Andre BonnardAntk YunanUYGARLII

EVREN: KEREM KURTGOZ

Andre BonnardAntik YunanUYGARLII'T*CLT IIlyadadan ParthenonFranszcadan evirenKerem KurtgzDoa Basn Yayn Datm Ticaret Limited irketi Tarlaba Bulvar Kamer Hatun Mah.Alhatun Sk. No: 27Beyolu / stanbulTel: 0212 361 09 07 (pbx)Faks: 0212 361 09 04web: www.evrenselbasim.come.posta: bilgi@evrenselbasim.comEvrensel Basm Yayn - 267antik yunan uygarlii-iIlyadadan ParthenonaOrijinal Ad Civilisation GrecqueAndre BonnardFranszcadan eviren Kerem KurtgzRedaksiyon Necla IkKapak Tasarm Sava ekiBirinci Basm Ekim 2004ISBN 975-6525-86-X 975-6525-85-1 TKBaskAyhan Matbaas(Yzyl Mah. Masst 5. Cad. No: 47 Baclar 0212.629 01 65) Antk YunanUYGARLII CLT Ilyadadan Parthenon

CLT ilyadadan ParthenonaCLT 2.Antgoneden SokrateseCLT 3EuRPDESTEN SKENDERYEYE

NDEKLERnsz9Blm IYunan Uygarlnn Beiinde Yunan Halk..15Blm IIIlyada ve Homerosun Hmanizmi39Blm IIIOdysseus ve Deniz71Blm IVair ve Yurtta Arkhilokhos89Blm VMidillili Sappho, Onuncu Musa107Blm VISolon ve Demokrasi Yaklamlar. . .127Blm VIIKlelik, Kadnn Durumu149Blm VIIIinsanlar ve Tanrlar169Blm IXTragedya Aiskhylos, Kader ve Adalet 193Blm XOlymposlu Perikles. . .221Kaynaka247

NSZTaner TmurEski Yunan uygarl ile ilikilerimiz XIX. yzyldan beri sregelen modernleme abalarmzn ve kltr tarihimizin en problematik ynlerinden birini tekil ediyor. Bununla beraber, eitli nedenlerle, bu sorunu btn ynleriyle ele aldmz ve gn na karma abas iinde bulunduumuz sylenemez. Toplumsal yaantmzn byk bir kesitinin modernizm kavgas verdii bir tarihi aamada, dnce hayatmzn kk, fakat etkili bir kesimi d e postmodern aray ve zentiler iinde yayor. Yoksa geri kalmln eziklikleri iinde hep ileriye bakma telamz, bizlere tarihi referanslarmz tamamen unutturdu mu? Yoksa XIX. yzyln yaratt kimi saplantlarmz, sadece gelecei deil, gemii grmemizi de mi engelliyor?* *Yunan Antikitesinden "tarihi referanslarmz" olarak sz etmem kukusuz birok okuyucuma garip gelecektir. Etnik vurgulu bir kltr egemenliinin neredeyse Trk olmayan her eyi "teki olarak damgalad bir ortamda byle bir iddia elbette- ki artcdr. Fakat, yanl mdr?*

Ortaa Avrupasnda olduu gibi, geleneksel Osmanl dzeninde de Grek dncesi yzyllarca bilimin ve ilahiyatn temelini oluturdu. u farkla ki, Avrupada Hristiyan giysiler iinde ortaya kan Ortaa bilimi, Osmanl toplumunda da tamamen slm renklere brnmt. Fakat kutsal bir inancn kalplatrd aysbergin grnmeyen ksm Eflatunun, Aristonun ve onun dncelerini "erh eden bir sr dnrn katklarndan oluuyordu. Osmanl ulemasnn Eflatundan "Felatun el Lillah (lah Eflatun); Aristodan da "Muallimi Evvel diye sz ettiklerini nasl unutabiliriz? XVI. yzylda Ahmet Takprzadenin, XVII. yzylda Katip elebinin ansiklopedik kitaplarnda anlatlan ve snflandrlan yzlerce "ilimin byk lde eski Yunandan, zellikle de Aristodan kaynaklandn bugn ka kii biliyor?** *Avrupa kltrn Osmanl kltrnden ayran unsur, Rnesanstan itibaren Grek Uygarl ile kurulan yeni ilikiler demeti ve bu balamda gelien "modernizm oldu. Kukusuz bu yeni gelime sadece dnce alannda deildi; onu da belirleyen bir "ilkel sermaye birikimi zemini, bir maddi altyap mevcuttu. Fakat Bat Aydnlanmasnn temelini oluturan antik rasyonalizm olmadan modernizmi yaratmak da herhalde kolay olmayacakt.Bat uygarl doa bilimlerinde "deney yntemini icat ederek eski Yunanm Aristoya dayanan bilimlerinin nemli bir kesimini anakronik hale getirdi ve "bilim tarihinin raflarna yerletirdi. Buna karlk toplum ve insan bilimlerinde ayn modernizm abalar Yunan Antikitesi ile yeni ve verimli bir diyaloga, daha dorusu bir hesaplamaya yol at. ada felsefe, toplum bilimleri ve insan bilimleri, birka yzyl sren bu verimli hesaplamann rn olarak ortaya ktlar.Bu hesaplama ok ynlyd. Felsefeyi, bilimi, siyaseti, sanat; ksaca btn espri ve eylem dnyasn kapsyordu. ada bir terim kullanarak Eski Yunan uygarl, Bat modernizminin kltrel antropoloji temelini oluturdu da diyebiliriz.Osmanl gelimesini Batdan ayran en nemli faktr, bizde byle kapsaml bir hesaplamann hibir zaman yaplmam olmasyd.

Osmanllar Bat bilimini ve Bat felsefesini onlarla diyalog kurarak ve doa gleri, toplum yaps ve kltrel miras zerinde eletirel bir ekilde dnerek benimsemediler. Bat bilimlerini bir eit ithal maddeleri, "ready~made elbiseler eklinde kabul ettiler. Sava sahalarnda ve diplomasi masalarnda karlalan ezikliklere paralel olarak, Osmanl bykleri, ees- te ceste "medrese ilmine "Out!, Bat bilimine de "n! dedi. Oysa kinci Merutiyet yllarna renk katan Osmanl skolastii tartmalarnda yer yer vurguland gibi, "Osmanl modernlemesinde medreseleri rmeye terk etmek deil, slah etmek gerekiyordu ve ancak bu balamda kimi ada "ule- mamzm hl sk skya yapmak istedikleri medrese bilimlerini ve bunlara temel tekil eden Eski Yunan bilimini artk "tefcinin deil, bizim bir paramz olarak tanmamz, bilmemiz ve amamz mmkn olacakt. Ksaca kimilerimize sahte ve yapay olarak grnen "laikleme ve "seklerleme abalarmz, Bat Avrupann baard gibi salkl, kompleksiz bir temele kavuacakt.ada gelimelerin byle bir gelimeyi anlamsz kldn ve tamamen gndemden kardn syleyebilir miyiz?Pozitif bilimler alannda byle bir dncenin oktandr geerli olduunu biliyoruz; fakat felsefe, insan bilimleri ve sanatta "Yunan Mucizesi btn dnyada hl zengin bir okul, tkenmez bir ilham kayna olma niteliini srdrmyor mu?Bu dncede olduklarn sandm byk bir aydn kesiminin, Andre Bonnardn bu kitabn scak bir ilgiyle karlayacaklarndan hi kuku duymuyorum.** *svireli bilim adamnn yaklak yarm yzyllk bir tarihi olan nl eserini burada tantmak elbette bana dmezdi. Sadece konunun kltr tarihimiz ve kimlik sorunumuz asndan nemini vurgulamaya altm. Antik Yunan Uygarlnn tantmn konunun en yetkin uzmanlar zaten defalarca yapm bulunuyorlar. Eserin 1991 basksna yazd nszde Fransz he- lenisti Marcel Detiennein belirttii gibi, Bonnardn anlatt Yunanllar ne filoloji uzmanlarnn Yunanllarna, ne de Bat "Logosuna sava aan Heideggerin Yunanllarna benziyordu. "Okuyucular iin ne kadar iyi!" diyor Detienne, "insanlar ve onlarn evrelerini, emeklerini, tekniklerini; klelerin suskunluunu" kefetmek isteyen okuyucular iin ne kadar iyi! Bonnard bize Yunanllar gnlk yaantlar erevesinde sevin ve kederleri, bilim ve efsaneleri, zgrlk ve klelikleri iinde sunuyor.Bonnard bu kadarla kalmyor. Eski Yunan bilgeliiyle beslenmi bir etik anlayyla, tarihin dramatik bir diliminde biz- lere bir de ada hmanizm dersi veriyor. Maccartismin Batl rejimleri kasp kavurduu bir ortamda, Bertolt Brecht ile ayn yl Lenin dln paylaan bu saygn ilim adam, Dnya Bar iin almalar yznden tutuklanp, mahkemelere karlmam myd? Andre Bonnard 1954 Niancnda huzuruna karld hkime unlar sylyordu; "Benim iin hmanizm, masasnda alan bir insann bilimi deildir; hi ayrlmayacam bir hayat kuraldr.. Burada kiiliimde Antigon dostu ve evirmeni ile bar taraflsn ayrmak istiyorlar; oysa bunlar ayn insan!O insan kitabnda bize sadece Eski Yunand anlatmyor; biraz da bizleri anlatyor..Ekim 20041, stanbul

zm ezen Satyr'ler. (Amasise mal edilen amfora. VI. yzyl)

BlmIYunan UygarlnnBENDE YUNAN HALKIYunan halk, kendi dnemindeki teki halklar gibi bir halkt. Bir yFre varsn ya da varmasn, uygarlkta, ilkel dnem yaam biiminin ar aksak ileyiini yzyllar boyu o da yaad.Dahas var. Tarihi boyunca onca grkemli bayaptla daha bir parlayan gelime dnemleriyle gz kamatran zamanlara, Parthe- nona (Partenon), Sophoklese ve Hippokrat ana kadar uzanld- nda grlr ki Yunan lkesinin u canl ve nazl yrei olan, u "z be z Hellen" Atina dahil olmak zere, tm Yunan halk, ylesine tuhaf, ylesine sanki "Polinezya kkenli", kimi zaman yalnzca kaba ve gln geleneklere; kimileyin de insan her tr uygarlktan fersahlarca uzaktaym duygusuna kaptran, dehetengiz vahilikteki bo inan ve greneklere sarlm, bunlarla urap durmutur. Antik Yunanistan, uygarlk kavramyla, dnyaya insan gz ilebakmak uruna, ilkel insann hayvans yanyla/grememe ve kavrayamama durumundan syrlmak iin ektii o mthi snrsz zorluk arasndaki akl almaz karmakl gzler nne sermektedir; somut bir aykrlktr bu.Atinada her yl, ilkbaharn tekrar gelmesi iin grkemli trenler yaplrd -zira ilkel dnem insanlar ilkbaharn, kn yerini almay unutacandan korkarlard- teke ya da boa klndaki Dionysosun (Dionisos), ba yarg olan kraln kars yani Atina "kraliesi" ile evlenii kutlanrd. Buna bal olarak, Attika krsalnda, yln kalan blmnde kapal tutulan bir tapnak ziyarete alrd. Demokratik yntemle seilmi grevlilerce idare edilen halk, alay halinde tapmaa, tahtadan yaplma eski bir tanr heykelini almaya gelirdi; heykeli "kral" sarayna ilahiler syleyerek gtrrlerdi ve tanr geceyi "kralie "nin yatanda geirirdi. (Sz konusu prenses, Atina yurtta olarak domu olmak ve kocas olan ba yargla bakire olarak evlenmi olmak zorundayd.) Atinann bir numaral hanmyla tanrnn evlenmesi -ki bu evlenme simgesel deildi, eylemsel olarak da eksiksiz yaplmas gerekiyordu; zira kullanlan Yunanca terim bunu gstermektedir- tarlalarda, meyve bahelerinde ve balarda bereketi, hayvan srlerinde ve ailelerde ise retkenlii gvence altna alyordu.iek leni (Anthesterie) Atinada ubat sonunda yaplrd. Her evde kutlamalar yaplr, bu vesileyle krsal kesimden getirilmi taze ra iilirdi. lenin ikinci gn ise halk arasnda iki ime yar yaplrd; carcmn iaretiyle, bir dikite, testisindeki arab en abuk bitiren kazanrd: ok ok iyi, zira arap hepten uygarlk demektir. Ama nc gn a ve susuz kalan ller uyanr ve lenden paylarn isterlerdi. Bu grnmez yaratklarn kentin sokaklarnda kouturduklar duyulurdu. Aman dikkat! Herkes kapsn skca kapatr, ama daha nce evin eiine, yaayanlarn el dedirmeye bile ekindikleri ve her trden tahln katlmasyla hazrlanm ve bir gve ierisine konmu olan "sava hali" orbas braklrd. O gn insanlar llere kar tanrlar koruma altna alrlard. Bylece evlerin kap ve pencerelerini iyice tkayp, tanrlarn da tapnaklara kapatrlard. Btn bir tapnak, kaln urganlarla sarlrd, bylece tanrlarn lmszlne lmn bulamas engellenmi olurdu. Neden sonra o hi mi hi azalmayan orbayla karnlar iyice doyan ller yle ya grnmez olanlar tabii ki grnmez biimde beslenirler- artk bir sonraki yla kadar rahat braklrd.Sonra bir de "Pharmacos" (Farmatos) ad verilen, gnah keisi ayini vard; birden ortaya kan ve kent devletlerini zora sokan byk felaketler karsnda derman saylrd. Bugn bizlere ylesine prl prl gzken, ylesine ok ey vaat eden ve de gerekletirmeden yana zengin uygarln bu ilkbahar dnemincte, I.. VI ve V. yzyllarda, Atina da ve loniann byk ticaret limanlarnda yaplrd bu tren. Gzel gen kz heykelleri, krmzya boyanm glen yzleri, maviye boyal salar, alacal bulacal giysileri ve a boyal taklaryla kentlerde iekler gibi aarlard. Ve lonial bilginler ellerini tez tutup hemen evrede olup bitenlere materyalist ve aklc bir aklama getirmelere giriirlerdi. Bylesine yeni ve gelimi kent devletleri, her eye karn yine de az buuk bir insan artn, sakatlar, budalalar veya lm cezas alm olanlar da iinde barndrmaktayd ki alk ya da veba salgn durumunda bu insanlar talayarak ldrp bylece tanrlara kurban ederlerdi. Ya da baka zamanlarda dokunulmazl olan gnah keilerinin ellerine kuru incir, arpa ekmei ve peynir tututurularak kentten kovulurdu ve hatta, yabani adasoan saplaryla yedi kez cinsel organna vurulduktan sonra yaklr, klleri denize savrulurdu. "Pharmacos" gelenei Marsilyaya lonia yoluyla gemitir.Herodotun deyiiyle, "zgrle skca tutunan" Atmallarn, Yunan halklarn bamszlna kavuturduu u Salamine sava sabahnda, bakomutan General Themistokles (Temistoklis), Amiral gemisinde, tm filonun karsna geip, savan kaderini kendi halkndan yana evirmesi iin sunu olarak, i et merakls Dionysosa insan kurban etmitir. Gzel giysiler giydirilip altn taklarla bezenmi ok yakkl esir, bizzat byk kraln z be z yeenleri idiler. General bunlar kendi elleriyle boazlamtr. Bu bir bask gsterisi deildi tabii, bir adak sunuuydu.Atomcu materyalizmin kurucusu, nl byk bilgin Demokritos (ki fikirleri daha sonraki alarda, Pline ve Columelle (Kolimeli) tarafndan yeniden ele alnm, belki daha da gzelletirilmi) ayba kanamas olan kzlarn, haata hazr tarlalarn evresinde kez koarak dolamasn ister. Aylk kanamadaki kann, topraktaki tahl danelerini yiyen bceklere kar gl bir antidot oluturan enerji bakmndan ok zengin olduunu dnyordu.Yalnzca nceki dnem ilkelliinden syrlm halde varln srdrmekte olan antik uygarln barnda deil, her yerde kendini gsteren ayn trden nice baka olaylar sralanabilir daha. Bizlere, vahilerin garip sapnlar gibi gzken baz uygulamalar, toplumun temel yaplanmasndan kaynaklanyordu, iki bin yllk uzun sreklilii, tartlamaz zellikleri, yazl yasalardan veya geleneksel hukuktan aldklar dayanakla vicdanen rahat olular, filozoflarn aklayc yarglar, bu konunun nemini belirtmektedir. Yok olmamak iin direnmelerinin bir aklamas vardr elbet; bu kitapta en azndan bir ksm, Yunan uygarln sona gtren yanllar, bozgunlar tekrardan ele alnacaktr.

