Ankara Üniversitesi Gözlemevi’nin Kurucusu...müdürleri, Ankara’daki Hollanda...
66
Transcript of Ankara Üniversitesi Gözlemevi’nin Kurucusu...müdürleri, Ankara’daki Hollanda...
Ankara Üniversitesi Gözlemevi’nin Kurucusu ve
Eğitim Gönüllüsü
Prof. Dr. Egbert Adriaan KREIKEN
C. Güner OMAY
Juus KREIKEN’in katkılarıyla
Editor: Prof. Dr. Selim O. SELAM
ii
Bilimsel ve Teknik Araştırma Vakfı
Ankara Üniversitesi Gözlemevi’nin Kurucusu Ve Eğitim Gönüllüsü
Prof. Dr. Egbert Adriaan KREIKEN
ISBN : 978-605-87419-0-4
© Bilimsel ve Teknik Araştırma Vakfı 2011
Birinci Basım : Kasım 2011 (500 adet) Yeni Reform Matbaacılık Ltd. Şti.
0312 341 20 92 Ankara
Kapak Zemin Resmi NASA Lunar Topographic Ortophotomap – Apollo 15
Photography, 1st Edition, 1972, Sheet LTO81C1(250), The Defense Mapping Agency Topographic Center, Washington D.C.
Bilimsel ve Teknik Araştırma Vakfı Turgut Reis caddesi No: 33/1 06570, Maltepe / Ankara
Tel: 0312 229 01 65 • Faks: 0312 229 01 63
BİTAV
iii
SUNUŞ Türk toplumu okuma ve yazması kısır bir toplumdur. Bir konuda toplumu bilgilendirme kitabı yazmak ülkemizde çok sık rastlanan bir durum değildir. Sayın Güner Omay bu konuda önemli bir görevi yerine getirmiş, bu ülkenin Astronomi bilimine ve Astronomi eğitimine önemli katkılarda bulunmuş bir bilim insanını, Prof. Dr. Egbert Adriaan KREIKEN’i tanıtan elinizdeki kitabı yazmıştır. Bu kitabı toplumumuzda az görülen bir “kadirşinaslık” örneği olarak da görüyorum.
Prof. Dr. Kreiken, Sayın Omay’ın ve daha sonra da benim Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Astronomi hocamız idi. Omay kitabında, Astronomi eğitimine Kreiken’in özellikle şu katkıları yaptığını vurgulamaktadır: a) Ankara Üniversitesi Gözlemevi’ni kurdu. b) Kurduğu gözlemevine ve bölüme araştırıcı yetiştirmek için öğrencileri arasından kendi seçtiklerini, kendisine tahsis edilmiş olan NATO bursları ile, yurt dışına gönderdi. c) Seçtiği Yüksek Öğretmen Okulu öğrencilerinin Milli Eğitim Bakanlığı’na olan zorunlu hizmet yükümlülüğünün Ankara Üniversitesi’ne devrini sağlaması başlı başına bir öncü eğitim davranışı idi. Fen bilimlerinin diğer dallarında, daha sonra da sosyal bilimlerde, önemli sayıda Yüksek Öğretmen Okulu öğrencisine de bu yol açılmış, bunlar geleceğin bilim ve eğitim insanları olmuşlardır.
Bunlara bir de şunu eklemek isterim: 1961 ya da 1962 idi. Kreiken, Amerika’dan yeni dönmüş olan öğrencileri Güner Omay ve Zeki Tüfekçioğlu’nu bir Astronomi dersimize göndermiş ve Amerika’da yaptıkları hakkında bilgi vermelerini istemişti. 80 sütunluk, bilgisayar kartını ‐ bugünkü anlamda değil o günkü anlamda, yani karton kartını ‐ ilk o derste görmüştüm! Bunu hep geleceğimiz hakkında Kreiken’in yönlendirici‐eğitici davranışına bir örnek olarak gördüm. Bizleri yüreklendirici davranışının bir başka örneği ise son sınıf öğrencilerinden seçtiklerini alt sınıflara kimi derslerin uygulamasını yaptırmak üzere görevlendirmesi idi.
Omay’ın şu cümlesi Kreiken’in bir başka eğitici yanına vurgu yapıyor: Kreiken Liberya’da görevli iken “Üniversiteye gelen öğrencilerin bilgi düzeylerinin çok düşük olduğunun fark edilmesi üzerine, liselerin öğretim sisteminin yenilenmesine yönelik ve lise fen grubu öğretmenlerinin eğitimi konusunda çalışmalar yapmış ve kurslar vermiştir. Ayrıca Liberya liselerinde fen ve fizik eğitiminde kullanılmak üzere iki kitap yazmıştır”. Bugün, üniversite giriş sınavlarında sıfır alan öğrenci sayısının arttığı ülkemizde bu yaklaşım bize yararlı olmaz mı?
Sayın Omay “Prof.Dr. Kreiken bizlerin alışık olmadığı türden bir öğretim üyesi idi. ...işlerinin çokluğuna rağmen, özellikle yurtdışında öğrencilerine elyazısı ile sorun çözücü ve yol gösterici mektuplar yazmıştır.” diyor. Mektupla yol gösterdiği öğrencilerinden birisi de bendim. Beni, bir NATO bursu ile 1963 yılı sonunda İngiltere Kraliyet Greenwich Gözlemevi’ne göndermişti. Yazdığı mektuplarla bana yol gösteriyor, hem benim orada ne yaptığımı kendisine yazmamı istiyor hem de
iv
beni izlemiş oluyordu. Bir mektubunda “ilk yılında gözlemevinin farklı bölümlerinde çalışarak deneyim kazan, gelecek yıl sana burs bulacağım ve bir üniversitede doktora yapacaksın” diye yazmıştı. Ne yazık ki buna ömrü vefa etmedi ama ben İngiltere’de bir üniversitede doktora yaptım, bunda Prof. Dr. Kreiken’in payını hep şükranla anıyorum.
Son olarak, bu kitap için ve Kreiken’e duyduğum minnettarlığı belirtme olanağı sağladığı için Sayın Omay’a teşekkür ederim. Kreiken’i hep dudaklarında düşüncelerine katkıda bulunuyormuş izlenimi veren piposu ile hatırlamaya devam edeceğim.
Zeki Aslan İstanbul Kültür Üniversitesi
v
ÖNSÖZ
Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken benim Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde astronomi hocamdı. Tüm astronomi derslerini kendisinden aldım. Kendisi 1954 yılında kapanma tehlikesi ile karşı karşıya kalan bölümü bu tehlikelerden kurtarmakla kalmamış, o güne kadar kimsenin denemediği bir yöntem deneyerek Silahlı Kuvvetler’den dört ve Yüksek Öğretmen Okulu’nda okuyan en az beş altı başarılı öğrenciyi bölüme almayı başarmıştır. Özellikle Yüksek Öğretmen Okulu’ndan astronomi okumaya gelen öğrencilerin MEB’na zorunlu hizmetlerinin fakülteye devri bu alanda çığır açmıştır. Bu yolla Fizik ve Matematik bölümlerine de ileride başarılı bilim adamı olacak kişilerin kazandırılmasına öncülük etmiştir.
Dünyada ileri durumda olan Astronomi bölümleri ile kurduğu kişisel ilişkilerle, Astronomi makale ve yayınlarını beş kuruş para harcamadan, değişim yöntemiyle elde ederek küçümsenemeyecek bir dökümantasyon merkezi kurmuştur. En önemlisi 10 civarında öğrenci ve asistana yurtdışında eğitim görme olanağı sağlayarak onları Türk Astronomi dünyasına kazandırmıştır.
Ayrıca Silahlı Kuvvetler ile kurduğu kişisel ilişkilerle Ahlatlıbel’deki gözlemevinin arazi ve gereçlerinin elde edilmesini sağlamış ve 1963 yılında uluslararası bir toplantı ile gözlemevini hizmete açmıştır.
