ilim meclislerine devam ettikten kısa bir süre sonraBasra'ya gidip Ebii Ubeyde'nin ders halkasina bii: müddet devam etmiş ve onun tarafından Kuzey Afrika'ya hamaletiu'l-ilm olarak gönderilmiştir. Doğum tiırihi ile ilgili sağlıklı bir bilgiye sahip olamadığımız Abdur­rahman'ın vefat tarihi 170i786 <tır~ İbnu~l-İzlirl, I, 197; Şihabuddin Ebi Abdullah Ya'kut b. Abdullahel-Hamevi (0. 626/1229), Mu'cemu'l-Buldan,_ (1-V, Beyrut, ?) II, 9; aynca bkz: el-Vercilfuıl, 47, 48, 58;.e'd"Dercini, I, ~9 vd; lbn Haldun, Ebii Zeyd Abdurrahman b. Eblbekr Muhammed el-Hadraınl (0. 808/1405), Kitabu'l­İber ve Divanu'l-Mubtede ve'l-Haber fi Eyylimi'l-Arab ve'l-Acem ve'l-Berber ve minAsarihim min Zevi's-Sultani'l-Ekber, (I-VII, ~sır, 1284) VI, 112; Jarnil M. Abun-Nasr, A. History of the Magrib in the lslamic Period, Cambridge, 1987, 43; Muhammed Ali el-Hariri, ed-Devletu'l-Rustemiyye bi'l-Mağribfl-İslamiyye,. (Ku­veyt, 1987) 108; Muhammed Vulid Dadah,. Mefhumu'l-Mulkifi'l-Mağrib, (Kahire, ?), 25; el-Vercilllııl, 43, 58; Sabri Hizrnetli, "Al;ıdurrahman b. Rüstem", T D.VjA. İstanbul, 1988,I, 170,171 ' . · . · ·

. 9. · Ebu'I-Hattab ile beraber Trablus'un fethinde bulundu. Kayrevfuı .lçuşatması esnasın-da öldürüldü. el-Vercilfuıl, 58; ed-Derclnl, I, 28. · . . ·

10. Ebô'l-Munib İsmail bl Durar el-Gadfunisi; Basra ibiidilerinin lideri 'olan Ebii · Ubeyde tarafından Kuzey Afrika'ya kadı olarak gönderildi. el-VerciHirıl, 58 .

1 i. Vercilfuıl,60; Reşld Abdullah el-Cemill, 186 12. Vercilfuıi62;.ed-Derc1nl, I, 23; Reşld Abdullah el-Cem111, 186 13. Vercilani, 64-65; ed-Derclnl, I, 26

ı

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 233 (1, 2)

iLK. HARid DEVLET: RÜSTEwLER (Hj0-297/777-909). 461

~urayı kendisine ·merkez yaptı14• Trablus ahndıktan sonra Kayrevanlı Ibadilerin isteği üzerine bu kez 6000 kişilik bir kuvvetle Kaytevfuı üzeri- . ne yürüdü ve burayıda ele geçirdi15

• Kısa bir'süre sonra Kabis ve Nefzava · da16

, İbadileri~ eline geçt~17 • Böylece bugünkü Libya Devleti'nin bulundu- . ğu coğrafya üzerinde bir Ibadi yönetimi kurulmuş oldu. ' ·

Ebll'l-Hattab, Kayrevan'ın fethinden. sonra şehri tahrip etİnemeleri, .ziraat ve ağaçlara zarar vermemeleri hususunda ordtisunu uyardı ve.aslen iraiılı olan Abdurrahman b. Rüstem'i vali olarakatadı18 • O, şehirde genel

. af ihın etti. Taraftarlarına, kaçariları kovalamamalaiını, yaralılara kötü muamelede bulunmamalarını emretmesiriin yanı sıra yağma yapılmasına . da müsaade etmedP9

• Bunun ardından da Sufriler'in elinde bulunan Sicil-inase'ye20 yöneldF1• ·

Kayrevan'ın dÜştüğü haberini alan Abbasi Halifesi Ebfi Cafer,Miın­sur, Muhammed b. el"'Eş'as el-Huzai'yi 50.000 veya 70.000 kişilik bir kuvvetin başında Ebil'l-Hattab'ın üzerine gönderdi. Muhammed b. Eş'as Mısır'a geldiği zamart Ebil'l Hattab ile ilgili bilgi toplamak üzere Kay­revan taraflarına casuslar gönderdi. Casuslar EbO'l-Hattab'ın gece abid, gündüz ise mücahit bir şahıs olduğunu, qrdusunôa hırsızlık yapanların e,li­nin kesildiği, zinı:ı yapanların recm edildiklerini, Muhammed b. Eş'as'la karşılaşmaktan çekinmediklerim, ölümü iştiyakla beklediklerini haber ve,. rince, Muhammed h:~Eş'as'ın ordusunda bir tedirginlik yaşandı. Hatta bazı komutanlar geri dönmek istediler. Ancak Muhammed b. Eş'as hali­feden sefere devam etmeleri gerektiğini bildiren bir mektup ·aldığını söy­leyince ordu Kuzey Afrika'ya doğru seferine devam etti22

•

Abbasi kuvvetlerinin gelmekte olduğu haberini alan Ebil'l-Hattab, ·onlarla savaşma kararı aldı. Uzun bir kavalamacadan sonra iki ordu ara­sında 14417 61 yılının . S afer ayında23 Sicilmase yakınlarında çıkan kanlı. savaşta Ebil-l Hattab ile beraber çok sayıda İbadi öldürüldü24

•

14 .. 15. 16.

ed-Dercini; I, 26; Reşid Abdullah el-.Cemill:, 186 Vercilfuıi, 66 vd; ·ed-Dercini, I, 26, 27; Reşid Abdullah el-Cemili, 186. Rüstemi Devleti'nin önemli kentlerinden biri olan Nefzava kenti çöle yakıqdı. Bkz. Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Makdisi, (ö. 388/988), Ahsenu't-tektisim, (I-ll, Farsçaya tre. Ali Nlli Munzevi, Tahran,?,) I, 328. ·

17. Vercilfuıi, 67; Reşid Abdullah el-Ceınlli, 186 18. Vercilani, 69; ed-Dercani, I, 29 19. Vercilfuıi, 70; ed-Dercini, I, 30,31 20. Kuzey Afrika'nın önei:nli kentlerinden biri:Y.di. Bkz. Makçlisi, J, 33Q. . . 21. Bu olay 14Q/757 de cereyan etmiştir. Bkz.lbn Selarn el-lbadi (ö. 273/882), Kitabun

fihi Bedu'l-Islfim ve Şerciidud-Din, (Thk; Şeyh Salim b. Yakub, 1986, Beyrut,) 127. 22. Vercilfuıi, 71-72; ed-Derclııi, I, 32; Reşid Abdullah ei-Cemill:, 187. 23. Reşid Abdullah el-Cemili, 187 · · 24. İbn Sellam el-İbadi, 39; Ya'kubi, (ö. 292/90Ş), Tarihu Ya'kubt, (I-ll, Beyrut, 1_992),

ll; 386; Vercilani, 71vd.; ed-Dercini, I, 34; Ibn Haldun, VI, 211;,Muharnmed Nacl, Tarihu Trablusi'l-Garb, (Arapçaya tre. Abdusselam Edhem, Muhaıi!I!led Usta, Libya, 1970), 133; Reşid Abdullah el-Cemili, 187; Ethem Ruhi Fıglalı, lbiidtyenin Doğuş~~: ve Görüşleri, (Ankara, 1983), 101.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 234 (1, 1)

462

. Ebfil-Hattab'm daha önce yaptığı yardım çağnsı üzerine yola çıkan Kayrevan valisi Abdurrahman b. Rüstem, Kabis kentine vardığında EbO'l-Hattab'm. ve beraberindeki İbadilerin ölüm haberini aldı25 • Bunun

. üzerine yanındaki askerleri dağıldılar. Rivayetlere göre kendisi, oğlu Ab­dulvahhab ve hizmetçisi ile yalnız kaldı26 • Gizlice Kayrevan'a giren Alı­durralıman burada fazla _kalmayarak oğlu ve .hizmetçisi ile yine gizlice şe­hirden ç~tı27 , önemli sayıda İbadinin yaşamakta olduğu Sufcec dağlarına sığmdı. Ibn Eş'as ile yapılan savaştan kurtulabilenlerin bir kısmı da gelip ona katıldılar. Abdurralıman ile beraber daha iç taraflara, sarp, geçit ver­~eyen Cebel..:i Ceizula'ya çekildiler8

• Abbas! kuvvetleri buradaki IMdileri yok etmek için saldırılarda bulundularsa da bunda başarılı olma­yıp, Kayrevan'a geri dönmek zorunda kaldılar9 • ': · ·

' Trablus ve çevresinde kalan diğer İbadiler ise, EbO'l-Hatem Ya'kub b. Lebid el-1ylelz0zi'nin etrafında toplandılafl0 • EbO'l-Hatem'in etrafında toplanan bu IMdiler, tekrar AbbaSilerin egemenliğine geçen. Trablus üze­rine yürüyüp burayı ele geçirdiler ve şehirde bulunanların bir çoğunu öl­dürdüle21 .