Hemen rnek verelim: Yunan kent devletlerinin hepsinde (The- bai hari), aile iinde, baba, daha dnyaya gelir gelmez, ocuunu diledii biimde, bandan defetme hakkna sahiptir. Yol boylar, tapmak merdivenleri bu trden terk edilerin yapld yerlerdir. Yunan dnyasnda (Atina hari), baba, insan ticareti yapan byk m byk tacirlere ocuklarn satabilir. Varsl aileler, ana baba kalt mallarnn btnlnz haklarn geni biimde kullanarak salamlardr. Yoksul zavalllar iinse, alacaklsna borcunu derken bir fazla boazdan kurtulmak demektir! Sparta kenti daha da gzel bir yol buldu: soylu bir ailenin oullar, drd tek bir kadn alma yoluna giderler, srayla kullandklar tek bir kadn, onlara, alkoyacak ya da salverecek kadar ok sayda ocuk vermeyecektir hibir zaman. Peki, ya tarihi zamanlarn ta ilk yzyllarnda, (Dorlarn Peleponnesten kuzeye srd Eon kabilesi dnda kalan her yerde) yar klelik kskacna den kadnn durumuna ne demeli? E olarak evin bakm ve tutumunu gzetmek ve ocuk yapmak, tercihen, evin efendisinin gereksindii erkek ocuu dourmakla grevli bir hizmetidir. Kibar fahie olaraksa, sokak kelerinde flt almak, felsefi veya deil, toplant ve lenlerde oynamak, yatak dnyasnda ise zevkleri diri tutmak gibi grevleri vardr. Klelere gelince...Ama neyse, bu konuyu brakalm, insan uygarlklarnn en gzellerinden birine adanm bu kitabn ilk sayfasnda daha, Yunan halknn tpk tekiler gibi ilkelin de ilkeli olmaktan pek de geri kalmadn yeterince gstermi olduk. Uygarl kk salm, yeermitir -bir mucize sonucu deil, birka uygun koul sonucu ve iinin gerei olarak ortaya kan bulular sonunda olmutur bu- ve dnyadaki btn halklarn iinde kk sald bo inan ve vahet gbreliinde byyp gelimitir. Zira bakn, yine bu saf ve zalim olan ayn ilkel halk, ayn zaman ve ayn kaynama ierisinde birden kefediverdi. Kim, neyi kefetti? ite gryorsunuz, kalemimin ucuna birok sz geliyor, ama neyse geelim ve tek szckle syleyelim: Uygarl kefetti, bizim uygarl...Ey maviler ve pembeler iindeki Yunanistan, tatl-eker Yunan, be hey sanatn, akln, Tainen ve de Renann Yunan, toz toprak iinde ne de kirlenmisin, kan-ter iinde, pislenmisin, stnde kan lekeleri!Nedir o halde uygarlk dedikleri? Uygar szc, Yunancada, evcillemi, ilenmi, alanm anlamna gelir. Uygar insan, alanm insandr, daha besleyici ve daha tatl meyveler versin diye kendi kendini alayan insandr. Uygarlk; insan yaamn korumak, doa gleri karsnda onu daha bamsz klmak; renildike birer z savunma arac olan, ama ilkel yaamn bilgisizlik evresinde, fiziksel yasalarnn insan yaralamaktan teye gemedii bir dnyada yaam salama almak amacyla yaplm bulu ve keiflerin tmdr. nsan yaamn korumak, ama ayn zamanda onu gzelletirmek, halkn refahn artrmak, insanlar aras ilikilerin giderek daha dengeli bir biimde ve ar ar gelitii bir toplumda yaama sevincini oaltmaktr. Ve nihayet, topluluk halinde yaayanlarn bir arada tadna vardklar sanatn pratii ierisinde insan gelitirmek, yepyeni yaratlar iin tkenmez kaynak oluturan bilim ve sanatn yeni batan dnp kurgulad kltr dnyasnn da iinde yer ald, ayn zamanda hem gerek hem de dsel olan bu dnyada, insann insansln ykseltmektir.Birok icat-keif-fetih... Hl kararszlk gsteren bir iindekiler* izelgesi iin ite bunlardan birka.Art arda dalgalar halinde Balkanlara gelen Hellen halklar, gebe kavimler halinde yaayan halklar gibi yaam srmekteydi. adrlar, nce aa paras sonra bronzdan silahlar, avlanm hayvanlar ve keiler. Evet insanolunun kazand tm hayvanlar arasnda en hzls olan at epeydir evcildi artk. Bu yabanl halk, temel gdasn avla elde ediyordu. Daha sonra Hellad adn alan yarmadaya yerleince, nankr topra g bela ilemeye koyulur. Her zaman iin, kentliden te kyl olarak kalacaktr. Kyldr bu halk. En grkemli dneminde, Atina bile Attik krsalnn pazar yeridir hl. Yunanllar o zamanlardan beridir tahl, zeytin, incir ve zm yetitirirler. ok gemeden, zeytin ya ve araplarn, Asyal komularnn rettikleri kumalarla dei toku etmeyi renirler. Ve hatta, yeni doan kentlerin giderek artan nfusu iin zorunlu olan buday ve arpa karlnda bu rnleri, boyanm gzel mlekler ierisinde, Karadenizin kuzeyinde yer alan yre halklarna sunmak iin denize alma tehlikesini gze alrlar, ilkel avlanmann yerini alan et arlkl beslenme dzenini, yenice yerletii yerlerin iklim koullarna uyarl daha bir bitkisel arlkl yeme dzeniyle deitirme sonucuna gtren belli alan tarmnn gelimesi ve ok gemeden iyice yaygnlaacak olan ticaret ilikilerinin gelimesi sonucu, Yunan halk daha bir refaha ulam, ama ayn zamanda da pek yontulmam bir halk olarak, ok daha eski uygarlklara mensup halklarla temasa gemitir.Ama bunun iin kh yreklice, kh korka korka, acemice bir baka fetih daha yapmas, denizi fethetmesi gerekti. Yunan halk lkesine kara ktasndan ve kuzeyden geldi. Asya ve Rusya bozkrlarndan, clz bir hayvan srsn nne katarak ve avlayarak o kadar uzun sre dolamt ki, akrabalar olan hemen btn Hint-Av- rupal halklarda ayn szcklerle belirtilen engin denizin adn unutmutu. Latince ve ondan treyen dillerin mare, mer, v.b., Cermen dillerinin Meer, See, sea, v.b., Slav dillerinin de More, Morze, v.b., diye adlandrdklar bu akkan dzln Yunancada ad yoktu. lkeleri olacak bu toprakta bulduklar topluluklardan bir szck almak zorunda kaldlar: Thalassa (Talaa) dediler. Gemi yapmay da kendilerinden ok daha uygarlam bu topluluklardan rendiler. nce gvenilmez ortam karsnda dehet iinde, sonra eski airlerin dedikleri gibi, ar yoksulluk... ac alk... ve bo karnn gereksinimi ile sktrdklarndan dalgalar ve rzgrlar krallnn (Eolya) karsna kmaya, mal ykl gemilerini derin girdaplar iinden geirmeye kalktlar. Onlar bu meslekte, ok emek verip zarar grseler de, Fenikelilerin bile ayan kaydran antikitenin en giriken denizci halk olurlar.Kyl halk, denizci halk: ite Yunanllarn uygarlnn ilk admlar bunlardr.Hemen ardndan baka kazanmlar gelir. Yunan halk iirsel anlatmda ustalar; yazn trleri denilen ey haline gelecek snrsz mlkn tarlalarn bulur ve iler. Yunan dilinde nceleri bunun ad yoktur: Ei grlmemi bir bollukla bayaptlar vermekle yetinir.Dil; ot ve pnar kadar canl, dncenin en ince ayrntlarn aklayacak, yrein en gizil devinmesini aa karacak kadar esnektir. Gl ve tatl bir mzik, gl bir org kaynam, tiz flt sesi, kr havas estiren kaval gibidir.lkel halklarn hepsinin de arklar, trkleri vardr ve alrken veya iin ykn hafifletmek iin sanki ritimli bir dil kullanrlar. Yunan ozanlar, ritimleri byk bir verimlilikle gelitirmilerdir; bunlardan ou halka dayal, ok raklara dek uzanan gemilerden gelmektedir. Ozanlar nceleri grkemli ama deiken ahenkler halinde, gemiteki kahramanlarn sava baarlarn vmelerine yarayan byk epik dizeyi kefederler. nceleri yar yarya doalama olan bu ok uzun iirler kuaktan kuaa aktarlr. Bunlar sade bir lir eliinde ezberden okunur ve hazr bulunanlarn bundan duyduklar ortak zevkle, alkan ve cesur bir topluluk bilincini oluturmaya katkda bulunurlar. Havada uuan bu iirler zamanla akllarda yer eder. Sonunda bunlar bugn hl okuyageldiimiz, Yunan halknn ncilleri olan, llyada ve Odysseia (Odisia) gibi iki byk yapta varrlar.iiri daha sk bir biimde mzie, arkya ve dansa balayan, esinlerini bireylerin ve sitelerin gndelik yaamndan alan, alay eden ya da coturan, byleyen ya da reten br airler, bazen yergi, bazen ak, bazen de yurttalk sevgisi ieren lirizmi kefederler. Bir bakas da yaamn hem taklidi hem de yeniden yaratm olan tragedyasyla komedyasyla tiyatroyu kefeder. Drama airleri Yunan halknn eiticileridirler.Onlar, dillerindeki byl szcklerle, gemilerinin ans, bugnlerinin kayg ve umutlan ile, imgelem dnyalarnn dleri ve yanlsamalaryla btn zamanlarn byk iirsel trn -destan, lirik iir ve dramay- kefederlerken yine bu sralarda yontma kalemleriyle ahaptan sonra, yontulacak en grkemli maddeler olan sert kireta ve mermere meydan okuyorlar ya da bronzu kalba dkyorlar ve bunlardan insan bedeninin, ayn zamanda tanrlarn da olan bu benzersiz gzellikteki bedenin bir benzerini karyorlard. nk dnyada dolap duran bu tanrlar belal bir sr olduundan ne pahasna olursa olsun onlar kazanmak, onlar altrmak gerekiyordu. Onlara erkein ve kadnn gzel ve ak biimini vermek onlar insanlatrma ve uygarlatrmann en iyi yoluydu. Bu tanrlara grkemli tapnaklar dikerler; ilerine de tanrlarn tasvirlerini kapatr ve sonra onlar ak havada trenlerle gnendirirler. Tanrya adanan bu grkemli meknlar, onlar yapan sitelerin bykln de anlatmaktadr. Yunanllarn yontuculuu ve mimarl, yzyllar boyunca ve en byk yaptlar ile hepten gn sakinlerine adanmsa da, onlarn komu halklardan aldklar bu sanatlar insanlarn yontulan ya da bir araya getirilen ta veya metal ile gzellii yaratma gcn de fazlasyla dorular.-Ve yine onu zamanmzdan ok nce VII., VI. yzyllarda btn mal ve mlk ele geirmeye doru gtren o byk atlm dneminde- Yunan halk zaten kendini bilimin ilk yasalarn zme yolunda snamtr, iinde yaad bu dnyay anlamaya, onun ne olduunu, nasl olutuunu sylemeye, insann kendi kullanmna almak istedii bu yasalar renmeye, anlamaya alr. Matematii, astronomiyi kefeder, fiziin ve tbbn temellerini atar.Peki kimin iindir btn bu bulu ve keifler? br insanlar iin, onlarn karlar ve onlarn kvanlar iindir. Ama henz btn insanlar iin deildir. En bata site halk iindir. Bu terimden eski Yunanistanda ayn yerleim blgesinde (ky ve ynetim merkezi) oturan yurttalar topluluunu anlamak gerekir. Yunanllar henz dar olan bu erevede en azndan onu oluturan elere siyasal hak eitlii veren ve zgr yaplanma isteyen bir toplum kurmaya alrlar. Bu toplum en gelimi Yunan sitelerinde, halk egemenlii ilkesine gre kurulur. Demek ki Yunanllar demokrasinin -henz ok eksik- ilk biimini de elde etmilerdir.Btnyle ele alndnda, Yunan uygarln tanmlayan en nemli kazanmlar bunlardr. Bunlarn hepsi ayn amaca ynelir: insann doa zerindeki gcn artrmak, insann kendi insanln artrmak. Bu nedenle genelde Yunan uygarl bir hmanizma olarak adlandrlr. Dorudur. Yunan halk, aslnda, insan ve insan yaamn daha iyi hale getirmeye zorlamtr kendini.Bu yazg bizim de yazgmz olduundan, yarm ve eksik braklm Yunan rnei, hatta baarszlklar bile gnmz insan tarafndan uzunca irdelenmeye deer dorusu.Yabanllktan uygarla geerken, Yunan halknn nnde uzanan bu uzun yoldaki birtakm evreleri, air Aiskhylos (Eshilos), Pro- metheus (Promiteas) tragedyasnda sayp dker. Kukusuz bilisiz vezavall atalarnn, onlar zgr klan bilginin ilk kademesine ykseliinin ne sebebi ne de nasl hakknda en ufak fikri yoktur onun. Onlarn bo inanlarndan birounu hl paylamaktadr. Bir yabanln byclere inanmas gibi bilicilere (khinlere) inanr, insan emeinin doadan ekip ald tm bulular, insansever dedii tanrya, Prometheusa mal eder.Bununla birlikte insanlarn velinimetini ve onunla birlikte insanlar, gn ve yerin hakimi olan ve gururlu insan trn sebepsiz yok etmek isteyen zorba Zeusn kinine brakrken, Pro- metheus onu engellememi ise eer, o dnen ve hareket eden insanlarn Dostunu, durumumuzun sefaleti ve plaklna kar, alar boyu srdrdmz mcadelede insan aklnn gsterdii gcn gzpek tan yapar.Prometheus der:lmllerin sefaletini anlayn, akla ve dncenin gcne ynelttiim bu clz ocuklar iin yaptklarm renin... Eskiden insanlarn gzleri vard ama grmezlerdi; nesnelerin sesine sardlar ve hayalet gibi, yaamlar boyunca dnyann kargaas iinde geliigzel hareket ederlerdi.Gneli evler yapmazlard; tula, mertek ve ahap bilmezlerdi ve tpk karncalar gibi, yeraltna ekilirler, maaralarn karanlna kapanrlard. Mevsimlerin dnn nceden kestiremezler, gkyznde kn, iekli baharn, meyveleri olgunlatran yazn iaretlerini okumay bilmezlerdi.Her eyi hibir ey bilmeden yaparlard.Ta ki onlar iin yldzlarn douu ve bat ile ilgili o etin bilimi bulduum gne kadar. Sonra her trl bilginin kraliesi saylarn bilimi geldi. Ve evrenin belleini, insan emeini, sanatlarn anasn bir araya getiren szel bilimi.Derken, en ar ilerde yk hafifletmek amacyla onlara yabanl hayvanlar kouma balamay rettim. kz enseyi bkt. At biniciye saygl oldu. Arabay ekti. Krallarn gururu oldu. Ve, denizlerde dolamalar iin onlara bez kanatl kay verdim...Baka harikalar da var. insanlarn hastala kar hibir areleri yoktu, yapacaklar tek ey lmekti. Birtakm ak erbetlerini birbirine kartrdm, merhemler hazrladm: Yaamlar sararp soluyordu, canland ve devam etti... En sonu, onlara topran haznelerini atm: Altn ve gm buldular, demiri buldular ve tun elde ettiler... sanayi ve gzel sanatlara sahip oldularYunan halk ile Yunanistana girelim bakalm.Bu halk -onlar kendilerine Hellenler derlerdi- dili bakmndan (rktan sz etmeye kalkmayalm) byk Hint-Avrupa ailesindendi. Gerekten de Yunan dili sz varl, eylem ve ad ekimleri, szdizi- mi bakmndan eskiden ve bugn Hindistanda konuulan diller ile bugn Avrupada konuulan dillerin birouna yakndr (istisnalar: Bask dili, Macarca, Fince, Trke). ok sayda szck bakmndan btn bu dillerle ak akrabal bunu kantlamaya yeter. rnein Yunancada pere ve Latincede pater> Almancada Vater, ngilizcede fatber denir. Franszca Frere: Latincede frater (phrater ise Yunancada geni bir ailenin yeleri iin kullanlr), Almancada Brudery ngilizcede brother, Slavcada brat, Sanskritede brt, antik Pers dili olan Zendcede bhrtar'dr.Bylece devam eder gider. Bu dil akrabal sonradan Hindistana, rana, Avrupaya yerleen insan topluluklarnn birlikte yaamaya ve ortak bir dil konumaya baladklar anlamna gelir. Bu halklarn 3000 ylna doru henz ayrlmadklar Ural (ya da tesi) ile Karpatlar arasnda gebe yaadklar kabul edilir.I. . 2000 ylma doru artk ilk topluluktan ayrlan ve Tuna ovasn igal eden Yunan halk, gerek Asya kysnda, gerek Ege adalarmda, gerekse gerek anlamyla Yunanistanda, Dou Akdenizin evreledii topraklara girmeye balar. Demek oluyor ki, antik Yunan dnyas, bandan beri Egenin iki yakasn kapsar ve Asyal Yunanistan, uygarlk yolunda uzun sre Avrupaldan nde gelir. (Zaten Asyal Yunanllarn, yaklak drt bin yldr yaadklar bu eski ve grkemli Hellen toprandan Trklerce karlmalar -1922de- ok yeni bir olaydr.)Yunan kabileleri yeni yurtlarna yerlemeye balarken tm bu blgeleri elinde tutan ve kendilerinden ok daha ileri dzeydeki bir halktan tarm rendiler. Eskilerin bazen Pelasglar dedikleri bu halkn gerek adn bilmiyoruz. Biz onlar bir kysnda bulunduklar ve adalarnda oturduklar denizin adna gre Egeliler diye adlandryoruz. Ya da hatta uygarlklarnn merkezi Girit olduundan Giritliler diyoruz. Bu Egeli halk yaz yazmay biliyordu ve kaz yaplan sitelerde ok sayda yaz harfleriyle kapl kil tabletler bulundu. Bu yaznn ifresi yenilerde zlmeye baland. Bilim adamlarnn hi beklemedikleri biimde -onlar elli yldan beri tersini sylyorlard- Ege kaynakli tabletlerin dilinin Yunanca olmayan heceye dayal harflerle yazlan bir Yunan dili varyasyonu olduu ortaya kt. Bu buluu nasl aklamal; bunu yantlamak iin henz vakit ok erkendir.Her ne kadar, Yunan istilaclar Egelilere dillerini aktarmlar ise de, onlara bilmedikleri yazy aktaramamlardr. Burada bizim iin nemli olan ilkel Yunanllarn, uygar Egelilerden neler aldn belirlemektir. Bunlar ok sayda ve ok deerli unsurlardr.