Ben, hocamın ölümü ile astronomi alanından ayrılmama rağmen, mesleğimde bir yerlere gelebildiysem, tümünü hocamın sağladığı olanaklarla gördüğüm eğitime ve böylece açılan yola borçlu olduğuma inanıyorum. Bu nedenle hocama olan kişisel borcumu ödemek için hayat hikâyesini yazmak istedim. Meslek hayatının hemen hemen tümünü az gelişmiş ülkelerde geçirmiş olan bir kişinin, ölümünden kırk yedi yıl sonra hayat hikâyesini yazmanın, bu ülkelerin arşivcilik kültürleri göz önünde bulundurulduğunda ne kadar zor olduğu görülür. Ben bu güçlükleri yaşadım ama yılmadım ancak bulabildiklerimle yetinmek zorunda kaldım. Umarım ve dilerim benden sonra birileri benim bulamadığım bilgilere ulaşarak, dünya ve benim değerlendirmeme göre özellikle Türk eğitim ve bilimine hizmet etmiş bu müstesna insanın tüm eserlerinin ortaya çıkarılmasını sağlarlar.
1923 yılında doktora derecesini Groningen Üniversitesi’nde alan Hoca, 1928 yılında Hollanda hakimiyeti altında olan Endenozya’nın Java adasındaki Bosscha Gözlemevi’nde göreve başlamıştır. Ancak burada iki yıl kalmıştır. Endonezya’da kaldığı toplam yirmi üç yılın, bir yıl kadar kaldığı Mount Wilson Gözlemevi’ndeki süre ile beş yıl kadar Japon toplama kampında kaldığı süre çıkarılırsa, geri kalanını Endonezya hükümetine bağlı orta dereceli okullarda yöneticilik ve öğretmenlik, Üniversite kurucu Rektörlüğü, bazı yazılı kaynaklarda belirtildiği gibi “Eğitim Bakanı”
vi
olarak değil bu bakanlığa bağlı, özellikle üniversite eğitimi ile ilgili danışman olarak çalışmıştır. 1951 yılında ülkesine dönen Prof. Dr. E. A. Kreiken kısa bir süre burada kalmış ve UNESCO tarafından fizik ve matematik profesörü olarak görevlendirildiği Liberya’ya gitmiştir. 1952 ‐ 1954 yılları arasında Liberya’da kalmış ve 1954 yılında yine UNESCO aracılığı ile Türkiye’ye gelmiştir.
Yaşam öyküsünün Türkiye bölümü, özellikle öğrencilerinden ve Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nden edinilen bilgilere dayanmaktadır. Bu bağlamda A.Ü. Fen Fakültesi Dekanı Sayın Prof. Dr. Muammer Canel’in, Hoca’nın şahsi dosyasındaki UNESCO aracılığı ile göndermiş olduğu başvuru formunun bir kopyasını vermiş olması yaşam öyküsünün kilometre taşlarını belirlemede çok yardımcı olmuştur, kendisine çok teşekkür ederim. Liberya bölümü için herhangi bir kişi ve kuruma erişilememiş ancak hocanın kendisinin UNESCO’ya verdiği bir raporla yetinilmiştir. Yaşamının Hollanda bölümü için, Groningen ve Amsterdam Üniversitesi Astronomi bölümlerinden bilgi edinilmeye çalışılmıştır.
Kırk bir yıllık meslek hayatının yarısından fazlasını geçirdiği Endonezya’daki faaliyetleri ile ilgili bilgi toplamak için her türlü gayret gösterilmiştir. Bu bağlamda Endonezya’nın Ankara’daki Kültür Ataşesi, Bosscha Gözlemevi’nin eski ve yeni müdürleri, Ankara’daki Hollanda Büyükelçiliği aracılığı ile Hollanda’daki devlet arşivlerine erişilmeye çalışılmış ancak hiç birinden tatmin edici bir sonuç alınamamıştır. Bosscha Gözlemevi Müdürü Dr. H. Malasam’la “facebook”ta yaptığım yazışmalardan beni yakalayan yeğeni Juus Kreiken’in, Hollanda kurum ve kuruluşlarından bilgi edinmede büyük gayretleri olmuştur.
Hoca’nın Ankara’ya gelmeden önceki yaşam öyküsü büyük ölçüde Juus Kreiken’e aittir. Juus Kreiken, Hoca’nın ağabeyinin oğlu olup kendisi iş yeri doktorudur. Babasının 1950’li yıllardan sonra Endonezya’da bulunması nedeniyle orada da dostları vardır. Ancak kendisi de Endonezyalı’lardan doyurucu bir bilgi edinememiştir.
Bu öyküyü yazmam için beni yüreklendiren ve her türlü yardımını esirgemeyen Prof. Dr. Selim O. Selam’a ve ilk taslağından son haline kadar metni okuyup düzeltmeler yapan Hülya Yay'a teşekkür ederim. Yukarıda da belirtildiği gibi Hoca Türkiye’deki tüm mesleki yaşamını Ankara Üniversitesi’ne adamıştır. Bu nedenle yaşam öyküsünün adı geçen Üniversite tarafından yayımlanmasının doğal olacağı düşüncesi ile oraya başvurulmuş ancak yayın kurulu uygun bulmadığı için Bilimsel Teknik Araştırma Vakfı (BİTAV) yayını olarak yayımlanmıştır. BİTAV Yönetim Kurulu’na teşekkür ederim.
C. Güner OMAY, Ankara 2011
1
YAŞAM ÖYKÜSÜ
Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken’in yaşam öyküsü iki bölümde ele alınacaktır.
- Ankara öncesi yıllar (1896 – 1954)
- Ankara yılları (1954 – 1964)
Ankara öncesi, yaşamının yüzde seksen beşini, meslek hayatının ise yüzde yetmiş beşini geçirdiği bir süredir. Çocukluğu, öğrenimi ve kısa bir süre mesleki çalışması Hollanda’da, meslek hayatının yarıdan fazlası Endonezya’da, iki yıl gibi kısa bir süresi de Liberya’da geçmiştir. Endonezya ve Liberya’da geçirilen sürelere ilişkin bütün gayretlerimize rağmen yeterince bilgi bulunamamıştır. Daha önce de belirtildiği gibi bu döneme ait bilgiler Internet aracılığı ile erişilen yazılı belgeler ve yeğeni Juus Kreiken’in gayretleri sonucunda sağlanan bilgi ve belgelere dayandırılmıştır.
Ankara Öncesi Yıllar (1896 – 1954)
Prof. Dr. E. A. Kreiken 1 Kasım 1896 tarihinde Hollanda’nın Barneveld köyünde doğmuştur. Babası Willem Rudolph annesi ise Ada Ilcken’dir. Babası “Benno” isimli yatılı okullarının sahibiydi ve üç çocukları vardı; Julius François (d. 1892), Margaretha Wilhelmina Martina (d. 1894) ve Egbert Adriaan. Babasının 1898 tarihinde ölümünün ardından aile 1902 tarihinde Lahey’e taşınmıştır. Tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte Prof. Dr. E. A. Kreiken ilkokulu Fransa’nın Gironde beldesinde, orta öğrenimini ise Hollanda’da tamamlamıştır.
Egbert A. Kreiken (sağda), ablası Margaretha ve ağabeyi Julius ile birlikte
2
Prof. Dr. Kreiken’in babası Willem Rudolph Kreiken (1853‐1898)
Prof. Dr. Kreiken’in annesi Ada Ilcken‐Kreiken (1858‐1941)
3
Broerstraat‐Groningen’deki Kapteyn Astronomi Laboratuvarı’nın 1920’lerdeki görünümü
Prof. Dr. E. A. Kreiken, üniversite öğrenimini Leiden’deki Groningen Üniversitesi’nde, matematik ve fizik alanlarında yapmıştır. Prof. Jacobus C. Kapteyn’in yönetiminde doktora çalışmalarına başlamıştır. Ancak, Haziran 1922 tarihinde Prof. Kapteyn’in ölümü ile tez hocası Prof. Pieter J. van Rhijn olmuş ve kısa bir süre sonra 21 Şubat 1923’te doktorasını tamamlamıştır. 1921 – 1923 yılları arasında Groningen Üniversitesi’nin Astronomi Laboratuvarı’nda asistan olarak çalışmıştır. Tezinin başlığı “On The Colour of the Faint Stars in the Milky way and the Distance of the Scutum‐group” idi. Doktora çalışması sırasında Prof. E. Hertzsprung’un Mount‐Wilson Gözlemevi’ndeki 60 inçlik aynalı teleskopla çektiği fotografik plaklar üzerinden 4000’e yakın yıldızın renk, parlaklık ve konum ölçümlerini gerçekleştirmiştir. Tezinin bir kopyası yeğeni J. Kreiken’de bulunmuştur.
16 Kasım 1923 tarihinde Baukje Hartog ile evlenmiştir. Geçimini sağlamak için 1922 – 1928 yılları arasında Amsterdam’daki liselerde fizik öğretmenliği yapmıştır.