. EbO'l-Hatem komutasındaki İbadiler, daha sonra Kayrevari üzenne yürüyüp, şehri kı;ışattılar. Bir yıl süren bu kuşatmaya dayanamayan halk, şehri Ebfi'l-Hatem'e teslim etmek zorunda kaldı32 • IÇayrevan'ın yeniden el değiştirdiği haberini alan Abbas! Halifesi Mansur, ümer b. Ha:fs kornu­tasında büyük bir orduyu Kuzey Afrika'ya gönderdi. Ebfi'l-Hatem komu­tasındaki IMdiler bu orduyu 154/770 yılında Tni.blus ·~.n doğusunda,

· Mağmadis denilen yerde büyük bir hezimete uğrattılar ve ümer b. Hafs'ı öldürdüle23

• Bunun üzerine Abbas! Hilifesi Mansur~ Kuzey Afrika'ya Yezid b. Hatem el-Ezdi koroutasında yeni bir ordu sevk etti34.Trabius-ya­kınlarına gelip konan bu orduya bazi Berbeıi kabileJer de destek verdiler.. EbOl-Hatem'in ordusu ile Yeztd· b. Hatem'in ordusu 1551771 yılının Rebiu'l-evvel ayında karşı karşıya geldiler. Ebu'l.:.Hatem'in ordusu büyük bir h~zimete uğradı, Ebı1'1-Hatem ve beraberindekilerin bir çoğu kılıçtan geçirildP5 • · ·

Rüsteııll Devleti?nin Kuruluşu: Abdurralıman b. Rüstem'in Ebı1'1-Hattab'ıı:i öldürülınesiiıden sonra

Cebel-i Cezzula'ya sığındığın1 yukarıda bildirmiştik. Abdurrahman, bura-

25. Vercilfuı:i, 75; ed-Derc:ini, I, 35; Reşid Abdullah el-Cem:il:i, 187 26. Vercilaru, 75; ed~Derc:in:i, I, 35 27. Vercilfuı:i. 76 . 28. Yakut, n; 9; İbnu'J-İzfui I, 196;.ed-Derc:in:i, I, 36; Muhammed Vulid Dadah, 25;

Reş:id Abdullah el-Ceınil:i, 187 · 29~ Reş:id Abdullah el-Ceınil:i, 1.87 30. Vercilaru, 78-79; ed-Derc:in:i, I, 36; Reşid Abdullah el-Cem:il:i, 189 -31. Vercilfuıi, 79; ed-Den::ini, I, 36-37 · 32. Vercilfuıi, 80; ed-Dercin:i, I, 38 . 33. Vercilfuıi, 79; ed-Dercini, I, 38, 39; Reşid Abdullah el-Cemili:, 189 34. Vercilfuıi, 83; 'ed-Dercini, I, 39; Reşid Abdullah ei-Cemil:i, 189 ·

- 35. Vercilani, 79; Reşid Abdullah el-Cemili, 189

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 234 (1, 2)

r 1 ı

İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-2971777-909)

/

da İbadi alimler ile bir araya gelmiş, onlarla birlikte İbadiliğin bu bölgede yayılması için önemli faaliyetlerde-bulunmuştur6 • Ebı1'l~Hatem'in öldü­

. rülmesindeıi sonra savaştan sağ olarak kurtulabilen İbadilerin de gelip · ·Abdurrahman' a katılmış _olmaları muhtemeldir. -

Abbasiler ile sürekli olarak yapılan savaşlarda J.calıcı bir başanya ula­şılmasının mümkün olmayacağı kanaatine varan Ibadiler, daha güvenli bir yere çekilmeye ve burada hazırlık yaparak Abbasiler ile mücadeleyi · sürdürmeye karar verdiler. Mücadelelerine merkez olacak bir yer tesbit etmek amacıyla araştirmalara başladılar. Uzun araştırmalar sonucunda eski Bizans kenti Tiart' e 10 km. uzaklıkta olan bir yerde Tahert şehrini kurarak burayı merkez yaptılar7 • -

İbadilerin Tahert'i merkez olarak seçmelerinin arkasında; buranın, Abbasilerin sık sık akınlarına maruz kalmayacak yükşeklikte olması, geniş tarımalanlarına sahip, sahil ile salıra arasındaki ticaret yolunu kont.:. rol edebilir bir noktada bulunması gibi _ sebeplerio rol oynamış olma,sı muhtemeldir. · '

_ Tahert'in kuruluşı,ı ile ilgili olarak anlatılanlar İbnu'l-İzari'nin Kay-, revan'ın ·kuruluşu için anlattığı efsaqeyP8 andırmaktadır. Bu efsaneye

göre "Tahert şehrinin kurulacağı yer bir çok yırtıcı ve sürüngen hayvanın ya_şadığı ormanlık bir yerdi. Keramet ehli bir zat bu hayvanlara; "Bura­larda bir kent kurulacağını, dolayısıyla buraları terk etmeleri gerektiğini söyley~nce orada yaşayan tüm hayvqnlar yavrularını alarak· uzaklaştı­lar". Orman yakılarak yerine ilk olarak cami yapıldı, akabinde yerleşim birimleri inşa edildP9

• Şehrin inşasında Kayrevan örnek alındı40 ; Havası güzel, suyu . bol41

, üç tarafında· nehirler akan güzel bir yerdi42•

Şeiiimahl'nin tabiriyle bu yerİbadileri düşmanlanndan koruyan sığınak v~ illin-irfan şehri olinuştur43 • Şehrin kuruluşundan sonra Abdurrah­man'ın etrafında Hevvare, Levate, Miknase, Mezate, Lemaya, Zenate ve Nefzava Berberi kabileleri toplandılar44. Abdumihman b. Rüstem .Ta-

36. ed-Derciıll, I, 36; Cemalettin Erdemci, İbn Sellôın el-İbô.df ve İtikiidt Görüşleri, Ba­sılınaınış- Yüksek Lisans Tezi, Van, 1'996, 47

37. Tahert'in kuruluş tatibi hakkında kaynaklarımızdaki bilgiler çelişkilidir. Kimi kay­naklar, Tahert'~ 160/776 tarihinde kurulduğunu söylerken (bkz. ed-Dercinl, I, 43; Vercilfuıi, 85; Ibnu'l-Izan, I, 196; Behhaz Ibrahim Bekir, 84); Muhaınıned Vulid padah !se bu tarihin 1441761 tarij:ıi olduğu kanaatindedir. Bkz. Dadah, 25

38. Ibnu'l-Izfui, I, 196. . · . _ 39. Yakat, ll, 9; Vei:cilfuıi, 86~87; ed-Derclni, I, 14; Behhaz İbrahim Bekir, 86-87;

Reşld Abdullah el-Cemlll, 187 · 40. · el-Makdisi, I, 325,326; Georges Marcais, "Tahert", İslam Ansiklopedisi, Ankara, -

1993,XI,630 41. Zekeriyya b. Muhaınıned b. Mahmud el-Kazvinl (682/1286), Asiiru'l-Bilô.d, (Bey-

rut, ?,) 169. 42. el-Makdisi, I, 325,326. Yakfit, ll,8, 9. İbnu'l-İzfui, I, 196. 43. Behhaz İbr;ı.him Bekir, 86. 44. Vercilani, 87; ed-berclnl, I, 42; Reşld Abdullah el-Cemlli, 187; Georges Marceis,

XI,630 .

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 235 (1, 1)

' '

464 M.MARFUZSÖYLEMrnZ

~ert' e yerleştikten sonra Emir eı.:.Mü'ini~in ·diye isimlendiriıdi45 • Böylece, lbadiliği benimsemiş olan Berberi kabilelecin hemen hemen tamamı ilk defa bir liderinetrafında toplanmış olpular.

İbn Sağir ve Vercilani, Abdurrahman'ın imamete seçilişi ile ilgili olarak bize şu bilgileri sunmaktadırlar .. "İbadller Tahert•in kurulacağı yere gelip burada bir şehir inşa etmeye karar verdikleri zaman, liderleri bir araya geldiler ve "Biliyorsunuz ki bizim bu işimiz, sorunlarımzzz ken­disine götüreceğimiz, bizden olan, mazlumun hakkını zalimden alacak, namazlarimızı kzldzraca~,· zekatlarımzzı toplayacak ve feyimfzi aramızda taksim edecek bir imam olmadiın yürüyemez" dediler. Bunun üzerine het kabile aralarından bir veya iki imam adayı belirlediler. Sonra bu kabile reisieri bir araya gelerek "kabile/erin belirlemiş. olduğu bu şa~ıslarzn ka-

~ bilelerini kayırabilecek/eri hususundaki endişelerinl izhar ederek, toplum içinde saygın bir yere sahip olan, kayırabileceğ~ bir kabilesi de_ bulunma­yan, aynı zamanda imam EbU'i-Hatiab tarafindan kendisine görev veril­miş, haksızlık yapması durumunda da çok rahat. bir şekilde iniarnetten alabi/eceğimiz Abdurrahman'z seçelim'' dedilef"6.1bri Sağir'in aktardıkla­rındaıi da anlaşılacağı gibi Rüstem1 devleti bir çok kabilenin bir araya ge­lerek kurduğu bir kabileler federasyonu idi. Bu kabilelerden hiç biri diğer kabilenin. hakimiyetini benimsemediği için· kendileriyle aynı değ~rleri paylaşan, ancaJ.c soy olarak kendilerinğen olmayan bir şahsı imam. seçti- · ler. Bumin farkında olan Abdurrahman da her kabil~ye yakınlık göstere­rek büt~n kabilelerin.takdirini kazandı. Bu tavn ona diğ~r bölgelerde ya-.

. ş'ayatı lbadller arasinda da saygın bir yer. kazandırdı. lbadi tarihçilecin · · aktardığuıa göre bölge. dışındaki İbadller -özellikle Basra'dakiler- yeni

kurulan bu devlete destekolmak için yardım toplayıp gönderdiler. Gön- · derilen bu yardımlar, getiren heyet ;huzurunda ihtiyaç. sahiplerine dağıtıl- , dı47 • Bu durum,Rüstem1 devleti ve Imam Abdurrahman'ın ününü daha da arttl!dı. Bulunduklan bölgelerde sıkıntı iÇinde yaşayan, zulüm gören, ezi.,.· len lba<;lller Tahert'e toplanmaya başladılarıs. Gelen· bu insanlarılı arasın­da ilim_ adamlan olduğu gibi, zanaatk~lar da ~ulunuyordu49 • Tahert'in içinde Kufelller, Basralılarve Kayrevaı;ılılar'ın müstakil mahalleleri, çar­şılan ve mesdtleri oluştu50 • Devletin inşasında. önemli roller üstlenmiş olan dışardan gelen bu şahıslar Rüstem1 devletinin KuzeyAfrika'da ilim­İrfan ve .tiçaret merkezi olmasına öneıD:li katkılarda bulundular. Kuzey Afrika'da lbadller tarafından kurulan bu devlete diğer Hanellerin sahip çıkmalan ve bu devletin imamlarını kendi imamlan .olarak kabul etmele­rinin51, aşın Hariciliğin yok olmasında büyük roı·oynadığı düşünülebilir.