.

Peloponnesosun manzaras. Ovada, evrilmi harman yerleri

Giritliler uzun zamandan beri baclk, zeytincilik ve tahl tarm yapyorlard. Kk ve byk ba hayvan yetitiriyorlard. Birok metali, altn, bakr ve kalay biliyorlard. Tuntan silah yapyorlard. Ama demirden haberleri yoktu.Arkeologlar Giritte, XX. yzyln banda Egeli prenslerin geni saray kalntlarn buldular. Bu saraylar bir labirent biiminde birbirine karan ve geni bir avlunun evresinde toplanan tam bir saysz odalar ve salonlar a ieriyorlard. Giritte, Knossos (Knosos) Saraynn labirentleri 100x150 m2lik bir yap alann kaplar. En az iki katlyd. Sarayn duvarlarnda hayvanlar ya da iekleri, gsterili giysileriyle kadn alaylarn, boa grelerini tasvir eden freskleriyle kabul salonlar grlr. Uygarlk henz o dzeyde olmasa da, Knossos Saraynda ne ilgintir ki ne banyo kveti eksikti ne de tuvalet.Asl belirtilmesi gereken gerek udur: Giritliler dneminde kadn, V. yzyl Yunan kadnnkine kyasla ok daha zgrd ve daha ok sayg grrd. Giritte kadnlar ok deiik ilerle uram gibidirler. Zaten birtakm yeni aratrmalar ok eskiden, Ege kylarnda birok halklar bulunduunu ve bu halklarda, kadnn durumunun yksek seviyede olduunu gsterdi. Bu halklardan bazlar ana-erkini yaadlar. ocuklar analarnn adn tayorlard, akrabalk da kadnn soyuna gre hesaplanyordu. Kadnlar art arda birok koca seiyorlar ve toplulua egemen oluyorlard.Egeli halklar sava imi gibi grnmezler. Saraylar ve kent kalntlar hibir tahkim izi tamaz.Demek ki Yunanllar l.. 2000 yl ile 1500 yl arasnda bu blgeleri ele geirirken buralarda, uygarlkta oktan bir yere varm bir halk bulmulard. Egelilerin bysne ve egemenliine balanmakla baladlar: Onlara hara dyorlard. Sonra ayaklandlar ve 1400e doru Knossos Sarayn yaktlar.O zamandan beri Yunan ilkel toplumu, Egelilerin tanrlar ve mitlerinden bazlarn ve onlarn kimi tekniklerini alarak kendi yolunu izler. Ancak Yunan sanatnda ne tamamen doadan esinlenmi gzel Girit resmi -iekler ve yapraklar, kular, balklar ve kabuklu deniz hayvanlar- iz brakm gibi grnr, ne de Girit dili ona birka yer ad, labirent szc (orda yaayan boa kral Minos gibi), denizin yeni ad (Thalassa gibi) ve bakaca ufak tefek unsurlardan baka bir ey vermitir.ilk Yunan boylarndan Akhalarn uygarl nceki dnemden daha belirgin bir kalt hl korur. Hellen halk Giritlilerden kendisini her zaman kyl ve denizci bir halk yapacak u iki armaan ald: Tarm ve denizcilik. Zeytin aalar, zm balar ve gemiler: Bunlar uzun sre Yunanllara has zellikler olarak kalmtr, insanlar bunlarla geinir, airler bunlar konu edinirler.Ama Yunan boylar pek bilinmeyen ncellerinden ok daha sava idiler. Knossos Saray ykld, sonradan yar yarya yapld iin gen Yunan dnyasnn siyasi merkezini Peloponnesosa (Peleponisos) tadlar. Krallar orada yle korkun Mykene (Mikeni) ve Tiryins (Tirineas) kaleleri diktiler ki bunlarn devasa duvarlar hl ayaktadr. Ege uygarlklarna bulaan u Akhalar iin korkun yamaclard denebilir. Saray ve mezarlar alnt altnla dolup taar.Yunanllar, denizde nceleri, Sicilyaya kadar uzanan Egelilerden ok daha rkek denizciler olarak grndler. Mykenenin Yunan gemileri Egenin dna kma tehlikesini gze alamazlar. Kylar izler, bir adadan brne giderler. Akhalarn denizcilii ise ticaretten ok korsanlktr. Mykeneli beyler, paral askerleriyle ekyalk yapmaya kalkarlar. Btn bunlar Deltada yaparlar. Kk Asyada (Anadolu) yaparlar: Kral mezarlarndaki bunca altn, eitli mcevherler, marapalar, llerin yzne maske olarak konulan ince altn yapraklar ve zellikle byk titizlikle ince ince ilenmi saysz altn levhacklar bunun gstergesidir.Kendilerine bal ok saydaki balaklarm da pelerinden srkleyen Akha prenslerinin son seferi -efsanevi ekilde deil- bizatihi tarihteki Troya (Tria) sava olmutur. Bir Hellen sitesi olan Tro- ya-Ilion sitesi, akntya kaplmakszn anakkale boaz boyunca uzanan kara paras zerinden, ellerinde ne varsa: Gemileri, mallar, hepsini srtlanp karadan Karadenize gemek isteyen tccarlardan vergi alarak zenginlemiti. Troyallar, onlardan bu gei iin bol bol hara alyorlard. Bu yamaclar da yamalandlar. XII. yzyln banda (I.. 1180e doru) uzun bir kuatmadan sonra Ilion ele geirildi ve yakld. te yandan harikulade birok efsane bu soyguncular arasndaki rekabetin kahramanca deil ama ekonomik olan gerek nedenlerini rtlyordu. lyada bunlardan bazlarn aktarr. Geen yzylda Troyada kaz yapan arkeologlar, bin yldan fazla bir zamandan beri tepedeki topraklarn her yan rtm olduu yangn izleri tayan bir kentin kalntlar arasnda, Mykenede bulduklaryla ayn dneme ait nesneler buldular. Hrszlar, arkeolog- polislerin sabrl aratrmalarndan kap kurtulamyorlar.Bu srada yeni Hellen boylar -Eoliallar, loniallar, en sonu Dorlar- Akhalarn ardndan Yunan topran ele geirdiler. En son gelen Dorlarn istilas I.. 1100lere dorudur. Giritlilerle ilikide olan Akhalar yar yarya uygarlamken Dorlar ok ilkel kalmlard. Yine de demiri kullanmay biliyorlard: Bu metalden eitli silahlar yapmlard. Akhalarda demir henz o kadar azd ki altn ve gm kadar deerli bir metal saylrd.Dorlar daha salam ve hele ki daha uzun olan bu yeni silahlarla (tun hanere kar, demir kl) Yunanistan kasp kavurdular. Mykene ve Tiryins de ykld ve yamaland. Egelilerin uygarlndan etkilenen Akha uygarl unutulup gitti. Bu uygarlk uzun sre tarihin neredeyse bir masal alan olur kar. Dor istilasnn izini tayan Yunanistan, bundan byle yalnzca Yunan boylar ile dolup taar. Yunan tarihi balayabilir artk. Bu tarih I.. XI., X., IX. yzyllarn karanlnda balam olur. Ama gndz yakndr.Hellen olma durumundaki bu lke hangi lke? ilk hangi kaynaklar, acaba hangi engeller, ilkel bir halka, uzun bir tarihsel sre iin, el yordamyla, uygarla doru bir yry sunuyordu dersiniz?Belirtilmesi gereken iki nemli zellik udur: Da ve deniz.Yunanistan, doruklar hibir zaman 3000 metreye ulamasa da ok dalk bir lkedir. Ama her yerde vardr; uzayp gider ve bazen ok sarp olmak zere btn ynlerde ykselir de ykselir. Eskiler zigzaglar izme zahmetine girmeksizin, dimdik ykselen patikalardan trmanrlard. Yamacn en sarp yerinde kayada oyulmu basamaklar vardr. Bu kargaal da, ou zaten deniz kysnda birok kk yerleim blgesine ayrlm bir lke sunuyordu. Bunun sonucunda Yunanllarn site dedikleri siyasal biime uygun bir blmlenme kyordu ortaya.Devletin kantonal biimi. Savunulmas kolay kk yreler. Gayet ho. Bunun iin ne ideolojiye, ne de corafi haritaya gerek vardr. Yksek bir yere kn, bir bakta btn lkenizi kucaklarsnz. Yamalarn altna doru ya da ovada birka ky vardr. Bir akropo- lis stnde kurulmu bir kk kasaba, ite size ynetim merkezi. Bu merkez hem istila halinde kyllerin sndklar kale, hem de bunca site arasnda pek devaml olmayan bar zamannda pazar yeridir. Tahkim edilmi bu akropolis, kentsel rejim doduunda kentin merkezi olur. Kent deniz kysna kurulmaz -korsanlara dikkat!- ama orackta bir liman kurmas iin olduka yaknndadr.Kyler ve tarlalar, tahkim edilmi yar yarya kentsel bir kk kasaba: ite bir Yunan devletinin dank ama birbirine yakn paralar. Atina sitesi, kent ve dkknlar, liman ve gemiler olduu kadar ky ve tarlalardr da; tm Atinal halk, denize alan geni penceresi ile duvar gibi dan arkasnda kalr: Attika ad verilen blge ite burasdr.Benzer kadrosuyla dzinelerce baka baka site devletleri. Bu ok sayda site arasnda politik, ekonomik ve sonunda da sava olmak zere birok rekabet vardr. Yunan siteleri arasnda hibir zaman bar antlamalar imzalanmaz, yalnzca be yl, on yl, en ok da otuz yllk ksa vadeli suskunluk dnemleri gelir. Ama sre sona ermeden sava yeniden balamtr bile. Yunan tarihinde otuz yl ve daha ok sren savalar otuz yllk barlardan daha fazladr.Ama u sonu gelmez Yunan rekabeti bazen daha gzel bir ada layk: Yarma. Sporda ve kltrde yarma. Yar, her trl Yunan etkinliinin tercih edilen biimlerinden biridir. Byk Olimpiyat spor yarlar, savalarn ellerindeki silahlar drr. Btn bu enlik gnlerinde araclar, atletler, insanlar, tm Yunanistan yollarnda serbeste dolarlar. Atinada tragedya, komedya yarlar, lirik iir yarlar yaplr. dl nemsizdir: airler iin bir sarmak elengi ya da bir sepet incir; ama n byktr. Bazen onu bir dev yapt kutsar. Sophokles Antigone*den sonra komutan seilmitir! O ynetmesi gereken harektn yz akyla stesinden geldi. Delphoi tapnanda Apollon ya da Dionysosu gsteren simge altnda lir ya da flt eliinde ark yarmalar yaplr. Askeri mzik, yas ya da dn arklar sylenir. Spartada ve her yerde dans yarmalar vardr. Atinada ve baka yerlerde gzellik yarlar olur. Bu yarlar yerine gre erkekler ya da kadnlar arasndadr. Atinada erkek gzellik yarmasnn birincisi bir kalkan kazanr.Byk ulusal yarlarda kazanlan spor zaferlerinin an yalnz ulusun deil, kazanan yarmacnn sitesinin de zaferidir. En byk airler -Pindaros ya da Simonides (Simonidis)- kazanan atletin ancak temsilcisi olduu yurttalar topluluunun bykln halka anlatmak iin mzik ve oyunun iirle birletii grkemli lirik yaplarla bu zaferleri kutlarlar. Kazanann, yurdun bir velinimetini onurlandrabilecek en yksek dl ald da olur: Sitenin kent saray olan Prytaneionda (Pritanionda) arlanr yani orda yer ier ve kalr.Ulusal oyunlar sresince ordular gibi mahkemeler de isiz kalr, idam infazlar ertelenir. Verilen ara bazen birka gn, bazen otuz gn srer.Siteler (kent devletleri) arasnda sregiden sava, Yunan halk iin, sonunda lm getiren bir beladr. Yunanllar bu site-kanton devlet takntsn hibir zaman aamadlar. Ya da belki ancak dlerinde atlar. Siteyi snrlayan ve koruyan tepelerin ufuktaki izgisi ayn zamanda her halkn Atinal, Thebaili ya da Spartal olmadan nce Yunan olma niyet ve isteini de snrlar sanki. Site birlikleri, ittifaklar ya da konfederasyonlar, ereti, d darbelerle yklmaktansa ierden bozulmaya, dalmaya hazrdr. Onun ekirdeini oluturan gl site, nezaketen vasal olarak adlandrmaya devam ettiklerine az sonra uyruk olarak davranmaya balar: Birlii, sava vergisi ve haralar bakmndan yk ar bir imparatorluk haline getirir.Yine de hibir Yunan sitesi yoktur ki, o ok canl Hellen toplu- muna bal olmak bilincine sahip olmasn. Sicilyadan Asyaya, Afrikann ky kentlerinden Bosfor (stanbul boaz) tesindekilere, Krm ve Kafkasyaya kadar. Hellen topluluu ayn kandandr diye yazar Herodot, ayn dili konuur, ayn tanrlara, ayn tapnaklara, ayn sungulara, ayn adetlere, ayn trelere sahiptir. Yunan halkna kar Barbarlar ile ittifak yapmak ihanet etmektir.Aalayc olmayan terim olarak Barbar dpedz yabanc, Yunanl olmayan, bu dilleri ku dillerine benzeyecek kadar tuhaf hale getirip bar-bar-bar konuan kimse demektir. Krlang da barbar konuur. Yunanl Barbarlar hor grmez, Msrllarn, Kaldelilerin ve baka biroklarnn uygarlna hayranlkla bakar: zgrlk tutkusu olmas ve kimsenin klesi olmak istememesi bakmndan kendini onlardan farkl duyumsar.uBarbar klelik iin domutur, Yunanl ise zgrlk iin: Iphigeneia (Ifigeneia) bunun iin lr. (Burda biraz rklk var.)Barbar saldrs karsnda Yunanllar birleirler. Ama hepsi deil, uzun sreli de deil: Salamis ve Platayada (Platea), Yunanistan bir yllna birleir, daha fazla deil. Yaayan gereklik demeyelim de bir hitabet konusu diyelim. Platayada Yunan ordusu Perslerle olduu kadar, igalcilerin kendilerini asker olarak almasna kar kmayan teki Yunan sitelerinden gelmi ok saydaki erle de savar. Byk ulusal bamszlk sava henz i sava olarak varln srdrr. Daha sonra Yunan sitelerinin blnmesi, kapy Makedonyaya, Romallara aacaktr.Da korur ve ayrr, deniz korkutur ama birletirir. Yunanllar dalk blmelerine kapanm deildiler. Tm lkeyi deniz epeevre sarm, derinlemesine lke ilerine dek. Zaten denizin ulamad ok az yerleim blgesi vard.Korkun ama ekici ve tekilerden daha sevimli deniz. ok ak bir gkyz altnda, son derece berrak bir havada, gemicinin gz dalk bir adann topran 150 km uzaklktan grr. Gemiciye o deniz stne konulmu bir kalkan gibi grnr.Yunan denizinin kylar kimileyin ilk denizcilerin akamlar hafif kayklarn ektikleri tatl eimli kumsallar, kimileyin byk ticaret gemileri ile sava gemilerinin rzgr darbelerinden uzak demirli kalabildikleri kayalk duvarlarla korunan derin dipli limanlar olmak zere ok sayda limanlar sunar insanlara.Yunancada denizin tad adlardan biri yol demektir. Denize almak, yol almaktr. Ege Denizi denizciyi, karay gzden kaybetmeksizin adadan adaya, Avrupadan Asyaya gtren bir yoldur. Bu adack zincirleri bir rma bir yandan br yana atlaya atlaya gemek iin ocuklarn ierisine iri talar atmasna benzer.Bir tepeye klnca, oradan ufukta balkyan bir su rtsnn grlmedii bir Yunan yerleim alan yoktur. Egede bir yer yoktur ki bir karadan 60 kmden fazla uzakta olsun. Yunan topranda denizden 90 kmden fazla uzakta bir yer yoktur.Yolculuklar pahal deildir. Birka drahmi verildi mi bilinen dnyann teki ucuna gidilir. Birka yzyllk gvensizlik ve korsanlktan sonra, Yunanllar tccar ya da air, bazen her ikisi, kendilerinden daha ileri giden eski uygarlklarla dostluk ilikisi kurarlar. Racinein (Rasin) ve La Fontainein yolculuklar Ferte-Milon ya da Chteau-Thierryyedir. Salonun, Aiskhylosun, Herodotun ve Pla- tonun yolculuklar Msr, Kk Asya ve Babil, Sirenaik ve Sicilyaya doru uzanr. Barbarlarn binlerce yldr uygar olduklar ve biz bakayz Yunanllar, biz ocuklar halkna retecek ok eyleri olduunu bilmeyen bir Yunanl yoktur. Yunan denizi orkinos ve sardalya av demek deildir, br insanlarla alveri yolu, byk sanat yaptlarnn, olaanst bulularn, geni ovalarda bol biten budayn, toprak altna ve rmaklarda sakl altnn lkesine yolculuk, tek pusula olarak yldzl gece haritas ile harikalar lkesine yolculuk demektir. Denizin tesinde kefedilecek, ilenecek ve oturulacak hale getirilecek nice geni toprak vardr. Btn byk kentler VIII. yzyldan sonra bu yeni topraa yeni kent filizleri dikeceklerdir. Miletoslu denizciler Karadeniz kylarnda en az doksan site kurarlar. Bu arada, yolda giderken astronominin de temelini atarlar.Szn ksas, Akdeniz, tandk yollan ile bir Yunan gldr. Siteler buralarda bir bataklk evresindeki kurbaalar gibi denizin kysna yerletirilmilerdir, demektedir Platon. Deniz Yunanllar uygarlatrmtr.Yunan halk zaten ancak zor sonucu bir denizci halk oldu. Gemileri donatan ve denize atan a karnlarn ldr. Yunanistan yoksul bir lkeydi. Yunanistan yoksulluun okulunda yetitirilmitir. (Yine Herodot) Toprak yoksuldur, nankrdr. Bayrlar da genellikle ok taldr, iklim ok kuraktr. Erken ve geici bir ilkbahardan sonra, aalarn ve otlaklarn grkemle ve birden iek amasyla hava srekli iyi gitmeye balar. Yaz tahtna kurulur ve her eyi kavurur. Toz iinde austosbcekleri ter. Aylarca gkyznde bir tek bulut yoktur. Genellikle, mays ortasndan eyll sonuna kadar Atinaya bir damla yamur dmez. Sonbaharla birlikte yamur gelir, kn da frtnalar patlar. Borayla kar gelir ama iki gn bile kalmaz. Yamur byk sanaklarla hmla iner. Kimi yerlerde yllk yamurun sekizde hatta drtte biri kadar tek bir gnde yaar. Yar yarya kuru dereler, korkun seller haline gelir; uuldayan ve kemiren su, kra yamalarn incecik toprak katmann alr denize srkler. On- ca aranan su artk afetten baka bir ey deildir. Kimi kapal vadilerde, yamurlar bataklk ukurlar olutururlar. yle ki kylnn hem alak avdarlarn kavuran kurakla hem de otlaklarn kaplayan takna kar mcadele etmesi gerekir. Bunu ancak ok yetersiz biimde yapabilir. Bayrlardaki tarlalarnda teraslar yapar ve kk toprandan akan topra kfelerle bir setten brne karr. Tarlalarn sulamaya, bataklk zeminleri akalamaya ve iinden gllerin suyunun akaca kanallar temizlemeye alr. ok ilkel aletlerle yaplan btn bu iler ok etin ve ok yetersizdir. plak da yeniden aalandrmak gerekirdi, ama bu ii kyl bilemezdi ki! Balangta, Yunan dalar olduka aalyd. amlar ve narlar, karaaalar ve meeler uluaalarla da talandrrd. Dada av hayvan ok boldu. Ama Yunanllar daha ilk zamanlardan itibaren, gerek kylerini kurmak, gerek odun kmr yapmak iin aalar kestiler. Or- man yol oldu. V. yzylda bile tepeler ve doruklar gkyznde bugnk ayn kuru srtlar grnmndeydiler. Bilisiz Yunanistan gnee, rndan km suya, taa teslim oldu.Bir eein glgesi iin dvlyordu.Bu kat toprak stnde, bu deiken ve acmasz gkyz altnda zeytin aalar ile zm balar ve birazck da kkleri olduka derindeki neme ulaamayan tahllar yetitirmenin stesinden gelmeyi baarmlard. Sabanlardan sz etmeyelim, topra ancak syran atal azl dallar ya da aatan kaba karasabanlar vard. Tahllar ihmal edilir, Yunanllar budaylarn Sicilyann ya da bugnk Ukrayna ve Romanya denilen yerlerin daha ansl topraklarnda aramaya giderler. V. yzylda, byk kent Atinann her trl emperyalist politikas en bata buday politikasdr. Halkn beslemek iin Atina mutlaka deniz yollarnn, zellikle de Karadenizin anahtarlar olan boazlarn egemeni kalmak zorundadr.Zeytinya ve arap hem dei toku paras hem de antik dnyann nasipsiz kznn vncdr. Athenann armaan boz zeytin aacnn deerli rn gndelik hayatn temel gereksinimlerini karlar: insan zeytinyanda yemek piirir, zeytinyayla aydnlanr, su yoksa zeytinyayla ykanr, silinir, her zaman fazla kuru olan deri, zeytinyayla beslenir. Dionysosun harika armaan araba gelince, o hemen yalnz bayram gnlerinde ya da akamlar dostlar arasnda ve her zaman su katlarak iilir. ielim. Lambann n niye bekleyelim ki, azck gnmz kalm. ndir, ocuk byk alaca bardaklar. arab insanlara Zeus ile Semelenin olu verdi, skntlarn unutsunlar diye. Bir ksm arap iki ksm su, doldur onlar azna kadar. Bir bardak brn isteklendirir.