Prof. Kapteyn ve Prof. van Rhijn
Dr. Kreiken, fotografik plakları ölçtüğü mikrometreli mikroskop başında
4
Prof. Dr. Kreiken’in doktora tezinin kapağı ve ilk sayfası
19 Ocak 1926 tarihinde Amsterdam Üniversitesi’ne doçent olarak atanmış ve 1928 yılına kadar bu görevde kalmıştır. Doçent olarak atanma sürecinde topluma açık olarak verdiği ilk dersinin adı “De Melkweg (Samanyolu)” idi. Söz konusu bu konuşma kitapçık olarak basılmıştır ve bir kopyası yeğeni Juus Kreiken’de vardır.
Prof. Dr. Kreiken’in doçentlik atamasında verdiği “De Melkweg” başlıklı ilk dersin kitapçığı
5
Prof. Dr. Kreiken bu konuşmasında; Güneş Sistemi’mizdeki gezegenlerin hareketlerini kontrol eden doğa kanunlarının Newton tarafından formüle edilmesinin ardından atılan en önemli adımın, diğer tüm yıldızlar arasında da benzer bir ilişkinin var olup olmadığının araştırılması olduğuna dikkat çekmiştir. Bu konuşma ağırlıklı olarak ilk doktora danışmanı Prof. Kapteyn’in Gökada Astronomisi alanındaki bilimsel çalışmalarının ve görüşlerinin bir özeti niteliğindedir. Yıldızların konum, parlaklık ve uzay hızı ölçümlerinin istatistik yöntemlerle irdelenmesi sonucu Samanyolu gökadamızın yapısı ve dinamiğine ilişkin çıkarımların nasıl ortaya konduğunu anlatmaktadır.
O yıllarda Hollanda’nın “Dutch East Indies Company”nin yönetimi altında olan Endonezya’da “Dutch‐Indies Astronomical Society” bir gözlemevi yaptırılmasına karar vermiştir. Karel Albert Rudolf Bosscha adında bir çay üreticisinin altı hektarlık bir arazisini bu amaç için tahsis etmesi üzerine Java Adası’nın batısında, Lembang’da, Endonezya’nın en eski gözlemevinin inşaatına 1923 yılında başlanmış ve 1928 yılında tamamlanmıştır. Gözlemevinin ilk müdürü olan ve 1923 ‐ 1940 tarihleri arasında görev yapmış olan Dr. J. Voute, Prof. Dr. Kreiken’e uzun süreli bir kontrat teklif etmiş ve Prof. Dr. Kreiken 1928 yılında Bosscha Gözlemevi’nde göreve başlamıştır. 1930 yılı sonuna kadar burada kalmış ancak Dr. J. Voute ile anlaşmazlığa düşmüş ve onun isteği üzerine oradan ayrılmıştır1. Burada bulunduğu sürede ağırlıklı olarak görsel çift yıldızların dinamiği ve galaktik dağılımları konusunda çok sayıda bilimsel makale yayınlamıştır. Potsdam, Vatikan ve Greenwich Gözlemevlerinin astrografik kataloglarında yer alan görsel çift yıldızların çeşitli parlaklık aralıklarına, bileşenler arası parlaklık farklarına ve farklı galaktik boylam aralıklarına göre sayıca dağılımlarını incelemiştir.
1930’lu yılların başında Bosscha Gözlemevi
1 Lewis Pyenson, 1989, “Empire of Reason. Exact Science in Indonesia 1840‐1940”, E. J. Brill, Leiden,
The Netherlands
6
Prof. Dr. Kreiken’in Endonezya’da geçirdiği yaklaşık yirmi yıllık sürede nerelerde görev yaptığını kendisinin Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’ne UNESCO aracılığı ile gönderdiği, orijinali fakültedeki şahsi dosyasında bulunan ve ek olarak sunulan (Ek.1) başvuru formundan öğrenebiliyoruz. Buna göre görev yerleri aşağıdaki gibidir:
- Bosscha Gözlemevi, 1928 ‐ 1930 - Kolejde öğretmenlik, Bandung, Java 1930 ‐ 1936 - ABD, Mount‐Wilson Gözlemevi’nde misafir araştırmacı 1936 ‐ 1937 - Kolej müdürlüğü, Surabaya, Java 1938 ‐ 1940 - Japon Toplama Kampı 1941 ‐ 1945, (23 Mart 1942 – 18 Mayıs 1945) - Endonezya Üniversitesi Kurucu Rektörü 1946‐1947 - Meksika ve Washington’da görevli, 1947 ‐ 1948 - Eğitim Bakanlığı’nda Üniversite Öğrenim Bölümü Başkanı 1948‐1950 - Eğitim Bakanı’na baş danışman 1950‐1951
Juus Kreiken’in Hollanda Ulusal Arşivi’nden elde ettiği ve Prof. Dr. Kreiken’in 1932‐1942 yılları arasında Dutch East Indies’de çalıştığı okullara ilişkin belge ise orijinal hali ile aşağıda verilmiştir:
Bron: Regeerings Almanak voor Nederlandsch-Indie (jaargetal) Nationaal Archief Den Haag 21 April 2011 1932: Leeraar HBS Bandoeng 1933: Hoogere Burgerschool en Algemeene Middelbare School (afd. B) te Semarang
H.B.S. commissie 1934: Hoogere Burgerschool en Algemeene Middelbare School (afd. B) te Semarang 1935: Leeraar Semarang 1936: Leeraar Semarang 1937: Hoogere Burgerschool en Algemeene Middelbare School (afd. B) te Semarang
Plaatsvervangend Directeur 1938: Leraar H.B.S. te Medan, 2 juli 1937 Departement van Onderwijs en Eeredienst 1939: Leeraar Hoogere Burgerschool te Medan
H.B.S. commissie 1940: ontbrak 1941: Directeur Gouv. A.M.S. Soerabaya (B.Hartog) 1942: Directeur Algemene Middelbare School (afb. B) te Soerabaya
A.M.S. commissie Na 1949 (vanaf de Japanse bezetting), is het uitgeven van de Regeerings Almanak gestaakt.
Görüldüğü gibi ABD’de geçirdiği iki yıl ve Japon toplama kampında geçirdiği yaklaşık dört yıllık dönem dışındaki tüm zamanını eğitici ve eğitimle ilgili alanlarda yönetici olarak geçirmiştir. Bir anlamda kendisini Endonezya’da eğitim sisteminin iyileştirilmesine adadığı söylenebilir. Bunu kendisine ait, Ankara Üniversitesi Ahlatlıbel Gözlemevi Müzesi’nde bulunan günlüklerden de anlıyoruz. Söz konusu
7
günlüklerde yazılanların bir bölümü el yazısı ile hollandaca, diğer bölümü de daktilo ile yazılmış ve İngilizcedir. Juus Kreiken’in Hollandalı yetkililerden öğrendiğine göre bunlar, Avustralya’da sürgündeki “Dutch Indies” hükümetinin ilgili birimlerinin yayımladıkları eğitim kurumları ile ilgili bültenlerin radyolardan dinlenmiş kayıtlarıdır. Günlüklerin bir sayfası ek olarak sunulmuştur (Ek.2). Hollanda’nın 1949 sonunda Endonezya’dan ayrılmasından sonra Eğitim Bakanlığı’ndaki aktif yöneticilik görevinden ayrılmış, ancak Endonezya Hükümeti’nin isteği ile iki yıl kadar eğitim bakanına danışmanlık yapmıştır. Bosscha Gözlemevi’nden ayrıldıktan sonra Hoca’nın Endonezya’daki tüm meslek hayatı her düzeydeki okullarda fizik‐matematik öğretmenliği ve yöneticilik yaparak geçmiştir. Görev yerlerinin ayrıntıları Hollanda Ulusal Arşivi’nden alınan bilgilerden görülmektedir. Eğitim kurumlarındaki en üst düzeydeki görevi bugün “Endonezya Üniversitesi” olarak bilinen Üniversite’de gerçekleştirdiği Kurucu Rektörlük görevidir. Bütün çabalarımıza rağmen Üniversite yetkililerine erişemediğimizden bu hususu o makamlar aracılığı ile doğrulatamadık. Ancak, ek olarak sunduğumuz yazıyı (Ek.3) Hoca “Kurucu Rektör” olarak imzalamıştır. Ayrıca, literatürden elde edilen bir belgede2 kendisinden Endonezya Üniversitesi Rektörü olarak bahsedilmektedir. Orta öğretim kurumlarında görev yaparken fizik ve astronomi ders kitapları yazdığını dosyasındaki formlardan öğreniyoruz. Yazdığı iki kitaba erişebildik. Bunlardan biri 1941 yılında basılan ve genel astronomi bilgilerini içeren bir ders kitabıdır3. Diğeri ise 1950 yılında basılan, “uzay‐zaman madde ve enerji” alt başlıklarını işleyen bir temel fizik ders kitabıdır4.
