Anexo 3 Tesis - bibdigital.epn.edu.ecbibdigital.epn.edu.ec/bitstream/15000/19401/1/CD-8790.pdf ·...
Transcript of Anexo 3 Tesis - bibdigital.epn.edu.ecbibdigital.epn.edu.ec/bitstream/15000/19401/1/CD-8790.pdf ·...
!!
! !
!
"#$%"&'!()&*+,$-*$'!-'$*)-'&!
!
.'$%&+'/!/"!$*"-$*'#!
!
!
!
!
/"+"01*-'-+"#!1*$0)"$)-21*$)#!/"&!'$$"#)!'&!#*#+"1'!.*-'-$*"0)!"-!"&!"$%'/)0!/"#/"!&'!/"1'-/'!
!
!
!
!
+0'3'4)!/"!+*+%&'$*2- (0"5*)!'!&'!)3+"-$*2-!/"&!+*+%&)!/"!
*-6"-*"0'!"-!$*"-$*'#!"$)-21*$'#!7!.*-'-$*"0'#!!
!
(0)7"$+)!/"!*-5"#+*6'$*2-!
!
'-/0"'!-'+'&7!8"0/)9:'!0*$'%0+"!
"#$%&"#"'%(()*"'++,-+.!
!
&*#"++"!('1"&'!&'&'1'!4;+*5'!
/01,/"/".")2."0/,-+.!
!
/*0"$+)0<!4%&*)!$,#'0!1"/*-'!5'&&"4)!
34/0+,.&$0#")&5#,&$4,&-!
!
!
=>?@AB!CDE?F!GHIJ!
!
!
!
!
/"$&'0'$*2-!
6+1+7%"18! 9#$%&"! 6"7"/*! :&%$+;<"! =0-"4%7&! *! >01&77&! ?".&/"! >"/"."! @A70B"8!
$&-/"%".+1!C"3+!34%".+!D4&!&/!7%"C"3+!"D4;!$&1-%07+!&1!$&!#4&17%"!"47+%;"E!D4&!
#+!'"!10$+!5%&B0".&!5%&1"$+!5"%"!#0#2F#!2%"$+!+!-"/0G0-"-0H#!5%+G&10+#"/E!*8!
D4&! '&.+1! -+#14/7"$+! /"1! %&G&%&#-0"1! C0C/0+2%AG0-"1! D4&! 1&! 0#-/4*&#! &#! &17&!
$+-4.+,!
>"! I1-4&/"! ?+/07J-#0-"! 6"-0+#"/! 54&$&! '"-&%! 41+! $&! /+1! $&%&-'+1!
-+%%&15+#$0&1! "! &17&! 7%"C"3+8! 1&2F#! /+! &17"C/&-0$+! 5+%! /"! >&*! $&! ?%+50&$"$!
K#7&/&-74"/8!5+%!14!=&2/".+!*!5+%!/"!#+%."70B0$"$!0#17074-0+#"/!B02&,!
!
!
!
!
LLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLL! LLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLL!
9#$%&"!6"7"/*!:&%$+;<"!=0-"4%7&!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!>01&77&!?".&/"!>"/"."!@A70B"!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!
!
!
!
!
!
$"0+*.*$'$*2-!
!M&%70G0-+! D4&! &/! 5%&1&! 7%"C"3+! G4&! $&1"%%+//"$+! 5+%! 9#$%&"! 6"7"/*! :&%$+;<"!
=0-"4%7&!*!>01&77&!?".&/"!>"/"."!@A70B"8!C"3+!.0!145&%B010H#,!
!
!
!
!
!
4>F?A!$KLCE!1MN?OC!5CFFMPA!
/*0"$+)0!
! !
!
!
!
!'60'/"$*1*"-+)#!
92%"$&<-+! &#! 5%0.&%"! 0#17"#-0"! "! N0+1! 5+%! $;"! "! $;"! C%0#$"%.&! /"! B0$"! *!
5&%.070%.&!"5%&#$&%!&#!-"$"!.+.+,!
!
9!.0!G".0/0"8!.0!."$%&8!O+/"#$"8!D4&!&1!.0!&3&.5/+!$&!G+%7"/&<"!*!7&#"-0$"$8!5+%!
1&%! 4#"! .43&%! D4&! 10&.5%&! .&! '"! &P"$+! "! /4-'"%! 5+%! .01! 14&P+18! .0!
'&%."#+8! >�#8! 5+%! 1&%! &/! "5+*+! 0#-+#$0-0+#"/8! 5+%! -+#G0"%! 10&.5%&! &#! .01!
-"5"-0$"$&1!*!5+%!1&%!.0!5"/"C%"!$&!"/0+8!.0!"C4&/07"!=+107"8!5+%!%&2"%.&!14!
C+#$"$! *! 7&%#4%"E! .0! 5"5A8! Q;-7+%8! 5+%! 14! 5%&+-45"-0H#! -+#17"#7&E! .0! -4P"$"!
R"%;"!@+1J8!5+%!141!-+#1&3+1!B"/0+1+1!*!.0!-'0D407;#!S"!5+%!14!-"%0P+!*!7&%#4%"!
D4&!.&!0/4.0#",!
!
9!.0!&15+1+8!M%0170"#8!.0!-+.5"P&%+!D4&!.&!"#0."!-"$"!$;"!*!D4&!.&!"/0"!"!
#+!$&1."*"%!*!-+#70#4"%8!D4&!&1!.0!1+5+%7&!5"%"!145&%"%.&!*!B&#-&%!.01!5%+50+1!
.0&$+1,!
!
9! .0! -+.5"P&%"8! 9#$%&! 5+%! 7+$"1! /"1! "BJ%"1! B0B0$"1! *! 1&%! &1"! 5&%1+#"!
7%"1#5"%&!*!$&!4#!-+%"<H#!0#024"/"C/&,!
!
&?LM@@M!
!
!
'60'/"$*1*"-+)#!
9!.0! G".0/0"8! &15&-0"/.&! "!.0! ."$%&8! 5+%! 14! 5"-0&#-0"8! 1"-%0G0-0+8! %&2"! *!
".+%!0#-+#$0-0+#"/,!!!
!
9! 7+$+1!.01!".02+18!5+%! 14!-"%0P+!*!5+%!&17"%! -+#.02+!&#! /"1!C4&#"1!*!."/"18!
&15&-0"/.&!"!>01!5+%!/"1!."/"1!#+-'&18!%01"1!*!-+#G0$&#-0"1,!
!
T#!"2%"$&-0.0+!&15&-0"/!"!#4&17%+!N0%&-7+%!$&!U&1018!N%,!@4/0+!R&$0#"8!5+%!14!
"5+*+8! 5"-0&#-0"! *! 5+%! 7+$+1! 141! -+#1&3+1! D4&! #+1! 0.54/1"%+#! "! -4/.0#"%! -+#!
JV07+!&17&!7%"C"3+,!
!
9!7+$"1!"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&8!"4#D4&!#+!/"1!#+.C%&8!G+%."#!5"%7&!$&!.0!B0$"!*!
.&!'"#!"*4$"$+!&!0#150%"$+!"!-4/.0#"%!-+#!JV07+!&17"!&7"5",!
!
WX%"-0"1!"!417&$&1Y!
!
'ONEMC!
!
!
!
!
/"/*$'+)0*'!
9!70!.".08!5+%!%&2"%.&!74!5"-0&#-0"!*!5+%!&P"%.&!D4&!7+$+!&1G4&%<+!B"/&!/"!
5&#"!-4"#$+!1&!/+!'"-&!-+#!&/!-+%"<H#8!5"%"!-4.5/0%!-+#!/+1!14&P+1,!
!
ZU+$+!5"%&-&!0.5+10C/&8!'"17"!D4&!1&!'"-&[!"#$%&'!()'*#$)!
!
!
!
!
&?LM@@M!
!
! !
!
!
/"/*$'+)0*'!
9!N0+18!5+%!-"$"!$;"!'"C&%.&!$"$+!4#"!#4&B"!+5+%74#0$"$8!*!5+%!'"C&%!54&17+!&#!
.0!-".0#+!"!"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&!'"#!10$+!.0!1+5+%7&!*!-+.5"P;"!$4%"#7&!7+$+!
&17&!5&%0+$+!$&!&174$0+,!
!!
>&! $&$0-+! &17&! /+2%+! "! .0! ."$%&8! D4&! #+! &1! .A1! D4&! 4#! %&G/&3+! $&! 7+$+! 14!
&1G4&%<+! *! 1"-%0G0-0+8! 5+%! 14! ".+%! *! -+#G0"#<"! 0#-+#$0-0+#"/8! 5+%! 1&%! &/! 50/"%!
G4#$"."/!$&!.0!B0$"8!5+%!1&%!.0!&3&.5/+!$&!/4-'"!*!-+#17"#-0",!!
!!9! 417&$! "C4&8! 5+%! 7+$"1! 141! C&#$0-0+#&1! $&1$&! &/! -0&/+8! 5+%! 1&240%! 10&#$+! .0!
0#150%"-0H#!*!240"%!.01!5"1+1!-+#!14!&3&.5/+!$&!/4-'"8!-+.5%+.01+!*!".+%,!
!
'ONEMC!
!
! !
!
!
!
!
9-/*$"!/"!$)-+"-*/)!
LISTA DE FIGURAS ……………………………...……………………………………… i
LISTA DE TABLAS ………………………………………..………………...…………. ii
LISTA DE ANEXOS …………………………………..…………………...…………… iii
RESUMEN …………………………………………….………………………………… iv
ABSTRACT …………………………….……………….……………………...………… v
I.! INTRODUCCIÓN ................................................................................................. 1!
A.! PLANTEAMIENTO DEL PROBLEMA .............................................................. 1!
B.! JUSTIFICACIÓN .................................................................................................. 3!
a)! JUSTIFICACIÓN TEÓRICA ............................................................................... 3!
b)! JUSTIFICACIÓN PRÁCTICA ............................................................................. 5!
C.! HIPÓTESIS ........................................................................................................... 6!
D.! OBJETIVOS .......................................................................................................... 6!
a)! OBJETIVO GENERAL ........................................................................................ 6!
b)! OBJETIVOS ESPECÍFICOS ................................................................................ 7!
1! MARCO TEÓRICO .............................................................................................. 8!
1.1! LA INCLUSIÓN FINANCIERA .......................................................................... 8!
1.1.1! OBJETIVOS DE LA INCLUSIÓN FINANCIERA ........................................... 11!
1.2! DESARROLLO DEL SISTEMA FINANCIERO Y DESARROLLO
ECONÓMICO ..................................................................................................... 15!
1.3! INCLUSIÓN FINANCIERA Y DISTRIBUCIÓN DEL INGRESO .................. 17!
1.4! FACTORES DE OFERTA Y DEMANDA QUE DETERMINAN LA
INCLUSIÓN FINANCIERA .............................................................................. 19!
1.4.1! FACTORES DE OFERTA .................................................................................. 19!
1.4.2! FACTORES DE DEMANDA ............................................................................. 24!
1.5! ACCESO A SERVICIOS FINANCIEROS ........................................................ 28!
2! INCLUSIÓN FINANCIERA EN EL ECUADOR Y AMÉRICA LATINA ...... 30!
2.1! SISTEMA FINANCIERO ECUATORIANO ..................................................... 30!
!
!
2.1.1! SISTEMA FINANCIERO PRIVADO ................................................................ 33!
2.2! INCLUSIÓN FINANCIERA EN EL ECUADOR .............................................. 36!
2.2.1! ACCESO AL SISTEMA FINANCIERO ECUATORIANO .............................. 37!
2.2.1.1! Profundización financiera en el sistema financiero ecuatoriano ......................... 41!
2.3! INCLUSIÓN FINANCIERA EN AMÉRICA LATINA ..................................... 43!
2.3.1! ACCESO A SERVICIOS FINANCIEROS EN AMÉRICA LATINA ............... 44!
3! MARCO EMPÍRICO Y METODOLÓGICO ..................................................... 49!
3.1! INVESTIGACIONES PREVIAS ........................................................................ 49!
INVESTIGACIONES PREVIAS EN AMERICA LATINA .............................................. 56!
3.2! JUSTIFICACIÓN METODOLÓGICA .............................................................. 60!
3.3! MODELO LOGIT ............................................................................................... 65!
3.3.1! FORMULACIÓN DEL MODELO ..................................................................... 66!
3.3.2! INTERPRETACIÓN DE LAS VARIABLES EXPLICATIVAS ....................... 69!
3.3.3! BONDAD DE AJUSTE DEL MODELO LOGIT .............................................. 72!
3.3.3.1! Índice de cociente de verosimilitudes ................................................................. 73!
3.3.3.2! Estadístico !" de Pearson ................................................................................... 73!
3.3.3.3! Porcentaje de aciertos estimados en el modelo ................................................... 74!
3.3.3.4! Prueba de Hosmer-Lemeshow ............................................................................. 76!
3.3.3.5! Curva ROC .......................................................................................................... 77!
3.3.4! PRUEBA DE BONDAD DE LOS PARÁMETROS DEL MODELO LOGIT .. 78!
3.3.5! PROCESO DE SELECCIÓN DEL MODELO ................................................... 79!
3.4! ANÁLISIS Y DESCRIPCIÓN DE VARIABLES .............................................. 80!
3.4.1! UNIDAD DE ANÁLISIS, TEMPORAL Y GEOGRÁFICA ............................. 80!
3.4.2! SELECCIÓN DE LA VARIABLE DEPENDIENTE ......................................... 81!
3.4.3! SELECCIÓN DE LAS VARIABLES INDEPENDIENTES .............................. 85!
4! DETERMINANTES DEL ACCESO AL SISTEMA FINANCIERO EN EL
ECUADOR .......................................................................................................... 97!
4.1 DESARROLLO DEL MODELO PARA IDENTIFICAR LOS DETERMINANTES
DEL ACCESO AL SISTEMA FINANCIERO EN EL ECUADOR DESDE UN
ENFOQUE DE DEMANDA ............................................................................... 97!
4.1.1! MODELO FINDEX ............................................................................................ 98!
4.1.1.1! Bondad de ajuste del Modelo Findex ................................................................ 100!
4.1.1.2! Interpretación del Modelo Findex ..................................................................... 103!
!
!
4.1.2! MODELO ENIGHUR ....................................................................................... 105!
4.1.2.1! Interpretación del Modelo Enighur ................................................................... 106!
4.1.3! MODELO ENIGHUR INCLUYENDO OTRAS VARIABLES ...................... 108!
4.1.3.1! Bondad de ajuste del Modelo Enighur incluyendo otras variables ................... 110!
4.1.3.2! Interpretación del Modelo Enighur incluyendo otras variables ........................ 113!
4.1.4! MODELO ENIGHUR PARA BANCOS Y COOPERATIVAS ....................... 116!
4.1.4.1! Modelo Enighur para Bancos ............................................................................ 116!
4.1.4.1.1! Bondad de ajuste del Modelo Enighur para Bancos .......................................... 118!
4.1.4.1.2! Interpretación del Modelo Enighur para Bancos ............................................... 121!
4.1.4.2! Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito ................................... 125!
4.1.4.2.1! Bondad de ajuste del Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito . 126!
4.1.4.2.2! Interpretación del Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito ...... 129!
4.2! ANÁLISIS DESCRIPTIVO DEL USO DE SERVICIOS FINANCIEROS
DESDE LA PERCEPCIÓN DE LOS INDIVIDUOS ....................................... 133!
5! CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES ................................................ 136!
5.1! CONCLUSIONES ............................................................................................. 136!
5.2! RECOMENDACIONES ................................................................................... 139!
REFERENCIAS ................................................................................................................. 142!
ANEXOS …………………………………………………………………………….. 146!
!
!
!
!
!
!
00!
!
!
!
&*#+'!/"!.*6%0'#!
!!
Figura 1 – Sistema Financiero ecuatoriano .......................................................................... 32!
Figura 2 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones- Sistema Financiero Nacional
............................................................................................................................. 33!
Figura 3 – Volumen de Depósitos (millones USD) y TPE del Sistema Financiero Privado
............................................................................................................................. 34!
Figura 4 – Volumen de Depósitos por Subsistema Financiero Privado .............................. 35!
Figura 5 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones- Sistema Financiero Privado . 35!
Figura 6 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones por Subsistema Financiero
Privado ................................................................................................................. 36!
Figura 7 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional a diciembre
2016 ..................................................................................................................... 38!
Figura 8 – Número de unidades operativas del sistema financiero por subsistema ............. 39!
Figura 9 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional por subsistema
por cada 1000 Km2 .............................................................................................. 40!
Figura 10 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional por subsistema
por cada 10.000 habitantes .................................................................................. 40!
Figura 11 – Profundización Financiera de Cartera y Depósitos sobre el PIB ..................... 42!
Figura 12 – Crédito promedio sobre PIB per Cápita- sistema financiero nacional ............. 42!
Figura 13 – Porcentaje de adultos que tienen cuenta en una institución financiera formal . 43!
Figura 14 – Porcentaje de adultos que tomaron prestado dinero en el último año y fuentes
de préstamo .......................................................................................................... 45!
Figura 15 – Porcentaje de encuestados que poseen cuenta en una institución financiera
formal en los países de América Latina .............................................................. 46!
Figura 16 – Acceso a cuenta en institución financiera por quintiles de ingreso en países de
América Latina .................................................................................................... 48!
Figura 17 – Diagrama de Flujo Metodología ....................................................................... 62!
Figura 18 –Distribución acumulada Logit y probit .............................................................. 65!
000!
!
Figura 19 – Curva ROC Modelo Findex ............................................................................ 103!
Figura 20 – Curva ROC Modelo Enighur .......................................................................... 113!
Figura 21 – Curva ROC Modelo Enighur para Bancos ..................................................... 121!
Figura 22 – Curva ROC Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito ............ 129!
Figura 23 – Razones de no tener una cuenta en instituciones financieras en Ecuador ...... 134!
Figura 24 – Quintil de ingresos- Recursos Insuficientes ................................................... 134!
Figura 25 – Quintil de ingresos- Costos Altos ................................................................... 135!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
! !
0B!
!
&*#+'!/"!+'3&'#!
!!
Tabla 1- Resumen de trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros, desde
la demanda, en economías desarrolladas ............................................................. 50!
Tabla 2- Resumen de trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros, desde
la demanda, en economías emergentes ................................................................ 53!
Tabla 3- Trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros, desde la
demanda, en países de América Latina ............................................................... 56!
Tabla 4- Trabajos sobre factores para el no uso de servicios financieros por parte de los
hogares en países de América Latina .................................................................. 59!
Tabla 5- Cuadro de clasificación de aciertos ....................................................................... 75!
Tabla 6- Índices para medir la bondad del ajuste ................................................................ 76!
Tabla 7- Bases de datos ........................................................................................................ 81!
Tabla 8- Variable tiene cuenta en una institución financiera- Findex ................................. 82!
Tabla 9- Construcción de variable dependiente con variables adicionales- Findex ............ 82!
Tabla 10- Variable inclusión financiera – Findex ................................................................ 83!
Tabla 11- Variable PA35, para obtener la variable inclusión financiera-ENIGHUR .......... 83!
Tabla 12- Construcción de variable dependiente con variables adicionales- ENIGHUR ... 84!
Tabla 13- Variable inclusión financiera- ENIGHUR .......................................................... 84!
Tabla 14- Variable inclusión financiera expandida- ENIGHUR ......................................... 84!
Tabla 15- Relación inclusión financiera vs edad- Encuesta Findex .................................... 86!
Tabla 16- Relación inclusión financiera vs edad- Encuesta Enighur .................................. 86!
Tabla 17- Relación inclusión financiera ajustada vs nivel de ingreso- Encuesta Findex .... 87!
Tabla 18- Relación inclusión financiera ajustada vs nivel de ingreso- Encuesta Enigur .... 87!
Tabla 19- Relación inclusión financiera ajustada vs secundaria- Encuesta Findex ............. 88!
Tabla 20- Relación inclusión financiera ajustada vs tercer nivel- Encuesta Findex ............ 88!
Tabla 21- Relación inclusión financiera ajustada vs secundaria- Encuesta Enighur ........... 88!
Tabla 22- Relación inclusión financiera ajustada vs tercer nivel- Encuesta Enighur .......... 89!
Tabla 23- Relación inclusión financiera ajustada vs género- Encuesta Findex ................... 89!
Tabla 24- Relación inclusión financiera ajustada vs género- Encuesta Enighur ................. 89!
Tabla 25- Relación inclusión financiera vs envío de transferencias domésticas- Encuesta
Findex .................................................................................................................. 90!
B!
!!
Tabla 26- Relación inclusión financiera vs envío de transferencias domésticas- Encuesta
Enighur ................................................................................................................ 91!
Tabla 27- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias domésticas-
Encuesta Findex .................................................................................................. 91!
Tabla 28- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias domésticas-
Encuesta Enighur ................................................................................................. 91!
Tabla 29- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias del gobierno-
Encuesta Findex .................................................................................................. 92!
Tabla 30- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias del gobierno-
Encuesta Enighur ................................................................................................. 92!
Tabla 31- Relación inclusión financiera vs pago agricultura- Encuesta Findex .................. 93!
Tabla 32- Relación inclusión financiera vs pago agricultura – Encuesta Enighur .............. 93!
Tabla 33- Relación inclusión financiera vs rural – Encuesta Enighur ................................. 94!
Tabla 34- Relación inclusión financiera vs ocupación – Encuesta Enighur ........................ 94!
Tabla 35- Relación inclusión financiera vs etnia (indígena) – Encuesta Enighur ............... 95!
Tabla 36- Relación inclusión financiera vs etnia (afro, negro, mulato) – Encuesta Enighur
............................................................................................................................. 95!
Tabla 37- Relación inclusión financiera vs etnia (mestizo) – Encuesta Enighur ................ 95!
Tabla 38- Relación inclusión financiera vs jubilado – Encuesta Enighur ........................... 95!
Tabla 39- Relación inclusión financiera vs estudia no trabaja– Encuesta Enighur ............. 96!
Tabla 40- Relación inclusión financiera vs ama de casa– Encuesta Enighur ...................... 96!
Tabla 41- Correlación entre variable dependiente y variables explicativas ........................ 98!
Tabla 42- Modelo Findex inicial .......................................................................................... 99!
Tabla 43- Modelo Findex final .......................................................................................... 100!
Tabla 44- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Findex ............................................ 102!
Tabla 45- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Findex ........................... 103!
Tabla 46- Modelo Enighur inicial ...................................................................................... 105!
Tabla 47- Modelo Enighur final ........................................................................................ 105!
Tabla 48- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur inicial .............. 107!
Tabla 49- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur final ................. 108!
Tabla 50- Modelo Enighur inicial incluyendo otras variables ........................................... 109!
Tabla 51- Modelo Enighur final incluyendo otras variables ............................................. 110!
B0!
!
Tabla 52- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur .......................................... 112!
Tabla 53- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur inicial .............. 114!
Tabla 54- Modelo Enighur inicial para Bancos ................................................................. 117!
Tabla 55- Modelo Enighur final para Bancos .................................................................... 118!
Tabla 56- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur para bancos ...................... 120!
Tabla 57- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur para Bancos .... 122!
Tabla 58- Modelo Enighur inicial para Cooperativas de ahorro y crédito ........................ 125!
Tabla 59- Modelo Enighur final para Cooperativas de ahorro y crédito ........................... 126!
Tabla 60- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur para cooperativas de horro y
crédito ................................................................................................................ 128!
Tabla 61- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur para Cooperativas
de ahorro y crédito ............................................................................................. 130!
!
!
!
!
!
!
!!!
! !
B00!
!
!!
&*#+'!/"!'-"Q)#!
!!
Anexo 1- Matriz de correlaciones para las variables del modelo FINDEX ...................... 146!
Anexo 2- Matriz de correlaciones para las variables del modelo FINDEX aplicado a los
datos de la ENIGHUR. ...................................................................................... 147!
!
!
! !
B000!
!
!
0"#%1"-!
!!I17&! 7%"C"3+! $&! 0#B&1702"-0H#8! 70&#&! -+.+! +C3&70B+! "#"/0<"%! $&1$&! 4#"! B010H#!
.0-%+&-+#H.0-"! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! "! 5"%70%! $&! /"! 5&%15&-70B"! $&/! "--&1+! "/!
1017&."! G0#"#-0&%+! &#! &/! I-4"$+%,! I/! 5%+*&-7+! C41-"! "5+%7"%! &#! &/! &174$0+! $&/!
"--&1+! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! 5+%! &/! /"$+! $&! /"! $&."#$"8! D4&! &1! /"! .&#+1!
&174$0"$"! *! $+#$&! /"! 0#G+%."-0H#! &1! &1-"1"8! *"! D4&8! 5+%! &/! -+#7%"%0+8! $&1$&! /"!
B010H#!$&! /"!+G&%7"!&V017&#!.&-"#01.+1!-+.+!-"#"/&1!7%"$0-0+#"/&1!D4&!5&%.07&#!
+C7&#&%!$"7+18!D4&8!5&1&!"!1&%!5+-+!&V5/+7"$+18!"5+%7"#!"!7&#&%!4#"!B010H#!$&!/"!
0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&#!7J%.0#+1!2/+C"/&1,!!
!
?"%"!&174$0"%!&17"!5%+C/&.A70-"!1&!%&"/0<"%A!4#!.+$&/+!&-+#+.J7%0-+8!7+."#$+!/"!
0#G+%."-0H#!$&!/"!I#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!]^_`!%&"/0<"$"!5+%!&/!S"#-+!R4#$0"/!*!
$&!/"!I#-4&17"!6"-0+#"/!$&!K#2%&1+1!*!X"7+1!$&!/+1!:+2"%&1!T%C"#+1!*!=4%"/&1a!
I6KX:T=! ]^__a]^_]! $&/! K#170747+! 6"-0+#"/! $&! I17"$;170-"1! *! M+1! $&/!
I-4"$+%,!!
!
?"/"C%"1!-/"B&b!9--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+8!.0-%+&-+#+.;"8!0#-/410H#!G0#"#-0&%",!
K!
!
! !
0V!
!
!
'3#+0'$+!
!
U'01! %&1&"%-'8! "0.! ! 7+! "#"/*<&! 7'&! G0#"#-0"/! 0#-/410+#! G%+.! 7'&! 5&%15&-70B&! +G!
"--&11!7+!7'&!G0#"#-0"/!1*17&.!0#!7'&!I-4"$+%!G%+.!"!.0-%+&-+#+.0-!5+0#7!+G!B0&c,!
U'&! 5%+3&-7! 1&&d1! 7+! &.5'"10<&! "--&11! 7+! 7'&! G0#"#-0"/! 1*17&.! C*! 7'&! $&."#$!
10$&8! c'0-'! 01! 7'&! /&"17! 174$0&$! "#$! c'&%&! 0#G+%."70+#! 01! 1-"%-&8! 10#-&! +#! 7'&!
-+#7%"%*! G%+.! 7'&! B010+#! +G! 7'&! +GG&%! 7'&%&! "%&! .&-'"#01.1! 7'%+42'! 7%"$070+#"/!
-'"##&/1! 7'"7! "//+c! 7+! +C7"0#! $"7"8! 7'"7! 0#G+%."70+#! 01! /077/&! &V5/+07&$8! 5%+B0$&! "#!
+B&%B0&c!+G!7'&!G0#"#-0"/!0#-/410+#!0#!2/+C"/!7&%.1,!
!
U+!174$*! 7'01!5%+C/&.!c0//!."d&!"#!&-+#+.&7%0-!.+$&/8! 7"d0#2! 7'&! 0#G+%."70+#!+G!
\0#$&V!]^_`!X/+C"/!e4%B&*!-+#$4-7&$!C*!7'&!f+%/$!S"#d!"#$!7'& “X"17+1!$&!/+1!
:+2"%&1! T%C"#+1! *! =4%"/&1[! 14%B&*! aI6KX:T=! ]^__a]^_] +G! 7'&! 6"70+#"/!
K#170747&!+G!17"70170-1!"#$!M&1!+G!7'&!I-4"$+%,
!
g&*c+%$1b!9--&11!7+!7'&!G0#"#-0"/!1*17&.8!.0-%+&-+#+.*8!G0#"#-0"/!0#-/410+#,!
!
_!
!!
I.! INTRODUCCIÓN
A.!PLANTEAMIENTO DEL PROBLEMA
I#!/+1!F/70.+1!"P+18!&/!I-4"$+%!'"!&V5&%0."$+!4#!-%&-0.0+!"-&/&%"$+!$&!/"!
"-70B0$"$! G0#"#-0&%"8! &#$0$"! -+.+! &/! #0B&/! $&! 41+! $&! 1&%B0-0+1! *! 5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+1! 5+%! 5"%7&! $&! /"! 5+C/"-0H#8! /+! -4"/! '"! 0.5/0-"$+! D4&! /"1! $0G&%&1!
0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! %&"/0-&#! &1G4&%<+1! $&! ."10G0-"-0H#8! 2&#&%"-0H#! $&!
0#-FB+1! *! -+#$0-0+#&1! G"B+%"C/&1! 5"%"! D4&! 4#! ."*+%! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1!
54&$"#!0#-/40%1&!*!%&"/0<"%!7%"#1"--0+#&1!"!7%"BJ1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/,!
!
I#7%&! /+1! "P+1! ]^^(! *! ]^_`8! /"! 5%+G4#$0<"-0H#! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! 5%0B"$+8!
.&$0$"!5+%!/"1!%&/"-0+#&1!$&!-"%7&%"!$&!-%J$07+!C%47"!*!?KS8!*!+C/02"-0+#&1!-+#!&/!
5FC/0-+! *! ?KS8! '"#! 5"1"$+! $&! _h8]ij! "! ]_8^(j8! *! $&! ]^8`^j! "! ]k8l^j8!
%&15&-70B".&8! /+! -4"/! 5&%.07&! 0#G&%0%! D4&! /"! "-70B0$"$! G0#"#-0&%"8! &1! $&-0%! /"!
5&#&7%"-0H#!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!&1!-"$"!B&<!.A1!%&/&B"#7&!&#!%&/"-0H#!"!
/"!&-+#+.;"!#"-0+#"/,!!
!
e&2F#! -0G%"1! $&! /"! e45&%0#7&#$&#-0"! $&! S"#-+1! $&/! I-4"$+%8! &/! #F.&%+! $&!
$&5+107"#7&1_!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!&-4"7+%0"#+!mC"#-+1!5%0B"$+18!C"#-"!5FC/0-"8!
1+-0&$"$&1! G0#"#-0&%"18!.474"/017"1! *! -++5&%"70B"1!$&!"'+%%+! *! -%J$07+n!5"1H!$&!
ho((i,hhh!&#!$0-0&.C%&!$&!]^^(!"!__oip_,kk`!"!$0-0&.C%&!$&!]^_`8!-%&-0&#$+!&#!
"5%+V0."$".&!&/!`i8llj!$4%"#7&!$0-'+!5&%;+$+,!I17+!'"!"G&-7"$+!$&!."#&%"!
5+1070B"!/+1!;#$0-&1!$&!C"#-"%0<"-0H#!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!*"!D4&!&/!#F.&%+!$&!
$&5+107"#7&1!&#!%&/"-0H#!"!/"!5+C/"-0H#!7+7"/!'"!5"1"$+!$&!ph8__j!"!kk8h(j!%&!
/+1!"P+1!]^^(!*!]^_`,!!
!
q7%+! 0#$0-"$+%! 470/0<"$+! 5"%"! .&$0%! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &1! /"!
5%+5+%-0H#! $&! 0#$0B0$4+1! D4&! 5+1&&#! 4#"! -4"! &#! 4#"! 0#17074-0H#! G0#"#-0&%"!
G+%."/,! e&2F#! $"7+1! $&! /"! MI?9>! $&/! "P+! ]^__8! 5"%"! &/! -"1+! $&! 5";1&1!
1 Se debe considerar que un depositante puede ser cliente de una o más instituciones financieras
]!
!!
$&1"%%+//"$+18!-+.+!"D4&//+1!D4&!5&%7&#&-&#!"!/"!qMNI!*!"!/"!I4%+<+#"8!.A1!$&/!
l^j!$&!14!5+C/"-0H#8!."*+%!"!_p!"P+1!$&!&$"$8!'"!$&-/"%"$+!5+1&&%!4#"!-4"8!
.0%"1!D4&8!5+%!&/!-+#7%"%0+8!.&#+1!$&/!`^j!$&!/"!5+C/"-0H#!$&!9.J%0-"!>"70#"!*!
I/!M"%0C&! 70&#&#!-4"!&#!4#"! 0#17074-0H#! G0#"#-0&%"! G+%."/,!N&!"-4&%$+!"/!#0B&/!
$&! 0#2%&1+18!&/! "--&1+!"!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!&#!9.J%0-"!>"70#"!*!I/!M"%0C&!&1!
C"17"#7&!$&1024"/8!*"!D4&8!"5&#"1!&/!]pj!$&! /"!5+C/"-0H#!D4&! %&2017%"! 0#2%&1+1!
.A1!C"3+1!5+1&&!4#"!-4"8!.0%"1!D4&!&/!p^j!$&!/"!5+C/"-0H#!-+#!."*+%&1!
0#2%&1+1!70&#&!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+,!!!!!!
!
I/! I-4"$+%! &1! 4#! 5";1! D4&! '"! 7�$+! 2%"#$&1! %&7+1! G%&! "/! 5%+-&1+! $&!
2/+C"/0<"-0H#8! &1! "1;! D4&8! 1&! &#-4%"! %&! /+1! k! 5";1&1]! $&!9.J%0-"! >"70#"!
-+#! 4#! ."*+%! 5+%-"3&! $&! 5+C/"-0H#! ."*+%! "! _p! "P+1! -+#! -4"! &#! 4#"!
0#17074-0H#!G0#"#-0&%"E!10#!&.C"%2+8!&17&!5+%-"3&!mik8hjn!&17A!5+%!$&C"3+!$&/!
5%+.&$0+! $&! /"! %&20H#! mil8ijn,! I#! &17"! /;#&"8! /"! 5+C/"-0H#! '"! 1F$+! /"!
5%&1&#-0"!$&!4#"!."*+%!-"#70$"$!$&!0#17%4.+1!*!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!*"!1&"!
D4&! &17+1! '"*"#! 10$+! 2&#&%"$+1! "! 7%"BJ1! $&! 5+/;70-"! 5FC/0-"! +! 5+%! /"! .01."!
#&-&10$"$!$&!/+1!1&-7+%&1!G0#"#-0&%+1!$&!".5/0"%!14!-+C&%74%"E!10#!&.C"%2+8!5+%!
B"%0+1! G"-7+%&18! 1&"#! &17+1! &-+#H.0-+18! 1+-0"/&18! $&.+2%AG0-+18! 7&-#+/H20-+1!
%&! +7%+18! &#! 4#! .+.+! $"$+! &17+1! 54&$&#! -+#B&%70%1&! &#! C"%%&%"1! $&!
%"$"! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8! *! #+! 5&%.07&#! D4&! 5%0#-05"/.&! /"!
5+C/"-0H#!-+#!.&#+%&1!#0B&/&1!$&!0#2%&1+!*!&#!4C0-"$+1!&#!<+#"1!.A1!"/&3"$"18!
41&#! /+1! 1&%B0-0+1! $015+#0C/&18! D4&! #+! 1+/+! C%0#$"#! G"-0/0$"$&18! 10#+! 7".C0J#!
2&#&%"#!2%"#$&1!C&#&G0-0+18!5%0#-05"/.&!&#!7J%.0#+1!&-+#H.0-+1,!
!!
e&2F#! X4&%%&%+8! I150#+1"! *! \+-d&! m]^_]8! 5,]`n! Z+)! &,#-.)! /! *#0)'*)!
1&023')*)%! *#.#-03')'! $)! 4-&4&-135'! *#! $)! 4&2$)135'! 2)'1)-36)2$#7! #%! *#13-!
)89#$$)!)!$)!19)$!#$!%#1.&-!,3')'13#-&!49#*#!$$#:)-!1&'!%#-;313&%!*#!4):&%7!)<&--&!
/!1-=*3.&[,!
!
6+! +C17"#7&8! &#! &17"! %&/"-0H#! &V017&#! C"%%&%"1! $&! "--&1+8! /"1! .01."1! D4&!
54&$&#! 1&%! "#"/0<"$"1! 7"#7+! $&1$&! /"! +G&%7"! -+.+! $&1$&! /"! $&."#$",! I1! "1;! 2 Brasil, Costa Rica, Venezuela, Chile, República Dominicana y Ecuador
i!
!!
D4&8! 5+%! &/! /"$+! $&! /"! +G&%7"! 1&! &#-4%"#! 0$FG0-"$"1! /"1! 5%0#-05"/&1!
5%+C/&.A70-"18!-+.+!1+#b!/+1!-+17+1!$&!"5%+V0."%!/"!5%+B010H#!$&!1&%B0-0+1!"!/+1!
414"%0+18! /"1! $0G0-4/7"$&1! 5"%"! "14.0%! &/! %0&12+! $&! -0&%7"1! +5&%"-0+#&18! /"!
0#G+%."-0H#!0#-+.5/&7"!$&!1&-7+%&1!0#G+%."/&18!&7-,E!10#!&.C"%2+8!5+%!&/!/"$+!$&!
/"! $&."#$"8! /+1! G"-7+%&1! .A1! %&5%&1"70B+1! D4&! 0#G/4*&#! &#! &/! "--&1+! "!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 1+#b! /"! -4/74%"! G0#"#-0&%"! *! D40<A! /"! C%&-'"! $&! &V-/410H#!
7&-#+/H20-",! e+C%&! &17&! F/70.+! 54#7+8! 1&! 7+%#"! .A1! -+.5/&3+! 0$FG0-"%! $0-'"!
5%+C/&.A70-"8!*!&1!"';!$+#$&!1&!'"-&!0.5%&1-0#$0C/&!"#"/0<"%!.A1!"!5%+G4#$0$"$!
/+1! $&7&%.0#"#7&1! $&! "--&1+! $&! /"! 5+C/"-0H#! "! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &#!
#4&17%+!5";1,!
!
B.!JUSTIFICACIÓN
a)! JUSTIFICACIÓN TEÓRICA
N&! "-4&%$+! "! /"! /07&%"74%"! &V017&8! #+! 1&! '"! //&2"$+! "! 4#! -+#1+! &#! /"!
-+#-&574"/0<"-0H#! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"E! 10#! &.C"%2+8! 5"%"! /"! 5%&1&!
0#B&1702"-0H#! 1&! 7+.H! /"! $&G0#0-0H#! $&! MA."%"! *! U4&17"8! D4&! $&7&%.0#"! "! /"!
0#-/410H#! G0#"#-0&%"!-+.+!&/!5%+-&1+!.&$0"#7&!&/!-4"/!1&!."V0.0<"!&/!"--&1+!*!
41+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!G+%."/&18!"!7%"BJ1!$&!/"!.0#0.0<"-0H#!$&!/+1!5+10C/&1!
+C17A-4/+1! D4&! 54$0&%&#! &V0170%! 5"%"! 4#"! 5"%70-05"-0H#! 2&#&%"/0<"$"! &#! &/!
1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/!m-07"$+!&#!U4&17"8!e+%!:"%0#28!*!MA."%"8!]^_`8!
5,in,! e0#! $4$"! "/24#"8! /"! $01.0#4-0H#! $&! C"%%&%"1! $&! "--&1+! *! 41+! "/! 1017&."!
G0#"#-0&%+!70&#&!4#"!%&/"-0H#!$0%&-7"!-+#!/"!."V0.0<"-0H#!$&/!#0B&/!$&!470/0$"$!D4&!
+C70&#&#! /+1! 414"%0+1! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! &/! -+#1&-4&! "4.+! $&!
-"/0$"$!$&!/+1!.01.+1,!!
!
>"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!C41-"8!5+%!7"#7+8!D4&!/"!."*+%!5"%7&!$&!0#$0B0$4+1!54&$"#!
"--&$&%!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/8!2"%"#70<"#$+!D4&!/+1!C&#&G0-0+1!."%20#"/&1!
$&!"--&$&%!"!$0-'+!1017&."!1&"#!."*+%&1!"!141!-+17+1!."%20#"/&1,!I1!"1;!D4&8!
1&! '"! $&7&%.0#"$+! D4&! /"1! 5+10C/&1! /0.07"-0+#&1! $&! "--&1+! *! 41+! $&/! 1017&."!
`!
!!
G0#"#-0&%+!G+%."/!&V017&1!1+#!$&!-"%A-7&%!."-%+&-+#H.0-+!*!.0-%+&-+#H.0-+8!
*!54&$&#!1&%!+-"10+#"$"1!$&1$&!&/!/"$+!$&!/"!+G&%7"!*!/"!$&."#$",!!
!
N&1$&!&/!54#7+!$&!B017"!."-%+&-+#H.0-+8!&V017&!&/!-+#1+!$&!D4&!/"!0#-/410H#!
G0#"#-0&%"!&1!$&7&%.0#"#7&!5"%"!4#!."*+%!C0&#&17"%E!5+%!&3&.5/+8!B"%0+1!"47+%&1!
-+.+!M"/$&%H#!*!>40! m]^^in!*!M'%017+5+4/+1!*!U10+#"1!m]^^`n!'"#!&174$0"$+! /"!
%&/"-0H#! %&! &/! $&1"%%+//+! G0#"#-0&%+! *! &-+#H.0-+8! &#-+#7%"#$+! 4#"! G4&%7&!
-+%%&/"-0H#!%&!".C"1!B"%0"C/&1,!e0#!&.C"%2+8!"47+%&1!-+.+!MA."%"8!?&P"!*!
U4&17"!m]^_in!"G0%."#!D4&!&V017&#!G"-7+%&1!#+!G0#"#-0&%+1!-+.+!/"!"$+5-0H#!$&!
5+/;70-"1!+!&/!$&1"%%+//+!$&!7&/&-+.4#0-"-0+#&18!D4&!'"-&!D4&!-+#70#F&!&/!$&C"7&!
1+C%&!&/!7&.",!!!
!!!
9$&.A18! 1&! '"! $&.+17%"$+! .&$0"#7&! "#A/0101! &.5;%0-+18! D4&! &/! 41+! $&!
0#17%4.+1!G0#"#-0&%+1!G+%."/&1! 0#-%&."!&/!#0B&/!$&!"'+%%+!$&!/"!5+C/"-0H#!
m91'%"G8!]^_^n8!"1;!-+.+!14!#0B&/!$&!-+#14.+!mN45"1!*!=+C0#1+#8!]^^ln,!
!
N&1$&!4#!54#7+! $&! B017"!.0-%+&-+#H.0-+8! 1&! '"#!$&1"%%+//"$+!5+-+1!&174$0+1!
&.5;%0-+1! D4&! "#"/0-&#! /+1! $&7&%.0#"#7&1! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! +! D4&!
$&7&%.0#&#!&/!0.5"-7+!$&!5"%70-05"%!+!#+!&#!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!I1!"1;!
D4&8!%&!/+1!G"-7+%&1!$&!+G&%7"!1&!54&$&#!0$FG0-"%!5%0#-05"/.&!/"!"10.&7%;"!
$&! 0#G+%."-0H#8!-+#-%"-0H#!$&/!.&%-"$+! G0#"#-0&%+!"! 7%"BJ1!$&!+/02+5+/0+1!+!
.+#+5+/0+1!*!C"%%&%"1!$&!%"$"!"!&17&!.&%-"$+!5"%"!#4&B+1!-+.5&70$+%&18!/+1!
-4"/&1! +-"10+#"#! /"! &V-/410H#! $&! 4#"! 5"%7&! $&! /"! 5+C/"-0H#! D4&! #+! 54&$&!
"--&$&%!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/!$&C0$+!"!/"!+G&%7"!%&$4-0$"8!%0&12+!+!5%&-0+1!
mM/"&11!]^^kn,!!
!
947+%&1!-+.+!S&-d!*!N&! /"!U+%%&! m]^^kn!$&7&%.0#"#!D4&!%&! /+1! G"-7+%&1!$&!
$&."#$"!D4&!"G&-7"#!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&17A#8!5+%!&3&.5/+8!&/!0#2%&1+!$&!/+1!
0#$0B0$4+1! *! /+1! 5%&-0+1! $&! /+1! 1&%B0-0+1,! e0#! &.C"%2+8! +7%+1! "47+%&1! D4&! '"#!
5%+G4#$0<"$+! &#! /"! 0#B&1702"-0H#! $&! &17&! G&#H.&#+8! '"#! -+#10$&%"$+! D4&!
"$&.A1!$&!G"-7+%&1!#&7".&!&-+#H.0-+18!&V017&#!G"-7+%&1!1+-0+-4/74%"/&1!D4&!
2&#&%"#!4#"!&V-/410H#!B+/4#7"%0"8! /+!-4"/!1&!%&G/&3"!&#!&/!5+-+! 0#7&%J1!*!#+!41+!
p!
!!
$&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! D4&! 5"%"! S&-d! *! N&.0%2rsag4#7! m]^^(n! %&14/7"! 1&%!
."%20#"/!5"%"!/"!$&."#$"!7+7"/!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+,!?&1&!"!&//+8! /+1!&174$0+1!
&V017&1!&#!%&/"-0H#!"!/"!&V-/410H#!G0#"#-0&%"!$&1$&!&/!/"$+!$&!/"!$&."#$"8!1&"!
&17"!B+/4#7"%0"!+!#+8!1+#!.4*!&1-"1+1,!!
!
?+%! /+! &V54&17+8! &1! 0.5+%7"#7&! &#$&%! -4A/&1! 1+#! /+1! G"-7+%&1!
1+-0+&-+#H.0-+1! +! 1+-0+$&.+2%AG0-+1! D4&! 5+$%;"#! $&7&%.0#"%! &! 0#-FB"%8! &#!
."*+%!+!.&#+%!2%"$+8!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!5+%!5"%7&!$&!/"!5+C/"-0H#!
*!14!5+7&#-0"/!41+8!$"$+!D4&8!-+.+!*"!1&!'"!.&#-0+#"$+8!&/!41+!$&!5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+1! .&3+%"! &/! C0&#&17"%! $&! /+1! 0#$0B0$4+1! "/! 14"B0<"%! /+1! -0-/+1! $&!
-+#14.+! *! 5+%! &#$&! 14"B0<"%! /"! 0%%&24/"%0$"$! &#! /+1! 0#2%&1+1! *! +570.0<"%! /"!
"102#"-0H#!0#7&%7&.5+%"/!$&!/+1!%&-4%1+1!mMA."%"8!?&P"!*!U4&17"8!]^_in,!!
!
9!5&1"%!$&!D4&!&V017&#!B"%0"1!0#B&1702"-0+#&1!"-&%-"!$&!/"! 0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!
D4&$"! .4-'+! 5+%! "B"#<"%! 5"%"! &/! -+#+-0.0+! $&! &17&! 7&.",! T#+! $&! /+1!
5%0#-05"/&1!+C17A-4/+1!5"%"!5%+G4#$0<"%!&#!/"!0#B&1702"-0H#!&#!&17&!-".5+!&1!/"!
$0G0-4/7"$! 5"%"! 14! .&$0-0H#8! $&C0$+! "! /"! #+! &17"#$"%0<"-0H#! $&/! -+#-&57+! $&!
0#-/410H#! G0#"#-0&%"! *! "! /"! G"/7"! $&! $"7+18! 1+C%&! 7+$+! &#! /+1! 5";1&1! .&#+1!
$&1"%%+//"$+1,! 9! #0B&/! .0-%+&-+#H.0-+8! /+1! &1G4&%<+1! 5"%"! /"! .&$0-0H#! $&! /"!
0#-/410H#!G0#"#-0&%"!1&!'"#!-%"$+!&#!/"!0#B&1702"-0H#!$&/!"--&1+!*!41+!$&!/+1!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! $&!."#&%"! "01/"$"! m9//&#,&7! )$>7! ]^_]! "#$! N&.0%2rsag4#7!
"#$!g/"55&%8!]^_]n,!
!
b)! JUSTIFICACIÓN PRÁCTICA
T#+! $&! /+1! ."#$"7+1! -+#17074-0+#"/&1! &17"C/&-0$+1! &#! &/! "%7;-4/+! i^(! $&! /"!
M+#17074-0H#! $&/! I-4"$+%8! $&7&%.0#"! D4&! /"1! "-70B0$"$&1! G0#"#-0&%"1! 1+#! 4#!
1&%B0-0+! $&! +%$&#! 5FC/0-+! D4&! 70&#&! -+.+! G0#! Z"7&#$&%! /+1! %&D4&%0.0+1! $&!
G0#"#-0".0+! 5"%"! /"! -+#1&-4-0H#! $&! /+1! +C3&70B+1! $&! $&1"%%+//+! $&/! 5";1[8!
0#7&%.&$0"#$+! $&! G+%."! &G0-0&! /+1! %&-4%1+1! -"57"$+1! 5"%"! G+%7"/&-&%! /"!
0#B&%10H#!5%+$4-70B"!#"-0+#"/!mM+#17074-0H#8!]^^(8!5,_`hn,!9$&.A18!&17"C/&-&!D4&!
k!
!!
&/! I17"$+! $&C&%A! G+."%! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! "! /"!
$&.+-%"70<"-0H#!$&/!-%J$07+,!!
!
I#7%&! /+1! /0#&".0+1! $&! 5+/;70-"! 5FC/0-"! $&/! ?/"#! 6"-0+#"/! 5"%"! &/! S4&#! Q0B0%!
]^_i!t!]^_h8!&17A!&/!?3049$%)-!#$!)11#%&!)!%#-;313&%!,3')'13#-&%7!.-)'%)113&')$#%!/!
:)-)'.@)! 1-#*3.313)7! #'! #$!0)-1&! *#! 9'!0&*#$&! *#! :#%.35'! 89#! 3'.#:-#! )! .&*&! #$!
%3%.#0)! ,3')'13#-&! ')13&')$A8! "! G0#! $&! -+#7%0C40%! "! /"! 7%"#1G+%."-0H#! $&! /"!."7%0<!
5%+$4-70B",! 91;! .01.+8! 1&! 5/"#7&"! &/! 0.54/1+! "! /"! -"/0$"$8! /"! 1&24%0$"$! *! /"!
-+C&%74%"! &#! /"! 5%&17"-0H#! $&! 1&%B0-0+1! 5FC/0-+18! "! 7%"BJ1! $&/! 41+! $&! /"1!
U&-#+/+2;"1! $&! /"! K#G+%."-0H#! *! /"! M+.4#0-"-0H#aUKM1E! &15&-0"/.&! 5"%"!
?4-&0&;#-!#$!)11#%&!)!%#-;313&%!,3')'13#-&%7!)%3%.#'13)!.=1'31)!4)-)!$)!4-&*91135'7!
#*91)135'!/!%)$9*A,!!
!
I#! &17"! /;#&"8! *! "! G0#! $&! -+#7"%! -+#! 4#! 0#14.+! 5"%"! &/! $01&P+! *! "5/0-"-0H#! $&!
5+/;70-"1! &-+#H.0-"1! $&! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"8! &1! 0.5+%7"#7&! 0$FG0-"%! /"1!
-"%"-7&%;170-"1!1+-0+&-+#H.0-"1!*u+!1+-0+$&.+2%AG0-"1!D4&! G+."#!&#!.&#+%!
+!."*+%!2%"$+!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!&#!#4&17%+!5";1,!!
C.!HIPÓTESIS
I/!#0B&/!$&!&$4-"-0H#8!/+1!0#2%&1+18!&/!7%"C"3+!&#!/"!%"."!$&!"2%0-4/74%"8!/"!&$"$8!
&/! A%&"! 2&+2%AG0-"8! &/! 2J#&%+8! /"1! 7%"#1G&%&#-0"1! &17A#! %&! /"1! B"%0"C/&1! D4&!
$&7&%.0#"#!&/!"--&1+!$&!/"1!5&%1+#"1!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!&#!&/!I-4"$+%,!
!
D.!OBJETIVOS
a)! OBJETIVO GENERAL
!
K$FG0-"%!$&7&%.0#"#7&1!.0-%+&-+#H.0-+1!$&/!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!5"%"!
&/!-"1+!&-4"7+%0"#+,!
h!
!!
b)! OBJETIVOS ESPECÍFICOS
!
_,!N&1-%0C0%! /"! 0.5+%7"#-0"!$&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"!&#!&/!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+!
#"-0+#"/,!
],! 9#"/0<"%! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &#! &/! I-4"$+%! *! 14! %&/"-0H#! -+#!
9.J%0-"!>"70#",!!
i,! K$FG0-"%! G"-7+%&1!1+-0+&-+#H.0-+1!*u+!1+-0+$&.+2%AG0-+1!D4&!$&7&%.0#&#!&/!
"--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &#! &/! I-4"$+%! $&1$&! &/! /"$+! $&! /"! $&."#$"8! "!
7%"BJ1!$&!4#!.+$&/+!&-+#+.J7%0-+,!
(!
!!
1! MARCO TEÓRICO
!>"!7&.A70-"!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!'"!7+."$+!2%"#!%&/&B"#-0"!$&1$&!5%0#-050+1!
$&/!"P+!]^^^8!&15&-0"/.&!&#!/"1!"2&#$"1!$&!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+!*!&D40$"$!
1+-0"/!$&!/+1!2+C0&%#+18!$"$"!/"!"5"%0-0H#!$&!4#"!1&%0&!$&!&174$0+1!D4&!"#"/0<"#!/"!
%&/"-0H#!%&!/"!5+C%&<"!*!/"!&V-/410H#!$&/!1&-7+%!G0#"#-0&%+!G+%."/!m=+"8!]^_`8!]n,!!!
!
?&1&!"!D4&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&1!4#!7&."!%&-4%%&!$&!0#B&1702"-0H#8!D4&!1&!
'"! 5+10-0+#"$+! %&! /+1! $&! ."*+%! 7%"1-&#$&#-0"8! D4&$"#! .4-'+1! 7&."1! 5+%!
5%+G4#$0<"%! 5"%"! &/! -+#+-0.0+! $&! &17&! -".5+,! I#! &17"! /;#&"8! &#! &/! 5%&1&!
-"5;74/+! 1&! "C+%$"#! /+1! 5%0#-05"/&1! -+#-&57+1! *! 7&."1! %&/"70B+1! "! /"! 0#-/410H#!
G0#"#-0&%"8! 141! 5%0#-05"/&1! +C3&70B+1! *! 14! %+/! G4#$"."/! &#! &/! $&1"%%+//+!
&-+#H.0-+!*!$017%0C4-0H#!$&/!0#2%&1+!$&!4#"!&-+#+.;",!!
1.1! LA INCLUSIÓN FINANCIERA
!
N&! "-4&%$+! "! /"! /07&%"74%"! &V017&8! #+! 1&! '"! //&2"$+! "! 4#! -+#1+! &#! /"!
-+#-&574"/0<"-0H#! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"E! "/! %&15&-7+8! &/! M%+! $&! K#-/410H#!
\0#"#-0&%"! a! 9MMKq6a8! 1&P"/"! D4&8! 5&1&! "! D4&! &#! /"! "-74"/0$"$! &V017&! 4#!
-+#1+! 1+C%&! /"! %&/&B"#-0"! -%&-0&! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"8! #+! &V017&! &/!
.01.+!-+#1+!1+C%&!14!$&G0#0-0H#!*!"/-"#-&!mX4&%%&%+!#.!)$>7!]^_]8!5,!]_B,!?+%!
&//+8! 1&! 470/0<"#! $&! ."#&%"! G%&-4&! 7J%.0#+1! -+.+! vC"#-"%0<"%! "! /+1! #+a
C"#-"%0<"$+1o8!5"%"!%&G&%0%1&!"!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%",!!
!
>"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!-+#17074*&!4#!50/"%!G4#$"."/!$&!/"!0#-/410H#!1+-0"/8!D4&!
-+#10$&%"! "! 7+$+1! /+1! 1&2.+1! $&! /"! 5+C/"-0H#! .4#$0"/! &#! G4#-0H#! $&! 141!
#&-&10$"$&18!-+.+!414"%0+1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+E!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!&1&!
1F$+8! 54&$&! 1&%! &#$0$"! -+.+!&/! "--&1+!$&! /"! 5+C/"-0H#!"!4#! -+#34#7+!$&!
5%+$4-7+1!*!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!-+.+!5+%!&3&.5/+!&/!"'+%%+8!&/!-%J$07+8!1&24%+18!
5
+#&18! 1017&."1! $&! 5"2+8! &$4-"-0H#! G0#"#-0&%"! *! 5%+7&--0H#! "/! -+#14.0$+%!
mX4&%%&%+8!I150#+1"!*!\+-d&8!]^_]n,!!!!!!
!
l!
!!
I#! /+1!F/70.+1! 70&.5+18! -0&%7+1!+%2"#01.+1! 0#7&%#"-0+#"/&1! -+.+!5+%! &3&.5/+! /"!
91+-0"-0H#! X/+C"/! 5"%"! /"! K#-/410H#! \0#"#-0&%"! aX?\K! *! &/! X%45+! M+#14/70B+! $&!
9*4$"! "! /+1! ?+C%&1! aMX9?a! '"#! $&G0#0$+! "! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! -+.+! ?9')!
%3.9)135'! #'! $)! 89#! .&*&%! $&%! )*9$.&%! #'! #*)*! *#! .-)2)C)-7! 3'1$93*&%! )89#$$&%!
)1.9)$0#'.#! #D1$93*&%! *#$! %3%.#0)! ,3')'13#-&7! .3#'#'! )11#%&! #,#1.3;&! )! $&%!
%3:93#'.#%! %#-;313&%! ,3')'13#-&%! 4-&;3%.&%! 4&-! $)%! 3'%.3.913&'#%! ,&-0)$#%E! 1-=*3.&7!
)<&--&!F3'1$9/#'*&!19#'.)%!1&--3#'.#%B7!4):&%!/!%#:9-&%AG!&#!&17"!.01."!/;#&"8!1&!
$&G0#&!-+.+!&V-/40$+1!$&/!1&-7+%!G0#"#-0&%+!"!?)89#$$&%!89#!'&!.3#'#'!)11#%&!&!'&!
#%.H'! $&! %9,313#'.#0#'.#! 1923#-.&%! 4&-! $&%! %#-;313&%! ,3')'13#-&%! ,&-0)$#%A! m=+"8!
]^_i8! 5,in,! 91;! 7".C0J#8! /"! q%2"#0<"-0H#! 5"%"! /"! M++5&%"-0H#! *! &/! N&1"%%+//+!
I-+#H.0-+! aqMNIa!"! 7%"BJ1!$&! /"!=&$! K#7&%#"-0+#"/! $&!I$4-"-0H#!\0#"#-0&%"! a
K6\Ia! $&G0#0H! "! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! -+.+! ?#$! 4-&1#%&! *#! 4-&0&135'! *#! 9'!
)11#%&! )%#8932$#7! &4&-.9'&! /! )*#19)*&! )! 9')! )04$3)! :)0)! *#! %#-;313&%! /!
4-&*91.&%! ,3')'13#-&%! -#:9$)*&%! /! $)! )04$3)135'! *#! %9! 9%&! <)13)! .&*&%! $&%!
%#:0#'.&%! *#! $)! %&13#*)*! 0#*3)'.#! $)! )4$31)135'! *#! #',&89#%! 3''&;)*&-#%!
<#1<&%! )! $)! 0#*3*)7! 3'1$9/#'*&! )1.3;3*)*#%! *#! %#'%323$36)135'! /! #*91)135'!
,3')'13#-)! 1&'! #$! &2C#.3;&! *#! 4-&0&;#-! .)'.&! #$! 23#'#%.)-! ,3')'13#-&! 1&0&! $)!
3'1$9%35'!#1&'5031)!/!%&13)$A!m=+"8!]^_i8!5,in,!
!
e0#!&.C"%2+8!5"%"!/"!5%&1&!0#B&1702"-0H#!1&!7+."%A!/"!$&G0#0-0H#!$&!0#-/410H#!
G0#"#-0&%"!$&!MA."%"!*!U4&17"8!&#$0$"!-+.+!&/!Z5%+-&1+!.&$0"#7&!&/!-4"/!1&!
."V0.0<"!&/!"--&1+!*!41+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!G+%."/&1!a$&%!&,#-.)*&%!4&-!#$!
%3%.#0)!,3')'13#-&!,&-0)$I8!"!7%"BJ1!$&!/"!.0#0.0<"-0H#!$&!/+1!5+10C/&1!+C17A-4/+1!
D4&!54$0&%&#!&V0170%!5"%"!4#"!5"%70-05"-0H#!2&#&%"/0<"$"!&#!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!
G+%."/[,!
!
e0#!$4$"!/"!$01.0#4-0H#!$&!C"%%&%"1!$&!"--&1+!*!41+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!70&#&!
4#"! %&/"-0H#!$0%&-7"! -+#! /"!."V0.0<"-0H#!$&/! #0B&/! $&!470/0$"$!D4&!+C70&#&#! /+1!
414"%0+1! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! &/! -+#1&-4&! "4.+! $&! -"/0$"$! $&! /+1!
.01.+1!mMA."%"!*!U4&17"8!]^_i8!5,!in,!
!
_^!
!
N&!"-4&%$+!"!91.4#$1+#!m]^__n8!4#!1&%B0-0+!G0#"#-0&%+!#+!&1!4#!C0&#!G0#"#-0&%+8!
10#+! /"! G+%."! $&! "$D40%0%! $0-'+! C0! &1! $&-0%8! 4#! 1&%B0-0+! G0#"#-0&%+! #+! &1! 4#"!
-4"!$&!"'+%%+18!10#+!&/!7%A.07&!+!7%"#1"--0H#!D4&!$&C&!%&"/0<"%1&!5"%"!+C7&#&%!
/"!.01.",!91;8!&/!"--&1+!"!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!1&!-+#B0&%7&!&#!4#"!-+#$0-0H#!
#&-&1"%0"!5&%+!#+!14G0-0&!5"%"!/+2%"%!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!54&18!1&!%&D40&%&!
"$&.A1!2"%"#70<"%!&/!41+!&G&-70B+!$&!/+1!.01.+1!mM"#+8!I124&%%"8!X"%-;"8!=4&$"8!
Q&/"1-+8!]^_p8!5,!]n,!!
!
>"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"8! &#! &17&! 1F$+8! 70&#&! -+.+! +C3&70B+! G4#$"."/!
5%+.+B&%! &/! 41+! *! "--&1+! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! G+%."/&1! 5+%! 5"%7&! $&! /"!
5+C/"-0H#!&V-/40$"8!/+!-4"/!54&$&!7%"$4-0%1&!&#!&/!0#-%&.+!&#!/"!-"5"-0$"$!$&!
-+#14.+!*!$&!/"!0#B&%10H#8!&#!/"!"-4.4/"-0H#!$&!-"507"/!G;10-+!*!'4."#+8!*!&#!4#!
0#17%4.+!&G&-70B+!5"%"!14"B0<"%!-0-/+1!$&!-+#14.+8!D4&!5&%.07&!"! /"1!G".0/0"1!
$017%0C40%! 141! %&-4%1+1! $&!."#&%"! 0#7&%7&.5+%"/,! N"$+! &/! -+#7&V7+! $&! $&1"%%+//+!
$&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! .4#$0"/8! 1&2F#! "47+%&1! -+.+! e4C0%"718! X+.w! *! S%424J!
m]^^pn8!/"!&V-/410H#!G0#"#-0&%"!1&!'"!-+#B&%70$+!&#!4#"!G+%."!$&!&V-/410H#!1+-0"/,!!
!
?+%!+7%+! /"$+8! /"! 0#-/410H#!G0#"#-0&%"!5&%.07&!5%+7&2&%!"! /"!&-+#+.;"!$&!-'+D4&1!
D4&! 1&! 5%&1&#! &#! &/! -0-/+! &-+#H.0-+8! *"! D4&! &/! "--&1+! 2&#&%"/0<"$+! $&! /"!
5+C/"-0H#!"!5%+$4-7+1!G0#"#-0&%+1!-+.+!&/!"'+%%+!*!&/!-%J$07+8!5&%.07&!-+#&-7"%!/"!
$&."#$"!"2%&2"$"!-+#!/"1!'&%%".0"1!$&!5+/;70-"!.+#&7"%0"8!D4&!70&#&#!-+.+!
G0#! &17"C0/0<"%! /"! 0#G/"-0H#! *! ."#7&#&%! &/! &D40/0C%0+! $&/! .&%-"$+! G0#"#-0&%+! &#!