(Ey Ramuz! Hayr, bu Alkaios (Alkeos).)uBa dikmeden, baka hibir aa dikme. (Horatiusdan (Oratios) nce, yine Lesboslu (Lezvoslu) yal Alkaios.) arap, gerekliin aynas, Bir at penceresi ki oradan insan ta iinden grlr!Srklarla desteklenmi zm balar Yunan lkesinin teraslar halinde oyulmu yamalarn kaplar. Ovada balar birinden brne uzanan meyve baheleri arasna dikilir.Yunanl yetingendir, iklim bunu gerektirir, kitaplar da byle derler. Ama kukusuz, yoksulluk da bunu gerektirir. Yunanl peksimet gibi yaplm arpa ve avdar ekmei, sebze, balk, meyve, peynir ve kei style yaar. Ve de ok sarmsak!Et -av hayvan, kmes hayvan, kuzu ve domuz- zengin beyler (denildii gibi kodamanlar) dnda, tpk arap gibi, yalnz bayram gnlerinde vardr.Bu clz beslenme dzeni ve yaam yoksulluunun nedeni (u Gneylilerin tembel olduklarn ve pek az eyle, gne yiyerek geindiklerini bilirsiniz) yalnz olduka nankr toprak ya da bunun nedeni olan basit tarm yntemleri deil, her eyden nce topran insanlar arasnda eitsiz dalmdr.Balangta lkeyi igal eden boylar toprakta bir klan ortak mlkiyeti kurmulard. Her kyn evre toprann tarmndan, herkesin almasndan ve topran rnnn paylalmasndan sorumlu klan bakan vard. Klan belli sayda aileyi -geni anlamda ev halkn- bir araya getirir; her aile ekilecek bir toprak paras alr. Bu ilk dnemde zel mlkiyet yoktur: Ailenin payna den toprak kesin olarak satlamaz ya da satn alnamaz, aile bann lm zerine paralanamaz. Toprak bakasna verilemez. Buna karlk bltrme yeniden yaplabilir, toprak her ailenin gereksinimlerine gre yeniden datlabilir.Bu ortak toprak ev halk yelerince ortaklaa ilenir. Tarm rnleri Moria denilen, ad pay ve kader anlamna gelen ve kura yolu ile toprak paralarnn datmn da ynetmi olan tanrnn gvencesi altnda datlr. Bununla birlikte, yurtluun bir blm, yaklak yars, her zaman nadasa braklr: Topra dinlendirmek gerekir ve henz yldan yla sral deiik rn tarm uygulanmaz.Bu durumda verim ok dktr tabii ki.Ama iler bu kadarla kalmaz. Antik krsal komnizm, yani ilkel yaam evresine zg mlkiyet biimi (Gney Afrikal Bathongaslara ya da kimi Bengal halklarna baknz), Akhalarn yama dneminden itibaren kmeye balar. Mykene monarisi bir askeri monari idi. Sava birleik bir komutanlk ister. Kazanl bir seferden sonra, krallarn kral ile onlara bal vasal krallar topran yeniden datmnda olduu gibi ganimetin paylamnda da aslan payn kendilerine ayrrlar. Ya da baz bakanlar, ancak ynetiminde bulunduklar topraklar, dpedz mlk edinirler, iine ciddi eitsizliklerin girdii ortaklk toplumunun yaps tepeden balayarak yklr. Kodamanlarn yararna olmak zere, zel mlkiyet ortaya kar.zel mlkiyet ilerlemenin gidiatna gre baka trl de yerleebilir... Birtakm kimseler eitli nedenlerle klanlardan karlabilirler. Bunlar kendiliklerinden de klanlardan kabilirler. Macera ruhu bunlardan ounu denize almaya srklemitir. Kimileri de, klan arazisinin snrlar dnda, ilenmek iin ok verimsiz bulunmu birtakm topraklar igal ederler. Klanlar kenarnda bir kk reticiler snf oluur: Mlkiyet orada artk komnn olmay brakr, aamal olarak bireysel hale gelir. Bu snf ok muhta ama ok alkandr. Klanla balarn koparmtr: Bazen toprakla da balan koparr. Bu insanlar zanaatkar loncalarn kurarlar: Yaptklar aletleri ya da sadece dlgerler, demirciler, v.b. olarak zanaat emeini klanlara sunarlar. Bu zanaatkarlar arasnda unutmayalm ki hekimle- r, airler vardr. Loncalarda toplanan hekimlerin, kyden kye nerdikleri kurallar, reeteleri, merhem ve ilalar vardr: Bu reeteler yalnz onlarn mallardr. Ozan loncalarnda, szl gelenee gre, doalama sylenen ve bylece yaylan gzel manzum anlatlar da bu loncalarn maldrlar.Btn bu yeni toplumsal gruplar sitenin erevesinde doar ve geliirler. Ve ite bylece site eit olmayan gle, ikiye ayrlm olur.Bir yanda byk krsal mlk sahipleri, te yanda ksmetleri hi de bol olmayan kk mlk sahipleri, zanaatkarlar, basit krsal kesim iileri, denizciler. Balangta ok yoksul bir yn olan btn bu meslek adamlarna Yunan demiurges (Dimiurgos) der.Yunan tarihinin btn dram, gelecekte ulaaca bykl, bu yeni toplumsal gruplarn ortaya kmas ve gelimesinde sakldr. Kendilerini sitenin efendileri haline getiren ayrcalklar byklerden ekip almaya alan yeni bir snf dodu. nk yalnzca bu soylu mlk sahipleri yksek memur, din adam, yarg ve komutan olurlar. Ama az sonra halk ynnn nicelii artar. Bu kitle, herkesin hak eitlii temelinde birletii siteyi yeniden kurmak ister. Mcadeleye balar ve halk egemenliinin yolunu aarlar. Grnte silahszdr, demokrasiyi ele geirmek iin yrr, iktidar ve tanrlar halka kardrlar. Ama yine de zaferi o yn kazanacaktr.te ksaca zetlersek baz koullarn ortaklaa etkisi Yunan uygarlnn douunu hazrlar ve olanakl klar. Yunan uygarlnn douuna uygun bir durumun ne yalnzca doal koullar (iklim, toprak ve deniz), ne tarihsel zaman (nceki uygarlklardan gelen) ne de yalnz toplumsal koullar (yoksullar ile zenginlerin atmas, tarihin bu motoru) deildir, tm bu elerin birlikte ynemesi olduu bilinsin. Birtakm bilim adamlar ya da yle geinenler Peki Yunan mucizesine ne diyorsunuz? diye haykracaklardr. Yunan mucizesi filan yoktur.Mucize kavram temelde bilimd olduu gibi; Hellence bir tutum da deildir. Mucize hibir eyi aklamaz: nlem iaretleriyle coku iinde sylenmi bir aklama yerine geer.Yunan halk, iinde bulunduu koullarda, elinin altndaki olanaklarla ve gklerden zel bir ba istenmesine gerek kalmadan kendisinden nce balam olan ve insan trnn yaamasna ve yaamm iyiletirmesine olanak veren bir evrimi gelitirmekten te gitmez.Bir tek rnek verelim. Yunanllar sanki bir tr mucizeyle, bilimi kefetmi gibi grnrler. Gerekten de szcn ada anlamnda bilimi kefederler: Bilimsel yntemi kefederler. Ama bunu baarmlarsa nedeni onlardan ok nce Kaldelilerin, Msrllar ve daha bakalarnn yldzlar hakknda olsun, geometrik biimler hakknda olsun, ynla gzlem biriktirmi olmalardr; bu gzlemler rnein denizcilerin denizde yollarn bulmalarn, kyllerin tarlalarn lmelerini, almalar iin tarih belirlemelerini salamaktayd.Yunanllar biimlerin zellikleri ve yldzlarn dzenli hareketi hakkndaki bu gzlemlerden yasalar karmann, olaylarn bir aklamasn yapmann mmkn olduu bir zamanda ortaya karlar. Evet bunu yaparlar; ou zaman yanlrlar ve yeniden balarlar, bu konuda mucizelik hibir ey yoktur, sadece insanln ar ilerleyiinde yeni bir admdr bu.insan etkinliinin teki alanlarndan, ok sayda bakaca rnekler de karlabilir.Tm Yunan uygarl hem k noktas olarak hem de erek olarak insan ele alr. Onun gereksinimlerinden doar, onun yararn ve onun ilerlemesini arar. Bunu baarmak iin, hem dnyay hem insan, birini tekisi araclyla aarak aydnla karr. Ona gre insan ve dnya birbirlerinin aynalardr; bu aynalar karlkl olarak birbirlerine bakar ve birbirlerini okurlar.Yunan uygarl, insan ile dnyay birbirine eklemler. Kavgada ve mcadelede, ok varsl bir dostluk ortaya karacak ekilde bu ikisini birbirine kartrr, bunun ad uyumdur, armonidir (har- monia).

BlmiiIlyada ve HomerosunHMANZMHomerosun Ilyada's -Yunan halknn ilk byk kazanm, iiri ele geirmesidir- savataki insann, tutkular ve tanrlar yznden savaa srklenmi insanlarn iiridir. Burada byk bir air bu iren felaket karsnda insann, kan iici... tanrlarn en tiksinti vereni Ares ile kar karya kalm insann soyluluunu dile getirir. air burada yaln bir biimde ldren ve len kahramanlarn cesaretini dile getirir; yurt savunucularnn kararl zverisini anlatr; kadnlarn acsn, babann neslini srdrecek oluna veda ediini syler; yallarn yakarmasn dile getirir. Baka eyler de vardr: eflerin tutkusu, agzllkleri, kavgalar, birbirlerine savurduklar svgler ve yine yiitlik, dostluk, sevgi ile yan yana korkaklk, bbrlenme, bencillik, intikamdan daha gl olan merhamet. air, insan tanrlar katna karan n akn dile getirir. u ba bol tanrlar ve onlarn soukkanllklarn dile getirir. Ve lmller ynnaKr Homeros. (Yaklak 450 ylna ait bronz bir orijinale gre,Roma Impararorluunun balang dnemlerinde tarihlenen mermer kopya)

40 1 AntIk Yunan Uygarliii

kar onlarn kskan kzgnlklarn, deiken ilgilerini ve derin kaytszlklarn.Her eyden te, iinde lmn hkm srd bu iir, yaam sevgisini, ama ayn zamanda yaamdan daha yksek ve tanrlardan daha gl olan insan onurunu dile getirir.Byle bir temann -savaan insan- her zaman savan yiyip bitirdii Yunan toplumunun ilk epik iirinin tmne hakim olmas doaldr.Homeros bu temay ilemek iin amzdan nce XII. yzyln banda yer alan Troya Sava tarihesinin yar yarya masals bir oluntusunu seti. Biliyoruz ki, bu savan nedeni gerek asl Yunanistanda (Mykeneli Akhalar), gerekse Egenin Asya yakasnda (Troya- l Eoliallar) yerleik ilk Yunan boylarnn ekonomik rekabetidir.airin srekli bellekte tuttuu ve iirin tmne konu birliini veren oluntu Akhilleusun (Ahileas) fkelenmesi olay, onun Mykene kral ve Troyaya kar yaplan seferin nderi Agamemnon ile kavgas, sonra da kavgann Troyay kuatan Akha-Yunanllar iin kt sonulardr.ite olayn rgs. Bakomutan Agamemnon Yunanllarn en yiidi ordunun kalesi Akhilleusdan bir ganimet paylamnda payna den Briseis (Vrise) adl bir gzel tutsak kadn kendisine vermesini ister. Akhilleus kendisine den bir maldan yoksun braklmay fkeyle reddeder. Silahl halk toplantsnda bu istek kendisine bildirilince, Akhilleus Agamemnona ar kfrler eder (Ey edepsiz adam, agzl, yzsz, kpek suratl, arap fsy geyik yrekli), her zaman savan en ar ykn tadndan ve dnte halkn kemiren kraV\ agzl komutan ve alak askerden daha az pay aldndan yaknr. Agamemnon yiitliine yapt hakaretten tr kendisinden zr dilemedike savatan ekilip kollarn kavuturarak adrna kapanacana btn arkadalar nnde yemin eder. Ve yle de yapar.Ilyada'mn ba kahraman Akhilleus iirdeki her olayn merkezi ve eksenidir. Savatan ekilmesinin -kendi ekilii ile birlikte birliklerinin de- Akha ordusu iin ar sonular vardr. Troya surlar altndaki ovada hepsi birbirinden berbat yenilgiye urarlar. O vakte kadar hep saldran Akhalar savunmaya ekilmek zorunda kalrlar; on yldan beri ilk kez Troyallarn geceleyin ovada konaklamaya cesaret ettiklerini grrler. Yunanllar kendilerine siperler ardnda bir