45. Filıir' Riyiid, Şi~ lu İfrikiyye fi Usilri'l~ V usta, (Kahlre, 1981 ), 55. 46. ~n Sağir, 237-240; Vercilfuıi, 87; Reş:id Abdullah el-Ceınili, 187. 47. ~n Sağir, 241-242; Vercilfuıi, 88; ed-Dercini, 1,.46. 48. :fbn Sağir, 243"244. · 49. !!Jn Sağir, 243-244; Reş:id Abdullah el-Ceınlli; 188. 50. · Ibn Sağir, 244; J;{eşld Abdullah el-Cemill, 188. , 51. · Vercilfuıl, 88. ·

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 235 (1, 2)

ı·

. İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-2971777-909) ''465

. Tahert'te on bir yıl imamlık yapan Abdurrahman'ın imarnet dönemi oldukça sakin geçti. Onui:ı son derece adil, Kitap ve Süiinete bağlı, iyiliği emredip kötülükten sakıiıdıran, züht sahibi bir zat olduğu52 ve oldukça sade bir hayat sürdüğü rivayet edilmektedir. Kaynaklanmızın aktardığına göre Basra'dan Rüstemi Devletine yardım getirenheyet onu kendi evinin inşaatında hizmetçisiyle beraber çalışırken h!ılmuşlardı53 • Onun bu özelli­ği halk tarafından sevilmesine ve kendisine itaat edilmesine vesile olınuş­tur. Abdurrahman b. R,üstem'in günümüze intikal etmeyen bir tefsiri ve hutbelerinin toplandığı birmecmuası olduğu rivayet edilmektediF4

• Onun ~önemi Tahert iMdileri ·~p en parlak dönemidiF5

• Adaleti ile tarunaiı Imam Abdurrahman Hz. ümer' e Uyarak ölmeden önce yerine geçecek . imaını seçmek üzere altı kişilik bir şura heyeti tesbit etti56

• ,

. .· Ehlu'l-hal ve'l akd konumunda olan bu altı kişilik şura heyeti Ab­durrahman'ın oğlu Abdulvahhab'ı (170-208/786-823) imam olarak .seÇti57

• Bu şura heyetinde bulunanlardan .biri olan Yezid h. Fendin~ Ab­dulvahhab'a biat ederken "Biz sana yapacağın icraatlerin hiç birini bu · altı kişilik şuraya danışmadan yapmaman şartıyla biat ediyoruz"58 diye-

. rek şartlı olarak biat etmiş ancak, orada bulunan şuranın diğer üyeleri Yezid b: Fendin'in bu Şartına itiraz etmiş bunun üzerine, Yezid hiç bir Şart ileri sürmeden Abdulvalihab'a biat etmiŞtif59 • .

, .. Imain Abdulvahhab'ın kendilerini değil de başkalarını iş başına ge­tirdiğini gören Yeziq b. Fendin ve taraftarları, AbdulVahhab'ın bazı vali

. ve kadıları kendilerine danışrhadan, yöre halkının: isteğini dikkate· alarak atamasını bahane ettiler ve bir süre sonra efdalin bulunduğu yerde mef-:­dulun imamete gelmesinin caiz. olmadığını ileri sürdüler. Yezid b. Fen­din' in başrqı çektiği. bu· grup Imam Abdulvahhab' a muhalefet bayrağı açarak onun imametinin şartlı olduğunu, yaptiğı tüm İcraatları şfiraya da­nışması gerektiğjni söyleyerek imametini reddedip ondan aytıldıla_tiO. Bu ayrılanlara eiı-Nukkariye adı verilmektedif61

• tvukkariye fırkası Abdulvah­hab'ı imameti gasp eden kişi .olarak nitelendirerek onu öldürme teşebbü-

. sün~e bulundu62• Bunu başaramaymca da diğer tüm İbadilere karşı savaş

ilan etti63• ·. Nukkariler A.bdulvahhah' m Trablus seferi esnasında Tahert' e

52. · 'ttJn Sağir, 241 Ethem Ruhi Fığlalı,İbiidiyenin Doğuşu ve Görüşleri, 101.· · 53. Ibn Sağir, 242; vercilfuı1:86. 54. Sabri Hizmetli, I, 171. 55. İbn Sağir, 248-249; Vercilani, 89. 56. · Bu altı kişilik şura heyeti· şu isimlerden oluşuyorçlu: Mesfid el-Endelfisi, Ebu

Kudame Yezid b. Fendin el-Yefreni, Sa'dfis b. Atiyye, ~rvan el-Endelfisi, Abdul­vahhab·b. Abdurrahman, Şükr b. Salih el-Kutami; ed-Dercini, I, 46.

· 57. ed-Dercini, I;46; Ethem Ruhi Fığlalı, İbiidiyenin Doğuşu ve Glirüşleri, 101. 58. Vercilfull, 90; ed-Dercini, I, 47. · 59, İbn S ağir, 2.52; Vercilani,90; ed-Dercini, I, 47. 60. Vercilfull, 92-93; ed-Dercini, I; 48~ 61. İbnSağir, 250; Ahmet Ağırakça, "Abdulvahhab b. Abdurrahman", T D.V İA. İstan­

bul, 1988, I, 285; Burilara Abdulvahhab'ın imametini inkar edenler anlamında Nukkariyye denrriiştir. Bkz. Vercilani, 95; ed-Dı:reini; I, 51. ·

62. Vercilani, 98; ed-Dercini, I, 54. 63. Vercilfull, 98-99.

==-------'---'----~----------·-----·--~. ·- -·-···---····- ··--·--· ····· -~------~-

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 236 (1, 1)

. 1 . .

466 M.MARFUZSÖYLEMEZ

saldırdılarsa da Abdulvahhab'ın Taliert'te yepne vekil olar~ bıraktığı oğlu Eflah'-ııi üstün başarısiyla geri püskürtüldülerM. Böylece hnam Ab­durrahman döneminde kuruHin devlet ilk defa ciddi bir sarsıntı yaşamış old1.1. Abdulvahhab döne:ı:rii iç çekişmelerle geçti. Ancak güçlü bir devlet adamı olan Abdulvahhab, duruma ha!Qm olmayı başardı. Kendilerinden kopan Nukktıriye grubu ile savaşarak, Ibn Fendin'i öldürdü, tarmarlarinın bir kısmını sürdü65

• Fakat bununla işler bitmedi, zira bundan sonra Bağ­dat'ta tutunamayarak Kuzey Afrika'ya geçen ve Rüsteml devletinde yaşa- . yan Mu 'tezilile~ isyan ettile~7 • Abdulvahhab bunlarla olan problemlerini barış yo_lu ile halletmek için, bir . toplantı düzenledi68

• Fakat tartışmalı geçen bu toplantı problemi ortadan kaldırınadı ve iki kuvvet savaş mey­danında karşı karşıya geldi. Bu savaşta Mu' tezili taraftarlar büyük bir he- · zi~ete uğradıl~9 • Abdulvahhab iç barışı sağladıktan sonra, bil iç çekiş­meler esnasında kendilerinden toprak koparmaya çalışan komşu devletlere yöneldi ..

Abbasilerin İfrikiye emın İbrahim b. Ağleb'in oğlu Abdullah'ın · Trabl_us valiliği döneminde, içler~nde Havvare kabilesinin de bulunduğu bazı Ibadl kabilelecin isyan etmesF0 üzerine Ağlebl kuvvetleri ayaklan­·mayı bastırmış, İbadilerden önemli sayıda adam öldürmüşlerdF'. Bunun . üzerine İm<l!fl Abdulvahhab, Trablus üzerine yürüdü, şehri kuşattf2 • Kay­revan'dan Ihrahim b. Ağleb'in ölüm. haberi. gelince AbdulVahhab'la Ağlebileriri yeni emiri Ebu Abbas Abdullah b. Ibrahim. b. Ağleb arasında · bir anlaşma imzalandı73 • Bu· anlaşmaya göre Trablus yöresinin sahil ke- ' şimleri Ağlebl Devleti'nde kaldı, iç kısımlar Rüstemilere bıral91dı74 • Imam Abdulvahhab'ın Trablus lbadilerine destek vermek için çıktığı bu seferi, Rüsteınller'in Ağlebiler'e karşı bir isyanı şeklinde değerleridirme­ler varsa da75 yukarda· belirtmeye çalıştığırriız gibi o tarihlerde Rüs­temilerin zaten· bağımsız. bir devletlerinin olması bu görüşe katılınamızı güçleştirmektedir. hnam Abdulvahhab, Trablus'u ele geçirdikten sonra

64. ed-Dercini, I, 54. 65. Vercilfuıi, 100-103; ed-Dercini,I,54. 66. Vercilfuıi, Bunlara Viisıl b. Ata'ya nisbetle Vasiliyye demektı;:dir. Bkz. Vercilaru,_

- 104. 67. Vercilani, 104; ed-Derclru, I, 57. 68. Vercilfuıi, 105-106; ed-Dercini,I, 57-64. 69. Vercilani, 104-114. 70. Geniş bilgi için bkz. Muhainmed Nacl, 134; Muhammed İsmail, el-Eğiilibe, (Fas,

~978), 105; Reşid Abdullah Cemili, 192. · . . . 71. Ibnu'l-Esir (ö. 630), el-Kiirrıil, (I-XII, Tre. Ahmet Eğırakça, Istanbul, 1986), VI,

?-37; Muhammed İsmail, 105; Reşid Abdullah el-Ceriıili, 192. 72. Ibn Sağir, 254; Vercilfuıi, 116, 119; Ibnu'l-Esir, VI, 238; ed-Derclni, I, 67; Reşid

Abdullah el-Cemill, 192. · 73. İbnu'l-Esir, VI, 238; İbn Haldun, VI, 113; Muhalnmed'ismail, 106; ReşidAbdullah

ei-Cernlli, 192. ' 74. _İbnu'I-Esir, VI, 238; Behhaz İbrıihim Bekir, 118; Reşid f'\bd_ullah ei-Cemili, 192;

Ahmet Ağı.ra.J5:ça, "Abdulyahhab b. Abdu~_an", T .D .V JA. Istanbul, 1988. 75. Abdulkerim Ozaydın, "Ağlebller'', T .D .V JA. Istanbul, 1988. . .