Prof. Dr. Kreiken’in Endonezya’dayken basılmış iki ders kitabının ilk sayfaları
2 “General Notes”, 1948, PASP, Vol:60, 138 3 Dr. E. A. Kreiken, 1941, “Inleiding Tot De Cosmografie”, J.B. Wolters Uitgevers–Maatschappij N.V.,
Groningen‐Batavia 4 Dr. E. A. Kreiken, 1950, “Capita Selecta Der Natuurkunde, Ruimte‐Tijd, Materie en Energie”, W.
Versluys (N. V.), Amsterdam‐Djakarta
8
Hocanın Endonezya’daki hayatı tümü ile keyif verici geçmemiştir. Özellikle Japonların İkinci Dünya Savaşı sırasında Endonezya’yı işgalinden hemen sonra Prof. Dr. Kreiken 23 Mart 1942 tarihinde tutuklanmış ve 19 Mayıs 1945 tarihine kadar Endonezya’daki Japon toplama kamplarında kalmıştır. Kadınlar, erkekler ve çocukların ayrı kamplarda toplanmalarından dolayı eşinden ayrı düşmüştür. Hoca, Ek.1’de verilen başvuru formunda Japon toplama kampında kalış süresini 1941‐1945 olarak göstermesine rağmen, ağabeyine yazdığı 12 Kasım 1945 tarihli bir mektupta kampa konulmasını 23 Mart 1942 olarak yazmaktadır. Hocanın böyle bir yanlış yapması mümkün değildir. Söz konusu mektuptan anlıyoruz ki, Japonların Endonezya ile çatışma ihtimali belirdiğinde direniş kuvvetleri kurulmaya başlanmış ve Hoca kurulacak muharip birliklerde görev almak istemiş ama kendisini ''Şehir Gözetleme Taburu Komutanı'' yapmışlardır. Dolayısı ile bu süreyi de kamp kapsamında değerlendirmiştir. Bu mektupta, ayrıca, yaşadığı ve gözlemlediği hijyen ve beslenme sorunlarını (82 kg.dan 38 kg.a düşmesi), kimseyle görüştürülmediğini, eşinin nerede hangi kampta olduğunu bilmediğini, esaret bittikten sonra bile öğrenemediğini yazmıştır. Dr. Kreiken, aynı mektupta, Eylül 1945’te önce sevindirici bir mektup ve bir gün sonra aldığı telegrafta ise acele Semarang'a gelmesinin istendiğini anlatmaktadır. Semarang'a vardığında eşinin koma halinde olduğu ve bir gün sonra da (17 Eylül 1945) öldüğünü anlatılmaktadır.
Ayrıca Science dergisinde Hoca’nın Dr. Bart J. Bok'a yazdığı mektuba atfen verilen haberde5 Java adasında bulunan Japon toplama kamplarında yedi Hollandalı astronomdan sadece kendisi ile Dr. J.G.E.G. Voute'un sağ kurtulduğu haberi verilmektedir. Aynı haber metninden, Prof. Dr. Kreiken’in Soerabaja kentindeki evinin yakıldığı ve kişisel kütüphanesinin de tamamen yok edildiğini öğreniyoruz.
Prof. Dr. Kreiken’in Japon toplama kampı kişisel kayıt belgesi (ön yüzü)
5 “International News”, 1946, Science, Vol:103, no.2675, 427
9
Prof. Dr. Kreiken’in Japon toplama kampı kişisel kayıt belgesi (arka yüzü)
Daha sonra “Dutch East Indies” hükümetlerinin Eğitim Bakanlığı’nda 1945 – 1950 yılları arasında eğitim bölümü ve özellikle yüksek öğrenim bölümü başkanlıklarında bulunmuştur. Bu görevdeyken hükümeti temsilen 1947 yılında Meksika’da yapılan UNESCO’nun İkinci Genel Kurulu’na katılmıştır. Hoca’nın o zamanki Eğitim Bakanlığı’ndaki görevi Yüksek Öğretim Genel Müdürlüğü idi. Bu toplantıda Hoca’nın büyük gayretleri sonucunda UNESCO, Bosscha Gözlemevi’ndeki Schmidt teleskopunun optik parçalarını temin etmeye karar vermiştir6. Sırası gelmişken şu hususu da belirtmek isterim; Prof. Dr. Kreiken, o tarihlerde bir UNESCO görevlisi olan ikinci eşi Frances Pape ile bu toplantı sırasında tanışmış ve 11 Mart 1949 tarihinde Kaliforniya’da evlenmişlerdir.
1951 yılında Endonezya’dan ayrılan Prof. Dr. Kreiken bir süre ülkesinde kaldıktan sonra 1 Ocak 1952 tarihinde UNESCO tarafından Liberya Üniversitesi’nin yeniden yapılandırılmasında görevlendirilmiştir.
6 E. van Alba‐van Dien, 1995, in “The Future Utilisation of Schmidt Telescopes”, (eds. J.M. Chapman,
R.D. Cannon, S.J. Harrison and B. Hidayat), ASPCS, vol 84, p.15
Prof. Dr. Kreiken ve ikinci eşi Frances
10
Liberya’da geçirdiği iki yıllık sürede gerçekleştirdiği işlere ilişkin bilgi içeren herhangi bir belge, kendisinin UNESCO’ya yazdığı raporlar dışında tüm başvuru ve araştırmalarımıza rağmen bulunamamıştır. Söz konusu raporlardan görülebileceği gibi Liberya Üniversitesi’nde Fen Fakültesi’ni kurmuş ancak bunun tek başına yetmeyeceğinden hareketle tüm üniversitenin yeniden yapılandırılması çalışmalarını sürdürmüştür. Üniversiteye gelen öğrencilerin bilgi düzeylerinin çok düşük olduğunun fark edilmesi üzerine liselerin öğretim sisteminin yenilenmesi yönelik ve lise fen grubu öğretmenlerinin eğitimi konusunda çalışmalar yapmış ve kurslar vermiştir. Ayrıca Liberya liselerinde fen ve fizik eğitiminde kullanılmak üzere iki kitap yazmıştır7,8. Prof. Dr. Kreiken ve eşi Frances Lahey’den Liberya’ya karayolu ile kendi arabaları ile gitmişlerdir. Bu yolculuğa ilişkin Frances Kreiken’in tuttuğu anı notları Juus Kreiken’dedir ve bu notlardan Liberya yolculuğunun oldukça zahmetli ve uzun süren bir yolculuk olduğunu anlıyoruz. Seyahat öncesi elde ettikleri haritalardan 10 gün civarında sürmesini bekledikleri bu yolculuk 4 Aralık 1951 günü Lahey’den başlamış ve 1 Ocak 1952’de Monrovia’da (Liberya) tamamlanmıştır. Haritalarda var olduğu görünen bazı yolların aslında mevcut olmadığını ancak yolculuk sırasında fark etmişlerdir. 8700 km tutan bu yolculuk, Hollanda, Fransa, İspanya, Cebelitarık boğazı, Fas, Cezayir, Sahra Çölü, Yukarı Volta, Fransız Ginesi ve Liberya’yı kapsayan bir rota üzerinden tam 28 gün sürmüştür. Frances Kreiken, bu yolculuğa özgü olarak espirili bir yaklaşımla kendilerinden “Astronomi Göçebeleri” olarak bahsetmiştir.
Dr. Kreiken ve eşi Frances’in Liberya yolculuğunda kullandıkları 1946 model Pontiac9
7 Dr. E. A. Kreiken, 1952, “General Science for Liberian High Schools”, Verslyus Verlog, Amsterdam 8 Dr. E. A. Kreiken, 1952, “Physics for Liberian High Schools”, Verslyus Verlog, Amstedam 9 Kreiken‐Pape F. A. L., 1953, Autokampioen , no.43, p.1634
11
Ankara Yılları (1954 – 1964)
Hoca, Liberya’da daha fazla bir şey yapmanın zor olduğu düşüncesi ile olsa gerek UNESCO’ya başka bir göreve gönderilmesi amacı ile başvurmuş ve 1954 yılında Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’ne gelmiştir.
Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde, o zamanki adıyla “Astronomi Enstitüsü” 1944 yılında açılmıştır. Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu asistanı Belka Yurtsever ile birlikte aynı yıl göreve başlamıştır. Daha sonra enstitüye 1947 yılında önce laborant daha sonra asistan kadrosu ile Dilhan Ege katılmıştır. Enstitüde çok az sayıda öğrenciye yan dal olarak verilen astronomi eğitimi, Prof. Dr. Kabakçıoğlu’nun 1952 yılında ayrılmasına kadar devam etmiştir. Prof. Dr. Kabakçıoğlu’nun ayrılışı ile enstitü kapanma durumuna gelmiş ancak kapatılmamıştır10.
Prof. Dr. Kreiken böyle bir ortamda göreve başlamıştır. Bu kadar olumsuz koşullarda göreve başlamasına rağmen dünyadaki koşullar ve onun Türkiye’ye yansımaları, bilimsel araştırmalar için olumlu bir ortam yaratmıştır. Prof. Dr. Kreiken deneyimini, bu ortamdan yararlanarak Ankara Üniversitesi’nde Astronomi alanında araştırmacı yetiştirilmesi ve gözlemevi kurulması bağlamında kullanmıştır.
Fen Fakültesi’ne geldiği ilk yıllarda 1954 model Pontiac otomobili ile
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi ile 4 Nisan 1949 tarihinde NATO kurulmuştur. O sıralarda Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü Guggenheim Havacılık Laboratuvarı Direktörü olan Dr. Theodore von Kármán, NATO şemsiyesi altında savunma amaçlı bir araya gelen ülkelerin, bilimsel araştırmalar alanındaki işbirliklerinin desteklemesinin çok uygun olacağını düşünmüş ve bu alanda yaptığı
10 “Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihi”, 2007, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Cemal Aydın ve Ahmet
Karataş, Ankara Üniv. Basımevi, Ankara (ISBN 978‐975‐482‐751‐4)
12
araştırma ve incelemelerinin sonuçlarını NATO makamlarına sunmuştur. 24 Ocak 1952 tarihinde kısa adı AGARD (Advisory Group for Aerospace Research and Development) olan NATO’daki ilk bilimsel örgüt kurulmuştur. Dr. von Kármán bu örgütün ilk başkanı olmuştur. Söz konusu işbirliklerinin başarılı olabilmesi için NATO üyesi ülkelerin tamamıyla ABD’ye dayanmak yerine kendi Savunma Araştırma yeteneklerini geliştirmelerinin çok önemli olduğunu gören Dr. von Kármán bunun için kaynak aramaya başlamıştır. O sıralarda Amerikan Kongresi, harp sonrası yaraları sarmak için, birkaç milyar dolarlık bir fonla “Marshall Planı” adı altında ülkelere bir yardım planını kabul etmiştir. Dr. von Kármán uzun gayretler sonunda bu plan kapsamında, üye ülkelerde araştırma geliştirme faaliyetlerinin tesis edilip geliştirilmesini desteklemek amacıyla “The Mutual Weapons Development Programme” (MWDP) adı altında bir alt program koydurtmuştur11.
Türkiye 15 Şubat 1952 tarihinde, aşağı yukarı AGARD’ın kurulduğu günlerde NATO’ya girmiştir. Türk Milli Savunma Bakanı’nın katıldığı ilk NATO Savunma Bakanları toplantısında Dr. von Kármán Türkiye’nin AGARD faaliyetlerine katılmasını önermiş, ancak dönemin bakanı Türkiye’nin savunma araştırmaları alanında NATO’ya katkıda bulunacak düzeyde olmadığı için katılmayı düşünmediğini söylemiştir. Bunun üzerine Dr. von Kármán Türkiye’de savunma araştırma faaliyetleri yetersizse AGARD faaliyetlerine katılmanın daha büyük önem taşıdığını, çünkü AGARD’ın, bilimsel yetkinliğe erişmiş ülkelere değil gelişmekte olan ülkelere yardım amacı ile kurulduğunu anlatmıştır. Bu konuşmalardan sonra Genel Kurmay Lojistik Başkanlığı’nda görevli Hv. Yük. Müh. Yb. Fuat Uluğ AGARD’ın Paris’te 19 ‐ 21 Mayıs 1952 tarihinde yapılan ilk “Milli Delegeler Kurulu” toplantısına katılmıştır. Kendisi ile yakın dostluk kuran F. Uluğ, Dr. von Kármán’ın 1954 yılında Genelkurmay Başkanlığı’nı ziyaret etmesini sağlamış, bu ziyaret sonunda 19 Ağustos 1954 tarihinde Genelkurmay Başkanlığı’nda “İlmi İstişare Kurulu Müdürlüğü” ismi ile ilk araştırma birimi kurulmuş ve yöneticiliğine de Alb. Fuat Uluğ atanmıştır12. 1957 yılında Tuğgeneral olan Fuat Uluğ 1958 yılında adı ARGE olan bu teşkilatın başında emekli olduğu 1960 yılına kadar kalmış ve bu sürede AGARD Milli Delegeliği görevi de devam etmiştir.
Prof. Dr. Kreiken ve yakın işbirliği kurmuş olduğu Tuğg. F. Uluğ, 1958 yılında Ahlatlıbel’de Türk Silahlı Kuvvetleri ile birlikte bir gözlemevi kurulmasını ve burada görev alacak personelin eğitilmesi için AGARD ve Amerikan MWDP ajanslarına proje sunmaya karar vermişlerdir. Çeşitli aşamalardan başarı ile geçen projenin kabulü ile ilerideki bölümde açıklanacak gelişmeler gerçekleştirmiştir. Prof. Dr. Kreiken’in öğrencisi olan dört teğmen; Ali Gökgöz, Güner Omay, İşmen Kendir ve Zeki Tüfekçioğlu bu projede görevlendirilmek üzere 1960 yılında ARGE’ye atanmıştır. Tuğg. F. Uluğ’un 1960 yılında emekliye ayrılması ile Genelkurmay Başkanlığı ile ilişkiler bir süre zayıflamasına rağmen devam etmiştir. Tuğg. F. Uluğ emekli olduktan sonra NATO’nun askeri kanadına bağlı CNAD’ın (Milli Silahlanma Direktörleri Konferansı) Paris’teki Türkiye temsilciliğine atanmıştır. CNAD’a bağlı Kara Silahlanma Grubu altındaki Panel I, üye ülkelerindeki araştırma geliştirme
11 The AGARD History 1952‐1987, Aralık 1988 12 C. G. Omay, 2009, “Anılarla Türk Silahlı Kuvvetlerinde Araştırma Faaliyetleri”, Gnkur. ATSE yayınları
13
faaliyetlerini desteklemek amacı ile kurulmuştur. Tuğg. F. Uluğ desteği ile gözlemevine araştırmacı yetiştirme amacı ile bu panelden destek sağlanmıştır.
Prof. Dr. Kreiken’in Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde on yıl boyunca verdiği hizmetlerini belirleyebilmek amacıyla A. Ü. Fen Fakültesi Dekanlığı’nda ve Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nde görüşme ve araştırmalar yapılmış, eski öğrencileri ile de iletişim kurularak bilgi edinilmiş ve belge toplanmıştır. Ancak bu bağlamda bulunan en önemli belge Prof. Dr. Selim O. Selam tarafından sağlanan bir belgedir. Bu belge 1965 yılında Bayan Frances Kreiken tarafından derlenmiş olan İngilizce “The Observatory of Ankara” isimli yirmi sayfalık bir kitapçıktır. Kitapçığın ön sayfasında, ben dahil o tarihte bölümde bulunan herkesin adı vardır. Ancak bu belge bende yok, varlığını da hatırlamıyorum. Belgeyi birkaç arkadaşta buldum fakat kimse belgenin dağıtımı ile ilgili hiç bir bilgiye sahip değildi. Dolayısı ile bu belgenin yaygın bir şekilde dağıtılmadığı söylenebilir. Belgeyi derleyen kişi sadece Prof. Dr. Kreiken’in eşi olduğu için değil, aynı zamanda Hoca’nın özel sekreteri gibi çalıştığı ve tüm yazışmalardan bilgisi olduğu için ve Hoca’nın ölümünden hemen sonra yazıldığı için çok önemli olarak değerlendirilmektedir. Söz konusu belge, Türk Bilim Tarihi’ndeki yerini alması bakımından orijinal haliyle Ek’te sunulmuştur (Ek.4).