tahkimli ordugh kurarlar: Kuatanlar kuatlmlardr. Bu ordugh bile Priamosun en yiit olu Hektorun (Ektor) ynettii Troyallar- ca zorlanr. Dman Yunan gemilerini yakmaya, ordularn, denize dkmeye hazrlanr.iirin byk bir blmn kan dkme ve kahramanlklarla, umutsuz fakat yorulmaz abalarla dolduran bu etin savalar boyunca, Akhilleusun yokluu hem arkadalarnn grne hem de bizim kanmza gre onun gcnn ve kudretinin parlak bir belirtisinden baka bir ey deildir. Savan tm hareketlerini ve anlarn belirleyen bir yokluk-varlk olaydr bu. Akha nderlerinin en yiitleri -Telamon (Tilamon) olu dev yapl, evik Aias (Eas), Oileus olu, atlgan Diomedes (Diomidis) ve daha bakalar- bouna Akhilleusun yerini doldurmaya alrlar. Ama Akhilleusun yiitlik deerinin bu cesur yardmclar gen kahramann binde biri bile deildirler; o, g, abukluk, atlganlk ve yiitlik denince, eksii gedii olmakszn sava erdemini tmyle yalnzca kendinde toplamtr. Her eye egemen olan ve her eyi reddeden Akhilleus herkesin yenilgisine yol aar.iki felaket arasnda trajik bir gecede, Akhilleus kapanp kald ve kendisine ar gelen eylemsizlik iinde adrnda kendi kendini yerken Yunan ordughndan elilerin geldiini grr; bunlar arasnda ordunun iki byk nderi, ocuklarca ekitirilen bir kei kadar inat, yiitlii ile Yunanllarn Akhilleusdan sonraki ba savunucusu Aias ve yrein ve szn btn dolantlarn bilen ok kurnaz Odysseus vardr. Bu iki savann yanna, ocukluunda Akhille- usu yetitiren, babasnn srarl ars zerine onu eiten ihtiyar Phoiniks (Finiks) katlmtr. de, savaa geri dnmesi, asker olann arkadalarna borlu olduu drstlkten dn vermemesi, orduyu kurtarmas iin ona yalvarrlar. Agamemnon adna ona gzkamatrc armaanlar ve erdemler vaat ederler. Ama en azndan yemini kadar zsaygs ile de bal Akhilleus gsterilen kantlara, gzyalarna ve hatta onura kabaca hayr yant verir. Daha da ileri gider: Ertesi gn yeniden alp yurduna dneceini, gen yata Troya nnde lp kazanmay semi bulunduu lmsz ana, silik ihtiyarl yelediini syler.Akhilleusun o ilk seiminden dnmesi -imdi yaam, an ve erefe yelenmektedir- eer o buna bal kalsayd kukusuz onu kltrd.Ama ertesi gn olur ve Akhilleus gitmez, ite o gn Troyallar Yunanllarn savunma hatlarn yararlar ve Hektor, Aiasn savunduu bir kadrgann kna aslarak donanmay atee vermeleri iin arkadalarna barr. Ordughn br ucundaki Akhilleus yaklan ilk Yunan gemisinden alevin ykseldiini grr; bu alev Yunanllarn yenilgisi ve kendi erefsizlii demektir. O anda en sevgili arkadann, kendi vcudunun en iyi yars gibi grd Patroklosun yalvarmasna duyarsz kalamaz. Patroklos nderinden gerek gzyalary- la, Akhilleusun Troyallara dehet salacak o nl silahlarn kuanp onun yerine savama izni ister. Akhilleus bu vesileyle en azndan birliklerini savaa sokmay kabul eder. Patroklosu kendi silahlandrr, onu askerlerinin bana geirir ve abuk davranmas iin sktrr. Patroklos Troyallar gemilerden ok uzaa, ordughn dna pskrtr. Ama ynettii bu parlak kar saldrda karsna kan Hektor ile arpr. Garip bir arpmada Hektor Patroklosu ldrr; ama bir tanrnn ie karmasyla gerekleen cinayete benzer bu lmde, grnmez Apollonun eli vardr.Dostunun kaderini renen Akhilleusun acs korkuntur. Kendini yere atan, yemeyi imeyi reddeden, san ban yolan, yzn gzn ve giysilerini kllere bulayan Akhilleus hkra hkra alar ve lmeyi dnr (Yunanllara gre intihar ancak korkaklarn utan verici snadr). Daha nce Agamemnonun onun zsaygsnda at yara ne kadar taze olursa olsun, Patroklosun lm Akhilleusun iine artk ona her eyi unutturan ac ve tutku uurumlar kazar. Ama ite bu ac, onu rndan karr, Patroklosun katili Hektora ve onun halkna kar intikam istei deli eder onu ve yaama ve savaa dndrr.Bylece, iirde; yalnzca Ilyada'nn kahraman ve motoru Akhilleusun psikolojisindeki Homerosun istedii dokunakl bir deiimle; kendi tutkulu fkesinden baka hibir eye boyun emeyen bu ayn kahramann sertlii yznden kesin olarak durgunlua mahkm gibi grnen dramatik olayn tam tersi gerekleir.Akhilleus savaa dner, llyada'nn drdnc kavgas balar. Bu artk onun kavgasdr; yoluna kan btn Troyallar krp geirir. Troya ordusu bozguna urar; bir blm ldrlr; Akhilleusun attklarnn bir blm rmakta boulur; kalanlar da ylgnla uram halde sitenin duvarlar arkasna snrlar. Yalnz Hektor, babasnn ve anasnn yalvarmalarna karn, yurdunun can dmann karlamak iin kaplarn nnde kalr.Hektor ile Akhilleusun teke tek sava Ilyada'nn doruk noktasdr. Yrei kars, olu, yurdu iin tad sevgiyle dolu Hektor yiite dvr. Ama Akhilleus daha gldr. Hektoru koruyan tanrlar bile ondan yz evirirler. Akhilleus onu dve dve ldrr. Vcudunu bir ganimet gibi ekip Yunanllarn ordughna gtrr, onu aalamaktan da geri kalmaz; dmann ayaklarndan sava arabasnn arkasna balar ve bir kamyla atlarn drt nala kaldrr ve yerde srklenen gvdenin evresinde - bir toz bulutu ykseldi birdenbire - Toz toprak iinde kald btn ba - kopkoyu salar darmadan olduy - ok gzeldi bu ba eskiden - imdi Zeus verdi onu dmanlarna - kirletsinler diye yurdunun topraklar stnde.*iir bu sahneyle bitmez. Akhilleus, adrna yalvarmaya gelen Priamosa bahtsz olunun cesedini verir. Hektor Troya halknca grkemli bir cenaze treni ile gmlr. Kadnlarn alayp szlamalar, doalama yaktklar yas arklar, yaknlar iin yaamn veren kiinin talihsizliini ve ann dile getirmektedir.

Bu devasa iirin konusu byledir. Bu konu, dhi bir sanat tarafndan ustalkla ilenir. Eskilerin bunu kendisine mal ettikleri air Homeros iirin birok blmnden her birini uydurmam olsa bile bu blmler grkemli bir btnlk iinde, onun tarafndan burada toplanm ve birbirine balanmtr.VIII. yzyla yerletirilmesi gereken llyada'nn yazln Troya Savandan ayran drt yzyl boyunca, kukusuz birok air bu sava ve hatta Akhilleusun fkesi hakknda saysz ykler oluturmulardr. Bu airler, destan, konuma diline benzer bir ritimle ama ahengi daha dzenli ve daha grkemli dizelerle doalama sylyorlard. Bu akc dizelerin aklda tutulmas kolayd. Henz, bir biimde srekli iirsel bolluk anlamna gelen bu doalama iirlerden doan llyada ak iinde, yar yarya unutulmu, ama; tm destana parlak bir ahenk ve benzersiz bir grkem veren Eolial atalarnn, parlak sfatlarla dolu eski dilinden birok yabanc biim tar.Homerosa yolu am olan iirler, kukusuz bellekten aktarl yorlard.* llyada ve Odysseia'dan bu ve bundan sonraki aktarmalar Azra Erhat-A. Kadir evirisi destanlardan alnmtr -.n.(Destans iiri ezberden syleyen adalar arasnda, rnein XIX. yzylda Srplarda, 80.000 dizeye kadar aklda tutma ve yazya geirmeden yayabilme yetenei saptand.) Homerosun nceli olan Yunan ezbercileri para para nce doalama iirlerini bey evlerinde okuyorlard. Bu beyler, artk Mykene dneminin yamac nderleri deildirler, bunlar zellikle gemi zamann sava kahramanlklarnn vgsn dinlemekten holanan krsal kesimdeki byk mlk sahipleriydiler. Yunan dnyasnda tccarlarn ilk kez ortaya ktklar bir zaman gelir. ncelikle, Kk Asyada lonia kentlerinde, Eoliann tam gneyinde, Miletos (Militos), Smyrna (Smirna) ve teki limanlarda grlr. Homeros, VIII. yzylda, hangisi olduunu kesin belirleyemeyeceimiz, lonia kysndaki bu kentlerden birinde yaamaktadr, ite bu dnemde, belki de tarihin baka hibir annda grlmemi ekliyle, apansz bir iddetle snflararas mcadele balayacaktr. Bu mcadelede, tccarlar snfnca ynendirilen topraksz ya da yalnzca verimsiz topraklar olan yoksul halk, soylu mlk sahiplerinin toprakta kendilerine mal ettikleri hemen hemen tekelci ayrcal onlarn elinden almaya alacaktr. Onlar da bu arada, egemen snfn elinden kltrn alr, kendilerine mal eder ve bundan Yunan halknn ilk bayaptlarn biimlendirirler.Yenilerde yaplan birtakm yksek dzeyde almalar llya- da>nn douunun VIII. yzylda loniada, doalama sylenen ve henz deiken yapdaki iirin, yazl ve stnde allm bir sanat yapt olarak toparland dnemde yer ald dncesini uyandrmtr. Insanal kaltn ilk ve en gzel destannn ortaya kmas, u yeni burjuva tccarlar snfnn douuyla bantldr. Eskiden beri var olan, henz pek kullanlmayan yazy, tccarlar, birden yaygn hale getirirler. lonial bir ozan -gelenein Homeros adn verdii dhi bir ozan- bu geleneksel doalama epik anlatnn, kendisinin setii bir blmn sanat yapt dzeyine eritirir, llyadamz dzenler ve nihayet papirs stne geirir.Demek ki burjuva snf, o vakte kadar biim bulamam bir iirsel kltre sanatsal bir deer vermekte, bir biim vermektedir. Bu arada bu iirsel kltr, yine bu snf tarafndan, ezbere okuma toplantlarnda, tm sitenin hizmetine, halkn hizmetine sunulur.lyada'nn, balangta birok yaratcs olan ama sonunda esiz bir airin yapt bu ok byk apl halk iirinin douuyla ilgili olarak, gnmz yaklam byledir. Yapt Yunan halknn ortak mirasdr, ayn zamanda bizimkidir de.Homerosun dehasn, zellikleriyle belirtmek istersek, her eyden nce onun byk, olaanst bir tipleme ustas olduunu sylemek gerekir.ilyada destan, insan doludur ve zgn tiplemelerin yaratcs tarafndan, yaayan varlklar gibi ayn, birbirlerinden farkl kiilerle doldurulmu bir dnyadr. Homerosun, Balzacn u szne sahip kmaya hakk vardr: Nfus idaresiyle yaryorum. Tpk Balzac gibi ve de Shakespeare gibi, btn zamanlarn en byk kiilik yaratclar gibi, Homeros da, bu kendine uygun medeni halleri, ekalleri, zgn davranlar (bugn dendii gibi; parmak izleri) ile birbirlerinden ayr ve ok sayda kiilik yaratma yeteneine, en yksek derecede sahiptir.Bir kiilii canlandrmak iin -onu betimlemez: nk Homerosun hi betimleme yapmad sylenebilir- ilyada'nn ozanna, kiilerine ykleyecei tek bir hareket tek bir sz kafi gelmektedir. rnein; ilyada'nn savalarnda len yzlerce asker vardr. Kimi kiiler iire sadece lmek iin girerler. Her zaman veya hemen hemen her zaman diyelim, lm karsnda insanda farkl bir duygu belirir. Byle yapmakla, airin, lm sahneden geri ektii anda hayat devam eder. Diores (Dioras) uzatt kollarn sevgili dostlarna, cann fledi, - baaa dt topran stneBir baka air genel olarak bu kadar az eyle ve bu kadar ksa sre iin hibir kii yaratm mdr? Bir tek hareket bu ama, bizi derinden etkiler ve bize Dioresi byk yaam akyla tantr.ite yukardaki rnekten biraz daha ayrntl bir sahne. Bir yaam imgesi ile bir lm imgesi.Babas brakmazd Polydorosu (Polidoros) karsn savaa, - ocuklarnn en kyd o, - en sevgili oluydu, geerdi hepsini kouda. - ite o gn de ocuka bir gsteri yapaym, dedi - dedi, gstereyim bacaklarmn evikliini, - kotu n sralaraO anda Akhilleus onu vurur.Polydoros inleyerek dizleri stne dt, - kapkara bir bulut kaplad gzlerini, - barsaklarn avulad devrilirkenVe ite Harpalionun lm. O yiit bir insandr ama igdsel bir korkuya engel olamaz. ekildi geri geri, arkadalarna doru, - drt bir yana bakna bakna, - biri etine saplamasn diye tuncuVurulur ve yerde vcudu bir solucan gibi kvranrken bile isyann anlatmaktadr.Cebrionesin (Kevrioues) gvdesinin dingin duruu ise tam tersine, yalnl anlatr; yiitlii lekesiz olan bu kahraman, lme yaln bir biimde girmitir. evresinde savan grlts devam etmektedir: O, unutulmutuk ve bar iinde sonsuz dinlenmeye ekilir.Birbirini paralamaya alan Troyallar Akhalar kar karya saldryorlard... Cebriones'in evresinde yzlerce sivri mzrak doruca gelip hedefe saplanyordu... Yzlerce koca ta savalarn kalkanlarnda patlyordu. Ama o, Cebriones, atlara ve arabalara hi aldrmayp, byk bir yer kaplayan koca vcuduyla toz toprak iinde yatyorduBylece Homeros doruca insana gider. Bize gsterdii kiilik ne kadar nemsiz, clz olursa olsun, bir hareketi, bir duruuyla her insann zn oluturan eyi zellikleriyle belirleyip gstermektedir.llyada'nn hemen tm kiileri askerlerdir. Bu askerlerden ou yiittir. Ama hibirinin ayn tarz yiit olmay ok belirgindir.Telamon olu Aiasn yiitlii cssesindedir: Direnme yiitliidir bu. Aias iri, geni omuzlu, dev yapl bir adamdr. Bu yiitlik tam bir ktledir, ta kesilir ve kimse onu kmldatamaz. Bir karlatrma, bu yiitlii onun dikball ile tanmlar (destanlara yakmayan bayalyla, bizim klasik yazarlarn kanna dokunuyordu Aias(!) ve onun bu zelliine bir vakitler gndermeler de yapld).

ou kez bir eek, bir tarlann kenarnda, ocuklara kafa tutar. inatdr, insan onun stnde denek stne denek krabilir: Yeil buday iine dalp onu kkten kazr. ocuklar dayaktan geirirler onu. ocuksu sertlikler! Ama her eyi silip sprmeden onu yerinden k- mldatamazlar. Byle dvrd koca Aias...Aiasda inat etme yreklilii vardr. Ama saldrda pek hzl deildir, yaban domuzu cssesi buna elvermez. Bedeni gibi akl da ar iler. Aptal deildir ama darkafaldr. Anlamad eyler vardr. rnein, Akhilleusun yannda komutanlarn elileri arasnda, kahramann, Briseis yznden inat etmesini bir trl anlamaz: Hem de bir tek kz iin topu topu diye barr, Oysa en sekin yedi kz veriyoruz sana, - veriyoruz daha bir sr eyler.Aiasn ar bedeni savunmada ona son derecede yardm eder. Ona verilen talimat konulduu yerde kalmaktr; o da orada kalr. Kelimenin tam anlamyla akl kttr: Geilmemesi gerektiini belirtmek zere oraya konmu bir snrta gibidir. air onu bir kale, bir duvar diye adlandrr. Sura dnm bir yiitlik.Savunduu geminin zerinde korumas gereken her yeri savunarak kasara zerinde "geni admlarla yryen, her saldrgan birbiri ardna dzenli mzrak darbeleriyle ldren, ya da gerekirse koca bir gemici kancasyla silahlanan Aias oradadr. Sz gc bir askerin- ki kadardr. Drt szck dna kmaz: Hi kalmamaldr. Baka kime gveniyorsunuz?n diye grler... Bizden bakas yok... yleyse kurtulu bizim ellerimizde. Anlamad o eylerden biri de ylgnlktr. Savan, tpk syledii gibi, bir enlik olmadn, mfrezeler halinde, kollarn ve cesaretin dmannkilerle kar karya getirildii bir yer olduunu bilir.O zaman insan lecek mi yoksa kalacak m, bir anda bilir, bu da ok daha iyidirite, savata Aiasn korkun yzndeki g- lmsemey\ douran basit dnceler bunlardr.Aiasm yiitlii kesin biimini almam Spartalnn ya da Romalnn yiitliidir; askerlik kuralnn kendisine, geri ekilmeyi yasaklad Spartalnn, nbet yerini terk etmesi yasaklanan Horatius Coclesin yiitliidir. Bulunduu yeri elde tutmak iin kendilerini ldrten askerlerin yiitliidir bu. Plutarkhosun (Plutarkos), daha sonra gelecek olan ilk edebiyatnn kullanaca biimde bunu kopyalayp oaltmasndan ok nceleri kahramanlk, Homeros tarafndan byle resmedilir.Diomedesin yiitlii ise bambakadr. Dayanmaktan deil de ileri atlmaktan doan cesaret. Spartal yiitlii deil de furia francese''' Diomedeste genliin atlganl ve creti vardr, ateli biridir o. 11- yada'nn kahramanlar iinde Akhilleusdan sonra en gencidir. Genlii yznden, aabeyleri karsnda daha bir kstahtr. Geceleyin nderler toplants sahnesinde Diomedes Agamemnonun davranna saldrrken takndr: Krallarn kralnn Akhilleusdan zr dilemesini ister. Ama sava alannda disiplinli bir askerdir; bakomutann her dediini kabul eder, en haksz azarlarn bile sineye eker.Dionetl's her aman yrmeye hazr bir askerdir; onda bir g- [footnoteRef:1] [1: Bu talyan deyin, ^yaveFle birlikte, Fornoue savandan balayarak, Fransz cokunluktu.ak iin kullanlr-.n.]