2&#&%"/!mM"#+!#.!)$>7!]^_`8!5,!pB,!!!!!
!!
I#! /"!"-74"/0$"$8! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"!'"!"14.0$+!4#! %+/!5%+7"2H#0-+!$&C0$+!"!
B"%0+1! G"-7+%&18! %&/"-0+#"$+1! 5%0#-05"/.&! -+#! /+1! C&#&G0-0+1! D4&! J17"! 2&#&%"!
5"%"!/+1!414"%0+1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+E!10#!&.C"%2+8!4#!G"-7+%!G4#$"."/!D4&!
'"!."%-"$+! 14! 0.54/1+! &1! 10#! $4$"! &/! $&1"%%+//+! $&! /"! 7&-#+/+2;"! $0207"/! $&! /"!
-+.4#0-"-0H#! *! $&! /"! 0#G+%."-0H#8! D4&! 5+%! 14! -"5"-0$"$! 0#7&2%"$+%"! '"!
G+."$+! &/! $&1"%%+//+! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! &#! /+1! $0170#7+1!.&%-"$+1! $&!
$0#&%+!m=".+18!]^_]8!5,!__n,!T#+!$&! /+1!"15&-7+1!%&/&B"#7&1!1+C%&!&17&!"-A507&!
&1! /"! ."10G0-"-0H#! $&/! 41+! $&/! -&/4/"%8! G&#H.&#+! D4&! '"! 0#-%&."$+! /"!
__!
!
5+7&#-0"/0$"$!$&/!1&-7+%!G0#"#-0&%+!5+%!/"!5+10C0/0$"$!$&!"4."%!&/!"--&1+!*!41+!
$&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! 1+C%&! 7+$+! "! 7%"BJ1! $&! /"1! .0-%+G0#"#<"1,! >"1!
.0-%+G0#"#<"18!&#!&17"!/;#&"8!1&!'"#!-+#B&%70$+!&#!4#!.&-"#01.+!G4#$"."/!$&!
0#-/410H#!G0#"#-0&%"!*!4#!&3&!7%"#1B&%1"/!&#!/"!/4-'"!-+#7%"!/"!5+C%&<"8!2&#&%"-0H#!
$&! 0#2%&1+1! *! $&1"%%+//+! &-+#H.0-+! &#! 2&#&%"/8! &15&-0"/.&! &#! &-+#+.;"1!
&.&%2&1!mM"#+!#.!)$8!]^_`8!5,!`n,!
!
1.1.1! OBJETIVOS DE LA INCLUSIÓN FINANCIERA
!
N"7+1! *! &174$0+1! %&-0&1! '"#! $&.+17%"$+! D4&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"8!
5"%70-4/"%.&! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! G+%."/&18! *! 14! 41+8! 1+#!
C&#&G0-0+1+1! *! 2&#&%"#! 4#! 0.5"-7+! 5+1070B+! 7"#7+! "! #0B&/! ."-%+! -+.+!
.0-%+&-+#H.0-+,!
!
I/!$&1"%%+//+!"$&-4"$+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!7%"&!-+#102+!&G&-7+1!5+1070B+1!1+C%&!
&/!+%#+!."-%+&-+#H.0-+8!54&18!5+%!&3&.5/+8!&/!"--&1+!"/!.&%-"$+!$&!-%J$07+!
$01.0#4*&! /"! %&17%0--0H#! $&! /0D40$&<! $&! /+1! '+2"%&18! /+! -4"/! 14"B0<"! /+1! -0-/+1!
&-+#H.0-+1! %&"/&18! -+#! 4#! -%&-0.0+! .A1! &17"C/&! $&/! -+#14.+! mM&--'&7708!
\/+%&1a>"24#&18! *! g%"41&8! ]^^k8! 5,! _(n,! e&! -+#10$&%"! D4&! &/! 2%"$+! $&!
0#7&%.&$0"-0H#!G0#"#-0&%"8!"$&.A1!$&!7&#&%!4#"!G4&%7&!-+%%&/"-0H#!5+1070B"!-+#!&/!
-%&-0.0+! *! &/! &.5/&+8! 70&#&! 4#"! %&/"-0H#! $&! -"41"/0$"$! -+#! &/! -%&-0.0+!
&-+#H.0-+8! $&C0$+! G4#$"."/.&! "! /+1! -+17+1! $&! 7%"#1"--0H#!.A1!C"3+18! *!
4#"!.&3+%!$017%0C4-0H#!$&!%0&2+1!*!$&!-"507"/!$&!/"1!&-+#+.;"1,!9$&.A18!4#!."*+%!
"--&1+! "! $&5H107+1! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/! 54&$&! 2&#&%"%! 4#"! ."*+%!
&17"C0/0$"$! G0#"#-0&%",!91;!.01.+8! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 54&$&! 2&#&%"%! 0.5"-7+!
&#!/"!$&1024"/$"$!*!/"!5+C%&<"8!/+!-4"/!'"!10$+!&174$0"$+!5+%!"47+%&1!-+.+!S&-d8!
N&.0%2rsag4#78!x! >&B0#&! m]^^hn8! D40&#&1! $&1-%0C&#! /+1! -"#"/&1! "! 7%"BJ1! $&! /+1!
-4"/&1! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! *! &/! $&1"%%+//+! G0#"#-0&%+! 1&! %&/"-0+#"! -+#!
0#$0-"$+%&1! -+.+! &/! -+&G0-0&! $&! X0#0! &! ;#$0-&1! $&! 5+C%&<",! I/! "--&1+! "!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!54&$&!2&#&%"%! 0.5"-7+!&#! /"!$&1024"/$"$!&#! %"<H#!$&!D4&!
5%+.4&B&! /"! &/0.0#"-0H#! $&! %&17%0--0+#&1! -%&$070-0"1! D4&! 5+$%;"#! "G&-7"%! "! /+1!
_]!
!
2%45+1! D4&! -"%&-&#! $&! 2"%"#7;"18! "#7&-&$&1! -%&$070-0+1! 4! +7%"1! -+#&V0+#&1!
mM4//8!I'%C&-d!*!:+//&8!]^_`8!5,!kn,!!
!
N&1$&! &/! 54#7+! $&! B017"! .0-%+&-+#H.0-+8! 1&! '"! $&7&%.0#"$+! D4&! &/! 41+! $&!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!0.54/1"!/"!"-4.4/"-0H#!$&!-"507"/!G;10-+!*!'4."#+8!&170.4/"!
&/!"'+%%+8!0#$4-&!4#"!.&3+%!"102#"-0H#!$&!%&-4%1+18!"1;!-+.+!&/!C0&#&17"%!$&!/+1!
'+2"%&1! *! /"! 5%+$4-70B0$"$! $&! /"1! &.5%&1"1! mM+%5+%"-0H#! 9#$0#"! $&! \+.+8!
]^__8!5,!in8!*!5+%!7"#7+!4#"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!-%&-0&!5+10C0/07"!D4&!/+1!5+C%&1!
0#-%&.&#!141!+5+%74#0$"$&1!*!%&$4<-"#!14!B4/#&%"C0/0$"$!m95"%0-0+!*!@"%".0//+8!
]^_]8!5,!]n,!I17+1!0.5"-7+1!5+1070B+1!1&!'"-&#!5+10C/&1!"!7%"BJ1!$&!/+1!1&%B0-0+1!
$&!"'+%%+!*!-%J$07+8!1&24%+1!*!.&$0+1!$&!5"2+,!
!
>"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"18! &#! 14! 5"5&/! $&! 0#7&%.&$0"-0H#8! -"57"#! %&-4%1+1!
5%+B�&1!$&!/+1!"'+%%+1!$&!/"1!G".0/0"18!-+#!&/!G0#!$&!D4&!&17+1!"!14!B&<!1&"#!
"102#"$+1! "! 7%"BJ1! $&! -%J$07+! "! 5%+*&-7+1! $&! 0#B&%10H#! -+%%&15+#$0&1! "!
0#0-0"70B"1! G".0/0"%&1! +! &.5%&1"%0"/&1! mM9\8! ]^__8! 5,! ]in,! I17"! -"#"/0<"-0H#! $&!
%&-4%1+1! 5%+B�&1! $&/! "'+%%+! '"-0"! 0#B&%10H#! 5%+$4-70B"! +! 0#B&%10+#&1!
G".0/0"%&1! &#! -"507"/! '4."#+! 4! +7%+1! "-70B+18! 5&%.07&! D4&! /"1! 0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"1!2&#&%&#!B"/+%!"2%&2"$+!5"%"!/+1!414"%0+1!$&!141!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!
5%0#-05"/.&!&#! /+! %&/"-0+#"$+!-+#!&/!41+!$&! 7&-#+/+2;"1!5"%"! /"! %&$4--0H#!$&!
-+17+1!$&!-"57"-0H#!$&!$&5H107+18!2&#&%"-0H#!$&!0#G+%."-0H#!1+C%&!+5+%74#0$"$&1!
$&!0#B&%10H#8!5%+B010H#!$&!0#-FB+1!5"%"!&/!-4.5/0.0+!$&!5%+*&-7+1!*!5"2+!$&!
-+.5%+.01+1! -%&$070-0+18! *! .+#07+%&+! $&! /"! &3&-4-0H#! $&! 5/"#&1! $&! 0#B&%10H#!
m>&B0#&8!]^^p8!5,phn,!M4"/D40&%"!$&!/"1!"-70B0$"$&1!D4&!1&!'"#!1&P"/"$+!5+$%;"#!
%&5%&1"%!-+17+1!.4*!"/7+1!10!1&! /+! %&"/0<"%"!5+%!-"$"! 0#B&%10+#017"!+!"'+%%017"!
mM9\8! ]^__8! 5,]in,! >+1! 1&%B0-0+1! $&! "'+%%+! *! -%J$07+! G+%."/&1! .&#-0+#"$+18!
5&%.07&#! 5/"#0G0-"%! &/! -+#14.+! $&! &.5%&1"1! *! G".0/0"18! 5&1&! "! D4&! &17&! #+!
-+0#-0$"! #&-&1"%0".&! -+#! &/! G/43+! $&! 0#2%&1+1,! 9$&.A18! &/! -%J$07+! 5&%.07&!
G0#"#-0"%! +7%+! 705+! $&! "-70B0$"$&1! -+.+! /"! &$4-"-0H#8! 1"/4$! *! /"! "$D4010-0H#8!
.&3+%".0+! *! &D405".0+! $&! B0B0&#$"18! D4&! %&5&%-47&! $0%&-7".&! &#! &/!
C0&#&17"%! $&! /"! 5+C/"-0H#,! q7%"! $&! /"1! B"3"1! $&! &17+1! 1&%B0-0+1! 1+#! /"1!
_i!
!
-+#$0-0+#&1!$&!1&24%0$"$!D4&!+G%&-!54&17+!D4&!/+1!-"#"/&1!0#G+%."/&1!54&$&#!
%&14/7"%!.4*!%0&12+1+1!*!$"%!-"C0$"!"!/"!&V017&#-0"!$&!G%"4$&1,!!!!
!
q7%"! $&! /"1! B"3"1! $&! "--&$&%! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! &1! 5+$&%! -+#7"%! -+#!
1&%B0-0+1! $&! "1&24%".0+8! D4&! 5&%.07&! "! /"1! G".0/0"1! &17"%! 5%+7&20$+1! "#7&!
&B+1! 0#&15&%"$+1! %&/"-0+#"$+1! -+#! 1"/4$8! &.5/&+8! &7-,8! "! 4#! -+17+! .4-'+!
.&#+%! D4&! &/! "47+"1&24%".0+8! *"! D4&! -+#! &17&! F/70.+! /"! G".0/0"! "14.&!
$0%&-7".&!&/!-+17+!$&!145&%"%!$0-'+1!&B+1,!>"!5%+7&--0H#!-+#7%"!%0&12+1!D4&!
C%0#$"#! /+1! 1&%B0-0+1! $&! "1&24%".0+! 1+#! $&! 2%"#! 0.5+%7"#-0"! 5"%"! /"!
%&-45&%"-0H#!$&!/"1!G".0/0"18!*"!D4&!&#!-"1+!$&!D4&!1&!&#G%&#!"!4#"!1074"-0H#!
$&!-%01018!&17"!5%+7&--0H#!5&%.07&!2&#&%"%! /"1!-+#$0-0+#&1!5"%"! /"! 0#B&%10H#!&#!&/!
-"507"/! '4."#+! $&! /+1! #0P+1! *! 3HB&#&18! *! &#! 2&#&%"/! 5"%"! /"1! 5+10C0/0$"$&1! $&!
.+B0/0$"$!1+-0"/!$&/!'+2"%E!&17+8!$&C0$+!"!D4&!/+1!'+2"%&1!$&!C"3+1!%&-4%1+1!D4&!
&V5&%0."#! %&$4--0+#&1! $&! 0#2%&1+18! -+#! G%&-4&#-0"! 14&/&#! 1"-%0G0-"%! $&!
."#&%"! 5&%."#&! /"1! -+#$0-0+#&1! $&! "-4.4/"-0H#! $&! -"507"/! '4."#+! mM9\8!
]^__8!5,!]i(n,!!!!
!
9$&.A1! $&! /+1! 1&%B0-0+1! .&#-0+#"$+18! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! +G&%7"#!
1&%B0-0+1! D4&! G"-0/07"#! /"1! 7%"#1"--0+#&1! +! .&$0+1! $&! 5"2+! $&! /"! &-+#+.;"8!
%&$4-0&#$+! /+1! -+17+1! $&! 7%"#1"--0H#! $&! &.5%&1"1! *! G".0/0"18! "! 7%"BJ1! $&!
0#17%4.+1! -+.+! -4"1! -+%%0&18! -'&D4&18! 7%"#1"--0+#&1! 5+%! 0#7&%#&78!
7"%3&7"1! $&! $JC07+8! &7-,E! %&$4--0H#! $&! -+17+1! D4&! 5%+50-0"! D4&! /+1! 414"%0+1!
$015+#2"#!$&!."*+%!70&.5+!5"%"!%&"/0<"%!141!"-70B0$"$&1!-+70$0"#"1!m7%"C"3+8!+-0+8!
&7-,n! +! 5"%"! /"! "-4.4/"-0H#! $&! -"507"/! '4."#+,! ?"%"! &/! -"1+! $&! /"1! &.5%&1"18!
&17+1!1&%B0-0+1!2&#&%"#!4#"!$01.0#4-0H#!$&!-+17+1!$0%&-7+1!D4&!54&$&#!%&$4#$"%!
&#!&/!0#-%&.+!$&!14!&G0-0&#-0"!*!5%+$4-70B0$"$,!9/24#+1!"47+%&1!-+.+!?0-d!
&7!"/,!m]^^ln!-+0#-0$&#!&#!D4&!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!54&$&!0#-%&."%!
/"!5"%70-05"-0H#!-04$"$"#"!*!2&#&%"%!4#!B;#-4/+!.A1!&17%&-'+!-+#!/"!1+-0&$"$E!&1!
5+%! &//+! D4&8! &#! "/24#+1! 5";1&1! -+.+! S%"10/! *! M+/+.C0"! 1&! '"#! 5%+.+B0$+!
0#0-0"70B"1! 5"%"! -%&"%! -4"1! Z0#-/410B"1[! $&! GA-0/! "--&10C0/0$"$! *! -+17+! C"3+8!
10.0/"%&1! "! /"! -4"! CA10-"! -%&"$"! &#! I-4"$+%E! 5+%! /+! 2&#&%"/! &17&! 705+! $&!
-4"1! 1+#! 470/0<"$"1! 5"%"! 7%"#1G&%&#-0"1! &/&-7%H#0-"1! D4&! %&"/0<"! &/!X+C0&%#+8!
_`!
!
-+.+!5+%!&3&.5/+!5"%"!&/!S+#+!$&!N&1"%%+//+!:4."#+!aSN:a!mM9\8!]^__8!5,!]i(n,!
M"C&!0#$0-"%!D4&!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!5"%"!%&"/0<"%!7%"#1"--0+#&1!$&!
5"2+1! *! -+C%+1! B"! "! $&5&#$&%!.4-'+! $&/! 2%"$+! $&! -+#+-0.0+! D4&! 7"! /"!
5+C/"-0H#!1+C%&!$0-'+1!.&$0+1!$&!5"2+,!
!
I/! 41+! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! -+.+! .&$0+! $&! 5"2+! 54&$&! $&1&.C+-"%! &#! 4#!
5%+-&1+! -%&-0&! $&! C"#-"%0<"-0H#! $&! /"! -04$"$"#;"E! "1;8! 1&! 54&$&! $&G0#0%! "! /"!
C"#-"%0<"-0H#! -+.+! &/! 41+! $&! /+1! .&$0+1! $&! 5"2+! 5+%! 5"%7&! $&! /"1! G".0/0"1! +!
&.5%&1"1!5"%"!%&"/0<"%!141!7%"#1"--0+#&18!/"!-4"/!5%+.4&B&!/"!G+%."/0<"-0H#!$&!/"!
&-+#+.;"! *! $01.0#4*&! /+1! #0B&/&1! $&! &B"10H#! 7%0C47"%0",! T#"! &-+#+.;"! &1!
"/7".&!C"#-"%0<"$"!-4"#$+! /"!."*+%!5"%7&!$&! /+1!5"2+1!5+%! /"!470/0<"-0H#!$&!
C0&#&1!+!1&%B0-0+1!1&!%&"/0<"!"!7%"BJ1!$&!/+1!0#17%4.+1!-+.+!7"%3&7"18!-'&D4&18!
&7-,8!*!&/!41+!$&!&G&-70B+!&1!/0.07"$+,!9$&.A18!&/!5%+-&1+!$&!C"#-"%0<"-0H#!54&$&!
-+#7%0C40%! -+#!&/! 0#-%&.+!&#!&/!#0B&/!$&!"'+%%+!$&! /+1!'+2"%&18!D4&!"!14!B&<!
54&$&!7%"$4-0%1&!&#!4#"!.&3+%"!&#!14!#0B&/!$&!B0$"8!&15&-0"/.&!5"%"!"D4&//+1!
0#$0B0$4+1! D4&! "150%"#! "! 7&#&%! 4#! -%J$07+! *! #+! /+! 70&#! *! &#! &1&! -+#7&V7+8! /"!
7&#&#-0"!$&!4#"!-4"!C"#-"%0"!7&#$%;"!4#!0.5"-7+!5+1070B+!meSe8!]^^(8!5,!_n,!!
!
9$&.A1! $&! /"! C"#-"%0<"-0H#8! &/! $&1"%%+//+! G0#"#-0&%+! $&! 4#! 5";1! 1&! /+! 54&$&!
$&7&%.0#"%!"!5"%70%!$&!/"!5%+G4#$0<"-0H#!G0#"#-0&%"8!D4&!.0$&!/"!%&/&B"#-0"!+!2%"$+!
$&!$&1"%%+//+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!&#!%&/"-0H#!"!/"!"-70B0$"$!5%+$4-70B"!"!7%"BJ1!
$&!14!#0B&/!$&!-%&-0.0+8!&1!$&-0%8! /"!5%+G4#$0<"-0H#! G0#"#-0&%"! 0.5/0-"!D4&! /+1!
"2%&2"$+1!G0#"#-0&%+1!-%&<-"#!.A1!%A50$+!D4&!/+1!"2%&2"$+1!%&"/&1!$&/!?KS,!!
!I/! G+%7"/&-0.0+! *! 5%+G4#$0<"-0H#! $&! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &1! 4#"! $&! /"1!
&17%"7&20"1!5"%"!5%+.+B&%!&/!$&1"%%+//+!*!$01.0#40%! /"!5+C%&<"8!*"!D4&!4#!."*+%!
"--&1+!"!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!54&$&!$0#".0<"%! /"1!"-70B0$"$&1!$&! /"1!5&D4&P"1!
&-+#+.;"18!&/&B"%! /+1!#0B&/&1!$&! 0#2%&1+18!"-70B"%! /"!&-+#+.;"!&15&-0"/.&!"!
#0B&/! /+-"/8! "! 7%"BJ1! $&! /"! $01.0#4-0H#! +! &/0.0#"-0H#! $&! G"//+1! $&! .&%-"$+!
mX4&%%&%+!#.!)$>8!]^_]8!5,!_(n,!
!
e&2F#! X4&%%&%+! #.! )$>! m]^_]n8! 5"%"! 5%+50-0"%! /"! 0#-/410H#! *! 5%+G4#$0<"-0H#!
G0#"#-0&%"!&1!#&-&1"%0+!-+#10$&%"%!B"%0+1!G"-7+%&1!"$0-0+#"/&1!-+.+b!4#!"$&-4"$+!
_p!
!
."%-+! %&24/"7+%0+E! 4#"! +G&%7"! -+.5&7070B"! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1E! -+C&%74%"! $&!
1&%B0-0+1E! "--&1+! "! -"#"/&1! 7%"#1"--0+#"/&1! 5"%"! '"-&%! 41+! $&! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1! $&! -"/0$"$8! &#! G+%."! &G0-0&! *! 1&24%"E! 7%"#15"%&#-0"! $&! /"!
0#G+%."-0H#E! 5%+7&--0H#! "! /+1! 414"%0+1! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! 5%+.+-0H#! $&!
&$4-"-0H#!*!-4/74%"!G0#"#-0&%",!!
!!1.2! DESARROLLO DEL SISTEMA FINANCIERO Y DESARROLLO
ECONÓMICO
RA1!"//A!$&/!"#A/0101!$&!/+1!-"#"/&1!"!7%"BJ1!$&!/+1!-4"/&1!&/!$&1"%%+//+!G0#"#-0&%+!
-+#7%0C4*&!-+#!&/!-%&-0.0+!&-+#H.0-+8!&1! 0.5+%7"#7&!$&17"-"%!14!-+#7%0C4-0H#!
-+#!&/!$&1"%%+//+!*!&/!C0&#&17"%8!/+!-4"/!'"!10$+!"#"/0<"$+!*!$&.+17%"$+!.&$0"#7&!
B"%0+1!&174$0+1!$&!"-4&%$+!"!/+!D4&!.&#-0+#"!&/!S"#-+!R4#$0"/!m-07"$+!&#!M9\8!
]^__8!5,!]^n,!?+%!7"#7+8!1&!54&$&!5"%!D4&!&V017&!4#"!-+%%&/"-0H#!5+1070B"!%&!
&/!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+!*!&/!$&1"%%+//+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!$&!4#!5";1,!!
!
I#! &17&! -+#7&V7+8! /"! 5%0.&%"! %&/"-0H#! $&! -"41"/0$"$! 0$FG0-"$"! &1! D4&! &/!
$&1"%%+//+!G0#"#-0&%+!-+#7%0C4*&!$&!G+%."!5+1070B"!"/!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+8!1&2F#!
/"!M9\!m]^__n!"!7%"BJ1!$&!/+1!-"#"/&1!.&#-0+#"$+1!&#!&/!54#7+!"#7&%0+%b!1&%B0-0+1!
$&!"'+%%+!*!-%J$07+8!.&$0+1!$&!5"2+!*!1&24%+1,!I17&!F/70.+8!&1!$&7&%.0#"#7&!5"%"!
"D4&//+1!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#!143&7+1!"!&BJ"/0$"$&1!D4&!54$0&%&#!"G&-7"%!$&!
G+%."! #&2"70B"! 14! %&#$0.0+8! *! 5"%"! &/! C0&#&17"%! $&! /"1! G".0/0"18! 143&7"1! "!
%0&12+1!%&/"-0+#"$+1!-+#!$&7&%0+%+!$&!1"/4$8!5J%$0$"!$&!&.5/&+8!&7-,!e0#!&.C"%2+8!
/"! %&/"-0H#! $&! -"41"/0$"$! 54&$&! 1&%! &#! 1F$+! 0#B&%1+8! &1! $&-0%8! &/! $&1"%%+//+!
&-+#H.0-+!54&$&!G"B+%&-&%!&/!$&1"%%+//+!G0#"#-0&%+,!!
!
>"!-+%%&/"-0H#!&V017&!%&!&/!$&1"%%+//+!G0#"#-0&%+!*!&-+#H.0-+!54&$&!$&C&%1&!
"$&.A1! "! /+1! $0G&%&1! #0B&/&1! $&! $&1"%%+//+! &-+#H.0-+! $&! /+1! 5";1&18!
$&7&%.0#"$+1!5+%!+7%+1! G"-7+%&1!D4&!&V5/0-"%;"#! /"!5"%70-4/"%0$"$!&#! /"!$&."#$"!
$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!$&!-"$"!5";1E!%&!&17+1!G"-7+%&1!&17A#b!&/!$&1"%%+//+!
7&-#+/H20-+8! $015+#0C0/0$"$! $&! %&-4%1+1! #"74%"/&18! 0#7&2%"-0H#! -+.&%-0"/8! %&!
+7%+1! m95"%0-0+! *! @"%".0//+8! ]^_]8! 5,! hn,! I#! &17&! 1F$+8! &/! ."*+%! $&1"%%+//+!
_k!
!
&-+#H.0-+! $&! 4#! 5";1! 54&$&! $&C&%1&! "! 4#"! ."*+%! $0G410H#! $&! /"! 0#G+%."-0H#!
G0#"#-0&%"8! D4&! 1&2F#! "47+%&1! -+.+!e702/07<! *!f&0118! _l(_E!N3"#d+B8!R->0&1'! *!
e'/&0G&%8!]^^h!m-07"$+!&#!95"%0-0+!*!@"%".0//+8!]^_]8!5,!hn8!$"!5"1+!"!/"!&V5"#10H#!
*!$&1"%%+//+!&G0-0&!*!&17%"7J20-+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!5"%"!/"!5+C/"-0H#,!!!!!!!
!
e0#! &.C"%2+8! &/! "#A/0101! $&! -"41"/0$"$! .&#-0+#"$+! #+! &B0$&#-0"! &/! &G&-7+! $&!
+7%"1!B"%0"C/&1!D4&!54&$&#!&17"%!"G&-7"#$+!&/!#0B&/!$&!0#2%&1+1!5&%!-A507"8!&1!"1;!
D4&8!1&!54&$&!5"%!D4&!4#!."*+%!-%&-0.0+!&-+#H.0-+!+-"10+#"$+!5+%!+7%+1!
G"-7+%&1! -+.+! /"! 0#7&2%"-0H#! -+.&%-0"/8! &/! $&1"%%+//+! 7&-#+/H20-+! +! &/!
$&1-4C%0.0+! *! /"! &V5/+7"-0H#! $&! %&-4%1+1! #"74%"/&18! //&24&! "! 0#-%&."%! /"!
$&."#$"! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1,! ?"%"! 5+$&%! $&7&%.0#"%! /"! -+%%&/"-0H#! 0#B&%1"!
&V017&! %&! -%&-0.0+! &-+#H.0-+! *! $&1"%%+//+! G0#"#-0&%+! 1&! $&C&! "01/"%! &/!
&G&-7+!$&!/"1!+7%"1!B"%0"C/&1!.&#-0+#"$"18!$&!/"1!-4"/&1!$&5&#$&!&/!-%&-0.0+!
&-+#H.0-+8! -+.+!5+%! &3&.5/+!&/! %J20.&#!-+.&%-0"/8! -"507"/! '4."#+8! &7-,! mM9\8!
]^__8! 5,! ]ln,!M+#! &/! G0#! $&! 7&#&%! 4#"!."*+%! -&%7&<"! 1+C%&! /"! %&/"-0H#! &V017&!
%&! G0#"#<"1!*!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+8!&#! /+1!F/70.+1!"P+1!'"!14%20$+!4#!#4&B+!
&#G+D4&8!$&!/"!."#+!$&!"47+%&1!-+.+!9."%"/!*!y40#70#8!]^_^E!X%&&#c++$!&7!"/,8!
]^_^E! *! S4&%"! &7! "/,8! ]^_^! m-07"$+! &#! M9\8! ]^__8! 5,! i_n8! &#! &/! -4"/! 1&! 470/0<"#!
.+$&/+1!$&!&D40/0C%0+!2&#&%"/!-+#!&/!G0#!$&!10.4/"%!&/! 0.5"-7+!$&!-".C0+1!&#!/+1!
#0B&/&1!$&!5%+G4#$0<"-0H#!G0#"#-0&%"!1+C%&!&/!0#2%&1+!"2%&2"$+!$&!/"%2+!5/"<+!$&!
/"!&-+#+.;",!>"!B"3"!$&!/"1!10.4/"-0+#&1!5%+54&17"1!5+%!&17&!&#G+D4&!&1!D4&!
/+1! &G&-7+1! 54&$&#! 1&%! 0#7&%5%&7"$+1! -+.+! 4#"! %&/"-0H#! $&! -"41"/0$"$,! >+1!
&174$0+1!&V017&1!'"17"!&/!.+.+!-+#-/4*&#!D4&!&/!&G&-7+!5%+$4-0$+!&#!&/!?KS!
$"$+! &/! 0#-%&.+! &#! &/! "--&1+! "! G0#"#-0".0+! 1&! &G&-7F"! "! 7%"BJ1! $&/!
0#-%&.+!$&!/"!5%+$4-70B0$"$8!$"$"!5+%!/"!.&3+%!"102#"-0H#!$&!7"/+!'4."#+!*!
$&!-"507"/!&#!/+1!$0G&%&1!1&-7+%&1!$&!/"!&-+#+.;"!mM9\8!]^__8!5,i_n,!!!!!!!
!
I/!G&#H.&#+!$&1-%07+!"#7&%0+%.&!'"!10$+!"#"/0<"$+!&#!+7%+1!&174$0+18!470/0<"#$+!
0#G+%."-0H#!"!#0B&/!.0-%+&-+#H.0-+8!&1!$&-0%!"!#0B&/!$&!/"1!0#$417%0"1!+!&.5%&1"18!
/+! -4"/! $"! -4"1!$&!"/24#+1!.&-"#01.+1!"! 7%"BJ1!$&! /+1! -4"/&1!&/! $&1"%%+//+!
G0#"#-0&%+! 0#G/4*&! &#! &/! -%&-0.0+! &-+#H.0-+,! 947+%&1! -+.+!="3"#! *! z0#2"/&1!
m_ll(n!$&7&%.0#"#!D4&!&/!$&1"%%+//+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!D4&!0.5/0-"!4#!."*+%!
_h!
!
"--&1+! "! 1&%B0-0+18! "G&-7"! 5%0#-05"/.&! "! "D4&//"1! &.5%&1"1! D4&! 5+%! 14!
#"74%"/&<"!*!&1-"/"!$&!5%+$4--0H#!%&D40&%&#!$&!."*+%!G0#"#-0".0+!"!7%"BJ1!$&!
-%J$07+8!m-07"$+!&#!M9\8!]^__8!5,!i]n,!I17"!-+#-/410H#!1&!%&"G0%."!&#!/+1!&174$0+1!
$&! S&-d! &7! "/,! m]^^pn! *! S&-d! &7! "/,! m]^^("n8! 54&1! 1&! 0#$0-"! D4&! &/! $&1"%%+//+!
G0#"#-0&%+! C&#&G0-0"! /"! 5%+$4--0H#! $&! /"1! &.5%&1"18! &15&-0"/.&! "D4&//"1! $&!
.&#+%! 7"."P+8! D4&! 5+%! /+! 2&#&%"/! "7%"B0&1"#! 5+%! %&17%0--0+#&1! $&! "--&1+! "!
G0#"#-0".0+!&V7&%#+!m-07"$+!&#!M9\8!]^__8!5,!i]n,!
!
M+.+! 1&! '"! "#"/0<"$+! &#! /+1! 5A%%"G+1! 5%&-&$&18! "! 5"%70%! $&! B"%0"1!
.&7+$+/+2;"1!1&!'"!5+$0$+!0$FG0-"%!D4&!&/!$&1"%%+//+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!&17A!
-+%%&/"-0+#"$+!$&!."#&%"!5+1070B"!-+#!&/!-%&-0.0+!&-+#H.0-+!"!/"%2+!5/"<+,!>"!
-+%%&/"-0H#! &V017&! ."#0G0&17"! 4#! &G&-7+! -"41"/8! &#! %&/"-0H#! "! D4&! 4#! ."*+%!
"--&1+!"! /+1!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!$&%0B"!&#!4#! 0#-%&.+!$&! /"!5%+$4--0H#!*!&/!
0#2%&1+,! 9/2+! 0.5+%7"#7&! D4&! 1&! $&C&! %&1"/7"%! &1! D4&8! 7"#7+! /+1! .+$&/+1!
%&"/0<"$+1!"!5"%70%!$&!.+$&/+1!$&!&D40/0C%0+!2&#&%"/!*!-"/0C%"-0+#&1!-+.+!"D4&//+1!
$&1"%%+//"$+1! "! 5"%70%! $&! 0#G+%."-0H#! $&! /"1! 0#$417%0"18! '"#! 0$FG0-"$+! -+.+!
-"#"/! $&/! &G&-7+! -"41"/! "/! 0#-%&.+! $&! /"! 5%+$4-70B0$"$! 5+%! 4#"! %&"102#"-0H#!
.A1! &G0-0&! $&! -"507"/! '"-0"! "2&1! D4&! 70&#&#! %&17%0--0H#! $&! "--&1+! "!
G0#"#-0".0+!mM9\8!]^__8!5,!i`n,!!!!!!!
!!!
?+%!/+!&V54&17+8!*!$"$+!&/!5"5&/!G4#$"."/!$&!0#7&%.&$0"-0H#!$&!%&-4%1+1!D4&!
70&#&#!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"18!-"#"/0<"#$+!/+1!"'+%%+1!$+.J170-+1!+!"D4&//+1!
5%+B�&1!$&!G4&1!&V7&%#"1!'"-0"!/"1!G".0/0"1!+!&.5%&1"18!1&!54$&!-+#-/40%!
D4&!4#!."*+%!"--&1+!"!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!-+#17074*&!4#!G"-7+%!G4#$"."/!
5"%"!0.54/1"%!&/!$&1"%%+//+!&-+#H.0-+!*!C0&#&17"%!$&!/"1!&-+#+.;"1,!!
!
1.3! INCLUSIÓN FINANCIERA Y DISTRIBUCIÓN DEL INGRESO
!
I/! 7J%.0#+! ?*3%.-329135'! *#$! 3':-#%&A! &1! &#$0$+! G%&-4&.&! -+.+! /"!
-"#70$"$! $&! 0#2%&1+1! D4&! -"$"! 0#$0B0$4+! %&-0C&! $%+! $&! 4#"! 1+-0&$"$!
&15&-;G0-"8! *! 5"%"! .4-'+1! "47+%&1! &17&! -+#-&57+! 1&! -+.5/&."! -+#! /"!
$&7&%.0#"-0H#!$&!/"!G+%."!&#!/"!D4&!&17&!0#2%&1+!&1!%&5"%70$+!%&!/+1!G"-7+%&1!$&!
_(!
!
5%+$4--0H#! +! /+1! 0#$0B0$4+1! .0&.C%+1! $&! $0-'"! 1+-0&$"$,! 91;! .01.+8! /"!
$017%0C4-0H#!5&%1+#"/!$&/! 0#2%&1+!$&7&%.0#"!-4A#7+1! 0#$0B0$4+1!+! G".0/0"1! %&-0C&#!
0#2%&1+1!*!&#!D4J!-"#70$"$8!&17+!&18!-H.+!&/!0#2%&1+!7+7"/!$&!7+$"1!/"1!G4&1!1&!
$017%0C4*&!%&!/+1!0#$0B0$4+1!*!'+2"%&1!&#!4#"!1+-0&$"$,!!
>"! $017%0C4-0H#! $&/! 0#2%&1+! &1! &/! %&14/7"$+! $&! B"%0+1! G"-7+%&1! $0G;-0/&1! $&! 1&%!
0$FG0-"$+1!-+#!-/"%0$"$!&#!/+1!.+$&/+1!&.5;%0-+1!*!7&H%0-+1,!>"!."*+%;"!$&!/"1!
7&+%;"1! -+#-0C&#! &/! 5%+C/&."! -%"/! $&! /"! $017%0C4-0H#! $&/! 0#2%&1+! -+.+! /"!
$&7&%.0#"-0H#! $&/! #0B&/! $&! &.5/&+! *! $&! /"! %&.4#&%"-0H#! $&! /+1! G"-7+%&1! $&!
5%+$4--0H#!m5+%!/+!2&#&%"/!-"507"/!*!&/!7%"C"3+n,!e0#!&.C"%2+8!9."%7*"!e&#!m]^^^n!
5%+5+#&! Z$&1B0"%! &/! 0#7&%J1! $&1$&! &/! 0#2%&1+8! -+#-&C0$+! -+.+! 1H/+! 4#! .&$0+8!
'"-0"!&/!-+#-&57+!$&!-"5"-0$"$&1!5"%"!-4.5/0%!1"701G"-7+%0".&!4#!-+#34#7+!$&!
G4#-0+#&1!B07"/&1!$&!4#"!B0$"!&#!1+-0&$"$[,!!
!
I#! /;#&"! -+#! /+! "#7&%0+%8! &#! B"%0+1! 7%"C"3+1! $&! 0#B&1702"-0H#8! /"! /07&%"74%"! '"!
&#G"70<"$+!/"!%&/"-0H#!%&!C"#-"%0<"-0H#!*!5+C%&<"8!*!/"!CF1D4&$"!-+#17"#7&!$&!
/+1! 0#$0B0$4+1! $&! 14"B0<"%! 141! -0-/+1! $&! -+#14.+! "! 7%"BJ1! $&! /+1! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1,! N"$+! D4&! #+! 7+$"! /"! 5+C/"-0H#! 54&$&! "--&$&%! "! &17+1! 1&%B0-0+18!
&15&-0"/.&! /+1! -+/&-70B+1! .A1! B4/#&%"C/&18! &17+1! 1&2.+1! 1&! B&#!
+C/02"$+1! "! "--&$&%! "! 0#17%4.+1! G0#"#-0&%+1! 0.5&%G&-7+18! D4&! %&14/7"#! 1&%!
&1-"1+1! &! 0#G+%."/&1! mM4//!#.! )$,8! ]^_`8! 5,! kn,! ?+%! 7"#7+8! &17&! -+.5+%7".0+8!
+-"10+#"$+!5+%! /"!&V-/410H#!$&/!1017&."! G0#"#-0&%+!*!&/!-+#1&-4&!#+!41+!$&!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!$&!"-4&%$+!"!S&-d!N&.0%24-ag4#7!*!>&B0#&8!m]^^hn!54&$&!
2&#&%"%!4#"!."*+%!$&1024"/$"$!*!//&B"%!"!/"!7%".5"!$&!/"!5+C%&<",!!
!
M+.+!*"!1&!'"!.&#-0+#"$+!&#!&/!54#7+!"#7&%0+%8! /"! /07&%"74%"!&V017&!"54#7"!"!
D4&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 5+10C0/07"! D4&! /"1! &.5%&1"1! *! G".0/0"1! .&3+%&#! 14!
"102#"-0H#! 0#7&%7&.5+%"/! $&! %&-4%1+18! $"$"! /"! $01.0#4-0H#! $&! /+1! -+17+1! 5"%"!
%&"/0<"%! 7%"#1"--0+#&18! /+! -4"/! 54&$&! +-"10+#"%! 4#! 0#-%&.+! &#! &/! "'+%%+! &!
0#-FB"%!&/!$&1"%%+//+!$&!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#,!I/!'&-'+!$&!D4&!/"!5+C/"-0H#!$&!
.&#+%! %0D4&<"! *u+! 0#2%&1+1! #+! 7"! /"! 5+10C0/0$"$! $&! "--&$&%! GA-0/.&! "! /+1!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!5+$%;"!"G&-7"%!$&!."#&%"!$0%&-7"!&!0#$0%&-7"!"!/"!$017%0C4-0H#!
_l!
!
$&! 0#2%&1+1! $&! /"! 5+C/"-0H#,! 9$&.A18! &#! &174$0+1! &.5;%0-+1! 1&! '"! 5+$0$+!
$&.+17%"%!D4&!/+1!'+2"%&1!D4&!5&%7&#&-&#!"!/+1!$&-0/&1!$&!0#2%&1+1!.A1!C"3+1!*!
D4&! '4C0&%&#! $&5+107"$+! 14! $0#&%+! &#! 4#"! -4"! &#! 4#"! 0#17074-0H#! G0#"#-0&%"8!
5+$%;"#! #+! +C7&#&%! %"C0/0$"$! 5+%! 141! %&-4%1+18! *"! D4&! &/! #0B&/! $&! "'+%%+!
5%+.&$0+!$&!$0-'+1!1&2.+1!$&!/"!5+C/"-0H#!#+!"/-"#<"%;"!&#!.4-'+1!-"1+1!&/!
4.C%"/! "! 5"%70%! $&/! -4"/! 5+$%;"#! +C7&#&%! 4#! C&#&G0-0+! #+.0#"/8! $"$"! /"! 7"1"! $&!
0#7&%J1!5"10B"! ! m7"1"!5+%!."#7&#&%!$&5H107+1!&#!4#"! 0#17074-0H#! G0#"#-0&%"n! *! /+1!
-+17+1!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!D4&!%&-0C&,!!!!
!
?+%! /+!&V54&17+8!10!C0&#!#+!1&!'"!5+$0$+!$&.+17%"%!4#"!%&/"-0H#!$0%&-7"!%&! /"!
0#-/410H#! G0#"#-0&%"! *! /"! $017%0C4-0H#! $&/! 0#2%&1+8! 1;! &1! 5+10C/&! 0#740%! D4&! /"!
/0.07"-0H#! $&/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 5+%! 5"%7&! $&! /"! 5+C/"-0H#8!
&15&-0"/.&!$&!"D4&/!1&2.+!$&!.&#+1!%&-4%1+18!#+!/&1!5&%.07&!C&#&G0-0"%1&!
$&!/"!"102#"-0H#!0#7&%7&.5+%"/8!D4&!54&$&!%&$4#$"%!&#!."*+%&1!0#2%&1+1,!!
!
1.4! FACTORES DE OFERTA Y DEMANDA QUE DETERMINAN LA
INCLUSIÓN FINANCIERA
!
M+.+!'&.+1!"#"/0<"$+!5%&B0".&8!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!C41-"!D4&!/"!."*+%!
5"%7&! $&! 0#$0B0$4+1! 54&$"#! "--&$&%! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8! 2"%"#70<"#$+!
D4&! /+1!C&#&G0-0+1!."%20#"/&1!$&!"--&$&%!"!$0-'+!1017&."!1&"#!."*+%&1!"!141!
-+17+1!."%20#"/&1,!I1!"1;!D4&!1&!'"!$&7&%.0#"$+!D4&! /"1!5+10C/&1! /0.07"-0+#&1!
$&! "--&1+! *! 41+! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/! D4&! 54$0&%&#! &V0170%8! 1+#! $&!
-"%A-7&%!."-%+&-+#H.0-+!*!.0-%+&-+#H.0-+8!*!54&$&#!1&%!+-"10+#"$+1!$&1$&!
&/!/"$+!$&!/"!+G&%7"!*!/"!$&."#$",!!
!
1.4.1! FACTORES DE OFERTA
!
I#7%&! /+1! G"-7+%&1!$&!+G&%7"!$&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 1&!54&$&#!.&#-0+#"%b! /+1!
-+17+1!$&!&V5"#$0%!/"!5%&17"-0H#!$&!1&%B0-0+1!"!/+1!414"%0+1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!
m/+! D4&! 0.5/0-"! 5+%! &3&.5/+! 4#! 0#-%&.+! &#! -+17+1! G03+18! 0#G%"&17%4-74%"! *!
]^!
!
-+.4#0-"-0+#&1! *! .&3+%".0+! $&! /"! 7&-#+/+2;"! $015+#0C/&n8! $&! /"1! 5+/;70-"1!
."-%+&-+#H.0-"1! *! $&! /"! &G&-70B0$"$! $&! /+1! 1017&."1! -+#7%"-74"/&1! *! $&!
0#G+%."-0H#! mX4&%%&%+! #.! )$,8! ]^_]8! 5,! ]in,! >"! $&.+-%"70<"-0H#! $&! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1! "! 7+$"! /"! 5+C/"-0H#! 0.5/0-"! "$&.A1! D4&! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1!
"14."#! &/! %0&12+! $&! -0&%7"1! +5&%"-0+#&18! /+! -4"/! 54&$&! %&$4#$"%! &#! ."*+%&1!
-+17+1,!9!/+1!G"-7+%&1!.&#-0+#"$+1!1&!"2%&2"#!+7%+1!%&/"-0+#"$+1!-+#!4#"!."*+%!
-"%2"!%&24/"7+%0"8!D4&!$"$"!/"!%&-0&!-%0101!0#7&%#"-0+#"/8!'"!+-"10+#"$+!D4&!1&!
&.07"#! #4&B"1! %&24/"-0+#&1! &#! %&/"-0H#! 5+%! &3&.5/+! "/! "4.+! &#! /"! C"1&! $&/!
-"507"/8!*!/"B"$+!$&!"-70B+1,!I17&!F/70.+!1&!-+.5/&."!-+#!/"1!$015+10-0+#&1!$&/!
X%45+!$&!9--0H#!\0#"#-0&%"!K#7&%#"-0+#"/!aX9\Ka!&#!."7&%0"!$&!G0#"#-0".0+!"/!
7&%%+%01.+! *! $&! /"B"$+! $&! $0#&%+E! /"! "$+5-0H#! $&! #+%."1! 1+C%&! 5%&B&#-0H#! $&/!
%0&12+!$&! /"B"$+!$&!"-70B+1! 14&/&! /0.07"%! &/! "--&1+!"! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!$&! /"!
5+C/"-0H#! $&! .&#+%&1! 0#2%&1+1! *! $&! "D4&//+1! -4*"! "-70B0$"$! 5%+$4-70B"! 1&!
-"%"-7&%0<"!5+%!/"!0#G+%."/0$"$!mX4&%%&%+!#.!)$,8!]^_]8!5,!]in,!!
!
N&1$&!&/!/"$+!$&!/"!+G&%7"8!"$&.A1!$&!/"1!%&17%0--0+#&1!"1+-0"$"1!"!/"!%&24/"-0H#8!
"/! %0&12+!*u+!-+17+18! 1&!54&$&#! 0$FG0-"%!+7%+1! G"-7+%&1!&V5/0-"70B+1!$&!4#!C"3+!
"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!-+.+!1+#b!&/!$&1-+#+-0.0+!$&!/"1!0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"1! 1+C%&! /"1! #&-&10$"$&1! $&! /"! 5+C/"-0H#! &V-/40$"! $&/! 1017&."E! +8! /"!
-"%&#-0"!$&!5%+$4-7+1!$0%020$+1!"!14!0#-/410H#,!I/!5%0.&%!G"-7+%!.&#-0+#"$+!'"-&!
%&G&%&#-0"! "/! C"3+! #0B&/! $&! "#A/0101! &! 0#B&1702"-0H#! %&"/0<"$+! 5+%! &/! 1&-7+%!
G0#"#-0&%+!&#!%&/"-0H#!"!/"1!5%&G&%&#-0"1!*!#&-&10$"$&1!G0#"#-0&%"1!$&!/+1!'+2"%&1!
*! &.5%&1"1! D4&! &#! /"! "-74"/0$"$! &17A#! &V-/40$"1! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! *! &/!
1&24#$+! G"-7+%! "! /"! %020$&<! $&! /"! +G&%7"! $&! 5%+$4-7+1! G0#"#-0&%+18! /"! -4"/! 54&$&!
$&C&%1&!"! %&24/"-0+#&1!&V017&18!$&10#7&%J1!+! G"/7"!$&! 0#-FB+1!5"%"!D4&! /"1!
0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1!54&$"#! 0##+B"%!&#!#4&B+1!5%+$4-7+1! 0#-/410B+1,!T#+!$&!
/+1! 5+10C/&1! 0#-FB+1! &17A! "1+-0"$+! "/! $&1"%%+//+! 7&-#+/H20-+8! D4&! 5+10C0/07"! /"!
%&$4--0H#!$&!-+17+1!G03+1!$&!/"!+G&%7"!mM"#+!#.!)$,8!]^_`8!5,!pn,!!!!!!!!
!
I#! &17"! /;#&"8! +7%+! G"-7+%! D4&! 1&! %&1"/7"! &1! D4&! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1!
7".C0J#! $&C&#! "14.0%! &/! -+17+! $&! /"! "$+5-0H#! $&! &17A#$"%&1! $&! %&24/"-0H#!
]_!
!
5%4$&#-0"/!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!-+.+!1+#!S"10/&"!KK!*!KKK!mX4&%%&%+!#.!)$,8!]^_]8!
5,]in,!
!
?&1&!"! /+1! G"-7+%&1!.&#-0+#"$+18!&1! 0.5+%7"#7&!"#+7"%!D4&!&/!$&1"%%+//+!$&! /+1!
.&%-"$+1!G0#"#-0&%+1!#+!10&.5%&!'"!&17"$+!"!/"!"/74%"!$&!/"1!#&-&10$"$&1!$&!/"1!
&-+#+.;"18!&15&-0"/.&! /"1!&-+#+.;"1!&#!$&1"%%+//+,!?"%70-4/"%.&!5"%"!&/!
-"1+!$&!9.J%0-"!>"70#"! 1&!&B0$&#-0"!4#! %&<"2+! 102#0G0-"70B+!&#! %&/"-0H#!"!+7%"1!
%&20+#&1,!I/!14C$&1"%%+//+!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!54&$&!&V5/0-"%1&!5+%!G"//"1!
$&! .&%-"$+8! $&C0$+! "! -0&%7"1! &V7&%#"/0$"$&1! -+.+! 0#G+%."-0H#! 0#-+.5/&7"8!
0#"$&-4"$+!-+#7%+/!$&!-+#7%"7+1!$&!-%J$07+8!%&!+7%+1E!&17"1! G"//"1!$&!.&%-"$+!
54&$&#!$&1&.C+-"%!&#! 0#-%&.+!$&!-+17+1!$&!1&%B0-0+1!D4&!"!14!B&<!54&$&#!
2&#&%"%! /"! "47+&V-/410H#! $&! /+1! "2&1! 5"%"! 14! 41+8! $&C0$+! "! -+#$0-0+#&1!
$&1G"B+%"C/&1! mM9\8! ]^__8! 5,_]ln,! I17"1! 0.5&%G&--0+#&18! &#! $&G0#070B"8! '"#!
+-"10+#"$+!D4&!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1!+7+%24&#!1&%B0-0+1!-+.+!&/!-%J$07+!$&!
"-4&%$+! "/! #0B&/! $&! %0D4&<"! $&! /"1! G".0/0"1! +! $&! "-70B+1! $&! /"1! &.5%&1"18! *! &#!
C"1&!"!/"!&V017&#-0"!$&!-+/"7&%"/&18!.A1!#+!$&!/"!%"C0/0$"$!$&!/+1!5%+*&-7+1!$&!
0#B&%10H#!5"%"!/+1!-4"/&1!1&!%&D40&%&!&/!G0#"#-0".0+,!!!!!
!
I#!&/!-"1+!$&!/"1!&.5%&1"18!/"1!0.5&%G&--0+#&1!$&/!.&%-"$+!1&!&B0$&#-0"#!&#b!/"1!
$0G&%&#-0"1! $&! -+17+1! $&! G0#"#-0".0+! &V7&%#+! B&%141! &/! 0#7&%#+E! &#! &/!
+7+%2".0+! $&! /+1! -%J$07+1! &#! G4#-0H#! $&! -"%"-7&%;170-"1! +C1&%B"C/&1! $&! /"1!
&.5%&1"18!-+.+!&/!7"."P+8!$015+#0C0/0$"$!$&!-+/"7&%"/&18!G/43+1!$&!-"3"!*!"-70B+1!
/;D40$+18! *! &#! .&#+%! .&$0$"! &#! G4#-0H#! $&! /"! %"C0/0$"$! &15&%"$"! $&! 141!
5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#,!?"%"!&/!-"1+!$&!/"1!G".0/0"18!&#!/+1!."*+%&1!-+17+1!"!/+1!
D4&!$&C&#!&#G%"%1&!"#7&!/"!G"/7"!$&!"--&1+!"!0#17%4.+1!G0#"#-0&%+18!$&C0$+!
"!4#!0#"$&-4"$+!1017&."!$&!5"2+1E!&#!/"!G"/7"!$&!0#-FB+1!"/!"'+%%+!5+%!/"!G"/7"!
$&!"--&1+!"!5%+$4-7+1!G0#"#-0&%+1!-+.+!-4"1!$&!"'+%%+8!&/!-%J$07+!+!1&24%+18!
D4&!/0.07"!/"!-"5"-0$"$!$&!/"1!G".0/0"1!$&!14"B0<"%!&/!$&1-"/-&!%&!/+1!G/43+1!$&!
0#2%&1+1!*!2"17+1!mM9\8!]^__8!5,!`hn,!!!!
!!
9$&.A1!$&!/+!1&P"/"$+8!&V017&#!G"//"1!$&!.&%-"$+!"!/"1!D4&!&17A!143&7+!&/!1017&."!
G0#"#-0&%+! *! /"1! -4"/&1! 2&#&%"#! 0#&G0-0&#-0"! &#! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! *! &#! /"!
]]!
!
"102#"-0H#! $&! %&-4%1+1! $4%"#7&! &/! 5%+-&1+! $&! 0#7&%.&$0"-0H#! G0#"#-0&%",! I17"1!
G"//"1!1+#b!/"!1&/&--0H#!"$B&%1"8!/+1!5%+C/&."1!$&!0#-FB+1!+!%0&12+!.+%"/!*!/"1!
&V7&%#"/0$"$&1,!
!
J#$#1135'!)*;#-%)!
!
I/!.&%-"$+!G0#"#-0&%+!54&$&!G4#-0+#"%!$&!G+%."!0#&G0-0&!$&C0$+!"/!5%+C/&."!$&!
1&/&--0H#!"$B&%1"8!D4&!1&!5%+$4-&!5+%! /"!5%&1&#-0"!$&! 0#G+%."-0H#!"10.J7%0-"!+!
0#-+.5/&7"! &#! %&/"-0H#! "! /+1! 5+7&#-0"/&1! $&."#$"#7&1! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18!
&15&-0"/.&!$&!-%J$07+,!I/!"%24.+!$&!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1!&1!D4&8!"/!
#+! -+#+-&%! 0#G+%."-0H#! -+.5/&7"! 1+C%&! &/! B"/+%! $&! /"1! &.5%&1"18! -"/0$"$! $&!
5%+*&-7+1! $&! 0#B&%10H#8! -"5"-0$"$! $&! 2&#&%"%! 0#2%&1+1! *! 1+C%&! 7+$+! 1+C%&! /"!
$&-010H#! $&! /"1! &.5%&1"1! +! G".0/0"1! $&! '+#%"%! 141! -+.5%+.01+18! $0-'"1!
0#17074-0+#&1!1&!B&#!&#!/"!#&-&10$"$!$&!B"/4"%! /+1!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#!*!"!/"1!
&.5%&1"1! *! G".0/0"1! &#! 7J%.0#+1! $&! .&%-"$+8! $&! "-4&%$+! "! -"%"-7&%;170-"1!
5%+.&$0+!D4&!1+#!/"!C"1&!5"%"!/"!G03"-0H#!$&!-+#$0-0+#&1!-+.+!5/"<+1!*!7"1"1!$&!
0#7&%J1E!&#!&17"!/;#&"8!/+1!"2&1!D4&!1&!-"%"-7&%0<"#!5+%!1&%!-4.5/0$+%&1!+!5+%!
7&#&%!5%+*&-7+1!$&! 0#B&%10H#!-+#!4#!"/7+! %&#$0.0+!&15&%"$+8! *!D4&! %&D40&%&#!
G0#"#-0".0+8!1&!&#G%"#!"!-+17+1!.A1!"/7+1!*!-+#$0-0+#&1!.&#+1!G"B+%"C/&1!
D4&!&#!&/! -"1+!&#!&/!D4&!&V0170&1&! 0#G+%."-0H#!-+.5/&7",!I17&!&1-&#"%0+!5+$%;"!
.+70B"%! "! D4&! /"1! &.5%&1"1! -+#! C4&#+1! 5%+*&-7+1! *! G".0/0"1! -+#! $&-010H#! *!
-"5"-0$"$! $&! 5"2+! $&-0$"#! %&70%"%1&! $&/! .&%-"$+8! *! +57&#! 5+%! 41"%! G+#$+1!
5%+50+1,! e0! &17+! +-4%%&8! $&1$&! &/! 54#7+! $&! B017"! $&/! 5%&17".017"8! 0#-%&."! &/!
%0&12+! $&! 0#-4.5/0.0+! $&! 5"2+! $&! 5%J17".+1! *! 5+%! &#$&! $01.0#4*&! 14!
%"C0/0$"$! &15&%"$+E! 5+%! 7"#7+8! /"1! 0#17074-0+#&1! 54&$&#! $&-0$0%! #+! &/&B"%! $&!
."#&%"!0.5+%7"#7&!/"!7"1"!$&!0#7&%J18!/+!-4"/!2&#&%"%;"!4#!&V-&1+!$&!$&."#$"!$&!
-%J$07+!mM9\8!]^__8!5,!`hn,!!
!!
N&C0$+!"/!5%+C/&."!$&!1&/&--0H#!"$B&%1"8!5"%"!e702/07<!*!f&011!m_l(_n8!&#!&17"1!
-+#$0-0+#&18!5+$%;"#!5%+$4-0%1&!4#! Z&D40/0C%0+!-+#! %"-0+#".0+[!&#!&/!.&%-"$+!
$&!-%J$07+E!&1!$&-0%8!5+%! /"! 0#G+%."-0H#! 0#-+.5/&7"!+!"10.J7%0-"8! /"1! 0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"1!#+!5+$%;"#!41"%!0#17%4.+1!-+.+!/"!7"1"!$&!0#7&%J1!5"%"!$0G&%&#-0"%!
]i!
!
"! /+1! C4&#+1! *! "! /+1! ."/+1! $&4$+%&18! 5+%! 7"#7+8! /"! $&-010H#! $&! +7+%2"%! +! #+!
-%J$07+1! $&5&#$&%;"! &V-/410B".&! $&! /"1! B"%0"C/&1! D4&! 1&! .&#-0+#H!
"#7&%0+%.&! "1+-0"$"1! "! /"! $015+#0C0/0$"$! $&! -+/"7&%"/&1! $&! /"1! &.5%&1"1! *!
G".0/0"18!5"7%0.+#0+8!G/43+1!$&!&G&-70B+8!&7-,!!
!
K-&2$#0)%!*#!3'1#'.3;&%!&!-3#%:&!0&-)$!
!
q7%+! G"-7+%! D4&! 0.50$&! &/! -+%%&-7+! G4#-0+#".0+! $&/! .&%-"$+! G0#"#-0&%+! &1! &/!
%&/"-0+#"$+!-+#!5%+C/&."1!$&! 0#-FB+1!+!%0&12+1!.+%"/8!D4&!'"-&!%&G&%&#-0"!"!
/"1!"--0+#&1!D4&!54&$&#!7+."%!/"1!&.5%&1"1!+!G".0/0"1!C&#&G0-0"%0"1!$&!4#!-%J$07+!
&#!-+#7%"!$&!/+1!5%&17".017"1,!N&C0$+!"!/"!G"/7"!$&!0#G+%."-0H#!D4&!1&!.&#-0+#H!
&#!&/!54#7+!"#7&%0+%8! /+1!5%&17".017"1!#+!54&$&#!-+#+-&%! /"1!$&-010+#&1!D4&! /"1!
&.5%&1"1! *! G".0/0"1! 5%&17"7"%0"1! 7+.&#! &#! %&/"-0H#! "/! -4.5/0.0+! $&! 141!
+C/02"-0+#&1,!N"$"1!/"1!%&24/"-0+#&1!B02&1!&#!/+1!$0170#7+1!5";1&18!&#!.4-'+1!
-"1+1! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! 70&#&#! 4#! /0.07"$+! ."%2&#! $&! "--0H#! 5"%"!
2"%"#70<"%! /"! &3&-4-0H#! $&! 4#! -+#7%"7+! $&! -%J$07+! &#! -"1+! $&! 0#-4.5/0.0+8!
0#-/41+! 10! &17"1! 7%"#1-0&#$&#! "! 4#"! 0#17"#-0"! /&2"/8! &1! 5+%! &//+! D4&! /"1! G".0/0"1!
54&$&#!$&3"%! $&!&1G+%<"%1&!5"%"!2&#&%"%! 0#2%&1+1! *! '+#%"%! 141!$&4$"1! *! &#!&/!
-"1+!$&!/"1!&.5%&1"1!&17"1!5+$%;"#!+57"#!5+%!"--&$&%!"!G0#"#-0".0+!5"%"!/+1!
5%+*&-7+1! .A1! %0&12+1+1,! I17&! -+.5+%7".0+! "G&-7"! /+1! 0#7&%&1&1! $&/!
5%&17".017"8! /+! -4"/! 54&$&! 0#-FB"%! D4&! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! 7%"7&#! $&!
-+.5"%!&/!%0&12+!$&!0#-4.5/0.0+!-+#!4#!0#-%&.+!$&!7"1"1!$&!0#7&%J1E!10#!
&.C"%2+8! -+.+! 1&! "#"/0<H! "#7&%0+%.&8! &1&! 0#-%&.+! 54&$&! 2&#&%"%! /"!
"47+&V-/410H#!$&!&.5%&1"1!*!G".0/0"1!-+#!$&-010H#!*!-"5"-0$"$!$&!5"2+,!I#!&17&!
-"1+8! "/! 024"/! D4&! -4"#$+! 1&! 5%&1"#! 5%+C/&."1! $&! 1&/&--0H#! 0#B&%1"8! /"1!
0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! 5+$%;"#! "102#"%! /+1! %&-4%1+1! 5"%"! -%J$07+! "! 7%"BJ1! $&!
.&-"#01.+1! D4&! .0#0.0-&#! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! 0#-4.5/0.0+! #+! %&/"-0+#"$+1!
-+#! /"! 7"1"! $&! 0#7&%J18! -+.+! /"! &V02&#-0"! $&! 2"%"#7;"1! $&! GA-0/! -+#B&%10H#8!
2"%"#7&1!+!-+$&4$+%&18!%&!+7%+1!mM9\8!]^__8!5,!`(n,!!
!
N&C0$+! "! /+1! 5%+C/&."1!.&#-0+#"$+18! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1! 1&! B&#! 5+-+!
0#-FB"$"1!"!+G%&-&%!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!"! G".0/0"1!+!&.5%&1"1!5&D4&P"18! *"!
]`!
!
D4&! /+1!-+17+1!$&!&17&! 705+!$&!+5&%"-0+#&1!1+#!.4-'+!.A1!"/7+18!-+#10$&%"#$+!
D4&! 5"%"! .0#0.0<"%! &/! %0&12+! &17"1! F$"$&1! $&C&#! %&"/0<"%! 4#"! &B"/4"-0H#!
&15&-0"/0<"$"!$&!/+1!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#!$&!/"1!&.5%&1"1!*!$&!/"!-"5"-0$"$!$&!
5"2+!$&!/"1!G".0/0"18!"1;!-+.+!7".C0J#!$&C&#!//&B"%!"!-"C+!/"!2&170H#!$&!5"2+1!*!
-+#7%"7"-0H#!$&!%&"1&24%+1,!!
!
LD.#-')$3*)*#%!/!4-&2$#0)%!*#!1&&-*3')135'!
!
M+.+!1&!.&#-0+#H!"#7&%0+%.&8!/"!$015+#0C0/0$"$!$&!0#G+%."-0H#!$&!&.5%&1"1!*!
G".0/0"1! &1! G4#$"."/! 5"%"! /"1! $&-010+#&1! $&! /"1! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"18!
&15&-0"/.&! 5"%"! &/! +7+%2".0+! $&! -%J$07+,! >"! G"/7"! $&! 0#G+%."-0H#8!
&15&-0"/.&! $&! /+1! "2&1! .A1! 5&D4&P+18! 54&$&! $&10#-FB"%! "! /"1!
0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"18! *"! D4&! "/24#+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! %&D40&%&#! $&! 4#"!
&1-"/"!.;#0."!5"%"! 7&#&%! 4#"! %"C0/0$"$! *! +5&%"%! $&!."#&%"! 5%0B"$"8! C"%%&%"!
D4&! 1&! 5%+G4#$0<"! &#! A%&"1! "01/"$"1! +! %4%"/&18! &#! /"1! D4&! 1&! -+#-%"!
2&#&%"/.&! /"!5+C/"-0H#!5+C%&E! /"!5%&17"-0H#!$&!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!&#!&17"1!