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 236 (1, 2)

i 1

1

ı

İLK HARİCİ DEVLET: RÜ~TEMİLER (160-297n77~909) 467

Trabluslular'ın isteğine uyarak, vezirlerinden ilk İmam Ebu'l-Hattab'ın oğlu, Semh b. Ebu'l-A'la b. es-Seınh el-Meafiri'yi vali olarak atadı76 • Seınh, yöre halkı tarafından sevilen, adil bir devlet adaını idi. Senılı'in ani ölümü üzerine halk, Abdulvahhab'a haber vermeden, şehrin ileri gelenle­rinin itirazlarına rağmen, es-Seınh'in oğlu Halef b. es-Seınh'Lvali olarak seçtF7

• Ancak İmam Abdulvahhab bu seçimi onaylamadı ve Trablus'un ileri gelenlerinin görüşlerini aldıktan sonra Ebu Ubeyde Apdulhamid'i valiliğe atadı78 • Hiı.lef b. es-Seınh ve taraftarları, Abdulvahhab'ın emrini hiçe sayarak79ona karşıasker toplamaya başladılar. O dönemde yaşamış olan İbn Sellam el-İbadi'nin bize aktardığı bir belge, Abdulvahhab'ın bu isyandan J?.e kadar rahatsız olduğunu ortaya koymaktad:ıtı0 • İmam Abdul-

76. Vercilfuıi, 119; ed-Derc!ni, I, 67 77. Vercilfuıi, 120; ed-Dercini, I, 68 78. Vercilfuıi, 124; ed-Derc'ini, I, 70 79. Vercilfuıf, 122-123; ed-Derciini, I, 70 . 80. · İbn Sellam el-İbiidi tarafından bize aktanlan, Abdulvahhab tarafından Trabluslular'a

yazılmış bir mektup olan belgenin metni şöyledir: "Rismillahi'r-Rahmani'r-Rahim. Allah'ın Resulüne ve onuniiiine selam olsun. Bu

Tahert İmaını Abdıılvahhab b. Abdurrahman'ni Trablus .ehline yazdığı mek­tuptur. Muhakkak ki İslam; Allah'tan başka ilahın olmadığına ve Muhammed'in onun kulu ve resulü olduğuna şehadet, Allah'ın indirdiklerine iman, emri l?i.'l­ma'iuf ve nehyi ani'l-munker, .namaz kılmak, zekat vermek, ramazan orucunu tutup, güç yetirince hacca gitmek, anneye ve babaya, yetime, fakire, düşküne, yolda kalmı­şa, köleye iyilik yapmak, harama bıikmamak, zina yapmamak, All~' ın örtmesini İS" tediği yeri örtmek, bir eve girmek istendiği zaman izin istemek, rızası ile olan nikah­ta kızın velisinin !zni farz olıip_ nikahta hayızlı veya cünüp olmayan güvenilir ve. adil olan şahitler bıilundurmaktır. Islam, bunlardan başka, ·bir hayv~n kestiğiniz zaman Allah'ın adını annıanız, ister mürnin olsun ister facir olsun emaneti ebiine vermeniz, hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmeniz, iyilikte, takvada ve fuhşu, munkeri, gü­mihı, düşmanlığı engellernede yardıınlaşmanız; günıı\llardan tövbe etmeniz·, hidayet ehli olanın hidayet ehli olduğuna şehadetedip onları sevmeniz, daliilet ehli olanın da daliilet ehli olduğunu söyleyip onlardan beraet etmenizdir. . .

Kim bunları ikrar ederse onu sevmek, onun için bağışlanma dilemek vacip olup bu kişi, müslümanların velayeti dışma çıkaran bir bidat işlemedikçe onun hakkı (diğer müslümanlara) vacip olur. Müslümanlar bir şahsın bidatine bakarlar, eğer işlediği bu bidat, ·AJ!ah' ı ve Re~ulünü iıikar eden bir bidat ise bu kişi iman ettiği ve şehadet ge­tirdiği Islam'dan çıkıp müşrik olur. Bu yüzden kanı ve malı diğer müslümanlara helal olup onunla evleıınıek, ona mirasçı olmak haram olur. Onun hürmeti kalkar, sonradan dahil olduğu ister Yahudi, ister Hıristiyan, isterse Me.cusi milleti olsun, hangisi olursa olsun onların isiınleiiyle anılır. Ancak, eğer Kuran'ı ikrar ettiği, hiı.­ramlarını din edindiği ve hükümlerini kabul ettiği _halde, ateşi gerekli lqlan bir ma'siyet (günah) bidatı işlerse bu şahsın velayeti düşer ve günalu oranında ceza görür. Bu şanıs tövbe ederse tövbesi kabul edilir. Tövbe etmeden ölürse müslüman­lar kendisinden beridirler.·Şayet Şüpheli bir bidatı işler ya.da şüpheli şeyin yoru.mun­da bulunursa bu durumda baği olur ve kendisiyle Allah'ın emrine gelinceye kadar savaşılır. Fakat Kııi:'an'ı ve P.eygamberi ikrar ettiği sürece kendisine zulüm edile­mez, malları ganimet olarak alınamaz, çocukları esir edilemez ve eşiyle evlenile­mez. Çünkü te'vil ile inkar eden, alenen Kur'an'ı ve Peygamber'i inkar eden gibi ~eğildir. Eğer (o kimse doğrudan do·ğruya Allah, Resulü ve Kur'an'ı)nkar ederse) Islam Dini'nden çıkar. Onun· hükmü Peygamber'in müşrik ve yalancılara karşı ver­diği hükmün aynısı ojup onlara karşı takınılacak tavır Peygamber'in müşrik Arapla­ra karşı takındığı tavnn aynısıdır. Allah onlann mallarını, canlarını ve onlarla sava-

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 237 (1, 1)

468 M.~ZSÖYLENrnZ

vaiıhab bıi ·meseleyi halledemed.en ölünce81 ;kendisiıiden sonra imamlığa seçilen Eflah'b .. Abdulvahhab da bu isyan ile uğraşmak zorunda kalacak-tır~ . . .

İmam Abdulvahhab dönemiıide Rüsterniler herri içte, hem de dışta kudretli bir devlet haline geldiler. Bu dönemde Rüstemiler, Abbasi karşıtı bir siyaset iZlediler ancak Endülüs· Emevf Devleti'yle iyi ilişkiler kurdu­larB2. Ortak düşmanlan olan Abba8ilerç karşı daya.mşmıı içinde oldular ve . ticari ilişkilerle de bunu güçlendirdiler. Abdulvahhab 208/823 yılında· ölünce yerine oğlu Efialı geçti. · ·

Rüstemi Devletinin· Yükselişi

İmam Abdulvahhab döneminde isyan eden Ha:lef b. es-Se:ıi:ıh, yeni imam Ebu Said el Efialı b. Abdulvahhab'ın (208-258/8;23-871) imametini

·.kabul etmediği· gibi onunla mücadele etmek için etrafına asker toplamaya . başladı;Trablus valisi EbU Ubeyde'ye haber göndererek Efialı'ın imame­tini kabul etmemesini, kendisini imam olci.rak tanımasını istedi. Ancak

, Ebu Ubeyde, gerek Abdulvahhab'ın yukanda tercümesini verdiğimiz mektupda bunları bidatçi .olarak değerlendirmesi ve onlarla savaşılması gerekliliğinj önemle vurgulaınış olması; gerekse de Efial}.'ın bir devlet adamı olarak kendisini daha önce kanıtlamış olması nedeniyle Hmet:in

: bu önerisini kabul etmedi83, ve onunla mücadele etmek }çin hazırlandı. Iki

ordu 221/835 tarihinde karşı karşıya geldi.' Epu Ubeyde, H<!I~fi büyük bir hezimet' e uğrattı84 • · ·

, Halefin dağılan ordusunun önemli bir bölümü Ebu Ubeyde'nin .or­dusuna katıldi. Vercilfull, bu yenilgi ile prestij. kaybına uğrayan Halef b .

. · şılıı:iasını Mescid-fHiiram'a alınmamıi.ıannı helal, onlarla evlenmc;:yi, o~ara varis ol­mayı, kestiklerini yemeyi haram kılmıştır. Bunlar dinleri ü'zere bırakılamazlar, ken-dilerin4en cizye alınmaz, ya müslüman olıirlar·veya öldürülürler. . . · .Eğer bu kimseler Yahudi veya Hıristiyan ya da Sabit iseler ve kendileriyle daha·

önce bir cizye anlaşması yapılıriışsa onl:inn kanlan ve mallan emniyette olup evlat­lan· esir edilemediği gibi kestikleri yenir, kadınlanyla evienilebilir. Fakat müslüman­larla sa,vaşır.larsa ·zimmetleri düşer, canlarına· ve mallanna. kasdetmek caiz olur. Bu

. durumda kadu;ılanyla evlenmek caiz olmai. Zira esir edilmesi caiz olan kimselerin nikahlanması J:ıaramdır. Mecusilerle cizye anlaşması yapılınışsa, canlan ve mallan emniyette olur_ Ancak kestikleri yenemez; kadınlanyla evlenilemez. Bu, Resulul­lah'ın tüm müşriklere yaptığı uygulama olup onlardan her kim müslüman olursao da müslümariların sahip olduğu tüm haklara sahiptir. .

Bizim bu dinimiz, Allah'ın, Adem'den Hz. Muhammed'e kadar var kıldığı, Ken­disi'nin resiılleriııin, meleklerin, sahabenin, ensarın, niuhacirinin ve tabiinden olan ihsıı.n sahibi (Allah'ınDininden) şüphe etmeyen, bidat sahibi olmayan seleflerimizin. ve şura ehli Müslümaniann ·diiıidir; . · ' · · · "Onların işleri aralarındiı. şura iledir;. (Şura 1), . ·

. Her kiıq tüm bu şel";iat üzere müsl~anlarca seçilen imama biat eder ve ona uyarsa onlardandır ••• Ibnu's-Sellfun el-Ibadi, 93.. . · .

81. Vercilant 12~; ed-Dercini, I, 71. 82. Muhanimed Ismail, 107; Ahmet Ağırakça, 1,'285. 83. Vercilani, 131-132; ed-Derciıii,I, 74. 84. Vercilaru, 134; ed-De.rcini, I, 76.

