ZEVENTIENDE JAARBOEK

NOTITIE

pagina III

ZEVENTIENDE JAARBOEKVAN HET GENOOTSCHAP

AMSTELODAMUM

. ..

AMSTERDAM - TEN BRINK 6 DE VRIES - MCMXIX

I IN MEMORIAM

I

.G . V A N ARKEL, ’

De dood van Van Arkel overviel ons niet onverwacht. Integendeel haddenwij reeds lang met zorg ‘waargenomen, dat zijn stoffelijk gestel ondermijnd was.Ook zijn geestelijk welzijn had ernstig geleden, zooals wij met leedwezenopmerkten. Ddaraan was het ook wel toe te schrijven, dat hij zich in de laatstejaren hoe langer hoe meer terugtrok uit de kriitgen, waar hij vroeger gaarneplacht te vertoeven. Daaraan mogen wij het zeker ook wel wijten, dat hijhoe langer hoe minder in de vergaderingen van ons Bestuur verscheen, hoeswel wij wisten, dat Amstelodamum zijn volle belangstelling had mogen behou:den. Dat was in vroegere jaren, in zijn gezonde dagen voldoende gbbleken.Toen nam hij met toewijding deel aan onze beraadslagingen, waarvan hij debeteekenis ten volle waardeerde. Dat waren de dagen van zijn volle werk*kracht, van zijn ongeschokt initiatief, van zijn ongebroken toewijding aan dehem toevertrouwde belangen. Hij nam een zeer bijzondere plaats in onsBestuur in. Hij kende het oude Amsterdam als weinigen. Hij heeft Amsterdammet al zi jn schatten van bouwkunst en binnenarchitectuur met Weissmanbeschreven in de bekende Noordhollandsche oudheden. Dat werk zal zijn ver=dienste en zijn roem blijven. Daaraan heeft hij zijn beste krachten geruimentijd gegeven; ook door zijn onverdroten arbeid is een werk tot stand gekomen,zooals er nog van geen onzer provinciën bestaat . Door dat werk spreektVan Arkel nog lang to t ons . Zoo, als de l iefdevolle kenner van oud ennieuw Amsterdam zal hij in onze herinnering leven.

.

H. B.

ACHTTIENDE JAARVERSLAG, 1917s1918,UITGEBRACHT DOOR DEN SECRETARISAAN DE ALGEMEENE LEDENVERGADEsRING OP MAANDAG DEN 13p= MEI 1918,

IN HET AMERICAN HôTEL

Opnieuw moet een kort verslag worden uitgebracht over de lotgevallen vanAmstelodamum ; ‘t zal het achttiende zijn. Helaas, dat er ook ditmaal bijgervoegd moet worden: het vierde sinds het uitbreken van den Wereldoorlog;terwijl bovendien niet zonder grond de vrees mag worden gekoesterd, dat wijnog niet aan het laatste jaar van deze telling zijn gekomen. Toch moet dank*baar worden erkend, dat ons genootschap den terugslag van de t reurigeomstandigheden, waarin de wereld werd gebracht, slechts in niet zeer sterkemate ondervond. De stijging van papierprijzen en drukkosten, de moeielijkheidom geschikt en goed materiaal te bekomen baarde ons menigmaal zorg; doch .voor het overige hebben wij geen reden tot klagen. Ons ledental bleef groeien;de toeneming was zelfs grooter dan ooit te voren. Tegen 961 leden op 1 Mei 1917,mogen wij thans 1138 ’ leden tellen ; terwijl wij door den dood 17 en doorbedanken 21 leden verloren, aanvaardden 215 personen het lidmaatschap. Eenhoogst verblijdend verschijnsel is het, dat herhaaldelijk door leden zelf candisdaten voor het lidmaatschap werden voorgedragen; voor ons een teeken, datonze arbeid sympathie vindt, en een spoorslag om op den ingeslagen wegvoort te. gaan.

Het Bestuur onderging geen wijziging. Op de Algemeene Ledenvergadering,die den gden Mei 1917 werd gehouden, werden de heeren Van Arkel, Breenen Brugmans herkozen. Qok het moderamen bleef onveranderd. Den lbden Meimocht onze voorzitter, prof. dr. H. Brugmans, zijn zilveren promotiejubileumvieren ; eene herdenking, waartoe bestuursleden van Amstelodamum den stoot

, hadden gegeven.

1 Bij het ter perse gaan van dit verslag, 1 Maart 1919, bevatte de ledenlijst 1160 namen.

VIII

Ons Maandblad verscheen geregeld; door gebrek aan bindmateriaal moestende laatste nummers los worden afgeleverd. Het zestiende Jaarboek zag den2CFten Maart 1.1. het licht, een maand later dan ten vorigen jare, terwijl wijjuist hadden verwacht dat het minstens een maand vroeger de pers zouhebben verlaten, Doch oponthoud van allerlei aard, o.a. papiergebrek, deedde verschijning vertragen. Behalve de gewone jaarkroniek door den Secretaris,bevat dit Jaarboek bijdragen van de hand der heeren dr. Burger, Sterck, Wiindelts,De Balbian Verster, Van Arkel en ‘t Hooft. Zooals reeds in het vorige jaarpverslag werd aangekondigd, gaf dr. Burger in zijn stuk, dat tot titel voert,,Amsterdam in het einde der zestiende eeuw”, eene uitvoerige studie in versband met onze uitgave van den plattegrond van Amsterdam door Pieter Bast.

In den loop van dit genootschapsjaar kon ook de korte geïllustreerde toerlichting bij den genoemden plattegrond, door prof. dr. Brugmans in overlegmet dr. Burger samengesteld, aan de inteekenaren worden verzonden. Hiermedezijn onze veeljarige bemoeiingen met deze uitgave eindelijk geheel afgeloopen.Wij hebben thans slechts te wachten op bestellingen van de nog onverkochteexemplaren.

Ten vervolge op wat in het vorig jaarverslag werd medegedeeld, kan thansworden gemeld dat een aanvang is gemaakt met den druk der bibliographievan reisbeschrijvingen, waarin Amsterdam wordt behandeld, bewerkt door denheer J. N. Jacobsen Jensen. Ook de weinige reisbeschrijvingen betreffende onsvaderland, waarin geen gewag wordt gemaakt van een bezoek aan Amsterdam,zullen door den bewerker worden ingelascht. Het verheugt ons zeer, dat hetKoninklijk Oudheidkundig Genootschap, door zich bereid te verklaren eenaantal exemplaren dezer uitgave aan te koopen, het ons mogelijk heeft gemaakttot den druk over te gaan.

Als naar gewoonte konden wij onze leden met hunne dames uitnoodigentot het brengen van een tweetal bezoeken ter kennismaking met Amsterdamscheinstellingen. Het eerste bezoek gold de Plantenboterfabriek aan de overzijdevan het IJ; in drie groepen werd op 27, 28 en 29 Juni 1917 de fabriek dooreen aantal belangstellende leden bezichtigd. Niet minder belangstelling was ervoor de bezoeken aan het Walecweeshuis en aan het Deutzenhofje op 5, 6en 7 November 1.1. Aan directeuren der fabriek, aan de regenten en regentessenmet de directrice van het Weeshuis, en aan de regenten en den administrateur

1X

van het Hofje worde ook hier nogmaals een woord van dank gebracht voorde vriendelijke welwillendheid ons bij de bezoeken betoond.

Ons medelid de heer N. van Harpen had de vriendelijkheid onzen ledenvrijen toegang aan te bieden tot eene belangwekkende tentoonstelling vanschilderijen en prenten betreffende Amsterdam, georganiseerd door de onder zijnedirectie staande Maatschappij voor Beeldende Kunsten. Op 20 en 27 Februari 1.1.werd de tentoonstelling door een aantal leden met hunne dames bezichtigd.

Eenmaal konden wij onze leden oproepen tot het bijwonen eener lezing.In verband met eene tentoonstelling, door de Commissie voor het Stadsschoonin het Stedelijk Museum ingericht, verklaarde de secretaris dezer Commissie,ons medelid de heer Jan de Meijer, zich bereid, op Zaterdagavond 17 Norvember voor de leden van Amstelodamum eene voordracht te houden overde bewaring, of liever de bewaking, van het schoon van Amsterdam. Ookdeze voordracht, vereerd met de tegenwoordigheid van onzen Beschermheer,vond veel belangstelling ; de ruime benedenzaal van het Stedelijk Museum,door B. en W. welwillend te onzer beschikking gesteld, was geheel gevuld.

Naar aanleiding van een debat in den Gemeenteraad over straatnamen aanden overkant van het IJ, heeft het Bestuur zich veroorloofd een schrijven terichten aan het Gemeentebestuur, met verzoek om te overwegen of het wensschelijk zou zijn eene commissie van deskundigen aan te wijzen om B. en W.in het vervolg te dezer zake te adviseeren. Een besluit hierop schijnt nogniet te zijn genomen: het kwam althans tot dusverre niet tot onze kennis.

Nog bij eene andere gelegenheid meenden wij reden te hebben om ons totde stedelijke Overheid te wenden. Toen namelijk door B. en W. bij den Gesmeenteraad eene voordracht werd ingediend, om de voor den Havendienstbestemde ruimte in den Schreierstoren uit te breiden, door het optrekken vaneen steenen gebouwtje, dat door een lagen verbindingsgang met den torenzou worden verbonden, richtten wij tot dit college het verzoek deze voordrachtniet aan te nemen. Wij spraken de vrees uit dat de voorgestelde uitbouw aanhet karakter van den toren ernstige schade zou toebrengen en dat het stadsebeeld er niet door zou worden verfraaid. Wij gaven in ons adres verder inoverweging liever den thans bestaanden bijbouw te sloopen en den toren inzijn ouden toestand te herstellen. Ook de bond Heemschut en de vereenigingSintrLucas dienden bij den Raad bezwaarschriften tegen de voordracht in. In

x

de raadszit t ing van den 30”“” October 1917 werd zij daarop met 20 tegen15 stemmen verworpen, zoodat het s tadsbeeld gelukkig geene wijzigingondergaat. Op onze verdere wenschen nam de Gemeenteraad geen besluit.

Het heeft ons leed gedaan, dat in sommige aesthetische kringen ons standspunt is bestreden, en dat het Genootschap Architectura et Amicitia gemeendheeft den uitbouw te moeten verdedigen, evenals dr. Jan Kalff in den Haagschen

Kunstkring. In de vergadering van Architectura werd zelfs beweerd dat doorhet ontwerp èn de schoonheid èn de historie werd gediend. Volgens het verslagdezer vergadering werd daar verklaard : ,,Voor een ieder, die den Schreierss,,toren en zijne omgeving kent, is deze als domineerend bedoelde massa niets,,meer dan een uit de schaal der omgeving vallende bouw. Zijn historische,,werking was als de opgeheven vuist tegen het kwaad, dat van uit de Zuiderzee,,zou kunnen opdoemen . . . ., en nu zal juist de gevoelige overgang van den,,nieuwen IaaFgehouden aanbouw tot den krachtigen torenbouw, het plomps,,zware, en het zoo hulpeloos alleen staan van deze toren wegnemen. Het zal,,de illusie van de geschiedenis doen herleven, het effect van dien opgeheven,,vuist doen terugkeeren en den toren wederom plaatsen in een maat van verhou,,,dingen, meer juist dan zij nu is”. Wat van dergelijke orakeltaal te zeggen ?Inderdaad heeft de Schreierstoren vroeger deel uitgemaakt van de bemuringder stad, en stond hij oorspronkelijk niet op zich zelf. Te beweren, dat hetontworpen gebouwtje, bestemd voor een paar wachtlokalen en eenige behoorlijkingerichte privaten, het effect van den verdwenen stadsmuur zou kunnen doenterugkeeren, dat lijkt ons echter eenvoudig belachelijk! Zoo kan men’ alles goed;;l~~nn. Dr. Jan Kalff verdedigde, blijkens het verslag zijner rede in de dagc

, den bijbouw als een ,,conserveeren”, als een geneeswijze om een‘monument in het leven te houden, terwijl volgens hem het oude restaureereneene vivisectie genoemd moet worden, waaraan de monumenten te grondegingen. Wij erkennen gaarne dat dit oude restauratiesidee dikwijls verkeerd istoegepast, doch het herstellen van den Schreierstoren in zijn vroegeren staat,door het weder aanbrengen van de in de achttiende eeuw helaas verwijderde kansteelen, zou toch zeker geene vivisectie zijn, maar de thans bestaande verminkingdoen verdwijnen. De door dr. Jan Kalff gehuldigde theorie leidt tot een hoogstsubjectieve manier van ,,bewaren”, en kan aanleiding geven tot allerlei willeckeurig geknutsel. Ten slotte moet er met allen nadruk op gewezen worden,dat de verdedigers der gelukkig afgewende plannen allen zorgvuldig hebben

X1

gezwegen over de verandering, die het stadsbeeld in de omgeving van dentoren door den aanbouw zou hebben ondergaan. Alles samengenomen blijftonze leuze: verandert aan oude monumenten zoo weinig mogelijk1

Het voornaamste uit de geschiedenis van het afgeloopen genootschapsjaar ishiermede geboekstaafd. Worde het ons gegeven ook verder ongestoord tearbeiden aan de bevordering der kennis van en de opwekking van belangtstelling voor het heden en verleden van ons geliefd Amsterdam !

VERSLAG VAN DEN PENNINGMEESTEROVER HET 18DE BOEKJAAR

Dank zij het aanmerkelijk gestegen ledental, zijn wij ook dit jaar in staatgeweest alle uitgaven uit de kas te bestrijden, zonder hiervoor het kapitaalte hebben behoeven aanspreken. Zelfs hebben tiij, ouder gewoonte, dit laatstekunnen vermeerderen metflOO.-, die wij wederom van een nieuwen donateurvoor het leven ontvingen. De verkoop onzer publicaties was zeer bevredigend.De opbrengst der annonces loopt over de 3 laatste jaren; het allereerste jaarwerd hiervoorf61.20 geïnd, zoodat het tegenwoordige cijfer een grooten voor:uitgang beteekent, al is het zeker nog voor verbetering vatbaar.