<+#"1!5+$%;"!2&#&%"%!&.5/&+1!*!-+#1+/0$"%1&!-+.+!4#!G"-7+%!G4#$"."/!5"%"!/"!
%&$4--0H#! $&! /"! 5+C%&<",! ?"%"! -+#7"%! -+#! /"! 0#G+%."-0H#! %&D4&%0$"8!.01."! D4&!
1&%;"!.4*!$0G;-0/!D4&!/"!G0#"#-0&!4#"!0#17074-0H#!G0#"#-0&%"!$&!."#&%"!0#$0B0$4"/8!1&!
%&D4&%0%;"! /"! -++%$0#"-0H#! %&! B"%0"1! 0#17074-0+#&18! D4&! 1&"#! 5+7&#-0"/.&!
414"%0"1! $&! 4#"! 5/"7"G+%."! 0#G+%.A70-"! D4&! 5%+B&"! $0-'"! 0#G+%."-0H#E! &17"!
-++%$0#"-0H#!&#!/"!5%A-70-"!%&14/7"!C"17"#7&!-+.5/&3"!mM9\8!]^__8!5,!`ln,!!
!
M+.+! 1&! '"! "#"/0<"$+8! /"1! &V7&%#"/0$"$&1! &V017&1! '"-&#! D4&! /+1! .&%-"$+1!
G0#"#-0&%+1!#+! G4#-0+#&#!"$&-4"$".&8!*!D4&!&17&!-+.5+%7".0+! 7%"1-0&#$"!
&#!&/! 70&.5+8!54&1! /+1!.&-"#01.+1!5"%"!&V-/40%!&17+1! G"-7+%&1!%&14/7"#!C"17"#7&!
-+17+1+1!*!-+.5/&3+1,!!!
!
1.4.2! FACTORES DE DEMANDA
!
N&1$&!&/!54#7+!$&!B017"!$&!/"!$&."#$"!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!/"1!%&17%0--0+#&1!
1&! -+#-%"#! 5%0#-05"/.&! &#! G"-7+%&1! $&! 0#2%&1+8! 5%&-0+! $&! /+1! 1&%B0-0+1!
]p!
!
G0#"#-0&%+18!$&1-+#G0"#<"!&#!&/!1017&."8!*!+7%+1!G"-7+%&1!-4/74%"/&1,!IV017&#!+7%+1!
G"-7+%&1!-+.+!&/!$&1-+#+-0.0+!$&!/"!&V017&#-0"!$&!/+1!5%+$4-7+1!G0#"#-0&%+1!*!
141!B"3"1!5+%!5"%7&!$&!/+1!"2&18!+!10.5/&.&!&17+1!"2&1!#+!1"C&#!&/!
705+!$&!5%+$4-7+1!D4&!1&!%&D40&%&!mX4&%%&%+!#.!)$,8!]^_]8!5,!_`n,!!
!
>"! -+.C0#"-0H#! $&! /"! +G&%7"! *! $&."#$"! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! $"! -+.+!
%&14/7"$+!&/!5+%-"3&!$&!/"!5+C/"-0H#!"!/"!-4"/!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!54&$&!//&2"%!
-+#!/+1!1&%B0-0+1!.&#-0+#"$+1!m-%J$07+8!"'+%%+8!1&%B0-0+1!$&!5"2+8!&7-,n8!-+#+-0$"!
-+.+!/"!5+C/"-0H#!?2)'1)-36)2$#A,!!
!
>"! &V017&#-0"! $&! -"#"/&1! *! .&-"#01.+1! 0#G+%."/&1! 5"%"! "--&$&%! "! 5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+18!D4&!"F#!%&14/7"#!F70/&1!*!5%A-70-+1!5"%"!/"1!G".0/0"18!'"#!2&#&%"$+!/"!
-+&V017&#-0"!$&!&17+1!-+#! 0#17%4.+1! G+%."/&1!$%+!$&!4#!.01.+! 7&%%07+%0+!*!
%&! /"!.01."! 5+C/"-0H#,! I1! 5+%! &//+! D4&! 1&! %&D40&%&! &#$&%! -4A/&1! 1+#! /+1!
G"-7+%&1! D4&! '"#! /0.07"$+! &/! 41+! 2&#&%"/0<"$+! $&! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! D4&!
+G&%7"!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!N&1$&!&/! /"$+!$&! /+1! 0#17%4.+1!$&!"'+%%+8!
&17+! 54&$&! $&C&%1&! "! /+1! "/7+1! -+17+1! +5&%"70B+1! $&! "--&1+! *! 5&%7&#&#-0"! "/!
1017&."! G0#"#-0&%+E! 5+%! &/! /"$+! $&/! -%J$07+! 7".C0J#! 54&$&! $&C&%1&! "! /"! #+!
&V017&#-0"!$&!5%+$4-7+1!"$"57"$+1!"!/"1!#&-&10$"$&1!$&!/+1!414"%0+18!"!/+1!"/7+1!
-+17+1! +! "/7"1! 5&#"/0$"$&1! 5+%! 5+10C/&1! 0#-4.5/0.0+18! +! 10.5/&.&! 5+%!
$&1-+#G0"#<"! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! *u+! 141! 0#17074-0+#&1,! ?+%! &/! /"$+! $&! /"1!
5
+#&18! 4#! G"-7+%! D4&! 54$0&%&! /0.07"%! 14! 41+! &1! /"! 5%+B010H#! $&! 1&%B0-0+1!
5FC/0-+1,!>"!0$&"!&#!&17&!-+#7&V7+8!&1!C41-"%!0#G/40%!1+C%&!/"!%&24/"-0H#8!5+/;70-"1!*!
5%A-70-"!$&!/"!5%+B010H#!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!D4&!2&#&%"#!4#!."*+%!0.5"-7+!
&#!&/!C0&#&17"%!$&!/"1!G".0/0"1!mM9\8!]^__8!5,!](_n,!!
!
91;!.01.+8!&/!."%-+!%&24/"7+%0+!B02&!5"%"!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!54&$&!0#G/40%!&#!
&/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! *"! D4&8! 5+%! &3&.5/+8! /"! &V017&#-0"! $&! 7"1"1!
.AV0."1!$&!0#7&%J18!+!D4&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!7"#!7"%0G"1!.AV0."18!*!&#!
2&#&%"/! /"! -%&"-0H#! $&! #4&B+1! 1&%B0-0+1! 1&"! /0.07"$"8! 54&$&! 7%"$4-0%1&! &#!
."*+%&1! -+17+1! $&! 1&%B0-0+18! 5"%"! ."#7&#&%! /+1! #0B&/&1! $&! %"C0/0$"$! $&/!
]k!
!
1017&."8! /+! -4"/! 5&%34$0-"! $0%&-7".&! /"! 5+10C0/0$"$! $&! "--&1+! $&! "/24#+1!
1&2.+1!$&!/"!5+C/"-0H#,!!
!
M+.+! *"! 1&! .&#-0+#H! &#! /"! 1&--0H#! "#7&%0+%8! $&1$&! &/! 54#7+! $&! B017"!
."-%+&-+#H.0-+! &V017&! &/! -+#1+! $&! D4&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! &1!
$&7&%.0#"#7&! 5"%"! 4#! ."*+%! C0&#&17"%E! 10#! &.C"%2+8! "47+%&1! -+.+! MA."%"8!
?&P"! *! U4&17"! m]^_in! "G0%."#! D4&! &V017&#! G"-7+%&1! #+! G0#"#-0&%+1! -+.+! /"!
"$+5-0H#! $&! 5+/;70-"1! +! &/! $&1"%%+//+! $&! 7&/&-+.4#0-"-0+#&1! D4&! '"-&! D4&!
-+#70#F&!&/!$&C"7&!1+C%&!&/!7&.",!!!
!!!
N&1$&! 4#! 54#7+! $&! B017"! .0-%+&-+#H.0-+8! 1&! '"#! $&1"%%+//"$+! 5+-+1! &174$0+1!
&.5;%0-+1! D4&! "#"/0-&#! /+1! $&7&%.0#"#7&1! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! +! D4&!
$&7&%.0#&#! &/! 0.5"-7+! $&! 5"%70-05"%! +! #+! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/,! e0#!
&.C"%2+8! "/24#+1! "47+%&1! '"#! 5%+G4#$0<"$+! &#! /"! 0#B&1702"-0H#! $&! &17&!
G&#H.&#+8! *! '"#! -+#10$&%"$+! D4&! "$&.A1! $&! G"-7+%&1! #&7".&! &-+#H.0-+18!
&V017&#! G"-7+%&1!1+-0+-4/74%"/&1!D4&!2&#&%"#!4#"!&V-/410H#!B+/4#7"%0"8! /+!-4"/!1&!
%&G/&3"! &#! &/! 5+-+! 0#7&%J1! *! #+! 41+! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! D4&! 5"%"! S&-d! *!
N&.0%2rsag4#7! m]^^(n! %&14/7"! 1&%! ."%20#"/! 5"%"! /"! $&."#$"! 7+7"/! $&/! 1017&."!
G0#"#-0&%+E! /"! "47+&V-/410H#! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+8! 54&$&! 1&%! &#$0$"! 5+%! /"!
5%&G&%&#-0"! $&! /0D40$&<! +! 5+%! $&1-+#G0"#<"! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+8! /+! D4&!
$&1&.C+-"!&#!/"!0#G+%."/0$"$!$&!/"1!+5&%"-0+#&1!G0#"#-0&%"1,!
!
I#!&17"!/;#&"8!5"%"!&/!-"1+!"%2F#+8!$&!"-4&%$+!"/!&174$0+!%&"/0<"$+!5+%!=&5&77+!
*!N&#&1!m]^^hn!1&!'"!$&7&%.0#"$+!D4&!/"1!%"<+#&1!5+%!/"1!-4"/&1!/+1!'+2"%&1!1&!
"47+&V-/4*&#! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! 1&! %&/"-0+#"#! -+#! G"-7+%&1! -+.+! /"!
$&1-+#G0"#<"!&#!&/!1017&."8!$&1-+#+-0.0+!$&!1&%B0-0+1!*!14!G+%."!$&!"--&1+!"!
/+1!.01.+18! /"! G"/7"! $&! #&-&10$"$! $&! 4#"! -4"! C"#-"%0"8! /"! /&3"#;"! $&! "/24#"!
4#0$"$!+5&%"70B"!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!+!10.5/&.&!/"!5%&G&%&#-0"!$&!."#&3"%!!
141!%&-4%1+1!$&!."#&%"!5%0B"$",!=&14/7"$+1!10.0/"%&1!1&!+C74B+!5"%"!&/!-"1+!$&!
S%"10/!&#!&/!&174$0+!%&"/0<"$+!5+%!g4."%!&7!"/,! m]^^pn8!&#!&/!-4"/!1&! 0$FG0-"%+#!
+7%+1!G"-7+%&1!-+.+!&/!-+17+!$&!/+1!1&%B0-0+18!/"!G"/7"!$&!%&-4%1+1!5%+50+1!5"%"!&/!
"'+%%+8!7%".07+/+2;"8!&!0#-4.5/0.0+!$&!%&D40107+1!mM9\8!]^__8!5,lln,!!
]h!
!
!
?&1&!"!/+!&V54&17+8!/+1!&174$0+1!&V017&1!&#!%&/"-0H#!"!/"!&V-/410H#!G0#"#-0&%"!
$&1$&!&/!/"$+!$&!/"!$&."#$"8!1&"!&17"!B+/4#7"%0"!+!#+8!1+#!.4*!&1-"1+1,!!
!
Q"%0+1! "47+%&18! -4*+1! &174$0+1! 1&! $&7"//"%A#! &#! &/! ."%-+! &.5;%0-+! $&! &17&!
5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#8!'"#!C41-"$+!&#-+#7%"%!/+1!$&7&%.0#"#7&1!$&/!"--&1+!"/!
1017&."! G0#"#-0&%+! "! #0B&/! $&! '+2"%&18! &#-+#7%A#$+1&! -"%"-7&%;170-"1! 10.0/"%&1!
-+.+! &/! 0#2%&1+8! /"! %0D4&<"8! /"! 4C0-"-0H#! 2&+2%AG0-"8! &/! #0B&/! $&! &$4-"-0H#! *! /"!
&$"$8! .01."1! D4&! 5+$%;"#! 0#G/40%! &#! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! "--&$&%! "! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1,!
!
U".C0J#! 1&! '"! 0$FG0-"$+! &#! /"! /07&%"74%"! &V017&! 4#"! $0G&%&#-0"-0H#! &#! /+1!
$&7&%.0#"#7&1! $&! "--&1+! "! 5%+$4-7+1! *! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! %&! 5";1&1! &#!
$&1"%%+//+!*!$&1"%%+//"$+1,!I#!&17+1!F/70.+18!&/!41+!$&!1&%B0-0+1!&17A!&V7&#$0$+!"!
4#"!."*+%!5%+5+%-0H#!$&!/"!5+C/"-0H#8!"!$0G&%&#-0"!$&!/+1!5";1&1!&#!$&1"%%+//+!&#!
/+1! -4"/&1! 1&! %&2017%"#! 2%45+1! $&! 5+C/"-0H#! &V-/40$"! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+,! I#!
&17&!1F$+8!/+1!$&7&%.0#"#7&1!$&!/"!&V-/410H#!G0#"#-0&%"!5"%"!&/!-"1+!$&!5";1&1!
$&1"%%+//"$+1! 1&! %&/"-0+#"#! -+#! -"%"-7&%;170-"1! 1+-0+$&.+2%AG0-"1! -+.+! /"!
5&%7&#&#-0"! "! 2%45+1! J7#0-+18! .0%"1! D4&! 5"%"! &/! -"1+! $&! /+1! 5";1&1! &#!
$&1"%%+//+! "! &17"1! -"%"-7&%;170-"1! 1+-0+$&.+2%AG0-"1! 1&! 14."#! -"%"-7&%;170-"1!
&-+#H.0-"1!-+.+!/"!0#G+%."/0$"$,!I#!&174$0+1!%&"/0<"$+1!5"%"!5";1&1!$&!/"!%&20H#!
1&!'"!$&7&%.0#"$+!D4&!&/!2%"$+!$&!470/0<"-0H#!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!&1!/0.07"$+!
*!1&!%&$4-&!.A1!"!.&$0$"!D4&!$01.0#4*&!&/!0#2%&1+!$&!/"1!G".0/0"18!D4&!14!#0B&/!
$&!&$4-"-0H#!&1!.&#+%!*!"!.&$0$"!D4&!-%&-&#!141!B;#-4/+1!-+#!&/!1&-7+%!0#G+%."/!
mM9\8!]^__8!5,!lhn,!?+%! /+!.&#-0+#"$+8! 1&!5%&14.&!D4&! /+1!1&-7+%&1!$&!.&#+%!
%0D4&<"! &! 0#2%&1+1! 1+#! /+1! D4&! 70&#&#! .&#+%! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!
G+%."/&1!*!470/0<"#!.&-"#01.+1!0#G+%."/&18!/+!-4"/!#+!0.5/0-"!D4&!&#!/+1!1&-7+%&1!
$&! 0#2%&1+1!.&$0+1a"/7+1! #+! 1&! '"*"! &/0.0#"$+!$&/! 7+$+! &17"! 5%+C/&.A70-",! >"1!
"/7&%#"70B"1! 0#G+%."/&1! -+#! G%&-4&#-0"! 1&! "3417"#! $&! 4#"! .&3+%! ."#&%"! "! /"1!
#&-&10$"$&1!5%0#-05"/.&!$&!/+1!'+2"%&1,!!!
!
](!
!
>"!#+!470/0<"-0H#!1&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!#+!10&.5%&!&1!&/!%&G/&3+!$&!%&17%0--0+#&1!
$&!"--&1+!$&!/"1!G".0/0"18!10#+!D4&!J17"1!7".C0J#!5+$%;"#!&17"%1&!&V-/4*&#$+!$&!
."#&%"!B+/4#7"%0"!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!5+%!%"<+#&1!$0170#7"1!"/!G4#-0+#".0+!
$&/!.&%-"$+! G0#"#-0&%+,!N&!"-4&%$+!"!"47+%&1! -+.+!S&-d! *!$&! /"!U+%%&! m]^^hn8!
g&#$"//!&7!"/,!m]^_^n!*!M/"&11!m]^^kn!m-07"$+!&#!M9\8!]^__8!5,!]ihn!&/!#+!41+!
$&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! "! B&-&1! 54&$&! &#$&%1&! &%%H#&".&! -+.+! 4#"!
$&-010H#!B+/4#7"%0"!$&!/"1!G".0/0"18!5+%!/+!-4"/!&1!G4#$"."/!-+.5/&."%!&17&!
705+! $&! "#A/0101! -+#! 4#"! 0#B&1702"-0H#! 1+C%&! /+1! G"-7+%&1! D4&! $&7&%.0#"#! /"!
$&-010H#! $&/! 41+! +! #+! 41+! $&! 1&%B0-0+18! %&/"-0+#"$+1! -+#! &/! -+#+-0.0+! $&! /"!
&V017&#-0"!$&!1&%B0-0+18!-+17+18! G"-7+%&1!-4/74%"/&18!&7-,!e0#!&.C"%2+8!10!1&! 7+."!
&#!-4"!/+1!C&#&G0-0+1!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!*!-+#10$&%"#$+!D4&!7+$+1!/+1!
"2&1! C41-"#! /"! ."V0.0<"-0H#! $&! 14! C0&#&17"%8! #+! &1! -+#1017&! 4#"!
"47+&V-/410H#!2&#&%"/0<"$"!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!mM9\8!]^__8!5,!]^n,!
!
1.5! ACCESO A SERVICIOS FINANCIEROS
!
?"%"!&G&-7+1!$&/!5%&1&!5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#8!1&!7+."%A!/"!$&G0#0-0H#!$&!/"!
M+%5+%"-0H#! 9#$0#"! $&! \+.+8! /"! -4"/! 1&P"/"! D4&! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1! &1! &#$0$+! -+.+! ?$)! 4&%323$3*)*! *#! 89#! ,)03$3)%! /! #04-#%)%! 1&'!
1)4)13*)*!*#!9.3$36)-!%#-;313&%! ,3')'13#-&%!,&-0)$#%! $&!49#*)'!<)1#-!%3'!0)/&-#%!
-#%.-3113&'#%7! )9'! 19)'*&! ;&$9'.)-3)0#'.#! *#13*)'! 4-#%13'*3-! *#! #$$&%A! mM9\8!
]^__8!5,!k_n,!!
!
>"! #+! 470/0<"-0H#! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 54&$&! $"%1&! 5+%! 7%&1! &1-&#"%0+1b! /+1!
0#$0B0$4+1! 70&#&#! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! *! $&-0$&#! #+! 470/0<"%/+E! 70&#&#! "--&1+! 5+%!
%"<+#&1! $&! 1+/B&#-0"! &17%4-74%"/8! /+! D4&! /+1! '"-&! 0#&/&20C/&1! -+.+! 143&7+1! $&!
-%J$07+E! *! 7�&#$+! /"! -"5"-0$"$! *! &/! $&1&+! $&! 470/0<"%! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18!
70&#&#!&/!"--&1+!%&17%0#20$+!-+.+!%&14/7"$+!$&!G%0--0+#&1!$&!.&%-"$+!mM9\8!]^__8!
5,! k_n,! I17&! F/70.+! &1-&#"%0+! '"! 10$+! +C3&7+! $&! B"%0+1! &174$0+1! *! 7%"C"3+18!
0#-/4*&#$+!&/!5%&1&!5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#,!!
!
]l!
!
?&1&! "! D4&! #+! &V017&! 4#"! &D40B"/&#-0"! %&! &/! 41+! *! "--&1+! "! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+18! /"! .&$0-0H#! $&! &17&! 5%0.&%+8! 10#! $4$"8! -+%%&15+#$&! "! /"! .&3+%!
"5%+V0."-0H#!$015+#0C/&!5"%"!&#$&%!10!&V017&#!+!#+!5%+C/&."1!$&!"--&1+!mM9\8!
]^__8!5,!k_n,!
i^!
!
2! INCLUSIÓN FINANCIERA EN EL ECUADOR Y
AMÉRICA LATINA
!
I/! $&1"%%+//+! $&! &17&! -"5;74/+! 1&! $0B0$&! &#! $+1! 5"%7&1E! /"! 5%0.&%"! %&-+50/"!
0#G+%."-0H#! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/! &-4"7+%0"#+8! 14! &17%4-74%"! *!
G4#-0+#".0+8!"/!024"/!D4&!$"7+1!1+C%&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&#!&/!I-4"$+%!*!&/!
#0B&/!$&!"--&1+!5+%!&/!/"$+!$&!/+1!+G&%&1!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1,!!
!
>"!1&24#$"!5"%7&!&V5+#&!4#!"#A/0101!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&#!9.J%0-"!>"70#"8!
-+#10$&%"#$+! B"%0+1! G"-7+%&1! 1+-0+&-+#H.0-+18! $&! /+1! -4"/&18! "/24#+1! 1&%A#!
-+#10$&%"$+1!5"%"!&/!.+$&/+!&-+#+.J7%0-+!$&/!5%&1&!&174$0+,!
2.1! SISTEMA FINANCIERO ECUATORIANO
I/!e017&."!\0#"#-0&%+!"!7%"BJ1!$&!/"! 0#7&%.&$0"-0H#!G0#"#-0&%"!-"57"!%&-4%1+1!$&!
-"507"/! $&/! 5FC/0-+! *! /+1! 7%"#1G0&%&! "! /+1! 1&-7+%&1! 5%+$4-70B+1! mM'0%0C+2"8! ]^^p8!
5,_ln,!I#! 7"/!1F$+8! /"! 0#7&%.&$0"-0H#! G0#"#-0&%"!&1!4#!.&-"#01.+!$0#".0<"$+%!
$&! /"!&-+#+.;"!*"!D4&!7%"#1G0&%&!%&-4%1+1!%&!$0G&%&1!"2&1!&-+#H.0-+18!
-+#B0%70J#$+1&!&#!4#!-"#"/!$&!0#-0$&#-0"!&#!/"!$017%0C4-0H#!$&/!0#2%&1+,!!
!
>+1! -%07&%0+1! $&! D4&! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! 0#-0$&! &#! &/! $&1"%%+//+! &-+#H.0-+! &#!
$0170#7+1!-"#"/&1!-+.+! 0#B&%10H#8!"'+%%+8!5%+$4--0H#!%&!+7%+18!5"%7&#! 7".C0J#!
$&! "#"/0<"%! &/! 5+10C/&! B;#-4/+! D4&! &V017&! %&! /"1! G0#"#<"1! *! &/! $&1"%%+//+8! "1;!
-+.+!-+.5%&#$&%!14!%&/"-0H#!$&!-"41"/0$"$!mM9\8!]^__8!5,]in,!
!
>+1!"47+%&1!$&!/"!&1-4&/"!#&+-/A10-"!+!."%20#"/017"8!-+#-0C&#!D4&!4#"!&-+#+.;"!
1&!-+#G+%."!5+%!7%&1!.&%-"$+1b!4#+!$&!C0&#&18!4#+!$&!7%"C"3+!*!4#+!.+#&7"%0+,!I/!
&D40/0C%0+!&#!/+1!7%&1!.&%-"$+18!1&!$"!5+%! /"!&V017&#-0"!$&!-+.5&7&#-0"!5&%G&-7"8!
7%"#15"%&#-0"!&#!/+1!.&%-"$+1!*!4#"!H570."!0#G+%."-0H#,!91;!7".C0J#8!&17"C/&-&#!
D4&! &/!.&%-"$+! $&! -"507"/&1! &1! 4#+! $&! /+1! &15"-0+1!.A1! 0$H#&+1! 5"%"! D4&! 1&!
54&$"!//&B"%!"!-"C+!/"!0#7&%.&$0"-0H#!G0#"#-0&%",!
i_!
!
I#!7"/!1F$+8!&/!.&%-"$+!$&!-"507"/&1!&1!4#!&15"-0+!&G0-0&!D4&!5&%.07&!/"!/0C%&!
.+B0/0$"$! $&! %&-4%1+1! G0#"#-0&%+1! D4&! &#! 7J%.0#+1! &-+#H.0-+1! 14&/&#! 1&%!
&1-"1+1!m"'+%%+n!*!/+1!-+/+-"!&#!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#!%"C/&1!D4&!."V0.0-&#!
&/!-%&-0.0+!&-+#H.0-+!m>&B*8!]^_^8!5,_`n,!!
!
I1!"1;!D4&8!1&!54&$&!$&G0#0%!"! /"! 0#7&%.&$0"-0H#! G0#"#-0&%"!-+.+!4#!.&-"#01.+!
D4&! 5&%.07&! D4&! /+1! "2&1! &-+#H.0-+1! 0#7&%"-7F&#! %&! 1;8! 470/0<"#$+! /"!
7%"#1G&%&#-0"! $&! %&-4%1+1! &-+#H.0-+1! 5%+B�&1! $&/! "'+%%+8! 5"%"! 1&%!
$&170#"$+1! "! /"! -+/+-"-0H#! $&! -%J$07+1,! >"! &G0-0&! -+/+-"-0H#! $&! %&-4%1+1! 5+%!
5"%7&!$&!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1!&17A!$&7&%.0#"$"!5+%!&/!."%2&#!G0#"#-0&%+!+!
15%&"$8!D4&!&1!5%+$4-7+!$&! /"!$0G&%&#-0"!%&! /"! 7"1"!$&! 0#7&%J1!"-70B"!*! /"! 7"1"!
5"10B"!mS4%C"#+!*!\%&0%&8!]^^i8!5,kn,!!
!
91;8! -4"#$+! /+1! "2&1! &-+#H.0-+1! 2&#&%"#! 4#! &V-&1+! $&! "'+%%+8! /"! 7"1"! $&!
0#7&%J1!5"10B"!C"3"!5"%"!&170.4/"%!&/!-%&-0.0+!$&! /"! 0#B&%10H#8!*!.0%"1!.A1!
C"3"! 1&"!$0-'"! 7"1"8! /"1! &.5%&1"1! *! 1&-7+%&1! 5%+$4-70B+1! 5%0#-05"/.&8! 1&%A#!
/+1!"-7+%&1!D4&!$&."#$&#!."*+%!-"#70$"$!$&!5%J17".+1!D4&!5&%.07"#! G0#"#-0"%!
141!"-70B0$"$&1!&-+#H.0-"1E!5+%!+7%"!5"%7&8!-4"#$+!&V017&!4#"!&1-"1&<!$&!"'+%%+8!
/"! 7"1"! $&! 0#7&%J1! 5"10B"! 70&#$&! "! 0#-%&."%1&! -+.+! 4#"! .&$0$"! 5"%"!
$&1&170.4/"%!/+1!5%+*&-7+1!$&!0#B&%10H#!&!0#-FB"%!"/!"'+%%+,!
!
I#! +7%"1! 5"/"C%"18! 1&! 54&$&! 0#G&%0%! D4&! &/! "'+%%+! 1&! -+#17074*&! &#! 4#"! $&! /"1!
G4&1!$&!$+#$&!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!+C70&#&!/+1!%&-4%1+1!#&-&1"%0+1!D4&!B"#!"!
1&%!7%"#1G&%0$+1!5"%"!/"!0#B&%10H#,!
!
>"! M+#17074-0H#! $&! /"! =&5FC/0-"! $&/! I-4"$+%! $&/! "P+! ]^^(8! &#! &/! "%7;-4/+! i^l!
1&P"/"!D4&!&/!e017&."!\0#"#-0&%+!1&!-+.5+#&!$&!+1!1&-7+%&1!5FC/0-+8!5%0B"$+!*!
5+54/"%! *! 1+/0$"%0+,! 91;! 7".C0J#8! /+1! "%7;-4/+1! _k^8! _k_8! _k]! *! _ki! $&/! MH$02+!
q%2A#0-+! R+#&7"%0+! *! \0#"#-0&%+aMqR\8! D4&! %H! &#! B02&#-0"! &/! ^p! $&!
1&570&.C%&! $&! ]^_`8! $&G0#&! /"! -/"10G0-"-0H#! .A1! $&1"2%&2"$"! $&/! 1017&."!
G0#"#-0&%+!&-4"7+%0"#+b!
!
i]!
!
Figura 1 – Sistema Financiero ecuatoriano Fuente: Código Orgánico Monetario y Financiero
Elaboración: las autoras
e&2F#! /"!e45&%0#7&#$&#-0"!$&!S"#-+1! /+1!C"#-+1!1&!-+#17074*&#!&#!&/!."*+%! *!
.A1! 0.5+%7"#7&! 5"%70-05"#7&! $&/! .&%-"$+! G0#"#-0&%+! -+#! .A1! $&/! l^j! $&! /"1!
+5&%"-0+#&1!$&/!7+7"/!$&/!1017&.",!!
!
I/! B+/4.&#!$&!-%J$07+!&#!&/! 1017&."! G0#"#-0&%+!#"-0+#"/8! 1&2F#!-0G%"1!$&/!S"#-+!
M%"/! $&/! I-4"$+%a! SMI8! 1&! 4C0-H! &#! /+1! .&1&1! $&! &#&%+! $&! ]^_i! &#! TeN!
_,kl^8k!.0//+#&18!]^_`!&#!TeN!_,(]`8i!.0//+#&18!]^_p!&#!TeN!_,lkh8`^!.0//+#&18!
]^_k!&#!TeN!_,`(h8(^!.0//+#&1!*!]^_h!&#!TeN!_,(kl!.0//+#&1,!
"#$%&'(
")'*+'*$&,'%-(
.-&/'*!0,%$%&,-*'!
1234,&'
"#$%&'(!524/,+4-(!6!-(+-&,$4,7$8'(
"9-!(-*:,&,'(!;,%$%&,-*'(
"9-!(-*:,&,'(!$<=,4,$*-(!8-4!(,(/-5$!;,%$%&,-*'!&$4,;,&$8$(!
+'*!4$!.<+-*,%/-%8-%&,$!8-!#$%&'(
.-&/'*!0,%$%&,-*'!
1*,:$8'
")''+-*$/,:$(!8-!$>'**'!6!&*?8,/'
")$@$(!8-!$>'**'!6!&*?8,/'
"A%/,8$8-(!$('&,$/,:$(!'!('4,8$*,$(B!&$@$(!6!3$%&'(!
&'5<%$4-(!6!&$@$(!8-!$>'**'
"9-!(-*:,&,'(!$<=,4,$*-(!8-4!(,(/-5$!;,%$%&,-*'!&$4,;,&$8$(!
+'*!4$!.<+-*,%/-%8-%&,$!8-!A&'%'5C$!1'+<4$*!6!.'4,8$*,$
"D</<$4,(/$(!8-!$>'**'!6!&*?8,/'!+$*$!4$!:,:,-%8$
.-&/'*!0,%$%&,-*'!
1'+<4$*!6!.'4,8$*,'
ii!
!
Figura 2 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones- Sistema Financiero Nacional Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
M+.+!1&!54&$&!&B0$&#-0"%!&#!&/!2%AG0-+!5%&-&$&8!&#!&#&%+!$&!]^_k!&/!B+/4.&#!
$&!-%J$07+!$&-%&-0HE!$0-'"!$01.0#4-0H#!54&$&!$&C&%1&!"!/"!-+#7%"--0H#!D4&!74B+!/"!
&-+#+.;"! &-4"7+%0"#"8! 5+%! &3&.5/+8! &/! ?KS!.+17%H! 4#"! B"%0"-0H#! 7%0.&17%"/! $&! a
_8lj!*!4#!$&-%&-0.0+!0#7&%a"#4"/!$&!ij!m%&15&-7+!"/!5%0.&%!7%0.&17%&!$&!]^_pn,!!
!
N&/! 7+7"/! $&/! B+/4.&#! $&! -%J$07+! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! &-4"7+%0"#+8! &/! 1017&."!
G0#"#-0&%+!5%0B"$+!"!&#&%+!$&!]^_h!%&5%&1H!&/!lkj!-+#!TeN!_,hlp8`!.0//+#&1,!
I#! 7"/!1F$+8!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!5%0B"$+!1&!-+#17074*&!&#!&/!14C1017&."!.A1!
%&5%&1"70B+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/,!
!
2.1.1! SISTEMA FINANCIERO PRIVADO
!
I/!1017&."!G0#"#-0&%+!5%0B"$+!1&!&#-4%"!-+#G+%."$+!5+%b!
!
•! S"#-+1!?%0B"$+1!
•! I-+#+.;"!?+54/"%!*!e+/0$"%0"!
•! R474"/017"1!
"""#"$%!
&'&()$*!)#+,-./!
EFGHGGG
IGGHGGG
IFGHGGG
FGGHGGG
FFGHGGG
JGGHGGG
JFGHGGG
KGGHGGG
LHMGGBG!
LHIGGBG!
LHJGGBG!
LHNGGBG!
MHGGGBG!
MHMGGBG!
MHIGGBG!
MHJGGBG!
MHNGGBG!
0'&()1
234()1
5&67()1
0'&()"
234()"
5&67()"
0'&()8
234()8
5&67()8
0'&(),
234(),
5&67(),
0'&()$
9:;&<=!>&!?6&<3@A='&B
C=DE;&'!>&!F<G>A7=
2ADD='&B!H5I
9:;&<=!>&!=6&<3@A='&B C=DE;&'!>&!F<G>A7=
i`!
!
•! e+-0&$"$&1!\0#"#-0&%"1!
•! U"%3&7"1!$&!-%J$07+!
!
I/!B+/4.&#!$&!$&5H107+1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!5%0B"$+!"!&#&%+!$&!]^_h!1&!4C0-H!
&#!TeN!i,khp8`!.0//+#&18!-+#!4#"!7"1"!5"10B"!&G&-70B"!$&!pj,!>+1!C"#-+1!*! /"1!
-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!1+#!/+1!"-7+%&1!.A1!%&5%&1"70B+1!&#!-"57"-0H#!
$&!%&-4%1+1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!5%0B"$+8!-+#-%"#$+!"!&#&%+!$&!]^_h!&/!lij!
$&/! B+/4.&#! 7+7"/! $&! $&5H107+18! -+#! TeN! ],ih]8! l! .0//+#&1! *! TeN! _,^`l8h!
.0//+#&18!%&15&-70B".&,!
!
Figura 3 – Volumen de Depósitos (millones USD) y TPE del Sistema Financiero Privado Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
1#,$8."!
8.//!
GBGG
LBGG
MBGG
EBGG
IBGG
FBGG
JBGG
KBGG
O
FGGBG!
LHGGGBG!
LHFGGBG!
MHGGGBG!
MHFGGBG!
EHGGGBG!
EHFGGBG!
IHGGGBG!
IHFGGBG!
0'&()1
234()1
5&67()1
0'&()"
234()"
5&67()"
0'&()8
234()8
5&67()8
0'&(),
234(),
5&67(),
0'&()$
J3B3!K3BAL3!0M&@7AL3!NJK0O
C=DE;&'!>&!I&6PBA7=B
2ADD='&B!H5I
C=DE;&'!>&!>&6PBA7=B JK0
ip!
!
Figura 4 – Volumen de Depósitos por Subsistema Financiero Privado Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
?+%!14!5"%7&8!&/!B+/4.&#!$&!-%J$07+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!5%0B"$+!"!&#&%+!$&!]^_h!
1&! 4C0-H! &#! TeN! _,hlp8`! .0//+#&1! -+#! 4#! 7+7"/! $&! `lk8k^_! +5&%"-0+#&1,! >+1!
C"#-+1!*!/"1!-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!1+#!/+1!"-7+%&1!.A1!%&5%&1"70B+1!
&#!-+/+-"-0H#!$&! %&-4%1+1!$&/!1017&."! G0#"#-0&%+!5%0B"$+8!-+#-%"#$+!"!&#&%+!
$&!]^_h!&/!l`j!$&/!B+/4.&#!7+7"/!$&!-%J$07+18!-+#!TeN!_,il`8_!.0//+#&1!*!TeN!
]l^8]!.0//+#&18!%&15&-70B".&,!!
!
Figura 5 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones- Sistema Financiero Privado Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
O
FGGBG!
LHGGGBG!
LHFGGBG!
MHGGGBG!
MHFGGBG!
EHGGGBG!
EHFGGBG!
IHGGGBG!
IHFGGBG!
A%-OLE
P3*OLE
Q<4OLE
R&/OLE
A%-OLI
P3*OLI
Q<4OLI
R&/OLI
A%-OLF
P3*OLF
Q<4OLF
R&/OLF
A%-OLJ
P3*OLJ
Q<4OLJ
R&/OLJ
A%-OLK
Q3'@=B!K<AL3>=B 0@='=;R3!K=6ED3<!4!5=DA>3<A3
2E7E3DAB73B 5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B
""/#+)$!
&'&()$*!)#$-8."!
EFGHGGG
IGGHGGG
IFGHGGG
FGGHGGG
FFGHGGG
JGGHGGG
JFGHGGG
LHMGGBG!
LHIGGBG!
LHJGGBG!
LHNGGBG!
MHGGGBG!
MHMGGBG!
MHIGGBG!
MHJGGBG!
0'&()1
234()1
5&67()1
0'&()"
234()"
5&67()"
0'&()8
234()8
5&67()8
0'&(),
234(),
5&67(),
0'&()$
9:;&<=!>&!?6&<3@A='&B
C=DE;&'!>&!F<G>A7=
2ADD='&B!H5I
9:;&<=!>&!=6&<3@A='&B C=DE;&'!>&!F<G>A7=
ik!
!
Figura 6 – Volumen del Crédito y Número de Operaciones por Subsistema Financiero Privado
Fuente: Banco Central del Ecuador Elaboración: las autoras
2.2! INCLUSIÓN FINANCIERA EN EL ECUADOR
>"!M+#17074-0H#!$&! /"!=&5{C/0-"!$&/!I-4"$+%!$&/!"P+!]^^(8!1&P"/"!&#!&/!"%7;-4/+!
](i! D4&! &/! 1017&."! &-+#H.0-+! &1! 1+-0"/! *! 1+/0$"%0+! *! %&-+#+-&! "/! 1&%! '4."#+!
-+.+!143&7+!*!G0#,!91;!7".C0J#8!$&G0#&!D4&!&/!1017&."!&-+#H.0-+!?4-&4#'*#!)!9')!
-#$)135'! *3'H031)! /! #893$32-)*)! #'.-#! %&13#*)*7! L%.)*&! /! 0#-1)*&7! #'! )-0&'@)!
1&'!$)!').9-)$#6)A!m]^^(8!5,_`^n,!!
!
I/! "%7;-4/+! ](`8! 5+%! 14! 5"%7&8! $&G0#&! D4&! /"! 5+/;70-"! &-+#H.0-"8! 70&#&! %&! 141!
+C3&70B+1! ?M%#:9-)-! 9')! )*#19)*)! *3%.-329135'! *#$! 3':-#%&! /! *#! $)! -389#6)!
')13&')$A!)$!3:9)$!89#!?K-&4313)-!#$!3'.#-1)023&!C9%.&!/!1&04$#0#'.)-3&!*#!23#'#%!/!
%#-;313&%! #'! 0#-1)*&%! .-)'%4)-#'.#%! /! #,313#'.#%A! mM+#17074-0H#! $&/! I-4"$+%8!
]^^(8!5,_`^n,!!
!
91;!7".C0J#8!&#!&/!"%7;-4/+!i^]!$&/!-07"$+!-4&%5+!/&2"/8!1&!&17"C/&-&!-+.+!4#+!$&!
/+1! +C3&70B+1! $&! /"! 5+/;70-"! .+#&7"%0"8! -%&$070-0"8! -".C0"%0"! *! G0#"#-0&%"! &/!
G
MG
IG
JG
NG
LGG
LMG
LIG
LHLGGBG!
LHMGGBG!
LHEGGBG!
LHIGGBG!
LHFGGBG!
LHJGGBG!
LHKGGBG!
LHNGGBG!
LHSGGBG!
MHGGGBG!
MHLGGBG!
0'&()1
TU<()1
VED()1
?@7()1
0'&()"
TU<()"
VED()"
?@7()"
0'&()8
TU<()8
VED()8
?@7()8
0'&(),
TU<(),
VED(),
?@7(),
0'&()$
C=DE;&'!>&!F<G>A7=!F==6.!2
E7.!5=@#!SA'3!4!
J3<#!F<G!2
ADD='&B!H5I
C=DE;&'!>&!F<G>A7=!Q3'@=B
2ADD='&B!H5I
Q3'@=B!K<AL3>=B 0@='=;R3!K=6ED3<!4!5=DA>3<A3
2E7E3DAB73B 5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B
J3<W&73B!>&!F<G>A7=
ih!
!
Z4-&0&;#-! '3;#$#%! /! -#$)13&'#%! #'.-#! $)%! .)%)%! *#! 3'.#-=%! 4)%3;)%! /! )1.3;)%! 89#!
#%.309$#'! #$! )<&--&! ')13&')$! /! #$! ,3')'13)03#'.&! *#! $)%! )1.3;3*)*#%! 4-&*91.3;)%7!
1&'!#$!4-&45%3.&!*#!0)'.#'#-!$)!#%.)23$3*)*!*#!4-#13&%!/!$&%!#893$32-3&%!0&'#.)-3&%!
#'!$)!2)$)'6)!*#!4):&%7!*#!)19#-*&!)$!&2C#.3;&!*#!#%.)23$3*)*!#1&'5031)!*#,3'3*&!
#'!$)!N&'%.3.9135'A>!mM+#17074-0H#!$&/!I-4"$+%8!]^^(8!5,_`pn,!
!
I/!I17"$+!&1!&/!&#-"%2"$+!$&!G+."%!&/!"--&1+!"!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!*!"!/"!
$&.+-%"70<"-0H#!$&/! -%J$07+8!5+%! /+!D4&!$&C&!5%+'0C0%! /"1!5%A-70-"1!-+/41+%0"18!&/!
"#"7+-01.+!m-+C%"%!0#7&%J1!1+C%&!0#7&%J1n!*!/"!414%",!!
!
I/!MH$02+!q%2A#0-+!R+#&7"%0+! *! \0#"#-0&%+aMqRO\8! &#! 14! "%7;-4/+! _p]8! 1&P"/"!
D4&! /"1! 5&%1+#"1! #"74%"/&1! *! 34%;$0-"1! 70&#&#! $&%&-'+! "! $015+#&%! $&! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1!$&!"$&-4"$"!-"/0$"$,!?"%"!&/!&G&-7+8! /+1!-/0&1!*!414"%0+1!$&C&%A#!
-+#7"%!-+#!0#G+%."-0H#!&V"-7"!*!"-74"/0<"$"!1+C%&!141!-"%"-7&%;170-"1!*!-+#7�$+,!!
!
91;! 7".C0J#8! 7+."#$+! &#! -+#10$&%"-0H#! &/! "%7;-4/+! _l`! $&/! .&#-0+#"$+! -4&%5+!
/&2"/8! $&7&%.0#"! D4&! %&! /+1! 1&%B0-0+1! D4&! /"1! F$"$&1! G0#"#-0&%"1! 54&$&#!
%&"/0<"%! 5+%! &3&.5/+! 1&! &#-4%"#! ?&.&-:)-! 4-=%.)0&%! <34&.#1)-3&%7! 4-#'*)-3&%7!
*#! 1-=*3.&7! -#1323-! *#45%3.&%!)! $)! ;3%.)! &!)!4$)6&7! #03.3-! :3-&%! 1&'.-)! %9%!4-&43)%!
&,313')%! &! $)%! *#! #'.3*)*#%! ,3')'13#-)%! ')13&')$#%! &! #D.-)'C#-)%G! )1.9)-! 1&0&!
#03%&-!9!&4#-)*&-!*#! .)-C#.)%!*#! 1-=*3.&7! *#!*=23.&!&! .)-C#.)%!*#!4):&G! #,#1.9)-!
%#-;313&%!*#!1)C)!/!.#%&-#-@)A7!%&!+7%+1,,!!
!
?+%!/+!-07"$+!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&1!4#+!$&!/+1!.&-"#01.+1!%&"/&1!"!7%"BJ1!$&/!
-4"/!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!-"$"!B&<!1&!-+/+-"!.A1!"/!1&%B0-0+!$&!141!414"%0+1!&#!
-4.5/0.0+!*!"5/0-"-0H#!$&!/"!#+%."70B"!B02&,!!
!
2.2.1! ACCESO AL SISTEMA FINANCIERO ECUATORIANO!
!
?"%70&#$+!$&! /"!$&G0#0-0H#!$&! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"!D4&!&1!&/! 5%+-&1+!.&$0"#7&!&/!
-4"/!1&!."V0.0<"!&/!"--&1+!*!41+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!G+%."/&1!a$&%!&,#-.)*&%!
4&-! #$! %3%.#0)! ,3')'13#-&! ,&-0)$I8! "! 7%"BJ1! $&! /"! .0#0.0<"-0H#! $&! /+1! 5+10C/&1!
i(!
!
+C17A-4/+1!D4&!54$0&%&#!&V0170%!5"%"!4#"!5"%70-05"-0H#!2&#&%"/0<"$"!&#!&/!1017&."!
G0#"#-0&%+! G+%."/! *! "-+7A#$+/"! "/! +C3&7+! $&! /"! 5%&1&! 0#B&1702"-0H#! mMA."%"! *!
U4&17"8!]^_i8!5,!in8!/+1!0#$0-"$+%&1!$&!"--&1+!54&$&#!1&%!"#"/0<"$+1!5+%!&/!/"$+!
$&! /"! $&."#$"! *! $&! /"! +G&%7",! >"! G"/7"! $&! "--&1+! &1! &B0$&! *! 5"/5"C/&! "/!
.+.+!D4&!/"!1+-0&$"$!#+!&#-4%"!0#17%4.+1!+!1&%B0-0+1!"$&-4"$+1!"!
141!%&D4&%0.0+1!*!1&!B&#!"C+-"$+1!"!#+!7&#&%!4#"!5"%70-05"-0H#!&#!&/!1&-7+%!
G0#"#-0&%+!G+%."/,!
!!
>"! 5%0#-05"/! G4&! $&! 0#G+%."-0H#! 5"%"! +C7&#&%! 0#$0-"$+%&1! B0&#&! $"$"! $&/!
"#A/0101! "/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 5+%! &/! /"$+! $&! /"! +G&%7"8! *"! D4&! $0-'"!
0#G+%."-0H#! 1&! +C70&#&! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! $0%&-7".&8! D4&! &#! &/! -"1+! $&!
I-4"$+%! &17"! 7"%&"! &17A! &#-"C&<"$"! 5+%! /+1! H%2"#+1! $&! -+#7%+/! -+.+! /"!
e45&%0#7&#$&#-0"! $&! S"#-+1! *! /"! e45&%0#7&#$&#-0"! $&! I-+#+.;"! ?+54/"%! *!
e+/0$"%0"E! +7%+! "-7+%! 0.5+%7"#7&! &1! &/! S"#-+! M%"/! $&/! I-4"$+%a! SMI8! D4&! "!
7%"BJ1!$&/!e017&."!6"-0+#"/!$&!?"2+1!5%+.4&B&!D4&!/"1!0#17074-0+#&1!$&/!1017&."!
G0#"#-0&%+!#"-0+#"/!5&%.07"#!"!141!-/0&1!/"!H570."!2&170H#!$&!-+C%+1!*!5"2+1,!
!
>"1!4#0$"$&1!+5&%"70B"1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/!-"/0G0-"$"1!&#!&/!e017&."!
6"-0+#"/!$&!?"2+1!1+#b!
!Figura 7 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional a diciembre
2016 Fuente: Banco Central del Ecuador y Superintendencia de Bancos
Elaboración: las autoras
!
#$%&'(T MM
)''+-*$/,:$( 8- P>'**' 6 )*?8,/' (-U5-%/'( LB MB EB I 6 FT IMM
.'&,-8$8-( 0,%$%&,-*$(T F
D</<$4,(/$(T I
#$%&'( 1234,&'(T F
il!
!
>+1!0#$0-"$+%&1!$&!"--&1+!5+%!&/!/"$+!$&!/"!+G&%7"!54&$&#!1&%!.&$0$+1!&#!7J%.0#+!
$&!#F.&%+!$&!4#0$"$&1!+5&%"70B"1!-+.5"%"$+!-+#! /"!2&+2%"G;"!*! /"!$&.+2%"G;"!
$&! 4#! 5";1,! M+#! &17+1! 0#$0-"$+%&1! $&! "--&1+! 1&! C41-"! 0$FG0-"%! 5+7&#-0"/&1!
C"%%&%"1!%&/"-0+#"$"1!-+#!/+1!-+17+1!$&!7%"#1"--0H#!+!5%+V0.0$"$!G;10-",!
!
:"17"!&/!"P+!]^_`8!&/!#F.&%+!$&!4#0$"$&1!+5&%"70B"1!5+%!705+!mR"7%0<8!e4-4%1"/&18!
Q"#0//"1! $&! IV7
H#8! M"3&%+1! 947+.A70-+1! *! M+%%&15+#1"/&1! #+! S"#-"%0+1n!!
G4&!$&!_i,h_p8!$&!/"1!-4"/&1!/+1!S"#-+1!?%0B"$+1!%&5%&1"%+#!&/!lhj!$&/!7+7"/,!
!
Figura 8 – Número de unidades operativas del sistema financiero por subsistema Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
!
N&! 024"/! ."#&%"8! "/! "P+! ]^_`8! &/! #0B&/! $&! "--&1+! 2&+2%AG0-+! "! /"1! 4#0$"$&1!
+5&%"70B"1!5+%!5"%7&!$&!/+1!414"%0+1!&#!-+.5"%"-0H#!-+#!&/! 7&%%07+%0+!#"-0+#"/!1&!
4C0-H!&#!4#!;#$0-&!$&/!pi8p!$&#+7"#$+!D4&!-"$"!B&<!&V017&!4#"!.&#+%!$017"#-0"!
5"%"!D4&! /+1!414"%0+1!54&$"#!"--&$&%!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!&#!-+.5"%"-0H#!"/!
]^__8!"P+!&#!&/!D4&!&/!#0B&/!$&!"--&1+!1&!4C0-H!&#!i_8k,!!
!
$#/%-!
)1#1/,!
+#/-,!
)1#$)8!
G
MGG
IGG
JGG
NGG
LGGG
LMGG
O
MHGGG!
IHGGG!
JHGGG!
NHGGG!
LGHGGG!
LMHGGG!
LIHGGG!
LJHGGG!
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
9:;&<=!>&!H'A>3>&B!?6&<37AL3B!F==6.!
2E7.!5=@#!SA'3!4!Q3'@=B!K:UDA@=B
9:;&<=!H'A>3>&B!?6&<37AL3B!5S9!4!
Q3'@=B!K<AL3>=B!
Q3'@=B!K<AL3>=B 5AB7&;3!SA'3'@A&<=!93@A='3DF==6&<37AL3B 2E7E3DAB73B5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B Q3'@=B!K:UDA@=B
`^!
!
!
Figura 9 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional por subsistema por cada 1000 Km2
Fuente: Banco Central del Ecuador Elaboración: las autoras
!I#! 7J%.0#+1! $&.+2%AG0-+18! &/! #F.&%+! $&! 4#0$"$&1! +5&%"70B"1! 5+%! -"$"! _^,^^^!
'"C07"#7&1!"$4/7+1!G4&!$&!_p8p!&#!&/!"P+!]^_`8!0#-%&.+!102#0G0-"70B+!&#!%&/"-0H#!
"/!"P+!]^__!&#!$+#$&!&17"!%"<H#!G4&!$&!(8pi8!.+17%"#$+!D4&!/"!-+C&%74%"!&#!/+1!
"P+1!&174$0"$+1!1&!'"!0#-%&."$+,!
!
!Figura 10 – Número de unidades operativas del sistema financiero nacional por
subsistema por cada 10.000 habitantes
Fuente: Banco Central del Ecuador Elaboración: las autoras
%$."!
8).-!
1).,!
81.8!
G
GBF
L
LBF
M
MBF
E
EBF
I
O
LGBG!
MGBG!
EGBG!
IGBG!
FGBG!
JGBG!
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
T@@&B=!X&=Y<ZMA@=!F==6.!2
E7.!5=@#!SA'3!
4!Q3'@=B!K:UDA@=B
T@@&B=!X&=Y<ZMA@=!5S9!4!Q3'@=B!
K<AL3>=B!
Q3'@=B!K<AL3>=B 5AB7&;3!SA'3'@A&<=!93@A='3DF==6&<37AL3B 2E7E3DAB73B5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B Q3'@=B!K:UDA@=B
+.81!
)8./+!
-.+!
)8.8!
G
GBM
GBI
GBJ
GBN
L
LBM
O
MBGG!
IBGG!
JBGG!
NBGG!
LGBGG!
LMBGG!
LIBGG!
LJBGG!
LNBGG!
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
T@@&B=!I&;=Y<ZMA@=!F==6.!2E7.!5=@#!
SA'3!4!Q3'@=B!K:UDA@=B
T@@&B=!I&;=Y<ZMA@=!5S9!4!Q3'@=B!
K<AL3>=B!
Q3'@=B!K<AL3>=B 5AB7&;3!SA'3'@A&<=!93@A='3D F==6&<37AL3B
2E7E3DAB73B 5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B Q3'@=B!K:UDA@=B
`_!
!
M+.+! 1&! 1&P"/H8! &V017&#! G"-7+%&1! 1+-0+a$&.+2%AG0-+1! *! 1+-0+a&-+#H.0-+1! D4&!
$&7&%.0#"#! &/! #0B&/! $&! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! $&! /"! 5+C/"-0H#E! 10#!
&.C"%2+8! &/! "--&1+! "! &17+1! 1&%B0-0+1! 5+%! &/! /"$+! $&! /"! $&."#$"! #+! '"! 10$+!
"#"/0<"$+! "! 5%+G4#$0$"$8! $"#$+! -4"! $&! /"! #&-&10$"$! $&! -+#+-&%! $0-'+1!
G"-7+%&1! D4&! 5&%.07"#! 7&#&%! 4#! 5"#+%"."! .A1! -+.5/&7+! $&1$&! /"! B010H#! $&/!
0#$0B0$4+,!!
!
I#! &17&! 1F$+8! "! 7%"BJ1! $&! /"! 5%&1&! 0#B&1702"-0H#! 1&! C41-"! "5+%7"%! "! /+1!
"#A/0101!&V017&1!$&!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+8!"!7%"BJ1!$&!/"!0$FG0-"-0H#!$&!
G"-7+%&1! 1+-0+a&-+#H.0-+1! *u+! 1+-0+a$&.+2%AG0-+1! D4&! '"-&#! 5+10C/&! +! #+! /"!
0#-/410H#!$&!/+1!0#$0B0$4+1!"!$0-'+!1017&.",!!
!
2.2.1.1!Profundización financiera en el sistema financiero ecuatoriano!
!
I/! #0B&/! $&! 5%+G4#$0<"-0H#! G0#"#-0&%"! &#$0$"! -+.+! /"! %&/&B"#-0"! +! 2%"$+! $&!
$&1"%%+//+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!&#!%&/"-0H#!"!/"!"-70B0$"$!5%+$4-70B"!"!7%"BJ1!$&!
14! #0B&/! $&! -%&-0.0+8! 5"%"! &/! -"1+! $&! I-4"$+%8! '"! 7�$+! 4#"! 7&#$&#-0"!
-%&-0&8! *"! D4&! /"! 1+-0&$"$! &-4"7+%0"#"! -"$"! B&<! 5%&1"! 4#"! ."*+%!
"$"57"-0H#!"!/+1!1&%B0-0+1!D4&!C%0#$"!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!!!
!
I1!"1;!D4&8!5"%"!&/!"P+!]^_`8!&/!?KS! G4&!$&!TeN!l`,`h]8k(!.0//+#&18! /"!-"%7&%"!
C%47"!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/!"/-"#<H!/"!-0G%"!$&!TeN!]k,`_p8ii!.0//+#&1!*!
/+1!$&5H107+1!"1-&#$0&%+#!"!TeN!i`,h`^!.0//+#&18! /+!-4"/! 0#$0-"!D4&! /+1!B"/+%&1!
D4&! "/-"#<"%+#! $0-'"1! B"%0"C/&1! G0#"#-0&%"1! G4&%+#! 102#0G0-"70B"1! &#! %&/"-0H#! "/!
?KS,!
!
>"!7&#$&#-0"!-%&-0&!7"#7+!$&!/"!5%+G4#$0<"-0H#!$&!/"!-"%7&%"!-+.+!$&!$&5H107+1!
$%+! $&! /+1! F/70.+1! "P+18! $&.4&17%"! D4&! &#! &/! I-4"$+%! &V017&! 4#"! ."*+%!
"-&57"-0H#!"/!1017&."!G0#"#-0&%+,!
!
I#!&/! -"1+!$&! /"! 5%+G4#$0<"-0H#! $&! /"! -"%7&%"! C%47"8! 5"1H!$&! _`8hij!&#!&/! "P+!
]^^]! "! ]l8__j! &#! &/! "P+! ]^_`E! $&! &17"! B"%0"-0H#! /+1! C"#-+1! 70&#&#! /"! ."*+%!
`]!
!
%&5%&1"70B0$"$!*"!D4&!5"1"%+#!$&!_^8khj!&#!&/!"P+!]^^]!"!_l8``j!&#!&/!"P+!
]^_`,! ?+%! 14! 5"%7&! /"! 5%+G4#$0<"-0H#! G0#"#-0&%"! $&1$&! &/! 54#7+! $&! B017"! $&! /+1!
5"10B+18!D4&!1+#!/+1!$&5H107+18!5"1H!$&!_k8_hj!"!i`8ikj,!
!
!
Figura 11 – Profundización Financiera de Cartera y Depósitos sobre el PIB Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
!
\0#"/.&8! 7".C0J#!1&!54&$&!&B0$&#-0"%!$0-'+!-%&-0.0+!$&! /"!5%+G4#$0<"-0H#!
5+%!/"!%&/"-0H#!$&/!-%J$07+!5%+.&$0+!1+C%&!&/!?KS!5&%!MA507"8!&/!.01.+!D4&!5"%"!&/!
"P+!]^^]!1&!4C0-H!&#!p_8hlj!*!5"1H!"!k^8((j!5"%"!&/!"P+!]^_`,!!
Figura 12 – Crédito promedio sobre PIB per Cápita- sistema financiero nacional Fuente: Banco Central del Ecuador
Elaboración: las autoras
8).$-!
,/.++!
FGBGG!
FMBGG!
FIBGG!
FJBGG!
FNBGG!
JGBGG!
JMBGG!
JIBGG!
JJBGG!
JNBGG!
%//+
%//-
%/)/
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
K<=ME'>A[3@AP'!F<G>A7=!K<=;&>A=
)".$1!
%-.))!
),.)$
1".1,
O
FBGG!
LGBGG!
LFBGG!
MGBGG!
MFBGG!
EGBGG!
EFBGG!
IGBGG!
%//%
%//1
%//"
%//8
%//,
%//$
%//+
%//-
%/)/
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
K<=ME'>A[3@AP'!>&!F3<7&<3
K<=ME'>A[3@AP'!>&!I&6PBA7=B
)/.,$
)-.""
G
M
I
J
GBGG
LGBGG
MGBGG
EGBGG
%//%
%//1
%//"
%//8
%//,
%//$
%//+
%//-
%/)/
%/))
%/)%
%/)1
%/)"
K<=ME'>A[3@AP'!SA'3'@A&<3!F==6.!
2E7.!5=@#!SA'3!4!J3<#!F<G#
K<=ME'>A[@AP'!SA'3'@A&<3!Q3'@=B!
Q3'@=B!K<AL3>=B F==6&<37AL3B
2E7E3DAB73B 5=@A&>3>&B!SA'3'@A&<3B
`i!
!
2.3! INCLUSIÓN FINANCIERA EN AMÉRICA LATINA
!
>"! ! 0#-/410H#! ! G0#"#-0&%"! ! &#! ! 9.J%0-"! ! >"70#"8! ! 10! C0&#! '"! 7�$+! "B"#-&1!
102#0G0-"70B+1! 5+%! &/! 7%"C"3+! D4&! '"#! %&"/0<"$+! /+1!X+C0&%#+1!.&$0"#7&! %&G+%."1!
%&24/"7+%0"18!"/!024"/!D4&!/"!5"%70-05"-0H#!$&!/+1!0#7&%.&$0"%0+1!G0#"#-0&%+1!D4&!'"#!
0#-%&."$+!141!54#7+1!$&!"--&1+!G;10-+8!1&!&170."!D4&!&/!p_j!$&!/"!5+C/"-0H#!
"$4/7"!$&!9.J%0-"!>"70#"!#+!'"!//&2"$+!"!"--&$&%!!"/!!1017&."!!G0#"#-0&%+8!$&!/+1!
-4"/&1! &/! `lj! 1+#! .43&%&18! *! ! D4&! "! 14! B&<! &V017&#! $015"%0$"$&1! 0.5+%7"#7&1!
%&!/+1!5";1&1!*!$%+!$&!&//+18!*"!D4&!/+1!1&%B0-0+1!D4&!&17+1!5%&17"#!"F#!1+#!
.4*!/0.07"$+1!mN&.0%24-ag4#78!g/"55&%8!e0#2&%8!*!Q"#!q4$'&41$!]^_`8!5,(`n,!
Figura 13 – Porcentaje de adultos que tienen cuenta en una institución financiera formal Tomado de : BID, 2015, p. 8
>"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!2&#&%"!#&V+1!*!+5+%74#0$"$&1!5"%"!%&$4-0%!5+%!&3&.5/+!/"!
B4/#&%"C0/0$"$!$&!/+1!'+2"%&1!$&!.&#+%&1!0#2%&1+18!"/!024"/!D4&!/"!$&1024"/$"$!$&!
/+1!5";1&18!"1;!-+.+!7".C0J#!5+$%;"!5+7&#-0"%!#4&B"1!7&-#+/+2;"1!*!.+$&/+1!$&!
#&2+-0+!&#!&/!.&%-"$+8!/+1!.01.+1!D4&!5&%.07"#!145&%"%!/+1!+C17A-4/+1!D4&!'"#!
%&17%0#20$+! &/! "--&1+! "! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! &/! 41+! 5"%"! 2%"#! 5"%7&! $&! /"!
5+C/"-0H#,!!
``!
!
2.3.1! ACCESO A SERVICIOS FINANCIEROS EN AMÉRICA LATINA
!
I/!-%&-0.0+!&-+#H.0-+!7".C0J#!54&$&!B�%!"-+.5"P"$+!$&/!-+#+-0.0+!$&!
/"1!5&%1+#"1!1+C%&!&/!."#&3+!$&!141!G0#"#<"1!*!$&!&17&!.+$+!5+$&%!"5%+B&-'"%!
$&!.&3+%!."#&%"!/+1!.&%-"$+1!G0#"#-0&%+1,!
!
>+1! .&%-"$+1! G0#"#-0&%+1! 5%&1"#! G"//"18! 5%+50"1! $&! /"! 7%"#1"--0+#"/0$"$!
&-+#H.0-"! D4&! 1&! //&B"! "! -"C+! "! 7%"BJ1! $&! /+1! .01.+18! .01."1! D4&! 54&$&#!
$&C&%1&! "! G"-7+%&1! -+.+! 0#G+%."-0H#! 0#-+.5/&7"8! &V7&%#"/0$"$&18! 0#-FB+1!
0#"$&-4"$+1!"1+-0"$+1!"/!0.5&%G&-7+!-+#7%+/!*!.+#07+%&+!$&!-+#7%"7+1!$&!$&4$"!*!
-%J$07+!mM9\8!]^__8!5,_ln,!
!
I/! 0#"$&-4"$+!."#&3+! $&! /+1!.&%-"$+1! G0#"#-0&%+1! "C%&! 4#"!C%&-'"! 0.5+%7"#7&!
%&! &/! -+17+! $&/! G0#"#-0".0+! $&! /+1! %&-4%1+1! 5%+50+1! *! &/! 5"2+! 5+%! /"!
+C7&#-0H#!$&!%&-4%1+1!$&/!.&%-"$+8!2&#&%"#$+!D4&!/"1!$&-010+#&1!$&!/+1!"2&1!
&-+#H.0-+1!#+!1&!C"1&#!&#!/"!%"C0/0$"$!$&!/"!-+/+-"-0H#!$&!%&-4%1+18!10#+!.A1!
C0&#!&#!/"!$015+#0C0/0$"$!$&!/+1!.01.+1,!
!