. )

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 237 (1, 2)

İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER(16o-297n77-909) 469

es-Semh'in bundan sonra hiç bir isyan teşebbüsünde buluni:nadığını be-· lirtmektecli.t5

• ' ' ' 1

Efialı dönemi Rüstemiler için'bir güç ve kuvvet döneinidir. O, baba-sının siyasetinin. aynen takipçisi oldu, devleti daha da güçlendlferek te­m~llerini sağlamlaştırdı. Efialı, siyasi nüfuzunu bazen devleti oluşturan kabileleri birbirine düşürerek kendisine muhtaç hale getirmek gibi hileler-

. le, b~en de güç ve kuvvet ile sürekli hissettirdi.

Efialı'ın imameti döneminde siyasi fikirleriyle toplumun bütünlüğü-:­nü bozmaya çalışan Neffas b. Nasr en-Neffı1s1 sert önlemlerle hertaraf

· edilçli86• Neffas Abbasilere ~ağınmak zorunda kaldı87 : ,

Efialı b. Abdulvahhab b. Abdurrahman b. ·Rüstem döneminde Endü­lüs Erneviieri .ile iyi ilişkiler kuruldu. Ağlebller, 239/853. yılında Endülüs Emevi devleti ile RUstenıllerin yakınlaşmasını görünce bu yakınlaşmanın önüne- geçmek, _·politikalarıiıdan zamanında haberdar olmak ve RUs­tenıller'in muhtemel akıniarına engel olmak amacıyla Başkent T,alıert'e yakın bir yerde Abbastyye kentini kurdular. Rüstemller, bu kentin kurulu­şunu kendilerine yönelik bir dış saldın qlarak kabul ettikleri için Eflah, buraya saldırdı, şehriyerkbir etti88

• Bu hareket, Endülüs Emevi devletin:­ce· desteklenerek Eflalı'a değerli hediyeler gönderildi89

• Efialı'ıi:ı Abbtisiyye kentini yıkınasma rağmen Ağlebller'in hiç bir' askeıi har~katta . . bulunmaması, Rüstciniler'jıi gücünü ortaya koymaktadJ.iXl.

· İbn Sağk, onun döneminin refah ve. bolluk dönemi olduğunu bildir-. mektedir1

• Vercilani de "Büyük bir ilim.adamı olan Efialı, ilim adamları:- . na büyük değer verir, onlarla bir araya gelerek ilmi sohbetlerde bulunur-du" demektedif2• · · ·

Efialı 258/872 yılında öldüğünde oğlu EbO Bekir' e içeride ve dışarı~ da güçlü ve itibarlı bir devlet bıraktı. .

Ebu Bekir b. Efialı (258-.... ?/871.. .. ?) dönemi'Rüsteınl Devleti'nin zayıflama dönemi olarak kabul edilmekt~dir: .İmam Ebu Bekir'in ataları büyük bir ferasetle, devleti oluşturan Berberl kapileleri bir arada tutmayı başardıkları halde, İmam EbuBekir onları barış içinde bir arada tutama­

. ınış ve qiıları yeterince k;ontrol edememiştir. Şemmahl onun. zayıf karak-terli olduğunu;. ileri görüşlü olmadığını l?elirtm~ktedif\ Zevk ve eğlence düşkünü olan Imam Ebu Bekir ve dönemine _lbadi kaynaklar fazlc:ı yer vermemektedirler4

• ·

85. Vercilam, 1-35. 86. Vercilfuıi:, 137-143; ed-DercW, I, 78; Reşid Abdullah el-Cemili, 190. 87. \ yd-Dercirii, I, 80; Re~id Abdullah !!1-Çemili:, 190. . . · : 88. !bnu'l-Esir, VI, 455; Muhammed Ismail, 108; Reşid Abdullah el-Cemili, 192.

·. 89. Thnu'l-Esir, VI,455; Reşid Abdullah eı:cemili, 192. 90. ~eşid Abdullah el-Cemili, 192. · · . · 91. Thn Sağir, 267. 92. Vercilfuıi, 135. . 93. Şemroahi, Kitabus-Siyer, s. 26 dan Belılıfiz İbrahim .!3ekir, 123. 94 .. Vercilam, onuıi dönemini üç satır ile geçiştirmektedir b}cz. Vercilani, 143. ·

' .

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 238 (1, 1)

.• 470 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

EbU Bekir döneminin en önei:nli olayı İbnu'l-Urfe isyanıdır. Zengin ve güçlü bir şahsiyet olan İbnu'l-Urfe, İmam EbU Bekir ile sıhri bağ kura­rak onun zayıf kişiliğinden istifade etti. -Görünürde devlet başkanı Ebu Bekir olmakla beraber aslında devlet İbn Urfe tarafından idare edilmek­teydi95.

Öte yandan Hacc amacıyla Mekke'ye giden ve orada esir edilerek Bağdat'ta uzun yıllar hapsedilen96 Muhammed b. Eflah, kardeşi EbU Bekir'in imamete getirilişini devletin çıkarları açısından olumlu bulma­mış olmasina rağmen, ülkesiiıe geri döndüğünde hiç bir isyan girişiminde bulunmadı97 . · · -

Anecik yurda döndükten sonra devlet işleriyle ilgilenmeye başladı. Muhtemelen bu nec:Ienle İmam EbU Bekir ile İbnu'l~Urfe'nin arası açıldı. Ancak EbU Bekir Ibn Urfe'yi değil ka:rdeşini tercih edip, onu öldürttü. Rüstemi Devletinde ilk siyasi kati olan Ibn Urfe'nin öldürülmesi, bu katli destekleyen ve karşı olan kabileler arasılıda savaşlara varan bir mücadele başlattı. Tahert'e. hakim olmak isteyen kabileler arasında -özellikle Lev­vate ile Hevvare kabileleri arasında- kanlı savaşlar meydana geldi ve daha sonra Araplar ile· Arap olmayanlar arasındaki bir savaşa dönüşmüş oldu98 . Bu savaşlara Ağlebller de bazı muhalif gurupları destekleyerek · müdahil oldular9. Savaşlardan ·yorgun düşen halk, EbU Bekir b. Eflah'ı- _ görevden alarak, 261/874 yılında Rüstemi ailesinden Efialı'ın oğlu Mu-hammed b. Eflah' a giderek oıiu imam seçtiler ve biat ettiler100

• ·

EbU Bekir'in hallinden sonra kendisine 2611874'de biat edilen Ebfi'l-:­Yakzan Muhariınıed b. el-Eflah (261-2811874-894), tabiri caiz ise bir enkaz devralmıştı. Başkent Tahert isyancıların eline geçmişti. Devleti oluşturan kabilelerio birbirleriyle savaşları devam ettiği gibi bunların bir çoğu da yeni imaını tanırrı;ıyorlardı. İç barışı sağlamak için bu kabileler ile uğraşmak gerekiyordu. Imam Ebu '1-Y akzan, duruma uzun uğraşlar so­nunda ancak yedi yılda hakim olabildi101 •. İsyıl_nlar bastırıldı. Ülkede genel

· af ilan edildi. Devleti oluşturan kabilelerio yeniden deylete bağlanmalan sağlandı. Bu kabilelerio hepsiyle anlaşmalar yapıldı. Imam, 268/881 yı­lında, yani imamete getirilişinin üzerinden yedi yıl geçtikten sonra devle-tin başkenti Tahert'e girebildi102

• ·

95. İbn Sağir, 276. 96. Ebu'!-Yakzfuı Muhammed b .. Eflah hacca gitmek amacıyla Kuzey Afrika'dan ayni­

dı, Mekke'de Abbas! halifesi Vasıkbillah'ın Mekke valisi tarafından tutuklanarak Bağdat'a gönderildi ve hapsedildL Uzun süre hapiste kaldıktan sonra salı verilince ülkesine geri döndü. Bkz. Vercilfuıi, 143; ed-Derclni, I, 83; Reşld Abdullah ei­Cemili, 190.

97. Vercilfuıi, 144. 98. İbn Sağir, 282. 99. ~eşld Abdullah ei-Cemili, 193. 100. ~bn Sağir, 285; ed-Derclni, I, 83. 101. ~bn Sağir,285. 102. Ibn Sağir, 286.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 238 (1, 2)

1

1

ı ı

ı-ı

ı 1

i

ı !

1·-i

! 1

i

ı

İLK ııAR.iei DEVLET: RÜSTEMİLER (160-297 n77-909) 471

Ebu '1-Y akzan, Tahert' e girdikten sonra ilk icraat olarak tüm kabile­lerin üzerinde ittifak ettikleri Ebu· Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Ebi Şeyh'i kadılık görevine atadı. Böylece bütün kabileleri yeniden dev­let yönetimine katmış oldu. Onun savaşan kabileleri affetmesi, onlan riıu­aheze etmemesi ve atamalarda onlara danışarak devletin iç banşını koru­maya çalışma~ı halk arasında 'büyük bir memnunluk yarattı_103: Devlet yeniden güçlü ve yekpare bir hale getirildi. Azle.dilen eski Imam EbU Beklr ise hiç bir isyan teşebbüsü'ne başvurmaksızın hayatının geri kalan günlerini kardeşi. -yeni imam- Ebfi'l-Yakzfuı'ın yönetimindeki Tahert'te

. geçirdi. Ebu '1-Y akzfuı 'ın iman;ıet günleri devletin kurucusu Abdurrah-.. man'ın imarnet günlerini andımıaktadır104 • Ebu Yekzfuı'~ yirmi yıllık

imarnetdönemi bir çok başannın yaşandığı bir dönemdir.lbn Sağir onun imametine yetiştiğini, onu gördüğünü söylemekte ve onun son der~ce adil, müttaki ve zalıid bir yönetici olduğunu bildirmektedir105

• ·

Vercilani ve ed-Dercini, "Büyük bir alim olan EbU'l-Yakzan Mu­hammed b. Eflah'ın muhtelif alanlarda yazılmış .çokca eseri mevcuttur"

· demekte ancak bu eserlerin isimlerini ve hangi alanda yazıldıklannı be­lirtmemektedirler106.