Deze verbetering is zelfs zeer wenschelijk, om eenigzins tegemoet te komenaan de groote kosten, die het Maandblad den laatsten tijd van ons vergt, endie hun oorsprong vinden in de hooge prijzen van alle grondstoffen enz.In het 17de boekjaar betaalden wij voor 11 nummers van het Maandbladf773.-, thans voor 12 nummers f 1545.-; dus wel een zeer aanmerkelijkverschil. Bij het Jaarboek komt dit niet zoo ster’k uit, omdat het 14de Jaarboekzooveel rijker was geïllustreerd dan het 15de. Wij moeten ons echter eropvoorbereiden, dat de kosten van het lbde Jaarboek over de f3000.- zullenkomen. De grootere oplaag door het steeds stijgende aantal leden, is hiervannatuurlijk mede oorzaak. Hiermede houden tevens verband de gestegen onkostenvan Secretaris en Penningmeester. De laatste zijn zelfs in verhouding veelsterker omhoog gegaan, doordien over de toelichting bij den plattegrond vanBast extra gedisponeerd moest worden en de posterijen hun inningstarief aan<merkelijk hebben verhoogd. De verdere posten eischen geen nadere toelichting.De totaalindruk van dezen 18 den kasstaat is dus wel, dat wij dit jaar nog goedzijn doorgekomen, doch dat wij zeer waarschijnlijk het komende jaar iets zullenmoeten inteeren; hetgeen nu wel niet onrustwekkend is, maar toch altijd een stapin de verkeerde richting beteekent. Onze hoop is nu nog, dat een groote stafnieuwedonateurs en gewone leden ons van dit verkeerde pad zullen weten af te houden.

Amsterdam, 13 Mei 1918. A . E . D'AILLY.

GENOOTSCHAP AlMSTELODAMUMONTVANGSTEN

Saldo A”. Po. . . . . . . . . .Contributiën . . . . . . . . .Verkoop publicatiën . . . . . . .

. Opbrengst annonces Maandblad . .Gekweekte rente. . . . . . . .

Kapitaal: nominaal f 1500.-c

De Penningmeester :A. E. D'AILLY

e

18DE BOEKJAAR.UITGAVEN

-

f 5%,> 411;>. 361>I 4%

>> 61

c

15

3

35

3

6

f 5137,86

15de Jaarboek . . . . . . . .16de » . . . . . . . .Maandblad . . . . . . . . .Toelichting plattegrond Bast . .Amsterdamsche reisverhalen. . .Lidmaatschap : Heemschut, Ouds

heidkundige Bond, Persmuseum,Persinformatiën . . . . . . .

Bezoeken en lezingen . . . . .Drukwerk _ . . . . . . . .Onkosten van den Secretaris . .

>> 7 , $3 PenningmeesterOvergebracht naar Kapitaal . . .Diversen . . . . . . . . . .Saldo 30 April 1918. . . . . .

,, 356185

31 4170

>1 60155

11 61166

>> 1oL

>> 1201526

>, 220!386

,> lOO’-

f 5137186

Gezien,De Kascommissie:

F. Er POSTHUiMUS MEYJES.H. MOLSTER

XIV

BESCHERMHEERJ. W. C. TELLEGEN c. i., Burgemeester van Amsterdam.

BESTUURJaar v. Aftr. Gekozen1920 Prof. Dr. H. BRUGMANS, Voorziffer. . . . . 1 Juni 19041920 Dr. Joh. C. BREEN, Secretaris . . . . . . . 6 April 19001921 A. E. D’AILLY, Penningmeester . . . . . . . 15 Mei 19111919 J. W. ENSCHEDE, 2e Voorzitter . . . . . . 17 Mei 19051919 Dr. J. F. M. STERCK . . . . . . . . . . 12 Juni 19091921 J. F, L. DE BALBIAN VERSIER . . , . . , 13 Juni 19101919 C. G. ‘T HOOFT . . . . . . . . . . . . 24 Mei 19131921 J. Th. BOELEN . . . . . . . . . . . . 13 Mei 19181920 D. KOUWENAAR . . . . . . . . . . . 10 Jan. 1919

AFGETREDEN BESTUURDERSGekozen Afgetreden

A. J. M. BROUWER ANCHER . . (-j-) 6 April 1900 26 Dec. 1900A. N. J. FABIUS . . . . . . . 6 April 1900 30 April 1902Mr. Ph. FALKENBURG . . . . . 6 April 1900 30 April 1905D. C. MEIJER Jr. . . . . . . . (j-) 6 April 1900 21 Aug. 1908B. J. M. DE BONT . . . . . . (j-) 6 April 1900 8 Sept. 1908R. W. P. DE VRIES . . . . . . 6 April 1900 19 Jan. 1910Mr. W. R. VEDER . . . . . . 6 April 1900 16 Maart 1910E. W. MOES . . . . . . . . . (j-) 6 April 1900 30 Oct. 1912E. VAN BIEMA . . . . . . . 20 Febr. 1901 30 Juli 1903Prof. Dr. G. W. KERNKAMP . . 10 Juni 1902 5 Sept. 1903E. W. DE JONG . . . . . . . 10 Juni 1902 17 Dec. 1905D. A. ZOETHOUT . . . . . . 1 Juni 1904 1 Sept. 1908L. CALKOEN . 20 Juni 1906 18 Jan. 1911G. VAN ARKEL . 1 : : 1 1 . (j-) 28 Oct. 1908 11 Juli 1918Ihr. Mr. J. F. BACKER . . . . . 13 Juni 1910 13 Mei 1918

xv

LIJST VAN DE NAMEN EN ADRESSEN DER LEDEN

(1 Maart 1919)

DONATEURS EN DONATRICES TE AMSTERDAM

Aalst, C. J. K. van, Heerengr. 502. Boddaert,Jkvr.E.,Van Eeghenstraatl63.Abrahams, E. J., Keizersgracht 239. Boelen, Joan G., Amstel 244.Adrian, P. C., Prins Hendrikkade 145. Bol, Johan, Nicolaas Maesstraat 24.Ahrend, J. , Jan Luykenstraat 8. Bondt,Mr. C. J. denTex, Frederikspl.52.Ailly, A. E. d’, Heerengracht 380. Bonnike, A. M. A., Keizersgracht 261.Albarda, J. Homan, Rembrandtplein 56. Boomkamp, P. van Leeuwen, Keizers<Altes-Wijnstroom, Mevr. J. C. Korts gracht 608.

hals, Keizersgracht 124. Bootz, A. F. M., Gravenstraat 16.Asscher, A., Joh. Vermeerstraat 14. Bootz, W. F. M., Gravenstraat 16.Auerbach, L., Heerengracht 522. Breen, Dr. Joh. C., Keizersgracht 18.Baanders, H. A. J., Heerengracht 495. Briegleb, 0. W. G., Singel 26.Baar, Carl, Van Eeghenstraat 121. Brugmans, Prof. Dr. H., Prinsengr. 650.Bake, H. W. A. van den Wall, Vonl Bunk, A. G. Joosting, Keizersgr. 682

delstraat 63. Burger, Prof. Dr. H., Keioersgr. 317.Beaufort, J. F. de, Heerengracht 170. Bussy, C.L. lecosquino de, Damrak 97.Beduin, A. Scheltema, Singel 256. Buuren, Mr. C. de Vries van, Wetering,Beets, Mr. N., De Lairessestraat 6. schans 26.Belzer, Dr. A. H. J., Vossiusstraat 56. Cohen, J., Koningslaan 12.Bergendahl, F. J., Amstel 177. Costa, Mr. Is. da, Den Texstraat 44.Bisschop, 1. E. M. Steins, Heerengr. 550. Crone, ‘C. W., Van Eeghenstraat 117.Blijdenstein, Th. W., Heerengracht 544. Crone, Ernst, Hobbemastraat 12.Blijdenstein, Mr. W. B., Heerengr. 572. Cuypers, Ed., Jan Luykenstraat 2.Blocquery, J. C. v. d., Van Breestr. 186. Delprat, Mr. G. H. M.,Vondelstraat 7 1 IBoas, J. M., Sarphatistraat 63. Delprat, T h . F . A . , P a u l u s Potter:Boasson, J. B., Keizersgracht 737. straat 24.

XVI

Dentz, Theod. C., Van Eeghenstraat 86. Hamstra, Mr. W. A. van Wouden5Detiger, W. F., Stadhouderskade 28. berg, Jan Luykenstraat 24.Dien, E. van, Roemer Visscherstraat 38. Hannema, J., Roemer Visscherstr. 50.Dojes, Dr. P. H., Vondelstraat 144. Hartogh, Mr. H. A., Van Eeghenstr. 74.Douqué, J. Th., Keizersgracht 319. Hartogh, Dr. M. de, Plant. Kerklaan 23.Dreesmann, W. J. R., Joh.Vermeerstr. 2. Heldring, E., Heerengracht 478.Druyvesteyn, W. F. C., Keizersgr. 532. Heldring, Mej. O., Koninginneweg 48.Eeghen, Mr. Chr. P. van, Heerengr.497. Hengel, Mr. A. J. van, Pr. Hendrik]. 7.Eeghen, Mej. M. C. van, Sarphatikade 12. Hepner, W., Vondclstraat 114.Eeghen, S. P. van, Heerengracht 462. Hertog, H.J. den, Nic. Maesstraat 94.Eik, A. van, Keizersgracht 649. ,Heukelom, W. F. van, Museumpl. 19.Eisenloeffel, J. N. H., Rokin 42. Hijmans, Mr. G., Heerengracht 384.Eitje, Mej. C., Nieuwe Keizersgracht 59. Hijmans, Prof. Mr. J. H., Gabr. MetrElias, Joh. E., P. C. Hooftstraat 151. sustraat 14.Elte Phzn., Harry, Weesperzijde 65. Hissink, H., Jan Luykenstraat 96.Everard, F. Th., Heerengracht 378. Hoekstra, Dr. J. F., Vondelstraat 61.Fabius J.Czn.,D.P.D.,V.Eeghenstr. 183. Holkema, A. B. van, Ktizersgr. 611.Fenenga, W., Stadhouderskade 120. Holleman, Prof. Dr. A. F., Oosterp. 59.Fuld, E., Prins Hendriklaan 21. Hooft, C. G. ‘t, R. Visscherstraat 19.Funke, J., Van Eeghenstraat 81. Hoorn, A. M. van, Paulus Potterstr. 32.Gerdes, E. J., Plant. Franschelaan 13a. Horst Hzn., G. van der, Vossiusstr: 28.Gerzon, Ed., Koningslaan 60. Hudig, D., De Lairessestraat 55.Gewin, Dr. J., Overtoom 79. Hugsinga, Mej. C., Jan Luykenstr. 72.Goedkoop, D., Pl. Middenlaan 80. Hummel, J. H., Prins Hendrikkade 159.Gohl, Dr. J, G., Vondelstraat 53. Insinger, F. G., OranjecNassaulaan 63.Gompertz, L. J. B., Koninginnew. 38~. Jiskoot, G. H.. Van Eeghenstr. 179.Gorris, L. Bern. J., Pl. Franschel. 6. Joles, A., Heerengracht 446.Granaat, D. S., Heerengracht 597. Jonkman, J., Oranje Nassaulaan 13.Grand, N. le, Emmastraat 35. Kalff, J. A., Keizersgracht 395.Gcoote, B., Gabc. Metsustraat 26. Kalff, Martin, Overtoom 78.Gunning, Mr. J. L., Amstel 220. Kan, D. M., Weteringschans 18.Haas, A. J, J. Ph., Joh. Verhulststr. 125. Kappelle, D., Spuistraat 135.Haas, J. H., Emmalaan 17. Kappers, A. Ariëns, Van, Baerlestraat 3.Hamstra, Mr. J . van Woudenberg, Kappeyne van de Coppello, Mr. J.,

Keizersgracht 391. Heerengracht 571.

XVII

Kempen, H. van, Keizersgracht 279. Mijnssen, C. J. B., De Lairessestraat 96.Keyser, .M. A., Koningslaan 4. Modderman, B., De Lairessestraat 68.Klatte, S. R., Honthorststraat 18. Mo’dderman, Mr. H. A. E., RoemerKomter, D., Rokin 98. Visscherstraat 16.Kraane, C. G.Vattier, Keizersgracht 726. Moens, Mr. A., Heerengracht 479.Kramer, Dr. Rijk, Stadhouderskade 150. Moes, Chr., Heerengracht 287.Labouchère, E. S., Heerengracht 527. Molster, Prof. Mr. F. A., Heeren<Lange, Mr. E. J. Everwijn, Plantage gracht 506.

Prinsenlaan 15. Moltzer, J.Ezn., C. N. J., KoninginnerLangen, Egbt. de, Paulus Potterstr. 22. weg 24.Leer, W. A. van, Nic. Maesstraat 5. Monchy R. Azn., Mr. E. P. de, FransLeersum, Prof. Dr. E. C. van, Vondels van Mierisstraat 129.

straat 28. Monchy, Mr. M. F. de, Jan LuykenzLehmann, E. A., Overtoom 241. straat 14.Lennep, Mr. E. van, Vondelstraat 40. Mosch, H. Rud. du, Oosteinde 14.Leonhard, Dr. J. van der Hoeven, Jan Muller, Abr., Van Eeghenstraat 96.