I#! 7"/! 1F$+8! &/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 5+$%;"! B&%1&! $&! "/24#"! G+%."!
1+/B"$+!-4"#$+!B"%0"1!$&!/"1!G"//"1!$&!.&%-"$+!1&!'"*"#!%&14&/7+8!2&#&%"#$+!
$&! &17&! .+$+! ."*+%! "--&1+! "/! .&%-"$+! G0#"#-0&%+! "! /+1! "2&1! $&! $0170#7+1!
0#2%&1+1!+!-+#$0-0+#&1!&-+#H.0-"1,!
!
e&2F#!$"7+1!$&/!S"#-+!K#7&%".&%0-"#+!$&!N&1"%%+//+!m]^_p8!5,!(n!1+C%&!&/!"--&1+!
"! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &#! 9.J%0-"! >"70#"! *! &/! M"%0C&8! "/%&$&$+%! $&! _(p!
.0//+#&1!$&!5&%1+#"1!"/!"P+!]^_`8!5&%."#&-;"#!10#!"--&1+!"!1017&."1!G0#"#-0&%+1!
G+%."/&1,!
!
e0!C0&#!&1!-0&%7+8!&/!#0B&/!$&!"--&1+!1&!'"!0$+!0#-%&."#$+!&#!9.J%0-"!>"70#"8!
$0-'+! #0B&/! #+! '"! 5&%.070$+! D4&! &/! 41+! 7".C0J#! 1&! 0#-%&.&! &#! /"! .01."!
5%+5+%-0H#8!*"!D4&!1&2F#!-0G%"1!$&!/"!&#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!]^_`8!F#0-".&!&/!
__j!$&!/"!5+C/"-0H#!+C74B+!4#!5%J17".+!&#!4#"!0#17074-0H#!G0#"#-0&%"!*!.&#+1!$&/!
`p!
!
hj!$&/!2%45+!$&!5&%1+#"1!-+#!#0B&/&1!$&!0#2%&1+1!C"3+1,!
!
I1!"';!-4"#$+!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!0#G+%."/!%"!"!342"%!4#!5"5&/!0.5+%7"#7&8!*"!
D4&! /"1! 5&%1+#"1! %&D40&%&#! "--&$&%! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! "/! #+! 7&#&%!
5+10C0/0$"$! $&! '"-&%/+! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8! "-4$&#! "! 5%J17".+1!
0#G+%."/&1!$&!+7%"1!G4&18!5%0#-05"/.&!$&!G".0/0"%&1!+!".02+1,!
!
!
Figura 14 – Porcentaje de adultos que tomaron prestado dinero en el último año y fuentes de préstamo
Tomado de: BID, 2015, p. 9
!
91;! 7".C0J#8! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! D4&! &/! 0#$0-"$+%! $&! C"#-"%0<"-0H#8! D4&! 5+$%;"!
&17"%! &V5%&1"$+!&#! /"! 7&#&#-0"!$&! -4"!&#! /+1!5";1&1!$&!9.J%0-"!>"70#"! *! &/!
M"%0C&! 1&!4C0-"8! &#!5%+.&$0+8! &#!&/! ``j!5"%"!&/! "P+!]^_`8! $&#+7"#$+!"1;! D4&!
.4*!5+-+1!5";1&1!$&!/"!.4&17%"!&174$0"$"!145&%"#!&/!5%+.&$0+!$&!/"!%&20H#,!
`k!
!
Figura 15 – Porcentaje de encuestados que poseen cuenta en una institución financiera
formal en los países de América Latina Fuente: Global Findex, 2014
?+%! 14! 5"%7&! &/! #0B&/! $&! C"#-"%0<"-0H#! &#! /+1! 5";1&1! $&! /"! %&20H#! -/"%".&!
.4&17%"!D4&!&/!D40#70/!-+#!."*+%&1!0#2%&1+1!&1!"D4&/!D4&!70&#&!4#!."*+%!"--&1+!
"/!1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8!"!$0G&%&#-0"!$&/!D40#70/!.A1!5+C%&8!-4*"! %&"/0$"$!&1!
7+7"/.&! +54&17"! &#! /+1! 5";1&1! "#"/0<"$+1,! I/! '&-'+! $&! 7&#&%! 4#"! -4"! &1!
4#+!$&!/+1!5%0.&%+1!5"1+1!5"%"!-+#7"%!-+#!4#"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!.A1!".5/0",
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
FGVFFV
FLVENV
KGVEKV
JMVIEV
ENVELV
LSVKKV
IEVLNV
IMVELVELV
FKVIIV
GV LGV MGV EGV IGV FGV JGV KGV NGV SGV
W-+234,&$!9'5,%,&$%$
P*U-%/,%$
#-4,7-
#'4,:,$
#*$(,4
)'4'53,$
)'(/$!W,&$
A&<$8'*
X<$/-5$4$
Y'%8<*$(
Y$,/C
Q$5$,&$
D?=,&'
Z,&$*$U<$
1$%$5[
1-*2
A4!.$4:$8'*
\-%-7<-4$
1*'5-8,'!
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
\&6:UDA@3!I=;A'A@3'3
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
T<Y&'7A'3
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
Q&DA@&
GV
MGV
IGV
JGV
]L ]M ]E ]I ]F
Q=DALA3
`h!
!
!
!
!
!
!
!
! !
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
F=B73!\A@3
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
0@E3>=<
GV
MGV
IGV
JGV
]L ]M ]E ]I ]F
]='>E<3B
GV
MGV
IGV
JGV
]L ]M ]E ]I ]F
XE37&;3D3
GV
LGV
MGV
EGV
IGV
]L ]M ]E ]I ]F
]3A7R
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
LGGV
]L ]M ]E ]I ]F
V3;3A@3
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
LGGV
]L ]M ]E ]I ]F
Q<3BAD
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
F=D=;UA3
`(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Figura 16 – Acceso a cuenta en institución financiera por quintiles de ingreso en países de América Latina
Fuente: Global Findex, 2014 Elaboración: las autoras
!
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
2G^A@=
GV
LGV
MGV
EGV
IGV
]L ]M ]E ]I ]F
9A@3<3YE3
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
K3'3;3
GV
MGV
IGV
JGV
]L ]M ]E ]I ]F
K&<:
GV
MGV
IGV
JGV
]L ]M ]E ]I ]F
0D!53DL3>=<
GV
MGV
IGV
JGV
NGV
]L ]M ]E ]I ]F
C&'&[E&D3
`l!
!
3! MARCO EMPÍRICO Y METODOLÓGICO
!
I17&!-"5;74/+!0#0-0"!-+#!4#"!%&B010H#!$&!/"1!0#B&1702"-0+#&1!5%&B0"1!%&"/0<"$"1!&#!
%&/"-0H#! "! /+1! $&7&%.0#"#7&1! $&/! "--&1+! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+8! 1&%B0-0+1! *u+!
5%+$4-7+1!G0#"#-0&%+1!&#!$0G&%&1!5";1&1!*u+!%&20+#&18!.01.+1!D4&!'"#!1&%B0$+!
$&! %&G&%&#-0"! 5"%"! /"! $&7&%.0#"-0H#! $&! /"! .&7+$+/+2;"8! "1;! -+.+! 5"%"! /"!
$&7&%.0#"-0H#! $&! /"1! B"%0"C/&1! D4&! 1&! 470/0<"%A#! 5"%"! /"! -+#17%4--0H#! $&! /+1!
.+$&/+1!5%+54&17+1,!
!
9! -+#70#4"-0H#8! *! $"$"1! /"1! -"%"-7&%;170-"1! $&! /"! 5%&1&! 0#B&1702"-0H#8! 1&!
"%24."! 7&H%0-".&! *! -+#-&574"/0<"! /"! .&7+$+/+2;"! D4&! 1&! '"! &.5/&"$+!
FO#:-#%35'! $&:@%.31)B>! 9$&.A18! 5%&B0+! "! /"! 5%&1"-0H#! $&/! $&1"%%+//+! $&! /+1!
.+$&/+18!D4&!1&!%&"/0<"!&#!&/!M"5;74/+!`8!1&!$&1-%0C&#!B"%0+1!&/&.+1!!1+C%&!/+1!
"15&-7+1!#&-&1"%0+1!5"%"!14!&/"C+%"-0H#,!!
!
\0#"/.&8! 1&! $&G0#&! /"! 4#0$"$! $&! "#A/01018! "1;! -+.+! /"! 4#0$"$! 7&.5+%"/! *!
2&+2%AG0-"! $&! /"! 0#G+%."-0H#! D4&! 1&! &.5/&"%A! 5"%"! /"! -+#17%4--0H#! $&! /+1!
.+$&/+18! "1;! -+.+! 7".C0J#! 1&! $&7"//"#! *! "#"/0<"#! /"1! B"%0"C/&1! $&5&#$0&1! *!
&V5/0-"70B"1!m0#$&5&#$0&1n!D4&!1&!470/0<"%A#!5"%"!14!$&1"%%+//+,!
!
3.1! INVESTIGACIONES PREVIAS
!
?"%"!&/!-"1+!$&!&-+#+.;"1!$&1"%%+//"$"18!1&!'"#!%&"/0<"$+!B"%0+1!7%"C"3+1!&#!/+1!
-4"/&1!1&!C41-"!0$FG0-"%!/+1!G"-7+%&1!D4&!$&7&%.0#"#!&/!"--&1+!$&!/"!5+C/"-0H#!
"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!5+%!&/!/"$+!$&!/"!$&."#$"8!/+1!-4"/&1!&#!14!."*+%;"!$"#!
-+.+! %&14/7"$+! D4&! B"%0"C/&1! $&.+2%AG0-"18! /+1! #0B&/&1! $&! 0#2%&1+8! &7#0"18!
5%&1&#-0"! $&! &#G&%.&$"$&18! #0B&/! $&! &$4-"-0H#8! 1+#! 102#0G0-"70B"1! 5"%"! /"!
$&7&%.0#"-0H#!$&!/"!G"/7"!$&!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!mM"#+!#.!)$8!]^_`8!5,!kn,!
9! -+#70#4"-0H#8! 1&! 5%&1"! 4#! %&14.&#! $&! /+1! 5%0#-05"/&1! &174$0+1! %&"/0<"$+1!
1+C%&!&/!7&."8!5"%"!5";1&1!$&1"%%+//"$+1b!!
p^!
!
!Tabla 1- Resumen de trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros,
desde la demanda, en economías desarrolladas '%+)0"#! ('9#R"#! /"#$0*($*2-! (0*-$*('&"#!0"#%&+'/)#!
\0##&*!*!
g&.51+#!
m]^^ln!
=&0#+!
T#0$+!
e&! "#"/0<"! /"! 0#-/410H#!
G0#"#-0&%"! "! 7%"BJ1! $&!
.+$&/+1! 5%+C"C0/;170-+1!
-+#!$+1!&15&-0G0-"-0+#&1!
"/7&%#"70B"1! m5&%1+#"1!
D4&! &17A#! &#! &$"$! $&!
34C0/"-0H#! *! D4&! #+! /+!
&17A#n,!!
!
?"%"!&/!-"1+!$&! /"1!5&%1+#"1!D4&!
#+! &17A#! &#! &$"$! $&! 34C0/"-0H#8!
/"1! B"%0"C/&1! D4&! .A1! 0#G/4*&%+#!
1+C%&! /"! #+! 0#-/410H#! G4&%+#! /"!
7&#&#-0"! $&! 4#"! -4"! &#! /"!
+G0-0#"! $&! -+%%&+1! $&/! =&0#+!
T#0$+8! D4&! &/! '+2"%! %&-0C"! C"3+1!
0#2%&1+18! 5"2"%! "%%0&#$+! *! 7&#&%!
&#G&%.&$"$&1!$&!/"%2"!$4%"-0H#!+!
1&%! $01-"5"-07"$+8! .0%"1! D4&!
5"%"! /"1! 5&%1+#"1! &#! &$"$! $&!
34C0/"-0H#! /+1! %&14/7"$+1! 1+#!
10.0/"%&18! "4#D4&! /"! &$"$8! &/!
2J#&%+! *! &/! 2%"$+! $&! &$4-"-0H#!
#+!%&14/7"#!102#0G0-"70B+1,!
N&/B0#!
m]^^pn!
=&0#+!
T#0$+!
e&! "#"/0<"! &/! "--&1+! "!
/+1! 10240&1! 5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+1!5+%!1&5"%"$+b!
-4"1! -+%%0&18! $&!
"'+%%+18! 1&24%+1! $&!
B0B0&#$"8!1&24%+1!$&!B0$"!
*!5
+#&1E!*!1&!&170."!
4#! .+$&/+! 5%+C"C0/;170-+!
5"%"!-"$"!4#+,!!
!
>"1! B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1!
"#"/0<"$"1! G4&%+#b! 2J#&%+8! -/"1&!
1+-0"/8! &$"$8! -+.5+10-0H#! $&! /"!
G".0/0"8! 0#2%&1+! G".0/0"%8! &7#0"8!
%&20H#8! /+2%+! &$4-"70B+8! 1074"-0H#!
/"C+%"/8!#F.&%+!$&!5&%1+#"1!&#!&/!
'+2"%!*! 7&#&#-0"!$&!B0B0&#$",!>+1!
0#$0B0$4+1! D4&! 70&#&#! "--&1+! "!
5%+$4-7+1! G0#"#-0&%+1! 70&#&#! /"1!
10240&1! -"%"-7&%;170-"1b! 1+#!
.&#+%&1! $&! kk! "P+18! 70&#&#!
B0B0&#$"!5%+50"8! 7%"C"3"#8!#+!70&#&!
4#"! G".0/0"! #4.&%+1"8! 70&#&#!
0#2%&1+1! "/7+1! *! 4#! "/7+! #0B&/! $&!
&$4-"-0H#,!9$&.A18!1&!$&7&%.0#H!
D4&! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! 7&#&%!
-4"! $&! "'+%%+1! &1!.A1! "/7"! 10!
p_!
!
/"! 5&%1+#"! 70&#&! -4"! -+%%0&,!
91;! 7".C0J#8! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&!
7&#&%! 1&24%+1! $&! B0$"! *! B0B0&#$"!
"4."#! -+#! /"! &$"$! *! "D4&//+1!
0#$0B0$4+1! D4&! 70&#&#! 5
+#&1!
14&/&#!7&#&%!-4"!-+%%0&,!
='0#&!*!
X%&&#&!
m]^^kn!
I17"$+1!
T#0$+1!
e&! &/"C+%H! 4#! .+$&/+!
&V-/410B".&! 5"%"!
0#.02%"#7&18! &#! &/! -4"/!
1&! 7%"7H!$&! 0$FG0-"%! /+1!
G"-7+%&1! D4&! 0#-0$&#! &#!
/"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&!
J17+1! &17J#! +! #+!
C"#-"%0<"$+1,! ?"%"! &//+!
1&! 470/0<H! 4#"! &#-4&17"!
/+#2074$0#"/! &#! /"! -4"/!
5"%70-05"%+#! $4%"#7&! `!
"P+1! .A1! $&! (^,^^^!
'+2"%&1! m-&%-"! $&! 4#!
l^j!0#.02%"#7&1n,!!
I#7%&!/"1!B"%0"C/&1!D4&!&V5/0-"#!/"!
#+! C"#-"%0<"-0H#! %&! /+1!
0#.02%"#7&1! $&! IITT! 1&!
&#-4%"#! &/! 1&%! .43&%8! 7&#&%!
C"3+! #0B&/! &$4-"70B+8! $&B"%!
0#2%&1+1! .&#+%&1! "! /"! /;#&"! $&!
5+C%&<"! *! 5&%7&#&-&%! "! %&20+#&1!
$&/! 14%! +! &/! &17&! $&! &1"! #"-0H#,!
>+1! C"#-"%0<"$+1! 0#.02%"#7&1!
1+#8! "$&.A1! 3HB&#&18! -"1"$+18!
7%"C"3"#!.A1! '+%"1! "! /"! 1&."#"8!
70&#&#!4#!#0B&/!$&!5"7%0.+#0+!"/7+8!
$&B"#! "/7+1! 0#2%&1+18! 1+#!
%&10$&18! -04$"$"#+1!
#+%7&".&%0-"#+1!+!.02%"%+#!"#7&1!
$&! /+1! "P+1! +-'",! I#7%&! /+1!
#"70B+1! &17"$+4#0$&1! /"1!
B"%0"C/&1! D4&! &V5/0-"#! /"!
C"#-"%0<"-0H#! 1+#b! &/! 1&%! .43&%8!
&17"%! -"1"$+8! 7&#&%! 5"7%0.+#0+! &!
0#2%&1+1! "/7+1! *! 5&%7&#&-&%! "! /"!
%&20H#! $&/! #+%7&,! >+1! #+!
C"#-"%0<"$+1! 1+#! 3HB&#&18! -+#!
C"3+! #0B&/! &$4-"70B+8! 70&#&! 4#"!
G".0/0"! #4.&%+1"8! $&B"#!
0#2%&1+1!5+%!$&C"3+!$&!/"!/;#&"!$&!
5+C%&<"! *! B0B&#! &#! &/! 14%! $&!
IITT,!
p]!
!
S4-d/"#$!
*!e0.51+#!
m]^^ln!
M"#"$A! e&! %&"/0<"! 4#! "#A/0101!
0#7&%7&.5+%"/! 1+C%&! /"!
&V-/410H#! G0#"#-0&%",! e&!
"#"/0<"! 7".C0J#! &/! 5"5&/!
$&! /"! "/G"C&70<"-0H#!
G0#"#-0&%"8!
&#-+#7%A#$+1&! D4&! 4#"!
$&! /"1! -"41"1! 5+%! /"1!
-4"/&1! /"1! 5&%1+#"1! #+!
"--&$&#! "/! 1017&."!
G0#"#-0&%+! &1! D4&! #+!
F&#$&#! /+1! 5%+$4-7+1!
+G%&-0$+1! 5+%! /"1!
F$"$&1!G0#"#-0&%"1,!
>+1! %&14/7"$+1! .4&17%"#! D4&! /"1!
5&%1+#"1!#+!C"#-"%0<"$"1! 70&#!
5+%! /+! 2&#&%"/8! C"3+1! 0#2%&1+1! *!
%0D4&<"8! 1+#! 3HB&#&18! -+#! C"3+!
#0B&/! &$4-"70B+8! 4#"! G".0/0"!
#4.&%+1"! *! 5&%7&#&-&#! "! <+#"1!
&15&-;G0-"1! -"%"-7&%0<"$"1! 5+%!
5+C%&<",!?+%!14!5"%7&8! /"!&$"$8!&/!
0#2%&1+!*!/"!%0D4&<"!5%&1"#!4#"!
%&/"-0H#! #+! /0#&"/! -+#! /"!
C"#-"%0<"-0H#! $&! "-4&%$+! "! /"!
7&+%;"!$&/!-0-/+!$&!B0$",!
X%0.&18!
=+2&%18!x!
M".5C&//!
e,!m]^_^n!
M+/+.C0"! e&! C41-"! 0$FG0-"%! &/!
5"5&/! D4&! -4.5/&! /"!
&$4-"-0H#! G0#"#-0&%"!
0.5"%70$"! &#! /"! &1-4&/"8!
&#! &/! 5%+-&1+! $&!
C"#-"%0<"-0H#! $&! /+1!
0#$0B0$4+1! &#! /"! "$4/7&<,!
?"%"! &//+! 470/0<"#! /+1!
$"7+1! $&! /"! I#-4&17"!
6"-0+#"/! $&! e&%B0-0+1!
\0#"#-0&%+1,!
e&!$&7&%.0#"!4#"!%&/"-0H#!5+1070B"!
*! 102#0G0-"70B"! 1+C%&! /"!
C"#-"%0<"-0H#! &#! /"! 5+C/"-0H#!
"$4/7"! $&! -4"7%+! B"%0"C/&1b!
&$4-"-0H#! G0#"#-0&%"! &#! 1F$+!
".5/0+8! &$4-"-0H#! G0#"#-0&%"! &#!
1F$+! .A1! %024%+1+8! G0#"#<"1!
5&%1+#"/&1!*!&.5%&#$0.0+,!
Fuente: Cano et al (2014), p. 6-7 Elaboración: las autoras
?+%! +7%+! /"$+8! 5"%"! &/! -"1+! $&! /+1! 5";1&1! &.&%2&18! 7".C0J#! 1&! '"#!
$&1"%%+//"$+!B"%0+1!7%"C"3+1!$&!0#B&1702"-0H#!%&/"-0+#"$+1!-+#!&17"!7&.A70-"8!-+#!
/"! 5"%70-4/"%0$"$! $&! D4&8! "$&.A1! $&! G"-7+%&1! $&! $&."#$"8! 2&#&%"/.&! 1&!
0#-/4*&#! B"%0"C/&1! $&! +G&%7"! &! 0#G+%."/0$"$! -+.+! $&7&%.0#"#7&1! $&! /"! &V-/410H#!
G0#"#-0&%",! >"1! 5%0#-05"/&1! B"%0"C/&1! 0$FG0-"$"1! -+.+! $&7&%.0#"#7&1! $&! /"!
0#-/410H#! G0#"#-0&%"!5"%"!&-+#+.;"1!&#!$&1"%%+//+!1+#!&/! 0#2%&1+!*! /"! %0D4&<"8! /"!
&$4-"-0H#!&#!2&#&%"/8!&$4-"-0H#!G0#"#-0&%"8!*!/"!"-7074$!$&!/+1!0#$0B0$4+1!G%&!"!
$&-010+#&1!G474%"1!mM"#+!#.!)$7!]^_`8!5,!(n,!
pi!
!
!Tabla 2- Resumen de trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros,
desde la demanda, en economías emergentes '%+)0"#! ('9#! /"#$0*($*2-!
"#+%/*)!
(0*-$*('&"#!0"#%&+'/)#!
@+'#1+#!*!
60#+a
z"%"<4"!
m]^__n!
g�"!*!
T2"#$"!
9! 5"%70%! $&! /"!
-/"10G0-"-0H#! $&! /+1!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1b!
G+%."/&18! 1&.0G+%."/&1!
&! 0#G+%."/&18! D4&!
5&%.07&! 4C0-"%! "! -"$"!
&#-4&17"$+! &#! 4#"!
-"7&2+%;"! F#0-"! $&!41+!
$&! 1&%B0-0+1! $&/!
1017&."! G0#"#-0&%+8!
$&5&#$0&#$+! $&/!
1&%B0-0+! .A1! G+%."/!
D4&! 470/0-&#,! I#! -"$"!
5";18! 1&! -+%%&! 4#"!
%&2%&10H#!/+2;170-"!5"%"!
-"$"! -/"10G0-"-0H#! $&!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! "!
5"%70%! $&! &#-4&17"1! $&!
"--&1+!"!1&%B0-0+1,!
>+1! %&14/7"$+1! +C7�$+1! 5"%"!
T2"#$"! *! g�"8! 1+#! 10.0/"%&1,!
?"%"! T2"#$"8! /"1! B"%0"C/&1! D4&!
&V5/0-"#!/"!#+!C"#-"%0<"-0H#!1+#b!
1&%! 5
+#"$+! +! B0B0%! $&!
7%"#1G&%&#-0"1! $&! /"! G".0/0"! +!
".02+18! 1&%! &.5/&"$+!
$+.J170-+8! B&#$&%! 5%+$4-7+1!
"2%;-+/"18! 7&#&%! 4#! C"3+! #0B&/!
&$4-"70B+! *! 5&%7&#&-&%! "!
%&20+#&1!$&/! -%+!$&!&1&!5";1,!
?"%"! &/! -"1+! $&! g�"8! 1&!
"$0-0+#"#! 7".C0J#! &/! '&-'+! $&!
1&%! 3+B! 5&%7&#&-&%! "/! 1&-7+%!
%4%"/8! B0B0%! &#! /"! %&20H#!
#+%+%0"/8!1&%!.43&%8!*!#+!7&#&%!
14G0-0&! -+.0$"! 5"%"! "/0."%!
"!/"!G".0/0",!
q1&0a
9110C&*!
m]^^ln!
X'"#"! e&! %&"/0<"! 4#! "#A/0101!
10.0/"%8!"/!$&!/+1!$&.A1!
5";1&18! -+#! /"!
$0G&%&#-0"! $&! D4&! 1&!
"C+%$"! &/! -"1+! $&! /"!
+G&%7"8! $&1$&! /"!
$015+#0C0/0$"$! $&!
54#7+1! $&! "7&#-0H#! $&!
0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"1,!?+%!&/! /"$+!
$&! /"! $&."#$"! 1&!
&B"/F"#! G"-7+%&1! -+.+!
I#7%&! /+1! 5%0#-05"/&1!
$&7&%.0#"#7&1! $&! /"! 7&#&#-0"! $&!
4#"!-4"!C"#-"%0"8! %&14/7"#7&1!
$&! /"! 0#B&1702"-0H#8! &17A#b! &/!
0#2%&1+! $&/! '+2"%8! /"! &7#0"8! &/!
#0B&/! &$4-"70B+8! /"! &$"$! $&/! 3&G&!
$&!'+2"%8!&/!2J#&%+8! /"! 1074"-0H#!
/"C+%"/! *! /"! %&-&5-0H#! $&!
%&.&1"1,!9$&.A18!5+%!&/!/"$+!$&!
/"! +G&%7"8! 1+#! 102#0G0-"70B+1! /+1!
5%&-0+1! $&! /+1! 5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+1! *! /"! $017"#-0"! $&! /+1!
p`!
!
/"! -4/74%"8! /"! %&/020H#! *!
/+1! -+#+-0.0+1!
G0#"#-0&%+18! -+.+!
$&7&%.0#"#7&1! $&! /"!
470/0<"-0H#! $&! /+1!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1,!!
54#7+1! $&! "7&#-0H#! C"#-"%0+1! "!
/+1! /42"%&1! $&! %&10$&#-0"! $&! /+1!
0#$0B0$4+1!&#-4&17"$+1,!
g0#2!
m]^__n!
602&%0"! 602&%0"! &1! 4#! -"1+!
&15&-0"/8! *"! D4&! &/!
(^j! $&! 14! 5+C/"-0H#!
#+! "--&$&! "/! 1017&."!
G0#"#-0&%+,! 9$&.A1! $&!
/"1! B"%0"C/&1!
1+-0+&-+#H.0-"1! D4&!
1&! "C+%$"#! &#! 7+$+1!
/+1! 7%"C"3+18! &#! &17&!
-"1+! 1&! 0#-/4*&#! +7%+1!
G"-7+%&1! -+.+! &/!
$&1"%%+//+! $&/! 1017&."!
G0#"#-0&%+8!&/!-%0.!/"!
-+%%45-0H#! *! /"!
0#G+%."/0$"$,!
?"%"!&17&!-"1+8!/"1!B"%0"C/&1!D4&!
%&14/7"#! $&7&%.0#"#7&1! $&/!
"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!1+#b!
&/! #0B&/! $&! G+%."/0<"-0H#8! /+1!
0#2%&1+18!/"!&1-+/"%0$"$8!/"!&$"$8!
&/! 2J#&%+8! /"! 7&#&#-0"! $&! 4#!
7&/JG+#+! -&/4/"%8! /"! $017"#-0"! *!
70&.5+! $&! 7%"1/"$+! "/!
145&%.&%-"$+! .A1! -&%-"#+8!
A%&"!m4%C"#"!+!%4%"/n8!"B&%10H#!"/!
%0&12+8! -+#+-0.0+! "-&%-"! $&/!
1017&."! G0#"#-0&%+8! "--&1+! "!
1&%B0-0+1! 5FC/0-+18! 1+C+%#+18!
-+#G0"#<"! 1+-0"/8! -%0.! &/!
#F.&%+!$&! 14-4%1"/&1!C"#-"%0"1!
5+%! .0//H#! $&! '"C07"#7&18! &/!
#F.&%+!$&!-"3&%+1!5+%!.0//H#!$&!
'"C07"#7&18! &/! #F.&%+! $&!
0#17074-0+#&1!$&!.0-%+! G0#"#<"1!*!
&/!?KS!5&%!-A507",!
9/a
:411"0#*8!
S&-d8!
N&.0%24-a
g4#7!*!z0"!
m]^^(n!
9%.�"8!
S4/2"%0"8!
X'"#"8!
X4"7&."/"8!
@"."0-"8!
60-"%"24"!
I174$0+! %&"/0<"$+! "!
5"%70%! $&! _]! &#-4&17"1!
1+C%&! "--&1+! "!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1,!
I#! &/! -4"/! 1&! '"#!
470/0<"$+! B"%0"C/&1!
e&!+C70&#&#! %&14/7"$+1! 10.0/"%&1!
"! /+1! .&#-0+#"$+1! &#! /+1!
&174$0+1!$&1-%07+1!5%&B0".&,!!
pp!
!
*!=4."#0"! 10.0/"%&1! "! /"1!
&.5/&"$"1! &#! /+1!
&174$0+1! *"!
.&#-0+#"$+1,!
e+/+!*!
R"#%+7'!
m]^^kn!
M+/+.C0"! ?"%"! &G&-74"%! &17&!
7%"C"3+! 1&! 470/0<"! /"!
&#-4&17"! 2&#&%"/! $&!
.&$0+1!$&/!"P+!]^^^,!!
M+.+!-+#-/410H#!$&!&17&!7%"C"3+!
1&! .&#-0+#"! D4&! /+1! #+!
C"#-"%0<"$+1!1+#!5+C%&18! 70&#&#!
4#"! 7"1"! $&! $&1&.5/&+! 7%&1!
B&-&1! ."*+%! D4&! /+1!
C"#-"%0<"$+1,! 9$&.A18! 1&!
$&7&%.0#"! D4&! /+1! #+!
C"#-"%0<"$+1! 14&/&#! 5&%7&#&-&%!
"/! 1&-7+%! 0#G+%."/8! 1+#!
7%"C"3"$+%&1!$+.J170-+1!+!$&!4#!
#&2+-0+! G".0/0"%! 10#!5"2"8! 70&#&#!
#0B&/&1!&$4-"70B+1!.A1!C"3+18!1&!
&#-4%"#! &#! %&20+#&1! .A1!
"/&3"$"1! $&! 14-4%1"/&1! $&!
F$"$&1! G0#"#-0&%"18! "1;! -+.+!
7".C0J#8! %&-0C&#! 14! 1"/"%0+! &#!
&G&-70B+,!
Fuente: Cano et al (2014), p. 8-9 Elaboración: las autoras
!9$&.A18!&V017&#!7%"C"3+1!&!0#B&1702"-0+#&1!D4&!C41-"#!0$FG0-"%!/+1!G"-7+%&1!$&/!
#+!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+8!$&1$&!&/!/"$+!$&!/"!+G&%7"8!%&!/+1!-4"/&1!1&!'"#!
0$FG0-"$+b!&/!$&1-+#+-0.0+!7+7"/!+!5"%-0"/!$&!/"1!#&-&10$"$&1!*!5%&G&%&#-0"1!
G0#"#-0&%"1! $&! /"! 5+C/"-0H#E! /"! #+! 0##+B"-0H#! #0! "$&-4"-0H#! $&! /+1! 5%+$4-7+1!
G0#"#-0&%+1!"!$0-'"1!#&-&10$"$&18!G"/7"!$&!0#-FB+1!5"%"!&/!$&1"%%+//+!$&!/"!+G&%7"!
$&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! /"! #+! +570.0<"-0H#! $&! -+17+1! &#! /"! 5%&17"-0H#! $&!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!mN&.0%24-ag4#7!#.!)$8!]^_`n,!!!
!
>+1! "B"#-&1! 7&H%0-+1! *! &.5;%0-+1! &#! &17"! %"."8! 7".C0J#! $"#! -4"! $&! D4&!
&V017&#! +7%+! 705+! $&! G"-7+%&1! D4&! $&7&%.0#"#! /"! &V-/410H#! G0#"#-0&%"8! -+.+! 5+%!
&3&.5/+! /"!"41&#-0"!+!$&C0/0$"$!$&!.&-"#01.+1!$&!5%+7&--0H#!"/!-+#14.0$+%!$&!
pk!
!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! -+#! &/! G0#! $&! &B07"%! 5+10-0+#&1! $+.0#"#7&1! &#! /"! +G&%7"! $&!
1&%B0-0+1!+!5+%!&/!-+#7%"%0+!&B07"%!4#!-+.5+%7".0+!0#"$&-4"$+!$&!/"!$&."#$",!
>"!G"/7"!$&!0#-FB+1!5"%"!&/!$&1"%%+//+!$&!/"!+G&%7"!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!54&$&!
&#$&%1&!"$&.A1!5+%!4#!0#"$&-4"$+!+!%;20$+!."%-+!/&2"/,!
!
?+%! /+! "#7&%0+%8! 5"%"! &/! -"1+! >"70#+".&%0-"#+8! &/! /0.07"$+! 41+! $&! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1! #+! 54&$&! &V5/0-"%1&! F#0-".&! 5+%! /+1! 0#$0B0$4+1! $&! .&#+%&1!
%&-4%1+18! +! 5+%! "D4&//+1! D4&! B0B&#! &#! A%&"1! %4%"/&1! +! 5+1&&#! 4#! &.5/&+! &#! &/!
1&-7+%!0#G+%."/8!+!5+%!4#"!&V-/410H#!$"$"!5+%!&/!2J#&%+!$&/!0#$0B0$4+8!5&1&!"!D4&!
/+1! $0G&%&1! 7%"C"3+1! &.5;%0-+1! %&"/0<"$+1! $&#! -4"! $&! /"! &V017&#-0"! $&! 4#"!
C%&-'"! &#! &/! "--&1+! 5+%! &17+1! G"-7+%&1! mM9\8! ]^__8! 5,lhn,! M+.+! 1&! '"!
$&.+17%"$+!&#!B"%0+1!&174$0+1!%&"/0<"$+18!-+.+!&#!&/!$&! /"!M+%5+%"-0H#!9#$0#"!
$&!\+.+!$&/!"P+!]^__8!&/!C"3+!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!&#!9.J%0-"!>"70#"!
%&14/7"! 1&%! 4#! 5%+C/&."! 2&#&%"/0<"$+8! D4&! "G&-7"! "! 7+$"! /"! 5+C/"-0H#! *! D4&! 1&!
"-F"!&#!&/!-"1+!$&!0#$0B0$4+1!-+#!-0&%7"1!-"%"-7&%;170-"1,!!!
INVESTIGACIONES PREVIAS EN AMERICA LATINA
?+%! /+!.&#-0+#"$+! "#7&%0+%.&8! &#! 9.J%0-"! >"70#"! 1&! '"#! %&"/0<"$+! &174$0+1!
D4&! '"#! 7%"7"$+! $&! &B0$&#-0"%! D4&! &V017&! 4#"! /0.07"-0H#! 2&#&%"/! $&! "--&1+! "!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! *! D4&! $0-'"! 5%+C/&.A70-"! 1&! B4&/B&! .A1! -+.5/&3"! -+#! /"!
5%&1&#-0"! $&! -0&%7+1! G"-7+%&1! 1+-0+&-+#H.0-+1! +! 1+-0+$&.+2%AG0-+1,! 9!
-+#70#4"-0H#8! 1&! $&7"//"#! /+1! 5%0#-05"/&1! &174$0+1! $&! &17&! 705+! %&"/0<"$+1! 5"%"!
5";1&1!$&!/"!%&20H#b!
!Tabla 3- Trabajos sobre determinantes del acceso a servicios financieros, desde la
demanda, en países de América Latina !'%+)0"#! ('9#! (0*-$*('&"#!0"#%&+'/)#!
=&5&77+!*!
N&#&1!m]^^hn!
9%2F#"! e&! $&7&%.0#H! D4&!.A1! $&/! (^j! $&! /+1! '+2"%&1!
$&! /+1! &17%"7+1!.&$0+! *! 145&%0+%! $&! 0#2%&1+1! &#!
&17&! 5";1! 470/0<"#! 1&%B0-0+1! C"#-"%0+18! .0%"1!
D4&!.&#+1!$&/!]^j!$&! /+1!'+2"%&1!$&!.&#+%&1!
0#2%&1+1!41"#!$0-'+1!1&%B0-0+1,!
ph!
!
g4."%!&7!"/,!
m]^^pn!
S%"10/! >"!5%0#-05"/!-+#-/410H#!&1!D4&!"5&#"1!&/!_pj!$&!
/"1!5&%1+#"1!D4&!5&%7&#&-&#!"/!D40#70/! 0#G&%0+%!$&!
0#2%&1+1!&#!&17&!5";1!70&#&#!"--&1+!"!-4"1!&#!
&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!.0%"1!D4&!&/!`hj!$&!/"1!
5&%1+#"1! $&/! D40#70/! .A1! "/7+! $&! 0#2%&1+1!
"--&$&#!"/!1017&."!G0#"#-0&%+,!
e+/+!*!R"#%+7'!
m]^^kn!
M+/+.C0"! I#! &17&! &174$0+! 1&! '"! /+2%"$+! $&.+17%"%! D4&! &/!
h^j! $&! /"1! 5&%1+#"1! #+! C"#-"%0<"$"1! &#! /"!
-04$"$! $&! S+2+7A! 1&! -"%"-7&%0<"#! 5+%! 7&#&%! 4#!
1"/"%0+!.&#+%!"/!1"/"%0+!.;#0.+!"/!.&18!4#!.&#+%!
#0B&/! $&! &$4-"-0H#! *! 4#"!."*+%! 5%+C"C0/0$"$! $&!
&17"%!$&1&.5/&"$"1,!
N3"#d+B!&7!"/,!
m]^^(n!
RJV0-+! e&!$&7&%.0#H!D4&!&/!41+!$&!-4"1!$&!"'+%%+!&#!
0#17074-0+#&1! G+%."/&1! 5+%! 5"%7&! $&! /+1! '+2"%&1!
&17A! 0#G/4&#-0"$+!5+%!141!#0B&/&1!$&!&$4-"-0H#!*!
%0D4&<",!
N&/5'+1!m]^^(n! =&5FC/0-"!
S+/0B"%0"#"!$&!
Q&#&<4&/"!
I#! &17&! &174$0+! 1&! $&.+17%H! D4&! 1&! %&2017%"!
C"#-"%0<"-0H#!5"%"!&/!hpj!$&!/"!5+C/"-0H#!$&!/+1!
&17%"7+1!1+-0+&-+#H.0-+1!"/7+1!*!"5&#"1!5"%"!&/!
]ij! $&! /"! 5+C/"-0H#! $&/! &17%"7+! .A1! C"3+,!
9$&.A18! 1&! 1&P"/"! D4&! &/! ."*+%! 5+%-"3&! $&!
5&%1+#"1! C"#-"%0<"$"1! -+%%&15+#$&! "! "D4&//"1!
-+#!&.5/&+1!G+%."/&1,!
U4&17"!#.!)$!
m]^_pn!
9%2F#"! I#!&17&!&174$0+!1&!-+#-/4*&!D4&!/+1!G"-7+%&1!D4&!
$&7&%.0#"#! /"! 7&#&#-0"! $&! 5%+$4-7+1! G0#"#-0&%+1!
1+#!&/!#0B&/!&$4-"70B+8!&/!0#2%&1+8!/"!&$"$,!N&1$&!
&/! 54#7+! $&! B017"! $&! /"1! C"%%&%"1! 5&%-0C0$"1! 5+%!
/+1! 0#$0B0$4+18! &17A#! G"-7+%&1! -+.+! &/! #0B&/! $&!
0#2%&1+!*!/"!&$"$,!!
:+*+!#.!)$!
m]^_in!
RJV0-+! N&!"-4&%$+!"!&17&!"#A/01018!/"!5%0#-05"/!C"%%&%"!&1!
/"! 0#14G0-0&#-0"! +! B"%0"C0/0$"$! $&! /+1! 0#2%&1+18! *!
/+1! $&7&%.0#"#7&1! $&! /"! &V-/410H#! 1+#! /"!
-+#$0-0H#!+-45"-0+#"/!*!/+1!0#2%&1+1!"1+-0"$+1!"!
J17",! q7%+! G"-7+%! 0.5+%7"#7&! $&/! #+! 41+! $&!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!&1!/"!"47+&V-/410H#,!
p(!
!
M"."%"!m]^_in! ?&%F! e&! '"! $&7&%.0#"$+! D4&! G"-7+%&1! 7%"$0-0+#"/&1!
-+.+!&/! 1&%!.43&%8! B0B0%!&#!4#!A%&"! %4%"/!+! 7&#&%!
4#! #0B&/! $&! &$4-"-0H#! &! 0#2%&1+1! C"3+8! 5+$%;"#!
$01.0#40%! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! C"#-"%0<"$+,!
9$&.A18!"D4&//+1!'+2"%&1!D4&!1&!&#$&4$"#!1+#!
.A1! 5%+5+1! "! &17"%! C"#-"%0<"$+1! D4&!
"D4&//+1! &V-&$"%0+1,! ?"%"! /"1! &.5%&1"18! 1&!
5%&1"#! %&14/7"$+1! 10.0/"%&18! 5&1&! "! D4&! /"!
&$4-"-0H#!5"%&-&!1&%!.A1! %&/&B"#7&!5"%"!&/!41+!
$&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! D4&! &#! &/! -"1+! $&! /+1!
'+2"%&1,!q7%+! $&! /+1! G"-7+%&1! D4&! $&7&%.0#"#! /"!
C"#-"%0<"-0H#!&1!/"!G+%."/0$"$,!I#7%&!/"1!C"%%&%"1!
5&%-0C0$"1! D4&! +C17"-4/0<"#! &/! "--&1+! *! 41+! $&!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &17A#! /"! &$"$8! 1&V+8!
&$4-"-0H#!&!0#2%&1+1,!
Fuente: CAF, 2011, p. 97-99 Elaboración: las autoras
!!?&1&! "! /+1! %&14/7"$+1! +C7�$+1! &#! /"! &B0$&#-0"! &.5;%0-"! %&1&P"$"8! D4&! %&B&/"!
4#"! -/"%"! 0#G/4&#-0"! $&! G"-7+%&1! 1+-0+&-+#H.0-+1! *! 1+-0+$&.+2%AG0-+1! &#! &/!
"--&1+!"/!1017&."! G0#"#-0&%+8!#+!1&!54&$&!&V-/40%! /"!"/7&%#"70B"!$&!D4&!1&"#! /+1!
.01.+1! 0#$0B0$4+1! /+1!D4&!#+!$&."#$&#!&17+1!1&%B0-0+1!5+%!141!-+#$0-0+#&1!$&!
0#2%&1+1!+!5%&G&%&#-0"1!5+%!&/!41+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!0#G+%."/&1,!
!!!
IV017&#!"/24#+1!&174$0+1!5"%"!9.J%0-"!>"70#"8!&#!/+1!D4&!1&!"#"/0<"#!/"1!%"<+#&1!
5+%! /"1! D4&! /+1! '+2"%&1! $0-&#! #+! 470/0<"%! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! .01.+1! D4&! 1&!
$&7"//"#!"!-+#70#4"-0H#b!!
!!!!!!!!!
pl!
!
Tabla 4- Trabajos sobre factores para el no uso de servicios financieros por parte de los hogares en países de América Latina
'%+)0"#! ('9#! (0*-$*('&"#!0"#%&+'/)#!
=&5&77+!*!
N&#&1!
m]^^hn!
9%2F#"!
I#! &17&! &174$0+8! /"1! %"<+#&1! 0$FG0-"$"1! 5+%! /"1!
-4"/&1! /+1! '+2"%&1! #+! 41"#! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!
1+#b! /"! G"/7"! $&! -+#G0"#<"! &#! /+1! C"#-+18! /"!
0#14G0-0&#-0"! $&! %&-4%1+1! 5"%"! "'+%%"%8! /"! G"/7"! $&!
#&-&10$"$! $&! 4#"! -4"! C"#-"%0"8! /"! -+.5/&30$"$!
$&! /+1! %&D4&%0.0+1! 5"%"! 7&#&%! 4#"! -4"8! &/!
$&1-+#+-0.0+! $&! -H.+! "C%0%! 4#"! -4"8! /"!
/&3"#;"!$&!"/24#"!14-4%1"/!C"#-"%0"8!+!/"!5%&G&%&#-0"!
5+%!."#&3"%!&/!$0#&%+!$&!G+%."!5%0B"$",!9$&.A18!1&!
'"! 0$FG0-"$+! D4&! /+1! '+2"%&1! 470/0<"%;"#!.A1! /+1!
1&%B0-0+1!C"#-"%0+1!10! 1&! %&$43&1&!&/! 70&.5+!$&! /"1!
7%"#1"--0+#&1! *! .&3+%"1&! /"! 0#G+%."-0H#! D4&!
5%+5+%-0+#"#!"!141!-/0&!*!5+7&#-0"/&1!-/0&1,!
g4."%!&7!"/,!
m]^^pn!S%"10/!
>"!5%0#-05"/!%"<H#!.&#-0+#"$"!5"%"!#+!5+1&&%!4#"!
-4"! C"#-"%0"! &1! &/! "/7+! -+17+! $&! /+1! 1&%B0-0+1!
C"#-"%0+18! /"!G"/7"!$&!%&-4%1+1!5%+50+18!"1;!-+.+!/"!
0#-"5"-0$"$! 5"%"! -4.5/0%! -+#! /+1! $+-4.+18! /"1!
%&G&%&#-0"1! *! $&.A1! 7%A.07&1! &V020$+1! 5+%! /+1!
C"#-+1!5"%"!"--&$&%!"!/+1!1&%B0-0+1,!
e+/+!*!
R"#%+7'!
m]^^kn!
M+/+.C0"!
I#!&17&!&174$0+8!1&!0$FG0-"!-+.+!G"-7+%&1!5"%"!#+!
"--&$&%! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! /"1! &/&B"$"1!
-+.010+#&1!$&!/+1!1&%B0-0+1!C"#-"%0+1!*! /+1!.+#7+1!
.;#0.+1! 5"%"! "C%0%! *! ."#7&#&%! +5&%"70B"1! /"1!
-4"1,!
N3"#d+B!&7!
"/,!m]^^(n!RJV0-+!
I/! G"-7+%! .A1! 102#0G0-"70B+! 5"%"! &/! #+! 41+! $&!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &1! /"! G"/7"! $&! %&-4%1+1,! 9!
$0G&%&#-0"!$&!/+1!%&14/7"$+1!+C7�$+1!&#!/+1!$&.A1!
&174$0+18! G"-7+%&1! -+.+! /+1! -+17+1! $&!
."#7�.0+! $&! -4"18! /"! 5%+V0.0$"$! "! 4#"!
"2&#-0"!C"#-"%0"!+!/+1!%&D40107+1!&V020$+1!5"%"!"C%0%!
4#"!-4"!#+!1+#!G"-7+%&1!%&/&B"#7&1!5"%"!&V5/0-"%!
k^!
!
&/!#+!"--&1+!B+/4#7"%0+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+,!
N&/5'+1!
m]^^(n!
=&5FC/0-"!
S+/0B"%0"#"!$&!
Q&#&<4&/"!
>+1!G"-7+%&1!0$FG0-"$+1!&#!&17&!&174$0+!5"%"!/"!#+!
7&#&#-0"!$&!4#"!-4"!C"#-"%0"!1+#8!5+%!&3&.5/+8!
/"!G"/7"!$&!%&-4%1+18!/"!1074"-0H#!/"C+%"/!*8!&#!.&#+%!
.&$0$"8! /"! G"/7"! $&! 5%+$4-7+1! "$"57"$+1! "! 141!
#&-&10$"$&18! "! /"! -+.5/&30$"$! $&! /+1! 7%A.07&1! *! "!
/"1!&/&B"$"1!7"%0G"1!*!-+.010+#&18!%&!+7%+1,!
Fuente: CAF, 2011, p. 99 Elaboración: las autoras
3.2! JUSTIFICACIÓN METODOLÓGICA
9/! %&B01"%! /"! /07&%"74%"! *! "/! #+! &V0170%! 7%"C"3+1! 10.0/"%&1! 5"%"! #4&17%+! 5";18! &/!
5%&1&! 7%"C"3+! $&! 0#B&1702"-0H#! C41-"! 0$FG0-"%! /+1! $&7&%.0#"#7&1!
.0-%+&-+#H.0-+1! $&/! "--&1+! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! &#! &/! I-4"$+%! $&1$&! /"!
$&."#$",! I/! +C3&70B+! G4#$"."/! &1! $&7&%.0#"%! /"! %&/&B"#-0"! $&! /+1! G"-7+%&1!
1+-0+&-+#H.0-+1! *u+! 1+-0+$&.+2%AG0-+1! $&! /+1! 0#$0B0$4+1! 5"%"! 14! "--&1+! "/!
1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/! &-4"7+%0"#+8! &#$0$+! -+.+! &/! "--&1+! "! /"! +G&%7"!
&V017&!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1,!!
!
?+%! /+! "#7&%0+%8! *! -+#10$&%"#$+! /"1! B"%0"C/&1! 4-&D/! *! %&14/7"$+1! $&! /"1!
0#B&1702"-0+#&1!5%&B0"1!%&"/0<"$"1!1+C%&!&17&!7&."!5"%"!+7%+1!5";1&1!$&!/"!%&20H#8!
.&$0"#7&! 4#! .J7+$+! 0#$4-70B+! t! $&$4-70B+8! 1&! 0$FG0-"#! /"1! B"%0"C/&1!
1+-0+&-+#H.0-"1! *u+! 1+-0+$&.+2%AG0-"1! $&! /+1! 0#$0B0$4+1! D4&! $&7&%.0#"#! $&!
."#&%"!102#0G0-"70B"!14!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/!"!5"%70%!$&!/"!I#-4&17"!
6"-0+#"/!$&!K#2%&1+1!*!X"17+1!$&!:+2"%&1!T%C"#+1!*!=4%"/&1!aI6KX:T=a!]^__a
]^_]!*!/"!I#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!mK#-/410H#!\0#"#-0&%"!X/+C"/n!]^_`,!
!
I#! /"!I6KX:T=!]^__a]^_]8! /"1! 4#0$"$&1! $&! +C1&%B"-0H#! 1+#! /"1! B0B0&#$"1! $&/!
5";18! /+1! '+2"%&1! D4&! '"C07"#! $%+! $&! &//"1! *! /+1! %&10$&1! '"C074"/&1! $&/!
'+2"%E! "1;! .01.+8! /"1! 4#0$"$&1! $&! "#A/0101! 1+#! /+1! '+2"%&1! *! /+1! .0&.C%+1!
k_!
!
'"C074"/&1!$&/!'+2"%,!I/! 7"."P+!$&!.4&17%"!$&! /"!&#-4&17"!&#!%&G&%&#-0"! G4&!$&!
`^,li]!B0B0&#$"18!$017%0C40$"1!&#!i,`__!1&-7+%&18!$&! /+1!-4"/&1!1&!1&/&--0+#"%+#!
_]! B0B0&#$"1! 5+%! -"$"! 1&-7+%,! 9! 5"%70%! $&! &17"! &#-4&17"! 1&! '"! +C7�$+! /"!
0#G+%."-0H#!*!%&"/0<"$+!&/!"#A/0101!-+%%&15+#$0&!"!#0B&/!$&!0#$0B0$4+,!
!
?+%! 14! 5"%7&8! /"! X/+C"/! \0#$&V! ]^_`! mK#-/410H#! \0#"#-0&%"! X/+C"/n! &1! 4#"!
&#-4&17"! %&"/0<"$"! "! "5%+V0."$".&! _p^,^^^! 5&%1+#"1! &#! .A1! $&! _`^!
&-+#+.;"18! D4&! %&5%&1"#!.A1!$&/! lhj!$&! /"! 5+C/"-0H#!.4#$0"/8! /"! -4"/! 1&!
//&BH!"!-"C+!$4%"#7&!&/!"P+!]^_`!5+%!X"//458!K#-,8!"!4#"!.4&17%"!%&5%&1"70B"!
$&!-"$"!5";18!-+#G+%."$"!5+%!/"!5+C/"-0H#!$&!.A1!$&!_p!"P+1!$&!&$"$,!?"%"!&/!
-"1+! $&! I-4"$+%8! /"! &#-4&17"! G4&! %&"/0<"$"! "! _,^^^! 5&%1+#"1! $&! G+%."!
5%&1&#-0"/,!!
>+1!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!"!5"%70%!$&! /+1!-4"/&1!1&!'"! %&"/0<"$+!&/!"#A/0101!-07"$+!
1+#b! 7&#&#-0"! $&! -4"18! 7&#&#-0"! $&! 7"%3&7"1! $&! $JC07+! *u+! -%J$07+8! 5"2+1! $&!
-%J$07+1!&! 0#2%&1+1!5+%!"'+%%+1!+!5H/0<"18!.01.+1!D4&!G4&%+#!-+#10$&%"$+1!5"%"!
/"!-+#17%4--0H#!$&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&8!D4&!%&5%&1"!/"!0#-/410H#!+!#+!$&!/+1!
0#$0B0$4+1!&#!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!!!
N"$"1! /"1! -"%"-7&%;170-"1! $&! /"! 5%&1&! 0#B&1702"-0H#8! 1&! &.5/&"#!.+$&/+1! $&!
%&2%&10H#!#+!/0#&"/!+!$&!%&154&17"!$01-%&7",!I17+1!.+$&/+1!1+#!/"!'&%%".0"!D4&!
5&%.07&!.+$&/0<"%!&/!-+.5+%7".0+!$&!4#"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!m%&154&17"n!$&!
;#$+/&!$01-%&7"!"!5"%70%!$&!4#!-+#34#7+!$&!B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1! F4-#*31.&-)%B8!
D4&!54&$&#!1&%!7"#7+!-"7&2H%0-"1!-+.+!-+#70#4"1,!I/!.+$&/+!D4&!1&!'"!470/0<"$+!
&1! /"! =&2%&10H#! >+2;170-"! C0#+.0"/8! 7".C0J#! -+#+-0$"! -+.+! +&:3.8! /"! -4"/! 1&!
"#"/0<"%A! &#! &/! 54#7+! i,]E! *! 1&! '"#! -+#7%"17"$+! /+1! %&14/7"$+1! +C7�$+1! $&! /"!
-+#17%4--0H#!$&!/+1!.+$&/+1!"!5"%70%!$&!/"!I6KX:T=!]^__a]^_]!*!X/+C"/!\0#$&V!
]^_`,!
!
9!G0#!$&!-+.5/&."%!&17"!0#B&1702"-0H#8!1&!5%&1"!4#!"#A/0101!$&1-%0570B+!-+#!
/"! 0#G+%."-0H#!$&! /"!I#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!]^_`8!&#!&/!-4"/!1&! 0$FG0-"#! /"1!
-"%"-7&%;170-"1! 1+-0+&-+#H.0-"1! *u+! 1+-0+$&.+2%AG0-"1! $&! /+1! 0#$0B0$4+1!
k]!
!
&V-/40$+1! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! *! C"%%&%"1! 0$FG0-"$"1! 5"%"! &/! 41+! $&! /+1!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!$&!"-4&%$+!"!/"!5%+50"!5&%-&5-0H#!$&!&17+1!0#$0B0$4+1,!!
!
9!."#&%"! $&! %&14.! "! -+#70#4"-0H#8! 1&! 5%&1"#! /+1! 5"1+1!.&7+$+/H20-+1!
D4&!1&!'"#!//&B"$+!"!-"C+!&#!&/!5%&1&!7%"C"3+!$&!0#B&1702"-0H#b!
Figura 17 – Diagrama de Flujo Metodología
Elaboración: las autoras
ki!
!
Selección del modelo
M+.+!*"!1&!'"!.&#-0+#"$+!"#7&%0+%.&8!&/!+C3&70B+! G4#$"."/!$&/!5%&1&!
5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#!&1!0$FG0-"%!/"1!B"%0"C/&1!+!G"-7+%&1!D4&!$&7&%.0#"#!&/!
"--&1+! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! &#! &/! I-4"$+%E! &1! $&-0%8! /"1! B"%0"C/&1! D4&!
0#-%&."#! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! 1&"! 5"%7&! +! #+! $&/! 1017&."!
G0#"#-0&%+,! I#! &17"! /;#&"8! -+#10$&%"#$+! D4&! 5"%"! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&!
F#0-".&!&V017&#!$+1!5+10C0/0$"$&1!$&!%&154&17"8!#+!-4"#707"70B"1b!&/! 0#$0B0$4+!
?#%.H! 3'1$93*&! ,3')'13#-)0#'.#[! &! ?'&! #%.H! 3'1$93*&! ,3')'13#-)0#'.#A7! 1&! 54&$&#!
41"%!.+$&/+1!$&!%&2%&10H#!$&!%&154&17"!-4"/07"70B",!I#!&17&!705+!$&!.+$&/+1! /"1!
B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"1!54&$&#!1&%!-4"/07"70B"1!+!-4"#707"70B"18!+!".C"1,!!
!
I#! /+1! .+$&/+1! &#! $+#$&! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! &1! -4"/07"70B"8! &/! +C3&70B+! &1!
&#-+#7%"%! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! "-+#7&-0.0+! 14-&$"E! &#! &17&! -"1+8! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!+!#+!&1!4#"!%&154&17"!$&!-"%A-7&%!
C0#"%0+8!5+%!/+!D4&!1&!-+#17%40%A!4#!.+$&/+!$&!%&2%&10H#!-+#!%&154&17"!C0#"%0",!!
Modelos de regresión de respuesta cualitativa !
?"%"! &/! 5%&1&! 5%+*&-7+! $&! 0#B&1702"-0H#! 1&! '"! &.5/&"$+! 4#! .+$&/+! $&!
%&2%&10H#! $&! %&154&17"! C0#"%0"! -4"/07"70B"8! $&/! -4"/! &V017&#! `! .J7+$+1! 5+10C/&1!
mX43"%"70!*!?+%7&%8!]^_^8!5,!p`_nb!!
!
_,!R+$&/+!/0#&"/!$&!5%+C"C0/0$"$!mR>?n!
],!R+$&/+!>+207!
i,!R+$&/+!?%+C07!
`,!R+$&/+!U+C07!
!
I#!&17&!705+!$&!.+$&/+18!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!P!1+/+!54&$&!7+."%!$+1!B"/+%&1b!!
!
# $%& '()*+,(-.-/0/1.1*+
2& '()*+,(-.-/0/1.1*% 3 +!8!
!
k`!
!
$+#$&! &/! B"/+%! _! %&5%&1"8! 5"%"! &17&! -"1+8! D4&! &/! 0#$0B0$4+! &17A! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&,!>"!B"%0"C/&!P8!5+%!7"#7+8!1024&!4#"!$017%0C4-0H#!$&!S&%#+4//0b!
!
45 # $ 6 $ +78% 3 +9:;78!
< # $ +8!
=.,* # $ + % 3 + >!
!
91;8! 1&! "#"/0<"! -4A/! &1! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! &/! 0#$0B0$4+! /8! $"$"1! 141!
-"%"-7&%;170-"1! 1+-0+&-+#H.0-"1! +! 1+-0+$&.+2%AG0-"18! &1! $&-0%8! B"/+%&1! $&! /"1!
B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1!+!&V5/0-"70B"1!?@8! 7"!"--&1+!"!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18!
&17+!&1!D4&!#@ $ %,!
!
?"%"! /"! 5%&1&! 0#B&1702"-0H#8! &/! .+$&/+! /0#&"/! $&! 5%+C"C0/0$"$! #+! %&14/7"!
"7%"-70B+!*"!D4&!/"!5%0#-05"/!$0G0-4/7"$!D4&!1&!5%&1"!&1!D4&!&/!&G&-7+!."%20#"/!+!
0#-%&."/! $&! /"1! B"%0"C/&1! &V5/0-"70B"1! 5&%."#&-&#! -+#17"#7&! 7+$+! &/! 70&.5+!
mX43"%"70! *! ?+%7&%8! ]^_^8! 5,! ppin,! I#! &17&! 705+! $&!.+$&/+8! $"$+! D4&! /"! B"%0"C/&!
$&5&#$0&! 7+."! 1+/+! B"/+%&1! $&! ^! H! _8! &/! 1454&17+! $&! #+%."/0$"$! $&! /"1!
5&%74%C"-0+#&1! #+! 1&! -4.5/&E! "$&.A18! 1&! 5%&1"! 4#! 5%+C/&."! $&!
'&7&%+-&$"170-0$"$8!*"!D4&!14!B"%0"#<"!$&5&#$&!$&!/"1!B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"1,!91;!
.01.+8!+7%+!5%+C/&."!D4&!1&!5%&1"!&#!/+1!.+$&/+1!/0#&"/&1!$&!5%+C"C0/0$"$!&1!
D4&!/"1!5%&$0--0+#&1!$&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!54&$&#!&17"%!G4&%"!$&/!%"#2+!$&!^!
"!_,!!!!!!!!!!
!
M+#10$&%"#$+! /"1! /0.07"-0+#&1!"#+7"$"1!$&/!0&*#$&! $3'#)$!*#!4-&2)23$3*)*8!*!D4&!
&/!.+$&/+!Q&23.R!#+!1&!"3417"!"/!705+!$&!0#G+%."-0H#!$015+#0C/&!5"%"!&17&!"#A/01018!
&1!5+10C/&!&.5/&"%!/"1!%&2%&10+#&1!K-&23.!+!+&:3.7!D4&!1+#!.+$&/+1!$&!%&2%&10H#!
#+! /0#&"/&1!5"%"!B"%0"C/&1!$&5&#$0&1!C0#"%0"18!D4&!1&!-"%"-7&%0<"#!5+%D4&! /+1!
B"/+%&1!&170."$+1!&17A#!%&!^!*!_,!I#!&/!5%0.&%!-"1+!mK-&23.n!470/0<"!4#"!G4#-0H#!
$&!$017%0C4-0H#!#+%."/!&17A#$"%!.0%"1!D4&!&/!.+$&/+!+&:3.!470/0<"!4#"! G4#-0H#!
3 Este tipo de modelos se utiliza cuando en una muestra la información sobre la variable dependiente está
disponible sólo para algunas observaciones, es decir existe una muestra censurada. Por consiguiente, el
modelo Tobit también se conoce como modelo de regresión censurada.
kp!
!
$&!$017%0C4-0H#!/+2;170-",!9.C+1!.+$&/+1!%&14&/B&#!/+1!5%+C/&."1!0$FG0-"$+1!&#!
&/! 0&*#$&! $3'#)$! *#! 4-&2)23$3*)*7! *! 5%A-70-".&! -+.5"%7&#! /"1! .01."1!
-"%"-7&%;170-"1E!/"!F#0-"!$0G&%&#-0"!D4&!1&!54&$&!0$FG0-"%!&1!D4&!&#!&/!-"1+!$&!/"!
G4#-0H#!/+2;170-"!70&#&!-+/"1!.A1!"#-'"18!5+%!/+!D4&8!-4"#$+!1&!41"!&17&!.+$&/+!
/"!5%+C"C0/0$"$!$&!JV07+!&1!."*+%!&#!/+1!&V7%&.+1,!!!!
!
!
Figura 18 –Distribución acumulada Logit y probit (Gujarati y Porter, 2010, p. 541)
3.3! MODELO LOGIT
!
T#!.+$&/+!+&:3.! &1! 10.0/"%! "! /"! %&2%&10H#! 7%"$0-0+#"/8! 1+/+!D4&!&/! 5%0.&%+!470/0<"!
-+.+! G4#-0H#! $&! &170."-0H#! /"! G4#-0H#! /+2;170-"8! &#! /42"%! $&! /"! /0#&"/,! >"!
.+$&/0<"-0H#!+&:3.!$"!-+.+!%&14/7"$+!/"!&170."-0H#!$&!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!4#!
0#$0B0$4+!5&%7&#&<-"!"!4#!2%45+!+!"!+7%+E!*!"/!7%"7"%1&!$&!4#!"#A/0101!$&!%&2%&10H#8!
7".C0J#!"*4$"!&#! /"! 0$FG0-"-0H#!$&! /"1!B"%0"C/&1!.A1! %&/&B"#7&1!D4&!&V5/0-"#!
/"1!$0G&%&#-0"1!%&!$0-'+1!2%45+1!mR&$0#"8!]^^in,!
!
I/! %&14/7"$+! $&! &17&! 705+! $&! .+$&/+1! &1! 4#! B&-7+%! $&! 5"%A.&7%+1! -+#! B"/+%&1!
#4.J%0-+18! D4&! -+%%&15+#$&#! "! /+1! -+&G0-0&1! $&! -"$"! 4#"! $&! /"1! B"%0"C/&1!
kk!
!