Bu dônemde. Rüstemller, kuzeydeki Ağlebiler'e ve batıdaki Tolono­ğullanna kendilerini · kabul ettirdiler. Ağiebi devletindeki ki ini muhalif guruplan destekleyerek isyanlar çıkardılar. Böylece onlann kendi devlet­lerinin iç işlerine müdahale etmelerini eng~llediler. Sınır .bölgelerine akınlar düzenleyen Tolonoğullarına karşı da mücadele ederek onlan uzaklaştırmş.yı '!Jaşardılar107 • Endülüs Emevi Devleti ile ilişkiler daha da geliştirildi.lbn Izfui, Ebfi'l-Yakzfuı'm yaptığı tüm işlerle ilgili olarak En­dülüs Emevi Halifesi Muhammed b. Abdurrahman b. el-Hakem'e bilgi verdiğini bildirmektedir108

•

Ebu Yakzan'ın, Künyesi Ebu Hatem olan Yusuf, EbU Halid, Abdul­vehhab ve Vehb adında oğullan vardı109 • 2811294 yı.l)nda ölen Ebu Y akzfuı' ın yerine oğlu Ebu Ha te m Yusuf geçti ııo.

Ebu Y akzfuı ölünce halk tabakası, zanaatkarlar ve onlan destekle­yenler bir araya gelerek, kabile reisierine damşmadan, küçük yaşta olan oğlu EbU Hatem Yusuf b. Ebfi'l:.Yakzfuı Muhammed'i (281-294/.894-906) imam ilan ettiler. EbU Hatem küçük yaşta olması nedeniyle devleti yönetecek konumda değildi. Devlet,· Gazzale adındaki annesi tarafından yönetilineye başlandı111 •

103. İbn Sağir, 28.6-287. 104. Vercilfuıi, 144; ed-Dercini, I, 83. 105. İbn Sağir, 289; Vercilani; ı44. ıo6. Bkz. Vercilfuıi, ı44; ed-Dercini, I, 84. 107. ~eşid ~bdullah el-Cernili, 193. · _ ıo8. 'fbnu'I-Izari, I, 75; Reşld Abdullah el-Cenıili, ı95 ı 09. Ibn Sağir, 297. ı 10. İbn Sağir, 298; Vercilani, ı45; ed-Dercini, I, 84. ll 1. İbn Sağir, 298.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 239 (1, 1)

472 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

Rüsteııll Devletinin Y !kılışı

Ebu Yakzan'ın ölümünden sonra Rüsteınl Devleti'ni, İbı_ı Haldun'un, devletleri de bireylere benzetip "doğar/ar, gelişir/er, yaşlanır/ar ve ölür­ler" şeklindeki özdeyişi ile formüle edersek bu dÖnemin Rüstem11er'in­yaşlılık dönemi olduğunu söylememiz gerekecektir. Çünkü Rüstemi Dev- ~ leti'nd~ de, yok olup giden bir çok devlette olduğu gibi, hükpmdar aile fertleri arasında iktidar mücadelesi başladı. Bu mücadele devletin gerile:.. · me sürecine girmesine neden oldu. Ebu Hatem'in on iki yıllık iktidarı müddetince kendisiyle amcası y akub arasında sürekli iktidar kavgası ya­şandı. Yakub, EbU Hatem'e.isyan etti, aralarında çıkan savaş sonucunda Yakup, Tahert'e hakinı oldu112

, bu hakimiyeti yaklaşık olarak dört yil kadar sürdü. EbU Hatemise Tahert'i.terk edip kuzeye çekilmek zorunda kaldı113 • Yakup 286/899 yılında ancak duruma hakinı olabildi. Bu çekiş-. me beraberinde Tahert'teki diğer kabileler üzerinde bir iktidar boşluğu yaratarak oiılarıiı da birbirleriyle sürtüşmelerine sebep oldu114

• Devletin bünyesinde barınan Gayri Müslimlerve Maliki, Şii, Mu'tezile, Nukkari-. ye, Vehbiye115 Halefiye116 ve Sufriye gibimezhepler birbirleriyle mücade-le etmeye, hatta savaşmaya başladılar117 • Devletin kuruluşunda ve gelişi­minde önemli rol oynayan · Iraklı Haridier :..özellikle KOfeliler­Rüstem1lerden. ümitlerini kesmiş olmalılar ki Abb.asiler' e destek verdiler, onlarla ittifak kurdular ve Rüstem11er' e karşı mücadele ettiler1 18

;

Ebu Hatenı, duruma hakim olma~mdan kısa bir süre sonra, kardeşi Yakzan b: Ebu'l-Yakzan'm oğullarından biri tarafından öldürüldü. Tahta geçen Yekzan b. Ebi'l:.Yakzan'ın imam Ebu Hatem'i öldüreri oğlunu ce-

. zalandırmadan, onun tahtına oturmasını, İbadiler gasp olarak değerlendir-' · diler ve onun yanında yer almayı suçuna iştirak olarak alguadılar.

iktidarı_ ele alan maktul imarnın kardeşi Yakzan b. Ebi'l-Yakzan ( .. J 297) devleti toparlayamadı. Bu esnada, yani 296/909 yılında Tahert ve yöresinde Şii dailer görülmeye başladı. Kısa bir süre sonra da önemli bir kuvvetin başında Ebu Abdullah eş-Şii, Tahert'in dışında konaklayatak, Yakzan'ın ailesiyle beraber yanma geUrıesini istedi. Kurtuluı;ui:n ümidiyle ailesiyle beraber Ebu Abdullah'a giden Yakzan, Ebu Abdullah'ın emriyle ~:Hdürüldü. Tahert'e giren Şiiler şehri yakıp yıktılar, ekinleri tahrip ettiler, insanları öldürdüler. Kaynakl~ın belirttiğine göre Tahert'ten kaçıp kurtulanlar müstesna hiç kimse sağ bırakılmadı. Ma' sume Kütüphariesin- . den matematik, astronomi dair bazı eserler alındıktan sonra kütüphane ya- -

. 112. :fbn Sağir;303-304. 113. Ibn S~ğir, 306. . . . . . 114. Bkz, Ibn Haldun, 1141 118. · · · · · . · . 115. Yezid b •. Fendin ile .Iıriam Abdulvahhab· arasındaki mücadelede Imam Abdulvah-

hab'ın tarafını nitanlara da. bu isi~ verildi. Bkz. Alu;net Ağırakça, I, 284. I 16. flalef b. Semh'in.taraftarlan olup Ibiidilerin bir koludur. 117. Ibn Sağir, 299-304. · 118. Reştd Abdullah el-Cemili, 190.

... ı . ı

i

ı ı

ı !

l i·

'1 . ı

. i

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 239 (1, 2)

... İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-297n77-909) 473

kıldı. Şiiler muhtemelen bu davramşlanyla Hz. Ali'nin .katilleri olarak· · gördükleri Haricilerden onun intikamını almış olduklanna iiıanmaktaydı­lar.

Ş iller devletin sınırlarında görüldükleri zaman İbadiler Y akzfuı b. Ebi'l-Yakzfuı'la beraber hareket etmeyerek onu yalmz bıraktılar. Yakzan'mEbfi Abdullah~a gidip teslim olmasının altında iktidannı koru:­ma gayreti olduğu kadar Ibadiler tarafından kendisine uygulanan bu bera~ atin119 de azımsanamayacak kadar' önemli etkisi vardır. Ibadilerce yalnız bırakılan ve· destekten mahrum edilen Y ekzfuı iktidarından olduğu gibi Rüstemıı.er de-tarihe kanşmış oldu.

Böylece, RÜstenn Devleti yüz otuz yıl yaşadıktan120 sonra Fatımi ha-lifeliğini kuracak olan EbU Abdullah eş-Şii tarafından yıkıldı121 • ·

Rüstemiler Devletinde Kültür ve Medeniyet ' . . .

Ticaret: Tahert'in kurulmasından sonra yerli ve yabancıtacirlere ve­rilen _imtiyazlarla Rüstemiler, Kuzey Afrika'nın ticaretmerkezi haline geldile:c. Rüstemı1er'in, başta komşulan Idrisiler, Ağlebiler122 , Midariler123

•

olmak üzere bir çok ülke. ile ticart anlaşmalar yaptığına dair kaynaklan­mızda bilgiler mevcuttur. Sahil ile Orta Afrika'nın ticaret yolu üzerinde olan Rüstemi Devlelirie124 Sudan~ Endülüs,_ Fas, Kayrevfuı ve Si­cilmase'den ticari kafileler gelir, burada malianın satar,' ihtiyaç duydukla­n mallan satın alırlardı125 •

Rüstemi ta,cirler Endülüs'ten·şeker kamışı,keten,pamuk ithal eder.,. lerken, Orta Afrika'ya keten, yün ve ipek elbiseler, cam mamulleri, porse­len ev eşyalan, ıtriyat çeşitleri satarlardı. Sudan ve Gana'dan daha çok altın, deri ve köle getirirlerdP26

• Guney ticaretinin merkezi Rüstemilerin V ereilan kenti idP27

• Bu kent aynı zamanda Rustemi Devl_etinin de en önemli ekonomi merkezi idi. İbn Sellam el-İbadi'nin anlattıklan ışığında Rüsiemi taeirierin kültür ve irfan merkezi olarak kabul ettikleri Basra

119. İbadilerdeki Beraatin· ne kadar etkili olduğuna dair Bkz. Sabri HiZınetli, "İbadilerde · Velay\!tveBeraet",A.ÜlFD.Sayı28. · .

120. Yakut,II,8 .. 121. ed-Derciıll,l,44 _ , _ 122. · Ağiebiler ile Rüsterniler arasında ciddi anlaşmazlıklar ve savaşlar meydana gelıniş

. olmasına ra~tıiı .f(ayrevan ile Tahert arasında ticari' ilişkiler devam etmektey di. . Bkz. Bc:,hhaz İbrahim Bekir, 190 ; . · .

123. Sufriyye mezhebirie mensup olan Midıiiriler ile Rüsterniler arasında iyi ilişkiler m\!vcuttu. Bu ilişkinin temelinde iki devlet yöneticileri arasında kurulan sıhri bağ da etkili olmuş olmalıdır. Zira Abdurralıman b. Rüstem'in .kızı Midraril'er'in imaını el­Yesu, b. Ebu'I-Kasım'ın oğlu ile evliydi, Bkz. Reşld Abdullah el-Cemlll, 195:

124. Reşid Abdullah el-Cemill, 188. . . . _ . 125. Seyyid Alıdulaziz Sillim, 491; Behhaz Ihrahim Bekir, 224,227, Cem~ettin Erdem­

ci,62. 126. Seyyid Alıdulaziz Salim, 491; Behhaz İbrahim Bekir, 204. -127. Sey)rid Alıdulaziz Salim; 491.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 240 (1, 1)

474 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

. .