nll ruhu vardr. Sert bir kavga gnnden sonra, Troya ordughnda tehlikeli bir gece kefi iin kendini ortaya atan yine odur. Grevinden daha fazlasn yapmay sever. Savan en banda onu bir sarholuk sarar. Hektorun karsnda btn nderler kaarken Diome- des iindeki cesaret yznden daha da ilerilere gider. Kargs sarholuuna katlr: Kargm ellerimde lgndrder. Yal Nestoru bile Hektora kar atlmaya srkler. Hektorun zaferini isteyen Ze- usun, iki cesur savay yldrmlaryla sava alanndan kovmas gerekir. Yaman fkrarak alev ve yank kkrt kokusuyla, tam Di- omedesin arabasnn nne der. Korkuya kaplan atlar arabann altna saklanmaya alrlar ve dizginler Nestorun ellerinden kurtulur... Ama Diomedes sarslmamtr.Homeros Diomedese iirdeki en gzalc cesareti verdi. Gen delikanl arkadalarndan o kadar nde dvr ki Tydeus'un (Tide- as) olunun (Diomedes) der air, Troyaltlarn m yoksa Akhalarn m tarafnda olduunu anlayamazsnz.Bunu gstermek iin Homerosun bavurduu karlatrmalarn hep srkleyici bir nitelii vardr: O, ovada bahelerin itlerini ve kyllerin taan suyu durdurmaya altklar u toprak setleri deviren sel sulardr. Homeros, bu parlak cesaretin niteliini gstermek iin kavgann ortasnda Diomedesin tolgasnn tepesinde simgesel bir alev yakar.En sonu bu kahraman, airden o biricik tanrlara kar savama ayrcaln kazanr. lmllerin savalarna karan lmszlerin karsna kmay ne Akhilleus, ne de baka biri gze alr. Benzeri olmayan grkemli sahnelerde, yalnz Diomedes Aphrodite (Afroditi), Apollon ve de Aresi kovalayacak ve onlara meydan okuyacak kadar atlganl ileri gtrr. Tepelemek zere olduu Troyal bir hasmn ondan saklamaya alan gzellik tanrasna saldrr. Onu yaralar ve kann aktr. Sivri Kargsyla atld ne, - vurdu onu elinin ayasndan. - Karg giriverdi derinin iine, - deldi Kharitlerin (Haritis) iledii rubay; akt tanrann avucundan tanrsal kan. Aresi de vurur ve savalarn tanrs on bin savannkine benzer bir kkremeyle kkrer. Btn bu ileri kibirsizce, kurumlanmadan yapar. Hibir tanrtanmaz vngenlik yoktur Diomedesde. Yalnz onu her tr arla srkleyen u i atei vardr onda. Diomedes tutkulu biridir. Ama kasvetli tutkulu Akhilleus ile k saan tutkulu Diomedes arasnda artc bir fark vardr. Diomedes cokulu bir kahramandr. Cokulu; bu szck Yunancada (szck kk bunu belirtir) iinde tanrsal soluk ta) an bir adam demektir. Diomedese bir tanra, dostlukla baldr: Sava, ama akll Athena onun gnlnde yatar ve onun ruhunu kendninkiyle kartrr. Arabasna, onun yan bana biner. Diomedesi kavgann ortasna atan o, iini cesaret ve gle dolduran o -Beni sev, Athena! diye barr ona-, darbelerine hedef olarak ate saan Aresi gsteren odur. Korkun sava kkrtt iin insanlarn ve tanrlarn nefret ettii bu tanrya u kudurgan, mcessem Ktlk der Athena. Yunanllarda pek tapma ve suna olmayan bir tanrdr Ares.Diomedesde cesaretin derin kayna, onun Athenamn szne besledii gvendir Bu gven zaman zaman bu Akha askerine Ortaamzn bir valyesi ile aralarnda bir ba varm havas verir. Diomedes lyada'nn valyece denebilecek tek kahramandr. Bir gn, adn bilmedii bir Troyal ile savaa balamadan nce durup dnr; onu vuraca sra bu adn Glaukos (Glafkos) olduunu ve bu adamn bykbabasnn bir konuunun torunu olduunu renir. O zaman gr Diomedes sevindi. - saplad kargsn bereketli topraa. - soylu hasmna u dostluk dolu szlerle seslenir: - Demek yle ha, - demek eski konuusun sen babamn?..Hatrlamyorum Tydesu,memedeyken brakm beni o... te sen imdi bylece - Argos ilinde konuum olursun benim; - ben de Lykiada (Likia) senin konuun olurum. - bir gn oraya derse yolum. - Kalabalkta karglarmzdan saknalm; - benim ldreceim bir sr Troyal var... - Senin karnda da bir sr Akhal var... Deielim gel silahlarmz bellesin Akhalarla Troyallar atalarmzn konuk kardei olmasyla vndmz. Bunun zerine, iki sava arabalarndan atlar, el skr ve dost olurlar.

Melos ta bulunmu Girit-Mykene vazosu. (Tarih: 1450-1400)