Luykenstraat 98. Muller, G., Rokin 66.Leonhardt, G. Paulus Potterstraat 18. Nathusius, B., Heerengracht 476.Lieftinck J.Hzn., F., Heerengracht 258. Nierop, Mr. F. S. van, Sarphatistraat 1.Linden, D. van der, Stadhoudersk. 70. Nierop,-Mr. H. A. van, Joh. VermeerrLissone, Mej. Joh. M., Singel 155. straat 20.Loo, P. W. Sluyterman van, Wetering Nierstrasz, B., Prins Hendriklaan 26.

schans 94. Nieukerken, Mr. K. J. van, KeizersrLoon, Jhr. W. H. van, Keizersgr. 672. gracht 192.Lucassen, P. L., Raadhuisstraat 29/31. Nijhoff, P., OranjePNassaulaan ll.Macdonald, J. W., Emmalaan 21. Nijman, A. J. N., Koningslaan 42.Manus, H. P., Plantage Parklaan 15. Oyens, G. H. de Marez, Keizersgr. 560.Maris, Simon, Keizersgracht 498. Paap, Mr. W. A., Vondelstraat 95.Marle Jr., H. W. van, Koninginneweg6. Peelen, Mr. P., Koningslaan 62.Massis, Mr. Th. Muller, Keizersgr. 588. Piek, Mej. G., Van Eeghenstraat 69.Mengelberg, W., Van Eeghenstr. 107. Polak, Mr. A., RoemerVisscherstraat 47.Meulen, Dr. G. ter, Heerengracht 310. Poll, Dr. C. N, van de, Frans vanMeulen, Mej. Joha. ter, Vondelstr. 90. Mierisstraat 61.Meyjes, Mr. F. E. Posthumus, Keizers< Portielje, Mr. D. A., De Lairessestr. 47.

gracht 144. Praetorius, I., SaxenPWeimarlaan 39.

XVIII

Prins, R. Hugo, Sarphatistraat 26. Seeligmann, S., Nic. Witsenstraat ll.Rahusen, D., Keizersgracht 435. Serbrock, J. Th. M., Jacob Obrechtstr. 37Rath, Edw. vom, Heerengracht 468. Sillem, E., Paulus Potterstraat 8.Rees, Mr. R. van, Keizersgracht 69, Simons, Mr. B., Stadhouderskade 159.Rehbock, H. C., Heerengracht 470. Sinnige, H. B. M., Stadhouderskade 75.Robbé, H. de Vries, Spaarndammers Smit, Sicco R., Stadhouderskade 144.

s t r a a t 5 7 . Smithuijsen,‘P. H., Koninginneweg 151.Romme, Mr. R. H. A. M., Wanningr Spakler, H. van der Masch, Prins Hens

straat 15. driklaan 8.Rooy, Dr. C. de, Stadhouderskade 57. Spakler, J. C., Emmaplein 8.Rotgans, Prof. Dr. J., Keizersgracht 780. Sterke, W. de, De Lairessestraat 6Royaards, Willem, Frans van Mieriss Straaten Jr., J. A. van, Heerengr. 435.

straat 131. Straetmans, Phil., Nicolaas Witsenstr. 1.Ruitinga, Prof. Dr. P., Vossiusstraat 3. Stroeve J. Ezn., J., De Lairessestr. 16.Salm, Mr.,G. J., 2eWeteringplantsoen 5. Tak, W. van der, Heerengracht 220.Salomonson, Mr. C. D., Prins Henr Tellegen, J. W. C., Jacob Obrechts

driklaan 12. straat 49.Saltet, Prof. Dr. R. H., Sarphatikade 14. Terneden, Dr. L. J., Zuidergasfabriek.Sax Jr., N., P. C. Hooftstraat 38. Tetrode, Mr. P.J. C., Heerengracht 526.Schaick, Mr. Th. G. Dentz van, Fredec- Tex-Van der Waerden, Mevr. Wed.

riksplein 50. C. A. den, Tesselschadestraat 18.Schalk, Mr. W. C. Th. van der, Nicor- Tienhoven, Mr. Dr. J P. van, Tesl

laas Witsenkade 9. selschddestraat. 12.Scheffer, Mej. Jeanne,P.C. Hooftstr. 160. Tilanus, Dr. C. B., Heerengracht 460.Scheffer, Mr. J. G N. de Hoop, Vondels Tweer, Ewald, Vondelstraat 78.

straat 37. Varekamp, Pieter J., Valeriusstr. 205.Schlenker, J., Paulus Potterstraat 44. Veen, G. J. H. van, Keizersgracht 254.Schoenewald, Dr. O., Keizersgracht 556. Verschure, P. J. M., Keizersgracht 702.Schmoutziguer, C. C., Lomanstraat 49. Versteeg. W. F. K., Reguliersgr. 15.Scholten, Prof. Mr. Paul, Waldeck, Viruly, C. M., Koningslaan 14.

Pyrmontlaan 17. Visser, Mr. H. L. A., Keizersgracht 528.Schouwenburg, H. J. de Jong, Jan Vissering, Mr. G., Keizersgracht 71.

Luykenstraat 49. Vogel, Mr. J. G., Vondelstraat 5.Schouwenburg, Mr. L. M. de Jong, Voûte, Mej. C. C., Paulus Potterstr. 2.

Heerengracht 480. Voûte, Mr. J. R., Prinsengracht 813.

x1x

Vries Dalberg, Louis de, Waldecks Westenberg, Mr. P. Coninck, WeteringrPyrmontlaan 25. schans 171.

Walree, Mr. W. K. L. van, Keizerss Westerdijk, Dr. B., Amsteldijk 28.gracht 511. Willems, J. F. J., Damrak 92.

Wätjen, Dr. H., Heerengracht 386. Wolff, Dr. L., K., Pieter CorneliszWeber, Gust. C., Keizersgracht 332. zoon Hooftstraat 148.Wegener, John Frensel, Visschersdam 5. Wur’f bain, F. L., Van Ee’ghenstraat 112.Weinrich, L. A., Joh. Verhulststr. 137. Würtz, H. P. H., Singel 119.Weisz, Jr., J. C., Prinsengracht 77. Wyck, Jhr. Mr. W. F. van der, Sar5Werk, A. van de, Stadhoudersk. 40. phatikade 2.Werk, Mr. R. van de, Stadhoudersk. 40. Zeeman, Prof.Dr. P. Stadhoudersk. 158.Wertheim, Joh. G., Roemer Visscherr Zeeman, Prof. Dr. W. P. C., Jacob

straat 44. Obrechtstraat 3.

DONATEURS BUITEN AMSTERDAM

Bakker Wzn., G., huize Groen en Eilers Jr., P. C., Middenweg 64, WatersHout, Wilhelminalaan, Heemstede. l graafsmeer.

Bazel, K. P. C. de, Bussum. Enschedé, B. F., Ipenrode, Heemstede.Blanckenhagen, Ch., Vredenhofstr. 13, Fruin, Prof. Mr. R., Willem de Zwijs

Soestdijk. gerlaan 66, ‘s*Gravenhage.Boeie van Hensbroek, A. W., Nasr Ganderheyden, A. A., Dalweg 2, Hilr

sauplein 10, ‘s$Gravenhage. versum.Boissevain, Mej. Dr. Mia, De Bildt. Gelder, H. Enno van, Dieren,Bredius, Dr.A., Prinsegr. 6, Den Haag. Goes, Jhr. Mr. H. van der, Bergendal,Bührmann, Jr., G. H., Villa Irene, Nijmegen.

Overveen. Graeff, G. C. R. R. de, 2e Sweelinckstr.Calkoen,L., Nieuwegracht 37, Haarlem. 86, ‘s Gravenhage.Court tot Krimpen, Mr. A. del, (adr. Gro’eneveldt, J. R. de Bruïne, Rapenr

boekh. Gouda Quint, Arnhem). burg 34, Leiden.Cox, H. Th., Chantecler, Utrechtscher Gunning Wzn., Dr. J. H., Hooge

weg, Amersfoort. Naarderweg 8, Hilversum.Cremer, J. T., Duin en Kruidberg, Hees, B. J. V. van, Linnaeuslaan 25,

Santpoort. bij Haarlem.D a m , H . H . v a n , W i j n h a v e n 6 3 , H e i j b r o e k , M . J . , V i l l a Ljuggarden

Rotterdam. Utrechtscheweg. 95, Hilversum.

xx.

Hooft, Jhr. G. W. J., huize Ter Reenen-Völter, Mevr. M. van, KrasWege, Huis ter Heide bij Zeist. nenburgh, Bergen (N. H.).

Hudig Dzn., J., Kamphoeve, Hilversum. Röell, Jhr. Mr. Dr. A., Nieuwegracht 7,IJzerman, J. W., huize Oosterbeek, Haarlem.

Haagsche Bosch, ‘s$Gravenhage. Schippers, Mr. A. W., Coolsingel 18 b,Jit ta, Dr. N. M. Josephus, Utrecht. Rotterdam.Jonckheer, G. H., Kenaupark’ 28, Silberling Jr., J.C., Admiraal de Ruys

Haarlem. terweg 30, Sloten (N.H.)Kaiser, R. A., huize De Laan, Huis Sterck, Dr. J. F. M., Linnaeuslaan 10, bij

ter Heide bij Zeist. Haarlem.Kan, Prof. Mr. J. van, Steenschuur 7a, Stieger, Mr. J. H. M., Goes.

Leiden. Stoppelaar, L. P. de, villa Marina,Lambrechtsen van Ritthem, C. L. M., Bloemendaal.

villa Duocidemo, Hilversum. Stuten, D. D., Blaricum.Leeuwen, Mr. Dr. W. F. van, ‘srGrar Tal, Justus, Minrebroederstraat 19,

venhage. Utrecht.Lennep, Jhr. Mr. D. E. van, Heem5 Tegelberg, E., huize De Hoefslag,

stede. Soes t .Meijere, C. J. d e , Oostzeedijk 213, Tienhoven, Mr. C. H. van, villa De

Rotterdam. Westerhoek, Emmalaan 13, Baarn.Meulen, Dr. W. W. van der, Staten< Treub, Prof. Dr. Hector, Laren (N.H.)

laan 98, Scheveningen. Tuyll van Serooskerken, A. M. BaronMomma, W. F. C., villa Dennenkamp, van, Utrechtscheweg 61, Hilversum.

Nieuwe’ssGravelandscheweg24, Busr Tuyll van SerooskerkensVan Zanten Jut,sum. Baronesse van, Utrechtscheweg 61,

Onnes v a n N y e n r o d e , M . , kasteel Hilversum.Nyenrode, Breukelen. Vettewinkel, H.J., Lonbar Petrilaan 3,

Pitlo, R. W., Pentislaan 1, Aerdenhout. Overveen.Polak, Henri, De Heidaal, Laren (N.H.). Vos, Floris, Bussum.Poll, Jhr. Mr. F. van de, Zeist. Vrugtman, E., Scheveningen.Pos, G. A., Baarn. Wentink, D. E., Bloemfontein, VanPot, A. van der, Riouwstraat 24, ‘s Gras Hogendorpstraat, Utrecht.

venhage. Zijnen, B. A. J. van der Hegge, NieuweQuerido, Is. , Jacob Marisstraat 82, Gracht 51, Utrecht.

Sloten (N. H.). Zwart Jr., D. de, Abcoude.

XXI

G E W O N E L E D E N T E A M S T E R D A MAilly, Dr. A. J. d’, De Ruyterkade 99. Bergh, Mej. A. C. van den, VossiusrAltena, Mr. L. van Regteren, Keizers9 straat 48.

gracht 794. Bergh, Mr. Z. van den, Teniersstr. 2.Altes, Mr. E. J. Korthals, Plantage Bergman, L. G., Da Costakade 34.

Middenlaan 20. Bergmeijer, F. L., Overtoom 214.Ansmink, LMej. M. M. R., JacobObrechtc Beukers, J. G., De Lairessestraat 42.

straat 47. Beverwijk, K. W. J. K. van, Keizers<Apol, W. J., Huidenstraat 13. gracht 414.Appeldoorn, Prof. Dr. J. G., Koninr Bijleveld Jr., Mr. H., Joh. Verhulsts

ginneweg 44. straat 183.Asperen, J.v.,BosboomsToussaintstr.67. Bijleveld, Mr. P. J., Vossiusstraat 43.Asser Jr., Mr. C. D., Keizersgracht 105. Binsbergen, Mr. J. van, Frans vanBaale, Mej. Dr.M. J., Pieter Corneliszoon Mierisstraat 135.

Hooftstraat 150. Blaaderen-Hoogendijk, Mevr. M. van,Baard, C. W. H., Overtoom 200. Johannes Vermeerstraat 28.Backer, Jhr. Mr. J. F., Keizersgr. 639. Blankenberg, B. H., Heerengracht 364.Baere, Mr. L. Del, De Lairessestr. 66. Bleekrode, S., J. D. Meijerplein 15.Bake, Mr. H. A. van den Wall , Blussé, J. J., 0. Z. Voorburgwal 221.

Heerengracht 57 1. Bloem, Mr. J. C , Keizersgracht 766.Bakel, Prof. Dr. H. A. van, Joh. Boas, Dr. M., Den Texstraat 35.