&V5/0-"70B"1! D4&! G+%."#! 5"%7&! $&/! .+$&/+! +&:3.,! I#! &17"! /;#&"8! "/! -+#10$&%"%1&!
7+$"1! /"1! B"%0"C/&1! *! 5"%A.&7%+1! &#! -+#34#7+8! 1&! 54&$&! +C7&#&%! &/! B"/+%! $&! /"!
5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! 5+1&"! /"! -"%"-7&%;170-"! &174$0"$"8! +! -+.+! 1&!
.&#-0+#H! "#7&18! $&! D4&! 5&%7&#&<-"! "! 4#! 2%45+! $&G0#0$+,! m>/"#+! *! R+1D4&%"8!
]^^k8!5,_in,!
!
M+.+! *"! 1&!.&#-0+#H! "#7&%0+%.&8! 5"%"! -+#17%40%! .+$&/+1! $&! %&2%&10H#! -+#!
%&154&17"!C0#"%0"8!&V017&#!B"%0+1!.J7+$+1E!10#!&.C"%2+8!&/!D4&!1&!14&/&!41"%!-+#!
.A1! G%&-4&#-0"! &1! /"! G4#-0H#! /+2;170-"8! $&C0$+! "! D4&8! $&1$&! &/! 54#7+! $&! B017"!
."7&.A70-+!54&$&!1&%!-+#10$&%"$"!4#"!G4#-0H#!GA-0/!$&!41"%!*!G/&V0C/&8!"$&.A1!1&!
/"! 54&$&! 0#7&%5%&7"%! GA-0/.&8! *! -+#! /"1! 0#B&1702"-0+#&1! 5%&B0"1! *! &B0$&#-0"!
&.5;%0-"!&#!2&#&%"/8!1&!&B0$&#-0"!D4&!&17&!705+!$&!.+$&/+1!1&!"3417"#!.4*!C0&#!"!
/"!."*+%;"!$&! /+1!-"1+1!&#! /+1!-4"/&1!1&! 70&#&!4#"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!C0#"%0"!
mR+1-+7&!*!9%/&*8!]^_]8!5,!_]hn,!
!!3.3.1! FORMULACIÓN DEL MODELO
I/!.+$&/+!$&!%&2%&10H#!+&:3.!1&!C"1"!&#!/"!G4#-0H#!/+2;170-"b!
A B $%
% C D;E$
%
% C%DE
$DE
% C DE!
!
>"!G4#-0H#!/+2;170-"!&17A!"-+7"$"!%&!^!*!_!*"!D4&b! FGHIJ;K
L M $ 2*& FGHIJK
L M $ %!
!
?+%!7"#7+8!&/!.+$&/+!$&!%&2%&10H#!+&:3.!&1!$&!/"!G+%."b!
!
#@ $ A N@ C O@8!-+#!/ $ %&P & )!
!
N+#$&! N@ $ QR C Q:S:@ CTC QUSU@! *! $"$+1! /+1! B"/+%&1! $&! /"1! B"%0"C/&1!
0#$&5&#$0&1!S:& P & SU8! /"1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!D4&! /"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!7+.&!
/+1!B"/+%&1!_!*!^!1+#b!
!
kh!
!
V@ $ 45 # $ % S:& P & SU $ < #@ ? $ S $DEW
% C DEW!
45 # $ 2 S:& P & SU $ % 3DEW
% C DEW$
%
% C DEW&!
M+#!N@ $ QR C Q:S:@ CTC QUSU@!
!
9!.&$0$"!D4&!N@!B"%;"!&#!&/!%"#2+!$&!3X*.* C X& V@!1&!&#-4%"!&#!&/!%"#2+!$&!^!
"!_,!M+.+!*"!B0.+18!5"%"!&/!5%&1&!-"1+8! /"!5%+C"C0/0$"$!$&!#+!&17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!&1b!
% 3 4Y $%
% C ZI[!
I#!/"!5%A-70-"8!&#!&/!.+$&/+!/+2078!/+!D4&!1&!14&/&!'"-&%!&1!-"/-4/"%!/"!%"<H#!%&!
".C"1!5%+C"C0/0$"$&18!-+-0&!$&#+.0#"$+!+$$a%"70+8!&1!$&-0%b!
V@
% 3 V@$% C DEW
% C D;EW$ DEW!
N+#$&8!\[
:;\[! &1!&/!#F.&%+!$&!B&-&1!D4&!&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#! 0#$0B0$4+!&17J!
0#-/40$+!G0#"#-0&%".&#&7!G%&!"!D4&!#+!/+!&17J,!!
>+!-4"/!102#0G0-"b!
•! e0!#+!&V017&!%&/"-0H#!%&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!*!/"!B"%0"C/&!&#!&174$0+!
&/!+$$a%"70+!7+."!&/!B"/+%!4#+,!
•! e0! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! 0#-%&."! /"! 5%+C"C0/0$"$! 1+C%&! /"! B"%0"C/&!
&V5/0-"$"!&/!+$$a%"70+!1&%A!145&%0+%!"!4#+!7"#7+!."*+%!-4"#7+!.A1!&/&B"$"!
1&"!&17"!%&/"-0H#,!
•! e0! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! $01.0#4*&! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! /"! B"%0"C/&!
&V5/0-"$"!&/!+$$a%"70+!1&%A!.&#+%!D4&!4#+,!
!
e0!+C7&#&.+1!&/!/+2"%07.+!#"74%"/!$&/!+$$a%"70+!1&!70&#&!D4&b!
0)V@
% 3 V@$ N@!
N@ $ QR C Q:S:@ CTC QUSU@!
!
!
!
k(!
!
"#$%&%!&'!"()*+,!-'.%/*+*0*$1&!
!
M+#10$&%"#$+! D4&! /"! %&/"-0H#! &V017&! %&! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! *! /"1!
&V5/0-"70B"1!&1!#+! /0#&"/8!#+!&1!5+10C/&!"5/0-"%!&/!.J7+$+!$&!R;#0.+1!M4"$%"$+1!
q%$0#"%0+18!5+%!/+!7"#7+!1&!$&C&!"5/0-"%!&/!.J7+$+!$&!.5"V0."!B&%+10.0/074$,!
!
N"$"!/"!G+%."!2&#&%"/!$&/!.+$&/+!+&:3.7!5"%"!&G&-7+1!$&!&170."-0H#b!
!
+@ $ 45*8#@ $ %]?@ $ S9 $ QR C Q:S:@ CTC QUSU@ C O@7!
!
$+#$&!O@!&1!&/!&%%+%!&17"$;170-+8!5"%"!41"%!&/!.J7+$+!$&!.AV0."!B&%+10.0/074$8!1&!
$&C&!7&#&%! /"!G4#-0H#!$&!$
$"$!-+#34#7"!+!G4#-0H#!$&!B&%+10.0/074$!mX43"%"70!*!
?+%7&%8!]^_^8!5,!pl^nb!
^ $ +@7_8% 3 +@
`
@a:
9:;7W!
!
M+#10$&%"#$+!/+2"%07.+1!#&5&%0"#+1b!
!
0)^ $ 6@ *Fb* +@ C % 3 6@ *Fb8% 3 +@9
`
@a:
!
0)^ $ 6@0) +@ 3 6@0) % 3 +@ C *Fb8% 3 +@9
`
@a:
!
0)^ $ 6@ Fb+@
% 3 +@C 6@ Fb % 3 +@ $
`
@a:
`
@a:
6@B@ 3 Fb*8% C DEW9
`
@a:
`
@a:
!
!
N+#$&! B@ $ 0)cW
:;cW,! U+$"! B&<! D4&! +@ $ Q: C QdSd@ CTC QUSU@ &*10! 1&! $&%0B"! /"!
&V5%&10H#!"#7&%0+%!-+#!%&15&-7+!"!-"$"!-+&G0-0&!1&!+C70&#&!D4&b!!
!
e0)^
eQ:$ 6@ 3
DEW
% C DEW
`
@a:
`
@a:
&!
kl!
!
e0)^
eQf$ 6@Sf@ 3
DEW
% C DEW
`
@a:
`
@a:
Sf@ & 1()1D*g $ "&P & h!
!
K24"/"#$+! "! -&%+! /"1! $&%0B"$"1! "#7&%0+%&18! 1&! 70&#&! 4#! 1017&."! $&! &-4"-0+#&1!
#+%."/&18! #+! /0#&"/&1! D4&! $&C&! 1&%! %&14&/7+! .&$0"#7&! 4#! "/2+%07.+! $&!
+570.0<"-0H#b!
!
6@ 3DEW
% C DEW$ 2
`
@a:
`
@a:
!
6@Sf@ 3DEW
% C DEW
`
@a:
`
@a:
Sf@ $ 2& g $ "&P & h!
!
I#! &/! RJ7+$+! $&! RAV0."! Q&%+10.0/074$! &/! +C3&70B+! -+#1017&! &#! ."V0.0<"%! /"!
\4#-0H#!$&!Q&%+10.0/074$8! /+!-4"/!102#0G0-"!+C7&#&%! /+1!B"/+%&1!$&! /+1!5"%A.&7%+1!
$&1-+#+-0$+18! $&! G+%."! D4&! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! +C1&%B"%! /"1! P! $"$"1! 1&"! 7"#!
2%"#$&! -+.+! 1&"! 5+10C/&! m/"! .AV0."n,! ?"%"! &//+8! /4&2+! $&! %&1+/B&%! /"1!
&V5%&10+#&1! +C7�$"18! *! D4&! 1&! 024"/"%+#! "! -&%+8! 1&! "5/0-"! /"! -+#$0-0H#! $&!
."V0.0<"-0H#! $&! 1&24#$+! +%$&#! "! G0#! $&! B&%0G0-"%! D4&! /+1! B"/+%&1! $&! /+1!
5"%A.&7%+1!+C7�$+1!1;!."V0.0-&#!/"!\4#-0H#!$&!Q&%+10.0/074$!mX43"%"70!*!?+%7&%8!
]^_^8!5,!pl^n,!
!
S"3+! 1454&17+1! 2&#&%"/&18! /+1! &170."$+%&1! "1;! +C7�$+1! 1+#! -+#1017&18!
"10#7H70-".&!&G0-0&1!*!-+#!$017%0C4-0H#!"10#7H70-"!#+%."/,!M+#!&17&!.J7+$+!
$&!&170."-0H#!1&!1+/B"!&/!5%+C/&."!$&!'&7&%+-&$"170-0$"$,!!
!
3.3.2! INTERPRETACIÓN DE LAS VARIABLES EXPLICATIVAS
I#! /+1! .+$&/+1! /0#&"/&18! /"! $&%0B"$"! 5"%-0"/! $&! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! P! -+#!
%&15&-7+!"!-"$"!4#"!$&! /"1!B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"18!Sf & g $ %&P & h&*!&1! /"!-+#17"#7&!
Qf8! 5+%! /+! D4&! /"! 0#7&%5%&7"-0H#! D4&! 1&! /&! $"! "! $0-'+! 5"%A.&7%+! &1! ?#$! 1)023&!
h^!
!
4-&*913*&! #'! P! 19)'*&! ?f! )90#'.)! 9')! 9'3*)*A,! N"$+! D4&! &#! &/! -"1+! $&! /+1!
.+$&/+1!+&:3.8!&17+1!#+!1+#!/0#&"/&18!&17&!705+!$&!0#7&%5%&7"-0H#!&1!&%%H#&+,!!!
!
e0!1&!0#7&%5%&7"#!/+1!5"%A.&7%+1!&170."$+1!&#!&17&!705+!$&!.+$&/+8!&/!102#+!$&!/+1!
.01.+1!.4&17%"!/"!$0%&--0H#!&#!D4&!1&!.4&B&!/"!5%+C"C0/0$"$!-4"#$+!"4."!/"!
B"%0"C/&!&V5/0-"70B"!-+%%&15+#$0&E!10#!&.C"%2+8! /"!."2#074$!&#!/"!D4&!B"%;"!&/!
5"%A.&7%+!#+!-+0#-0$&!-+#!&/!B"/+%!$&!/"!B"%0"-0H#!&#!/"!5%+C"C0/0$"$8!*!&17+!+-4%%&!
5+%D4&! #+! &V017&! 4#"! %&/"-0H#! /0#&"/! %&! /"1! B"%0"C/&1! &V5/0-"70B"1! *! /"!
5%+C"C0/0$"$!&#!%&G&%&#-0"!mR&$0#"8!]^^in,!
!
I#!&/!.+$&/+!+&:3.!/+1!-+&G0-0&1!$&!%&2%&10H#!0#$0-"#!&/!-".C0+!&#!&/!/+2"%07.+!
$&! /"1! 5%+C"C0/0$"$&18! -4"#$+! 4#"! $&! /"1! B"%0"C/&1! &V5/0-"70B"1! -".C0"! &#! 4#"!
4#0$"$8!7+$"!B&<!D4&!/"1!$&.A1!5&%."#&-&#!-+#17"#7&1!mX43"%"70!*!?+%7&%8!]^_^8!
5,!pppn8!&1!$&-0%!1&!0#7&%5%&7"#!141!&G&-7+1!."%20#"/&1,!I#7+#-&18!-+.+!1&!0#$0-H!
&#! &/! 5A%%"G+! 5%&-&$&8! /+1! 102#+1! $&! /+1! -+&G0-0&1! 0#$0-"#! /"! $0%&--0H#! $&/!
&G&-7+!."%20#"/8!*"!D4&!/"!&V5+#&#-0"/!*!/"!G4#-0H#!$&!$
$"$!1+#!5+1070B"1,!!
!
e#@
e?f@$*
D;EW
8% C D;EW9di *Qf & g $ %&P & h&!
!
?+%! 7"#7+8! &/! &G&-7+! ."%20#"/! $&5&#$&! $&! /+1! B"/+%&1! D4&! 7+."#! /"1! B"%0"C/&1!
&V5/0-"70B"1E!&#!&1&!1F$+8!5+$%;"!-"/-4/"%1&! /+1!&G&-7+1!."%20#"/&1!5"%"!-"$"!
+C1&%B"-0H#!$&!/"!.4&17%",!!
!
T#"!0#7&%5%&7"-0H#!.A1!1&#-0//"!D4&!1&!54&$&!%&"/0<"%!-+#!&/!5"%A.&7%+!&170."$+!
&1! /"!D4&!1&!+C70&#&!"!5"%70%!$&! /"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$!+!-).3&!&**%8!D4&!-+.+!
B0.+1!&#!&/!54#7+!"#7&%0+%!1&!$&G0#&!-+.+b!cW
:;cW,!
!
N0-'"!-).3&!%&5%&1"!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!4#!0#$0B0$4+!5&%7&#&<-"!"!4#!2%45+8!
G%&! "! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! #+! 5&%7&#&<-"! "/! .01.+,! e0! /+! %&/"-0+#".+1! "/!
+C3&70B+!$&! /"!5%&1&! 0#B&1702"-0H#8! /"! -).3&!&**%!1&!5+$%;"! 0#7&%5%&7"%!-+.+! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!G%&!"!/"!5+10C0/0$"$!$&!#+!&17"%/+8!
h_!
!
/+!-4"/!%&5%&1"!/"!B"3"!+!5%&G&%&#-0"!$&!&17"%/+!m+5-0H#!_n!G%&!"!#+!&17"%/+!
m+5-0H#!^n8!&#!7J%.0#+1!$&/!#F.&%+!$&!B&-&1!D4&!&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!+-4%%"!&/!
G&#H.&#+!&174$0"$+!G%&!"!D4&!#+!+-4%%"!mR&$0#"8!]^^i8!5,__n,!!!
!
9$&.A18!&1!5+10C/&!-+.5"%"%! /"!1074"-0H#!$&!$+1!+C1&%B"-0+#&1! m<!*! $B!"! 7%"BJ1!
$&/! -+-0&! %&! &**%8! &/! -4"/! .0$&! -4A#7+! &1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! +-4%%"! /"!
"/7&%#"70B"!_!5"%"!/"!+C1&%B"-0H#!<!D4&!5"%"!/"!$!mR&$0#"8!]^^i8!5,__n,!
!
M+-0&!%&!&**%!|*
jk_ljkjm
_ljm
$nok
nom
!
!
M+#10$&%"#$+! D4&! Np $ QR C Q:S:p CTC QUSUp! *! Nq $ QR C Q:S:q CTC QUSUf8!
+#-&1b!
M+-0&!%&!&**%!|!nok
nom
$ Drs8tsk;tsm9!
!
I#!/;#&"!-+#!/"!0#7&%5%&7"-0H#!"#7&%0+%8!10!&/!B"/+%!+C7�$+!$&/!-+-0&!%&!&**%!
&1!."*+%!"!/"!4#0$"$8!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!+-4%%"!/"!+5-0H#_!&#!/"!+C1&%B"-0H#!3!
&1!."*+%! D4&! &#! /"! +C1&%B"-0H#! CG! "$&.A18! 10! $0-'+! B"/+%! &1! 0#G&%0+%! "! 4#+8! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!+-4%%&#-0"!$&!/"!+5-0H#!_!&1!145&%0+%!&#!/"!+C1&%B"-0H#!C!D4&!&#!/"!
3>! ?+%! +7%+! /"$+8! 10! &/! B"/+%! $&/! -+-0&! &1! 024"/! "! 4#+8! /"1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&!
+-4%%&#-0"!$&!/"!+5-0H#!_!+!/"!+5-0H#!^!1+#!/"1!.01."1!&#!".C"1!+C1&%B"-0+#&1!m3!
*!Cn!mR&$0#"8!]^^i8!5,__n,!
!
M+-0&!%&!&**%!|*
jWu__ljWu_
jW_ljW
$nvuws8xsWu_9
nyuwsxsW$ Drs zsW{:;zsW $ Drs!
!
91;!7".C0J#8!&/!-A/-4/+!$&/!-+-0&!%&!&**%!5&%.07&!0#7&%5%&7"%!/"!B"%0"-0H#!&#!
/"!5%&G&%&#-0"!+!B"3"!$&!4#! 0#$0B0$4+! 3!-4"#$+! 0#-%&."!&#!4#"!4#0$"$!4#"!
$&!/"1!B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"18!G%&!"!/"!B"3"!+!5%&G&%&#-0"!$&/!.01.+!0#$0B0$4+!
-4"#$+!1&!&#-4%"!&#! /"!1074"-0H#!$&!%&G&%&#-0"8!+C7�J#$+1&!5"%"!&17&!-"1+!
&15&-;G0-+!&/!5"%A.&7%+!Drs8!.01.+!D4&!&1!4#!G"-7+%!$&!-".C0+!&#!&/!-+&G0-0&!
h]!
!
%&!&**%!-4"#$+!&/!B"/+%!$&!/"!B"%0"C/&!SU!"4."!&#!4#"!4#0$"$8!*!/"1!$&.A1!
B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"1!#+!B"%;"#,!I#7+#-&18!&/!5"%A.&7%+!QU!54&$&!1&%!0#7&%5%&7"$+!
-+.+! &/! #F.&%+! $&! B&-&1! D4&! 0#-%&."! &/! /+2"%07.+! $&! /"! 5%&G&%&#-0"! $&! /"!
+5-0H#!_!G%&!"!/"!+5-0H#!^8!-4"#$+!?U!"4."!&#!4#"!4#0$"$!mR&$0#"8!]^^i8!
5,_]n,!
!3.3.3! BONDAD DE AJUSTE DEL MODELO LOGIT
!!M+#B&#-0+#"/.&8!5"%"!.&$0%!/"!C+#$"$!$&!"3417&!$&!4#!.+$&/+8!&15&-0"/.&!
&#! /+1! /0#&"/&18! 1&! 41"! &/!|dE! 10#! &.C"%2+8! 5"%"! /+1!.+$&/+1! $&! %&2%&10H#! -+#!
%&154&17"!C0#"%0"8!&17"!.&$0$"!#+!&1!102#0G0-"70B"!mX43"%"70!*!?+%7&%8!]^_^8!5,!pkin,!
?"%"!&//+!&V017&#!$0B&%1"1!.&$0$"1!10.0/"%&1!-+#+-0$"1!-+.+!4%#9*&!|d}>!
!
M"C&!1&P"/"%!D4&!&#!/+1!.+$&/+1!&#!/+1!D4&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!&1!C0#"%0"8!/"!
C+#$"$! $&/! "3417&! 70&#&! 4#"! 0.5+%7"#-0"! 1&-4#$"%0"8! &1! $&-0%8! /+! D4&! .A1! 1&!
B"/+%"!&1!&/!102#+!&15&%"$+!$&!-"$"!4#+!$&! /+1!-+&G0-0&1!$&! /"!%&2%&10H#8!"1;!
-+.+! /"! %&/&B"#-0"!5%A-70-"!+!&17"$;170-"!$&/!.+$&/+! mX43"%"70!*!?+%7&%8!]^_^8!5,!
pkin,!
!
?&1&!"!&//+8!$&!"-4&%$+!"! /"! /07&%"74%"!&-+#+.J7%0-"8! /+1!-+#7%"17&1!D4&!.A1!1&!
470/0<"#!5"%"!.&$0%!/"!C+#$"$!$&!"3417&!&#!/+1!.+$&/+1!>+207!1+#!mR&$0#"8!]^^i8!5,!
_hnb!
!
_,! }#$0-&!$&!-+-0&!$&!B&%+10.0/074$&18!!
],! I17"$;170-+!-'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#8!
i,! ?+%-"3&!$&!"-0&%7+1!&170."$+1!&#!&/!.+$&/+8!
`,! ?%4&C"!$&!:+1.&%a>&.&1'+c,!
p,! M4%B"!=qM!
4 Como ejemplo se mencionan la |d McFadden, o la Cuenta |d (definida como la razón entre el número de
predicciones correctas y el número total de observaciones).
hi!
!
9!-+#70#4"-0H#8!1&!&V5/0-"%A!-"$"!4#"!$&!&17"1!5%4&C"1b!
!
3.3.3.1!Índice de cociente de verosimilitudes
!
I17&!&17"$;170-+8!-+#+-0$+!7".C0J#!-+.+!|d!$&!(1S)**#'!1&!+C70&#&!"!5"%70%!$&!
/"! G4#-0H#! $&! B&%+10.0/074$8! *! &/! .01.+! -+.5"%"! &/! B"/+%! $&! /"! G4#-0H#! $&!
B&%+10.0/074$!$&!$+1!.+$&/+1b!&/!5%0.&%!.+$&/+!-+%%&15+#$&!"/!.+$&/+!&170."$+!
D4&! 0#-/4*&! 7+$"1! /"1!B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"1!*!&/!1&24#$+!.+$&/+!&1!"D4&/!&#!&/!
D4&!14!F#0-"!B"%0"C/&!&V5/0-"70B"!&1!/"!-+#17"#7&,!9!&17&!F/70.+!1&!/&!-+#+-&!-+.+!
.+$&/+!%&17%0#20$+,!I17&!;#$0-&!1&!$&G0#&!-+.+!mR&$0#"8!]^^i8!5,!_hnb!
!
~�= $ % 3F�� ^
F�� ^829!
!
N+#$&8!+!&1!&/!B"/+%!$&!/"!G4#-0H#!$&!B&%+10.0/074$!$&/!.+$&/+!-+.5/&7+!*!+!FTB!&/!
B"/+%!-+%%&15+#$0&!"/!.+$&/+!%&17%0#20$+,!!
!
N"$+!D4&!&17&!;#$0-&!7+."!B"/+%&1!%&!^!*!_8!/"!0#7&%5%&7"-0H#!D4&!1&!/&!$"%A!"/!
.01.+! &1! /"! 10240&b! 10! /"1! B"%0"C/&1! 0#-/40$"1! &#! &/! .+$&/+! 1+#! 5+-+!
102#0G0-"70B"18!&1!$&-0%8!10!/"!&170."-0H#!$&!/+1!5"%A.&7%+1!Q!#+!.&3+%"!&/!&%%+%!D4&!
1&! 5%&1"! 10! /+1! 5"%A.&7%+1! 1&! 024"/"%"#! "! -&%+8! +#-&18! &/! ;#$0-&! $&!
-+-0&1! $&! B&%+10.0/074$&1! 1&%A! 5%HV0.+! "/! B"/+%! $&! ^E! .0%"1! D4&8! 10! /"!
-"5"-0$"$!&V5/0-"70B"!$&/!.+$&/+!&1!."*+%8!+#-&18!&/! KMQ!&17"%A!5%HV0.+!"!_!
mR&$0#"8!]^^i8!5,!_hn,!!!!!
!3.3.3.2!Estadístico �� de Pearson
!I17&!&17"$;170-+!.0$&!&/!&%%+%!$&! /"!&170."-0H#8! -"/-4/"#$+! /"!$0G&%&#-0"!%&!&/!
B"/+%!+C1&%B"$+!*!&/!&170."$+8!-+#!&/!G0#!$&!.&$0%!/"!C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+,!
?"%"!&//+!1&!B"/0$"!/"!'05H7&101!#4/"!10240&!mR&$0#"8!]^^i8!5,!_hnb!!
!
�R� #@ $ +�E!/+!-4"/!&1!&D40B"/&!"!D4&!�R� #@ $ +� $ D@ $ 2!
!
h`!
!
I17&!&17"$;170-+!1&!-+#17%4*&!"!5"%70%!$&! /+1! %&10$4+1!&17"#$"%0<"$+18!-+#+-0$+1!
-+.+!%&10$4+1!$&!?&"%1+#8!$&G0#0$+1!-+.+b!!!
!
! O#%3*9&%!*#!K#)-%&'!U!�W;c�
*
c�*8:;c�
*9!
!
>+1!%&10$4+1!$&!?&"%1+#!-+%%&15+#$&#!"!/"!$0G&%&#-0"!%&!&/!B"/+%!+C1&%B"$+!$&!
/"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! *! &/! B"/+%! &170."$+! $&! $0-'"! B"%0"C/&! $0B0$0$+! 5+%! /"!
&170."-0H#! $&! /"! $&1B0"-0H#! 7;50-"8! -+#10$&%"#$+! D4&! /"! &15&%"#<"! &1! #4/"!
mR&$0#"8!]^^i8!5,!_(n,!
!
I/!&17"$;170-+!?d!$&!?&"%1+#!1&!$&G0#&!-+.+b!
!
?d $ D@d
`
@a:
$8#@ 3 +�
*9d
+�*8% 3 +�
*9
`
@a:
!
!
!
e&!54&$&! 0$FG0-"%! /"!C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+8!"#"/0<"#$+! /"!-&%-"#;"!$&/!
B"/+%!$&/!&17"$;170-+!"!-&%+8!&1!$&-0%8!-4"#7+!.A1!-&%-"#+!&17J!$&!&17&!B"/+%8!&/!
"3417&! $&/! .+$&/+! &1! .&3+%,! ?"%"! -+#+-&%! &/! B"/+%! "! 5"%70%! $&/! -4"/! 1&! 54&$&!
-+#10$&%"%! 4#! "3417&! "-&57"C/&! $&/! .+$&/+! 1&! $&C&! -+#+-&%! /"! $017%0C4-0H#! $&/!
&17"$;170-+8! &/! -4"/8! C"3+! /"! '05H7&101! #4/"8! 1&! $017%0C4*&! -+.+!4#"! -'0a-4"$%"$+!
-+#!F'IVB!2%"$+1!$&!/0C&%7"$,!?+%!7"#7+8!5"%"!&B"/4"%!/"!'05H7&101!#4/"8!$0-'+!B"/+%!
$&C&! 1&%! -+.5"%"$+! -+#! &/! B"/+%! 7&H%0-+! $&! /"1! 7"C/"1! $&! /"! -'0a-4"$%"$+E! 10! &/!
B"/+%! -"/-4/"$+! &1! 145&%0+%! "/! B"/+%! 7&H%0-+! 1&! %&-'"<"! /"! '05H7&101! #4/"8! /+! -4"/!
%&5%&1"! D4&! &V017&! 4#! ."/! "3417&8! 54&1! &/! &%%+%! &#! &17&! -"1+! 1&%;"!
102#0G0-"70B".&!."*+%!"!-&%+!mR&$0#"8!]^^i8!5,!_(n,!!!!
!
3.3.3.3!Porcentaje de aciertos estimados en el modelo
!!!
q7%+! .J7+$+! 5"%"! $&7&%.0#"%! /"! C+#$"$! $&! 4#! .+$&/+! >+207! &1! "! 5"%70%! $&! /"!
5%&$0--0H#!$&!/+1!B"/+%&1!$&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!#@!-+#!&/!.+$&/+8!$&!7"/!G+%."!
D4&!#@ $ %!10!+� � '8!+!/+!-+#7%"%0+8!&17+!&1!D4&!#@ $ 2!10!+� � ',!I/!B"/+%!D4&!1&!/&!
hp!
!
"102#"! "! '! #+%."/.&! &1! $&! ^,pE! 10#! &.C"%2+8! 10! 1&! $&G0#&! 4#! 4.C%"/! .A1!
5&D4&P+!+!.A1!2%"#$&!$&5&#$&%A!&V-/410B".&!$&!/"!$017%0C4-0H#!$&!/+1!$"7+1!
$&!/"!.4&17%"!&174$0"$"!*!$&!/"!0.5+%7"#-0"!D4&!1&!/&!$J!"!-"$"!705+!$&!&%%+%8!*"!
D4&8! 5+%! &3&.5/+8! 10! 1&! /&! "102#"! "/! 4.C%"/! 4#! B"/+%! .&#+%! "/! ^,p8! +#-&1!
"4."%A! &/! #F.&%+! $&! B&-&1! D4&! 1&! -/"10G0D4&#! -+%%&-7".&! "! /"1!
+C1&%B"-0+#&1! 5"%"! /"1! D4&! #@ $ %8! 5&%+! "/! .01.+! 70&.5+! 1&! 0#-%&."%A! &/!
#F.&%+!$&!B&-&1!&#!D4&!1&!-/"10G0D4&#!+C1&%B"-0+#&1!-+.+!4#+1!5"%"! /"1!D4&!
#@ $ 2!mR&$0#"8!]^^i8!5,!_(n,!
!
U+$"!B&<!D4&!/+1!B"/+%&1!$&!#@!1+#!-+#+-0$+18!1&!$&C&!-+#7"C0/0<"%!&/!5+%-"3&!
$&! "-0&%7+1! &#! /"! &170."-0H#! $&/! .+$&/+8! 5"%"! .&$0%! 14! C+#$"$! $&! "3417&,! >+!
"#7&%0+%!54&$&!1&%!-+#1+/0$"$+!&#!/"!10240&!7"C/"b!!
!
Tabla 5- Cuadro de clasificación de aciertos
! !Q"/+%!%&"/!$&!#@!
! !#@ $ 2! #@ $ %!
?%&$0--0H#!$&!+�!!+� * � '! V::! V:d!
+� * � '! Vd:! Vdd!
Tomado de Medina, 2003, p. 19
!
I#! /"! 7"C/"! "#7&%0+%8!V::! *!Vdd! ! %&5%&1"#! /"1! 5%&$0--0+#&1! -+%%&-7"18! &1! $&-0%8!
B"/+%&1! -&%+! C0&#! 5%&$0-'+18! *! B"/+%&1! 4#+! C0&#! 5%&$0-'+18! %&15&-70B".&,!
I#7+#-&18! V:d! *! Vd:! 1+#! /"1! 5%&$0--0+#&1! &%%H#&"18! &1! $&-0%8! B"/+%&1! 4#+! ."/!
5%&$0-'+18!*!B"/+%&1!-&%+!."/!5%&$0-'+18!%&15&-70B".&,!9!5"%70%!$&!&17&!"#A/0101!
1&!54&$&#!$&G0#0%!/+1!10240&1!;#$0-&1b!
!
!
!
!
!
!
hk!
!
Tabla 6- Índices para medir la bondad del ajuste
234567! /".*-*$*2-! "Q(0"#*2-!
Q)%)!*#!)13#-.&%!M+-0&! %&! /"1! 5%&$0--0+#&1!
-+%%&-7"1!*!&/!7+7"/!$&!5%&$0--0+#&1!
V:: C Vdd
V:: C V:d C Vd: C Vdd!
Q)%)!*#!#--&-#%!M+-0&! %&! /"1! 5%&$0--0+#&1!
0#-+%%&-7"1!*!&/!7+7"/!$&!5%&$0--0+#&1!
V:d C Vd:
V:: C V:d C Vd: C Vdd!
L%4#13,313*)*!
?%+5+%-0H#! %&! /"! G%&-4&#-0"! $&!
B"/+%&1! -&%+! -+%%&-7+1! *! &/! 7+7"/! $&!
B"/+%&1!-&%+!+C1&%B"$+1!
V::
V:: C Vd:!
J#'%323$3*)*!="<H#!%&!/+1!B"/+%&1!4#+!-+%%&-7+1!*!
&/!7+7"/!$&!B"/+%&1!4#+!+C1&%B"$+1!
Vdd
V:d C Vdd!
Q)%)!*#!,)$%&%!
1#-&%!
?%+5+%-0H#! %&! /"! G%&-4&#-0"! $&!
B"/+%&1! -&%+! 0#-+%%&-7+1! *! &/! 7+7"/! $&!
B"/+%&1!-&%+!+C1&%B"$+1!
Vd:
V:: C Vd:!
Q)%)!*#!,)$%&%!
9'&%!
="<H#!%&!/+1!B"/+%&1!4#+!0#-+%%&-7+1!
*!&/!7+7"/!$&!B"/+%&1!4#+!+C1&%B"$+1!
V:d
V:d C Vdd!
Tomado de Medina, 2003, p. 20
!
3.3.3.4!Prueba de Hosmer-Lemeshow
!
I17"! 5%4&C"! &B"/F"! /"! C+#$"$! $&! "3417&! 2/+C"/! $&/! .+$&/+8! "! 5"%70%! $&! /"!
-+#17%4--0H#!$&!4#"!7"C/"!$&!-+#70#2&#-0"!"!/"!D4&!1&!"5/0-"!4#!-+#7%"17&!705+!-'0a
-4"$%"$+,!I17&!-+#7%"17&!1&!C"1"!&#!/"!5%&$0--0H#!%&"/!$&!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&,!
?"%"! //&B"%! "! -"C+! &17"! 5%4&C"! 1&! &G&-7F"#! -+.5"%"-0+#&1! %&! /+1! B"/+%&1!
+C1&%B"$+1! *! &170."$+18! 5+%! 2%45+18! 5"%"! /+! -4"/! /"1! +C1&%B"-0+#&1! $&C&#! 1&%!
$0B0$0$"1!&#! C!2%45+18!D4&!$&!/+!2&#&%"/!1+#!_^8!%&/"70B".&!024"/&1,!?"%"!&//+8!
1&! $0B0$&! &/! %&-+%%0$+! $&! /"! 5%+C"C0/0$"$! &#! $&-0/&1! $&! %0&12+8! &1! $&-0%8! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!+-4%%&#-0"!$&/!G&#H.&#+b!� 2>%& � 2>"&*"1;!'"17"!� %,!M"$"!2%45+!
D4&!&17A!-+#G+%."$+!$&!)f!+C1&%B"-0+#&1!*!&#!-"$"!4#+!$&!/+1!W!2%45+1!1&!70&#&!
D4&!mR&$0#"8!]^^i8!5,!]^nb!!!
!
a!#f!&1!/"!14."!$&!/+1!B"/+%&1!_!&#!-"$"!4#+!$&!/+1!2%45+1!m#f $ #@n!
hh!
!
a!V�!&1!/"!.&$0$"!$&!/+1!B"/+%&1!5%&$0-'+1!&#!-"$"!2%45+!mV� $��
`�9,!
!
9!5"%70%!$&!&17"! 0#G+%."-0H#!1&!-+#17%4*&!/"!7"C/"!$&!-+#70#2&#-0"!-+#!/"!-4"/!1&!
-+.5"%"!/"!$017%0C4-0H#!$&!+-4%%&#-0"!*!$&!#+!+-4%%&#-0"!5%&B017"!5+%!/"!&-4"-0H#!
*! /+1! B"/+%&1! +C1&%B"$+1,! >"! 5%4&C"! 1&! %&"/0<"! -+.5"%"#$+! /"1! G%&-4&#-0"1!
+C1&%B"$"1!-+#!/"1!&15&%"$"1!"!7%"BJ1!$&/!10240&!&17"$;170-+!mR&$0#"8!]^^i8!5,!
]^nb!
!
�^ $8#f 3 )f+�9
d
)f+�8% 3 +�9
�
fa:
!
M4"#$+!&/!.+$&/+! 1&!"3417"! -+%%&-7".&8! &/! &17"$;170-+!X+7!.01.+!D4&!1024&!
4#"!$017%0C4-0H#!-'0a-4"$%"$+!-+#!WIY!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!$&C&!1&%!0#G&%0+%!"/!B"/+%!
7&H%0-+!m7"C/"n,!!
!
3.3.3.5!Curva ROC
?"%"!-+.5%+C"%!/"!&G&-70B0$"$!$&!4#!.+$&/+!&#!/"!-/"10G0-"-0H#!$&!+C1&%B"-0+#&18!
1&!54&$&!-+#17%40%!4#"!7"C/"!$&!-/"10G0-"-0H#!$+#$&!1&!-%4<"!&/!B&%$"$&%+!B"/+%!$&!
/"! +C1&%B"-0H#! m_! +! ^n8! -+#! /"! 5%&$0--0H#! $&! /"!.01."! 1&2F#! &/!.+$&/+! D4&! 1&!
-+#10$&%",! >"! 5%&$0--0!~+#! 1&! 14&/&! '"-&%! -+#! %&15&-7+! "! 4#! B"/+%! $&! %&G&%&#-0"!
"%C07%"%0+!-b!�Y $ %!10!�� � �8!.0%"1!D4&!�Y $ 2!10!�� � �,!I/!B"/+%!'"C074"/!D4&!1&!
14&/&!7+."%!-+.+!B"/+%!$&!-+%7&!&1!-!|!^8p,!
!
>"! -"5"-0$"$! 5%&$0-70B"! $&! /+1! .+$&/+1! 5"%"! 4#! .+$&/+! $&! %&2%&10H#! /+2;170-"!
.&$0"#7&!&/!-+#-&57+!$&!1
C0/0$"$b!V8# $ %]# $ %9!*!.&$0"#7&!&/!-+#-&57+!$&!
&15&-0G0-0$"$b!V8# $ 2]# $ 29,!I1!$&-0%8!/"!5%&$0--0H#!$&!JV07+!-4"#$+!&1!-0&%7+!1&!
$&#+.0#"!1
C0/0$"$!*!/"!5%&$0--0H#!$&!4#!G%"-"1+!-4"#$+!&18!"!14!B&<!-0&%7+8!1&!
$&#+.0#"!&15&-0G0-0$"$,!U+$+!&17+!&1!.4*!1
C/&!"!/"1!G%&-4&#-0"1!%&/"70B"1!$&!
O!|!_!&!O!|!^,!
!
h(!
!
T#"!-4%B"!$&!705+!%&-&0B&%!+5&%"70#2!-'"%"-7&%0170-!m=qMn!&1!4#!2%AG0-+!&#!&/!D4&!
1&! %&5%&1"! /"! 1
C0/0$"$! &#! G4#-0H#! $&! m_! a! &15&-0G0-0$"$n,! e0! B".+1!
.+$0G0-"#$+! /+1!B"/+%&1!$&/!B"/+%!$&!-+%7&!-!*! %&5%&1".+1! /"!1
C0/0$"$! m&#!
+%$&#"$"1n! G%&! "! m_a! &15&-0G0-0$"$n! m&#! "C1-01"1n! 7&#&.+1! /"! -4%B"!=qM,!I1!
4#"! -4%B"! -H#-"B"! D4&! -+#&-7"! /+1! 54#7+1! m^8^n! *! m_8! _n,!M4"#7+!."*+%! 1&"! &/!
A%&"!C"3+!/"!-4%B"!.&3+%&1!1&%A#!/"1!5%&$0--0+#&1,!
!
>"!-4%B"!=qM!+G%&-&!4#!.&3+%!%&14.&#!$&!/"!-"5"-0$"$!5%&$0-70B"!D4&!4#"!7"C/"!
$&! -/"10G0-"-0H#8! 5+%D4&! 5%&1"! /"! 5+7&#-0"! 5%&$0-70B"! 5"%"! 7+$+1! /+1! 5+10C/&1!
B"/+%&1!$&!%&G&%&#-0"!-,!
!
M4"#$+!-!&17A!-&%-"!$&!^!-"10!7+$"1!/"1!5%&$0--0+#&1!1&%A#!� $ %8!-+#!/+!-4"/!/"!
1
C0/0$"$!&17"%A!5%HV0."!"!_!*!/"!&15&-0G0-0$"$!&17"%A!-&%-"!$&!^,!91;8!&/!54#7+!
m_!t!&15&-0G0-0$"$8!1
C0/0$"$n!7&#$%A!-++%$&#"$"1!m_8_n!
!
M4"#$+!-!&17A!-&%-"!$&!_!-"10!7+$"1!/"1!5%&$0--0+#&1!1&%A#!� $ 28!-+#!/+!-4"/!/"!
1
C0/0$"$!&17"%A!5%HV0."!"!^!*!/"!&15&-0G0-0$"$!&17"%A!-&%-"!$&!_,!91;8!&/!54#7+!
m_!t!&15&-0G0-0$"$8!1
C0/0$"$n!7&#$%A!-++%$&#"$"1!m^8^n,!?"%"!4#"!&15&-0G0-0$"$!
$"$"! mG03"#$+! 4#! B"/+%! &#! &/! &3&! $&! "C1-01"1n8! /"! ."*+%! 5+7&#-0"! 5%&$0-70B"!
-+%%&15+#$&!"!/"!1
C0/0$"$!.!~"1!"/7"!m."*+%!B"/+%!&#!&/!&3&!$&!+%$&#"$"1n8!$&!
.+$+!D4&!-4"#7+!."*+%!1&"!&/!A%&"!C"3+!/"!-4%B"!=qM!."*+%!1&%A!/"!5+7&#-0"!$&!
5%&$0--0H#,!
3.3.4! PRUEBA DE BONDAD DE LOS PARÁMETROS DEL MODELO LOGIT
!
M+.+! &#! &/! -"1+! $&! /+1! .+$&/+1! +&:3.! 1&! &.5/&"! &/! .J7+$+! $&! .AV0."!
B&%+10.0/074$8! D4&! &#! 2&#&%"/! &1! 5"%"! .4&17%"1! 2%"#$&18! /+1! &%%+%&1! &17A#$"%!
&170."$+1!$&/!.+$&/+!1+#!"10#7H70-+1,!?+%!7"#7+8!&#!/42"%!$&/!&17"$;170-+!7p8!5"%"!
&B"/4"%! /"! 0.5+%7"#-0"! &17"$;170-"! $&! 4#! -+&G0-0&8! 1&! &.5/&"! &/! &17"$;170-+!
5 Si el tamaño de la muestra es razonablemente grande, la distribución t converge a la distribución normal.
hl!
!
m#+%."/!&17"#$"%0<"$+n!z8! %"<H#!5+%! /"!D4&!1&! 0#G0&%&!&#!C"1&!"! /"! 7"C/"!#+%."/!
mX43"%"70!*!?+%7&%8!]^_^8!5,!ppin,!
!!
?"%"! &B"/4"%! /"! C+#$"$! $&! /+1! 5"%A.&7%+1! $&/! .+$&/+! +&:3.! +! 14! 102#0G0-"#-0"!
&17"$;170-"8!1&!$&C&!-+#10$&%"%!D4&!/"!$017%0C4-0H#!$&/!&170."$+%!$&/!5"%A.&7%+!Q!
&1! $&! /"! G+%."! � Q� =.,8Q9 8! 5+%! /+! -4"/! 1&! 54&$&! $&G0#0%! 0#7&%B"/+1! $&!
-+#G0"#<"!$&!$0-'+!5"%A.&7%+!&170."$+8!-+#!&/!G0#!$&!B&%0G0-"%!10!&/!B"/+%!+C7�$+8!
$&!."#&%"!0#$0B0$4"/8!&1!102#0G0-"70B".&!$0170#7+!$&!-&%+!mR&$0#"8!]^^i8!5,!_knb!
!
�R�*Q $ 2!!I/!5"%A.&7%+!&1!024"/!"!-&%+!
�:�*Q � 2!!I/!5"%A.&7%+!&1!$0170#7+!$&!-&%+!
!
I/! 0#7&%B"/+! $&! -+#G0"#<"! $&7&%.0#"! &/! %"#2+! $&! B"/+%&1! &#! &/! -4"/! 1&! $&C&!
&#-+#7%"%! &/! 5"%A.&7%+E! +#-&1! 10! &/! B"/+%! &170."$+! #+! 5&%7&#&-&! "! $0-'+!
0#7&%B"/+!1&!$&C&!%&-'"<"%!/"!'05H7&101!#4/",!I/!0#7&%B"/+!1&!$&G0#&!-+.+!mR&$0#"8!
]^^i8!5,!_knb!
!!
Q 3 Bvd=.,8Q9 � Q � Q C Bv
d=.,8Q9!
!
N+#$&! v! &1! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! &/! B&%$"$&%+! B"/+%! $&/! 5"%A.&7%+! Q! 1&!
&#-4%&! G4&%"! $&/! 0#7&%B"/+! $&1-%07+! *! B! &1! &/! B"/+%! 7"C4/"%! $&! /"! $017%0C4-0H#!
� 2� % 8! &/! -4"/! $&3"! 4#"! 5%+C"C0/0$"$! $&! v "! "! 14! $&%&-'",! I#7+#-&18! 1&!
%&-'"<"%A!/"!'05H7&101!#4/"!-4"#$+b!!!
Q
=.,8Q9
� Bvd!
3.3.5! PROCESO DE SELECCIÓN DEL MODELO
!?"%"! 0$FG0-"%! -4A/! &1! &/! .&3+%! .+$&/+! $&! %&2%&10H#! /+2;170-"8! 1&! %&"/0<"! /"!
-+.5"%"-0H#!$&!.+$&/+1!470/0<"#$+!5"%"!&//+!&/!-+-0&!$&!B&%+10.0/074$8!.01.+!
(^!
!
D4&! G4&! "#"/0<"$+! &#! &/! 54#7+! i,],i,_! $&/! 5%&1&! $+-4.+,! N0-'+! -+-0&!
$&7&%.0#"8! "! 5"%70%! $&! /"! .4&17%"! -+#! /"! D4&! 1&! &17A! 7%"C"3"#$+8! -4A#7+! .A1!
5%+C"C/&! &1! 4#! .+$&/+! G%&! "! +7%+,! >"! $0G&%&#-0"! $&! /+1! -+-0&1! $&!
B&%+10.0/074$!%&!$+1!.+$&/+1!D4&!&17J#!10&#$+!-+.5"%"$+1!1&!$017%0C4*&!-+.+!
4#"!-'0a-4"$%"$+!-+#!2%"$+1!$&!/0C&%7"$!D4&!-+%%&15+#$"#!1&2F#!/"!$0G&%&#-0"!&#!
&/!#F.&%+!$&!B"%0"C/&1!%&!".C+1!.+$&/+1!mN&!/"!G4&8!]^__n,!
!
3.4! ANÁLISIS Y DESCRIPCIÓN DE VARIABLES
?%&B0+! "/! 5/"#7&".0+! $&/! .+$&/+! &-+#+.J7%0-+8! 1&! %&"/0<"! /"! $&1-%05-0H#!
-4"/07"70B"! $&! /"1! B"%0"C/&1! "! 1&%! 470/0<"$"18! -+#! &/! 5%+5H107+! $&! D4&8! -+#! $0-'+!
"#A/01018! 5%&B0+! "! D4&! 1&"#! 0#1&%7"$"1! &#! &/! .+$&/+8! &17"1! B"%0"C/&1! 1&"#!
0#7&%5%&7"$"1!$&!/"!."#&%"!.A1!"$&-4"$",!
!
I#! 7"/! 1F$+8! "/! 7+."%! B"%0"C/&1! .0-%+&-+#H.0-"1! *! &#! C"1&! "! /+1! &174$0+1!
5%&B0+1! "#"/0<"$+1! &#! +7%+1! 5";1&18! 1&! '"#! -+#10$&%"$+! -+.+! B"%0"C/&1!
$&5&#$0&1! $&/! .+$&/+! 7"#7+! B"%0"C/&1! 1+-0+&-+#H.0-"1! -+.+!
1+-0+$&.+2%AG0-"1,!
!
3.4.1! UNIDAD DE ANÁLISIS, TEMPORAL Y GEOGRÁFICA
!M+.+! *"! 1&!.&#-0+#H! "#7&%0+%.&8! 5"%"! -4.5/0%! -+#! &/! +C3&70B+! $&/! 5%&1&!
7%"C"3+!$&!0#B&1702"-0H#8!1&!'"#!%&"/0<"$+!.+$&/+1!+&:3.!"!5"%70%!$&!/"!0#G+%."-0H#!
$&! /"1! &#-4&17"1b! I6KX:T=! ]^__a]^_]! *! /"! X/+C"/! \0#$&V! ]^_`,! I#! ".C+1!
-"1+18!/"!4#0$"$!$&!"#A/0101!1+#!/+1!0#$0B0$4+1!$&!.A1!$&!_p!"P+1,!?&1&!"!D4&!/"!
.4&17%"!$&!/"!I6KX:T=!-+%%&15+#$&!"!B0B0&#$"8!5"%"!&17&!"#A/0101!1&!7%"C"3H!-+#!
/"! 0#G+%."-0H#! %&-+/&-7"$"! "! #0B&/! $&! /+1! 0#$0B0$4+1! D4&! G+%."#! 5"%7&! $&! -"$"!
'+2"%!&#-4&17"$+,!!
!
?"%"!$0-'"1!4#0$"$&1!$&!"#A/01018!5+%! /"!#"74%"/&<"!$&! /"! 0#G+%."-0H#!$015+#0C/&8!
1&!'"!5/"#7&"$+!4#!"#A/0101! 7%"#1B&%1"/8!&1!$&-0%8!&#!&/!.01.+!54#7+!$&/! 70&.5+,!
?"%"!&/!-"1+!$&!/"!0#G+%."-0H#!$&!I6KX:T=8!/+1!$"7+1!.A1!%&-0&1!$015+#0C/&1!
(_!
!
-+%%&15+#$&#! "! /+1! "P+1! ]^__a]^_]k! *! 5"%"! &/! -"1+! $&! X/+C"/! \0#$&V! /"!
0#G+%."-0H#! -+%%&15+#$&! "/! ]^_`8! "P+! &#! &/! -4"/! 1&! %&"/0<H! &/! /&B"#7".0+! $&!
0#G+%."-0H#,!!
!
9.C"1! &#-4&17"1! G4&%+#! %&"/0<"$"1! &#! 7+$+! &/! 7&%%07+%0+! #"-0+#"/,!
I15&-;G0-".&8!5"%"!I6KX:T=8!1&!-+#10$&%"%+#!/"1!]`!5%+B0#-0"1!$&/!5";18!*!/"!
.4&17%"!&#!A%&"1!4%C"#"1!G4&!/&B"#7"$"!&#!-%+1!5+C/"$+1!-+#!4#"!5+C/"-0H#!
$&! ],^^^! *!.A1! '"C07"#7&18! -+#G+%.&! "! /"1! %&-+.&#$"-0+#&1! $&! /"!M+.4#0$"$!
9#$0#"!$&!6"-0+#&1,!
Tabla 7- Bases de datos
!!"-*68%0!GHIISGHIG!
3COTA!1>ON?CF!6FADCF!.?ONMU!GHIV!
+CWCXA!NM!FC!W>ML@EC!!
_^`,_l_! _^^^!%&B017"1!&#!I-4"$+%!
0MYEMLMO@C@?Z?NCN! 6"-0+#"/! 6"-0+#"/!(ADFCT?[O!NM!ML@>N?A!
?+C/"-0H#!$&!_p!"P+1!&#!"$&/"#7&!
?+C/"-0H#!$&!_p!"P+1!&#!"$&/"#7&!
+KTO?TC! M"%"!"!-"%"!&#!B0B0&#$"1! M"%"!"!-"%"!&#!B0B0&#$"1!
!
3.4.2! SELECCIÓN DE LA VARIABLE DEPENDIENTE
!
>"!B"%0"C/&!&174$0"$"!m$&5&#$0&n!1&%A!$&#+.0#"!Z0#-/410H#!G0#"#-0&%"[,!
!
Z)%#!X/+C"/!\0#$&Vb!?"%"! /"!-+#17%4--0H#!$&! /"!B"%0"C/&!$&5&#$0&!&#! /"!C"1&!
$&! $"7+1!X/+C"/! \0#$&V8! 1&! -+#10$&%H! /"! B"%0"C/&! $&#+.0#"$"! -4"! G0#"#-0&%"!
Z"--+4#7LG0#[8!/"!.01."!D4&!0#$0-"!10!&/!&#-4&17"$+!"-74"/.&!70&#&!4#"!-4"!
5&%1+#"/!+!-+#34#7"!-+#!+7%"!5&%1+#"!&#!"/24#"!$&! /"1!10240&1!F$"$&1b!4#!
C"#-+8! 4#0H#! $&! -%J$07+18! -++5&%"70B"1! $&! "'+%%+! *! 5%J17".+18! 0#17074-0+#&1! $&!
.0-%+-%J$07+8!4!+7%+!705+!$&!0#17074-0H#!G0#"#-0&%"!G+%."/,!
!
?"%"!&/!-"1+!$&!I-4"$+%!&17"!B"%0"C/&!.4&17%"!/+1!10240&1!%&14/7"$+1b!
6 La investigación se realizó durante un año (de abril de 2011 a marzo de 2012)
(]!
!
Tabla 8- Variable tiene cuenta en una institución financiera- Findex
+?MOM!T>MO@C!MO!>OC!?OL@?@>T?[O!\?OCOT?MEC!
(AETMO@CPM!
#?! V]^!
-A! phj!
+A@CF! _^^j!
!
e0#!&.C"%2+8!$%+!$&!/"!.01."!C"1&!7".C0J#!1&!5%&1"#!+7%"1!B"%0"C/&1!D4&!
5+$%;"#! &V5/0-"%! .&3+%! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&8! *"! D4&! 5&%.07&#! -+#+-&%! 10! /"1!
5&%1+#"1!&17A#!"--&$0&#$+!"!+7%+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!-+.+!&1!&/!-"1+!$&!7&#&%!
4#"!7"%3&7"!$&!$JC07+8!-%J$07+8!+! 7&#&%!4#!5%J17".+!+!'"C&%! 7+."$+!4#!5%J17".+!
&#!/+1!F/70.+1!_]!.&1&1,!I#!7J%.0#+1!$&!/"!$&G0#0-0H#!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!1&!
54&$&!$&7&%.0#"%!D4&!$0-'"1!5&%1+#"1!1;!&17A#!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&8!*"!D4&!
&17A#!"--&$0&#$+!"!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!5&1&!"!#+!-+#7"%!-+#!4#"!-4"!&#!&/!
1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8! %"<H#! 5+%! /"! -4"/8! "! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! 1&! /&!
0#1&%7"#!/"1!10240&1!B"%0"C/&1b!
!
Tabla 9- Construcción de variable dependiente con variables adicionales- Findex
/MLTE?YT?[O!
U0&#&!7"%3&7"!$&!$JC07+8!5&%+!#+!70&#&!-4"!
U0&#&!7"%3&7"!$&!-%J$07+8!5&%+!#+!70&#&!-4"!#0!7"%3&7"!$&!$&C07+!
U0&#&! 4#! 5%J17".+! 5"%"! -"1"! $&5"%7".+! +! 70&%%"18! 5&%+! #+!70&#&!#"$"!$&!/+!"#7&%0+%!
:"!7+."$+!4#!5%J17".+!"!4#"!0#17074-0H#!G0#"#-0&%"!&#!/+1!F/70.+1!_]!.&1&18!5&%+!#+!70&#&!/+!"#7&%0+%,!
T#"! B&<! 0#-/40$"1! /"1! B"%0"C/&1! 1&P"/"$"18! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! m0#-/410H#!
G0#"#-0&%"n!5"%"!&/!.+$&/+!$&! /"!C"1&!X/+C"/!\0#$&V!1&!5%&1"!$&! /"!10240&!
."#&%"b!!
!
!
!
!
(i!
!
Tabla 10- Variable inclusión financiera – Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! (AETMO@CPM!
#?! V_^!
-A! p`j!
+A@CF! _^^j!
I#!7"/!1F$+8!&/!5+%-"3&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&1!$&/!`kj,!
!
Z)%#! L'3:<9-E! ?"%"! 7%"C"3"%! -+#! /"! C"1&! I6KX:T=! *! "! G0#! $&! ."#7&#&%! 4#"!
-+.5"%"C0/0$"$!-+#!/"!C"1&!$"7+1!$&!X/+C"/!\0#$&V8!1&!-+#10$&%"!/"!5+C/"-0H#!$&!
_p!"P+1! *!.A18! *! 1&! 7%"7"%A!$&! -+#17%40%! /"1!.01."1!B"%0"C/&1!&! 0#-/40%/"1!&#!&/!
.+$&/+,!
!
I#!/"!C"1&!I6KX:T=!&V017&!4#"!B"%0"C/&!$&#+.0#"$"!?9ip8!D4&!-+%%&15+#$&!"!
/"!5%&24#7"!$&!10!/+1!&#-4&17"$+1!70&#&#!4#"!-4"!"-70B"!+!#+,!
!
Tabla 11- Variable PA35, para obtener la variable inclusión financiera-ENIGHUR
+?MOM!T>MO@C!CT@?ZC!
(AETMO@CPM!(AETMO@CPM!'T>W>FCNA!
'`AEEAL! il8^lj! il8^lj!
$AEE?MO@M! _8p`j! `^8kij!'`AEEAL!a!TAEE?MO@M!
_8]j! VIBJ]^!
-A!@?MOM! p(8_hj! _^^j!
+A@CF! _^^j! !!
!
>"1!+5-0+#&1!Z9'+%%+1[8!ZM+%%0&[!*!Z9'+%%+1!*!-+%%0&[!102#0G0-"!D4&!&/!`_8(ij!
$&! /"! 5+C/"-0H#! 70&#&! -4"! "-70B"8! 5+%! /+! -4"/8! 1&! 5+$%;"! $&-0%! D4&! "D4;!
5+10C/&.&! &V017&! 4#! 14C%&2017%+! *"! D4&! 1&! -+#10$&%"! "! /"1! 5&%1+#"1! D4&!
"1&24%"#! 7&#&%! -4"1! "-70B"1! m&1! $&-0%! D4&! 14! -4"! &17A! &#! 41+n,! M+#! /"!
G0#"/0$"$! $&! 7%"7"%! $&! %&-45&%"%! &/! 14C%&2017%+8! *! $&7&%.0#"%! /"! -"#70$"$! $&!
(`!
!
5+C/"-0H#! D4&! "--&$&! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! 1&! 0#-/40%A#! +7%"1! B"%0"C/&1!
"$0-0+#"/&1!D4&!5&%.07"#!G+%7"/&-&%!/"!B"%0"C/&!$&5&#$0&b!
!
Tabla 12- Construcción de variable dependiente con variables adicionales- ENIGHUR
/MLTE?YT?[O!
U0&#&#!7"%3&7"!$&!-%J$07+,!
e0!74B+!0#2%&1+1!5+%!"'+%%+1!+!5H/0<"1!
e0!'0<+!5"2+1!5+%!5%J17".+1!
!
I17+1! 7%&1! -"1+1! 1&! 0#-/4*&#! &#! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&8! F#0-".&! "! /+1!
0#$0B0$4+1!D4&!%&15+#$0&%+#!D4&!1;!70&#&#!7"%3&7"8!+!74B0&%+#!0#2%&1+1!5+%!"'+%%+1!
+!5H/0<"18!+!'0-0&%+#!5"2+1!5+%!5%J17".+18!5&%+!$03&%+#!D4&!#+!70&#&#!-4"1!$&!
"'+%%+! +! -+%%0&! "-70B"18! D4&$"#$+! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! "3417"$"! $&! /"!
10240&!G+%."b!
!Tabla 13- Variable inclusión financiera- ENIGHUR
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
(AETMO@CPM!(AETMO@CPM!'T>W>FCNA!
-A! p]8ihj! p]8ihj!
#?! VbB_]^! _^^j!
+A@CF! _^^j! !!
M+#! &17+1! "3417&1! &/! 5+%-"3&! $&! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! &1! $&! `h8kij! &#! /"!
.4&17%"! *! 10! 1&! "5/0-"#! /+1! G"-7+%&1! $&! &V5"#10H#! 1&! 70&#&! 4#! 5+%-"3&! $&!
``8(pj!&#!/"!5+C/"-0H#,!
!
Tabla 14- Variable inclusión financiera expandida- ENIGHUR
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
.EMT>MOT?C! (AETMO@CPM!(AETMO@CPM!'T>W>FCNA!
-A! p,h]^,(ip! pp8_pj! pp8_pj!#?! `,kp],_^i! VVBJc^! _^^j!+A@CF! _^,ih],lih8p^! _^^j! !!
!
!
(p!
!
3.4.3! SELECCIÓN DE LAS VARIABLES INDEPENDIENTES
!
>"1!B"%0"C/&1!0#$&5&#$0&1!"!1&%!470/0<"$"1!&#!&/!5%&1&!&174$0+!$&C&#!1&%!#+!
&#$H2&#"1! m&1! $&-0%8! #+! &17"%! $0%&-7".&! %&/"-0+#"$"1! -+#! /"! $&G0#0-0H#! $&!
0#-/410H#! G0#"#-0&%"n! 5&%+! &17"%! -+%%&/"-0+#"$"1! &17"$;170-".&! "! /"! B"%0"C/&!
$&5&#$0&8!$&!7"/!."#&%"!D4&!54&$"#!&V5/0-"%/",!
!
>"!#+.&#-/"74%"!D4&!1&!470/0<"%A!5"%"!-"$"!B"%0"C/&!&1!/"!10240&b!
•! 92&!*!?^ib!I$"$!
•! K#-LDb!#0B&/!$&!0#2%&1+!5+%!D40#70/&1!
•! e&-4#$"%0"b!#0B&/!$&!&$4-"-0H#!1&-4#$"%0"!
•! U&%-&%L#0B&/b!#0B&/!$&!&$4-"-0H#!7&%-&%!#0B&/!
•! R43&%b!2J#&%+!.43&%!
•! I#BL7%"#1L$+.&b!&#B;+!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!
•! =&-L7%"#1L$+.&b!!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!
•! =&-L7%"#1L2+Cb!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$&/!2+C0&%#+!
•! ?"2+L"2%0-4/74%"!*!"2%;-+/"b!1&-7+%!"2%0-4/74%"!
!
I#!-+#1&-4&#-0"8!7"#7+!5"%"!&/!.+$&/+!$&!/"!C"1&!X/+C"/!\0#$&V!"/!024"/!D4&!$&!/"!
&#-4&17"!I6KX:T=8! /"1!B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1!D4&!1&%A#!470/0<"$"1!1&%A#! /"1!
10240&1b!
"NCNd! S! e&! 5"%7&! $&! /"! '05H7&101! $&! D4&! /"! &$"$! &1! 4#! G"-7+%! D4&! 0#G/4*&! &#! &/!
"--&1+! *! 41+! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! G+%."/&18! *"! D4&! "! ."*+%! &$"$! ."*+%!
"--&1+!*!41+E!5"%"!&//+!1&!-+#10$&%"!/"!7&+%;"!$&/!-0-/+!$&!B0$"!$&!R+$02/0"#08!D4&!
$&7&%.0#"!D4&!/"1!5&%1+#"1!"-4.4/"#!"'+%%+!5"%"!14!&$"$!"$4/7"!*!/+!-+#7%"%0+!/+!
'"-&#!&#!/"!34BJ$!*!B&3&<,!I#!7"/!1F$+8!5+%!&/!/"$+!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!/+1!
3HB&#&1!1&%;"#!/"!5+C/"-0H#!.&#+1!"7%"-70B"!5"%"!+7+%2"%!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!*"!
D4&! &17&! 1&2.+! $&! /"! 5+C/"-0H#! $&C0$+! "! 14! -+%7"! &$"$8! G%&-4&.&! #+!
-4"#! -+#! 4#"! &17"C0/0$"$! &-+#H.0-"! -+#! /"! -4"/! 1+17&#&%! /"1! 7%"#1"--0+#&1!
D4&!1&!54&$&#!%&"/0<"%!"!7%"BJ1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+,!
!
(k!
!
9/! "#"/0<"%! /"! %&/"-0H#! %&! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! m0#-/410H#! G0#"#-0&%"n! *! /"!