Sahne parltldr. Homeros, kahramanlarndan baka hibirine bahetmedii bu yce gnll davran cokulu Diomedese mal eder.Sahne artcdr, ama sonu daha da artr bizi. yle tamamlanr: Ama Kronosolu Zeus, tam o sra, - Glaukosun akln bandan ald, - Tydeus olu Diomedesle deiti silahlarn: - Altn tunla deiti, - yz kzlk silah dokuz kzlk silahla.air gzde kahramannn bundan ok honut kaldn bize sylemez. Ama Diomedes, Glaukosu yanlndan tr uyarmadna gre yine de bunu duyurmutur. Diomedesin valye ruhundaki bu az buuk agzllk, kiileri kahramanlar olan her yapt, ldrc bir tehlikeyle tehdit eden bilinegelen idealizmin panzehiridir. Bu, insan yreinin betimlenmesinde Homerosun derin gerekiliidir.llyada'da yalnzca askerler yoktur, kadnlar, yallar da vardr. Askerler arasnda yalnzca yiitler yok, Paris de vardr.Gelenee gre Troya savann kkeninde Paris ile Helenenin olaand aklar vard. Bu ak, lyada'nn atks iinde garip bir gle hazr ve etkin durur.Paris, Heleneyi batan karan ve karan kiiydi. Sava ilk ba^ latan oydu; ayn zamanda Akhilleusu alt eden biriydi, att okla ldrmt onu. lyada'dan nceki dnem Troya destanlarnda, Parisin, bizzat kendisi tarafndan balatlan savan kahraman, ayn zamanda Troyay ve Heleneyi kazanan kii olarak gsterildii bir dnemin olduu dnlebilir.yle grnyor ki, bu soylu rol onun yerine, Troyal destan evriminde, daha yeni tip olan kardei Hektor ile doldurarak Parisi lyada'nn korka haline getiren Homerosun kendisidir. Homerosun dram yetenei, Parisi Hektorun kart bir yere yerletirir ve btn iir iinde, iki karde arasndaki srekli atmay diri tutar. Hektor katksz kahraman, Troyann koruyucusu ve kurtarcs; Paris ise nerdeyse katksz korkak, yurdunun ba belas"dr.Yeri geldiinde, Parisin de o ada ideal olan saygnl grmedii anlamna gelmez. O da yiit olmak ister tabii, ama, eylemde yiit olmaya gelince, yrei ve gevek gzel bedeni karar annda cvtr. Bin dereden su getirerek ve szlanarak, geerli hibir nedeni olmakszn brakt savata, Hektora kendisini izleyeceini vaat eder. nemsiz aklamalara giriir: Burda ba baa kalaym dedim aclarmla." Sallantda vaatlerde bulunur: Ama karm demin istedi savaa atlmam, - yumuak szlerle dokundu yreime" (Bu yumuak szleri daha nce de duyduk biz. Parisin gk bile demeden sineye i bir dizi hakaretti.) Paris srdrr szlerini: Benim de yle yapmay kesiyor aklm... urda dur bekle beni, - kuanaym Aresin silahlarn, - istersen git, arkandan yetieyim." Anlatm bir asker iin laubalicedir.Baz somut ayrntlar da Parisin korkakln belirtir. Yeledii silah yaydr. Bu silah onun, dizlerini titreten ve yanaklarn solduran gs gse arpmadan kanmasn salar. Yay germek iin arkadalarnn ardna ya da bir mezar tann arkasna saklanr. Bir dman yaralarsa, kahkahalarla glerek siperden dar srar.Yine de Paris tam bir korkak deildir. Korku onu kavgadan uzaklatrr, ama vngenliin, bbrlenme isteinin onu kavgaya dndrd de olur. nk Paris gzellii ile vnr; savata bile omuzunda tad pars derisiyle vnr; bir kadn ba olan zlfl sa dzeni ile vnr. Bakalar dvrken kadnlarn odasnda ci- lalamakla vaktini geirdii silahlar ile vnr. Btn bunlar, tuvalet ve gzellik -ve gen kzlar dikizleme biimi, kadn dknl, ayartma baars-Troyada Parisi belki horgrlen, ama yine de nemli bir kiilik olmaktan karmaz. O, Hektorun hakaret edip durduu eitli ayartc unvanlarna yiit sava unvann da kolayca eklerdi. Bu yiitlik beratn biraz emekle elde edebilmek -yayn kullanmak- kouluyla. Bu, atmada iini bbrlenme ve korku brm Paris, sonunda onda baskn olacak duygular konusunda, aslnda kendi kararszln gsteren bu yzszlk ve bu pek iten gelmeyen bir ekingenlik ile durumu idare eder. Aphroditenin asi Heleniyi yatana att bu korkak ve vngen gzel olan, sonunda ola ola bir alaktan baka nedir?Yalnz insani planda bir psikolojik zmleme bu soruya karlk bulamaz. Bu zmleme Parisi znce yakalamaz.Parisin kiilii, bu kiilik, ancak, dinsel diye adlandrlmas gereken bir deneyimin alan olduu kabul edilirse aklanabilir. Hektor tarafndan hakaret edilen Paris, kardeinin kendisini korkakl yznden sulamasn glk karmadan kabul eder. Onun kabul etmedii ey gzelliine ve aklarna yaplan svgdr. Kardeine biraz da gururlanarak, yle karlk verir: Sar Aphroditenin gzel armaanlarndan tr beni knamaya hakkn yok. Tanrlarn parlak armaanlarn hor grmek olmaz. Tanr balar onlar bize ve elimizde deildir kendi seimimizi yapmak. Tasasz Parisin ses tonu nasl da ykselmitir! imdi Hektora ders verme sras onundur. O, bu armaanlar Tanrdan ald; bunlar insan semedi; bunlar tam olarak ona verilmi eylerdir. Gzellik ltfunu, arzuyu ve ak uyandrma yetisini Aphroditeden ald o. Ak ve gzellik, bedava balar, tanrsal eylerdir. Paris, onlarn alaltlmasna izin vermez, birtanrya svgdr bu. O semedi; bir seimin konusu oldu: Seilmi biri olduunu bilir. (Onun bedenine tanrsal almas Parisin kendine zg bir dinsel deneyim yaadn kabul etmemizi engellemez.)ite bu andan sonradr ki Parisin karakter yapsndaki uyum ve tutarll tam olarak anlyoruz. Onun tutkusu sradan bir zevk adamnn tutkusu deil, hepten bir kendini adaytr. Bu tutku ona sadece duyu hazz vermez -bunu elbette verir- onu tanrsallk durumuna yaklatrr. Parisin hafiflii, tasaszl, ok mutlu tanrlarn dinginliini andrr. Artk sorulacak sorular yoktur. Aphroditeye hizmetten baka bir ey dnmeden, insanlar arasnda onun temsilcisi olduu bilincinden doyum, eksiksizlik ve g alr. Yaam sadeletirilmi bir yaamdr, nk gdlmektedir.Kukusuz, iinde yaad sava dnyasnda korkaka davranr. nk iradesi zayf ya da yoktur. Ama, Aphroditenin gc bu temel zaaf tamamyla kapatabilir. Paris tanrsal istence balanmada onu her tr abadan bak klan ve her tr pimanlktan kurtaran bir yazgclk biimi bulmutur. Dindarl ahlakszln aklar. Ve onu Menelaosun (Menelas) kargsndan kurtaran Aphrodite, karsnn ister istemez katld mis kokulu yatana gtrdnde Hele- neye yapt yakc arda nasl ycelik vardr: Seninle sevielim gel u dekte, - sevgi hi dolmamt iime bu kadar. Denizleri aan gemilerle irin Lakedaimondan (Lakedemonas)- seni karp, kayalk adada, - dekte sarma dola olduumuz gn bile - u anda sevdiim gibi sevmedim seni. - Tatl istek hi sarmad beni bylesine.Aphrodite, gksel g olarak Aphrodite, burada Parisin azndan konuur ve setii ara ne kadar zavall olursa olsun, Troya haliknn seve seve tatan bir gmlek giydirecei bu korkaa ycelik verir.Helene Paristen sonsuz bir uzaklkta. ehvetli olmaktan ok duyarl bir kadn olan Helene, karakteri bakmndan Parise tam ters kutupta yer alr. Ahlaksz karsnda ahlakl davranan Helene, Aphroditenin onu iine drd tutku dnyasna direnir; onun kendisini paylamaya zorlad hazz da reddetmek ister. Parisin ah- lakdl, dindarlndan; Helenenin ahlakilii, tanraya bakaldrdan kaynaklanmaktayd.ikisi de gzel, ikisi de tutkuludur; gzellikleri ve tutkular kendilerinden teleyemedikleri ancak yazglarn oluturan, onlara verilmi armaanlardr.Yine de, Helenenin doas, dzen ve kural yanlsdr. Aile balarnn sayg ve sevgisi arasnda, kendisi iin her eyin kolay olduu zamanlar zlemle arar. Evimi barkm, o nazl byttm kzm - hsm akrabam, can yoldalarm brakmasaydm,... - bak eriyip gidiyorum gzya dke dke Kendi kendisini sert bir biimde\yar- glar; Troya halknca kendisine yneltilen ar yargy doal bulurT Yine de eer Paris yiit biri olsayd, na cesaretini rnek gsterdii kocas Menelaos gibi onurlu olsayd, Helene yazgsyla avunacakt. Demek ki olaylar, ahlak sahibi Heleneyi, iirin ona bahettii hret iinde, iki halkn ykmna alet olan ve kocasn aldatan kadn roln stlenecek ekilde hazrlamyordu. Homeros, Akhalar ile Troyallarn uruna ldkleri bu sulu eten, elikili olarak sadece anlalmaz bir biimde iyi e ve sevecen anne yaamn srdrmek isteyen basit bir kadn oluturmutur. Tanrlar -en azndan onlara kar kendimizi savunmak iin kefettiimiz ahlaktan fazla holanmayan u Homeros tanrlar- yaamlarmza girdi gireli aykrlklar da vardr. Aphrodite mutlak gcn gstermek iin Heleneyi egemenlii altna ald. Tanra, gzellie ve insanlara esinledii zapte- dilmez istee ilikin ifte bela karsnda kurbannn belini bker. Helene Aphroditenin yansmas olur kar.Ve onunla kar karya gelen erkekleri dinsel bir heyecan sarar. Bir anda bir ey, Troyal ihtiyarlar hayranla iteler, titretir ve deneyimleri bir ie yaramaz. Bir araya geldikleri surlara Helenenin ktn grnce, tuhaf bir biimde yle derler: Akhalar ile Tro- yallarn byle bir kadn iin - yllardr ac ekmeleri hi de ayp deil - Yzne bakan lmsz tanralara benzetir onu Bu korkun ihtiyarlar, yalnz Helenenin gzellii yznden iki halkn vahice krlmasn hakl gsterirler!Bununla birlikte, btn Troyallar bunu yutmaz. Basit ve iyi yrekli Heleneyi, kendi kendisinden nefret eden Heleneyi, anlalmaz tutkusundan nefret eden, ama yine de, hibir zaman ondan ayrlamayacak kadar Parisi sevdii gibi, kendi tutkusunu da seven Heleneyi -bu btnyle insan olan Heleneyi- ne Priamos, ne de Hektor kartrr birbirine; onlar, tanrsal gcn belirtisi olacak ykc bir alev gibi yreini kemiren u meum gzellii ile kartrmazlar onu.Bana kar sulu olan, der Priamos, sen deilsin, tanrlardr .Helene, gzelliinin yol at sonulara sz geiremez. O bu g-zellii ne istemi, ne de kendi gelitirmitir. Onu, kendisine verilmi bir armaan olduu kadar, ayn