Verhulststraat 94. Bodenhausen, C. W., KoninginnewegBakker, Ds. H., Pieter de Hoochstr. 34. 154.Balhuizen, J., Prinsengracht 695. Bodenheim, F. P., Willemsparkw. 184.Bangert, J. Fred., Weteringschans 227. Boelen, J. Th., Heerengracht 454.Bavinck, Prof. Dr. H., Singel 62. Boellaard tot Herwijnen, Gen. J. W.,Becht Jr., H. W. J., Heerengr. 172. Stadhouderskade 125.Beels, Chr., Van Eeghenstraat 70. Boer, Prof. Dr. R. C., Vondelstr. 15.Begeren, N. J. C. F. van, Transvaalr Boer, Dr. M. G. de, Nic. Maesstr. 105.

kade 9a. Boer, Prof. Dr. 1. J. de, Jacob Obrecht:Belinfante, D., Vossiusstraat 18. straat 78.Berden, J. W. H., Weteringschans 155. Boerma, P. J., 2e Jan van der HeydemBerg, Mr. H. H. van den, Keizersgr. 806. straat 109.Berg, Dr. M. R. Heijnsius van den, Boissevain, Mr. R. J. G., De Lairesser

Pieter de Hoochstraat 8. straat 96.

XXII

Boissevain, Prof. Dr. U. Ph., Keizersr Brugmans, Iz. J., Prinsengracht 650.gracht 143. Bruijel, W., Valeriusstraat 79.

Bolderhey, F. C., Nassaukade 64. Bruijn van Melis en Mariekerke, Mr.Bolk, Prof. Dr. L., Vondelstraat 144. J. C. de, Sarphatistraat 1 f.Boll, Mr. V. G. A., De Lairessestr. 106. Bruijne, Dr. J. W. de, Bilderdijkkade 15.Bom, G. Theod., Kerkstraat 310. Buis, A. H., Heerengracht 173.Bom H.Gzn., G. D., Warmoesstraat 35. Burger, Jr.; Dr. C. P., Overtoom 141.Bonebakker, C., Heerengracht 250. Bury, M. H. F., Vondelstraat 134.Bonger, Mr. W. A., Vossiusstraat 51. eusing, Mr. J. H.C., Wouwermanstr. 22.Bonnike, Jan E. J., Heerengracht 118. Bussy, J. R. de, Nic..Maesstraat 22.Booy, P. de, Leidschegracht 20. Bussy, Dr. L. P. le Cosquino de, Te>Borgeld, Dr. A., Nic. Maesstraat 35. niersstraat 5 .Bos, C. van den, Reguliersgracht 9. Butôt, L. A., Prinsengracht 1013.Bosman, Mgr. Th. J. A., N. 2. Voors Buuren, S. J. W. van, Singel 262.

burgwal 373. Castelein, A. K., Amsteldijk 75.Bottenheim, S., Koninginneweg 132. Catenius, N. P., Prinsengracht 919.Bouman, K. F. A., Nassaukade 129. Cenijn, H. W. G., Marnixstraat 421.Bouman, Prof. Dr. K. R., Jan Luykenr Cladder-Kiberd, Mevr. M. M., le

straat 24. Constantijn Huygensstraat 1.12.Bouman, Prof. Dr. L., OranjerNaussaur Coenen, Dr. J. F., Jac:Obrechtstr.79.

laan 39. Cohen. Prof. Dr. Gustave, Jan LuysBouman, Dr. 2. P., Wouwermanstr. 21. ckenstraat 52.Bouvy, L. A., Prinsengracht 578. Commijs, J. H., Prinsengracht 899.Brack, C. M. B., Hoogte Kadijk 200. Coningh, Mr. A. D. van Assendelft de,Brands, C. F. J., Heerengracht 521. Johannes Vermeerstraat ~73.Brasser, Mej. B., Keizersgracht 605. Coops, Mej. H., Hobbemakade 163.Bredée, J., Nassaukade 104. C o o r e n g e l , N . W . J., 2 e HelmersaBreems, Ds. D.den, Wil1emspark.w. 129. straat 107.Breman, H. J., Marnixkade 109. Cornelis, Evert, Van Baerlestraat 63.Brink, A. W., Heerengracht 146. Costa, A. J. da, Joh. Vermeerplein 9.Brink, J. H. van den, le Helmersstr. 149 Craandijk, F. W., Frans van MierisrBrink, Dr. W. L. D. van den, Linr straat 129.

naeusstraat 17. Croix, , G. F. la, Joh. Verhulststr. 186.Broekhoff, K. H., Amstelveenschew. 67. Crone, G. C. E., Vossiusstraat ll.Broekman, G. H., Prins Hendriklaan 13. Cuypers, Jos. Th. J., RijksrMuseum.

XXIII

Dane, H. J., Prinsengracht 658. Eerde, Prof. J. C. van, Oosterpark 75.Dedel, Jhr. Mr. W. G., Heerengr. 546. Elhorst, Prof. Dr. H. J., Pieter Cor5Deknatel, Dr. Chr., Van Baerlestr. 61. neliszoon Hooftstraat 170.Delaunoy, Et., Kalverstraat 172. Elles, W. H., Roelof Hartstraat 19 .Delprat, Dr. C. C., Heerengracht 256. Elsakker, C. R. van den, Sophialaan 39.Denijs, S. B. J., Zeilstraat 15. Elshove, A., Prinsengracht 666.Diepenhorst, Prof. Mr. P. A., Prinsens Embden, Prof. Dr. D. van, Prins Hen*

gracht 552. drikkade 171.Dieperink, E. W., Blauwburgwal 21. Emmering, J., Langebrugsteeg 6.Dieperink Jzn., H. B., Joh. Verhulst, Emous, H. J., Sarphatipark 73.

straat 222. ’ Enschedé, J. W., Heerengracht 68.Dieren, E. van, Keizersgracht 622. Es, H. A van, Prinseneiland 95.Dijk, H. J. van, Nic. Beetsstraat 152. Esch, J. van der, Singel 25.Dijk, J. B. van, Joh. Verhulststraat 179. Etty, Mr. W., Sarphatistraat 1 g.Dillen, Drl J. G. van, Ruysdaelkade ll. Eygenraam,Rector L.C. L., Begijnhof 27.Dinter, F. van, Heerengracht 259. Fabius, A. N., Willemsparkweg 125.Docen, Mej. A. W,, Joh. Verhulstr Fabius, Prof. Mr. D. P. D., Emmalaan23.

straat 38. Fabius, Mr. F. W., Heerengr. 427.Doelman, J. P. de Baat, Buyskade 3. Fabricius, J., Gijsbr. v. Aemstelstraat 23.Domis, W. A. L., Vondelstraat 5. Faille, Mr. C. Baart de la, Vossiusstr. 54.Dopper, Cornelis, Prinsengracht 955. Faille, Mej. Caroline J. Baart de la,Dorssen, H. G. van, N. Z. Voorburgr Van Breestraat 161.

wal 44. Falkenburg, Mr. Ph., Linnaeusstr. Sla.Douwes, Evert, Warmoesstraat 73. Feenstra, Ds. P., Van Breestraat 59.Douwes, H. S. A., Warmoesstr. 73. Feltkamp, Dr. T. E. W., Honthorst:Driessen, Dr. L. F., Van Mierevelds straat 34.

straat 3. Ferwerda, Ds. ‘IT., Vondelstraat 150,Droeze, Dr. J. J. Haver, Pieter de Feyens, Mr. G. L. de Vries, Van Eeghen:

Hoochstraat 46. straat 9.Duparc, Mej. S., Valeriusstraat 45. Flines, Jan de, Van Breestraat 61.Duyl, Mr. Dr. H. L. van, Jac. Obrecht, Foekens, Mr. F., De Lairessestraat 43.

straat 10. Foest, Mr. J. A., Keizersgracht 476.Ebling, B., Koninginneweg 197. Fortman, Ds. N, A. de Gaay, Eiken:Eek, J. van, Keizersgracht 397. weg 5.Eden, E. F., Amstelveenscheweg 126. Fransen, J., Bilderdijkstraat 145.

-

XXIV

Frederikse, Dr. A., P. C. Hooftstr. 65. Goldschmidt, Maurits, Van MiereveldlFreijer, Chr., Weteringschans 67. straat 5.FreijersKouwenaar, Mevr. J., Joh. Vers Gordijn Jr., C., Hobbemakade 16.

hulststraat 171. Gorter, A. M., Pieter de Hoochstr. 30.Fremery, W. de, Marnixstr. 360. Goseling, Mr. Egbert J. C., Keizers+Gallas, K. R., Palestrinastraat 7. gracht 401.Garms, C. M., Ceintuurbaan 404. Goslinga, Prof. Dr. A., Palestrinastr.21.Garms Jr., J. H., Overtoom 244. Goudsmit, Mr. Henri R., Prinsengr. 738.Garschagen, Hermann, Heerengr. 60. Goudstikker, Ed. J., Kalverstraat 73.Gebhard, Mej. Annie C., Van Eeghens Graaf, A. J. de, Jan Luykenstraat 106.

laan 35. Graaf, W. A. de, Koninginneweg40.Gebhard, Jer’., Van Eeghenstraat 97. Graanboom, Dr. J., Weteringschans 98.Gebhard, Mej. L. C., Amstel 344. Graichen, C. J., De Ruyterkade 120.Geelkerken, Dr. J. G., Sophialaan 41. Gratama, Jan, Valeriusstraat 254.Geer, Mr. Dr. F. C. van, Oranjes GrientaHesse, Mevr. A. H. van der,

Nassaulaan 50. Van Breestraat, 163.Geerling, A. W., Wouwermanstr. 31. Grient, Mej. J. van der. Nassaukade 359.Geesteranus, H. P. Maas, Van Eeghens Groot, Prof. Dr. J. V. de, Singel 154.

straat 93. Groote, A. W., Jac. Obrechtstr. 81,Gelder, J. van, Amstel 126. Groote, Ds. P., Vondelstraat 158.Gelderen, Prof. Dr. C. van, Oranje, Grosheide, Prof. Dr. F. W.,Amsteld. 83.

Nassaulaan 60. Grosheide, Mej. G., Leidschegr. 43.Gendt, A. D. N. van, Stadhouders5 Grosheide Jr., Mr. G. H.A., Amsteld.83

kade 122. Grossier, J. S., Nic. Maesstraat 106.Gerritsen, Mevr. A. H. IJ., Ter Haar, Grotjohann, W. G., Brederodestraat 11

straat 17. Guépin, Mr. C. H., Vondelstraat 47Gerritzen, Mr. A. W., Keizersgracht Haakman, Mr. D. J. H., Koningslaan 28

573/575. Haan, H. H. de, Keizersgracht 260.Geselschap, J. D., 0. Handelskade 8. Haan, L. Bierens de, R. Visscherstr. 6Gillavry, Dr. D. Mac, Jan Willem Haan, Mr., J. Bierens de, Museumpl. 17

Brouwersplein 9. Haar, Jr., Jan ter, Jan Luykenstraat 60Giltay, H. M., Wanningstraat 21. Hagenbeck, G. E., 3e Helmersstr. 6Gimpel, C. J., Brederodestraat ll. Hall, H. van, 2e Helmersstraat 96.Glashorst, Mr. W. L. Luyken, Frans Hall, W. F. van der, 2e Jan van de.

van Mierisstraat 135. Heydenstraat 60.

xxv

Hamel, Prof. Mr. J. A. van, Keizers, Hoorn, P. H. Th.van, Heerengracht529.g r a c h t 6 1 2 . Hoppe, H. J. A., Heerengracht 66.

Hamer, B. C., Amsteldijk 82. Horst, M. van der, Haarlemmerw. 8.Hamhuis, E., van Baerlestraat 88. Houthakker, B., N. Z.Voorburgwal332.Harpen, N. van, Heerengracht 495. Hoyack, L. J. F., R. Visscherstraat ll.Hartkamp, A. Th., Marnixkade 54. Höweler, P. N., Martelaarsgracht 16.H a r t o g , D r . , A . H . d e , 2 e Oosterg Hubrecht, Dr. H. F. R.,Amstel 179.

parkstraat 265. Hulshoff, A. R., Lomanstraat 25.Hartog, Mr. L. S. G. de, Van Breer Hunger, Dr. F.W.T.,VanEeghenstr. 52.

straat ,l74. Hunningher, Ds. Chr., Keizersgr. 50.Hazewinkel, A., Hartenstraat 5. Idenburg, Ds. J. D. J., Wanningstr. 6.Hazewinkel, C., Van Okeghemstr. 9. IJzerman, J., Joh. Vermeerstraat 44.Heel, J. Dudokvan, Koninginneweg 32. Ingenhoes, J. F. H., Rusland 5.Heer, H. de, 2e Boerhaavestraat 40. ,Ingenohl, Jos., Joh. Vermeerplein 18.Heerde, Mr. J. van, Pl. Middenlaan 26. Israëls, Mr. H. Louis, Weteringsch. 15 1.Heineken, Mr. W., Heerengracht 211. Tamin Jr., J. G. de Groot, Amstel 224.Helweg, J,, Overtoom 392. Jansen, Arn. P., Heerengracht 594.Hemert, J. G. von, Keizersgracht 757. Jansen, H. G., Joh. Verhulststr. 17.Hemmes, Dr. H., Gabr. Metsustraat 32. Jansen, Joh, G. J. C,, AmstelveenscherHemsing Jr., A., Prinsengracht 467. weg 73.Herman, Guil., Frans van Mierisstr. 48. Jansma, Mr. K., Keizersgracht 450.Herman, Dr. H. Th., Frans van Mierisr Janssen, Dr. C. W., Leidschegr. 13/15.

straat 43. Jensen, J. N. Jacobsen, 3e KostverlosHerman, W. J., De Lairessestraat 50. renkade 3’6.Herwig, R. H., Pretoriusstraat 26. Jochim, A., Roelof Hartstraat 21.Hesselink, A., Teniersstraat 8. Joling, A. J., P. C. Hooftstraat 172.Hesterman, C., Westeinde 27. Jonckers, Arend, Pretoriusstraat 46.Hesterman Jr., J. A., Kanaalstraat 3. Jonckheer, J. B. A., Keizersgracht 562.Hillesum, J. M., Kazernestraat 20. Jong, Dr. A. J. de, Lomanstraat 86.Hinte, J. van, Van Breestraat 104. Jongh, Paul J. de, Reguliersgracht 120.Hoeksma, Dr. J., Okeghemstraat 6. Jonker, T., WaldeckrPyrmontlaan 10.Hoogenhuyze, Dr. C. J. C.van, Banstr.8. Jonker, Mr. W., Amstel 138.Hoogvliet, J, M. A., Heerengracht485. Jonkman, A., Nassaukade 123.Hoorn, L. M. P. G., Stadhouderss Jorissen, Mr. L. Th:, OranjesNassau

kade 134. laan 52.