Hicaz ve Mısır'a gidip geldiklerini ve buralarla sadece tidirl değil, kültü­rel bir takım ilişkilerin de kurulup sürdürülmesinde rol oynadıklarıru söy-leyebiliriz128. ·

· Endülüs Erne vi Devleti, Şii idrisiler ile Abbasilere ·bağlı bir devlet olan-Ağiebiler arasında anlaşmazlık bulunduğu için Rüstemiler ile daha iyi ilişkiler kurma gereği hissetmiştir. Bundan dolayı 'Rüstemiler de, Midrfuiler hariç, yöredeki diğer devletler ile iyi ilişkiler kuramadıkları için Endülüs Emevi devleti ile dostane .ilişkiler kurmuşlardır. Endülüslü tacirler ülkelerinden bir takim mallar getirir ve buralarda satarlardı. Buna

·mukabil, buradan zeytin, zeytin yağı, küçük ve büyük baş hayvan, Sudan ve Gana' da üretilen tekstil, altın, fildişi, deri vb. ticari eş yayı Endülüs 'e götürürlerdi129. Tahert'in dört kapısından birinin adımri Babu'l-Ende1üs (Enôülüs Kapısı) olması da bu iki devletin iyi ilişkilerine işaret etmekte- • dirl30.

Devlet gelirlerinin önemli bir kısmım qa taruiı gelirleri oluşturmak­taydı. Kuzey Afrika'nın bu bölgesinde bulunan vadiler131 ve vahalar, Van­dallar ve Bizans döneminden beri birer tahıl arnbarı idil32 • Tahert kentinin. kurulduğu bölge, geniş otlaklara ve sulak arazilere sahip olmasından do­.layı hayvancılığa ve tarıma son derece elverişli bir bolge idi133

• Burada yetişen tarımsal ve hayvansal ürünler bölge dışına da pazarlanmaktaydı. Endülüs Emevi Devletine ,bu ürünlerden başta zeytin .. ve zeytin yağı olmak üzere küçük ve büyük b8:ş hayvan ihraç edilmekteydi134

•. ·

Tahert, kuzey Afrika'daki küçük sanayinin merkezlerinde_n biriydi: Burada kılıç, ok, yay, zırh gibi silahlar, deri maniulleri, dokuma, kumaş . boyayan atölyeler mevcuttu135

• Bu atölyeleriiJ. bir çoğuirak, Kayrevan ve Endülüslü zanaatkarlaİ'a aitti136. Ticarete önem veren Rüstemiler'de tüccar ve zanaat)carlar söz sahibi idiler. Yukap.da da belirttiğimiz. gibi İbn Sağir bunların Imam Ebfi'l-Hattab'ı 28l'de imamete getirdiklerini ifade etmek:-·.tedir137. ·

128. Behhaz İbrahim Bekir,· 199. 129. Reşid Abdullah eJ-Ceınili, 195; Seyyid Alıdulaziz S1llim, 491; Behhliz İbrahim

Bekir,198,199,213,224. 130. ed-Dercinl, I, 42; Reşid Abdullah el-Ceınili, 195. . 131. Bu vadilerin en ünlüleri şunlardır: Tah ert' in güney tarafındaki Vadi u' 1-Şelef,

· Vadiu'l-Mina; Sufcec Dağının eıeğindeki Vadiu Ayni Sufcec; bu vadi, Sufcec dağı­nın eteğindenhaşl,ıyarak doğuya doğru uzarunak:ta, Vadi'ui-Fer'a ile birleşmekteydi.

' Kansa Vadisi, Vadiyu V alış. Bu vadilerin yanı sıı;-a çölün ortasında vahalar da mev­cuttur. Bu vahaların en ünlüsü ise hurması ve zeytini ile ünlü olan Vercilfuı vahası-

, dır. Bu vadi ve vahalarında hububat ekiıniriin yanı sıra bol miktarda meyve de yetiş­mekteydL Bu meyvelerden özellikle ayva ve hurma yörede·ün sl!lıibiydi: Geniş bilgi için bkz. Seyyid Alıdulaziz Siilirn, Tarihu'l-Mağrib fi'l-Usuri'l-Islô.mi, (lskenderiye, 1982),490. . . .

132. Behhaz İbrahim Bekir, 142 . . · 133. ed-Dercini, I, 42; Belılıliz İbrahim Bekir, 144 ..

134. Behhaz İbrahim Bekir, "163, İ65, 198; Cemalettin Erdemci, 62. 135. Kumaş l?oyama fşleri Yahudiler tarafından yapılmaktaydı. Bkz. ed-Dercini, II, 303. 136. Belılıaz Ihrahim Bekir, 165. · 137. İbn Sağir, 299.

ı

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 240 (1, 2)

İLK HARİd DEVLET: RÜSTEMİLER {160-297n77-909) 475

İliın:_ Rüstemiler'in haş_ında bulunan imamlar ayın zamanda devletin ileri gelen alimleri idiler138. Imamlann alim olmalan Tahert'in önemli bir ilim merkezi haline gelmesini ve halkın ilme ilgi duymasım sağlamıştır. Halk, genelde camilerde kurulmakta olan ilim meclislerine katılrtıakta, ilim tahsil etmeleri için imıpnlardan sürekli teşvik görmekteydi. ~!Jnun yanı. sıra o dönem~e eşine erider rastlanan ilim kurumlan da vardı. Ome­ğİn Ibn Sellam el-Ibadi'nin aktardığ~na güre Tahert'te 500 öğrenciye ders veren bir medrese mevcuttu139. Gerek mescitlerde gerekse bu medreseler­de sadece dini ilimler okutulmaz, pozitif ilimler de okutulurdu.

Bu imamlardan ilki olan Abdurrahman b. Rüstem, döneminin en büyükalimierinden biri idi. Dini ilimler, dil ve astronomi ilirnlerinde derin bir bilgiye sahip olan Abdurrahnian:ın, tefsir alanında yazılmış, gü­nüll1ÜZ~ gelmeyen bir eseri de mevcuttur140. Kendisinden sonra imamete geçen Imam Abdulvalıhab döneminde Tahert'te büyük bir kütüphane ku­ruldu, Abdulvahhab, Irak yöresine görevliler göndererek kitaplar satın al­dırdı141. Bu kitaplar ülkedeki kütüphaneler.aracılığıyl_a halkın istifadesine sunuldu. Daha çok hukuk konulanna ilgisi bulunan Imam Abdulvalıhab, Kuzey Afrikalı alimierin fetvalaqnı içeren Mesililu Nefusa adında bir de eser yazdı142 . Aynı zamanda dönenünin büyülc şairlerinden biri ()lan imam Efialı ise dini ilimlerin yanı sıra matematik ve astronomiye ilgi duymak-

. tay dı 143. Dolayısıyla b1;1 devlette dini ilimler kadar pozitif ilimler de yayıl­dı144.

Bu faaliyetlerin sonucunda Tahert büyük bir ilim merkezi haline geldi. Tahert'teki Ma'sume kütüphanesinde 300.000 cilt dolayında kitap bulunduğu rivayet .edilmektedir. Tahert kütüphanesi sahip olduğu bu ki­taplar~a gerek doğudaki, gerekse de batıdaki bir çq).<: büyük ilim merkeziıı,. de bulunan kütüphaneleri geride bırakmaktaydı. Ulkenin diğer kentlerin-

. de de kütüphaneler mevcuttu; Şurus kentinde pinlerce cilt kitaba sahip bir kütüphanenin bulunduğu rivayet edilmektedir145. Bu kütüphaneler Kuzey Afrika'yı kasıp kavuran Fatımi istilası esnasında yok edildj. Kütüphane­lerden astronomi, matematik gibi pozitif bilimiere ait bazı kitaplar alındı, geri kalan kitaplar ise yakıldı 146.

138. ~d~Dercin1, I, 5_6; Seyyid Abdulaziz Sa.Iim, 488; Behbaz İbrahim Bekir, 265 vd. 139. Ibn Sellam, el-Ibiidi, 134. · 140. Behhaz İbrahim Bekir, 265. . 141. ed-Dercin1, I, 56; Vercilani ise Bai;ra Haricilerinin Kuzey Afrikalı kardeşleri. tarafın­

. dan gönderilen bu paralar ile kalem, divit, kağıt gibi yazı malzemeleri aldıklarını ve gerekli gördükleri kitapları istinsah eçlerek Kuzey Afrika'Y-a gönderdiklerini bildir-~el$:tedir. Bki. Vercilam,65. . ·

142. Ibn Sağir,255; Abdulaziz Sa.Iim, 488; Behhaz Ibrahim Bekir, 267. 143. Ed-Dercini, I, 83; Behhaz İbrahim Bekir; 269. 144. Tahert ve yöresinde ün yapmış olan bu bilginler için ed-Dercini'nin Tabakat'ına ba­

kınız. O, bu eserinde bunların biyografileri ile ilgili bilgiler sunmaktadır. 145. Balıhaz İbrahim Bekir, 289. 146. Abdulaziz Salim, 490; Behhaz İbrahim Bekir, 289.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 241 (1, 1)

476 M. MAHFUZ SÖYLEMEZ

Tahert'in -özellikle pozitifbilimlerde-böylesi büyük bir ilim merke­zi haline gelmesinde Endülüs Emevi pevleti.· ile Içurduğutiyi ilişkilerin önemli etkisi olmuştur. Rüstemi; Devletinden bazı ili,ın adamlan Endü­lüs'e gidip geldikleri gibi, Endülüs'ten de bazı ilim adamlan da Tahert'e gelirlerdi147• Tahert, adeta.Doğu kült~rü ile Batı kültürünün birleştiği bir yoldu. Muhtemelen Endülüslü bilginierin bir kısmı doğuda yazılmış ki- . taplan buradan tedarik etmekteydiler. Tahert'teki Ma'sume kQtüphane­sindeki pozitif bilimler ile ilgili eserlerin bir çoğu da Endülüs'ten getirtil- . miş olmalıdır. · -

Bir çok mezhep mensubunup yaşamakta olduğu Rü~temilerin baş­kenti Tahert'te, o dönemde doğu ilemukayese edildiğinde mezhep kavga:- .