Belgenin tarihçe bölümünde Astronomi Enstitüsü’nün bir gözlemevine ihtiyacı olduğundan hareketle önce gözlemevi için yer seçimi ile başlandığı, daha sonra bina, teçhizat ve gerekli personelin eğitimi gibi ana başlıklara bölünebilecek bir projenin maliyetinin oldukça yüksek olması nedeniyle nasıl gerçekleştirilebileceği konusunda çalışmaların yaygınlaştırıldığı anlatılmaktadır. Önceki bölümde açıklandığı gibi bu konudaki en büyük şans o tarihlerde M.S.B. ARGE Daire Başkanlığı’nın kurulmuş olması ve başında Tuğg. F. Uluğ’un bulunmasıdır. Tuğg. F. Uluğ aynı zamanda NATO – AGARD’ın Türkiye Milli Delegesi ve AGARD Başkanı Dr. von Kármán’ın yakın arkadaşıdır. Ayrıca Marshall Planı altında AGARD aracılığı ile kullanılmak üzere ABD’de MWDP teşkilatının kurulmuş olması diğer bir şanstır.
Prof. Dr. Kreiken, Tuğg. F. Uluğ ile anlaşarak Silahlı Kuvvetler ve üniversitenin ortaklaşa amaçlarına hizmet edecek bir gözlemevi kurulması projesini AGARD’a sunmuştu. Kitapçıkta tarih ve kişilerin adı verilerek projenin AGARD aracılığı ile MWDP’ye sunulup kabul edilmesine kadar geçen aşamalar ayrıntıları ile verilmektedir. Bu aşamalardan başarı ile geçen projenin gerçekleştirilmesine yönelik anlaşma 18 Şubat 1959 tarihinde zamanın K. K. Komutanı Org. Cemal Gürsel ile ABD’nin
1962 yılında gözlemevinde
14
MWDP Başkanı Korg. T. B. Larkin tarafından imzalanmıştır. Projenin imzalanmasından sonra, eğitilerek projede görev almak üzere dört teğmenin ARGE Daire Başkanlığı’na tayinleri Haziran 1960 tarihinde gerçekleşmiş ve gerekli teçhizat alımı için çalışmalar başlatılmıştır. Kitapçıkta gözlemevi yapılacak arazinin sağlanması, teleskopların içine konulacağı binaların, özellikle kubbelerinin inşası ve sağlanan tüm teçhizat ile bu projede görev alacak personelin eğitimi için sağlanan burslar hakkında ayrıntılı olarak bilgi verilmektedir.
MWDP ve K.K.K.yetkilileri ile gözlemevi projesi toplantısından (soldan sağa, ayaktakiler: Ali N. Eskioğlu, Bedri Süer, Behram Kurşunoğlu, Hayri Dener, Binbaşı Leirmore, Abdullah Kızılırmak, Rümeysa Kızılırmak, oturanlar: Dilhan Ege (Eryurt), ABD Büyükelçisi Fletcher Warren, Hilde Bijl Kallmann‐Korf (MWDP), Egbert A. Kreıken, Fuat Uluğ, Cengiz Uluçay.
26 Ağustos 1963 tarihinde finansmanı proje tarafından karşılanan bir “NATO Yaz Okulu” düzenlenerek gözlemevi resmen açılmıştır. Buraya katılan on iki dünyaca ünlü bilim adamının yaptıkları sunumların başlıkları da bu kitapçıkta yer almaktadır. Yaz okuluna dünyanın birçok üniversitesinden çok sayıda öğrenci de katılmıştır. Söz konusu yaz okulu ile ilgili bildiriler kitabı yıllar sonra bastırılabilmiştir13.
Nato Yaz Okulu’nda verilen dersleri içeren bildiri kitabının kapağı ve giriş sayfası
13 “Summer Institute in Galactic Structure at Ankara University”, 1974, (eds. E. A. Kreiken and Z.
Tüfekçioğlu, A.Ü. Fen Fak. Yayınları, Genel: 121, Ast.3, Ankara
15
Frances Kreiken’in kaleme aldığı kitapçıkta düşünülüp planlanmış olan uluslararası işbirliği programları sıralanmıştır. Ancak Prof. Dr. Kreiken’in ölümü üzerine bu programların birçoğu yarım kalmış veya gerçekleştirilememiştir. Kitapçığın ekinde on yıllık dönemde yapılan yurtiçi ve yurtdışı yayınlar listelenmiştir.
1965 yılında Astronomi Enstitüsü’nden ayrılmış oldukları için olsa gerek Prof. Dr. Kreiken’in görev yaptığı sürede yurtdışına görgü ve bilgi artırmak amacı ile eğitime gönderilenler listesine aşağıdaki kişileri de eklemek gerekmektedir.
- Doç. Dr. Dilhan Ege’nin (Eryurt) “Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı” tarafından verilen bir bursla 1959 yılında iki yıllığına Kanada’ya gitmesi.
- Dr. Abdullah Kızılırmak’ın 1954 – 1956 tarihleri arasında Alexander Von Humbolt bursu ile onsekiz aylık bir süre için Heidelberg Gözlemevi’ne gitmesi.
- Dr. Rümeysa Süslü’nün (Kızılırmak) NATO Bursu ile 1959 yılı sonunda yedi aylığına Maryland Üniversitesi’ne gönderilmesi.
Nürnberg Üniversitesi’nden Dr. E. Pohl ile değişen yıldızlar üzerine ortak çalışmada yer alanlar. 17.9.1962, enstitü binası çatısı (soldan sağa, arka sıra: Z. Tüfekçioğlu, A. Kızılırmak, R. Kızılırmak, G. Omay, Dr. E. Pohl, ön sıra: H. Hacısalihoğlu, İ. Yavuz. Z. Aslan, Ş. Bozkurt.
Prof. Dr. Kreiken’in göreve başladığı ilk yıllarda tüm dersler kendisi tarafından
verilir ve asistanları tarafından tercüme edilirdi. Bu dersler;
- Küresel Astronomiye Giriş - İstatistik Astronomiye Giriş - Gök Mekaniğine Giriş - Astrofiziğe Giriş
16
Fen Fakültesi, Mayıs 1959Prof. Dr. Kreiken Fen Fakültesi’nden öğrencileri ve Kızılırmak’lar ile birlikte
Gözlemevi, 1963Erol Özgül, Nahide Craig, Oya Ulusoy, Egbert A. Kreiken, Azize Bastıyalı‐Hayfavi, Atilla Kırman
Gözlemevi, 1963Atilla Kırman, Ali N. Eskioğlu, Prof. Dr. Kreiken, Rümeysa Kızılırmak, Abdullah Kızılırmak
Fen Fakültesi, 5 Mart 1965Prof. Dr. Kreiken’in vefatından sonra
eşi Frances’in Ankara ziyareti. Ali Gökgöz, Dr. Ali Nihat Eskioğlu,
Nezihe Kırman, Frances Kreiken, Prof. Wolfgang Gleissberg,
Mevlüt Kılıç
17
şeklindedir. Bu kısmı tamamlamak için Hoca’nın ilk öğrencilerinin isimlerini verelim: Nihat Andaç, Leman Arons, Hilmi Ballıca, Hayriye Özden, Rümeysa Süslü, Ferit Tezel, İsmet Ulusoy. Prof. Dr. Kreiken tarafından enstitüye alınan ilk asistan ise Rümeysa Süslü (Kızılırmak)’dır.
Ayrıca şu hususu belirtmekte de yarar vardır. Prof. Dr. Kreiken bizlerin alışık olmadığı türden bir öğretim üyesi idi. Yazdığı birçok makalede öğrencilerini teşvik etmek için onların adına da yer vermiş, işlerinin çokluğuna rağmen, özellikle yurtdışında öğrencilerine el yazısı ile sorun çözücü ve yol gösterici mektuplar yazmıştır. Bir örnek olması bakımında el yazısı ile yazdığı bir mektup ekte sunulmuştur (Ek.5).