&$"$8!1&!54&$&!+C1&%B"%!D4&!&#!/"1!$+1!&#-4&17"1!\0#$&V!*!I#02'4%8!&/!#F.&%+!
$&!5&%1+#"1!D4&!.&#+1!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!70&#&#!1+#!"D4&//"1!D4&!70&#&#!%&!
_p!*!]^!"P+1!*"!D4&!%&5%&1"#!&/!5+%-"3&!.A1!"/7+!$&!/"1!5&%1+#"1!D4&!#+!
&17A#! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&8! 5+%! +7%"! 5"%7&! /"1! 5&%1+#"1! D4&!.A1! 0#-/40$"1!
G0#"#-0&%".&! &17A#! 1+#! "D4&//"1! D4&! 70&#&#! %&! i^! *! `^! "P+1! *"! D4&!
%&5%&1"#! &/! ."*+%! 5+%-"3&! $&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! 10! &17A#! 0#-/40$"1!
G0#"#-0&%".&,!
!
Tabla 15- Relación inclusión financiera vs edad- Encuesta Findex!*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
"NCN!
IcSGH! GHS]H! ]HSVH! VHScH! cHS_H! _H!MO!CNMFCO@M!
-)! b_BG^! `l8kj! `h8(j! `(8`j! `k8lj! ki8`j!
#*! ]i8(j! p^8`j! cGBG^! p_8kj! pi8_j! ik8kj!
!
Tabla 16- Relación inclusión financiera vs edad- Encuesta Enighur *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
"NCN!
IcSGH! GHS]H! ]HSVH! VHScH! cHS_H! _H!MO!CNMFCO@M!
-)! JJBb^! `(8pj! ik8pj! ik8lj! `i8hj! pl8pj!
#*! __8ij! p_8pj! _]Bc^! ki8_j! pk8ij! `^8pj!
!
!
*OeEMLA!YAE!f>?O@?FMLdS!e&!."#70&#&!/"!'05H7&101!$&!D4&!"!."*+%! 0#2%&1+!."*+%!
"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!10#!D4&%&%!$&-0%!-+#!&17+!D4&!/+1!D4&!70&#&#!.&#+%!
0#2%&1+!-"%&-&#!$&!"--&1+8!10#+!D4&!&/!5+%-"3&!$&!"--&1+!$&!/"1!5&%1+#"1!D4&!
70&#&#! "/7+1! 0#2%&1+1! &1! ."*+%! "/! D4&! 70&#&#! /"1! 5&%1+#"1! -+#! C"3+! #0B&/! $&!
0#2%&1+1E!&17+!1&!-+%%+C+%"!-+#!B"%0+1!&174$0+1!-+.+!&/!$&! /"!M9\!m]^__8!5,]_n8!
&#!&/! -4"/!1&!1&P"/"!D4&!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!1&! 0#-%&."!-+#!&/!
#0B&/!$&!0#2%&1+1!$&!/"1!G".0/0"1,!!
!
I#!7"/!1F$+8!1&!470/0<"!D40#70/&1!$&!0#2%&1+!D4&!&1!4#"!B"%0"C/&!D4&!&17A!0#-/40$"!
&#!/"!C"1&!$&!$"7+1!X/+C"/!\0#$&V!*!1&!%&"/0<H!&/!.01.+!-+.5"%"70B+!-+#!/"!C"1&!
I6KX:T=E! &#! /"1! $+1! C"1&1! &/! 5%+5H107+! &1! +C1&%B"%! 10! /"! -+#-%"-0H#! $&!
5&%1+#"1!D4&!#+!1&!&#-4%"#!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!1+#!/"1!D4&!&17A#!&#!&/!
(h!
!
D40#70/! _! $&! /"! 5+C/"-0H#8!.0%"1! D4&! /"1! D4&!.A1! 1&! &#-4%"#! 0#-/40$"1! 1&!
4C0-"#!&#!&/!D40#70/!p,!
!
Tabla 17- Relación inclusión financiera ajustada vs nivel de ingreso- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
-?ZMF!NM!*OeEMLA!
=I! =G! =]! =V! =c!
-)! _JBg^! kk8_j! pk8hj! `_8hj! ih8ij!
#*! i_8_j! ii8lj! `i8ij! p(8ij! _GBb^!
?"%"!/"!-+#17%4--0H#!$&!D40#70/&1!$%+!$&!/"!I6KX:T=!1&!5"%70H!$&/!-A/-4/+!$&/!
0#2%&1+! 5+%! 5&%1+#"8! 0#2%&1+! $&/! '+2"%8! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1! &#! &/! '+2"%! *!
G0#"/.&!1&!+C74B+!&/!0#2%&1+!5&%!-A507"E!"1;!7".C0J#!1&!7+.H!/"!$&G0#0-0H#!D4&!
70&#&!&/! K#170747+!6"-0+#"/!$&!I17"$;170-"1!*!M+1a! K6IM!$&!D4&!Z+&%! 3':-#%&%!
*#!$&%!<&:)-#%!1&04-#'*#'!.&*)%!$)%!#'.-)*)%!#'!#,#1.3;&!&!#'!#%4#13#!F23#'#%!/!
%#-;313&%B! 4#-1323*)%! 4&-! #$! <&:)-! &! 4&-! )$:9'&! *#! %9%! 03#02-&%! )! 3'.#-;)$&%!
)'9)$#%!&!0H%!,-#19#'.#%7!4#-&!'&!$)%!:)')'13)%!304-#;3%.)%!/!&.-)%!#'.-)*)%!89#!
%#!4#-132#'!#'!,&-0)!'&!4#-35*31)!/7!'&-0)$0#'.#7!9')!%&$)!;#6,[!!
!
Tabla 18- Relación inclusión financiera ajustada vs nivel de ingreso- Encuesta Enigur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
-?ZMF!NM!*OeEMLA!
=I! =G! =]! =V! =c!
6q! b]Bg^! kh8pj! pk8_j! `_8hj! ]]8kj!eK! ]k8_j! i]8pj! `i8lj! p(8ij! bbBV^!
!
-?ZMF!NM!"N>TCT?[O!hLMT>ONCE?C!a! @METME!O?ZMFid! S!e&!."#70&#&! /"!'05H7&101!$&!
D4&!/"!&$4-"-0H#!0#G/4*&!&#!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!"!."*+%!&$4-"-0H#!
."*+%!"--&1+,!!
!
?"%"!&/!.+$&/+!$&! /"!&#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!1&!470/0<H!&/!#0B&/!$&!&$4-"-0H#8!&/!
.01.+! D4&! 7&#;"! -4"7%+! #0B&/&1b! #0#24#"8! 5%0."%0"8! 1&-4#$"%0"! *! 7&%-&%! #0B&/!
7&%.0#"$+,!e&!-%&&!D4&!/+1!#0B&/&1!D4&!.A1!0#G/4*&#!1+#!1&-4#$"%0"!*!7&%-&%!#0B&/8!
5+%!7"#7+8!1&!2&#&%"#!$+1!B"%0"C/&1!*900/!5"%"!0#$0-"%!/"1!5&%1+#"1!D4&!70&#&#!
&17+1!#0B&/&1!$&!&$4-"-0H#,!
!
((!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
/"!&#-4&17"!\0#$&V8!1&!54&$&!+C1&%B"%!&V017&!4#!"/7+!5+%-"3&!$&!5&%1+#"1!D4&!
#+! 1&! &#-4%"#! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&8! *"! D4&! #+! '"#! -4/.0#"$+! &/! #0B&/!
1&-4#$"%0"!*!7&%-&%!#0B&/,!
!
Tabla 19- Relación inclusión financiera ajustada vs secundaria- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
#MT>ONCE?C!
-)! #*!
-)! pl8kj! `l8pj!
#*! `^8`j! p^8pj!
Tabla 20- Relación inclusión financiera ajustada vs tercer nivel- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
+METME!-?ZMF!
-)! #*!
-)! pk8_j! ]p8^j!#*! `i8lj! hp8^j!
!
I#!&/! -"1+!$&! /"!I6KX:T=!1&!-%&H!$+1!#4&B"1!B"%0"C/&1!*900/! $&#+.0#"$"1!
1&-4#$"%0"!*!7&%-&%!#0B&/8!"!5"%70%!$&!/"1!B"%0"C/&1!$&/!#0B&/!$&!0#17%4--0H#!-+#!/"1!
10240&1! -"7&2+%;"1b! #0#24#+8! -%+! $&! "/G"C&70<"-0H#8! 3"%$;#! $&! 0#G"#7&18!
5%0."%0"8! &$4-"-0H#! CA10-"8! 1&-4#$"%0"8! &$4-"-0H#! .&$0"u! C"-'0//&%"7+8! 145&%0+%!
#+!4#0B&%107"%0+8!145&%0+%!4#0B&%107"%0+!*!5+17a!2%"$+E!*!&/!"P+!.A1!"/7+!"5%+C"$+!
D4&!B"!$&!^!"!_^8!"!G0#!$&!5+$&%!%&"/0<"%!&/!"#A/0101!-+.5"%"70B+!-+#!/"!&#-4&17"!
X/+C"/!\0#$&V,!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
/"!&#-4&17"!I#02'4%8!1&!54&$&!+C1&%B"%!&V017&!4#!"/7+!5+%-"3&!$&!5&%1+#"1!D4&!
#+! 1&! &#-4%"#! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&8! *"! D4&! #+! '"#! -4/.0#"$+! &/! #0B&/!
1&-4#$"%0"!*!7&%-&%!#0B&/,!
!
Tabla 21- Relación inclusión financiera ajustada vs secundaria- Encuesta Enighur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
#MT>ONCE?C!
-)! #*!
-)! p^8^j! pp8hj!
#*! p^8^j! ``8ij!
(l!
!
Tabla 22- Relación inclusión financiera ajustada vs tercer nivel- Encuesta Enighur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
+METME!-?ZMF!
-)! #*!
-)! p(8(j! ]i8_j!
#*! `_8]j! hk8lj!
!
6KOMEAd!S!e&!."#70&#&!/"!'05H7&101!$&!D4&!&/!2J#&%+!$&!/"1!5&%1+#"18!m5"%"!&17&!
-"1+!$&!&174$0+!1&!F&#$&!-+.+!2J#&%+!'+.C%&!+!.43&%n!0#G/4*&!&#!&/!"--&1+!"!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1E! 10! /"! 5&%1+#"! &1!.43&%8! 1&! C41-"! +C1&%B"%! 10! 70&#&!.&#+%!
"--&1+,!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
/"! &#-4&17"! \0#$&V! *! I#02'4%! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! D4&! &/! #F.&%+! .A1! "/7+! $&!
5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!1+#!.43&%&1!&/!."*+%!5+%-"3&!$&!/+1!#+!
0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&!$&/!7+7"/!$&!&#-4&17"$+1,!
!
Tabla 23- Relación inclusión financiera ajustada vs género- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
#MUA!
8AWDEM! 1>PME!
-)! `l8]j! c_BG^!#*! p^8(j! `i8(j!
Tabla 24- Relación inclusión financiera ajustada vs género- Encuesta Enighur!
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
#MUA!
8AWDEM! 1>PME!
-)! `(8_j! c_B]^!#*! p_8lj! `i8hj!
Q"%0+1! &174$0+1! *! "#A/0101! '"#! $&7&%.0#"$+! D4&! /"1! .43&%&1! 70&#&#! .&#+1!
5+10C0/0$"$! $&! "--&$&%! "! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! m9//&#,&7! "/,8! ]^_]! "#$!N&.0%2rsa
g4#7! "#$!g/"55&%8! ]^_]n! *! $&! "';! &1! D4&! 1&! '"#! 2&#&%"$+! 5%+2%"."1! 1+-0"/&1!
D4&! 1&! &#G+-"#! &#! G+."%! $0-'"! 0#-/410H#E! "1;! 7".C0J#! /"! M+#17074-0H#! $&! /"!
=&5FC/0-"! $&/! I-4"$+%8! &#! &/! "%7;-4/+! h^8! 1&P"/"! D4&! &/! I17"$+! $&C&%A! %&"/0<"%!
5+/;70-"1!D4&!5&%.07"#!"/-"#<"%! /"! 024"/$"$!%&!'+.C%&1!*!.43&%&1,!?+%! 7"#7+8!
5"%"!/+1!.+$&/+1!$&!"#A/0101!$&/!5%&1&!7%"C"3+8!1&!0#-/4*&!"/!2J#&%+!-+.+!4#"!
B"%0"C/&!*900/8!D4&!0#$0-"!D40J#!&1!.43&%!$&!/"1!5&%1+#"1!&#-4&17"$"1,!
l^!
!
!
+ECOL\MEMOT?CL! MO@MON?NCL! YAE! EMTMYT?[O! NM! @ECOL\MEMOT?CL! NAWKL@?TCLB!
MOZjA! NM! @ECOL\MEMOT?CL! NAWKL@?TCL! a! EMTMYT?[O! NM! @ECOL\MEMOT?CL! NM!
eAD?MEOAdS!e&!5"%7&!$&! /"!'05H7&101!$&!D4&! /"1!7%"#1G&%&#-0"1!$&!%&-4%1+1!$&!4#!
"-7+%!"!+7%+!54&$&#!1&%!-"#"/0<"$"1!"!7%"BJ1!$&!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"18!5+%!
/+!-4"/!/"1!7%"#1G&%&#-0"1!$&!%&-4%1+1!5+$%;"#!5%+50-0"%1&!"!7%"BJ1!$&!4#"!-4"!
&#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+E! &1! $&-0%8! /"1! 5&%1+#"1! D4&! 41"#! 7%"#1G&%&#-0"1! 70&#&#!
.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!
!
I#! /"! C"1&! X/+C"/! \0#$&V! &V017&#! 7%&1! B"%0"C/&1! $&! 7%"#1G&%&#-0"1b! &#B;+! *!
%&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $+.J170-"1! *! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $&!
2+C0&%#+,!!
!
N%+!$&! /"!B"%0"C/&!*900/!&#B;+!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"18!$&1$&!/"!C"1&!
$&!X/+C"/! \0#$&V! 1&! -+#10$&%H! 10! /+1! &#-4&17"$+1! '"#! $"$+! +! &#B0"$+! "/2+! $&!
$0#&%+! "! 14! G".0/0"%! +! ".02+! D4&! B0B"! &#! +7%"! A%&"! $%+! $&! I-4"$+%! &#! /+1!
F/70.+1!_]!.&1&18!*!&#!/"!I6KX:T=!1&!-+#10$&%H!/"1!"*4$"1!&#!$0#&%+!"!'+2"%&1!
*!5"2+!5+%!5
+#&1!"/0.F-0"1,!!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
$&! /"1!&#-4&17"1!\0#$&V!*!I#02'4%! 1&!54&$&!+C1&%B"%!D4&!&V017&!4#!5+%-"3&!
"/7+! $&! 5&%1+#"1! D4&! 10! '"#! &#B0"$+! 7%"#1G&%&#-0"1! $+.J170-"1! *! #+! 1&!
&#-4%"#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&7&,!
!
Tabla 25- Relación inclusión financiera vs envío de transferencias domésticas- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
MOZk@ECOLkNAWM!
-)! #*!
-)! pp8kj! ]h8_j!#*! ``8`j! h]8lj!
l_!
!
Tabla 26- Relación inclusión financiera vs envío de transferencias domésticas- Encuesta Enighur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
MOZk@ECOLkNAWM!
-)! #*!
-)! pi8lj! ]]8kj!#*! `k8_j! hh8`j!
!
?+!14!5"%7&8!/"!B"%0"C/&!*900/!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"18!$&1$&!/"!
C"1&!$&!X/+C"/!\0#$&V!1&!-+#10$&%H!10!/+1!&#-4&17"$+1!'"#!%&-0C0$+!"/2F#!$0#&%+!
$&!G".0/0"%&1!+!".02+1!D4&!B0B"#!&#!+7%"!A%&"!$%+!$&!I-4"$+%!&#!/+1!F/70.+1!_]!
.&1&18!*!&#!/"!I6KX:T=!1&!-+#10$&%H!&/!$0#&%+!$&!G".0/0"%&1!$%+!$&/!5";1!*!&/!
$0#&%+!$&!G".0/0"%&1!$&/!&V7&%0+%,!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
$&! /"1!&#-4&17"1!\0#$&V!*!I#02'4%! 1&!54&$&!+C1&%B"%!D4&!&V017&!4#!5+%-"3&!
"/7+! $&! 5&%1+#"1! D4&! 10! '"#! %&-0C0$+! 7%"#1G&%&#-0"1! $+.J170-"1! *! #+! 1&!
&#-4%"#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&7&,!
Tabla 27- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias domésticas- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
EMTk@ECOLkNAWM!
-)! #*!
-)! pi8kj! pi8(j!#*! `k8`j! `k8ij!
Tabla 28- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias domésticas- Encuesta Enighur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
EMTk@ECOLkNAWM!
-)! #*!
-)! pi8pj! ``8^j!#*! `k8pj! pk8^j!
!
\0#"/.&8! &#! &/! -"1+! $&! /"! B"%0"C/&! *900/! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $&!
2+C0&%#+8! $&1$&! /"! C"1&!$&!X/+C"/! \0#$&V! 1&! -+#10$&%H! 10! /+1! &#-4&17"$+1!'"#!
%&-0C0$+!"/2F#!"5+*+!&-+#H.0-+!5+%!5"%7&!$&/!2+C0&%#+!&#!/+1!F/70.+1!_]!.&1&18!*!
l]!
!
&#!/"!I6KX:T=!1&!-+#10$&%H! /+1!C+#+1!D4&!+7+%2"!&/!2+C0&%#+!-+.+b!$&1"%%+//+!
'4."#+8!@+"D4;#!X"//&2+1!>"%"!*!Q0B0&#$",!
!
I1!"1;!D4&!&#!C"1&!"!/"!%&/"-0H#!%&!#4&17%"!B"%0"C/&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"8!&#!
$&! /"1!&#-4&17"1!\0#$&V!*!I#02'4%! 1&!54&$&!+C1&%B"%!D4&!&V017&!4#!5+%-"3&!
"/7+! $&! 5&%1+#"1! D4&! 10! '"#! %&-0C0$+! 7%"#1G&%&#-0"1! $&/! 2+C0&%#+! *! #+! 1&!
&#-4%"#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&7&,!
Tabla 29- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias del gobierno- Encuesta Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
EMTk@ECOLkeAD!
-)! #*!
-)! pi8`j! pk8`j!#*! `k8kj! `i8kj!
Tabla 30- Relación inclusión financiera vs recepción de transferencias del gobierno- Encuesta Enighur
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
EMTk@ECOLkeAD!
-)! #*!
-)! p^8kj! ki8^j!#*! `l8`j! ih8^j!
#MT@AE!'eEjTAFCd!S!e&!-%&H!4#"!B"%0"C/&!$4..*!5"%"!-+.5%&#$&%!/"!%&/"-0H#!$&!/"!
0#-/410H#!G0#"#-0&%"!-+#!&/!1&-7+%!"2%;-+/"E!1&!7+.H!$0-'+!1&-7+%!*"!D4&!&/!.01.+!
&1!&/!.A1!B4/#&%"C/&!$&!/+1!1&-7+%&1!5%+$4-70B+1,!I#!&/!-"1+!$&!/"!0#G+%."-0H#!$&!
/"!X/+C"/!\0#$&V8!/"!B"%0"C/&!-+#10$&%"$"!G4&!10!/+1!&#-4&17"$+1!%&-0C0&%+#!$0#&%+!
$&!"/24#"!G4&!5+%!/"!B"!$&!5%+$4-7+1!"2%;-+/"18!*!&#!/"!I6KX:T=!1&!7+.H!
0#G+%."-0H#! $&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! 7%"C"3"#! &#! /"! "2%0-4/74%"! -+.+! "-70B0$"$!
5%0#-05"/!+!1&-4#$"%0",!!
I#! 7"/! 1F$+8! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! D4&! &V017&! 4#! 5+%-"3&! 0.5+%7"#7&! $&! /+1!
&#-4&17"$+1! &#! /"1! $+1! C"1&1! D4&! 5&%7&#&-&#! "/! 1&-7+%! "2%;-+/"! *! #+! 1&!
&#-4%"#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&,!!
!
!
!
li!
!
Tabla 31- Relación inclusión financiera vs pago agricultura- Encuesta Findex *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
YCeAkCeE?T>F@>EC!
-)! #*!
-)! p`8ij! `i8ij!#*! `p8hj! pk8hj!
Tabla 32- Relación inclusión financiera vs pago agricultura – Encuesta Enighur *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
YCeAkCeE?T>F@>EC!
-)! #*!
-)! p]8pj! p_8kj!#*! `h8pj! `(8`j!
MODELO ENIGHUR INCLUYENDO OTRAS VARIABLES
>"!#+.&#-/"74%"!D4&!1&!470/0<"%A!5"%"!-"$"!B"%0"C/&!&1!/"!10240&b!
•! =4%"/b!�%&"!%4%"/!
•! q-45"$+8!&.5/&"$+L2+C0&%#+8!&.5/&"$+L5%0B"$+8!5"7%+#+8!-4"L5%+50"b!
M"7&2+%;"!$&!+-45"-0H#!
•! K#$;2&#"8!"G%+L#&2%+L.4/"7+8!.&170<+b!947+$&G0#0-0H#!J7#0-"!
•! @4C0/"$+8!&174$0"L#+L7%"C"3"8!"."L$&L-"1"b!I17"$+!$&!0#"-70B0$"$!
9/!.+$&/+!I#02'4%8! "/! 1&%! 4#"!C"1&! -+#!."*+%&1! B"%0"C/&1! D4&!54&$&!$&1-%0C0%!
.&3+%! "/! .+$&/+! &174$0"$+8! 1&! 0#-+%5+%"#! +7%"1! B"%0"C/&1! D4&! 5&%.070%A#! 7&#&%!
%&14/7"$+1! .A1! -+.5/&7+1! 5"%"! &/! "#A/01018! &17"1! B"%0"C/&1! "$0-0+#"/&1! 1+#b!
!
;EMC!E>ECFd!S!e&!-+#17%4*H!4#"!B"%0"C/&!*900/!$&/!A%&"!%4%"/!5"%"!"#"/0<"%!.A1!"!
5%+G4#$0$"$! /"! 0#7&%%&/"-0H#!$&! /"!4C0-"-0H#!2&+2%AG0-"!-+#!&/!"--&1+!"!1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1,!
!
N&!"-4&%$+!"!S&-d!*!N&! /"!U+%%&!m]^^hn8! /"1!A%&"1!%4%"/&1!5+%!14!#"74%"/&<"!$&!
4C0-"-0H#! 5%&1"#! /0.07"-0+#&18! /+! -4"/! '"-&! D4&! /"! +G&%7"! $&! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1!1&!%&$4<-"!$%A170-".&!m-07"$+!5+%!M9\8]^__8!5,_]`n,!
!
91;! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! D4&! 4#! 2%"#! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1! $&/! A%&"! %4%"/! #+! 1&!
&#-4%"#!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!
l`!
!
!
Tabla 33- Relación inclusión financiera vs rural – Encuesta Enighur *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
E>ECF!
-)! #*!
-)! `h8lj! k`8lj!#*! p]8_j! ip8_j!
!
$C@MeAEjC!NM!AT>YCT?[Od! S!N&!-+#G+%.0$"$!"/!9%7,!]!$&/!MH$02+!$&!U%"C"3+8! ZL$!
.-)2)C&! #%! 9'! *#-#1<&! /! *#2#-! %&13)$[! m]^_k8! 5,]n,! I#! 7"/! 1F$+8! /+1! 5";1&1!
C41-"#!7&#&%!&/!."*+%!#F.&%+!$&!2&!+-45"$"8!"!G0#!$&!D4&!/"!&-+#+.;"!&17J!
&#!-+#17"#7&!.+B0.0+,!I#! 7"/!1F$+8!-4"#$+!4#"!5&%1+#"! 70&#&!4#! 7%"C"3+!*!
J17&! 2&#&%"! %J$07+1! &-+#H.0-+18! $0-'+1! "2&1! &-+#H.0-+1! 1&! B4&/B&#!
"7%"-70B+1!5"%"!&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!"/!5+$&%!-"57"%!+!-+/+-"%!141!%&-4%1+1,!
!
N&!&17&!.+$+8!1&!54&$&!+C1&%B"%!/"!%&/"-0H#!$0%&-7"!D4&!&V017&!%&!/"1!5&%1+#"1!
D4&!#+!&17A#!+-45"$"1!-+#!/+1!D4&!#+!1&!&#-4%"#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&,!
!
Tabla 34- Relación inclusión financiera vs ocupación – Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
?@E63>=!
9?! 5_!
9?! KJBSV! ILBSV!
5_! MEBLV! FNBLV!
!
'>@ANM\?O?T?[O!K@O?TCd!S!?"%70&#$+!$&1$&!/+!&17"C/&-0$+!&#!/"!M+#17074-0H#!$&!/"!
=&5FC/0-"! $&/! I-4"$+%8! /"! -4"/! 2"%"#70<"! D4&! 7+$"1! /"1! 5&%1+#"1! 7"#! /+1!
.01.+1!$&%&-'+18!$&C&%&1!*!+5+%74#0$"$&18!&1!0.5+%7"#7&!5+$&%!&174$0"%!"!7%"BJ1!
$&/!5%&1&!.+$&/+!10!4#+!$&!/+1!5%0#-050+1!CA10-+1!$&!#4&17%"!M+#17074-0H#!&17A!
10&#$+! -4.5/0$+! &#! B"%0+1! A.C07+18! &#! &17&! -"1+! 54#74"/! &#! /"! 0#-/410H#!
G0#"#-0&%",!
!
I1! "1;! D4&! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! -+.+! /"1! B"%0"C/&1! $&! &7#0-"! 1&! &#-4%"#!
%&/"-0+#"$"1!-+#!/"!0#-/4010H#!G0#"#-0&%",!
!
!
!
lp!
!
Tabla 35- Relación inclusión financiera vs etnia (indígena) – Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
A'>RY&'3!
9?! 5_!
9?! FLBJV! JMBSV!
5_! INBIV! EKBLV!
!
Tabla 36- Relación inclusión financiera vs etnia (afro, negro, mulato) – Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
3M<=.!'&Y<=.!;ED37=!
9?! 5_!
9?! FLBNV! JGBFV!
5_! INBMV! ESBFV!
Tabla 37- Relación inclusión financiera vs etnia (mestizo) – Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
;&B7A[=!
9?! 5_!
9?! JGBMV! FGBIV!
5_! ESBNV! ISBJV!
!
91;!7".C0J#8!&1!5%&-01+!1&P"/"%!D4&!&#!&/!I-4"$+%!&V017&!#+%."70B"!&V5%&1"!5"%"!
2"%"#70<"%!$0-'+1!$&%&-'+1!-+.+!&1!/"!>&*!q%2A#0-"!$&!/+1!M+#1&3+1!6"-0+#"/&1!
5"%"!/"!K24"/$"$8!5+%!/+!-4"/8!1&!'"!0#-/40$+!5"%"!&/!"#A/0101!/"1!10240&1!&7#0"1b!
0#$;2&#"8!"G%+8!#&2%+8!.4/"7+!*!.&170<+,!
!!
"L@CNA! NM! ?OCT@?Z?NCNd! S! ?"%70&#$+! $&/! .01.+! -%07&%0+! $&! D4&! /"1! 5&%1+#"1!
+-45"$"1! 1+#! "7%"-70B"1! 5"%"! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+8! &1! "1;! 7".C0J#! 5&%70#&!
-+#+-&%! 10! &/! &17"$+! $&! 0#"-70B0$"$! &V5%&1"$+! &#! 34C0/"$+8! &174$0"#7&! D4&! #+!
7%"C"3"! *! "."! $&! -"1"8! 5+$%;"! 1&%! 4#! G"-7+%! D4&! &17A! 10&#$+! -+#10$&%"$+! 5"%"!
&V-/40%!"!$0-'+1!"-7+%&1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/,!!
!
I1! "1;! D4&! 1&! 54&$&! +C1&%B"%! -+.+! /"1! B"%0"C/&1! $&! 0#"-70B0$"$! 1&! &#-4%"#!
%&/"-0+#"$"1!-+#!/"!0#-/4010H#!G0#"#-0&%",!
!
Tabla 38- Relación inclusión financiera vs jubilado – Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
WEUAD3>=!
9?! 5_!
9?! FEBMV! NBKV!
5_! IJBNV! SLBEV!
!
lk!
!
Tabla 39- Relación inclusión financiera vs estudia no trabaja– Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
&B7E>A3!'=!7<3U3W3!
9?! 5_!
9?! INBLV! NSBMV!
5_! FLBSV! LGBNV!
Tabla 40- Relación inclusión financiera vs ama de casa– Encuesta Enighur _'@DEBAP'!
SA'3'@A&<3!
3;3!>&!@3B3!
9?! 5_!
9?! ISBMV! KFV!
5_! FGBNV! MFV!
!
!
lh!
!
4! DETERMINANTES DEL ACCESO AL SISTEMA
FINANCIERO EN EL ECUADOR
M+.+! *"! 1&! '"! .&#-0+#"$+8! &/! 5%&1&! 7%"C"3+! $&! 0#B&1702"-0H#! 70&#&! -+.+!
+C3&70B+! G4#$"."/! /"! 0$FG0-"-0H#! $&! $&7&%.0#"#7&1! $&/! "--&1+! "/! 1017&."!
G0#"#-0&%+! &-4"7+%0"#+! $&1$&! &/! /"$+! $&! /"! $&."#$"8! &#$0$+1! -+.+! /"1!
B"%0"C/&1!D4&!0#-%&."#!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!4#!0#$0B0$4+!1&"!5"%7&!+!#+!$&!
$0-'+!1017&.",!!
!
I/! +C3&70B+! $&! &17&! -"5;74/+! &1! 5%&1"%! /+1! 5%0#-05"/&1! %&14/7"$+1! $&/! .+$&/+!
>+207!&/"C+%"$+!5"%"!0$FG0-"%!/+1!$&7&%.0#"#7&1!&#!%&G&%&#-0"8!-+#10$&%"#$+!/"1!
C"1&1! $&! $"7+1! $&! /"! 0#G+%."-0H#! $&! /"1! &#-4&17"1b! I6KX:T=! ]^__a]^_]! *! /"!
X/+C"/!\0#$&V!]^_`,!
!
91;! .01.+8! "! 5"%70%! $&! /"! C"1&! $&! $"7+1! X/+C"/! \0#$&V8! 1&! "#"/0<"%+#! /"1!
5%0#-05"/&1!%"<+#&1!5+%!/"1!-4"/&1!/+1!0#$0B0$4+1!-+#10$&%"#!#+!7&#&%!-4"!&#!4#!
C"#-+!+!&#!4#"!0#17074-0H#!G0#"#-0&%"!G+%."/,!!!
!
4.1 DESARROLLO DEL MODELO PARA IDENTIFICAR LOS
DETERMINANTES DEL ACCESO AL SISTEMA FINANCIERO
EN EL ECUADOR DESDE UN ENFOQUE DE DEMANDA
!
T#"! B&<! D4&! 1&! '"#! -+#17%40$+! /"1! B"%0"C/&1! $&5&#$0&18! *! 1&/&--0+#"$+! /"1!
B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&18! D4&! "! #0B&/! 7&H%0-+! 1&! -+#10$&%"#! %&/&B"#7&1! 5"%"!
0$FG0-"%! /+1! $&7&%.0#"#7&1! $&/! "--&1+! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+8! 1&! '"#! $01&P"$+!
$+1!.+$&/+1! >+207b! 4#+! "! 5"%70%! $&! /"! C"1&! $&! $"7+1! $&! /"! &#-4&17"!I6KX:T=!
]^__a]^_]8! &/! -4"/! "! /+! /"%2+! $&! &17&! -"5;74/+! 1&%A! $&#+.0#"$+! -+.+! ZR+$&/+!
I#02'4%[! *! +7%+! &#! C"1&! "! /"! &#-4&17"!X/+C"/! \0#$&V! ]^_`8! "/! -4"/! //"."%&.+1!
ZR+$&/+! \0#$&V[,! ?"%"! G0#&1! $&! -+.5"%"C0/0$"$8! 5"%"! &17+1! .+$&/+1! 1&! '"#!
-+#10$&%"$+!/"1!.01."1!B"%0"C/&1!&V5/0-"70B"1,!!
l(!
!
U".C0J#8!*!$&C0$+!"!D4&!/"!&#-4&17"!I#02'4%!5&%.07&!-+#7"%!-+#!."*+%&1!$"7+1!
$&! /+1! 0#$0B0$4+1! &#! 7&."1! -+.+! &7#0"8! #0B&/! $&! +-45"-0H#! *! $&1+-45"-0H#8! *!
4C0-"-0H#8! 1&!'"! %&"/0<"$+!4#!.+$&/+!I#02'4%!&#%0D4&-0$+!-+#!$0-'"1!B"%0"C/&1,!
9$&.A18!-+#10$&%"#$+! /"! %&/&B"#-0"!$&! /+1!C"#-+1!*!-++5&%"70B"1!&#!&/!1017&."!
G0#"#-0&%+! G+%."/8!1&!'"!$01&P"$+!4#!.+$&/+!I#02'4%!5"%"!&17+1!14C1017&."18!"!
G0#!$&!-+.5%&#$&%!"!."*+%!5%+G4#$0$"$!/+1!.01.+1,!
!
I#! &/! 10240&! -4"$%+! 1&! .4&17%"! /"! -+%%&/"-0H#! /0#&"/! &V017&! %&! /"1!
B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1! *! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&8! 5"%"! /+1!.+$&/+1!I#02'4%! *!
\0#$&VE!10#!&.C"%2+8!/+1!.+$&/+1!>+207!1+#!#+!/0#&"/&18!5+%!7"#7+8!"!5&1"%!$&!D4&!
$0-'"!-+%%&/"-0H#!#+!&1!"/7"8!/"1!B"%0"C/&1!54&$&#!1&%!102#0G0-"70B"1!&#!/+1!.+$&/+1!
&/"C+%"$+1,!!
!
Tabla 41- Correlación entre variable dependiente y variables explicativas
!*OTF>L?[O!\?OCOT?MEC!
5CE?CDFML!?ONMYMON?MO@ML! 1ANMFA!.?ONMU! 1ANMFA!"O?e`>E!
"NCN! ^,^^(]! ^,_]``!*OeEMLA! ^,]pi! ^,iki(!-?ZMF!NM!MN>TCT?[O!h#MT>ONCE?Ci! ^,^ll]! a^,^ppl!-?ZMF!NM!MN>TCT?[O!h+METME!-?ZMFi! ^,_kl_! ^,]h`(!6KOMEA! a^,^kh(! a^,^(_l!"OZjA!NM!@ECOL\MEMOT?CL!NAWKL@?TCL! ^,_`pp! ^,_i`i!0MTMYT?[O!NM!@ECOL\MEMOT?CL!NAWKL@?TCL! a^,^^^l! ^,^k_!0MTMYT?[O!NM!@ECOL\MEMOT?CL!NM!eAD?MEOA! a^,^_k`! a^,^(h!#MT@AE!CeEjTAFC! ^,^p]! ^,^^p_!
4.1.1! MODELO FINDEX
9!-+#70#4"-0H#8!1&!5%&1"!&/!.+$&/+!0#0-0"/!$&/!R+$&/+!\0#$&V!-+#!/"1!B"%0"C/&1!
C"1&!5%&1"$"1!"#7&%0+%.&b!
ll!
!
Tabla 42- Modelo Findex inicial
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
'eM! ^,^^kkl! ^,^^`]k! _,ph^! ^,__k! a^,^^_k`! ^,^_p^`!?OTkf! ^,]l_^k! ^,^`(l^! p,lp^! ^,^^^! ^,_lp]]! ^,i(kl!
LMT>ONCE?C! ^,h`lh`! ^,_kkk]! `,p^^! ^,^^^! ^,`]i_h! _,^hki]!@METMEkO?ZMF! _,hih(_! ^,i^_p^! p,hk^! ^,^^^! _,_`k((! ],i](h`!1>PME! a^,]^k]^! ^,_`_(i! a_,`p^! ^,_`k! a^,`(`_l! ^,^h_hl!MOZk@ECOLkNAWM! _,^pl(h! ^,]lhkk! i,pk^! ^,^^^! ^,`hk`h! _,k`i](!
EMTk@ECOLkNAWM! a^,i^ii_! ^,]p(`(! a_,_h^! ^,]`_! a^,(^ll]! ^,]^i]l!EMTk@ECOLkeAD! ^,]k((_! ^,]pli^! _,^`^! ^,i^^! a^,]ilil! ^,hhh^i!YCeAkCeE?T>F@>EC! ^,pllp`! ^,]((^l! ],^(^! ^,^ih! ^,^i`l^! _,_k`_(!kTAOL! a_,((i]`! ^,]ll`i! ak,]l^! ^,^^^! a],`h^__! a_,]lkih!
M+.+!1&!54&$&!+C1&%B"%!&#!/"!7"C/"!5%&-&$&8!10!"#"/0<".+1!/"!102#0G0-"#-0"!$&!
/+1!5"%A.&7%+1!$&/!.+$&/+!>+207!"!7%"BJ1!$&/!&17"$;170-+!z!m#+%."/!&17"#$"%0<"$+n8!
%&14/7"#7&! $&/!.J7+$+! $&!.AV0."! B&%+10.0/074$8! "/! lpj! $&! -+#G0"#<"8! 1&! 54&$&!
$&7&%.0#"%!D4&!/"1!B"%0"C/&1!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!*!%&-&5-0H#!
$&!7%"#1G&%&#-0"1!$&!2+C0&%#+!1+#!#+!102#0G0-"70B"18!5+%!7"#7+8!G4&%+#!&V-/40$"1!$&/!
.+$&/+!\0#$&V! G0#"/E! /"1!B"%0"C/&1!&$"$!*!2J#&%+! 7".5+-+!1+#!102#0G0-"70B"18! 10#!
&.C"%2+8! &#! &/! -"1+! $&! &17"1! F/70."1! B"%0"C/&18! -+#10$&%"#$+! 14! %&/&B"#-0"!
7&H%0-"!*!$&!141! %&14/7"$+1!&15&%"$+18!#+! G4&%+#!&V-/40$"1!$&/!.+$&/+8!54&1!14!
%&5%&1"70B0$"$!5+$%;"!&17"%!$017+%10+#"$"!5+%! /"!5%&1&#-0"!$&! /"1!B"%0"C/&1!$&!
%&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1,!9$&.A18! &/! -+&G0-0&! $&! /"! B"%0"C/&! %&-&5-0H#! $&!
7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!70&#&!102#+!#&2"70B+8!-+#7%"%0+!"!/+!&15&%"$+8!%"<H#!5+%!
/"!D4&8!"/! 024"/!D4&! /"1!$&.A1!B"%0"C/&1! %&/"70B"1!"! 7%"#1G&%&#-0"18!&17"!B"%0"C/&!
7".C0J#!G4&!&V-/40$",!!
!
?+%!/+!&V54&17+8!&/!R+$&/+!\0#$&V!G0#"/8!"%%+3"!/+1!10240&1!%&14/7"$+1b!!
_^^!
!
Tabla 43- Modelo Findex final
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
'eM! ^,^^h^]! ^,^^`]i! _,kk^! ^,^lh! a^,^^_]k! ^,^_pi^!?OTkf! ^,]l]kp! ^,^`(]^! k,^h^! ^,^^^! ^,_l(_h! ^,i(h_]!
LMT>ONCE?C! ^,hki^h! ^,_k`(^! `,ki^! ^,^^^! ^,``^^h! _,^(k^(!@METMEkO?ZMF! _,hi_l^! ^,]ll`^! p,h(^! ^,^^^! _,_`p^(! ],i_(hi!1>PME! a^,]i]`p! ^,_`^_k! a_,kk^! ^,^lh! a^,p^h_k! ^,^`]]k!YCeAkCeE?T>F@>EC! ^,k(hkp! ^,](]hl! ],`i^! ^,^_p! ^,_iiil! _,]`_l_!
kTAOL! a_,(i]`h! ^,]lk(]! ak,_h^! ^,^^^! a],`_`]i! a_,]p^h^!
I#!&/!R+$&/+!\0#$&V!G0#"/8!/"1!B"%0"C/&1!&$"$!*!.43&%!1+#!102#0G0-"70B"1!"/!l^j!$&!
-+#G0"#<"8!*!/"1!$&.A1!B"%0"C/&1!1+#!102#0G0-"70B"1!"/!lpj!$&!-+#G0"#<",!!
!
4.1.1.1!Bondad de ajuste del Modelo Findex
?"%"! &B"/4"%! /"! C+#$"$! $&/! R+$&/+! \0#$&V! 1&! '"#! "5/0-"$+! /+1! -+#7%"17&1!
$&G0#0$+1! &#! &/! 54#7+! i,i,i! $&/! 5%&1&! 5%+*&-7+! $&! 0#B&1702"-0H#8! -4*+1!
%&14/7"$+1!1&!$&7"//"#!"!-+#70#4"-0H#b!!
Índice de cociente de verosimilitudes
M+.+!1&!.&#-0+#H!&#!&/!M"5;74/+!i8!&/!7&17!$&!-+-0&!$&!B&%+10.0/074$!-+.5"%"!
&/!B"/+%!$&!/"!G4#-0H#!$&!B&%+10.0/074$!$&/!.+$&/+!&170."$+8!D4&!0#-/4*&!7+$"1!/"1!
B"%0"C/&1! &V5/0-"70B"18! *! &/! .+$&/+! %&17%0#20$+8! &#! &/! D4&! 14! F#0-"! B"%0"C/&!
&V5/0-"70B"! &1! /"! -+#17"#7&,! >"! '05H7&101! #4/"! $&! &17"! 5%4&C"! $&7&%.0#"! D4&! &/!
.+$&/+! %&17%0#20$+! &1! &/! .&3+%! .+$&/+8! .0%"1! D4&! /"! '05H7&101! "/7&%#"70B"!
&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!&1!&/!.&3+%E!5+%!7"#7+8!5"%"!D4&!&/!.+$&/+!1&"!
BA/0$+!1&!%&D40&%&!%&-'"<"%!/"!'05H7&101!#4/",!!
!
?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!\0#$&V8!&/!&17"$;170-+!>=!m%"$0+!$&!B&%+10.0/074$n!7+."!4#!
B"/+%! $&! _]l8(h8! -+#! l! 2%"$+1! $&! /0C&%7"$8! "/! -4"/! /&! -+%%&15+#$&! 4#! B"/+%! $&!
5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8^^8!5+%!7"#7+8!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!/+!D4&!102#0G0-"!D4&!
/"1!B"%0"C/&1!$&/!.+$&/+!&170."$+!1+#!&#!-+#34#7+!102#0G0-"70B"1!5"%"!&V5/0-"%! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%",!I#!&17&!1F$+8!1&!-+#-/4*&!D4&!&/!.+$&/+!
_^_!
!
&170."$+!&1!.&3+%!D4&!&/!.+$&/+! %&17%0#20$+8!&1!$&-0%8!D4&!&V017&!"/!.&#+1!4#"!
B"%0"C/&!102#0G0-"70B",!!!
!
Estadístico Chi-cuadrado de Pearson
>"!'05H7&101!#4/"!$&/!U&17!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#!$&7&%.0#"!D4&!&/!.+$&/+!%&"/!
1&! "3417"! "/! .+$&/+! &170."$+8! &1! $&-0%8! D4&! &/! B"/+%! +C1&%B"$+! $&! /"! 0#-/410H#!
G0#"#-0&%"!1&!"-&%-"!"/!B"/+%!&170."$+!5"%"!$0-'"!B"%0"C/&,!?"%"!&/!R+$&/+!\0#$&V8!
&/!&17"$;170-+!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#!7+."!&/!B"/+%!$&!h_^8`k!-+#!khp!2%"$+1!
$&! /0C&%7"$8!*!&17A!"1+-0"$+!"!4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8_kk(h8!D4&! 0#$0-"!
D4&! #+! 1&! %&-'"<"! /"! '05H7&101! #4/"8! 5+%! 7"#7+8! 1&! 54&$&! -+#10$&%"%! 4#! "3417&!
"-&57"C/&!$&/!.+$&/+!&170."$+,!!
!
Prueba de Hosmer Lemeshow
9/!024"/!D4&!&#!&/!-"1+!$&/!U&17!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#8!/"!'05H7&101!#4/"!5"%"!
/"!5%4&C"!$&!:+1.&%!>&.&1'+c!a:>a!&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!1&!"3417"!
"!/"!%&"/0$"$,!I17"!5%4&C"!&1!10.0/"%!"!/"!M'0aM4"$%"$+8!1+/+!D4&!"2%45"!/+1!$"7+1!
&#!$&-0/&1,!?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!\0#$&V8!&/!B"/+%!$&/!&17"$;170-+!:>!&1!^8(]!-+#!
(!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!"1+-0"$+!"!4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8lll]8!"!5"%70%!$&/!
-4"/!1&!-+#-/4*&!D4&!&/!.+$&/+!%&"/!1&!"3417"!"/!.+$&/+!&170."$+,!
Prueba de la tabla de clasificación de aciertos
q7%"!$&! /"1!5%4&C"1!&.5/&"$"1!5"%"!&B"/4"%! /"!C+#$"$!$&!"3417&!$&!4#!.+$&/+!
+&:3.!&1!/"!7"C/"!$&!-/"10G0-"-0H#!$&!"-0&%7+18!D4&!5"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!\0#$&V!
1&!%&14.&!"!-+#70#4"-0H#b!
!
!
!
7 La probabilidad debe ser menor a 0,05 con una significancia al 95% y menor a 0,1 con una significancia al
90%.
_^]!
!
Tabla 44- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Findex
9ON?TM! 0ML>F@CNA!
+CLC!NM!CT?ME@AL! kp8i^j!
+CLC!NM!MEEAEML! kh8khj!
"LYMT?\?T?NCN! k]8(hj!
#MOL?D?F?NCN! kp8i^j!
+CLC!NM!\CFLAL!TMEAL! ih8_ij!
+CLC!NM!\CFLAL!>OAL! i`8h^j!
N&! "-4&%$+! "! /"! 7"1"! $&! "-0&%7+1! $&! /"! 5%4&C"8! 1&! 54&$&! 0#G&%0%! D4&! &/!.+$&/+!
5%&$0-&! -+%%&-7".&! "/! k^8ihj!$&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"18! *! "/! kh8khj!$&! /"1!
5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!!
!
910.01.+8! /"! 1
C0/0$"$! $&/! .+$&/+! m5%&$0--0H#! $&! JV07+! -4"#$+! &1! -0&%7+n!
.&$0$"!-+.+!&/!5+%-"3&!&170."$+!$&!5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&!-+#!
%&/"-0H#!"!/"1!5&%1+#"1!%&"/.&!0#-/40$"18!"/-"#<"!&/!kp8i^j,!I#!&17"!/;#&"8!/"!
7"1"! $&! G"/1+1! 4#+18! .&$0$"! -+.+! /"! %"<H#! %&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"1!
G0#"#-0&%".&!D4&!&/!.+$&/+!5%&$0-&!0#-+%%&-7".&!&#!%&/"-0H#!"/!#F.&%+!$&!
5&%1+#"1!%&"/.&!0#-/40$"8!&1!$&/!i`8h^j!!
!
>"!&15&-0G0-0$"$!$&/!.+$&/+!m5%&$0--0H#!$&!G%"-"1+!-4"#$+!/+!&1n8!&170."$"!-+.+!
&/! 5+%-"3&! $&! 5&%1+#"1! #+! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! 5%&$0-&! &/! .+$&/+!
%&15&-7+!"! /"1!5&%1+#"1!%&"/.&!#+! 0#-/40$"18!&1!$&/!k]8(hj,!I#!-+#7%"17&8! /"!
7"1"! $&! G"/1+1! -&%+18! D4&! %&5%&1"! /"! 5%+5+%-0H#! $&! 5&%1+#"1! #+! 0#-/40$"1!
G0#"#-0&%".&!D4&!&/!.+$&/+!5%&$0-&! 0#-+%%&-7".&! %&15&-7+!"/!#F.&%+! %&"/!
$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"18!&1!$&!ih8_ij,!!!
!
N&!."#&%"!2&#&%"/8!&/!R+$&/+!\0#$&V!5%&$0-&!$&!."#&%"!-+%%&-7"!&/!k`j!$&!/"1!
+C1&%B"-0+#&1,!
!
?"%"!4#!."*+%!&#$0.0+!1&!54&$&!2%"G0-"%!/"!-4%B"!=qM8!/"!-4"/!10%B&!5"%"!
.&$0%! &/! %&#$0.0+!2/+C"/! +! 5+7&#-0"!5%&$0-70B"!$&!4#!.+$&/+8! *! %&5%&1"! /"!
1
C0/0$"$!&#!G4#-0H#!$&!m_!t!&15&-0G0-0$"$n,!!
!
_^i!
!
Figura 19 – Curva ROC Modelo Findex Elaboración: las autoras
!
?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! \0#$&V8! $&! "-4&%$+! "! /"! M4%B"! =qM8! G%&! "! $+1!
0#$0B0$4+18! 4#+! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! *! &/! +7%+! &V-/40$+8! '"*! 4#! kl8_ij! $&!
5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!&/!.+$&/+!/+1!-/"10G0D4&!C0&#,!
4.1.1.2!Interpretación del Modelo Findex
?"%"!0#7&%5%&7"%!4#!.+$&/+!/+2;170-+!1&!&.5/&"#!/+1!&G&-7+1!."%20#"/&18!"1;!-+.+!
/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$,!!
!
Tabla 45- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Findex
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
'eM! ^,^^_pk! ^,^^^li! _,kh^! ^,^lp! a^,^^^]h! ^,^^ii(! _,^^h^p!
?OTkf! ^,^k`(_! ^,^^ll_! k,p`^! ^,^^^! ^,^`pi(! ^,^(`]`! _,iillh!#MT>ONCE?C ^,_k(ll ^,^ip^` `,(]^ ^,^^^ ^,_^^i] ^,]ihkk ],_``(p@METMEkO?ZMF! ^,i(ipp! ^,^k]_l! k,_h^! ^,^^^! ^,]k_kk! ^,p^p``! p,kp_`^!1>PME! a^,^p_`(! ^,^i^((! a_,kh^! ^,^lk! a^,__]^_! ^,^^l^p! ^,hl]pl!YCeAkCeE?T>F@>EC! ^,_p]]l! ^,^k_l`! ],`k^! ^,^_`! ^,^i^((! ^,]hikl! _,l(l^i!
9!5"%70%!$&!/+1!&G&-7+1!."%20#"/&1!$&/!R+$&/+!\0#$&V!G0#"/8!1&!54&$&!0#7&%5%&7"%!/+!
10240&1!%&14/7"$+1b!
!
_^`!
!
9/!l^j!$&!-+#G0"#<"8!4#!0#-%&.+!$&!4#!"P+!$&!&$"$!$&!4#"!5&%1+#"8!"4."!
&#!^8_kj!14!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&,!T#!-+.5+%7".0+!
10.0/"%!1&!+C1&%B"!&#!&/! -"1+!$&! /+1! 0#2%&1+18!*"!D4&8!"/!5"1"%!$&!4#!D40#70/! $&!
0#2%&1+1! "/! D40#70/! 0#.&$0"7+! 145&%0+%8! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! 1&"!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!"4."!&#!k8pj8!-+#!4#!#0B&/!$&!-+#G0"#<"!$&/!llj,!
!
N&/!.01.+!.+$+8! &/! '&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!"-%&$07&! 4#!#0B&/! $&!&$4-"-0H#!
1&-4#$"%0"8! 1&"! &17"! -+.5/&7"! +! 0#-+.5/&7"8! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! _k8lj! -+#! 4#! #0B&/! $&! -+#G0"#<"! $&/! llj,! e0! 1&!
"#"/0<"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!1&!54&$&!0#G&%0%!D4&!&1!],_!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!
D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! -4&! -+#! &$4-"-0H#! 1&-4#$"%0"! &17J! 0#-/40$"!
G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!"-%&$07&!&17&!#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!7"!4#!7;74/+!$&!7&%-&%!#0B&/8!&1!$&-0%8!
&174$0+1! 4#0B&%107"%0+1! -+.5/&7+18! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
G0#"#-0&%".&! 0#-/40$+! &#! i(8ikj8! -+#! 4#! #0B&/! $&! -+#G0"#<"! $&/! llj,! N&!
"-4&%$+!"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!&1!p,k!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!
-+#! 7;74/+!$&! 7&%-&%!#0B&/!&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!
7"!&17&!#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
M+#G+%.&!/+!&15&%"$+!$&/!.+$&/+!7&H%0-+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!1&"!.43&%!
$01.0#4*&!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!&#!p8_pj8!-+#!4#!l^j!
$&! -+#G0"#<"E! &17+! D40&%&! $&-0%! D4&8! /"1! .43&%&1! 70&#&#! ]^8h`j! .&#+1!
5%+C"C0/0$"$&1!D4&!/+1!'+.C%&1!$&!1&%!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!
!
?+%!+7%+!/"$+8!10!4#"!5&%1+#"!7%"C"3"!&#!/"!%"."!$&!/"!"2%0-4/74%"!*!%&-0C0H!"/2F#!
5"2+!5+%!&//+8!70&#&!_p8]]j!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!1&%!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!D4&!
"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&!#+!7%"C"3"#!&#!&1"!%"."!*!#+!%&-0C0&%+#!#0#2F#!5"2+!5+%!
&//+8! "/! lpj!$&! -+#G0"#<",!91;! 7".C0J#8! &1! -"10! ]! B&-&1!.A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"!
5&%1+#"!D4&! 7%"C"3"!&#! /"! %"."!$&!"2%0-4/74%"!&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&!D4&!
4#"!5&%1+#"!D4&!#+!7%"C"3"!&#!$0-'"!%".",!!!!
_^p!
!
4.1.2! MODELO ENIGHUR
?"%"!-+#17%40%!&/!R+$&/+!I#02'4%8!&#!5%0.&%! /42"%8!1&!&/"C+%H!&/!.+$&/+!-+#! /"1!
.01."1!B"%0"C/&1!"*"$"1!0#0-0"/.&!-+#!/"!C"1&!\K6NI�,!
!
Tabla 46- Modelo Enighur inicial *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^]^kl! ^,^^]^p! _^,__^! ^,^^^! ^,^_kkh! ^,^]`h^!?OTkf! ^,pk]]^! ^,^]k]^! ]_,`k^! ^,^^^! ^,p_^(`! ^,k_ipp!#MT>ONCE?C! ^,`(ik^! ^,^(_]]! p,lp^! ^,^^^! ^,i]``]! ^,k`]hl!
@METMEkO?ZMF! _,ip^`p! ^,_^kp]! _],k(^! ^,^^^! _,_`_kk! _,ppl]i!1>PME! a^,`p`l_! ^,^kk`(! ak,(`^! ^,^^^! a^,p(p]^! a^,i]`k]!MOZk@ECOLkNAWM! ^,h_p(p! ^,_k_k`! `,`i^! ^,^^^! ^,ill^i! _,^i]kk!EMTk@ECOLkNAWM! ^,k]iph! ^,_^^`p! k,]_^! ^,^^^! ^,`]kkl! ^,(]^``!
EMTk@ECOLkeAD! ^,^h^]i! ^,^ll]^! ^,h_^! ^,`hl! a^,_]`]^! ^,]k`kk!'eEjTAFC! ^,klpkl! ^,__i(h! k,__^! ^,^^^! ^,`h]p^! ^,l_(((!kTAOL! ai,^_i(^! ^,_ik``! a]],^l^! ^,^^^! ai,](_]]! a],h`ki(!
!
M+.+!1&!54&$&!+C1&%B"%!&#!/"!7"C/"!5%&-&$&8!10!"#"/0<".+1!/"!102#0G0-"#-0"!$&!
/+1!5"%A.&7%+1!$&/!.+$&/+!>+207!"!7%"BJ1!$&/!&17"$;170-+!z8!7+$"1!/"1!B"%0"C/&1!1+#!
%&5%&1"70B"1! "/! llj! $&! -+#G0"#<"8! &V-&57+! /"! B"%0"C/&! %&-&5-0H#! $&!
7%"#1G&%&#-0"1! $&! 2+C0&%#+E! 10#! &.C"%2+8! /+1! 102#+1! $&! $0-'"! B"%0"C/&! 1+#!
-+#1017&18!*"!D4&8!-+#G+%.&!/+!&15&%"$+8!10!4#"!5&%1+#"!%&-0C&!7%"#1G&%&#-0"1!
$&!2+C0&%#+!"4."!14!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&,!
!
?"%"! &G&-7+1! $&! -+.5"%"-0H#! 1&! -+#17%4*H! &/! R+$&/+! I#02'4%! -+#! /"1! .01."1!
B"%0"C/&1!$&!/"!C"1&!\K6NI�,!>+1!%&14/7"$+1!1+#!/+1!10240&1b!
!
Tabla 47- Modelo Enighur final
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^]ikk! ^,^^_ll! __,(l^! ^,^^^! ^,^_lhk! ^,^]hpk!?OTkf! ^,piplk! ^,^]p]i! ]_,]p^! ^,^^^! ^,`(kp_! ^,p(p`^!
#MT>ONCE?C! ^,`ll`i! ^,^hlp(! k,](^! ^,^^^! ^,i`i`p! ^,kpp`_!@METMEkO?ZMF! _,i(]ip! ^,_^`]]! _i,]k^! ^,^^^! _,_h(^(! _,p(kk]!1>PME! a^,`]^``! ^,^k](^! ak,kl! ^,^^^! a^,p`ipi]! a^,]lhip!'eEjTAFC! ^,h]_hp! ^,__](]! k,`^^! ^,^^^! ^,p^^k]! ^,l`]((!
kTAOL! a],lkhkl! ^,_i`^l! a]],_i! ^,^^^! ai,]i^p^! a],h^`(l!
!
_^k!
!
I#! &/! R+$&/+! I#02'4%! G0#"/8! 7+$"1! /"1! B"%0"C/&1! 1+#! 102#0G0-"70B"1! "/! llj! $&!
-+#G0"#<",!
!
4.1.2.1!Interpretación del Modelo Enighur
!
9!5"%70%!$&! /+1!&G&-7+1!."%20#"/&1!$&/!.+$&/+!I#02'4%8!-+#17%40$+!"!C"1&!$&! /"1!
B"%0"C/&1b! &$"$8! #0B&/! $&! 0#2%&1+! 5+%! D40#70/&18! #0B&/! $&! &$4-"-0H#! 1&-4#$"%0"8!
&$4-"-0H#! 7&%-&%! #0B&/8! 2J#&%+8! &#B;+! *! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"18! *! 1&-7+%!
"2%;-+/"8! 1&!$&15%&#$&#! /+1!10240&1! %&14/7"$+18! -+#!4#!#0B&/!$&!-+#G0"#<"!$&!
lljb!
!
I/! 0#-%&.+! $&! 4#! "P+! $&! &$"$! $&! 4#"! 5&%1+#"8! "4."! &#! ^8`^j! 14!
5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&,! I#! &/! -"1+! $&! /+1! 0#2%&1+18! &/!
5"1"%!$&!4#!D40#70/!$&!0#2%&1+1!"/!D40#70/!0#.&$0"7+!145&%0+%8!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!
4#"!5&%1+#"!1&"!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!"4."!&#!__8^j,!!
!
91;! .01.+8! &/! '&-'+! $&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! "-%&$07&! 4#! #0B&/! $&! &$4-"-0H#!
1&-4#$"%0"8! 1&"! &17"! -+.5/&7"! +! 0#-+.5/&7"8! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!&#!l8pj,!e0!1&!"#"/0<"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!1&!54&$&!
0#G&%0%!D4&!&1!_,k!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!-4&!-+#!&$4-"-0H#!
1&-4#$"%0"!&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!"-%&$07&!&17&!
#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!7"!4#!7;74/+!$&!7&%-&%!#0B&/8!"4."!/"!
5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!G0#"#-0&%".&!0#-/40$+!&#!]k8ppj,!N&!"-4&%$+!"!/"!%"<H#!
$&!5%+C"C0/0$"$8!&1!i,(!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!-+#!7;74/+!$&!7&%-&%!
#0B&/! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+! 70&#&!&17&!#0B&/! $&!
&$4-"-0H#,!!
!
M+#G+%.&!/+!&15&%"$+!$&/!.+$&/+!7&H%0-+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!1&"!.43&%!
$01.0#4*&! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! (8ljE! /+! -4"/!
102#0G0-"!D4&! /"1!.43&%&1! 70&#&#!ik8ppj!.&#+1!5%+C"C0/0$"$&1!D4&! /+1!'+.C%&1!
$&!1&%!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!
_^h!
!
!
?+%!+7%+! /"$+8!&#!&/!R+$&/+!I#02'4%! G0#"/8! /"1!B"%0"C/&1!$&!&#B;+!*! %&-&5-0H#!$&!
7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!1;!1+#!102#0G0-"70B"18!*!-+.+!1&!&15&%"C"!$&!"-4&%$+!"/!
.+$&/+!7&H%0-+8!&/!'&-'+!$&!&#B0"%!+!%&-0C0%!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!0#-%&."!
/"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! _`8^hj! *! _]8]kj8!
%&15&-70B".&,! 91;8! &1! -"10! ]! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!10!1&!%&-0C&!+!&#B;"#!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"18!D4&!10!#+!1&! /+!
'"-&,!!
!
91;! 7".C0J#8! 10!4#"!5&%1+#"! 7%"C"3"!&#! /"! %"."!$&! /"!"2%0-4/74%"!*! %&-0C0H!"/2F#!
5"2+!5+%!&//+8!70&#&!_i8khj!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!1&%!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!D4&!
"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&!#+!7%"C"3"#!&#!&1"!%"."!*!#+!%&-0C0&%+#!#0#2F#!5"2+!5+%!
&//+,!91;!7".C0J#8!&1!-"10!]!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!7%"C"3"!&#!
/"! %"."! $&! "2%0-4/74%"! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+!
7%"C"3"!&#!$0-'"!%".",!!!!
!
>+1! %&14/7"$+1! $&/! R+$&/+! I#02'4%! G0#"/! 1+#! 10.0/"%&1! "! /+1! +C7�$+1! &#! &/!
R+$&/+! \0#$&V! G0#"/E! /"! $0G&%&#-0"! G4#$"."/! %"$0-"! &#! /"! 102#0G0-"#-0"! $&! /"1!
B"%0"C/&1!%&/"70B"1!"/!&#B;+!*!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1,!!
!
Tabla 48- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur inicial
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
(H]! ^,^^`^h! ^,^^^il! _^,`h^! ^,^^^! ^,^^ii_! ^,^^`(i! _,^]^l^!?OTkf! ^,__^pi! ^,^^`]k! ]p,lp^! ^,^^^! ^,_^]_(! ^,__(((! _,hp`p]!#MT>ONCE?C! ^,^lp^(! ^,^_ph(! k,^i^! ^,^^^! ^,^k`_k! ^,_]k^^! _,k]_l_!
@METMEkO?ZMF! ^,]kpp_! ^,^_lhl! _i,`_^! ^,^^^! ^,]]kh_! ^,i^`i_! i,(pl_p!1>PME! a^,^(l``! ^,^_](h! ak,lp^! ^,^^^! a^,__`kk! a^,^k`]_! ^,ki`p^!MOZk@ECOLkNAWM! ^,_`^h`! ^,^i_ph! `,`k^! ^,^^^! ^,^h((k! ^,]^]ki! ],^`pl]!EMTk@ECOLkNAWM! ^,_]]k^! ^,^_l`l! k,]l^! ^,^^^! ^,^(``^! ^,_k^(^! _,(kpph!
EMTk@ECOLkeAD! ^,^_i(_! ^,^_lp^! ^,h_^! ^,`hl! a^,^]``_! ^,^p]^i! _,^h]hp!'eEjTAFC! ^,_ikh(! ^,^]]_^! k,_l^! ^,^^^! ^,^li`k! ^,_(^_^! ],^^p_^!
!
?"%"! $&7&%.0#"%! &/! R+$&/+! I#02'4%! G0#"/8! 1&! '"#! -+#10$&%"$+! F#0-".&! /"1!
B"%0"C/&1!D4&!%&14/7"%+#!102#0G0-"70B"1!&#!&/!.+$&/+!\0#$&V! G0#"/E!10#!&.C"%2+8! /"!
0#7&%5%&7"-0H#! &1! 10.0/"%,! ?+10C/&.&! &/! .+$&/+! \K6NI�! 54&$&! 7&#&%! 1&12+1!