XXVI

Jurrema, J. W., Nic. Maesstraat 47. Kolkert Jr., Dr. W. J., Frans v. Mieris:Kaa, H. van der, Valeriusstraat 290. straat 70,Kalff, Aug., Keizersgracht 393. Koning, Mej. S. M., Singel 294.Kalff Jr., Mr. J., N. Keizersgracht 46. Koning, Mr. P. W. de, Sarphatikade 13.Kan, G. van, Prinseneiland 20. Kops, W. P., Van Breestraat 172.Kappen, Mr. K. S. van, Singel 450. Korteweg, Prof. Dr. D. J., VondelsKapteyn, P. J., Amsteldijk 67. straat 104fKarsten, Mr. Ch. J. F., Keizersgr. 574. Kotting, C. L. J., Prins Hendrikkade 95.Kate, L. ten, Oosterpark 51. Kouwenaar, D., Palestrinastraat 6.Kater, P, A., Nicolaas Maesstraat 65. Kramer, P. L., Joh. Verhulststraat 117Katz. K. F., Weteringschans 233. Kranenburg, Mr. F., Keizersgracht 253.Keegstra, H., Frans van Mierisstr. 114. Kranenburg, Prof. Mr. R., Frans vanKeizer, Mr. Jules, Heerengracht 560. Mierisstraat 128.Kempen, Mr. J. C. van, Prinsengr. 546. Krayenhofi van de Leur, Mej. B., Fr.Keppler, A., Wanningstraat 13. van Mierisstraat ‘42.Kerbert, H., De Lairessestraat 6. Kröner, J. F., Sipgel 265.Kerkhoff, L. P. G., Keizersgracht 404. Kroon, Mr. J. P. H., Gijsbrecht vanKetelaar, Mr. A. J., Lomanstraat 29. Aemstelstraat 8.Ketelaar, J. D., Joden Breestraat 4. Kruijf Jr., D., Overtoom 347.Key, Jac., Keizersgracht 480. Kruimel, Mr. G. M., Sarphatipark 79.Kielstra, Mr. R. E., P. C. Hooftstr. 163. Kruseman, Mr. J., Keizersgracht 643.Kienhuize, Mej. A. M. C., Prinsen< Kuenen, Prof. Dr. W. A., Sarphatir

eiland 91. straat 82.Kinderen, Prof. A. J. der, Vossiuss Kühler, Prof. Dr. W. J., Emmastraat 25.

straat 47.Kip, Johan, Hobbemastraat 5.

Kuiper, Dr. A. K., Keizersgracht 15.Kuiper, Dr. E. T., Koninginneweg 2.

Kirberger, Mr. G., Van Eeghenstr. 73. Kuiper, Prof. Dr. K., Koninginnew. 39.Kirchner, W., Bloemgracht 133. Kuipers, E. J., Pieter de Hoochstr. 44.Klap, Dr. P. A., Reguliersgracht 17. Kuipers, Tjeerd, Sophiaplein 2.Knapper Czn., Dr N., Willemsparkr Kunst, Mr. J. , De Lairessestraat 10.

weg 12. Laan, P. van der, Kerkstraat 297.Kofiieberg, P.J., le Helmersstraat 182; Laars, T. van der, Ceintuurbaan 207.Köhler, W. C., Joh. Verhulststr. 76. Ladiges, G. J., Da Costaplein 13.Kokosky, Mr. F. A., Heerengr. 588. Laer J. Czn., G: W. A. van, Keizers6Kolkers, G. J., Prinsengracht 460. gracht 746.

XXVII

Laguna, B. J. L. de Leâo, De Lairesses Luden, J. J., Weteringschans 124.straat 20. Ludwig, F. W., Leidschestraat 82/84.

Lammers; T., Prinsengracht 256. Lynden, J. C. E. Baron van; OranjesLamsvelt, J., Nieuwe, Spiegelstraat 33. Nassaulaan 10.Langhout, G. J., Nic. Maesstraat 40. Manassen, D., Valeriusstraat 109.Lannooij, J. A. Doesburg, Wijttenbach- Mandere, Mr. J. J. B. van der, 30s

straat 68. hannes Verhulststraat 102.Ledeboer, J. Henri, Van Eeghenstr. 63. Mansvelt, Ds. G., le Helmersstraat 89.Leendertz. Jr., Dr. P., Vondelstraat 4. Mée, A., P. du, Ceintuurbaan 262.Leeuw, H. J. van der, Keizersgr. 673. Meers, B., N. Z. Voorburgwal 348.Leeuwen, Kl. van, Nic. M,aesstr. 131. Meijer, Dr. F. A., Jan Luykenstr. 27.Lemmers, A. L. Kulenkamp, Emma5 Meijer, G., Sarphatipark 102.

plein 12. Meijer, Jan de, Emmastraat 27.Lennep, Jhr. Frans J. E. van, Keizerss Meijers, -Mej. C., Weteringschans 125.

gracht 666. Mendes de Leon, Dr. M. A., Sarphati6Lennep, Jhr. Mr. L. H. van, Johannes straat 1 h.

Vermeerstraat 22. Menko, Dr. M. L. H. S., Rokin 147.J.ier, M r . S . J. v a n , V a n E e g h e n s Mensing, Anton W. M., Doelenstr. 16,

straat 161. Meulen, C. G. van der, Heerengr. 581.Limburg, Th. M. Roest van, Plantage Meulen, Ds. R. J. van der, Marnixs

Prinsenlaan 13. I kade 65.Lindeboom, Ds. C., Prinsengracht 704. Meulenhoff, H., Heerengracht 86.Lindeboom, Dr. L. B., Keizersgr. 632. Meulenhoff, J. M., Weteringschans 66.Lobo Mzn., M., Frederiksplein 18. Meurs, A, C., Prins Henddrikkade 131Loghem, Prof. Dr. J. J. van, Vossiuss Meursing, J., Van Eeghenstraat 125.

straat 23. Mey, J. van ‘der, Nicolaas Maes:Loman Jr., A. D., J. W. Brouwerpl. 29. straat 32.Londt, J. C., Amstel 248. Meyjes, C. B. Posthumus, Heerengr. 560,Loon, J. K. van, Brederodestraat .87. Mijnlieff, Dr. C. J., Keizersgracht 134Loopuit, Jos., Valeriusstraat 197. Milligen, S. van, Willemsparkweg 46Loosjes, Mr. A., Leidschegracht 117. Milly, Jhr. Mr. P. A. G. de, WetelLoosjes, Ds.V., Joh. Verhulststraat 112. r i n g s c h a n s 1 4 6 .Looy, S. L. van, Warmoesstraat 34. Miseroy, Chs., Heerengracht 436.Los, F. C. J., Wanningstraat l l . Molster, H., Keizersgracht 270.Los, Dr. F. J#, Ruysdaelkade 43. ‘Moojen, J. K,, Amsteldijk 67,

XXVIII

Moor. Dr. J. C. de, P. C. Hooftstr. 111. Os, Dr. 1. van, Amstel 332.Mulder Sr., J., 2e Oosterparkstr. 253: Os, Mr.V. K. L. van, Koninginnew. 149Mulder Jzn., Mr. Ties, Vossiusstr. 26. Ouëndag, B. J., Fr. v. Mierisstr. 111Muller, J. Martin, Koninginneweg 145. Oven, Mej. R. J. van, 0.2. Achterburg:Müller, Paulus, Van Baerlestraat 18. wal 139.Muller, J. J. W. A., 2e Jan Steenstr. 98. Overbosch, S. F., Sarphatipark 132.Munting, Dr. D. K., Den Texstr. 8. Overhoff Jr., C. F., v. Eeghenstr. 88,Naber, Mej. Joha. W. A., Lomanstr. 4. Padt, N., Amstel 228.

.

Naber, S. P. l’Honoré, Lomanstraat 4. Peaux, P. E., Prinsengracht 579.Nie, G. J. van, Hartenstraat 5. Pekelharing, Mr. C. J., Koninginne:Nierop, Mej. Dr. L. van, Sarphatistr. 1. weg 136.Nierop, L. B. van, Museumplein ll. Pesch, Dr. A. J. van, Johannes Ver:Nijland, Mej. Dr. J. A., Nic. Witsen5 hulststraat 156.

straat 21. Pesters, J h r . H . W . d e , N i c o l a a sNijssen, P., Keizersgracht 243. Maesstraat 93.Nolke, Ds. C. H., Wouwermanstr. 33. Petit Jr., L. D., Saxenburgerstraat 34.Noort, Past. G. C. v., Prinsengr. 754. Philips, Dr. S. J., Nicolaas MaespNooter, L., Bloemgracht 117. straat 36.Notten, M. van, Prins Hendriklaan 23. Pierson, Dr. H., Vondelstraat 103.Nuijens, Dr. B. W. Th., Keizersgr. 247. Pieterse, H. W., Ten Katestraat 50.Oderwald, J., Prins Hendrikkade 189. Pijzel, Dr. E. D., R. Visscherstraat 38.Oderwald, W. H.J., Vondelstraat 130. Poederbach, J. J. Th., Roetersstraat 2.Odink, Herman, Joh. Verhulststr. 104. Poggenbeek, A. P. F., Van Breestr. 179.Offerhaus Jr., Mr. L., Koninginnew. 157. Polenaar, Mr. B, J., Heerengracht 598.Ogtrop, F. M. J. van, Vondelstraat 74, Polman, A. W., Warmoesstraat 197.Ogtrop, Mr. P. L. M. van, Van Breee Post, W. H., Van Eeghenstraat 191.

straat 173. Postema, J. K. C., Keizersgracht 596.Onderwijzer, A. S., Pl. Middenlaan 17. Postmus, S., Nicolaas Maesstraat 84,Onnes, 0. Kamerlingh, Oudebrugst. 16. Pouw, Mr. H., Van Eeghenstraat 89.Oosterzee, Mr. M. H. van, Sarphati< Praetorius Jr., J., Sax.sWeimarlaan 39.

straat le. Prins, Benjamin, Pl. Franschelaan 25.Ophorst, Gen.smaj. A.R., Stadhoudersr Prins, Mr. Dr. M. I., Hendrik Jacobszc

kade 151. straat 6.Orobio de Castro Jr., Mr. E. S., Keizersl Proost Jr., J., WaldecksPyrmontlaan 13.

gracht 72 1. Proost, U., Joh. Verhulststraat 52.

6 --- ---.

XXIX

Putten, T. E. van, Koninginneweg 31. Ruyter, H. J. A. Simons de, Oversaarles van Ufford, Jhr. H. L., Hees t o o m 1 3 2 .

rengracht 408. Rynja, J. J., Reguliersgracht 130.sarles van Ufford, Jhr. Mr. W. C., Salomonson, H., Keizersgracht 808.

Koninginneweg 182. Schaick, W. H. van, Van Baelestraat 83.Raaf, R. de, Nicolaas Maesstraat 92. Schaink, C., Vondelstraat 8.Rademaker, C. A. L., Keizersgr. 242. Schaly, Mej. M. A., Van Breestr. 127.Raedt, C. U. W., Willemsparkweg 151. Scharp, H. J., P. C. Hooftstraat 145.Rahdre, W. J., Oosterparkstraat 61. Scheltema, H.J., Van Eeghenstraat 29a.Reenen, Mr. C. Huyser van,Amstel254. Scheltema, J. H., Koningslaan 44.Reich Jr., C. D., Heerengracht 413. Schelven, Ds. B. van, Frederiksplein 49.Reicher, A. F., le Helmersstraat 114. Schippers, Dr. J. Ce Sarphatistr. 102.Reijnst, Jhr. Mr. J. C., Keizersgr. 151. Schmidt, Mej. C. W. A. Walburg,Repelius, J. W., Banstraat 30. Palestrinastr. 10.Reynders, Ds. A. M. A., Stadhouders< Schnabel, Dirk, Keizersgracht 157.

kade 30. Schoch, Mr. Dr. C. F., StadhouderssRiel, Past. C. G, van, Ruysdaelstraat 53a. kade 157.Riemsdijk, Jhr. B.W. F. van, Hobbemas Schogt Jr., J. C., Keizersgracht 23.

straat 21. Scholte, Prof. J. H., Johannes VerrRiemsdijk, Dr. D. A. van, Cornelis hulststraat 110.

Schuyts t raat 29. - Scholtz, H. A., Gov. Flinckstraat 191.Rienstra, J., Joh. Verhulststraat 123. Schölvinck, Mr. J. G., Heerengr.498.Ringeling, Dr. H. G., Palestrinastr. 3. Schoo, Dr. H. J. M., Overtoom 109.Rinse, Jac., Joh. Verhulststraat 30. Schreuder, Mr. J. C., Valeriusstraat 25 1.Roeloffzen, G., Fr. v. Mierisstraat 76. Schreuder, J. Th. R., Van Baerlestr. 120,Roest, E. A. C., Nic. Maesstraat 88. Schröder, *Alfred, Teniersstraat 4.Röell, Jhr. Mr. W. F., Keizersgr. 618. Schuller tot Peursum, Mr. IJ. A., PieterRooijen, N. van, Da Costaplein 4. Corneliszoon Hooftstraat 17.Rootlieb, H., Overtoom 211. Schumm, Mr. D. J. L., Koninginne:Roozemeijer, Ds. A. J., Van Baerle5 weg 16.

straat 136. Seret, Mr. G., Keizersgracht 761.Rosenboom, Mr. E. H. P., WilIemsS Seyffardt, J. L. Willem, Damrak 99.

parkweg 198. Sijpkens, H. A., Moreelsestraat 8.Royen, R. P. van, v. Eeghenstraat 181. Silva Rosa, J. S. da, Oosterpark 2.Rus, P., Overtoom .456. Simons, Dr. S., Joh. Vermeerplein 1,

-

Sissingh, Prof. Dr. R., Gabriël Metsu, Stomps, Prof. Dr. Theo J., Weespersstraat 10. zijde 29.