Prof. Dr. Kreiken meslek hayatının yarıdan fazlasını fiilen astronom olarak çalışmadan geçirmesine rağmen bu alanda çok sayıda araştırma makalesi yayınlamıştır. Bu makaleler için TÜBİTAK ULAKBİM, NASA‐ADS ve Fen Fakültesi Kütüphanesi aracığı ile yapılan tarama sonucu elde edilen yayın listesi ekte (Ek.6) sunulmuştur. Kendisinin Astronomi alanındaki ilgisi görsel çift yıldızların fiziksel özelliklerinden, yıldızların Samanyolu’ndaki dağılımına kadar uzanmaktadır. 1950 yılında Oort sabitinin değerini ve buna bağlı olarak “Galaktik Sistemin Potansiyel Enerjisini’’ belirlemiştir14. Kendisinin Astronomi’ye yaptığı katkılar nedeniyle 1973 yılında Sydney’de toplanan Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) Ay’da bir kratere ismini vermiştir15. Daha sonraları 2005 yılında Ankara Üniversitesi Yönetim Kurulu’nda alınan bir kararla Ahlatlıbel Gözlemevi’ndeki 16″ Meade Teleskop’una ve konuşlandığı binaya Kreiken adı verilmiştir (Ek.7). Aslında, adının gözlemevine verilmesi gerektiğine inanmaktayım.
Prof. Dr. E. A. Kreiken, Hamburg’da yapılacak Uluslararası Astronomi Birliği toplantısına katılmak için gittiği ülkesinde geçirdiği ani bir rahatsızlık sonucunda Lahey’de 16 Ağustos 1964 tarihinde ölmüştür. Eşinin zamanın A.Ü. Fen Fakültesi Dekanı’na yazdığı ek olarak sunulan (Ek.8) mektuptan anlaşıldığı üzere, cenaze töreni sırasında tabutunun üzeri kırmızı ve beyaz karanfillerle resmedilmiş bir Türk bayrağı ile kaplanmış ve İstiklal Marşımız çalınmıştır. Ölümünün ardından, dönemin Greenwich Gözlemevi Müdürü ve İngiliz Kraliyet Astronomu Sir Prof. Richard Woolley tarafından bir ölüm ilanı kaleme alınmıştır16. Kısa biyografisine yer verilen bu yazının son cümlesinden, Prof. Dr. Kreiken’in, Fen Fakültesi arşivinden elde edilen başvuru belgesinde de belirttiği gibi, 1929 yılından beri Royal Astronomical Society üyesi olduğunu da görüyoruz.
İkinci eşi Frances Kreiken, 2 Eylül 1979 tarihinde Lahey’de ölmüştür. Ölmeden önce kendisinin hazırladığı ve yakın ve dostlarına dağıtılmasını istediği “veda mektubu”nun bir kopyası Ek.9’dadır.
14 B. Hidayat, 2004, in “Developing Basic Space Science World‐Wide A Decade of UN/ESA Work‐Shop.
(eds. W. Wamsteker, R. Albrecht, H.J. Haubold, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, p.61 15 "Proceedings of the Fifteenth IAU General Assembly (Sydney 1973)", 1974, (eds. G. Contopoulos and
A. Jappel), Transactions of the IAU, Vol: 15B, p.110, D. Reidel Publ. Co., Dordrecht 16 R. Woolley, 1965, “Obituary Notices: Egbert Adriaan Kreiken”, QJRAS, 6, 85
18
Prof. Dr. E. A. Kreiken’in ölümü ile bir anlamda Türk Silahlı Kuvvetleri ile proje bağlamında işbirliği bitmiştir. Projede görev alan subaylar geriye çağrılmıştır. Yurt dışına eğitime gönderilen öğrencilerinden aşağı yukarı hiçbiri eğitimini henüz tamamlamamıştır. Gözlemevi tümüyle çalışır duruma gelmemiş ve yabancı ülkelerle yapılması planlanan projeler henüz başlamamıştır. Gözlemevi ve öğrencileri bir anlamda yetim kalmışlardır. Astronomi Enstitüsü geçirdiği bu sarsıntıyı uzun süre atlatamamıştır.
Prof. Dr. Kreiken’in eseri Ahlatlıbel Gözlemevi’nin kuruluş yıllarından bir panorama (1962)
Eğitim gönüllüsü Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken Ahlatlıbel Gözlemevi’ndeki masasının başında (1964)
19
Kreiken’lerin Ankara’nın Bahçelievler semti, 2. Cadde’deki (no: 3/6) evleri
Frances Kreiken, Ankara‐Bahçelievler’deki evinde
Prof. Dr. Kreiken’in vefatından sonra Ankara’ya gelen Frances Kreiken’in ülkesine dönerken Esenboğa hava limanından uğurlanışı (1965) (soldan sağa, ayaktakiler: Rüstem, Osman, Recep Yiğit, Mevlüt Kılıç, Kamil, Ünver Özkan, Ali Gökgöz, Zeki Tüfekçioğlu, Kemal Çevik, oturanlar: Yıldız Omay, Necla Kendir, Zühal Şumnulu, Frances Kreiken, Nezihe Kırman)
20
EKLER
21
Ek.1: Prof. Dr. E. A. Kreiken’in UNESCO aracılığıyla Fen Fakültesi’ne verdiği başvuru formu (Fen Fakültesi arşivindeki kişisel dosyasından)
22
23
24
Ek.2: Prof. Dr. E. A. Kreiken’e ait günlüklerden bir sayfa
25
Ek.3: Prof. Dr. Kreiken’in Endonezya Üniversitesi kurucu rektörü olarak imzaladığı belge
26
Ek.4: Frances Kreiken’in 1965’de derlediği Ankara Üniversitesi Gözlemevi tarihçesi kitapçığı
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Ek.5: Prof. Dr. Kreiken’in öğrencilerine el yazısı ile yazdığı mektuplarından bir örnek
49
50
51
Ek.6: Prof. Dr. E. A. Kreiken’in bilimsel makalelerinin listesi
[1] E.A. KREIKEN, 1964, 'On the structural constants of our galactic system', Obs, 84, 115
[2] E.A. KREIKEN, N. YILMAZ, 1964, 'The velocity of P II stars as a function of age', AnAp, 27, 672
[3] E.A. KREIKEN, 1964, 'The red variables in the period interval 150 ≤ P ≤ 200 days', AnAp, 27, 1
[4] E.A. KREIKEN, 1964, 'The possible residual rotation of the system of globular clusters', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome XIII, Fasc. 1, p.1
[5] E.A. KREIKEN, 1964, 'The distribution of the tangential velocities with PII stars', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome XIII, Fasc. 1, p.7
[6] E.A. KREIKEN, 1963, 'Some dynamical properties of the spherical system', AnAp, 26, 68
[7] E.A. KREIKEN, 1962, 'Representation of stellar systems by polytropic gas spheres II', AnAp, 25, 271
[8] E.A. KREIKEN, 1961, 'Representation of stellar systems by polytropic gas‐spheres', AnAp, 24, 219
[9] E.A. KREIKEN, 1961, 'A discussion of the light curve of the RV Tauri variable AC Herculis', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome XI, Fasc. 1, p.82
[10] E.A. KREIKEN, 1961, 'Note on the zero point correction of galactic Cepheids', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome XI, Fasc. 1, p.98
[11] E.A. KREIKEN, A.N. ESKIOGLU, 1961, 'A study of the light curves of M‐type variables', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome XI, Fasc. 1, p.61
[12] E.A. KREIKEN, B. SÜER, 1960, 'Note on the HR‐diagram of binary stars', AnAp, 23, 528
[13] E.A. KREIKEN, 1959, 'The fall‐out of meteoric iron particles', P&SS, 2, 39
[14] E.A. KREIKEN, 1959, 'Outline of a method for determining the absorption in the surroundings of the Sun', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome X, Fasc. 1, p.1
[15] E.A. KREIKEN, 1959, 'Some remarks on the motions of the stars in the Perseus group', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome X, Fasc. 1, p.34
[16] E.A. KREIKEN, 1959, 'The interpretation of the colour magnitude diagram of galactic star clouds', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome X, Fasc. 1, p.56
[17] E.A. KREIKEN, 1957, 'Note on the autocorrelation analysis of the light curve of the RV Tau variable R Sct', AJ, 62, 367
[18] E.A. KREIKEN, D. EGE, 1957, 'A statistical study of pulsating stars', MNRAS, 117, 72
52
[19] E.A. KREIKEN, 1957, 'A statistical study of pulsating stars (the variables in special lists)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome IX, Fasc. 1, p.49
[20] E.A. KREIKEN, 1957, 'A statistical study of pulsating stars (variables in or near the constellation Carina)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome IX, Fasc. 1, p.77
[21] E.A. KREIKEN, 1957, 'A statistical study of pulsating stars (variables in the Magellanic Clouds)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome IX, Fasc. 1, p.83