_^(!
!
$&C0$+! "/! 7"."P+! $&! /"! .4&17%"! +! 5+$%;"! $&C&%1&! "! /"1! $0G&%&#-0"1! &#! &/!
/&B"#7".0+! $&! /"! 0#G+%."-0H#! $&! /"1! $+1! &#-4&17"1! 470/0<"$"1! -+.+! C"1&! $&!
&17&!"#A/0101,!9$&.A18!&1! 0.5+%7"#7&!1&P"/"%!D4&!/"!&#-4&17"!I6KX:T=!&1!.A1!
.0#4-0+1"!*!&V'"4170B"!&#!&/!/&B"#7".0+!$&!0#G+%."-0H#!*!/"1!5%&24#7"1!$&!/"1!
$+1!&#-4&17"1!#+!1+#!&V"-7".&!/"1!.01."1,!!
!
?&1&! "! &//+8! /+1! %&14/7"$+1! $&! ".C+1! .+$&/+1! 1+#! C"17"#7&! 5"%&-0$+18! *! /"!
$0G&%&#-0"! $&! /+1! -+&G0-0&1! &170."$+1! #+! &1!.4*! 102#0G0-"70B"E! 1&! $0G&%&#-0"#!
G4#$"."/.&! &#! &/! #0B&/! $&! 102#0G0-"#-0"! $&! /"1! B"%0"C/&1! 0#$&5&#$0&1!
"#"/0<"$"1!&#!".C+1!.+$&/+1,!!!
Tabla 49- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur final *OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
(H]! ^,^^`h_! ^,^^^i(! _],`l^! ^,^^^! ^,^^ilh! ^,^^p`p! _,^]il`!
?OTkf! ^,_^khp! ^,^^`_h! ]p,k]^! ^,^^^! ^,^l(pl! ^,__`l]! _,h^l^(!#MT>ONCE?C! ^,^ll`(! ^,^_pk`! k,ik^! ^,^^^! ^,^k((i! ^,_i^_i! _,k`hhl!@METMEkO?ZMF! ^,]hpi`! ^,^_lp_! _`,__^! ^,^^^! ^,]ih__! ^,i_ip(! i,l(`]i!1>PME! a^,^(ihp! ^,^_]i]! ak,(^^! ^,^^^! a^,_^hl^! a^,^plpl! ^,kpkhk!'eEjTAFC! ^,_`ihk! ^,^]]_k! k,`l^! ^,^^^! ^,_^^ii! ^,_(h_l! ],^p(^i!
!
>"1! 5%4&C"1! $&! C+#$"$! $&! "3417&! $&/! R+$&/+! I#02'4%! 1&! "C+%$"%A#! &#! &/!
10240&!54#7+,!
4.1.3! MODELO ENIGHUR INCLUYENDO OTRAS VARIABLES
?"%"!-+.5/&."%!&/!"#A/0101!%&"/0<"$+8!-+#10$&%"#$+! /"!%0D4&<"!$&! 0#G+%."-0H#!
&V017&8! &#! &/! R+$&/+! I#02'4%8! 1&! '"#! 0#-%&."$+! B"%0"C/&18! D4&! "! #0B&/!
7&H%0-+! 5+$%;"#! %&14/7"%! 102#0G0-"70B"1b! �%&"! m4%C"#+! *! %4%"/n8! M"7&2+%;"! $&!
+-45"-0H#8!947+$&G0#0-0H#!J7#0-"!*!I17"$+!$&!0#"-70B0$"$,!
!
I/!.+$&/+!0#0-0"/!/4&2+!$&!0#-/40%!/"1!B"%0"C/&1!"#7&%0+%&1!&1!&/!10240&b!
_^l!
!
Tabla 50- Modelo Enighur inicial incluyendo otras variables
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! $AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^^k`(! ^,^^]p]! ],ph^! ^,^_^! ^,^^_p`! ^,^__`i!
?OTkf! ^,`_lh^! ^,^i^_]! _i,li^! ^,^^^! ^,ik^kk! ^,`h(hp!#MT>ONCE?C! ^,`^l(]! ^,^(k`^! `,h`^! ^,^^^! ^,]`^`(! ^,phl_h!@METMEkO?ZMF! _,_(h](! ^,_]p_]! l,`l^! ^,^^^! ^,l`]^p! _,`i]p]!1>PME! a^,_(klk! ^,^hlh]! a],ip^! ^,^_l! a^,i`i]]! a^,^i^h_!
MOZk@ECOLkNAWM! ^,`_il^! ^,_hk^`! ],ip^! ^,^_l! ^,^k(((! ^,hp(li!EMTk@ECOLkNAWM! ^,kkhi`! ^,__^^^! k,^h^! ^,^^^! ^,`p_h`! ^,((]li!EMTk@ECOLkeAD! ^,](phi! ^,_^h]i! ],kk^! ^,^^(! ^,^hppk! ^,`lpl^!'eEjTAFC! ^,i_p(]! ^,_i_h(! ],`^^! ^,^_h! ^,^php`! ^,ph`__!
0>ECF! a^,]^]]p! ^,^l_hk! a],]^^! ^,^](! a^,i(]_^! a^,^]]`^!)T>YCNA! ^,(ph](! ^,_(]lh! `,kl^! ^,^^^! ^,`l(kk! _,]_pl^!MWYFMCNAkeAD?MEOA! i,(^ppp! ^,il`]p! l,kp^! ^,^^^! i,^i](]! `,ph(]h!MWYFMCNAkYE?ZCNA! _,^^lp^! ^,_^k_p! l,p_^! ^,^^^! ^,(^_`p! _,]_hp`!
(C@EAOA! _,kh]](! ^,]ii`h! h,_k^! ^,^^^! _,]_`kl! ],_]l((!T>MO@CkYEAY?C! ^,h_i]_! ^,__iph! k,](^! ^,^^^! ^,`l^k]! ^,lip(_!*ONjeMOC! ^,^]l^l! ^,_(k`_! ^,_k^! ^,(hk! a^,iik]h! ^,il``p!C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,`ipil! ^,_lpi(! a],]i^! ^,^]k! a^,(_(ii! a^,^p]``!
1ML@?nA! ^,^^]_i! ^,_iki]! ^,^]^! ^,l((! a^,]kp^k! ^,]kli_!4>D?FCNA! i,lk^`_! ^,`lhkp! h,lk^! ^,^^^! ],l(p^p! `,liph(!ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,lp]`i! ^,]i^^k! a`,_`^! ^,^^^! a_,`^iip! a^,p^_p_!CWCkNMkTCLC! ^,]li]i! ^,_l`]`! _,p_^! ^,_i_! a^,^(h`h! ^,khili!
kTAOL! ai,]ik]`! ^,]h^_h! a__,l(^! ^,^^^! ai,hkphh! a],h^kh_!
M+.+!1&!54&$&!+C1&%B"%!&#!/"!7"C/"!5%&-&$&8!10!"#"/0<".+1!/"!102#0G0-"#-0"!$&!
/+1!5"%A.&7%+1!$&/!.+$&/+!>+207!"!7%"BJ1!$&/!&17"$;170-+!z8!/"!B"%0"C/&!%&/"-0+#"$"!
-+#!/"!"47+$&G0#0-0H#!J7#0-"!K#$;2&#"!#+!&1!102#0G0-"70B"8!/+!-4"/!%&5%&1"!D4&!#+!
'"*!$0G&%&#-0"!%&/&B"#7&!&#!&/!5+%-"3&!$&!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!%&!0#$;2&#"1!*!
#+!0#$;2&#"1E!/+!.01.+!+-4%%&!-+#!/"!"47+$&G0#0-0H#!.&170<+!*!&/!'&-'+!$&!D4&!/"!
5&%1+#"! 1&"! "."! $&! -"1",! I/0.0#"$+! &17"1! B"%0"C/&1! &/! .+$&/+! G0#"/! &1! &/!
10240&b!
__^!
!
Tabla 51- Modelo Enighur final incluyendo otras variables
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^^pll! ^,^^]``! ],`p^! ^,^_`! ^,^^_]^! ^,^_^hl!
?OTkf! ^,`]^ph! ^,^i^_^! _i,lh^! ^,^^^! ^,ik_p(! ^,`hlph!LMT>ONCE?C! ^,`__h`! ^,^(k`^! `,hh^! ^,^^^! ^,]`]`^! ^,p(_^l!@METMEkO?ZMF! _,_(^ii! ^,_]ii]! l,ph^! ^,^^^! ^,li(k`! _,`]]^i!1>PME! a^,_k_k^! ^,^hkli! a],_^^! ^,^ik! a^,i_]i(! a^,^_^(_!
MOZk@ECOLkNAWM! ^,`^hk_! ^,_lll`! ],^`^! ^,^`_! ^,^_phi! ^,hll`(!EMTk@ECOLkNAWM! ^,kk_`]! ^,__(li! p,pk^! ^,^^^! ^,`](i_! ^,(l`p]!EMTk@ECOLkeAD! ^,](_il! ^,__]hi! ],p^^! ^,^_i! ^,^k^``! ^,p^]i`!'eEjTAFC! ^,i]]pk! ^,_il]h! ],i]^! ^,^]_! ^,^`lk^! ^,plpp]!
0>ECF! a^,_lp]p! ^,^(lpl! a],_(^! ^,^]l! a^,ih^(`! a^,^_lkh!AT>YCNA! ^,kp(hk! ^,_]i_l! p,ip^! ^,^^^! ^,`_hi_! ^,l^^]_!MWYFMCNAkeAD?MEOA! i,(^lp_! ^,il`(k! l,kp^! ^,^^^! i,^ipk_! `,p(i`]!MWYFMCNAkYE?ZCNA! _,^^l_h! ^,_^`kk! l,k`^! ^,^^^! ^,(^`^`! _,]_`i_!
(C@EAOA! _,kh(`i! ^,]`]ki! k,l]^! ^,^^^! _,]^](l! ],_pilh!T>MO@CkYEAY?C! ^,h_pkp! ^,__k`k! k,_p^! ^,^^^! ^,`(h`^! ^,l`il_!C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,`i(^p! ^,_p`(]! a],(i^! ^,^^p! a^,h`_`(! a^,_i`k_!4>D?FCNA! i,hhl_p! ^,`((h_! h,hi^! ^,^^^! ],(]_i^! `,hikll!
ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a_,_k^_h! ^,_(ip(! ak,i]^! ^,^^^! a_,p_llh! a^,(^^ih!kTAOL! ai,^i^^]! ^,_l]kp! a_p,hi^! ^,^^^! ai,`^hk_! a],kp]`i!
U+$"1! /"1!B"%0"C/&1! 0#-/40$"1!&#!&/!R+$&/+!I#02'4%! 1+#!102#0G0-"70B"1!"/!llj!$&!
-+#G0"#<"8!"!&V-&5-0H#!$&!/"1!B"%0"C/&1!A%&"!%4%"/8!D4&!&1!102#0G0-"70B"!"/!lpj,!
4.1.3.1!Bondad de ajuste del Modelo Enighur incluyendo otras variables
?"%"! &B"/4"%! /"! C+#$"$! $&/! R+$&/+! I#02'4%! 1&! '"#! "5/0-"$+! /+1! -+#7%"17&1!
$&G0#0$+1! &#! &/! 54#7+! i,i,i! $&/! 5%&1&! 5%+*&-7+! $&! 0#B&1702"-0H#8! -4*+1!
%&14/7"$+1!1&!$&7"//"#!"!-+#70#4"-0H#b!!
Índice de cociente de verosimilitudes
M+.+! 1&! '"! .&#-0+#"$+8! /"! '05H7&101! #4/"! $&! &17"! 5%4&C"! $&7&%.0#"! D4&! &/!
.+$&/+! %&17%0#20$+! &1! &/! .&3+%! .+$&/+8! .0%"1! D4&! /"! '05H7&101! "/7&%#"70B"!
&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!&1!&/!.&3+%E!5+%!7"#7+8!5"%"!D4&!&/!.+$&/+!1&"!
BA/0$+!1&!%&D40&%&!%&-'"<"%!/"!'05H7&101!#4/",!!
!
___!
!
?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!I#02'4%8!&/!&17"$;170-+!>=!m%"$0+!$&!B&%+10.0/074$n! 7+."!
4#!B"/+%!$&!__p`8kk8!-+#!_(!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!"/!-4"/!/&!-+%%&15+#$&!4#!B"/+%!$&!
5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8^^8!5+%!7"#7+8!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!/+!-4"/!102#0G0-"!D4&!
/"1!B"%0"C/&1!$&/!.+$&/+!&170."$+!1+#!&#!-+#34#7+!102#0G0-"70B"1!5"%"!&V5/0-"%! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%",!I#!&17&!1F$+8!1&!-+#-/4*&!D4&!&/!R+$&/+!
I#02'4%! &170."$+! &1! .&3+%! D4&! &/! .+$&/+! %&17%0#20$+8! &1! $&-0%8! D4&! &V017&! "/!
.&#+1!4#"!B"%0"C/&!102#0G0-"70B",!!!
!
Estadístico Chi-cuadrado de Pearson
>"! '05H7&101! #4/"! $&/! U&17! M'0a-4"$%"$+! $&! ?&"%1+#! $&7&%.0#"! D4&! &/! B"/+%!
+C1&%B"$+! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 1&! "-&%-"! "/! B"/+%! &170."$+! 5"%"! $0-'"!
B"%0"C/&,!?"%"!&/!R+$&/+!I#02'4%8!&/!&17"$;170-+!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#!7+."!&/!
B"/+%! $&! `^_`8^]! -+#! illp! 2%"$+1! $&! /0C&%7"$8! *! &17A! "1+-0"$+! "! 4#! B"/+%! $&!
5%+C"C0/0$"$! 4! $&! ^8`_i^8! D4&! 0#$0-"! D4&! #+! 1&! %&-'"<"! /"! '05H7&101! #4/"8! 5+%!
7"#7+8!1&!54&$&!-+#10$&%"%!4#!"3417&!"-&57"C/&!$&/!.+$&/+!&170."$+,!!
!
Prueba de Hosmer Lemeshow
9/!024"/!D4&!&#!&/!-"1+!$&/!U&17!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#8!/"!'05H7&101!#4/"!5"%"!
/"!5%4&C"!$&!:+1.&%!>&.&1'+c!a:>a!&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!1&!"3417"!
"!/"!%&"/0$"$,!?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!I#02'4%8!&/!B"/+%!$&/!&17"$;170-+!:>!&1!p8^]!
-+#!(!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!"1+-0"$+!"!4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8hppl8!"!5"%70%!
$&/!-4"/!1&!-+#-/4*&!D4&!&/!.+$&/+!%&"/!1&!"3417"!"/!.+$&/+!&170."$+,!
Prueba de la tabla de clasificación de aciertos
e0! &B"/4".+1! /"! C+#$"$! $&! "3417&! $&/! .+$&/+! I#02'4%! .&$0"#7&! /"! 7"C/"! $&!
-/"10G0-"-0H#!$&!"-0&%7+18!1&!+C70&#&!/+!10240&b!
!
!
!
__]!
!
Tabla 52- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur
9ON?TM! 0ML>F@CNA!
+CLC!NM!CT?ME@AL! hi8phj!
+CLC!NM!MEEAEML! hh8ilj!
"LYMT?\?T?NCN! hk8`lj!
#MOL?D?F?NCN! h`8p`j!
+CLC!NM!\CFLAL!TMEAL! ]i8p_j!
+CLC!NM!\CFLAL!>OAL! ]p8`kj!
N&! "-4&%$+! "! /"! 7"1"! $&! "-0&%7+1! $&! /"! 5%4&C"8! 1&! 54&$&! 0#G&%0%! D4&! &/!.+$&/+!
5%&$0-&! -+%%&-7".&! "/! hi8phj!$&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"18! *! "/! hh8ilj!$&! /"1!
5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!!
!
910.01.+8! /"! 1
C0/0$"$! $&/! .+$&/+8! .&$0$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! &170."$+! $&!
5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! -+#! %&/"-0H#! "! /"1! 5&%1+#"1! %&"/.&!
0#-/40$"18!"/-"#<"!&/!h`8p`j,!I#!&17"!/;#&"8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!4#+18!.&$0$"!-+.+!
/"! %"<H#! %&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! &/! .+$&/+! 5%&$0-&!
0#-+%%&-7".&! &#! %&/"-0H#! "/! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1! %&"/.&! 0#-/40$"8! &1! $&/!
]p8`kj!!
!
>"! &15&-0G0-0$"$! $&/! .+$&/+8! &170."$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! $&! 5&%1+#"1! #+!
0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! 5%&$0-&! &/! .+$&/+! %&15&-7+! "! /"1! 5&%1+#"1!
%&"/.&!#+!0#-/40$"18!&1!$&/!hk8`lj,!I#!-+#7%"17&8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!-&%+18!D4&!
%&5%&1"!/"!5%+5+%-0H#!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!D4&!&/!.+$&/+!
5%&$0-&!0#-+%%&-7".&!%&15&-7+!"/!#F.&%+!%&"/!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"18!&1!$&!
]i8p_j,!!!
!
N&!."#&%"!2&#&%"/8!&/!R+$&/+!I#02'4%!5%&$0-&!$&!."#&%"!-+%%&-7"!&/!hp8p(j!$&!
/"1!+C1&%B"-0+#&18!&1!$&-0%!&/!"3417&!$&!&17&!.+$&/+!&1!.4-'+!.&3+%!D4&!&/!$&/!
R+$&/+!\0#$&V,!
!
__i!
!
!
Figura 20 – Curva ROC Modelo Enighur Elaboración: las autoras
?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! I#02'4%8! $&! "-4&%$+! "! /"! M4%B"! =qM8! G%&! "! $+1!
0#$0B0$4+18! 4#+! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! *! &/! +7%+! &V-/40$+8! '"*! 4#! (i8(pj! $&!
5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!&/!.+$&/+! /+1!-/"10G0D4&!C0&#,!I1!$&-0%8! /"!C+#$"$!$&!"3417&!
$&/!R+$&/+!I#02'4%!&1!.4-'+!.&3+%!D4&!&/!"3417&!$&/!R+$&/+!\0#$&V,!!
4.1.3.2!Interpretación del Modelo Enighur incluyendo otras variables
9!-+#70#4"-0H#8!1&!"#"/0<"%A#!/"1!#4&B"1!B"%0"C/&1!0#-/40$"1!&#!&/!R+$&/+!I#02'4%8!
-+#10$&%"#$+! D4&! /"1! B"%0"C/&1! -+.4#&1! -+#! &/! .+$&/+! \0#$&V! *"! G4&%+#!
0#7&%5%&7"$"1,!
!
!
!
!
!
!
!
!
__`!
!
Tabla 53- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur inicial
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
(H]! ^,^^^lh! ^,^^^il! ],`k^! ^,^_`! ^,^^^]^! ^,^^_hp! _,^^k^_!?OTkf! ^,^k(_]! ^,^^`pp! _`,l(^! ^,^^^! ^,^pl]_! ^,^hh^`! _,p]](`!
#MT>ONCE?C! ^,^kkkl! ^,^_i(k! `,(_^! ^,^^^! ^,^ilpi! ^,^li(k! _,p^l`p!@METMEkO?ZMF! ^,_l__l! ^,^_lp_! l,(^^! ^,^^^! ^,_p]l`! ^,]]l`i! i,]pp`p!1>PME! a^,^]k_(! ^,^_]`p! a],_^^! ^,^ip! a^,^p^ph! a^,^^_h(! ^,(p^h(!MOZk@ECOLkNAWM! ^,^kk^]! ^,^i]ii! ],^`^! ^,^`_! ^,^^]kp! ^,_]lil! _,p^i]_!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,_^h_i! ^,^_l__! p,k_^! ^,^^^! ^,^klk(! ^,_``pl! _,lihpi!EMTk@ECOLkeAD! ^,^`pp(! ^,^_(]h! ],p^^! ^,^_i! ^,^^lh(! ^,^(_i(! _,i]`lh!'eEjTAFC! ^,^p]]p! ^,^]]p]! ],i]^! ^,^]^! ^,^^(__! ^,^lkil! _,i(^kp!0>ECF! a^,^i_ki! ^,^_``(! a],_(^! ^,^]l! a^,^k^^_! a^,^^i]`! ^,(]]ki!
)T>YCNA! ^,_^kh^! ^,^_lhh! p,`^^! ^,^^^! ^,^khlp! ^,_`p`k! _,li]il!MWYFMCNAkeAD?MEOA! ^,k_h^p! ^,^k]l(! l,(^^! ^,^^^! ^,`lik_! ^,h`^`l! `p,_](`k!MWYFMCNAkYE?ZCNA! ^,_ki`k! ^,^_kip! l,ll^! ^,^^^! ^,_i_`_! ^,_lpp]! ],h`iii!(C@EAOA! ^,]h_(h! ^,^i(`k! h,^h^! ^,^^^! ^,_lkp^! ^,i`h]`! p,iph_`!
T>MO@CkYEAY?C! ^,__pl]! ^,^_(pp! k,]p^! ^,^^^! ^,^hlpk! ^,_p]]h! ],^`pp]!C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,^h^lp! ^,^]p^]! a],(`^! ^,^^p! a^,__lll! a^,^]_l_! ^,k`pi^!4>D?FCNA! ^,k_]_i! ^,^hhk_! h,(l^! ^,^^^! ^,`k^^]! ^,hk`]p! `i,hh(k^!ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,_(hl]! ^,^]l`]! ak,il^! ^,^^^! a^,]`pp(! a^,_i^]k! ^,i_i`i!
e0!/"!5&%1+#"!B0B&!&#!&/!A%&"!%4%"/8!$01.0#4*&!&#!i8_kj!14!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!
0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8! "/! lpj! $&! -+#G0"#<",! N&! "-4&%$+! "! /"! %"<H#! $&!
5%+C"C0/0$"$8! &1! _h8h`j!.&#+1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! B0B&! &#! &/! A%&"!
%4%"/!&17J!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!B0B&!&#!&/!A%&"!
4%C"#",!!
!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!&17J!+-45"$"8!&1!$&-0%8!&17J!7%"C"3"#$+8!
0#-%&."!&#!_^8khj! /"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8!"/!llj!
$&!-+#G0"#<",!T#"!5&%1+#"!+-45"$"! 70&#&!_,l!B&-&1!.A1!5+10C0/0$"$&1!$&!&17"%!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!70&#&!&.5/&+,!!
T#!%&14/7"$+!0#7&%&1"#7&!&1!D4&!10!4#"!5&%1+#"!&1!&.5/&"$"!$&!2+C0&%#+!70&#&!4#!
k_8hj!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&!D4&! /"1!5&%1+#"1!D4&!
#+!1+#!&.5/&"$+1!$&!2+C0&%#+8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!I17&!%&14/7"$+!1&!-+#7%"17"!
-+#! /+! D4&! 1&P"/"! &/! "%7;-4/+! i! $&/! =&2/".+! 141707470B+! "/! 5"2+! $&! /"1!
%&.4#&%"-0+#&1! "! /+1! 1&%B0$+%&1! 5FC/0-+18! &/! -4"/! &17054/"! D4&! &1! %&D40107+!
0#$015"C/&!D4&!/+1!G4#-0+#"%0+18!1&%B0$+%&1!*!7%"C"3"$+%&1!5FC/0-+1!7"#!4#"!
__p!
!
-4"! -+%%0&8! $&! "'+%%+1! *u+! &15&-0"/! &#! -4"/D40&%! 0#17074-0H#! C"#-"%0"8!
.474"/017"!+!-++5&%"70B"!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!D4&!1&"!5"%7&!$&/!e017&."!$&!?"2+1!
K#7&%C"#-"%0+1!$&/!S"#-+!M%"/!$&/!I-4"$+%,!mN&-%&7+!I3&-470B+!_ppi8!5!]n!
!
I#!&17"! /;#&"8!&1!`p,_]!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#!&.5/&"$+!$&!2+C0&%#+!&17J!
0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! %&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"! 5"%"! &/!
2+C0&%#+,!I#!-+#7%"17&8!4#!&.5/&"$+!5%0B"$+!1+/+!70&#&!_k8ipj!.A1!5%+C"C0/0$"$!
$&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! D4&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! #+! 1+#! &.5/&"$+1!
5%0B"$+18! &17+! -+#! &/! llj! $&! -+#G0"#<",! I1! ]8h! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#!
&.5/&"$+! 5%0B"$+! &17J! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! &1!
&.5/&"$+!5%0B"$+,!
!
?+%! +7%+! /"$+8! 10! /"! 5&%1+#"! 7%"C"3"! -+.+! 5"7%+#+8! &1! $&-0%! 70&#&! &.5%&1"! *!
&.5/&"$+18!70&#&!]h8_lj!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!
/"1! 5&%1+#"1! D4&! #+! 1+#! 5"7%+#+18! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! T#! 5"7%+#+! 70&#&! p,i!
B&-&1!.A1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!
#+!7%"C"3"!-+.+!5"7%+#+,!e0! /"!5&%1+#"!7%"C"3"!-+.+!-4"!5%+50"8!"4."!14!
5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&!&#!__8plj8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!
:"*!]!B&-&1!.A1!5+10C0/0$"$&1!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!7%"C"3"!-+.+!-4"!5%+50"!
&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! &#! %&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"! -+.+!
-4"!5%+50",!!!!
!
I#!-+#-+%$"#-0"!-+#!&/!.+$&/+! 7&H%0-+8!10!4#"!5&%1+#"!&1!$&!"1-&#$&#-0"!"G%+8!
#&2%+! +! .4/"7+8! 70&#&! h8^lj! .&#+1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!D4&!/"1!5&%1+#"1!D4&!#+!1+#!"G%+18!#&2%+1!+!.4/"7+18!&17+!-+#!&/!
llj!$&!-+#G0"#<",!T#"!5&%1+#"!$&!/"!"1-&#$&#-0"!.&#-0+#"$"!&1!ip8`hj!.&#+1!
5%+C"C/&! D4&! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7"! &1"!
"1-&#$&#-0",!!!
!
e0! /"! 5&%1+#"! &1! 34C0/"$"8! "4."! &#! k_8]_j! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&8! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! I1! `i8h! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"!
5&%1+#"! 34C0/"$"! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! &17A!
__k!
!
34C0/"$",!I#!7"/!1F$+8!1&!54&$&!0#G&%0%!D4&!&17&!%&14/7"$+!1&!$&C&!"!D4&8!&#!&/!
I-4"$+%8!5+%!&3&.5/+8!&/!K#170747+!I-4"7+%0"#+!$&!e&24%0$"$!e+-0"/8!1+/0-07"!-+.+!
4#+!$&! /+1! %&D40107+1! 0#$015"C/&1!5"%"! /"! 34C0/"-0H#8!D4&!&/!C&#&G0-0"%0+! 7"!
-+#!4#"!-4"!C"#-"%0"!5&%1+#"/!%&2017%"$",!
!
\0#"/.&8! 10! 4#"! 5&%1+#"! &174$0"! *! #+! 7%"C"3"8! $01.0#4*&! 14! 5%+C"C0/0$"$! $&!
&17"%!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!&#!_(8hlj8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!e0! /"!5&%1+#"!1&!
&#-4%"! &#! &17"! -+#$0-0H#! &1! k(8kpj! .&#+1! 5%+C"C/&! D4&! &17J! 0#-/40$"!
G0#"#-0&%".&!&#!%&/"-0H#!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!/+!&17A,!!
4.1.4! MODELO ENIGHUR PARA BANCOS Y COOPERATIVAS
!
M+#! &/! G0#! $&! &B"/4"%! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! "--&$"! "/! 1017&."!
G0#"#-0&%+8! -+#10$&%"#$+! /+1! 14C1017&."1! .A1! %&5%&1"70B+1! $&/! 1017&."!
G0#"#-0&%+! G+%."/! *! &#! C"1&! "! /+1! $"7+1! $&! /"! &#-4&17"! I#02'4%8! 1&! &/"C+%H! &/!
.+$&/+! 5"%"! C"#-+1! *! -++5&%"70B"1! $&! "'+%%+! *! -%J$07+8! "! 5"%70%! $&! /"!
$&1"2%&2"-0H#! $&! /"! B"%0"C/&! $&5&#$0&! $&G0#0$"! -+.+! /"! 7&#&#-0"! $&! 4#"!
-4"!"-70B"8!&#!"/24#"!$&!&17"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1,!!!
!
4.1.4.1!Modelo Enighur para Bancos
9!-+#70#4"-0H#8!1&!5%&1"!&/!R+$&/+!I#02'4%! 0#0-0"/!5"%"!C"#-+18!&#!&/!-4"/!1&!
'"#!0#-/40$+!7+$"1!/"1!B"%0"C/&1!&B"/4"$"1!&#!&/!R+$&/+!I#02'4%!$&/!54#7+!`,_,i,!
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
__h!
!
Tabla 54- Modelo Enighur inicial para Bancos
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! $AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^_ihh! ^,^^](`! `,(p^! ^,^^^! ^,^^(]_! ^,^_lii!?OTkf! ^,ik```! ^,^i]h_! __,_`^! ^,^^^! ^,i^^ii! ^,`](pp!
#MT>ONCE?C! ^,p(ii`! ^,^l(]i! p,l`^! ^,^^^! ^,il^(_! ^,hhp(h!@METMEkO?ZMF! _,]ih((! ^,_]_i]! _^,]^^! ^,^^^! _,^^^_^! _,`hpkk!1>PME! a^,_]il_! ^,^(]p]! a_,p^^! ^,_ii! a^,](pk`! ^,^ih(i!MOZk@ECOLkNAWM! ^,ppk_(! ^,_k`p]! i,i(^! ^,^^_! ^,]iihi! ^,(h(ki!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,]]hhl! ^,__kpi! _,lp^! ^,^p_! a^,^^^k^! ^,`pk_h!EMTk@ECOLkeAD! a^,__khk! ^,_i``p! a^,(h^! ^,i(p! a^,i(^]h! ^,_`khp!'eEjTAFC! ^,i_ih]! ^,_p_l]! ],^h^! ^,^il! ^,^_pl(! ^,k__`h!0>ECF! a^,]]i`_! ^,_^kp]! a],_^^! ^,^ik! a^,`i]_l! a^,^_`ki!
)T>YCNA! ^,]_ili! ^,]]_`k! ^,lh^! ^,ii`! a^,]]^__! ^,k`hl(!MWYFMCNAkeAD?MEOA! _,(`il(! ^,_k(]l! _^,lk^! ^,^^^! _,p_`_i! ],_hi(i!MWYFMCNAkYE?ZCNA! _,^p(h^! ^,_](h^! (,]i^! ^,^^^! ^,(^k``! _,i_^lp!(C@EAOA! _,p_phh! ^,]_pi(! h,^`^! ^,^^^! _,^lik`! _,lihl^!
T>MO@CkYEAY?C! ^,ki]`k! ^,_`^l_! `,`l^! ^,^^^! ^,ipk]h! ^,l^(kp!*ONjeMOC! a^,]__p^! ^,]]_`h! a^,lp^! ^,i`^! a^,k`pph! ^,]]]ph!C\EAkOMeEAkW>FC@A! ^,_il_^! ^,]^hhl! ^,kh^! ^,p^i! a^,]k(_k! ^,p`kik!1ML@?nA! a^,^k`]^! ^,_p_pi! a^,`]^! ^,kh]! a^,ik__l! ^,]i]hl!
4>D?FCNA! ],^_^(`! ^,i^p(p! k,ph^! ^,^^^! _,`__i(! ],k_^i_!ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a_,^khk(! ^,](`p^! ai,hp^! ^,^^^! a_,k]pi^! a^,p_^^k!CWCkNMkTCLC! a^,_(]`l! ^,]i(_`! a^,hh^! ^,``i! a^,k`l]i! ^,](`]k!kTAOL! ai,(lhi^! ^,i^(l(! a_],k_^! ^,^^^! a`,p^](l! ai,]l_h_!
e0! "#"/0<".+1! /"! 102#0G0-"#-0"! $&! /+1! 5"%A.&7%+1! $&! &17&! .+$&/+! "! 7%"BJ1! $&/!
&17"$;170-+! z8! 1&! $&C&#! &/0.0#"%! /"1! B"%0"C/&1! "G%+L#&2%+L.4/"7+8! .&170<+8!
0#$;2&#"8! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $&! 2+C0&%#+8! "."! $&! -"1"8! *! /"! B"%0"C/&!
.43&%E!10#!&.C"%2+8!&17"!F/70."!#+!G4&!&V-/40$"!5+%!14!0.5+%7"#-0"!"!#0B&/!7&H%0-+!
*!5+%D4&!&#!&/!.+$&/+!G0#"/!&17"!B"%0"C/&!1&!B4&/B&!%&5%&1"70B",!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
__(!
!
Tabla 55- Modelo Enighur final para Bancos
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! $AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! ^,^_il`! ^,^^](^! `,l(^! ^,^^^! ^,^^(`k! ^,^_l`i!
?OTkf! ^,ikphk! ^,^i]`(! __,]k^! ^,^^^! ^,i^]__! ^,`]l`]!#MT>ONCE?C! ^,plik`! ^,^lh`h! k,^l^! ^,^^^! ^,`^]pl! ^,h(`kl!
@METMEkO?ZMF! _,]pk^]! ^,_]^^i! _^,`k^! ^,^^^! _,^]^hk! _,`l_]h!
1>PME! a^,_pkll! ^,^h(lk! a_,ll^! ^,^`h! a^,i__hp! a^,^^]]i!
MOZk@ECOLkNAWM! ^,pp(ki! ^,_k`h`! i,il^! ^,^^_! ^,]iph`! ^,((_p]!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,]i_(^! ^,__k]k! _,ll^! ^,^`k! ^,^^il]! ^,`plkh!
'eEjTAFC! ^,]l_(l! ^,_p__`! _,li^! ^,^pi! a^,^^`i`! ^,p((_i!
0>ECF! a^,]p`p`! ^,_^``k! a],``^! ^,^_p! a^,`pl]h! a^,^`l(_!
)T>YCNA! ^,ii^^`! ^,_k^^h! ],^k^! ^,^il! ^,^_ki^! ^,k`ih(!MWYFMCNAkeAD?MEOA! _,(il^h! ^,_k(^_! _^,lp^! ^,^^^! _,p^lhh! ],_k(ih!
MWYFMCNAkYE?ZCNA! _,^kihh! ^,_](i^! (,]l^! ^,^^^! ^,(_]i_! _,i_p]i!
(C@EAOA! _,p]ih^! ^,]_p_l! h,^(^! ^,^^^! _,_^_l`! _,l`p`k!
T>MO@CkYEAY?C! ^,k]hki! ^,_`^p(! `,`k^! ^,^^^! ^,ip]_^! ^,l^i_h!
4>D?FCNA! ],_]khi! ^,]h^i_! h,(h^! ^,^^^! _,plkli! ],kpkp`!
ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,l`ilh! ^,]iki`! ai,ll^! ^,^^^! a_,`^h_(! a^,`(^hk!
kTAOL! a`,^hlp(! ^,]]h`h! a_h,li^! ^,^^^! a`,p]p`_! ai,kiihp!
I#!&/!R+$&/+!I#02'4%! G0#"/!5"%"!S"#-+1! /"1!B"%0"C/&1!&$"$8!D40#70/&1!$&! 0#2%&1+8!
#0B&/! $&! &$4-"-0H#! 1&-4#$"%0"8! 7&%-&%! #0B&/8! &.5/&"$+! 2+C0&%#+8! &.5/&"$+!
5%0B"$+8!5"7%+#+8!-4"!5%+50"8! 34C0/"$+8!&174$0"!#+! 7%"C"3"8!1+#!102#0G0-"70B"1!"/!
llj8!.0%"1!D4&! /"1! B"%0"C/&1!.43&%8! %&-&5-0H#!$&! 7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"18!
1&-7+%!%4%"/!*!+-45"$+!1+#!102#0G0-"70B"1!"/!lpj,!!!!!
!
*! .43&%! 1+#! 102#0G0-"70B"1! "/! l^j! $&! -+#G0"#<"8! *! /"1! $&.A1! B"%0"C/&1! 1+#!
102#0G0-"70B"1! "/! lpj! $&! -+#G0"#<",! >"! B"%0"C/&! %&/"-0+#"$"! -+#! &/! 7%"C"3+! &#! &/!
1&-7+%!"2%;-+/"!&1!%&5%&1"70B"!"/!l^j!$&!-+#G0"#<",
4.1.4.1.1! Bondad de ajuste del Modelo Enighur para Bancos
9/! 024"/!D4&!&#!/+1!-"1+1!"#7&%0+%&18!5"%"!&B"/4"%! /"!C+#$"$!$&/!R+$&/+!I#02'4%!
5"%"! C"#-+1! 1&! '"#! "5/0-"$+! /+1! -+#7%"17&1! $&G0#0$+1! &#! &/! 54#7+! i,i,i! $&/!
5%&1&!5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#8!-4*+1!%&14/7"$+1!1&!$&7"//"#!"!-+#70#4"-0H#b!!
!
!
!
__l!
!
Índice de cociente de verosimilitudes
M+.+! 1&! '"! .&#-0+#"$+8! /"! '05H7&101! #4/"! $&! &17"! 5%4&C"! $&7&%.0#"! D4&! &/!
.+$&/+! %&17%0#20$+! &1! &/! .&3+%! .+$&/+8! .0%"1! D4&! /"! '05H7&101! "/7&%#"70B"!
&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!&1!&/!.&3+%E!5+%!7"#7+8!5"%"!D4&!&/!.+$&/+!1&"!
BA/0$+! 1&! %&D40&%&! %&-'"<"%! /"! '05H7&101! #4/",! ?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! I#02'4%!
5"%"!C"#-+18!&/!&17"$;170-+!>=!m%"$0+!$&!B&%+10.0/074$n!7+."!4#!B"/+%!$&!_,p^i8(]8!
-+#!_k!2%"$+1!$&! /0C&%7"$8!"/! -4"/! /&! -+%%&15+#$&!4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4! $&!
^8^^8!5+%!7"#7+8!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!/+!-4"/!102#0G0-"!D4&!/"1!B"%0"C/&1!$&/!
.+$&/+!&170."$+!1+#!&#!-+#34#7+!102#0G0-"70B"1!5"%"!&V5/0-"%!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!/"!
0#-/410H#! G0#"#-0&%",! I#! &17&! 1F$+8! 1&! -+#-/4*&! D4&! &/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"!
C"#-+1! &170."$+! &1! .&3+%! D4&! &/! .+$&/+! %&17%0#20$+8! &1! $&-0%8! D4&! &V017&! "/!
.&#+1!4#"!B"%0"C/&!102#0G0-"70B",!!!
!
Estadístico Chi-cuadrado de Pearson
>"! '05H7&101! #4/"! $&/! U&17! M'0a-4"$%"$+! $&! ?&"%1+#! $&7&%.0#"! D4&! &/! B"/+%!
+C1&%B"$+! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 1&! "-&%-"! "/! B"/+%! &170."$+! 5"%"! $0-'"!
B"%0"C/&,! ?"%"! &/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! C"#-+18! &/! &17"$;170-+! M'0a-4"$%"$+! $&!
?&"%1+#!7+."!&/!B"/+%!$&!i,hl]8(^!-+#!ihhp!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!*!&17A!"1+-0"$+!"!
4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8^^k(8!D4&!0#$0-"!D4&!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!
5+%! 7"#7+8! 1&! 54&$&! -+#10$&%"%! D4&! &/! "3417&! $&/! .+$&/+! &170."$+! #+! &1!
"-&57"C/&,!e0#!&.C"%2+8!&1!0.5+%7"#7&!1&P"/"%!D4&!5"%"!&17&!.+$&/+!1&!%&"/0<H!/"!
5%4&C"! $&! :+1.&%! >&.&1'+c8! D4&! &1! 4#"! 5%4&C"!.A1! G4&%7&8! &! 0#$0-"! D4&! /"!
C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+!&1!"-&57"C/&,!!
!
Prueba de Hosmer Lemeshow
9/!024"/!D4&!&#!&/!-"1+!$&/!U&17!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#8!/"!'05H7&101!#4/"!5"%"!
/"!5%4&C"!$&!:+1.&%!>&.&1'+c!a:>a!&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!1&!"3417"!
"! /"! %&"/0$"$,! ?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! C"#-+18! &/! B"/+%! $&/!
&17"$;170-+! :>! &1! _^8i(! -+#! (! 2%"$+1! $&! /0C&%7"$8! "1+-0"$+! "! 4#! B"/+%! $&!
_]^!
!
5%+C"C0/0$"$! 4! $&! ^8]ilp8! "! 5"%70%! $&/! -4"/! 1&! -+#-/4*&! D4&! &/! .+$&/+! %&"/! 1&!
"3417"!"/!.+$&/+!&170."$+,!
Prueba de la tabla de clasificación de aciertos
e0!&B"/4".+1! /"!C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+!I#02'4%!5"%"!C"#-+1!.&$0"#7&! /"!
7"C/"!$&!-/"10G0-"-0H#!$&!"-0&%7+18!1&!+C70&#&!/+!10240&b!
!
Tabla 56- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur para bancos
9ON?TM! 0ML>F@CNA!
+CLC!NM!CT?ME@AL! pk8phj!
+CLC!NM!MEEAEML! ((8]`j!
"LYMT?\?T?NCN! hl8^ij!
#MOL?D?F?NCN! h]8_kj!
+CLC!NM!\CFLAL!TMEAL! ]^8lhj!
+CLC!NM!\CFLAL!>OAL! ]h8(`j!
N&! "-4&%$+! "! /"! 7"1"! $&! "-0&%7+1! $&! /"! 5%4&C"8! 1&! 54&$&! 0#G&%0%! D4&! &/!.+$&/+!
5%&$0-&! -+%%&-7".&! "/! pk8phj!$&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"18! *! "/! ((8]`j!$&! /"1!
5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!!
!
910.01.+8! /"! 1
C0/0$"$! $&/! .+$&/+8! .&$0$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! &170."$+! $&!
5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! -+#! %&/"-0H#! "! /"1! 5&%1+#"1! %&"/.&!
0#-/40$"18!"/-"#<"!&/!h]8_kj,!I#!&17"!/;#&"8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!4#+18!.&$0$"!-+.+!
/"! %"<H#! %&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! &/! .+$&/+! 5%&$0-&!
0#-+%%&-7".&! &#! %&/"-0H#! "/! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1! %&"/.&! 0#-/40$"8! &1! $&/!
]h8(`j,!!
!
>"! &15&-0G0-0$"$! $&! /"! .+$&/+8! &170."$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! $&! 5&%1+#"1! #+!
0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! 5%&$0-&! &/! .+$&/+! %&15&-7+! "! /"1! 5&%1+#"1!
%&"/.&!#+!0#-/40$"18!&1!$&/!hl8^ij,!I#!-+#7%"17&8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!-&%+18!D4&!
%&5%&1"!/"!5%+5+%-0H#!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!D4&!&/!.+$&/+!
5%&$0-&!0#-+%%&-7".&!%&15&-7+!"/!#F.&%+!%&"/!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"18!&1!$&!
]^8lhj,!!!
_]_!
!
!
N&!."#&%"!2&#&%"/8!&/!R+$&/+!I#02'4%!5%&$0-&!$&!."#&%"!-+%%&-7"!&/!hh8_pj!$&!
/"1!+C1&%B"-0+#&18!&1!$&-0%!&/!"3417&!$&!&17&!.+$&/+!&1!.4-'+!.&3+%!D4&!&/!$&/!
R+$&/+!I#02'4%!2&#&%"/,!
!
Figura 21 – Curva ROC Modelo Enighur para Bancos Elaboración: las autoras
?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!I#02'4%!5"%"!C"#-+18!$&!"-4&%$+!"!/"!M4%B"!=qM8!G%&!
"!$+1! 0#$0B0$4+18!4#+! 0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!*!&/!+7%+!&V-/40$+8!'"*!4#!(]8k`j!
$&!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!&/!.+$&/+!/+1!-/"10G0D4&!C0&#,!I1!$&-0%8!/"!C+#$"$!$&!"3417&!
$&/!R+$&/+!I#02'4%!5"%"!C"#-+1!&1!C"17"#7&!C4&#",!!
!
4.1.4.1.2! Interpretación del Modelo Enighur para Bancos
9/! 024"/! D4&! &#! /+1! -"1+1! "#7&%0+%&18! 5"%"! 0#7&%5%&7"%! &/! .+$&/+! I#02'4%! 5"%"!
S"#-+1!1&!&.5/&"%A#! /+1!&G&-7+1!."%20#"/&18!"1;!-+.+! /"! %"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$!
$&!/"1!B"%0"C/&1!102#0G0-"70B"1,!!
_]]!
!
Tabla 57- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur para Bancos
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
(H]! ^,^^_l(! ^,^^^il! p,^]^^^! ^,^^^^^! ^,^^_]_! ^,^^]hp! _,^_`^`!?OTkf! ^,^p_lh! ^,^^``i! __,h]^^^! ^,^^^^^! ^,^`i](! ^,^k^kk! _,``_k_!
#MT>ONCE?C! ^,^(`ip! ^,^_ikl! k,_k^^^! ^,^^^^^! ^,^php]! ^,____(! _,(_^ph!@METMEkO?ZMF! ^,_h(`h! ^,^_kil! _^,(l^^^! ^,^^^^^! ^,_`kip! ^,]_^p(! i,p__`_!1>PME! a^,^]]i_! ^,^__]_! a_,ll^^^! ^,^`h^^! a^,^``]h! a^,^^^i`! ^,(p`h_!MOZk@ECOLkNAWM! ^,^hli(! ^,^]ii_! i,`_^^^! ^,^^_^^! ^,^iih^! ^,_]p^p! _,h`(](!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,^i]l`! ^,^_kp^! ],^^^^^! ^,^`k^^! ^,^^^k^! ^,^kp](! _,]k^(k!'eEjTAFC! ^,^`_`h! ^,^]_`k! _,li^^^! ^,^pi^^! a^,^^^pl! ^,^(ip`! _,ii(lk!0>ECF! a^,^ik_h! ^,^_`(i! a],``^^^! ^,^_p^^! a^,^kp]i! a^,^^h__! ^,hhp]h!)T>YCNA! ^,^`k(l! ^,^]]h]! ],^k^^^! ^,^il^^! ^,^^]ih! ^,^l_`]! _,il_^]!
MWYFMCNAkeAD?MEOA! ^,]k_i_! ^,^]](i! __,`p^^^! ^,^^^^^! ^,]_kph! ^,i^k^p! k,]l^kh!MWYFMCNAkYE?ZCNA! ^,_p__p! ^,^_h(k! (,`k^^^! ^,^^^^^! ^,__k_`! ^,_(k_k! ],(lh](!(C@EAOA! ^,]_kp^! ^,^i^^h! h,]^^^^! ^,^^^^^! ^,_phph! ^,]hp`i! `,p(l_(!T>MO@CkYEAY?C! ^,^(l_(! ^,^_l(l! `,`(^^^! ^,^^^^^! ^,^p^]^! ^,_](_k! _,(hi_h!
4>D?FCNA! ^,i^]_(! ^,^ihk^! (,^`^^^! ^,^^^^^! ^,]](`l! ^,ihp((! (,i(h`]!ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,_i`_i! ^,^iip_! a`,^^^^^! ^,^^^^^! a^,_ll(^! a^,^k(`p! ^,i(l^(!
9/! llj! $&! -+#G0"#<"8! 4#! 0#-%&.+! $&! 4#! "P+! $&! &$"$! $&! 4#"! 5&%1+#"8!
0#-%&."! &#! ^8_l(j! 14! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&,! T#!
-+.5+%7".0+!10.0/"%!1&!+C1&%B"!&#!&/!-"1+!$&!/+1!0#2%&1+18!*"!D4&8!"/!5"1"%!$&!
4#! D40#70/! $&! 0#2%&1+1! "/! D40#70/! 0#.&$0"7+! 145&%0+%8! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#"!
5&%1+#"!1&"!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!"4."!&#!p8]j8!-+#!4#!#0B&/!$&!-+#G0"#<"!
7".C0J#!$&/!llj,!
!
N&/!.01.+!.+$+8! &/! '&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!"-%&$07&! 4#!#0B&/! $&!&$4-"-0H#!
1&-4#$"%0"8! 1&"! &17"! -+.5/&7"! +! 0#-+.5/&7"8! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! (8`ij! -+#! 4#! #0B&/! $&! -+#G0"#<"! $&/! llj,! e0! 1&!
"#"/0<"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!1&!54&$&!0#G&%0%!D4&!&1!_,(!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!
D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! -4&! -+#! &$4-"-0H#! 1&-4#$"%0"! &17J! 0#-/40$"!
G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!"-%&$07&!&17&!#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!7"!4#!7;74/+!$&!7&%-&%!#0B&/8!&1!$&-0%8!
&174$0+1! 4#0B&%107"%0+1! -+.5/&7+18! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
G0#"#-0&%".&! 0#-/40$+! &#! _h8(`j8! -+#! 4#! #0B&/! $&! -+#G0"#<"! $&/! llj,! N&!
"-4&%$+!"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!&1!i,p!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!
_]i!
!
-+#! 7;74/+!$&! 7&%-&%!#0B&/!&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!
7"!&17&!#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
M+#G+%.&!/+!&15&%"$+!$&/!.+$&/+!7&H%0-+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!1&"!.43&%!
$01.0#4*&!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!&#!]8]ij8!-+#!4#!lpj!
$&! -+#G0"#<"E! &17+! D40&%&! $&-0%! D4&8! /"1! .43&%&1! 70&#&#! _`8pij! .&#+1!
5%+C"C0/0$"$&1!D4&!/+1!'+.C%&1!$&!1&%!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&8!$&!"-4&%$+!"!/"!
%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$,!!!
!
e0!4#"!5&%1+#"!%&-0C&!+!&#B;"! 7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!"!+7%+1!'+2"%&1!$%+!
$&/! 7&%%07+%0+! &-4"7+%0"#+8! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+1!
G0#"#-0&%".&!&#!i8]lj!*!h8l`j8! %&15&-70B".&,!I17+!-4"/!D40&%&!$&-0%!D4&!
&1! _,h! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! '"-&#! 7%"#1G&%&#-0"1! &17J#!
0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!G%&!"!/"1!D4&!#+!/+!'"-&#E!*!_,]!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!
D4&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! %&-0C&#! 7%"#1G&%&#-0"1! &17J#! 0#-/40$"1! &#! &/! 1017&."!
G0#"#-0&%+!&#!%&/"-0H#!"!"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&!#+!%&-0C&#!7%"#1G&%&#-0"1,
?+%!+7%+!/"$+8!10!4#"!5&%1+#"!7%"C"3"!&#!/"!%"."!$&!/"!"2%0-4/74%"!*!%&-0C0H!"/2F#!
5"2+!5+%!&//+8! 70&#&!`8_pj!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!1&%! 0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!D4&!
"D4&//"1!5&%1+#"1!D4&!#+!7%"C"3"#!&#!&1"!%"."!*!#+!%&-0C0&%+#!#0#2F#!5"2+!5+%!
&//+8! "/! l^j! $&! -+#G0"#<",! 91;! 7".C0J#8! &1! _,i! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"!
5&%1+#"!D4&! 7%"C"3"!&#! /"! %"."!$&!"2%0-4/74%"!&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&!D4&!
4#"!5&%1+#"!D4&!#+!7%"C"3"!&#!$0-'"!%".",!!!!
e0!/"!5&%1+#"!B0B&!&#!&/!A%&"!%4%"/8!$01.0#4*&!&#!i8k]j!14!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!
0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8! "/! lpj! $&! -+#G0"#<",! N&! "-4&%$+! "! /"! %"<H#! $&!
5%+C"C0/0$"$8! &1! ]]8`(j!.&#+1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! B0B&! &#! &/! A%&"!
%4%"/!&17J!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!B0B&!&#!&/!A%&"!
4%C"#",!!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!&17J!+-45"$"8!&1!$&-0%8!&17J!7%"C"3"#$+8!
0#-%&."!&#!`8klj!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&8!"/!lpj!$&!
_]`!
!
-+#G0"#<",! T#"! 5&%1+#"! +-45"$"! 70&#&! _,`! B&-&1! .A1! 5+10C0/0$"$&1! $&! &17"%!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!70&#&!&.5/&+,!!
e0!4#"!5&%1+#"!&1!&.5/&"$"!$&!2+C0&%#+! 70&#&!4#!]k8_ij!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!
&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!I#!&17"! /;#&"8!&1!k,]!B&-&1!
.A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#! &.5/&"$+! $&! 2+C0&%#+! &17J! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#!
%&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"! 5"%"! &/! 2+C0&%#+,! ?+%! 14! 5"%7&8! 4#!
&.5/&"$+! 5%0B"$+! 1+/+! 70&#&! _p8_pj! .A1! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&! D4&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! #+! 1+#! &.5/&"$+1! 5%0B"$+18! &17+! -+#! &/!
llj! $&! -+#G0"#<",! I1! ]8l! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#! &.5/&"$+! 5%0B"$+! &17J!
0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!&1!&.5/&"$+!5%0B"$+,!
?+%! +7%+! /"$+8! 10! /"! 5&%1+#"! 7%"C"3"! -+.+! 5"7%+#+8! &1! $&-0%! 70&#&! &.5%&1"! *!
&.5/&"$+18!70&#&!]_8kpj!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!
/"1! 5&%1+#"1! D4&! #+! 1+#! 5"7%+#+18! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! T#! 5"7%+#+! 70&#&! `,k!
B&-&1!.A1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!
#+!7%"C"3"!-+.+!5"7%+#+,!e0! /"!5&%1+#"!7%"C"3"!-+.+!-4"!5%+50"8!"4."!14!
5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! (8l]j8! "/! llj! $&! -+#G0"#<",!
:"*! _,(! B&-&1! .A1! 5+10C0/0$"$&1! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! 7%"C"3"! -+.+! -4"!
5%+50"! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! &#! %&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"!
-+.+!-4"!5%+50",!!!!
e0! /"! 5&%1+#"! &1! 34C0/"$"8! "4."! &#! i^8]]j! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&8! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! I1! (8`! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"!
5&%1+#"! 34C0/"$"! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! &17A!
34C0/"$",!!
\0#"/.&8! 10! 4#"! 5&%1+#"! &174$0"! *! #+! 7%"C"3"8! $01.0#4*&! 14! 5%+C"C0/0$"$! $&!
&17"%!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!&#!_i8`_j8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!e0! /"!5&%1+#"!1&!
&#-4%"! &#! &17"! -+#$0-0H#! &1! k_8^lj! .&#+1! 5%+C"C/&! D4&! &17J! 0#-/40$"!
G0#"#-0&%".&!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!/+!&17A,!!
!
_]p!
!
4.1.4.2!Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito
9!-+#70#4"-0H#8!1&!5%&1"!&/!R+$&/+!I#02'4%!0#0-0"/!5"%"!-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!
*!-%J$07+8!&#!&/!-4"/!1&!'"#! 0#-/40$+! 7+$"1! /"1!B"%0"C/&1!&B"/4"$"1!&#!&/!R+$&/+!
I#02'4%!$&/!54#7+!`,_,i,!
!
!Tabla 58- Modelo Enighur inicial para Cooperativas de ahorro y crédito
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! $AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
(H]! a^,^^i__! ^,^^i]^! a^,lh^! ^,ii]! a^,^^li(! ^,^^i_h!?OTkf! ^,](lhl! ^,^ikp(! h,l]^! ^,^^^! ^,]_(_^! ^,ik_`(!#MT>ONCE?C! ^,]_kp^! ^,_^(]p! ],^^^! ^,^`p! ^,^^`ip! ^,`](kk!@METMEkO?ZMF! ^,i^`kp! ^,_i]^i! ],i_^! ^,^]_! ^,^`p((! ^,pki`]!
1>PME! ^,_iili! ^,^((^`! _,p]^! ^,_](! a^,^i(k]! ^,i^k`(!MOZk@ECOLkNAWM! a^,^]plh! ^,_(_]`! a^,_`^! ^,((k! a^,i(__(! ^,i]l]p!EMTk@ECOLkNAWM! ^,`ll_h! ^,_]i^]! `,^k^! ^,^^^! ^,]p(^k! ^,h`^](!EMTk@ECOLkeAD! a^,pki_k! ^,_k_`i! ai,`l^! ^,^^^! a^,(hlpk! a^,]`khk!
'eEjTAFC! ^,]`ii(! ^,_ki^l! _,`l^! ^,_ik! a^,^hk]h! ^,pki^]!0>ECF! a^,^ph^k! ^,__p`]! a^,`l^! ^,k]_! a^,](i](! ^,_kl_k!)T>YCNA! ^,hl](k! ^,i]ih(! ],`p^! ^,^_`! ^,_p(]k! _,`]h`k!MWYFMCNAkeAD?MEOA! _,^kk(_! ^,_h`_(! k,_]^! ^,^^^! ^,h]p`]! _,`^(]^!MWYFMCNAkYE?ZCNA! ^,ph^k`! ^,_``k(! i,l`^! ^,^^^! ^,](h^h! ^,(p`]_!
(C@EAOA! _,]h(]]! ^,]]plp! p,kk^! ^,^^^! ^,(ipi(! _,h]_^h!T>MO@CkYEAY?C! ^,hl^hh! ^,_pi`_! p,_p^! ^,^^^! ^,`l^^l! _,^l_`p!*ONjeMOC! _,_i^(^! ^,]pk`l! `,`_^! ^,^^^! ^,k](_^! _,kiip_!C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,k^`_`! ^,iil^h! a_,h(^! ^,^hp! a_,]k(h^! ^,^k^`]!
1ML@?nA! ^,(`^((! ^,]^(p]! `,^i^! ^,^^^! ^,`i]_(! _,]`lp(!4>D?FCNA! _,il^(_! ^,`^`h(! i,``^! ^,^^_! ^,plh`p! ],_(`_h!ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,]l]ki! ^,ikl(^! a^,hl^! ^,`]l! a_,^_h`]! ^,`i]_h!CWCkNMkTCLC! ^,`^(hl! ^,i`^`h! _,]^^! ^,]i^! a^,]p(p]! _,^hk__!
kTAOL! a`,k]`^i! ^,`_hk]! a__,^h^! ^,^^^! ap,``]p`! ai,(^pp_!
e0! "#"/0<".+1! /"! 102#0G0-"#-0"! $&! /+1! 5"%A.&7%+1! $&! &17&! .+$&/+! "! 7%"BJ1! $&/!
&17"$;170-+! z8! 1&! $&C&#! &/0.0#"%! /"1! B"%0"C/&1! &$"$8! &#B;+! $&! 7%"#1G&%&#-0"1!
$+.J170-"18! 1&-7+%! "2%;-+/"8! 1&-7+%! %4%"/8! "."! $&! -"1"8! &174$0"! #+! 7%"C"3"! *! /"!
B"%0"C/&!.43&%E!10#!&.C"%2+8!&17"1!F/70."1!#+!G4&%+#!&V-/40$"1!5+%!14!0.5+%7"#-0"!
"! #0B&/! 7&H%0-+! *! 5+%D4&! &#! &/! .+$&/+! G0#"/! &17"1! B"%0"C/&1! 1&! B4&/B&#!
%&5%&1"70B"1,!!
!
_]k!
!
Tabla 59- Modelo Enighur final para Cooperativas de ahorro y crédito
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC!
$AM\?T?MO@ML!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
?OTkf! ^,](`hp! ^,^ip`l! (,^]^! ^,^^^! ^,]_p]^! ^,ip`i^!
LMT>ONCE?C! ^,]iili! ^,_^_ip! ],i_^! ^,^]_! ^,^ip]l! ^,`i]pk!
@METMEkO?ZMF! ^,i_k_p! ^,_]h^_! ],`l^! ^,^_i! ^,^kh]i! ^,pkp^(!
W>PME! ^,_p^kk! ^,^(k]p! _,hp^! ^,^(_! a^,^_(il! ^,i_lh_!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,`(pkk! ^,_]]^p! i,l(^! ^,^^^! ^,]`k`p! ^,h]`((!
EMTk@ECOLkeAD! a^,pk^p]! ^,_p(((! ai,pi^! ^,^^^! a^,(h_l]! a^,]`l__!
AT>YCNA! ^,p____! ^,_(p]k! ],hk^! ^,^^k! ^,_`(^^! ^,(h`]]!
MWYFMCNAkeAD?MEOA! _,^k^((! ^,_h_^`! k,]^^! ^,^^^! ^,h]pkp! _,ilk_^!
MWYFMCNAkYE?ZCNA! ^,p((h`! ^,_`ilp! `,^l^! ^,^^^! ^,i^kk_! ^,(h^((!
YC@EAOA! _,]l(`k! ^,]_pih! k,^i^! ^,^^^! ^,(hkii! _,h]^pl!
T>MO@CkYEAY?C! ^,(_^h]! ^,_`]_(! p,h^^! ^,^^^! ^,pi]^`! _,^(lil!
?ONjeMOC! _,_k]ii! ^,]p`pk! `,ph^! ^,^^^! ^,kki`^! _,kk_]h!
C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,k^_]p! ^,ii(pk! a_,h(^! ^,^hk! a_,]k`(^! ^,^k]i_!
WML@?nA! ^,(`plk! ^,]^(]p! `,^k^! ^,^^^! ^,`ihhl! _,]p`_i!
P>D?FCNA! _,^^pp]! ^,]lkli! i,il^! ^,^^_! ^,`]ipp! _,p(h`(!
ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,p]pk]! ^,]`hpi! a],_]^! ^,^i`! a_,^_^hh! a^,^`^`h!
kTAOL! a`,`klp]! ^,]hh_k! a_k,_i^! ^,^^^! ap,^_]hp! ai,l]k]l!
I#! &/!R+$&/+! I#02'4%! G0#"/! 5"%"! M++5&%"70B"1! $&! "'+%%+! *! -%J$07+! /"1! B"%0"C/&1!
D40#70/&1!$&!0#2%&1+8!%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!*!5%0B"$"18!+-45"$+8!
&.5/&"$+!2+C0&%#+8!&.5/&"$+!5%0B"$+8!5"7%+#+8!-4"!5%+50"8!0#$;2&#"8!.&170<+!
*! 34C0/"$+! 1+#! 102#0G0-"70B"1! "/! llj! $&! -+#G0"#<"8! .0%"1! D4&! /"1! B"%0"C/&1!
&$4-"-0H#!1&-4#$"%0"8! 7&%-&%!#0B&/!*!&174$0"!#+! 7%"C"3"!1+#!102#0G0-"70B"1!"/!lpj!
$&!-+#G0"#<",!>"1!B"%0"C/&1!.43&%!*!"D4&//"!%&/"-0+#"$"!-+#!/"!"1-&#$&#-0"!"G%+8!
#&2%+!*!.4/"7+!1+#!%&5%&1"70B"1!"/!l^j!$&!-+#G0"#<",
!
4.1.4.2.1! Bondad de ajuste del Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y
crédito
9/! 024"/!D4&!&#!/+1!-"1+1!"#7&%0+%&18!5"%"!&B"/4"%! /"!C+#$"$!$&/!R+$&/+!I#02'4%!
5"%"!-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!1&!'"#!"5/0-"$+!/+1!-+#7%"17&1!$&G0#0$+1!&#!
&/!54#7+!i,i,i!$&/!5%&1&!5%+*&-7+!$&!0#B&1702"-0H#8!-4*+1!%&14/7"$+1!1&!$&7"//"#!
"!-+#70#4"-0H#b!!
!
!
_]h!
!
Índice de cociente de verosimilitudes
M+.+! 1&! '"! .&#-0+#"$+8! /"! '05H7&101! #4/"! $&! &17"! 5%4&C"! $&7&%.0#"! D4&! &/!
.+$&/+! %&17%0#20$+! &1! &/! .&3+%! .+$&/+8! .0%"1! D4&! /"! '05H7&101! "/7&%#"70B"!
&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!&1!&/!.&3+%E!5+%!7"#7+8!5"%"!D4&!&/!.+$&/+!1&"!
BA/0$+! 1&! %&D40&%&! %&-'"<"%! /"! '05H7&101! #4/",! ?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! I#02'4%!
5"%"! -++5&%"70B"18! &/! &17"$;170-+! >=! m%"$0+! $&! B&%+10.0/074$n! 7+."! 4#! B"/+%! $&!
pkl,pi_8! -+#! _k! 2%"$+1! $&! /0C&%7"$8! "/! -4"/! /&! -+%%&15+#$&! 4#! B"/+%! $&!