Six, Jhr. C. C. Th., Van Eeghenstr. 66. Sträter, Dr. Max, van Breestraat 154.Six, Prof. Jhr. Dr. J., Amstel 218. Ströer, Carel J., Raadhuisstraat 43.Slagmulder, J., Keizersgracht 584. Stroink, J., Frans v. Mierisstraat 120.Sleeswijk, Mr. Dr. C., Van Eeghens. Stuart, Mr. Th., Heerengracht 507.

straat 108. Stuart, Th. J, Verrijn, Koningslaan 34.Sloot, Mej. Marie, Banstraat 17. Stumpff, J. Ed., Kloveniersburgwal92.Slothouwer, D. F., P. C. Hooftstr. 143. Swaen, Prof.Dr. A. E. H.,Vossiusstr. 16.Sluis, Dr. IJ. van der, Veelaan 5. Swildens, Johs. Jelgerhuis, Stadhouders5Sluys, Dr. D. M., Alexanderstraat 1. kade 123.Smeenge, Mr. H.,.P. C. Hooftstr. 157. Taverne, Prof. Mr. B. M., Valerius6Smissaert, Jhr. Mr. H., Damrak 74. plein 4.Smit, D., 3e Helmersstraat 4. Taets van Amerongen, F. Ch. H. baronSmit, Dr. H. J., Lomanstraat 96. . Vondelstraat 84.Smit, Dr. J. H., Joh. Vermeerstr. 34. Temminck, J. I., Heerengracht 166.Smit, P. C., Reguliersdwarsstraat 108. Terdu, A., Enge Kapelsteeg 4.Smith, Hobbe, Overtoom 357. Tex, E. den, Vondelstraat 22.Smits, J. P., Joh. Vermeerstraat 41. Thiel, Mr. J. H., N. Heerengracht 23.Snijders, G. C., Joh. Verhulstraat 210. Thomas, Dr., J. C. A. Simon, FredesSon tot Gellicum, W. M. van, Vons

Iriksplein 16.

* delstraat 31. Thomson, J. Ph. Nord, Van EeghensSpakler, A., Vondelstraat 93. straat 72.Spanje, Dr. N. P. van, Keizersgr. 736. Tielens, Mr. J. F. 1. M., Keizersgr. 505.Spier, J. F. H., Overtoom 75. Tienen, Mr. Dr. H. J. C. van, StadeSpruyt, Dr. G. Bellaar, Prinsengr. 716. houderskade 53.Spyer, M. J., Kalverstraat 10. Tienhoven, Mr. P. G. van, HeerenrStaalman, A., Keizersgracht 436. gracht 260. ’Staveren, J. C. v., SaxemWeimarlaan 36. Timmer, H., Sarphatistraat 56.Steen, G. J. A., Keizersgracht 194. Tinholt, J. A., BosboomzToussaintstr. 17.Steinmetz, Prof. Mr., S. R., Amstel 65. Tjeenk. J. de Bie Leuveling, KeizerssStempel, Mej. Dr. B. M. van der, Den gracht 778.

Texstraat ll. Traa, Mr. W. van, OranjerNassaul. 48.Stempel, Dr. M. L. van der, Pieter Trip, Jhr. Herman, N.Z. Voorburg

de Hoochstraat 2. wal 340.

XXXI

kromp, Dr. J. van Hettinga, Frans van Vogin, Henry F., Prinsengracht 577.Mierisstraat 116. Voorhoeve, Mej. A.A.G., Keizersgr. 43.

Trouw, G., Joh. Verhulststraat 189. Voorst, W. F. van, Prinsengracht 432.ruuk, F. L. Edema v. d., Vossiusstr. 44. Voorthuysen, J. A. van, KoninginnesValk, C. van der, Staalkade 3. weg 127.Valk Jr., Dr. J. W. van der, Keizerss Vos, P. de, Joh. Verhulststraat 24.

gracht 273. Voûte, M. Paul, Heerengracht 481.Valkenburg, Dr. C. Th. van, Keizers6 Voûte Jr., M. P., Joh. Vermeerstr. 23.

gracht 728. Vrancken, J. ‘H., Jan Luykenstr. 25.Valkenburg, Mr. J. F. Th. van, Jan Vries, Dr. A. G. C. de,-Keizersgr. 633.

Willem Brouwersplein 7. Vries, Chr. H. G. de, Singel 146.Veder, Mr. W. R., Joh. Verhulststr. 76. Vries,D.H. Wallisde,Tesselschadesrr. 20Velsen, C. H. van, R. Visscherstr. 29. Vries Szn., Kl. de, Alex. Boersstraat 13.Venema, R., Lomanstraat 86. Vries, R. W. P. de, Singel 146.Venemans, G. J., Van Baerlestr. 146. Vries, Prof. W. M. de, Johannes VersVerdam, Mr. J., Heerengracht 139. hulststraat 173.Verhagen, A. G., Heerengracht 281. Vriesendorp, J., Heerengracht 423.Verhagen, Balth., Marnixstraat 150. Vroom, L., Koninginneweg 4.Verkouteren, Mr. H., Prinsengr. 510. Waals Jr., Prof. Dr. J. D. van der,Verloop, J. J. H., Keizersgracht 638. Willemsparkweg 204.Vermeer, C. Th. H., Hobbemakade 25. Waarden, Th. J. van der, JohannesVermedlen, H. W., Nic. Maesstraat 36. Vermeerstraat 37.Vermeulen, P. H., Joh. Verhulststr. 167. Waay, Prof. N. v. d., Stadhoudersk. 86.Verschaffelt, Prof. Dr. E., Waldecks Wageman, J., Nieuwe Leliestraat 30.

Pyrmontlaan 4. Waller, F. G., Vondelstraat 73.Verschuyl, Mr. J., R. Visscherstr. 25. Warmelo-Hannaert, Mevr. C. van,Verster, J. F. L. de Balbian, Prinsen@ Amstel 162.

gracht 579. Wayenburg, Dr. G. A. M. van, HeerensVerweyck, R. C., Rozengracht 55. gracht 482.Vies, A. B. van der, Vossiusstraat 2. Weerman, G., Van Breestraat 99.Vincent, J., Nassaukade 77. Weisz, J. C., Keizersgracht 97.Visser, C., Saxenburgerdwarsstraat 4. Went, Dr. J. C., Vossiusstraat 27.Vita Israël, J. E., Paulus Potterstr. 6. Wertheim, Hendrik, Heerengracht 619.Vliegen, W. H., Nassaukade 159. W&tendorp, Mr. H. K., Wetering,Vlugt, W. de, Joh. Vermeerplein 3. schans 75.

XXXII

Westerdijk, Ds. P. B., Van Breestr. 113. Winterink, C. J. J., Korte PrinsenpWestermann, Ds. C. F., Nicolaas Witz gracht 30.

senkade 34 : Wit, H. J. de, 0. Z. Voorburgw. 72,.Westrienen, M. J. van, Westerpark hoek Wolf Hzn., A. H., Prinsengr. 866.

Houtmankade. Wolsak, R. J., 0. Z. Voorburgwal 300.Westrum, W. A. Schade van, Keizers5 Woltjer, Prof. Dr. R. H., Oranjes

gracht 206. Nassaulaan 62.Wibaut, F. M., Waldeck:Pyrmontl. 11. Worst, Mr. J. H., Keizersgracht 387.Wiegman, P. P., Hobbemastraat 20. Wythoff, Mej, Anna C. F., PieterWieling, C. J: H., De Lairessestr. 48. Gorneliszoon Hooftstraat 21.Wiener, Mej. M. S., Fr. v. Mierisstr.102. Zaal van Nieuwveen en Uiterbuurt,Wiering, H., le Const. Huygensstr. 92. G. A. F., Oosterpark 57.Wierink, B. W., 2e Weteringplants. 1. Zahn Jr., G. P., Leidschegracht 112.Wijk, Ds. P. van, Tesselschadestraat 1. Zanten, Mr. Dr. J. H. van, Frans vanWijndelts, J. W., Baarsstraat 8. Mierisstraat 52.Wilde, F. W. J., Vondelstraat 79. Zijderveld, Dr. A., Joh. Vermeerstr. 75.Willet, M., Stadhouderskade 138. Zuidema, Dr. W., Van Woustraat 27.Willeumier, Mr. Jb., P. C. Hooftstr.174. Zwaan, Dr. J, P. Kleiweg de, PlantageWilmink, J., Vondelstraat 30. Middenlaan 58.Winkel, Prof. Dr. J. te, Keizers5 Zwart, B. C. E., Stadhouderskade 152.

gracht 48. Zweep, Mr. C. van der, Teniersstraat 6.

’G E W O N E L E D E N B U I T E N A M S T E R D A M

Aa, G. van der, Randerode, Hilversum. Avis, Joh. G., Johan Willem Friso5Aerssen Beijeren van Voshol, A. L. straat 18, Utrecht.

baronnesse van, Utrechtscheweg 57, Backer, Jhr. A. Bas, Overveen.Hilversum. Backer, Jhr. Mr. F. G. W. J., Juliana

Alderwerelt, Chs. F. de Roo van, villa van Stolberglaan 15, ‘s$Gravenhage.Kijkduin, Bloemendaal. Backer, Jhrr W. Bas, Apeldoorn.

Ancher, H. C. M. Brouwer, Laan van Bakker, C. André B., Brediusweg 6,Meerdervoort 106, ‘s$Gravenhage. Bussum.

Assies, Dr. W. J., Bleijenburgkade 49, Bander-Lutomirski (Mevr. L.), VooïrUtrecht. haven 236, Edam.

Averkamp, Ant., Villa Selama, Wils Barends. J. F., Teding v. Berkhoutstr. 6,’ lemslaan 26, Bussum. Baarn.

XXXIII

Bastert, J. J., Koninginnegracht 18, Bruynesteyn, B. J. A., Van Weede‘SGravenhage. vanDijkveldtstraatbO,‘ssGravenhage.

Bauduin, D., ‘s:Gravenhage. Bueren, Dr. J. Lammerts van, Zetten.Berden, W. H. M. Martin, Prins Henr Bussy, ,Mr. A. le Cosquino de, Plompes

drikstraat 147, ‘SaGravenhage. torengracht 15, Utrecht.Beresteyn, Jhr. Mr. Dr. E. A. van, Bussy, Prof. 1. J. de, ‘s Graveland

Van Stolkweg 3 1, ‘ScGravenhage. scheweg 132, Hilversum.Berge, B. S. ten, Pr. Hendriklaan 71, Calkoen, Jhr. Mr. A., Bildstr. 144,

Utrecht. Utrecht.Berger, Mr. B., Venlo. Cal’koen, Mr. J. F. van Beeck, KrommeBerlage Nzn., Dr. H. P., Scheveningen. Nieuwegracht 27, Utrecht.Berman, A. J., Nieuwendam. Cheriex, Dr. A. D., Nieuwe GroensBijleveld,W. J. J.C., Oegstgeesterlaan2a, markt 18, Haarlem.

Leiden. Clercq, A. de, huize De Viersprong,Bijvoet Jr., W. F., Arnoldlaan 7, Aerdenhout.

Bloemendaal. Coops, Mej. Gerda, Eemnesserweg 56,Blaauw, A. J., Spanderswoud, ‘srGraver Baarn.

land. Court, W. del, 47a Blenhem Crescent,Boeken Jr., A., Jan Steenl. 15, Bilthoven. Nottinghill, Ladbroke Grove, LongBoissevain, Dr. J. W., hôtel Duimen< don W.

Daal, Bloemendaal. Crommelin, Mr. A., Röellstraat 1,Bom, G. Dzn., H. G., Juffrouw Idar Arnhem.

straat 2, ‘s$Gravenhage. Croockewit W. Azn., W., Amersfoort.Bossard, J. H. L., ‘SéGravenhage. Dam, Past. H. A. Th. v., NootdorpBrandeler, Jhr. Mr. P. A. J. van den, (Z.H.)

Koningskade 26, ‘srGravenhage. Deinse, J. H. L. van, Prinsessestraat 9,Broers, H. A., Van Blankenburgstraat Heemstede.

10, ‘SsGravenhage. Diesen, Wm. van, Bussum.Bron, H. J. A., Raadhuisplein 8, Heem< Dokkum, J. D. C. van, Parklaan la,

stede. Bussum.Broos, A. H., Hazepaterslaan 26, Dommer van Poldersveldt, Jhr. J. Y.

Haarlem. G. G., huize Westerbeek, Beek.Brouwer, Prof. Dr. L. E. J., Laren (N.H.) Doornbosch, F. G. Jac. Marisstr. 44,Bruining, Prof. Dr. A., Kanaalweg 20, Sloten (N. H.).

Scheveningen. Dorp, Mej. Mr. E. Cvan, Bloemendaal.

XXXIV

Dries, Mr. N.C.M.A. van den, Hooge Gonnet, C. J., Haarlem.Wal 15, ‘SrGravenhage. Gorkum, C. J. F. van, Roermondscher

Drukker, Prof. Mr. W. H., Mecklens straat 12, Venlo.burgerlaan 10, Rotterdam. Gosses, Prof. Dr. 1. H., Groningen..