[22] E.A. KREIKEN, N. ANDAC, I. ULUSOY, 1957, 'A statistical investigation of pulsating stars (variables in the Sagittarius Cloud)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome IX, Fasc. 1, p.64
[23] E.A. KREIKEN, R. SUSLU, 1957, 'A statistical study of pulsating stars (An analysis of galactic Cepheids)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A, Tome IX, Fasc. 1, p.93
[24] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in Omega Centauri)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.40
[25] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in Messier 5)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.58
[26] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in Messier 3)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.63
[27] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in M 53 and NGC 3201)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.67
[28] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in miscellaneous clusters)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.72
[29] E.A. KREIKEN, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the variable stars in M 2)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.79
[30] E.A. KREIKEN, H. OZDEN, H. BALLICA, 1956, 'A statistical study of pulsating stars (the irregular variable AR Her)', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.53
[31] E.A. KREIKEN, 1955, 'The mean density of Nova Herculis', Obs, 75, 82
[32] E.A. KREIKEN, 1955, 'Some Remarks on the Relation P ρ for Spectroscopic Binaries
and Eclipsing Binaries', ZA, 37, 96
[33] E.A. KREIKEN, 1955, 'Some remarks on the analysis of light curves with the autocorrelation methot', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.253
[34] E.A. KREIKEN, 1955, 'Frequency curves of meteorites', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VII, Fasc.1, p.272
53
[35] E.A. KREIKEN, 1954, 'On the systematic variations in colour along the surface of spindle nebulae', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VI, Fasc.2, p.152
[36] E.A. KREIKEN, 1954, 'Auto correlation analysis of the light curve of Z Ursa Majoris', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara, Serie A. Tome VI, Fasc.2, p.174
[37] E.A. KREIKEN, 1954, 'The brigtness of scattered star light in different galactic latidudes and longitudes', Communications de la Faculte des Sciences de l'Universite d'Ankara (Comm.) Serie A, Serie A. Tome VI, Fasc.1, p.32
[38] E.A. KREIKEN, 1953, 'The Density of Stars of Different Spectral Types', ZA, 32, 125
[39] E.A. KREIKEN, 1952, 'The Period‐Density Law P&surd;rho = constant for spectroscopic Binaries', ZA, 31, 256
[40] E.A. KREIKEN, 1951, 'On the colour of the faint stars in the Milky‐Way and the distance of the Scutum‐Group.', QB819, K7
[41] E.A. KREIKEN, 1941, 'The Surface Brightness of the Milky way', ApJ, 94, 259
[42] E.A. KREIKEN, 1939, 'On the General Aspect of the Milky‐Way', ZA, 17, 170
[43] E.A. KREIKEN, 1937, 'Note on the colour excess in the early type stars', AN, 261, 201
[44] E.A. KREIKEN, 1937, 'The apparent diameters of clusters and faint nebular objects', ZA, 14, 109
[45] E.A. KREIKEN, 1937, 'The density of the components of eclipsing variables', ZA, 13, 241
[46] E.A. KREIKEN, 1936, 'On the diameters of the stars', AN, 259, 349
[47] E.A. KREIKEN, 1936, 'Some remarks on the apparent surface brightness of the Milky‐Way', ZA, 12, 340
[48] E.A. KREIKEN, 1936, 'On the fission‐theory of the eclipsing variables', ZA, 11, 323
[49] E.A. KREIKEN, 1935, 'On some irregularities in the distribution of the variables', AN, 254, 97
[50] E.A. KREIKEN, 1935, 'The velocities of axial rotation of the components of spectroscopic binaries', ZA, 10, 199
[51] E.A. KREIKEN, 1934, 'Axial Rotation and Stellar temperatures', ZA, 9, 225
[52] E.A. KREIKEN, 1931, 'A few additional remarks on axial rotation', AN, 243, 149
[53] E.A. KREIKEN, 1931, 'Further remarks on stellar rotation', MNRAS, 91, 757
[54] E.A. KREIKEN, 1931, 'Some further remarks on the rotation of the stars', MNRAS, 91, 501
[55] E.A. KREIKEN, 1930, 'Note on the axial rotation of the stars', MNRAS, 91, 251
[56] E.A. KREIKEN, 1930, 'On the relation between colour and spectral type in the different galactic latitudes', MNRAS, 91, 242
[57] E.A. KREIKEN, 1930, 'On the dwarf nature of spectroscopic binaries: A reply', MNRAS, 90, 760
[58] E.A. KREIKEN, 1930, 'Note on the Mass‐Ratio in Binary Stars and the Hypothesis of the Secular Decrease of Mass', AN, 238, 373
54
[59] E.A. KREIKEN, 1930, 'The frequency of double stars of different spectral types and absolute magnitudes', MNRAS, 90, 306
[60] E.A. KREIKEN, 1930, 'Some remarks on Jeans's theorie on spectroscopic and visual binaries', AnBos, 4, 37
[61] E.A. KREIKEN, 1929, 'The distribution of the double stars along the giant series', MNRAS, 90, 212
[62] E.A. KREIKEN, 1929, 'An attempt to determine the true distribution of the double stars', BAN, 5, 114
[63] E.A. KREIKEN, 1929, 'Preliminary solution of the distribution curve psi(L) of the double stars', BAN, 5, 109
[64] E.A. KREIKEN, 1929, 'On the dwarf nature of double stars in general', MNRAS, 89, 647
[65] E.A. KREIKEN, 1929, 'The distribution of the double Stars in the Southern Double Star Catalogue', BAN, 5, 71
[66] E.A. KREIKEN, 1929, 'Remark on the star Scutum B6 (alpha1900=18h38m0s.3; delta1900=‐6°35'14", m=12.7)', BAN, 5, 66
[67] E.A. KREIKEN, 1929, 'The general distribution of the stars in the Milky Way clouds', BAN, 5, 61
[68] E.A. KREIKEN, 1929, 'On the dwarf nature of the spectroscopic binaries', MNRAS, 89, 589
[69] E.A. KREIKEN, 1929, 'The distribution of the apparent major axes of the binary stars with known orbits (Errata: 5 V)', BAN, 5, 51
[70] E.A. KREIKEN, 1928, 'The general distribution of physical double stars, fifth paper', BAN, 4, 239
[71] E.A. KREIKEN, 1928, 'The double stars in the Greenwich Astrographic Catalogue, fourth paper', BAN, 4, 228
[72] E.A. KREIKEN, 1928, 'The double stars in the Greenwich Astrographic Catalogue, third paper', BAN, 4, 219
[73] E.A. KREIKEN, 1928, 'The double stars of the Vatican Astrographic Catalogue, second paper', BAN, 4, 212
[74] E.A. KREIKEN, 1928, 'The double stars of the Potsdam Astrographic Catalogue, first paper', BAN, 4, 205
[75] E.A. KREIKEN, 1927, 'A statistical study of binary stars', MNRAS, 88, 101
[76] E.A. KREIKEN, 1927, 'On the relation of colour and apparent magnitude in some regions of low galactic latitude', MNRAS, 87, 196
[77] E.A. KREIKEN, 1926, 'On the centre of the local star‐system', MNRAS, 86, 665
[78] E.A. KREIKEN, 1925, 'On the distribution of the different spectral types along the Milky Way', MNRAS, 85, 985
[79] E.A. KREIKEN, 1925, 'The density‐function in the Milky Way', MNRAS, 85, 499
[80] E.A. KREIKEN, 1924, 'Proper motions of stars belonging to the Pleiades', BAN, 2, 55
[81] E.A. KREIKEN, 1920, 'On the differential measurement of proper motions', Obs, 43, 255
55
Ek.7: Ankara Üniversitesi Yönetim Kurulu’nun, Ahlatlıbel Gözlemevi’ndeki 40 cm çaplı aynalı teleskoba ve konuşlandığı binaya “Kreiken” adını veren kararı
56
Ek.8: Frances Kreiken’in A. Ü. Fen Fakültesi Dekanı’na Prof. Dr. Kreiken’in vefatını bildiren mektubu
57
58
Ek.9: Frances Kreiken’in ölümünden sonra akrabalarına ve dostlarına dağıtılmasını istediği mektup