· · lannın ciddi bir şekilde yaşanmadığı görülecektir148• Hatta bazen bu mez-

. heplere mensup olan bilginler bir araya gelir, halka aç~ tartişınahir yapılırdı149 • Bu tartışmalarla kimin haklı olduğunun belirlenmesinden ·zi- .. yade kimin ne iddia ettiğinin ortaya çıkması hedefleniyordu. Tartışma so.,' niındı1: kimse kimseyi suçlama~an oradan .ayrılabiliyordu. Sünni bir tarih-çi olan ve o dönemde yaşayan Ibn Sağir, Ibad~er ile Mü'tezile ar~ındaki böylesi .bir tartışmayı bize. aktarmaktadır150 • Mezhepler arasııidaki ihtilafın fazla derin olmadıgını, yüzeysel olduğunu bize gösteren bir başka olay da . mezhebine bakılı;naksızın alim olarak kabul edilen Şahıslardan, her mez., hep mensubunun dersler aiması ve fetvalarına baş vurmasıdır151

• .Bu . durum Rüsterni devletinin -farklı fikir ve görüşlere karşı uyguladığı hoş görüyü. göstermektedir.

· .. \ Kurumlar

İınamet: Devlet başkanı olarak lınam, "Emiru'l~M"!fminiı'ı'' olduğu gibi; ordu komutanı, ülKenin yöneticisi, beytü'l-malda tasarruf yetkisine sahip, en büyük kadı ve en büyük muhtesib idi. O, devleti ve vatandaşlan Allah 'ın emirleri doğrultusunda idare etmekle-mükellef idi 152

•. . . . . ', !

Devletin ilk dönemlerinde ve EbU Yakzan devriı:ideimam, devlet i§­lerinden yalnız başına sorumlu· olmakla beraber, devleti. ilgilendiren her konuda halka danışır, öyle karar verirdi. Halk, namaz zamanınefa mesdd­

. de toplanır, namazdan sonra dağılmaz, devlet' işlerini dinler, fikirlerini beyçın ederdi153

• Ancak bu gelenek devletin sonlarina doğru· bozulmuş, 'halk yönetime katılamaz olmuştur. ·

Daru'4-Duyôf: ·Bu -kurumlarda dışandan gelmiş· olan yabancılar ağırlanır~ ihtiyaçlan.giderilirdi. Devletin kontrolündeki Daru~d-Duyufla-

147. Reşid Abdullah el-Cemili, 195 . . 148. Bkz. ed-Dercinl, I, 43.

149. İbn Sağir, 292. 150. ~kz. İbn Sağir, 290; ed-Derclni, I, 57-64, 151. Ibn Sağir, 292-293. 152. :ıvtuhaınmed Vulid Dadatı,. 26. 153. Ibn Sağir,240-242.

T ı

1 . 1

·l. i

ı . ··ı.

\ . ~

. .i 1 J

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 241 (1, 2)

İLK -~Cİ DE\I'LE't: RÜSTEMİLER (160-297 n77~909) 477

nn korunması~ bakııriı ve masraflan devlet tarafından karşılanırdi. Malıal­lelerde bulunan; kabHelere ait daru'd~d'uyôflar·ise bu kabileler veya ma.::· halle sakinleri tarafından k:orunup gôzetilinekteydP54

: Muhtemelen bu ge:.. · ·lenek. Küfe'den buraya . gqçen Ibadiler tarafından · Kuzey Afrika'ya taşınmıştır155 • - · · ·

D~ru'z Zekatlar: Doğuda göıi:n:ediğimiz bu kurum beytu'l-malden · farklı bir işlev e sahipti. DQzenli olanıle toplanari zekatlar burada kotunur;­du., devlet.· giderlerine barcı;ı.nmaz, ihtiyaÇ· sahiplerine ·dağıtılırdı 156

• Fey, ganimet, harac, iışfu ·gibi gelirler ise beytu' 1-m~de topl~nır ve devlet .gi., dederiiçin harcanırdı157 • Devlet reisi beytu'l-maldan kendisi ve ailesi için

. · harcamada bulunaniazdı158 • · ·

Hisbe Teşkilatı: Rüsterrıl devletinin en düzenli kurumlanndan biİi · · olan !p.sbe teşkilatının, tam olarak ne zaman kurulduğu bilinmemekle be­

raber Imam Ebu Beklr'iıı imameti döneminde kardeşi Ebı1'l-Yakzan Mu- . · hanımed b. Eflah bu kurumu yeniden di.i.zenlemiş ve işlerlik kazandırmış.:. . tır. Bağdat'ta uzun· yıllar esir olarak kaimış olan ve oradaki devlet dQzeni · ve işleyişi hakkında bilgiler edinen Ebı1'1-Yı;ıkZarı. b. Muhammed, inuhte-

. melen bu kururim yeniden düzenlerken Bağdat'taki Hisbe teşldlatının iş., .

. leyişini örnek almıştır. EbU '1-Y akzan' ın kurumu yeniden yapılandırma- · sından hareket edeıı bazı çağdaş araŞtırmacılar bu kurumun.Ebı1.'1-Y akzan · Mıiliammed _b. Eflah tarafindan kurulduğu sonucuna varmışlardır159

•.

Arı.cak tic.arete biı f<:adar"önem verenbir devletin ticaret ile yakından iliş­·kisi bultınari böyle bir kuiumudevletin soiıyıllannda kurmuş olı::ııa futi.:. mali zayıf görünmektedir~· ·

· .· Muht~~ibin Tahert çarşısı içinde koriağı btilunur, baştı:ı. çarşıdaki ölçü ve tartılm,- olmak üzere, çarşının düzeni ve işleyişi ileilgileriirdP60 ;Mtıhte- · si b doğrudan jmama · karşı sötumlu idi. Kendisine bağlı ohirak görev· yapan kurumun en üst.sorumlusuidi'61

• . •.. . . ' · .

. ,SonuÇ.

Hariciler, Hz. Ali ve Eineviler dÖnehrinde kendilerine karşı'takip . edilen sert siyaset nedeniyle doğuda tutunamayarak· devlet otoritesinin · tam kurulamadığı Kuzey Afrika'ya -bugünkü Libya'ya-geçerek burada·

· ilk Haricldevlet olan Rüsterrılleri kurdular:

154: İbn Sağir, 293; Vercilaru,l08. · . · ·· .· · 155. Kufe'(leki Daru'd-duyuflar ilellgili.oliırak bkz. M>Mahfui Söylemez, Kiıruluşun­

dan Emevileriiı Sonunda Kadar Kfife Şehri'nin Siyasi Tarihi, Basılmaınış )'üksek . Lisans Tezi, Ankara, 1995,25. . ·

156. İbn.Sağ'I!, 248. · . · 157. Behhaz Ihrahim Bekir, 243. ·

158. Behİıliz-İbrahim Bekir; 244. 1S9. Bkz. Behhliz İbrahim Bekir, 247. 160. Behhliz İbrahim Bekir, 196. ·. 161. İbnSağlr, 288.

D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 242 (1, 1)

478 · -M. MAHFUZSÖYLEMEZ

. Rüstemiıer'in resınl mezhebi olan Thadilik Hariciliğin en ıİllnlı kolu.:. nu oluşturmaktayd~: .Rüsteı:nl ibadiliği kendil~ri dışındaki müslümanları tekfir etinemeye ··çalışan nadir Harici fırkalard~ biridir162

• Btı fırkanın . · başta Irak, Hicaz, ~adraineyt, Yeınen, Umriıan, Iran, Mısır ve Kuz_ey M.,.

rika olmak üzere; Islap'ı. aleminin bir·çok yerinde taraftarı mevctıttiı163 • Hat~ devlette zuhtır .eden ye çözümünde güçlük Çekilen bir takım mesel e- . lerin çözümü için bu b~lgelerde yaşayan alimiere .· başvıirulurdu164~ Bu durum bunların. diğer Ibadiler ile · sürekli ilişkide olduklarıiıı göster:.. mektedrr. · Rüsteı:nl ibRdller ou fikitleriyl6Haricilerin diğer fırkalarından

. -özellikle Necadatve Ezaqka gibi katı Harici mezheplerdeiı.,. ayrılmakta- .' · dir. ' . ,.

Bk çok .etnjk unsurdan oluşan Rüsteı:nl devletini~ vatiındaşları, ~abt- . leler haliiıde yaşamaktaydı~ Hatta Doğudan buraya gelen Aı;aplar ve Ira:fi.,. -Iılar ile Kayievan taraftartıldan gelen Berbeıiler de bu özelliklerini koru­dular, Kendilerine . özgü nüıballeler, çarşı).ar . ve. mescitler inşa ettiler. . .• Doğudaki tüm geleneklerini burada da sürdürdüler165 .,Bu kabileler arasın'­da sürekli barış hakim olmamİş, zaman zaman sürtüşmeler ve savaşlar da. '

. yaşanmıştır. ·; · _/

E~dülüs ile do~u arasırida köprü göre~! görinÜŞ olan Rusterpi!er: bu-.. · rada yazılrtıış olan eseı::lerin doğuya, orada yazılan eserlerin de Endülüse

geçmesine aracılık ·yaparak, doğuda pozitif bilimlerin, Endülüste ise dini ilimierin gelişmesinde önemli rql oynadılaf.' _ . .· · . · : . ,·

·. s abii. ve saııra. ticaret yolu üzerinde kurulmuş ·. oıan R.üstemiler,. Kuzey Afrika ticaretinin onemli bir bölümünü ellerinde tuttular; .

. . Rüsteı:nl· Devleti'~m Fatiı:nller · tar~dan y~asından so~ada · Ibadiler varlıklaruiı günümüze kadar devam ettİr!lleyi başardılar. B :ugün· Cezayir, Libya,. ruıı:us ve Fas'ta-.önemli sayıda .Ibadinin yaŞadığı bili)i- ' mektedir. · · · · ·

· 162. · Mıihammed Vulid Dadillı, 26. . 163, Muh~mmed Vıilid Dildillı, 26; Reşid Abdullah el-Cemili, 188: 164. B.kz.--Ibn Sağtr, 255. .

· 165. Reşid Abdullah CI-Cemili, 188~