Duwaer, H. P., Kwartelstr. 22, Utrecht. Gouda, H., Wilhelminapark, Baarn.Ebbinge, Mr. J. B , Rollandspad 7, Graaf, Past. J. J., Duinrust, Overveen.

.Overveen. Grevenstuk, J. G. Th., Baarnbrugge.Edersheim, Mr. Henri, Louise de Cor Grijs, J. M. J. de, Vondellaan 4,

lignystraat 3, ‘SrGravenhage. Bussum.Eeghen, Tyo H. van, Aardenhout. Groen, A., Czarinastraat 13, Zaandam.Eeghen Jr., A. W. van, Ede. Groot, Mr. P. Hofstede de, Aerdenhout.Eekhof, Prof. Dr. A., Witte Singel 56, Haan, A. Bierens de, Paviljoenlaan,

Leiden. Haarlem.Eijma, P. J., huize Berg enVaart, Anker Haan, C. Bierens de, huize Oud Zomers

veen. zorg, Bloemendaal.Enschedé, Mr. Ch., Deerf, Haarlem. Haart, Mr. A. 0. de, Denneweg 15,Enschedé, Mr. H. J. D. D., huize ‘s$Gravenhage.

Eikenhoek, Aerdenhout. Hake, Dr. J. A. vor der, Van Hogen<Enschedé, Mr. Joh., huize Ipenrode, dorpsplein 8, Rotterdam.

Heemstede. Hazelhoff, H., Velp.Enschedé, Mej. J. L., huize Vlugthoven, Heldring, A., Hooge Naarderweg 30,

Santpoort. Hilversum.Epen, D. G. van, Adelheidstraat 188, Helsdingen, L. J. van Beuningen van,

‘SrGravenhage. Barentzstraat 36, ‘SrGravenhage.Fabius, Gen.sMaj. A. N. J., Parklaan 26, Helsdingen, Dr. R. van Beuningenvan,

B u s s u m . Singapore ; adr. Gebrs. Schröder,Feith, Jhr. Jan, huize De Veldhoeve, Rokin 50.

Hilversum. Hennus, Mr. M. F., BurgemeesterFischer, R., Egmond aan den Hoef. Schooklaan 2, Hilversum.Folmer, Tiddo, Gelderschekade 18, Henny, A. B., Torenlaan 35, Blaricum.

Rotterdam. Hoff, Dr. H. J. van ‘t, GroothertorFortanier, A. P., Parklaan 29, Bussum, ginnelaan 219, ‘s*Gravenhage.Geer, Jhr. E. Lintelo de, Zeist. Honig Jzn., G. J., Zaandijk.Goeijen, J. de, huize Angerenstein, Horst, C. F. van der, Pieter Bothc

Velperweg, Arnhem. straat 24, ‘s$Gravenhage.

xxxv

Huffel, A. J. van, De Riemerstraat 154, Loeff, J. D. Rutgers van der, Stadsc‘SsGravcnhage. Bibliotheek, Prinsenhof, Haarlem.

Huygens, H., Heerenstraat 83, Bussum. Loenen, J. B. van, Nieuw Duinoord.Huysman, A. Dithmer, Hazepaterss Buys Ballotstr. 47. ‘s$Gravenhage.

laan 32, Haarlem. Loos, Pastoor J. C. van, der, NieuwersIterson, Dr. C. J. A. van, Rapenburg 2, L kerk a. d. IJsel.

Leiden. ’ Loosjes, Vincent, Stolbergstraat 20,Jas, Mr. F. A., Prins Mauritslaan 110, Haarlem.

‘SrGravenhage. Lucassen, Mr. Th. R., Raamweg 14,Jolles, J. A., 2e Sweelinckstraat 154, ‘s$Gravenhage.

‘SrGravenhage. Luden, Luit.sKol., E., Spijkerpolder,Jong, E. W. de, 11 Lyncroft Gardens, Hilversum.

West Hampstead, London, N.W. 6. Lugt, F., Torenlaan, Blaricum.Jut, C. J. van Zanten, Heerenstr. 157, Mersch, A. H. van der, Driebergsches

Voorburg (Z.H.) weg 11, Zeist.Kempenaer, Jhr. J. B. van Andringa Meulen, Mr. J. E. van der, Lange Nieuws

de, Haren (Gron.) straat 40, Utrecht.Kernkamp, W. J., Edam. ;Middelhoven, C. W., Oostzijde 37,Kieft, J. van der, Bussum. Z a a n d a m .Kluytenaar, H. A., villa Zonnebloem, Mullerv.Voorst, H.,Loeneno/dVeluwe.

Duinlustpark, Station Santpoort. + Muller van Voorst, J. J., Beuken<Kronenberg, Mej. M. E., Singel l 1, laan 7a, Oosterbeek.

Deventer. Muller, Mr. N., Mient, Alkmaar.Labarre, E. J., Borneolaan 2, Hilversum. Nachenius, A. de Bijll, Kenaupark 27.Lamsvelt, H., Arnhem. Nerée-van Houten (Mevr. De), Konin,Leeuwen, Mr. H. F. van, Nieuwe Laan gin$Emmakade 1 5 7 , ‘ScGravenhage.

10, Renbaan, ‘s Gravenhage. Neurdenburg, Mej. Dr. E., Wassen5Leliman, J. H. W., WaldeckrPyrmontP berghstraat 11, Groningen.

laan, Baarn. Nie, D. J. van, Admiraal de Ruyter6Lennep, D. J. van, huize Welgelegen, weg 61, Sloten (N.H.)

Heemstede. Oppen, M r . , D r . C h . v a n , KeizersLennep, Jhr. Mr. Frank K. van, Zeer Karelplein 1, Maastricht.

straat 78, ‘s$Gravenhage. Otto, P., Bloemendaal.Lennep, Jhr. Dr. M. F. van, villa Ouwenaller, E. René van, Ouden Engr

Iris, Parkweg, Bloemendaal. weg 4, Hilversum.

XXXVI

Oven, Prof. Mr. J. C. van, Groningen. Schoonenbeek, H. P., Soestdijk.Pennink, J. M. K., Wilhelminasingel Slijper, Dr. E., Frederik Hendrikstr. 64,

12, Nijmegen. Utrecht.Pierson, Ds. J. L., Groningen. Six, Jhr. W., Jagtlust, Hilversum.Plate Jr., G., ‘t Zonnehuis, Albert Perks Smeth, Mr. F. F. Baron de, Sassenheim.

straat 24, Hilversum. Soest, Mej. M. 1. van, Burgstr.bg,Utrecht.Plate, Mr. R., Haven lOa., Breda. Son, H. J. A. van, Prins Hendrik5Pol, J. Hulshoff, Koningsl. 34, Utrecht. laan 14, Bilthoven.Pont, Prof. Dr. J. W., Willemslaan 28, Sparenberg, F., Van de Vinnestraat 19,

Bussum. Haarlem.Posthumus, Prof. Mr. N. W., Mathec Spoelstra, B. O., Juffrouw Idastraat 2,

nesserlaan 464, Rotterdam. ‘SrGravenhage.Puhringer, J. H., Daendelsweg 8, Sterck, Mr. B. J. A., Koninginnegracht

Apeldoorn. 30 , ‘SlGravenhage.Raaydt, A. Q. de, Ger. Reynststraat 3. Stips, H. Vaartweg, Hilversum.

‘SrGravenhage Stork, W., Tiggelwerk, Hengelo (0.)Reepmaker, J., Westers. 37, Rotterdam. Swanenburg, P.N., Beeklaan520,‘srGraPRees, Prof. Dr. J. van, Godelindeweg venhage.

20, Hilversum. Tadema, J. L., Ged. ,Oude Gracht 91,Regt, W. M. C., Oudshoorn. Haarlem.Reijers, A. J., Burgwal 34, Kampen. TexcBoissevain, Mevr. Wed. Mr. G. M.Reitsma, Mr. J., Admiraal de Ruyterr den, huize Heerlijkheid, Naarden.

weg 174, Sloten (N.H.) Tienhoven, J. van, Utrecht.R i j - H o e k s t r a , M e v r . D r . I n a v a n , T r i p , J h r . H . , ‘SrGravelandscheweg,

Laan 11, Amersfoort. H i l v e r s u m .Robbers Jr., Mr. J. G., Westerhouts Verburgt, Ds. J. W., Nigtevecht.

park 23, Haarlem. Versluys, P. A., Hoogeweg 90, WatersRoes, Dr. F. J,, Scheveningen. graafsmeer.Rueter, Georg, Sloterdijk. Verster, J. F., huize Roode Wald,Rutgers van Rozenburg, Jhr. D., Jans* Nunspeet.

fruitensingel 19, Arnhem. Verwijnen, J. J., Jordensstr. 30, Haarlem.Ruys Gzn., Th., Bloemendaal. Viëtor, Mr. H. Haitzema, Steenwijk.Schaick Jzn., J. C. van, Kleverpark< Visser, Prof. M. F., Wageningen.

weg 160, Haarlem. Vliegenthart, Mr. A. J,, Kalkhaven 27,Schevichaven, Mr. J. van, Bussum. Dordrecht.

XXXVII

Jas, J. J. Th., Catharijnesingel 27%Utrecht.

Joskuil, C. L. C., Van Heijthuijzensweg 15, Haarlem.

Jries Czn., Mr. S. de, Prins Mauritsrlaan 16, ‘srGravenhage.

W a l e n k a m p Czn., H . J . M . , v i l l aWillemsoord, Laren (N.H.)

Waller, Mr. Herm., Zijlweg 91, Haarrlem.

Weissman, A. W., Haarlem.Wely, K. van, Catharijnesingel 27his,

Utrecht.

Wieder, Dr. F. C., Emmapark, Wage*ningen.

Wielen, Prof. P. van der, Alexanderslaan 19, Hilversum.

Wiessing, Mr. H. P. L., Blaricum.Woelderen, C. A. van, Celebesstraat 29.

‘ssGravenhage.Wolterbeek, R. Dan., 1-3 Ann Street,

New York, P. 0. B. 447.Zilver Gz., N. A., Claes de Vrieselaan

4a, Rotterdam.Zoethout, D. A., Van Hovestraat 3,

‘s$Gravenhage.

OVER DE VOORGESCHIEDENIS VAN DEN BOUWVAN HET VOORMALIGE AMSTERDAMSCHE

STADHUIS

DOOR IR A. BOEKEN

LITTERATUUR.Het Amsterdamsche Stadhuis (thans Paleis) 1ó25-1700

door A. W. Kroon, Amsterdam, H. Parson 1867.Het Koninklijk Paleis te Amsterdam door .C. T. J.

Louis Rieber. Boekhandel en Drukkerij voorheen E. J.Brill. Leiden. Emrik en Binger, Haarlem, 1902.

Topografische geschiedenis van den Dam te Amsterdamdoor Dr. Joh. C. Breen. Zevende Jaarboek der vereenigingAmstelodamum. 1909.

Het Stadhuis van Amsterdam door Prof. Dr. H. Bruglmans en A. W. Weissman. Uitgevers Mij. Elsevier 1914.

Toen Amsterdam in de XVIIe eeuw zijne groote triomfen aanving waarlijkte beseffen, bouwde de wereldwinnende ondernemingsgeest, die aloude handelsrsteden overvleugelde en van nieuwe landen de schatten aan Europa open@baarde, het grooische stadhuis op den Dam.

Oude kaarten, prenten, en schilderi jen hebben het voorkomen van hetvroegere Damplein voor ons bewaard,. Ziet, welk een vriendelijk en schildersachtig plein, waar de afwisselende architectuur der herbergen en koopmans*huizen, in het middeleeuwsche raadhuisje, met open vierschaar en sierlijkentoren, een hoogtepunt vond. De Waag, een eenvoudig vierkant gebouw metRenaissance balustrades op den stoep en langs de goten, en een zeer steildak stond eenigszins vreemd voor de teekenachtige topgevels, maar terwijlhet gewoel der marktlieden deze verscheidenheid aanéénbond, werd het grilligegeheel beheerscht door de ver op den achtergrond, statig oprijzende massavan de Nieuwe Kerk.

Hoe hebben de Amsterdamsche Burgemeesteren door den bouw van het

2

Stadhuis, hunne ,,Plaetse” ganschelijk veranderd. Zoowel door de veel ruimereafmetingen van het plein, als door het bij uitstek monumentale karakter vanhet Stadhuis, hebben zij den Dam gemaakt tot een plein, dat den grootschen,de oude stad wijd omcirkelden grachtensaanleg, waardig moest zijn.

In de achtereenvolgende voorstellen der Burgemeesteren voor een nieuwStadhuis, zooals deze in de Resoluties der Vroedschap1 tot ons gekomen zijn,teekent zich de antwikkeling van het Stadhuisplan af. Deze ontwikkeling iseen interessante : het losmaken van de Middeleeuwsche StedEbouwkundigetradities en architectonische opvattingen, het groeien en rijpen der Renaissance5kunst met hare idealen van eenvoudige ruimtelijkheid en klare voorstellingsgmogelijkheid, en ten slotte ook het te ver doordrijven dezer kunstopvattingen,dit alles is daarin te vinden.

Over de voorgeschiedenis van den bouw van het voormalige AmsterdamscheStadhuis heeft in 1867 voor de e’erste maal A. W. Kroon uitvoerig geschreven.In de inleiding van het bekende plaatwerk ,,Het Koninklijk Paleis” heeftC. 1. J. Louis Rieber dien auteur, wat deze historie betreft, op den voet gervolgd. Later heeft Dr. Joh. C. Breen in het zevende jaarboek van Amstelodamumeen uitgebreide topografische geschiedenis van den geheelen Dam gepublicceerd, terwijl Prof. Brugmans in ,,Het Stadhuis van Amsterdam”, door hemin samenwerking met A. W. Weissman geschreven, ook de verschillendeStadhuisontwerpen aanroert.