zamanda Tanrnn bir laneti olarak da almtr. Gzellii, ayn zamanda yazgsdr.Bu parltl ama bykl ikinci derece yldzlardan sonra, imdi gelelim llyada9nn esiz yldzlar Akhilleus ile Hektora. Home- ros, iirin bu iki gneiyle, belli bir seviyesinde birine ya da brne katlmakszn yaamann g olduu insan yaamnn ok nemli iki biimini aydnlatr.Akhilleus nce bir genlik ve g imgesi gibi grnr. Yaa gentir (yaklak 27 yanda), ama zellikle kzgn kan, ateli fkeleriyle yledir. Sava iinde bym ve toplumsal yaamn dizginini henz ne kabul etmi hatta ne de bilmi ele avuca smaz bir genliktir bu.Akhilleus genliktir ve de gtr. Soylularn fkelerine kar kendilerini korumak iin, zayflarn diledikleri kendiliinden salam bir g. Bilici Kalkhas (Halkias) llyada'nn banda byle der. Orduda patlak veren vebann nedeni konusunda Agamemnonun sorguya ektii Kalkhas, cevap vermekte duraksar. Gl kiilere gerei sylemenin tehlikeli olduunu bilir. Akhilleusdan koruma diler. Gen kahraman ona tam olarak gcn vaat eder: Korkma, Apol- lon adna ant olsun, Kalkhas, - Akhalarn en gls olmakla vnen Agamemnon hile olsa karsndaki, - ben sa olduum srece, grrken gzlerim... el kaldrmaz bir tek Akhal sana. te g dolu Akhilleusun ilk imgesi budur.Daha ilerde, Agamemnonun meydan okuduu bu g, bir tehdit olarak patlak verir; Akhilleusun artk savamayacana dair itii byk ant iinde (onun yalnzca bir parasn aktaryorum) gururla kendini gsterir. Bak sana diyeyim, ant ieyim bu denek zerine ki, - dalarda bir aa gvdesinden tunla kesilip alnd bu denek, - stnde bundan byle ne bir dal, ne bir yaprak bitecek, ... - Zeus verdi Akhalara onu, adalet datsn diye adna hak koruyanlar, - Akbaoullar tarlar ellerinde imdi onu. - te bir byk ant sana bu as zerine: - Bir gn gelecek, Akbaoullar tekmil - dvnp duracaklar Akhilleus gitti diye. - ster kz, ister kzma, gemi ola; senin onlara yardmn dokunamaz, - krlp gidecekler Hektorunkarsnda dalga dalga. - Neden saymadn diye sen de Akhalarn en iyisini - yrtn dur bakalm, kendini ye, - Peleusolu byle dedi, oturdu, - att yere altn kakmal deneiniOndan sonra ve destann on sekiz blmn aan srede G, hareketsizdir, imge de yle, Akhilleusun sava blmlerinde zincirden boanmasnda olduu gibi Yunanllar iin lmcl olan bu hareketsizlikte de arpcdr. nk orduyu kurtarmak iin, oturmu Akhilleusun yeniden ayaa kalkmasnn yeteceini biliriz. Onun yokluunun orta yerinde Odysseus bunu ona syler: Kalk ve orduyu kurtar...En sonunda G ayaa kalkar. Ve Akhilleus kalkt yerinden...Akhilleusun bandan da tpk byle - bir n ykseliyordu ge doru. - Akhilleus at duvar, hendein nnde durdu,... - Durup bard, te yandan haykrd Athene. - Bir kargaalk sald Troyal- larn sralarna. - Bir kargaalk ki, dile gelmezHomeros, Akhilleusun gcn dile getirmek iin ok etkili karlatrmalar yapar. Akhilleus yksek dalarn derin boazlarnda patlayan geni bir yangna benzemektedir, sk orman yanar, rzgr alevi savurur ve evirip evirir: ite izledii herkesi ldren bir tanr gibi byle saldrmtr Akhilleus ve kara toprak zerinde kan akp gider dereler gibi.Ya da, air, Akhilleusun ykc fkesi ile bir karlatrma noktasn bir doal felaketten deil de, bar bir i imgesinden karr. Dzenli harman yerinde, inemek iin ak arpay, - geni alnl kzler nasl koulursa sabana; arpa abucak ayklanrsa nasl - ayaklar altnda bren kzlerin, - tek trnakl atlar da tpk yle,ulu canl Akhilleusun ayaklar altnda - iniyorlard lleri kalkanlar. - Arabann sand altnda dingiller, - epeevre parmaklklar bulanmt kana, - atlarn ayaklarndan, araba tekerleklerinden - habire kan ve amur fkryordu. Peleusolu n kazanmak iin yanyordu - dokunulmaz elleri bulanmt kanl amuraYkc g, kana bulanm g: iirin en korkun blmlerinde Akhilleus byle grnr. Acmaszdr Akhilleus. Bir air, irenlii yeniyetme Lykaonun (Likeon) lmndeki gibi sahnelerden daha teye nadiren gtrmtr. Bu silahsz ocuun yalvarmas, babasnn bahesinde Akhilleus ile ilk karlamasn hatrlamas, umulmadk kurtarlma yks btn bunlar iimizi szlatr, ama bu Akhilleusun yantm daha hoyrat, cinayeti daha vahi ve ayaklarndan tutulup kfrlerle Skamandrosun balklarna frlatlan cesedin durumunu daha rkn klmak iindir.Btn bunlardan sonra bu tanra olu bir insan mdr, yoksa yalnzca bir hayvan mdr? Herhalde tutkulara ar duyarl ile bir insandr. Akhilleusun gcnn ruhsal nedeni buradadr: Tutkulara ve derin bir biimde dostluun, zsaygnn, an ve hretin ve nefretin biriktirip besledii tutkulara duyarl biri, insanlarn en krlgan olan Akhilleusun gc, ancak tutkunun kabarmas iinde grlmemi bir iddetle kendini gsterir. Lykaonun dehete dm gzlerine ve bizim gzlerimize o kadar duyarsz, o kadar kat grnen Ak- hilleus, yalnzca onu demir gibi sertletiren bir tutkuyla gerilmi olduu iin kat, yalnz o tutkuya duyarl olduu iin her ey karsnda duyarszdr.Eer tanr soukkanl ise; bu adamda tanrsal hibir ey, insanst hibir ey yoktur demektir. Akhilleus hibir eye egemen deildir, her eye katlanr. Briseis, Agamemnon, Patrokles, Hektor, yaam onda duygusal ufkunun bu drt ana noktasndan birbiri ardna bir ak ve nefret frtnas uyandrr.Hibir zaman dingin olmayan ruhu, tutkunun, ierisinde ard arkas kesilmeyen frtnalar devirip patlatt geni bir gk gibidir.Yatma her zaman ancak grntedir. rnein, Agamemnon ile barma sahnesinde Akhilleus -onun iin artk, kendisini bunca inciten bu kuklann nemi yoktur ki- btn dnlere, hem de en yce gnll dnlere hazrdr, ama, harekete gemekte ge kalnd iin birden onu eline geiren yeni bir tutku, intikam isteyen dostluk, yzeydeki dinginlii atlatr. yle barr: ld can yoldam benim, sivri tun yrtt etini, - yzkoyun yatyor barakamda, - evresinde arkadalar kan alyors - yreim aldrmaz senin dediklerine, - dmana ac gzya dktrmektir benim iimAkhilleus, o an iin istedii, zld veya tiksindii, geri kalan her eye krcesine gzlerini kapatan tek bir amala, sarslan bir duyarllktr. Tutkusal imge deiebilir: Kim olursa olsun, Agamemnon, Patrokles ya da Hektor. Ama bir kez ruhu ele geirdi mi, btn varl harekete geirir ve eyleme geme gereksinimi yaratr. Tutku Akhilleusda bir takntdr; ancak eylemle yattrlabilir.Bu balant -tutku, ac, eylem- ite tmyle Akhilleusdur. Hek- torun lmnden sonra, yattrlm gzken tutkunun (ama o varln doasnda var bu) onu artk rahat brakmas gerekir gibi grnd zaman bile byledir bu.Sona erince dvler,Toplant dald, ordular tuttu gemilerin yolunu.Hepsi dnyordu akam yemeini, hepsi tatl uykuya dalmay dnyordu.Bir Akhilleus alyordu sevgili dostunu ana ana, tutmuyordu onu tekmil canlar yenen uyku.Bir o yana dnyordu, bir bu yana, zlyordu Patroklesin, insanlarla kavgada soylu gcn, olgun diriliini, zorlu denizler geliyordu gznn nne, orda ektikleri ileler geliyordu aklna, paylatklar dertler geliyordu, aclar.Bunlar bir bir geirirken aklndan gzya dkyordu tane tane.Yana yatyor, yzkoyun uzanyor, ya da srtst.Sonra kalkp dolayordu deniz kysnda, deli gibi.afak sknce denizin, kylarn stnde,O saat kotu hzl atlarn arabasna,srklemek iin balad Hektoru arabann arkasna.Menoitiosolunun ls gml mezarn evresinde kere dolatrd Hektoru,sonra dnd gene adrna,toz toprak iinde yzkoyun brakt ly.Tutkusal imgenin, zellikle gecenin sessizliinde, bilin alann nasl sard, btn anlar nasl yeniden yzeye kard, bir sre iin i skntsndan kurtaran eylem balayncaya kadar acy nasl canl tuttuu bu parada grld.Akhilleusun ilk anahtar udur: Gl eylemlerle yatan gl tutkular.Bylesi bir insan nce katksz bir birey gibi grnr. Onun tm zaferleri ile beslenen ve byyen iindeki tanrsal vicdan, Akhilleusun kiiliinin tek yasas olmu gibidir. Kahraman, kendisini arkadalarna, tm br insanlara balayan btn balar koparr ve iner. Tutku, kendine zg ykc ve bozguncu eylemle erdem duygusunu yok eder, onu en insanlk d bir acmaszla yneltir. Yenilen ve lmek zere olan Hektor, yalnzca cesedinin akrabalarna verilmesini isteyen, llyada'nn en yrek paralayc isteini ona ynelttiinde Akhilleus yle karlk verir: Dizlerime sarlma kpek, yalvarma anam babam adna!Gnlm yreim kkrtyor beni,diyor, unun etini parala, i i ye,senin bana bu yaptklarndan sonra,kimse uzaklatramaz bandan kpekleri,getirseler bana kurtulmaln on katn, yirmi katn,tartsalar urada, daha ok veririz deseler,Dardanosolu altn koa teraziye senin arlnca deine yatp alayamayacak sana seni douran, kpekler, kular yiyecek btn bedenini.

Akhilleus ilerledii bir l andran yolda, insanlk d berbat bir yalnzla doru yrr. Kendi lmn arzular. Arkadalarnn felaketine aldrmadan orduyu terk etmekten sz ettii sahnede zaten bu grlr. Yall an ve hrete yelediini syleme cesaretini bulur kendinde. Gn be gn hncndan sz eden bir ihtiyar gibi yaamak, yaamnn anlamn yadsmaktr. Bunu yapamaz.

i\

Akhilleus aslnda yaam rever; hem her an, hem eylem iinde ok ve her zaman sever. Yaamn coku ve eylem olarak ona verdiini almaya hazrdr; iinde bulunduu ana smsk tutunarak her olayn ona sunduu eyi agzllkle kapar. ldrmeye hazr, fkeye hazr, gzyana hazr, sevecenlie ve hatta acmaya hazr olan Akhilleus her eyi eit bir kaytszlkla, antik bilge tarznda deil de, eit bir arzuyla her eyle beslenen grbz, ackm bir doa tarznda karlar.Acdan bile sevin karmaktadr. Patroklesin lmnden kan dkme sevincini yakalar ve air bize, korkun bir ac doldu