5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8^^8!5+%!7"#7+8!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!/+!-4"/!102#0G0-"!D4&!
/"1!B"%0"C/&1!$&/!.+$&/+!&170."$+!1+#!&#!-+#34#7+!102#0G0-"70B"1!5"%"!&V5/0-"%! /"!
5%+C"C0/0$"$!$&!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%",!I#!&17&!1F$+8!1&!-+#-/4*&!D4&!&/!R+$&/+!
I#02'4%!5"%"!-++5&%"70B"1!&170."$+!&1!.&3+%!D4&!&/!.+$&/+!%&17%0#20$+8!&1!$&-0%8!
D4&!&V017&!"/!.&#+1!4#"!B"%0"C/&!102#0G0-"70B",!!!
!
Estadístico Chi-cuadrado de Pearson
>"! '05H7&101! #4/"! $&/! U&17! M'0a-4"$%"$+! $&! ?&"%1+#! $&7&%.0#"! D4&! &/! B"/+%!
+C1&%B"$+! $&! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! 1&! "-&%-"! "/! B"/+%! &170."$+! 5"%"! $0-'"!
B"%0"C/&,! ?"%"! &/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! C"#-+18! &/! &17"$;170-+! M'0a-4"$%"$+! $&!
?&"%1+#!7+."!&/!B"/+%!$&!_,^_k8lk!-+#!l^h!2%"$+1!$&!/0C&%7"$8!*!&17A!"1+-0"$+!"!
4#!B"/+%!$&!5%+C"C0/0$"$!4!$&!^8^^k]8!D4&!0#$0-"!D4&!1&!%&-'"<"!/"!'05H7&101!#4/"8!
5+%! 7"#7+8! 1&! 54&$&! -+#10$&%"%! D4&! &/! "3417&! $&/! .+$&/+! &170."$+! #+! &1!
"-&57"C/&,!e0#!&.C"%2+8!&1!0.5+%7"#7&!1&P"/"%!D4&!5"%"!&17&!.+$&/+!1&!%&"/0<H!/"!
5%4&C"! $&! :+1.&%! >&.&1'+c8! D4&! &1! 4#"! 5%4&C"!.A1! G4&%7&8! &! 0#$0-"! D4&! /"!
C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+!&1!"-&57"C/&,!!
!
Prueba de Hosmer Lemeshow
9/!024"/!D4&!&#!&/!-"1+!$&/!U&17!M'0a-4"$%"$+!$&!?&"%1+#8!/"!'05H7&101!#4/"!5"%"!
/"!5%4&C"!$&!:+1.&%!>&.&1'+c!a:>a!&17"C/&-&!D4&!&/!.+$&/+!&170."$+!1&!"3417"!
"! /"! %&"/0$"$,! ?"%"! &/! -"1+! $&/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! -++5&%"70B"18! &/! B"/+%! $&/!
&17"$;170-+! :>! &1! _`8li! -+#! (! 2%"$+1! $&! /0C&%7"$8! "1+-0"$+! "! 4#! B"/+%! $&!
_](!
!
5%+C"C0/0$"$! 4! $&! ^8^k^p8! "! 5"%70%! $&/! -4"/! 1&! -+#-/4*&! D4&! &/! .+$&/+! %&"/! 1&!
"3417"!"/!.+$&/+!&170."$+,!
Prueba de la tabla de clasificación de aciertos
e0!&B"/4".+1! /"!C+#$"$!$&!"3417&!$&/!.+$&/+!I#02'4%!5"%"!C"#-+1!.&$0"#7&! /"!
7"C/"!$&!-/"10G0-"-0H#!$&!"-0&%7+18!1&!+C70&#&!/+!10240&b!
!
Tabla 60- Tabla de clasificación de aciertos Modelo Enighur para cooperativas de horro y crédito
9ON?TM! 0ML>F@CNA!
+CLC!NM!CT?ME@AL! i^8k`j!
+CLC!NM!MEEAEML! l^8h]j!
"LYMT?\?T?NCN! h]8hlj!
#MOL?D?F?NCN! k_8hkj!
+CLC!NM!\CFLAL!TMEAL! ]h8]_j!
+CLC!NM!\CFLAL!>OAL! i(8]`j!
N&! "-4&%$+! "! /"! 7"1"! $&! "-0&%7+1! $&! /"! 5%4&C"8! 1&! 54&$&! 0#G&%0%! D4&! &/!.+$&/+!
5%&$0-&! -+%%&-7".&! "/! i^8k`j!$&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"18! *! "/! l^8h]j!$&! /"1!
5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&,!!
!
910.01.+8! /"! 1
C0/0$"$! $&/! .+$&/+8! .&$0$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! &170."$+! $&!
5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! -+#! %&/"-0H#! "! /"1! 5&%1+#"1! %&"/.&!
0#-/40$"18!"/-"#<"!&/!k_8hkj,!I#!&17"!/;#&"8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!4#+18!.&$0$"!-+.+!
/"! %"<H#! %&! /"1! 5&%1+#"1! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! &/! .+$&/+! 5%&$0-&!
0#-+%%&-7".&! &#! %&/"-0H#! "/! #F.&%+! $&! 5&%1+#"1! %&"/.&! 0#-/40$"8! &1! $&/!
i(8]`j,!!
!
>"! &15&-0G0-0$"$! $&/! .+$&/+8! &170."$"! -+.+! &/! 5+%-"3&! $&! 5&%1+#"1! #+!
0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&! D4&! 5%&$0-&! &/! .+$&/+! %&15&-7+! "! /"1! 5&%1+#"1!
%&"/.&!#+!0#-/40$"18!&1!$&/!h]8hlj,!I#!-+#7%"17&8!/"!7"1"!$&!G"/1+1!-&%+18!D4&!
%&5%&1"!/"!5%+5+%-0H#!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&!D4&!&/!.+$&/+!
5%&$0-&!0#-+%%&-7".&!%&15&-7+!"/!#F.&%+!%&"/!$&!5&%1+#"1!#+!0#-/40$"18!&1!$&!
]h8]_j,!!!
_]l!
!
!
N&!."#&%"!2&#&%"/8!&/!R+$&/+!I#02'4%!5%&$0-&!$&!."#&%"!-+%%&-7"!&/!h^8llj!$&!
/"1!+C1&%B"-0+#&1,!
!
!
Figura 22 – Curva ROC Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito Elaboración: las autoras
?"%"!&/!-"1+!$&/!R+$&/+!I#02'4%!5"%"!-++5&%"70B"18!$&!"-4&%$+!"!/"!M4%B"!=qM8!
G%&! "! $+1! 0#$0B0$4+18! 4#+! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! *! &/! +7%+! &V-/40$+8! '"*! 4#!
hp8^^j!$&!5%+C"C0/0$"$!$&!D4&!&/!.+$&/+!/+1!-/"10G0D4&!C0&#,!I1!$&-0%8!/"!C+#$"$!
$&!"3417&!$&/!R+$&/+!I#02'4%!5"%"!-++5&%"70B"1!&1!"-&57"C/&,!!
!
4.1.4.2.2! Interpretación del Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito
9/! 024"/! D4&! &#! /+1! -"1+1! "#7&%0+%&18! 5"%"! 0#7&%5%&7"%! &/! .+$&/+! I#02'4%! 5"%"!
M++5&%"70B"1! 1&! &.5/&"%A#! /+1! &G&-7+1! ."%20#"/&18! "1;! -+.+! /"! %"<H#! $&!
5%+C"C0/0$"$!$&!/"1!B"%0"C/&1!102#0G0-"70B"1,!!
!
!
!
!
!
!"!!
!"#$
!"$!
!"%$
&"!!
'()*+,+-+,.
!"!! !"#$ !"$! !"%$ &"!!&/0/'1(2+3+2+,.
45(6/7)8(5/9:;/275-(/</!"%$!!
;75-6/9:;
_i^!
!
Tabla 61- Efectos marginales y Razón de probabilidad Modelo Enighur para Cooperativas de ahorro y crédito
*OTF>L?[O!.?OCOT?MEC! NaRNU!"EEAE!
ML@lONCE!:! (mn!
*O@MEZCFA!NM!TAO\?COnC!hgc^i!
0Cn[O!NM!YEADCD?F?NCN!
?OTkf! ^,^i``h! ^,^^`]`! (,_i^! ^,^^^! ^,^]k_k! ^,^`]hh! _,i]l`i!
#MT>ONCE?C! ^,^](i_! ^,^_]]p! ],i_^! ^,^]_! ^,^^`i^! ^,^p]ii! _,]kipp!
@METMEkO?ZMF! ^,^i(]h! ^,^_pi`! ],`l^! ^,^_i! ^,^^(_l! ^,^k(i`! _,ih_(`!
1>PME! ^,^_(]`! ^,^_^`i! _,hp^! ^,^(^! a^,^^]]_! ^,^i(k(! _,_k]k_!
EMTk@ECOLkNAWM! ^,^p(h(! ^,^_`h_! `,^^^! ^,^^^! ^,^]ll`! ^,^(hk]! _,k]p]p!
EMTk@ECOLkeAD! a^,^kh(`! ^,^_l]_! ai,pi^! ^,^^^! a^,_^p`l! a^,^i^]^! ^,ph^l_!
)T>YCNA! ^,^k_(k! ^,^]]`_! ],hk^! ^,^^k! ^,^_hl`! ^,_^phl! _,kkh_i!
MWYFMCNAkeAD?MEOA! ^,_](`_! ^,^]^`l! k,]h^! ^,^^^! ^,^((]p! ^,_k(ph! ],(((l^!
MWYFMCNAkYE?ZCNA! ^,^h_]k! ^,^_hil! `,_^^! ^,^^^! ^,^ih_(! ^,_^pi`! _,(^_h]!
(C@EAOA! ^,_ph_k! ^,^]p(]! k,^l^! ^,^^^! ^,_^kpp! ^,]^hh(! i,kkikp!
T>MO@CkYEAY?C! ^,^l(_i! ^,^_h_i! p,hi^! ^,^^^! ^,^k`pk! ^,_i_h^! ],]`lp]!
?ONjeMOC! ^,_`^kl! ^,^i^h_! `,p(^! ^,^^^! ^,^(^p^! ^,]^^(h! i,_lhi(!
C\EAkOMeEAkW>FC@A! a^,^h]hh! ^,^`^lh! a_,h(^! ^,^hk! a^,_pi^(! ^,^^hpi! ^,p`(_i!
1ML@?nA! ^,_^]il! ^,^]p_`! `,^h^! ^,^^^! ^,^pi__! ^,_p_kh! ],ii^]^!
4>D?FCNA! ^,_]_h_! ^,^ipl^! i,il^! ^,^^_! ^,^p_i`! ^,_l]^h! ],hiii_!
ML@>N?CkOAk@ECDCPC! a^,^kik]! ^,^]llp! a],_]^! ^,^i`! a^,_]]ii! a^,^^`l_! ^,pl__l!
9/! llj! $&! -+#G0"#<"8! "/! 5"1"%! $&! 4#! D40#70/! $&! 0#2%&1+1! "/! D40#70/! 0#.&$0"7+!
145&%0+%8! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! 1&"! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&!
"4."!&#!i8`j,!!
!
N&/!.01.+!.+$+8! &/! '&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!"-%&$07&! 4#!#0B&/! $&!&$4-"-0H#!
1&-4#$"%0"8! 1&"! &17"! -+.5/&7"! +! 0#-+.5/&7"8! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!&#!]8(j!-+#!4#!#0B&/!$&!-+#G0"#<"!$&/!lpj,!e0!1&!"#"/0<"!
/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!1&!54&$&!0#G&%0%!D4&!&1!_,]!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!
5&%1+#"!D4&!-4&!-+#!&$4-"-0H#!1&-4#$"%0"!&17J!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!D4&!
4#"!5&%1+#"!D4&!#+!"-%&$07&!&17&!#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!7"!4#!7;74/+!$&!7&%-&%!#0B&/8!&1!$&-0%8!
&174$0+1! 4#0B&%107"%0+1! -+.5/&7+18! "4."! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
G0#"#-0&%".&!0#-/40$+!&#!i8(j8!-+#!4#!#0B&/!$&!-+#G0"#<"!$&/!lpj,!N&!"-4&%$+!
"!/"!%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$8!&1!_,]!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!D4&!4#"!5&%1+#"!-+#!7;74/+!
_i_!
!
$&!7&%-&%!#0B&/!&17J!0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!7"!&17&!
#0B&/!$&!&$4-"-0H#,!!
!
9/! -+#7%"%0+! $&! /+! D4&! +-4%%&! &#! &/!R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! C"#-+18! &#! &/!R+$&/+!
I#02'4%! 5"%"! -++5&%"70B"1! &/! '&-'+! $&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! 1&"!.43&%! "4."! /"!
5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! _8(]j8! -+#! 4#! l^j! $&!
-+#G0"#<"E! &17+! D40&%&! $&-0%! D4&8! /"1! .43&%&1! 70&#&#! _,_k! B&-&1! .A1!
5%+C"C0/0$"$&1!D4&!/+1!'+.C%&1!$&!1&%!0#-/40$"1!G0#"#-0&%".&8!$&!"-4&%$+!"!/"!
%"<H#!$&!5%+C"C0/0$"$,!I17+!"$&.A1!#+1!5&%.07&! 0#G&%0%! D4&! /"1! -++5&%"70B"1!$&!
"'+%%+!*!-%J$07+!1+#!.A1!0#-/4*&1!D4&!/+1!C"#-+1!5%0B"$+1,!!!
!
e0!4#"!5&%1+#"!%&-0C&!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!"4."!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!
0#-/40$+1! G0#"#-0&%".&!&#!p8(j!I17+!-4"/!D40&%&!$&-0%!D4&!&1!_,k!B&-&1!.A1!
5%+C"C/&!D4&!/"1!5&%1+#"1!D4&!%&-0C&#!7%"#1G&%&#-0"1!$+.J170-"1!&17J#!0#-/40$"1!
G0#"#-0&%".&!G%&!"!/"1!D4&!#+!%&-0C&#!$0-'"1!7%"#1G&%&#-0"1,!I#!&/!-"1+!$&!
/"! B"%0"C/&! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $&! 2+C0&%#+8! -+#7%"%0+! "! /+! &15&%"$+8!
$01.0#4*&!&#!k8hj!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+!G0#"#-0&%".&8!&1!$&-0%!&1!
`]8lj! .&#+1! 5%+C"C/&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#! %&/"-0H#! "! "D4&//"1!
5&%1+#"1!D4&!#+!%&-0C&#!/"1!7%"#1G&%&#-0"1!$&!2+C0&%#+,!!
910.01.+8!&/!'&-'+!$&!D4&!4#"!5&%1+#"!&17J!+-45"$"8!&1!$&-0%8!&17J!7%"C"3"#$+8!
0#-%&."!&#!k8_(j!/"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&8!"/!llj!$&!
-+#G0"#<",! T#"! 5&%1+#"! +-45"$"! 70&#&! _,h! B&-&1! .A1! 5+10C0/0$"$&1! $&! &17"%!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!70&#&!&.5/&+,!!
e0!4#"!5&%1+#"!&1!&.5/&"$"!$&!2+C0&%#+! 70&#&!4#!_]8(`j!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!
&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!I#!&17"! /;#&"8!&1!],(!B&-&1!
.A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#! &.5/&"$+! $&! 2+C0&%#+! &17J! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! &#!
%&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"! 5"%"! &/! 2+C0&%#+,! ?+%! 14! 5"%7&8! 4#!
&.5/&"$+!5%0B"$+!70&#&!h8_]j!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!
D4&!/"1!5&%1+#"1!D4&!#+!1+#!&.5/&"$+1!5%0B"$+18!&17+!-+#!&/!llj!$&!-+#G0"#<",!
_i]!
!
I1! _8(! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#! &.5/&"$+! 5%0B"$+! &17J! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!&1!&.5/&"$+!5%0B"$+,!
?+%! +7%+! /"$+8! 10! /"! 5&%1+#"! 7%"C"3"! -+.+! 5"7%+#+8! &1! $&-0%! 70&#&! &.5%&1"! *!
&.5/&"$+18!70&#&!_p8h_j!.A1!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!
/"1! 5&%1+#"1! D4&! #+! 1+#! 5"7%+#+18! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! T#! 5"7%+#+! 70&#&! i,k!
B&-&1!.A1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!
#+!7%"C"3"!-+.+!5"7%+#+,!e0! /"!5&%1+#"!7%"C"3"!-+.+!-4"!5%+50"8!"4."!14!
5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!&#!l8(j8!"/!llj!$&!-+#G0"#<",!:"*!
],]! B&-&1!.A1! 5+10C0/0$"$&1! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! 7%"C"3"! -+.+! -4"! 5%+50"!
&17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! &#! %&/"-0H#! "! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! 7%"C"3"! -+.+!
-4"!5%+50",!!!!
N&! "-4&%$+! "/! R+$&/+! I#02'4%! 5"%"! M++5&%"70B"! $&! 9'+%%+! *! M%J$07+8! 10! 4#"!
5&%1+#"! &1! 0#$;2&#"8! 0#-%&."%A! 14! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!&#!_`8^hjE!&17&!%&14/7"$+!D4&!$0G0&%&!$&/!%&2017%"$+!5"%"!&/!-"1+!
$&! /+1! C"#-+18! 1&! 54&$&! &V5/0-"%! 5+%! /"! 4C0-"-0H#! $&! &17&! 705+! $&! 0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"18!D4&!5+%!/+!2&#&%"/!1&!-+#-%"#!&#!/"!e0&%%"!M%+!$&/!5";18!!&1!"1;!
D4&!1&2F#! /"!e45&%0#7&#$&#-0"!$&!I-+#+.;"!?+54/"%!*!e+/0$"%0"!"!$0-0&.C%&!$&!
]^_i!&#!&/!q%0&!&/!#F.&%+!$&!-/0&1!$&!/"1!-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!
G4&! 145&%0+%! "/! $&! /"! C"#-"! 5%0B"$"8! 024"/.&! &#! /"! %&20H#! e0&%%"! &V017&! 4#"!
."*+%!-"#70$"$!$&! 0#17074-0+#&1! G0#"#-0&%"1!meI?e8!]^_`8!5!_in,!91;! 7".C0J#8!1&!
54&$&! 1&P"/"%! D4&! 5+%! /"! B+-"-0H#! *! &#G+D4&! $&! 1&%B0-0+1! D4&! 5%&1"#! /"1!
-++5&%"70B"1! $&! "'+%%+! *! -%J$07+8! &#! /"! CF1D4&$"! $&! /"! 0#-/410H#! $&! /"! ."*+%!
-"#70$"$! $&! /"! 5+C/"-0H#! "/! 1017&."! G0#"#-0&%+! #"-0+#"/8! &15&-0"/.&! /"!
5+C/"-0H#!D4&!-+#G+%."!&/!7&30$+!5%+$4-70B+!$&/!5";1,!I1!i,_l!B&-&1!.A1!5%+C"C/&!
D4&!4#!0#$;2&#"!&17J!0#-/40$+!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!/+!1&",!!
!
?"%"! &/! -"1+! $&! /"! 5+C/"-0H#! .&170<"8! &/! '&-'+! $&! 7&#&%! $0-'"! "47+$&G0#0-0H#!
J7#0-"! 0#-%&."! &#! 4#! _^8]j! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+! &#! &/! 1017&."!
G0#"#-0&%+8! /+! -4"/! '"-&! ],i! B&-&1!.A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"! 5&%1+#"!.&170<"! &17J!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&!D4&!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!&1!.&170<",!!!!
_ii!
!
!
M+#G+%.&! /+! &15&%"$+! "! #0B&/! 7&H%0-+8! &/! '&-'+! $&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! 7"!
"1-&#$&#-0"! "G%+8! #&2%"! +! .4/"7"8! $01.0#4*&! &#! h,]j! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%!
0#-/40$"!G0#"#-0&%".&8!/+!-4"/!&D40B"/&!"!D4&!/"!5+C/"-0H#!-+#!&17"!"1-&#$&#-0"!
7"!4#!`p8_(j!.&#+1!5%+C"C0/0$"$!$&!1&%!5"%7&!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!D4&!4#"!
5&%1+#"!D4&!#+!1&"!"G%+8!#&2%+!+!.4/"7+,!!!!
!
e0! /"! 5&%1+#"! &1! 34C0/"$"8! "4."! &#! _]8_hj! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&8! "/! llj! $&! -+#G0"#<",! I1! ]8h! B&-&1! .A1! 5%+C"C/&! D4&! 4#"!
5&%1+#"! 34C0/"$"! &17J! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&! D4&! 4#"! 5&%1+#"! D4&! #+! &17A!
34C0/"$",!!
\0#"/.&8! 10! 4#"! 5&%1+#"! &174$0"! *! #+! 7%"C"3"8! $01.0#4*&! 14! 5%+C"C0/0$"$! $&!
&17"%! 0#-/40$"! G0#"#-0&%".&!&#!k8ikj8!"/!lpj!$&!-+#G0"#<",!e0! /"!5&%1+#"!1&!
&#-4%"! &#! &17"! -+#$0-0H#! &1! `^8((j! .&#+1! 5%+C"C/&! D4&! &17J! 0#-/40$"!
G0#"#-0&%".&!&#!%&/"-0H#!"!4#"!5&%1+#"!D4&!#+!/+!&17A,!!
4.2! ANÁLISIS DESCRIPTIVO DEL USO DE SERVICIOS
FINANCIEROS DESDE LA PERCEPCIÓN DE LOS INDIVIDUOS
!
I#!%&/"-0H#!"/!41+!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!&1!0.5+%7"#7&!-+#+-&%!/"1!%"<+#&1!
5+%! /"1! -4"/&1! /+1! 0#$0B0$4+1! #+! G+%."#! 5"%7&! $&/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/8!
$&1$&! 14! 5%+50"! 5&%-&5-0H#8! &! 0$FG0-"%! 10! $0-'"1! %"<+#&1! &17A#! F#0-".&!
%&/"-0+#"$"1! "! G"-7+%&1! #&7".&! &-+#H.0-+1! +! 10! &V017&#! +7%+1! G"-7+%&1! D4&!
54&$"#!0#G/4&#-0"%!&#!4#"!&V-/410H#!B+/4#7"%0"!-+.+!/+!"G0%."!S&-d!*!N&.0%2rsa
g4#7!m]^^(n,!
!
I#!7"/!1F$+8!&#!C"1&!"!/"!&#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!]^_`8!1&!54&$&!+C1&%B"%!D4&!
4#!kij!$&/!7+7"/!$&!5&%1+#"1!&#-4&17"$"1!&#!I-4"$+%!D4&!#+!70&#&#!4#"!-4"8!
1&! $&C&! "! D4&! 70&#&#! %&-4%1+1! 0#14G0-0&1! 5"%"! &//+,! I17"! %"<H#! &17A!
&17%&-'".&!%&/"-0+#"$"!-+#!&/!#0B&/!$&!0#2%&1+!$&!/"1!5&%1+#"1!&#-4&17"$"18!
_i`!
!
54&17+!D4&!4#!pij!$&!/+1!D4&!-+#10$&%"#!#+!-+#7"%!-+#!%&-4%1+1!5"%"!7&#&%!4#"!
-4"8!1&!&#-4%"#!&#!&/!D40#70/!_!*!]!$&/!#0B&/!$&!0#2%&1+1,!
!
Figura 23 – Razones de no tener una cuenta en instituciones financieras en Ecuador (Global Findex, 2014)
Elaboración: Las autoras
Figura 24 – Quintil de ingresos- Recursos Insuficientes (Global Findex, 2014)
Elaboración: Las autoras
>"!1&24#$"!%"<H#!"/7".&!-+#10$&%"$"!5+%!/"1!5&%1+#"1!&#-4&17"$"18!5&%+!&#!
7J%.0#+1!5+%-J"/&1!&#! 0#G&%0+%!#0B&/!"/!$&!%&-4%1+1! 0#14G0-0&18!&1! /+1!-+17+1!
"/7+18!D4&!"/-"#<"!4#!i^j,!I17"! %"<H#! 7".C0J#!&17A! %&/"-0+#"$"!-+#!&/!#0B&/!$&!
0#2%&1+1! $&! /+1! &#-4&17"$+18! 54&17+! D4&! /"1! 5&%1+#"1! D4&! -+#10$&%"#! D4&! /"1!
0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1!70&#&#!-+17+1!&/&B"$+1!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!&#!4#!
p_j!1&!&#-4%"#!&#!/+1!D40#70/&1!_!*!]!$&/!#0B&/!$&!0#2%&1+1,!
!
EV
LMV
LIV
LIV
LJV
MIV
MSV
EGV
JEV
GV LGV MGV EGV IGV FGV JGV KGV
W-4,U,^%
_-@$%C$
0$4/$!8-!8'&<5-%/$&,^%
Z'!+<-8-!'3/-%-*!&<-%/$
0$5,4,$*!/,-%-!&<-%/$
9-(&'%;,$%7$
Z'!/,-%-!%-&-(,8$8
)'(/'(!$4/'(
W-&<*('(!,%(<;,&,-%/-(
1%`
%)`%)`
)1`
)%`
a) a% a1 a" a8
\&@E<B=B
_'BEMA@A&'7&B
_ip!
!
!
!
Figura 25 – Quintil de ingresos- Costos Altos (Global Findex, 2014)
Elaboración: Las autoras
I17"1!%"<+#&1!/+!D4&!'"-&#!&1!%&"G0%."%!D4&!5&1&!"!D4&!54&$&!&V0170%!&V-/410H#!
B+/4#7"%0"! 5+%! 5"%7&! $&! /"! 5+C/"-0H#! "! &17"%! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! G+%."/!
&-4"7+%0"#+8! /"1! %"<+#&1! $&! ."*+%! G4&%<"! &17A#! %&/"-0+#"$"1! "! G"-7+%&1!
&-+#H.0-+18!/+1!-4"/&1!0#G/4*&#!$0%&-7".&!&#!D4&!/"!5+C/"-0H#!#+!1&!C&#&G0-0&!
$&! /"! 470/0<"-0H#! $&! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! G+%."/&18! /+! -4"/! -+#//&B"! "! D4&! &17&!
".C0&!102"!5&%.070&#$+!&/!"--&1+!*!41+!$&!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!0#G+%."/&1!D4&!
%&5&%-47&#!&#!-+17+1!&/&B"$+1!*!-+#$0-0+#&1!#+!%&24/"$"1!5"%"!/"!5+C/"-0H#!D4&!
"--&$&!"!/+1!.01.+1,!
! !
EGV
MLVMLV
LIV
LIV
]L ]M ]E ]I ]F
F=B7=B!TD7=B!
_ik!
!
5! CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
5.1! CONCLUSIONES
_,! >"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! -+#17074*&! 4#+! $&! /+1! .&-"#01.+1! %&"/&1! D4&!
5&%.07&! D4&! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! -"#"/0-&! 141! %&-4%1+1! &-+#H.0-+1! *!
5%+.4&B"!&/!.474+!C&#&G0-0+!$&!/+1!0#7&%&1&1!$&!/"1!F$"$&1!G0#"#-0&%"1!
*! $&! 141! 414"%0+1E! 5"%"! &//+! /"1! F$"$&1! G0#"#-0&%"1! '"#! C41-"$+!
.&-"#01.+1! 5"%"! 0#-%&."%! &/! #F.&%+! $&! 4#0$"$&1! +5&%"70B"1! *! 14!
4C0-"-0H#!2&+2%AG0-"!&#!7&%%07+%0+8!-+#!&/!5%+5H107+!$&!-+#7"%!-+#!4#!."*+%!
#F.&%+!$&!-/0&1!"!/+1!-4"/&1!+G%&-&%!/"!$0B&%10G0-"-0H#!$&!141!5%+$4-7+1!
*!1&%B0-0+1,!
!
],! >"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"!&#!9.J%0-"!>"70#"8!$"!.4&17%"!$&!D4&8!10!C0&#! /+1!
X+C0&%#+1! '"#! &17"C/&-0$+! 5+/;70-"1! 5"%"! .&3+%"%! /"! %&24/"-0H#! $&! 141!
1017&."1! G0#"#-0&%+1! &#!C&#&G0-0+! $&! /+1! 414"%0+18! -/"%".&!&V017&! 4#"!
5%+5+%-0H#! 102#0G0-"70B"! $&! /"! 5+C/"-0H#! &#! &$"$! "$4/7"! D4&! #+! 1&!
&#-4%"!C"#-"%0<"$",!I#!9.J%0-"!>"70#"!5+-+1!5";1&1!'"#!/+2%"$+!7&#&%!
#0B&/&1! $&! C"#-"%0<"-0H#! 024"/&1! +! 145&%0+%&1! "/! 5%+.&$0+! $&! /"! %&20H#!
5"%"!&/!"P+!]^_`,!I#!&/!-"1+!&-4"7+%0"#+!&/!5%+.&$0+!$&!C"#-"%0<"-0H#!1&!
&#-4%"!&#!4#!`ij8!D4&!10!C0&#!&1!.4*!-&%-"#+!"/!$&! /"!%&20H#!m``jn8!
1&! &#-4%"! .4*! 5+%! $&C"3+! $&! +7%+1! 5";1&1! -+.+! S%"10/8! @"."0-"! +!
M+17"!=0-"8!D4&!70&#&#!#0B&/&1!$&!C"#-"%0<"-0H#!145&%0+%&1!"/!k^j,!
!
i,! I#! /+1! 5";1&1! $&! 9.J%0-"! >"70#"! /"! &V-/410H#! G0#"#-0&%"! #+! '"! 10$+!
#&-&1"%0".&! B+/4#7"%0"E! 10#+! D4&! /"! .01."! &17A! "1+-0"$"8! 5+%! 4#"!
5"%7&8! "! G"-7+%&1! &-+#H.0-+18! "/! &#-+#7%"%1&! C"#-"%0<"$"1! &#! 2%"#!
5%+5+%-0H#! /"1! 5&%1+#"1! D4&! 1&! 4C0-"#! &#! /+1! D40#70/&1! .A1! "/7+1! $&!
0#2%&1+18!*8!5+%!+7%"!5"%7&8!"!+7%+1! G"-7+%&1!1+-0"/&1!-+.+!5+%!&3&.5/+! /"!
&V-/410H#! 5+%! 2J#&%+8! D4&! '"#! 0.5&$0$+! 4#! "--&1+! 024"/07"%0+! $&! /"!
5+C/"-0H#,!
_ih!
!
!
`,! U"#7+! &#! &/! .+$&/+! \0#$&V8! -+.+! &#! &/! .+$&/+! I#02'4%8! 1&! '"! 5+$0$+!
$&7&%.0#"%!D4&!&#!&/!I-4"$+%!4#!0#$0B0$4+!-+#!."*+%!&$"$8!."*+%!#0B&/!$&!
0#2%&1+8! D4&! '"*"! -4/.0#"$+! /"! 1&-4#$"%0"! +! D4&! '"*"! G0#"/0<"$+! 7&%-&%!
#0B&/!m-+#!.A1!5%+C"C0/0$"$&1n8!+!D4&!&1!5"%7&!$&/!1&-7+%!$&!/"!"2%0-4/74%"8!
70&#&!."*+%&1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$+! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+8!
D4&!4#!0#$0B0$4+!D4&!#+!7"!$0-'"1!-+#$0-0+#&1,!?+%!&/!-+#7%"%0+8!10!4#"!
5&%1+#"! &1! .43&%8! 70&#&! .&#+1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&!D4&!10! G4&%"!4#!'+.C%&8!B&%0G0-A#$+1&!$&!&17&!.+$+!D4&!
/"!&$4-"-0H#8!0#2%&1+18!7%"C"3+!&#!/"!%"."!$&!"2%0-4/74%"8!2J#&%+8!&$"$!1+#!
G"-7+%&1! D4&! $&7&%.0#"#! /"! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"! &#! &/! I-4"$+%! -+.+! /+!
5/"#7&"!/"!'05H7&101!$&!/"!5%&1&!0#B&1702"-0H#,!
!
p,! I#!&/!.+$&/+!I#02'4%!-+#!B"%0"C/&1!"$0-0+#"/&18!1&!'"!5+$0$+!$&7&%.0#"%!
D4&! &#! &/! I-4"$+%! 4#! 0#$0B0$4+! D4&! 1&! &#-4%"! &#! &/! A%&"! %4%"/! 70&#&!
.&#+1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&! D4&! 10! &174B0&%"!
&#! &/! A%&"! 4%C"#"8! -+.5%+CA#$+1&! $&! &17&! .+$+! D4&! &/! A%&"! 1;! &1! 4#!
G"-7+%! D4&! $&7&%.0#"! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! &17J! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&8!-+.+!5/"#7&"!/"!'05H7&101!$&/!5%&1&!&174$0+,!
!
k,! >"1! 7%"#1G&%&#-0"1! m&#B;+! *! %&-&5-0H#! $&! 7%"#1G&%&#-0"1! $+.J170-"1! *!
%&-&5-0H#!$&!7%"#1G&%&#-0"1!$&/!2+C0&%#+n!#+!G4&%+#!B"%0"C/&1!102#0G0-"70B"1!
&#! /+1!.+$&/+1!2&#&%"/&1!"#"/0<"$+1! m.+$&/+!\0#$&V!*!.+$&/+!I#02'4%n8!
B&%0G0-A#$+1&! $&! &17&! .+$+! D4&! /"1! 7%"#1G&%&#-0"1! #+! 1+#! G"-7+%&1! D4&!
$&7&%.0#&#! /"! 5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! &17J! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&! -+.+! 5/"#7&"! /"! '05H7&101! $&/! 5%&1&! 5%+*&-7+! $&!
0#B&1702"-0H#,!
!!
h,! ?+%! /"!.4&17%"! *! /"! %0D4&<"!$&!B"%0"C/&1!-+#! /"1!D4&!-4"! /"!&#-4&17"!
I#02'4%8! 1&! '"! /+2%"$+! $&7&%.0#"%! D4&! &V017&#! "$0-0+#"/.&! +7%+1!
G"-7+%&1! 1+-0+&-+#H.0-+1! D4&! 7".C0J#! 0#-0$&#! &#! 4#"! .&#+%! +! ."*+%!
5%+C"C0/0$"$! $&! D4&! 4#! 0#$0B0$4+! &17J! 0#-/40$+! &#! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+!
_i(!
!
G+%."/!-+.+!1+#b!14!&7#0"!m"G%+8!#&2%+!+!.4/"7+n!*!10!4#"!5&%1+#"!&174$0"!*!
#+! 7%"C"3"!141!5%+C"C0/0$"$&1!-/"%".&!$01.0#4*&#,!?+%!&/! -+#7%"%0+8!10!
4#"! 5&%1+#"! &1! 5"7%+#+8! &1! 4#! 34C0/"$+! +! &17A! +-45"$+8! 0#-%&."! 14!
5+10C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8! *! 14!5%+C"C0/0$"$!&1!."*+%!
&#!&/!-"1+!$&!D4&!1&"!&.5/&"$+!$&/!2+C0&%#+,!
!
(,! 9!5"%70%!$&/!"#A/0101!$&/!.+$&/+!$&!-++5&%"70B"1!$&!/"!&#-4&17"!I#02'4%8!1&!
54$+! &B0$&#-0"%! D4&! /+1! 0#$0B0$4+1! $&! &7#0"! 0#$;2&#"! 70&#&#! .A1!
5%+C"C0/0$"$! $&! &17"%! 0#-/40$+1! G0#"#-0&%".&! &#! &17&! 14C1017&."8! "!
$0G&%&#-0"!$&! /"!&7#0"!"G%+8!#&2%+!+!.4/"7+8! /"!-4"/!5"%"!&/!.01.+!.+$&/+!
70&#&! .&#+1! 5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8!
-+#-/4*&#$+! "1;! D4&! /"1! M++5&%"70B"1! 70&#&#! 4#"! 5%&G&%&#-0"! "! C%0#$"%!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! "! 0#$0B0$4+1! $&! &7#0"! 0#$;2&#"8! /+! -4"/! 54&$&!
&V5/0-"%1&! G4#$"."/.&! -+#! /"! -&%-"#;"! $&! $0-'"1! 0#17074-0+#&1!
G0#"#-0&%"1! "! &17&! 1&2.+! $&! /"! 5+C/"-0H#8! *"! D4&! /"1! .01."1! 1&!
-+#-%"#! &#! /"!e0&%%"!M%+! $&/! 5";1! *! 14!.010H#! 1+-0"/! &1! 0#-+%5+%"%!
-"$"! B&<! .A1! #4&B+1! 1+-0+1! D4&! #+! '"#! 7�$+! "--&1+! "! 1&%B0-0+1!
G0#"#-0&%+1!5+%!141!-"%"-7&%;170-"1!1+-0+&-+#H.0-"1!*!G"/7"!$&!"7&#-0H#!$&!
/"1!F$"$&1!G0#"#-0&%"1!7%"$0-0+#"/&1,!!!
!
l,! 9! 5"%70%! $&! /+1! .+$&/+1! I#02'4%! 5"%"! C"#-+1! *! -++5&%"70B"18! 1&! 54$+!
"#"/0<"%! D4&! /"1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!D4&!4#! 0#$0B0$4+!54&$"!&17"%! 0#-/40$+!
G0#"#-0&%".&! "4."! 10! 70&#&! ."*+%! #0B&/! $&! 0#2%&1+8! #0B&/! $&!
&$4-"-0H#! 1&-4#$"%0"! *! 7&%-&%! #0B&/! m."*+%! 5%+C"C0/0$"$n8! 10! %&-0C&!
7%"#1G&%&#-0"18! 10! 7%"C"3"! &#! /"! %"."! $&! /"! "2%0-4/74%"8! 10! &1! 34C0/"$+8!
&.5/&"$+! $&/! 2+C0&%#+! +! 5"7%+#+E! .0%"1! D4&8! /+1! 0#$0B0$4+1! 70&#&#!
.&#+1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!&17"%! 0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&!10!&174$0"#!*!#+!
7%"C"3"#,!I#7%&!/"1!5%0#-05"/&1!$0G&%&#-0"1!0$FG0-"$"1!&#!".C+1!.+$&/+1!
-07"$+1! &17A! D4&! &#! &/! -"1+! $&! /+1! C"#-+1! /"1! .43&%&1! 70&#&#! .&#+1!
5%+C"C0/0$"$&1! $&! &17"%! 0#-/40$"1! G0#"#-0&%".&E! 10#! &.C"%2+8! &#! &/!
.+$&/+!$&!-++5&%"70B"1!&V017&!4#"!."*+%!5%+C"C0/0$"$!$&! 0#-/410H#,!q7%"!
$&! /"1! $0G&%&#-0"1!&#-+#7%"$"1!&1!D4&!5"%"! /+1! C"#-+1! /"! &$"$! 1;! &1! 4#!
_il!
!
G"-7+%!D4&! 0#-0$&!&#! /"!5%+C"C0/0$"$!$&!&17"%! 0#-/40$+! G0#"#-0&%".&8!&#!
-".C0+!5"%"!/"1!-++5&%"70B"1!#+!&1!4#!G"-7+%!%&/&B"#7&8! /+!.01.+!14-&$&!
-+#! /"! &7#0",! 91;! 1&! 54&$&! %&1"/7"%! &/! %+/! 5%+7"2H#0-+! D4&! 70&#&#! /"1!
-++5&%"70B"1!$&!"'+%%+!*!-%J$07+!&#!/"!0#-/410H#!G0#"#-0&%"!&#!&/!I-4"$+%,!!!
!
_^,!N%+! $&! /"1! 5%0#-05"/&1! %"<+#&1! 5+%! /"1! -4"/&1! /"1! 5&%1+#"1! D4&!
5"%70-05"%+#!&#! /"!I#-4&17"!X/+C"/!\0#$&V!]^_`!5"%"!&/!-"1+!$&!I-4"$+%!
1&P"/"#! D4&! #+! 41"#! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! 1&! &#-4%"#b! 7&#&%!
%&-4%1+1! 0#14G0-0&1! *! D4&! /+1! -+17+1! $&! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! 1+#!
&/&B"$+1,! I17+! $&.4&17%"! D4&! 10! C0&#! $%+! $&! /"1! 5+/;70-"1! $&! /+1!
H%2"#+1!%&24/"$+%&1!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!&-4"7+%0"#+!1&!'"#!&17"C/&-0$+!
."*+%&1!-+#7%+/&1!$&!5%&-0+1!$&!/+1!1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+18!%&24/"-0+#&1!$&!
7"1"1!$&!0#7&%J1!"-70B"18!%&!+7%+1!.&-"#01.+18!&#!G"B+%!$&!/+1!414"%0+1!
$&/!1017&."!G0#"#-0&%+8!"F#!&17+1!1&%B0-0+1!#+!1&!"3417"#!"!/"1!#&-&10$"$&1!
*! #0B&/&1! $&! 0#2%&1+! $&! /"! 5+C/"-0H#8! -+#B0%70J#$+1&! &#! 4#"! C"%%&%"! $&!
"--&1+!5"%"!1&%!5"%7&!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!
!
5.2! RECOMENDACIONES
_,! >+1!.&-"#01.+1!$&!"5/0-"-0H#!$&!/"!5+/;70-"!5FC/0-"!$&/!X+C0&%#+!6"-0+#"/8!
$&C&#!&17"%!$0%&--0+#"$+1!#+!1+/+!"!$01.0#40%! /+1!-+17+1!&V-&10B+1!$&!/+1!
1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+18! 10#+! 7".C0J#! $&C&#! &#G+-"%1&! &#! 5&%.070%! D4&! /+1!
#0B&/&1! $&! $&1024"/$"$! *! $01-%0.0#"-0H#! 1&"#! -"$"! B&<! .&#+%&1,! I17+!
-/"%".&!5%+.+B&%A!D4&!1&! 0#-%&.&!&/!#0B&/!$&!414"%0+1!$&/!1017&."!
G0#"#-0&%+8! 5%0#-05"/.&! &#! C"#-+1! *! -++5&%"70B"18! "/! 024"/! D4&!
5%+5&#$&%A! "! D4&! /+1! #0B&/&1! $&! 0#G+%."/0$"$8! "1;! -+.+! /"! 414%"8! B"*"#!
$&1"5"%&-0&#$+! *! D4&! /+1! 414"%0+1! 54&$"#! "--&$&%! "! -%J$07+1! *! $&.A1!
1&%B0-0+1!G0#"#-0&%+1!"!5%&-0+1!"--&10C/&18!D4&!.&3+%&!14!#0B&/!*!-"/0$"$!$&!
B0$",!
!
],! I/! "#A/0101! $&! /+1! "15&-7+1! 1+-0+$&.+2%AG0-+1! $&.4&17%"! -H.+! /"!
-+#$0-0H#!5%+50"!$&!4#!0#$0B0$4+!/+!&V-/4*&!5%&."74%".&!$&!4#!1017&."!
_`^!
!
D4&!$&C&!&17"%!&#-".0#"$+!"!G+%7"/&-&%!14!-%&-0.0+,!I#!7"/!1F$+8!&1!
0.5&%"70B+! D4&! /+1! H%2"#+1! $&! -+#7%+/8! 5&%.07"#! 5%+.+B&%! 5+/;70-"1! $&!
34170-0"! 1+-0"/! "#0$"$"1! "! /"1! 5+/;70-"1! *! -+#7%+/&1! $&! 1+/B&#-0"! *!
1+17�C0/0$"$!$&!/"1!0#17074-0+#&1!G0#"#-0&%"1,!
!
i,! I/!5"5&/!$&!/"!C"#-"!5FC/0-"!5+$%;"!1&%!%&5%&1"70B+8!"/!-+#B&%70%1&!&#!&/!
.&-"#01.+!.A1!0$H#&+!D4&!5&%.07"!".5/0"%!&/!#0B&/!$&!"--&1+!"/!1017&."!
G0#"#-0&%+! &-4"7+%0"#+8! 10#+! D4&! 7".C0J#! 5+$%;"! 1&%! 4#! -"#"/0<"$+%! $&!
%&-4%1+1!5"%"!/+1!1&-7+%&1!+!1+-0&$"$&1!D4&!5%&1"#!."*+%!-"#70$"$!$&!
C"%%&%"1!$&!"--&1+,!!
!
`,! I/!1&-7+%!$&!/"!I-+#+.;"!?+54/"%!*!e+/0$"%0"!'"!0$+!2"#"#$+!5%+7"2+#01.+!
&#!&/!1017&."!G0#"#-0&%+!#"-0+#"/!$&1$&!/"!-%&"-0H#!$&!/"!>&*!$&!I-+#+.;"!
?+54/"%!*!e+/0$"%0"8!&1!"1;!D4&! /+1!1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1!D4&!&/!1&-7+%! %&"/!
$&! /"1! -++5&%"70B"1! 54&$"! +G%&-&%! "! /"! 1+-0&$"$8! 5+$%;"! 5%+50-0"%! 4#"!
."*+%! 0#-/410H#! G0#"#-0&%"8! *! 4#"! ."*+%! 5%+C"C0/0$"$! $&! "--&1+! $&! /"!
5+C/"-0H#!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!
!
p,! I/! X+C0&%#+! 6"-0+#"/8! "! 7%"BJ1! $&/! S"#-+! M%"/! $&/! I-4"$+%8! '"!
5%+50-0"$+! &/! 41+! $&! .&-"#01.+1! &/&-7%H#0-+18! D4&! 5&%.07"#! #+! 1+/+!
+570.0<"%! /+1! 70&.5+1! $&! 7%"#1"--0H#8! 10#+! D4&! 1&"#! &17+1! .&-"#01.+1!
7&-#+/H20-+1!4#"!"/7&%#"70B"!5"%"!0#-/40%!$&!."#&%"!&G&-70B"!"!/"1!5&%1+#"1!
D4&!"F#!#+!'"#!10$+!5"%7&!$&/!1017&."!G0#"#-0&%+! G+%."/,!I#!7"/!1F$+8!*!
4#"! B&<! D4&! /"1! $0G&%&#-0"1! &V017&1! %&! &/! 1&-7+%! 5FC/0-+! *! 5%0B"$+!
"/%&$&$+%! $&/! 5%+*&-7+! $&! $0#&%+! &/&-7%H#0-+! 1&! 14C1"#! 1&! 5+$%;"!
-+#10$&%"%!"#"/0<"%!&/!0.5"-7+!$&!&17&!.&-"#01.+!&#!/"1!5%+C"C0/0$"$&1!$&!
D4&!/+1!0#$0B0$4+1!D4&!/+!41"#!&17J#!0#-/40$+1!G0#"#-0&%".&,!
!
k,! >"! 0#G+%."-0H#!D4&!5+1&&! /"!&#-4&17"!I#02'4%!'"!5&%.07+!"#"/0<"%!.A1!"!
5%+G4#$0$"$! /"1! -"%"-7&%;170-"1! 1+-0+&-+#H.0-"1! $&! /+1! 0#$0B0$4+1E! 10#!
&.C"%2+8! $0-'"! &#-4&17"! #+! -4"! -+#! 0#G+%."-0H#! D4&! 54&$"! "'+#$"%!
1+C%&! /+1! 1&%B0-0+1! G0#"#-0&%+1! "! /+1! -4"/&1! "--&$&#! &17+1! 0#$0B0$4+18! +!
_`_!
!
-+#+-&%! /"1! %"<+#&1!5+%! /"1!-4"/&1!#+!'"#! 7�$+! /"!+5+%74#0$"$!$&! 7&#&%!
4#!"--&1+!"/!1017&."!G0#"#-0&%+!G+%."/,!I#!7"/!1F$+8!/+!5%+50-0+!1&%;"!D4&!
&#! /"! #4&B"! &#-4&17"! D4&! 1&! %&"/0-&! 5+%! 5"%7&! $&/! K#170747+! 6"-0+#"/! $&!
I17"$;170-"1!*!M+18!1&!0#-+%5+%&!$"7+1!.A1!$&7"//"$+1!$&/!0.5"-7+!D4&!
70&#&! &/! 1017&."! G0#"#-0&%+! &-4"7+%0"#+! &#! /"! 5+C/"-0H#8! /+1! .01.+1! D4&!
5&%.070%;"#!5%+G4#$0<"%!&/!"#A/0101!%&"/0<"$+!&#!&/!5%&1&!7%"C"3+,!
_`]!
!
REFERENCIAS
!
_,! 95"%0-0+8!M,8!@"%".0//+!R,!m]^_]n,![#.#-03')'.#%!*#!$)! 3'1$9%35'!)$!%3%.#0)!
,3')'13#-&E!\150&!<)1#-!4)-)!89#!#$!K#-]!)$1)'1#!$&%!0#C&-#%!#%.H'*)-#%!)!
'3;#$! 3'.#-')13&')$^>!N+-4.+1!$&!U%"C"3+8!e45&%0#7&#$&#-0"!$&!S"#-"8!
e&24%+1!*!9$.0#017%"$+%"1!5%0B"$"1!$&!\+#$+1!$&!5
+#&1!meSen,!!
],! 91.4#$1+#8! K,! m]^__n,!Z)1V! .&!Z)%31%7!_<).!)-#!S3')'13)$!J#-;31#%^,! KR\!
\0#"#-&!x!N&B&/+5.!R"2"<0#&,!
i,! S&-d8! U,8! N&.0%2rsag4#78! 9,! *! >&B0#&8! =,! m]^^hn,!S3')'1#7! `'#89)$3./! )'*!
.<#!K&&-,!@+4%#"/!+G!I-+#+.0-!X%+c7',!
`,! S%424J8y,8! X+.w8=,! *! e4C0%"718@,! m]^^pn,! M'H$3%3%! *#! $&%! S)1.&-#%! *#!
LD1$9%35'!J&13)$,!N+-4.+1!$&!U%"C"3+!k,!R"$%0$b!\4#$"-0H#!SSQ9,!
p,! S4%C"#+8!e,8!\%&0%&8!R,!m]^^in,![#.#-03')'.#%!*#$!J4-#)*!/!*#!$)%!.)%)%!*#!
3'.#-=%!#'!#$!0#-1)*&!2)'1)-3&!*&0=%.31&,!S"#-+!M%"/!$&/!I-4"$+%,!
k,! MA."%"8! 6,8! ?&P"8! �,8! U4&17"8! N,! m]^_in,![#.#-03')'.#%! *#! $)! 3'1$9%35'!
,3')'13#-)! #'! K#-],! N+-4.+! $&! U%"C"3+8! 6�! _iui_8! SSQ9! =&1&"%-',!
=&-45&%"$+! $&b!
'775buuccc,G2$",+%2u$"70uM+#7R"#"2&%uG0/&1uN+-4.FL.0-%+G0#"#<"uN&7
&%.0#"#7&1a$&a/"a0#-/410jMijSi#aG0#"#-0&%"a&#a?&%jMijS9,5$G!
h,! MA."%"8!6,8! ?&P"8! �,8! U4&17"8!N,! m]^_in,![#.#-03')'.#%! *#! $)! 3'1$9%35'!
,3')'13#-)! #'! K#-]>!N+-4.+! $&! U%"C"3+8! 6�! _iui_,! SSQ9! =&1&"%-',!
R"$%0$,! =&-45&%"$+! $&b!
'775buuccc,G2$",+%2u$"70uM+#7R"#"2&%uG0/&1uN+-4.FL!
.0-%+G0#"#<"uN&7&%.0#"#7&1a$&a/"a0#-/410jMijSi#aG0#"#-0&%"a&#a
?&%jMijS9,5$G!
(,! M"#+8! M,8! I124&%%"8! R,8! X"%-;"8! 6,8! =4&$"8! >,! *! Q&/"1-+8! 9,! m]^_`n,!
`'1$9%35'! ,3')'13#-)! #'! N&$&023)>! M+/+.C0",! S"#-+! $&! /"! =&5FC/0-",!
=&-45&%"$+! $&b!
'775buuccc,C"#%&5,2+B,-+u107&1u$&G"4/7uG0/&1u&B+1u"%-'0B+1u1&.Liph,5$G!
l,! M&--'&7708! e,8! \/+%&1a>"24#&18! 9,8! *! g%"41&8! e,! m]^^kn,! \0#"#-0"/!
N&B&/+5.N!
_`i!
!
_^,!M+#14.570+#! e.++7'0#28! "#$! 7'&! =&$4-&$! Q+/"70/07*! +G! =&"/! X%+c7',!
f+%d0#2!?"5&%!9I9!
__,!M'0%0C+2"8!>,! m]^^pn,![3113&')-3&!Q=1'31&!S3')'13#-&!L19).&-3)'&!a$&%)-3&!
*#!UJ%.0#+1!\0#"#-0&%+1!*!S"#-"%0+1,!y40#7"!I$0-0H#,!
_],!MH$02+!q%2A#0-+!R+#&7"%0+!*!\0#"#-0&%+!m]^_`nE!=&2017%+!qG0-0"/!6+,!ii]E!
_]!$&!1&570&.C%&!$&!]^_`,!
_i,!M+#17074-0H#!$&!U%"C"3+!m]^_knE!=&2017%+!qG0-0"/!6+,!_khE!_k!$&!$0-0&.C%&!
$&!]^^p,!
_`,!M+#17074-0H#!$&!/"!=&5FC/0-"!$&/!I-4"$+%!m]^^(nE!=&2017%+!qG0-0"/!6+,!``lE!
]^!$&!+-74C%&!$&!]^^(,!
_p,!M+%5+%"-0H#! 9#$0#"! $&! \+.+,! m]^__n,! J#-;313&%! S3')'13#-&%! 4)-)! #$!
[#%)--&$$&!K-&0&;3#'*&!#$!M11#%&!#'!M0=-31)!+).3'),!S+2+7Ab!M+%5+%"-0H#!
9#$0#"!$&!\+.+,!
bc>!M4//8! =,8! I'%C&-d8! U,! *! :+//&! 6,! m]^_`n,! +)! 3'1$9%35'! ,3')'13#-)! /! #$!
*#%)--&$$&E! K-9#2)%! -#13#'.#%! *#! %9! 304)1.&>! I#G+D4&1! 6+,! l],! U'&!
M+#14/7"70B&!X%+45!7+!911017!7'&!?++%>!!
_h,!N&-%&7+! I3&-470B+! _ppi! m]^^kn,! K):&! *#! O#09'#-)135'! )! J#-;3*&-#%!
K]2$31&%!4&-!Z)'1&%,!=&2017%+!qG0-0"/!i^^,!!
_(,!N&! /"! \4&8! e,! m]^__n,!O#:-#%35'! +&:@%.31)>!T#0B&%10$"$! 947H#+."! $&!
R"$%0$,!
_l,!N&.0%24-ag4#78!9,8!g/"55&%8!>,8!e0#2&%8!N,8!*!Q"#!q4$'&41$!?,!m]^_pn,!
Q<#! a$&2)$! S3'*#D! [).)2)%#! YTbd! (#)%9-3':! S3')'13)$! `'1$9%3&'! )-&9'*!
.<#!_&-$*,!S"#-+!R4#$0"/,!
]^,!N&!q//+D408!\,8!9#$%"$&8!X,8!*!:&%%&%"8!N,! m]^_pn,! `'1$9%35'!S3')'13#-)!#'!
M0=-31)!+).3')>!S"#-+!K#7&%".&%0-"#+!$&!N&1"%%+//+a!SKN,!=&-45&%"$+!$&!
'7751buu54C/0-"70+#1!
,0"$C,+%2uC0717%&".u'"#$/&u__i_lukll^uMR\LN?LK#-/410+#LG0#"#-0&%"L&#L
9>M,5$G!
]_,!X4&%%&%+! =,8! I150#+1"! e,8! \+-d&! g,! m]^_]n,! M4-&D30)135'! )! 9')! e3%35'!
`'.#:-)$! *#! $)! `'1$9%35'! S3')'13#-)E! )%4#1.&%! 1&'1#4.9)$#%! /! 1)%&%!
4-H1.31&%>! K#-/410H#!\0#"#-0&%"!"5%+V0."-0+#&1!7&H%0-"1!*!5%A-70-"1,!S"#-+!
M%"/!$&/!I-4"$+%,!!!
_``!
!
]],!X43"%"708!N,!*!?+%7&%!N,!m]^_^n,!L1&'&0#.-@)>!K.5%&1+!&#!RJV0-+,!R-X%"ca
:0//,!y40#7"!I$0-0H#,!!
]i,!g4."%8! 9,8! S&-d8! U,8! M".5+18!M,! *!M'"77+5"$'*"*8! e,! m]^^pn,!M%%#%%3':!
,3')'13)$! )11#%%! 3'! Z-)63$>! mf+%/$! S"#d! f+%d0#2! ?"5&%! 6�! p^n,! S"#-+!
R4#$0"/,!
]`,!>&B0#&8!=,!m]^^pn,!S3')'1#!)'*!:-&f.<E!.<#&-/!)'*!#;3*#'1#,!:"#$C++d!+G!
I-+#+.0-!X%+c7'8!(kpali`,!
]p,!>&B*8! 6,! m]^_^n,! Q)%)%! *#! `'.#-=%7! *#0)'*)! #,#1.3;)! /! 1-#1303#'.&!
#1&'5031&>!W&9-')$!&,!#1&'&031%,!\"-4/7"$!$&!I-+#+.;"!$&!/"!T#0B&%10$"$!
947H#+."!$&!RJV0-+,!
]k,!>/"#+8!>,!*!R+1D4&%"8!Q,!m]^^kn,!L$!0&*#$&!+&:3.!9')!)$.#-').3;)!4)-)!0#*3-!
4-&2)23$3*)*! *#! 4#-0)'#'13)! #%.9*3)'.3$>! T#0B&%10$"$! 6"-0+#"/! $&!
M+/+.C0",!
]h,!R&$0#"8! I,! m]^^in,! (&*#$&%! *#! #$#1135'! *3%1-#.)>! =&-45&%"$+! $&b!
'775buuccc,4".,&1u5&%1+#"/L5$0u&-+#+.0-"1u&B"u5$Gu>+207,5$G!
](,!R+1-+7&8! q,! *! 9%/&*8! f,! m]^_]n,! (&*#$&! +&:3.! /! K-&23.E! 9'! 1)%&! *#!
)4$31)135'>!T#0B&%10$"$!e"#7+!U+.A1,!
]l,!?/"#!6"-0+#"/!5"%"!&/!S4&#!Q0B0%!]^_i!t!]^_h,!
i^,!=".+18! :,! m]^_]n,! `'1$9%35'! S3')'13#-)! )4-&D30)13&'#%! .#5-31)%! /!
4-H1.31)%>!K#7%+$4--0H#,!S"#-+!M%"/!$&/!I-4"$+%,!!
i_,!=&5&77+8!X,!*!N&#&18!9,!m]^^hn,!M11#%%!.&!,3')'13)$!%#-;31#%!3'!M-:#'.3')E!)!
').3&')$!%9-;#/>!K\M!S4//&70#!6�!ii,!!
i],!=+"8!R!m]^_in,!`'1$9%35'!,3')'13#-)!#'!M0=-31)!+).3')!/!#$!N)-32#E!)11#%&7!
9%&!/!1)$3*)*>!S+/&7;#!$&/!MIR>9,!@4/0+a1&570&.C%&!$&!]^_i,!
ii,!=+"8! R! m]^_`n,! +)! 3'1$9%35'! /! $)! #%.)23$3*)*! ,3')'13#-)%>! S+/&7;#! $&/!
MIR>9,!9C%0/!$&!]^_`,!!
i`,!e!9,! m]^^^n,!e+-0"/! 34170-&!"#$! 7'&!$017%0C470+#!+G! 0#-+.&,!:"#$C++d!+G!
`'1&0#![3%.-329.3&'>!I/1&B0&%!e-0&#-&!S,Q,!
ip,!e702/07<8! @,! *! f&0118! 9,! m_l(_n,!N-#*3.! -).3&'3':! 3'! 0)-V#.%! f3.<! 304#-,#1.!
3',&-0).3&',!9.&%0-"#!I-+#+.0-!=&B0&c,!
ik,!e45&%0#7&#$&#-0"! $&!S"#-+1! *! e&24%+1! m]^^(n,!K-&,9'*36)135'! ,3')'13#-)!
*#$! J3%.#0)! ,3')'13#-&! #19).&-3)'&>! =&-45&%"$+! $&b!
_`p!
!
'775buuccc,1C1,2+C,&-u.&$0+1!
u?q=U9>NqMeu$+c#/+"$1u"%70-4/+1LG0#"#-0&%+1u9%70-4/+1j]^\0#"#-0&%+1u
9\L5%+G4#$0<"-0+#LG0#"#-0&%"L]^^pa]^^h,5$G!
ih,!e45&%0#7&#$&#-0"! $&! I-+#+.;"! ?+54/"%! *! e+/0$"%0",! m]^_`n,! M'H$3%3%! *#!
1)4.)13&'#%!/!1&$&1)13&'#%!*#!2)'1&%!4-3;)*&%!/!1&&4#-).3;)%!*#!)<&--&!/!
1-=*3.&!*#$!%#:0#'.&!d,!K#7&#$&#-0"!$&!I17"$;170-"18!I174$0+1!*!6+%."1,!
i(,!U4&17"8! N,8! e+%! X,8! :"%0#28! 9,8! *! MA."%"8! 6,! m]^_pn,! K#-/410H#!
G0#"#-0&%"! *! 141!$&7&%.0#"#7&1b! &/! -"1+!"%2F#+,!R"$%0$,!N+-4.+!$&!
7%"C"3+!#+,!_pu^`,!
!
!"#$
$
AN
EX
OS
An
exo 1
- M
atri
z de
corr
elac
iones
par
a la
s var
iab
les
del
model
o F
IND
EX
!!!"#$%&!"'
()*'
!"#%+'
,*#-".(/!('0*/#*/%"!1*$'2-3*/'
*"1%0/(",%.42*'/*#%0/(",%.42*'/*#%0/(",%)45'6()4%()/!#-$0-/('
!"#$%&!"'
7'
''''
''''
''''
''''
''
()*'
8988:;'
7'
''''
''''
''''
''''
!"#%+'
89;<='
898=>?'
7'
''''
''''
''''
''
,*#-".(/!('
898>>;'
@89=AAB'
897;?A'
7'
''''
''''
''''
0*/#*/%"!1*$'
897?>7'
@898;A7'
897<;<'
@89=<<;'
7'
''''
''''
''
2-3*/'
@898?B:'
@898>>:'
@898>A<'
@8988:='
898<8A'
7'
''''
''''
*"1%0/(",%.42*'
897A<<'
@8987>;'
898:8A'
898B?;'
8988<:'
@
898B=>'
7'
''''
''
/*#%0/(",%.42*'
@89888>'
@8988?;'
8987?7'
898<B='
@8988<A'
8988A?'
897>=?'
7'
''''
/*#%0/(",%)45'
@8987?A'
8977<<'
@897=7B'
@8978B?'
@898<:='
898A<='
8988B>'
89878A'
7'
''
6()4%()/!#-$0-/('
898<;'
898A??'
@898AAB'
@898=8;'
@898<>'
@
898A7>'
898><B'
8988=7'
898=?A'
7'
!"%$
$ An
exo 2
- M
atri
z de
corr
elac
iones
par
a la
s var
iab
les
del
model
o F
IND
EX
ap
lica
do a
los
dat
os
de
la E
NIG
HU
R.
''!"#$%&!"'
C8='
!"#%+'
,*#-".(/!('0*/#*/%"!1*$'
2-3*/'
*"1%0/(",%.42*'/*#%0/(",%.42*'/*#%0/(",%)45'
()/D#4$('
!"#$%&!"'
7'
''''
''''
''''
''''
''
C8='
897;AA'
7'
''''
''''
''''
''''
!"#%+'
89=?=:'@898>87'
7'
''''
''''
''''
''
,*#-".(/!('
@898<<>'@89=?<='
898BA'
7'
''''
''''
''''
0*/#*/%"!1*$'
89;BA:'@898B=<'89=A:?'
@89=>?>'
7'
''''
''''
''
2-3*/'
@898:7>'8987<:'@898;8A'
@898;A;'
898;:'
7'
''''
''''
*"1%0/(",%.42*'
897=A='
897=A7'
898?<?'
@89877:'
@8988=='
@898?<A'
7'
''''
''
/*#%0/(",%.42*'
898?7'
897?><'@897=B:'
@898<BA'
@8988??'
898:>'
898;><'
7'
''''
/*#%0/(",%)45'
@898:B'
89;A??'@89;<>7'
@897::='
@897BA='
89;A>A'
@8987<B'
8978AB'
7'
''
()/D#4$('
8988<7'
89;7<;'@89;7B:'
@897<8;'
@897777'
@898B?'
898B;;'
898B7;'
897?:?'
7'