Ondanks deze omvangrijke litteratuur waag ik het, nogmaals over dit onaderwerp te schri jven, omdat ik in alle deze werken een zekere vaagheidvond van de voorstelling der in de Vroedschapbesluiten aangeduide Stadhuiszplannen, een vaagheid die den grooten gang der ontwikkelingsgeschiedenis inhet geheel niet tot, zijn recht doet komen. Bovendien zal ik trachten. de onsnitgevoerde ontwerpen van het Stadhuis, waarvan dat van Philip Vingboons heteenige algemeen bekende is, met de Vroedschapsbesiuiten in verband te brengen.

In verscheidene Resoluties der Amsterdamsche Vroedschap, waarin de af<metingen van het nieuw te maken Stadhuis worden vastgesteld, is sprake vankaarten, waarop het beschikbare terrein is uitgeteekend. Hoeveel duidelijkerzouden deze Resoluties voor ons zijn, indien wij deze kaarten nog konden

1 Zie de Bijlage aan het einde van dit opstel.

3

raadplegen. De kaarten zijn verdwenen, zooals bijna alle belangrijke stukken,die betrekking hadden op de voorbereiding en verrekening der werkzaamheden.

Eenige eenvoudige schetsen, door mij gemaakt naar aanleiding der Resoluties,laat ik hiernevens reproduceeren ; ik hoop, dat deze niet al te zeer zullen verrschillen van het voorgestelde op de verdwenen kaarten. Aan de hand van deqeDamrplattegronden zal ik trachten duidelijk te demonstreeren, welke stadia deplannen der Amsterdamsche Burgemeesrteren moesten doormaken, alvorens zijkwamen tot het definitieve met hetmonumentale. ontwerp van Jacob vanCampen.

Om de reeks te openen heb ik denplattegrond afgebeeld van den Dam methet oude Raadhuisje, dat met het St. Elisasbethgasthuis in de Gasthuissteeg en de,,Boeien”, de gevangenis in de Vogelsteegtot een complex is samengegroeid. Deteekening is ontleend aan den eerstendruk der groote kaart van BalthazarFlorisz, die in 1625 verschenen is. Het

FIG. 1. PLATTEGROND VAN DEN DAM IN 1625

Stadhuis, dat in 1452 op de ruïnes vaneen verbranden voorganger opgetrokken was en ondanks het bijtrekken sande achterliggende perceelen en het volbouwen van de binnenplaatsen op denduur toch veel te klein was, werd in het begin der XVIIe eeuw zeer bouwrvallig. De sierlijke toren moest in dien tijd worden rechtgezet en kort daarnavan zijn spits ontdaan worden.

Van den bedenkelijken toestand van het Stadhuis vinden wij in de Resolutieder Vroedschap van 28 Januari 1639 1 een aanteekening, naar aanleidingwaarvan de Burgemeesteren de Vroedschap voorstelden een nieuw Stadhuisin de plaats van het bestaande te bouwen. Een commissie om deze zaak tebestudeeren werd samengesteld uit de vier regeerende Burgemeesteren, deThesaurieren en den Oud Burgemeester Hasselaar. Deze heeren hebben, ZOOP

1 Resoluties der Vroedschap. Deel 17. 28 Januari 1639. .

4

als uit de latere Resoluties blijkt de geheele voorbereiding tot den bouw geleid.Den 28en januari 1640 l bracht deze commissie verslag uit over de bouwr

valligheid van het Stadhuis; zij werd gemachtigd de noodige gronden vooreen nieuw en grooter raadhuis, na taxatie van de schepenen, aan te koopen,en tevens ontwerpen daarvoor te doen maken. Het terrein werd voorloopigvastgesteld op 150 Amsterdamsche voeten aan den Dam en eene diepte van 280voet, terwijl de straten ter weerszijden op 25 á 30 voet werdenaan genomen.

In de Resolutie van 5 Maart 16422 werden de maten nader gepreciseerdop 162 voet breedte aan den Dam, zoonoodig nog 6 á 10 voet meer tenemen, op 292 voet diepte’ aan de Zuidzijde en 328 voet aan de Noordzijde.De beide straten werden op 26 voet bepaald. Voorts werd de rooilijn vanden voorgevel vastgesteld, van het huis op den hoek van Kalverstraat enGasthuissteeg naar het Ellendigenakerkhof. Deze nauwkeurige omschrijvingheeft het mogelijk gemaakt het terrein in kaart te brengen en tevens de berteekenis der vorige Resoluties hieruit af te leiden.

De hierboven reeds vermelde A. W. Kroon noemt als eerste aanwijzing derstadhuisplannen den aankoop door de stad van een huis op den hoek vah deNieuwe Zijds Kerksteeg en het verlengde van den Nieuwendijk in 1625 eneen l i jst van huizen en erven gekocht ,,ten dienste van ‘t oud t ende om temaeken een nieuw Stadthuys” die terug gaat tot 1627 3. Naar mijn meeningis het al zeer speculatief den aankoop van 1625 in verband met den bouwvan een nieuw Stadhuis te brengen, daar pas de voorstellen van 1648 hetterrein tegenover de Waag in het plan betrokken. Volgens de lijst zijn deaanwinsten vóór 1638 in vergelijking met die na dezen zeer onbelangrijk,terwijl tusschen 1631 en 1638 in het geheel geen huizen gekocht zijn. Hetlijkt mij dus bezwaarlijk in de eerste aankoopen meer te zien dan een langrzame uitbreiding van het oude Stadhuis. Dat er wellicht in de twintiger jarender XVIIe eeuw reeds wenschen naar een nieuw en grooter huis voor de Stadscbestuurderen bestonden, is heel goed mogelijk, zelfs zeer waarschijnlijk, maarhet valt toch uit bovengenoemde lijst niet af te leiden.

1 Resoluties der Vroedschap. Deel 18. 28 Januari 1640.2 Resoluties der Vroedschap. Deel 18. 5 Maart 1642.3 1626. Zie A. W. Kroon, Pag. 10. De lijst is afgedrukt in het Zevende Jaarboek van

Amstelodamum. ,

FIG. 2, PLATTEGROND VAN HET OUDE STADHUIS MET OMGEVING. DANCKERTSZ I639.

5

Naar mijn meening zien wij dus in de Resolutie van 1639 de bouwplannenvoor de eerste maal aangeduid.

Dit is niet het eenige uit dit jaar.In de collectie Splitgerber zijn twee teekeningen door Danckertsz in 1639

gemaaktl. De eene is een door Danckertsz geteekende copie,van een ter Thesaurieberustenden plattegrond van het oude Stadhuisje, blijkbaar gemaakt in gevolgede opdracht voorkomend in de resolutie van .29 Januari, terwijl de andere,een authentieke opmeting, de omgeving in kaart brengt. In een hoek van dezelaatste teekening vinden wij een optelling van de breedte der straten en gebouwenaan den Dam, gerekend van het hoekhuis van de Kalverstraat tot het huis

‘t Bottervat” tegenover de Waag. Het totaal bedraagt 1894 voet. Van eenPunt 34 voet verder gelegen gaat een dubbele lijn langs de afscheidingennaar de Vogeldwarsstraat 2.

Deze optelling en deze lijn zijn mijns inziens zeer duidelijke aanwijzingen,dat de Burgemeesteren, of juister de bouwcommissie reeds in 1639 een planvoor het Stadhuis in het hoofd hadden. De breedtemaat van 1894 voet zoude totale afmeting van het nieuwe gebouw en de beide straten zijn. Dedubbele lijn zou de grens zijn van de te *onteigenen erven, en de 34 voetzou de diepte der nieuw te verkavelen perceelen zijn langs de Vogelsteeg.Hoewel de maat van 1894 voet kleiner is, dan die, welke den 28en Januari1640 werd vastgesteld - deze laatste bedraagt 200 á 210 voet - zouden deplannen van 1639 en 1640 zeer veel met elkaar overeenkomen.

Op grond van deze opmerkingen is het toch zeker niet gewaagd deze teerkening te beschouwen als het eerste vastleggen van den vorm en afmetingenvan het nieuwe Stadhuissplan. Wat de diepte van het bouwterrein betreft,werd op deze kaart in 1639 nog niets aangegeven.

Deze .teekening is het eerste, oudste document van de voorbereiding van hetgrootsche bouwwerk en tevens is ze het eenige geteekende officieele stuk vandeze voorbereiding, dat voor ons bewaard gebleven is.

Jacob van Campen, de raadselachtige figuur onder onze XVIIe eeuwschekunstenaars ver toefde van den 15en tot den 22en Februari 1640 - dat is

1 Museum Fodor te Amsterdam, Calques in het gemeentesarchief aldaar.2 Op figuur 4 aangeduid door lijn A.B.

6

onmiddellijk na de Resolutie van 28 Januari - te Amsterdam. Hij logeerdemet Constantijn Huygens bij Pieter Cornelisz Hooft l.

Is het niet waarschijnlijk, dat Hooft zijn beroemden gast geïntroduceerd heeftbij de ,,committers”, die zoo juist de afmetingen van het nieuwe Stadhuishadden vastgesteld, om met hen te raadplegen over de bouwplannen1 Welrlicht kunnen wij zelfs verder gaan en veronderstellen, dat Jacob van Campente ‘Amsterdam ontboden was om zijn adviezen voor den bouw van het Stadshuis te geven.

Uit niets blijkt echter, dat de bouwcommissie aan hem de opdracht gegevenzou hebben tot het maken van ontwerpteekeningen.

Daarentegen wijst een stadsrekening van 6 October 1640 2, volgens welkeaan Philip Vinckeboons voor het maken van modellen voor het nieuweStadhuis de som van 42 gulden betaald werd, op ondubbelzinnige wijze uit,dat deze bouwmeester meer bekend als Philip Vingboons in dezen tijd aande Stadhuisplannen gewerkt en geteekend heeft. Het li jkt mij onjuist temeenen dat Vingboons het bekende ontwerp aan het slot van het eerste deelvan zijn werken gereproduceerd, in het jaar 1640 gemaakt heeft; immersgeven de afbeeldingen een veel grooter ontwerp weer, dan volgens deResoluties door de Rurgemeesteren bedoeld werd. Hierop kom ik later nog terug.Toch meen ik, dat Vingboons’ ontwerp van 1640 bewaard. is gebleven. In

het gemeente$archief bevindt zich namelijk een fotografie naar een XVIIeeeuwsche gevelteekening, door mij als figuur 3 afgebeeld, die sedert lang besschouwd werd als een voorontwerp van het Amsterdamsche Stadhuis ; deherkomst is echter geheel onbekend.

De architectuur van den gevel wijst’ er zonder eenigen twijfel op, dat dezeteekening in het midden 17e eeuw gemaakt is. Het Amsterdamsche wapen inhet fronton brengt het ontwerp binnen de muren der stad Amsterdam. Debreedte van den gevel is aangegeven op 147 voet, waardoor dit onderwerponmiskenbaar tot een stadhuisplan is gedetermineerd. Zeker is het verschil vande 147 voet met de 150 voet, die bij de Resolutie van 1640 werden vastgeasteld, zeer gering. Daar deze 150 voet ‘uitdrukkelijk aan den Dam, dat isschuin op de diepte$richting van het terrein, gemeten moesten worden en de

1 A. W. Weissman over Jacob van Campen in Oud Holland 1902.2 Rekeningen van Thesaurieren en Rapiamus van Thesaurieren 1640, fol. 181,

FIG. .5. O N T W E R P V O O R EEN S T A D H U I S T E A M S T E R D A M 1640? V O O R G E V E L ,

7

breedte van den bedoelden gevel waarschijnlijk loodrecht op deze richtinguitgezet was, kloppen deze maten volkomen. Een getal 286 links onder bijden gevel geschreven geeft mogelijk de diepte maat aan, die ook slechtsweinig verschilt met die van het Vroedschapsbesluit.

Daar de teekening erg gebrekkig is en de details heel primitief weergegevenzijn is het moeilijk eenige zekerheid te verkrijgen inzake het auteurschap vandit ontwerp; het moet slechts bij gissingen blijven, en wanneer ik als mijnmeening geef, dat Vingboons de ontwerper is, weet ik, dat een enkel feitelijkgegeven, dat mij thans onbekend is, deze meening te niet kan doen.

Een eigenhandig gemaakte teekening van dezen bouwmeester kan zij echterniet wezen. Dit blijkt onmiddellijk uit een vergelijking met de authentieketeekeningen van Vingboons, die buitengewoon vlot en mooi zijn; ook uithet handschrift, dat aan de rechterzijde voorkomt. De teekening zou dus eencopie moeten zijn van een verloren geraakt origineel. Deze ingewikkeldeveronderstelling maakt mijne toeschrijving wel wat onwaarschijnlijk, doch,waar de XVIIe eeuwsche autoriteiten alle documenten betreffende de voorberreidingen van den Stadhuisbouw vernietigd hebben, kon een copie gemakke:lijker tot ons komen dan een authentiek ontwerp.

In het karakter van dezen gevel zijn evenwel elementen, die het min of meerwaarschijnlijk maken, dat wij hier een werk van Vingboons voor ons hebben.Allereerst valt de geringe breedte der traveeën op ; dit is een eigenaardigheid

die vele werken van dezen Amsterdamschen bouwmeester, die zoo vaak. smalle grachtengevels gebouwd heeft, kenmerkt. Ook het naar behoefte uit5

rekken der pilasters, zelfs tot overdreven slanke verhoudingen, zooals aande verdieping van dit stadhuisontwerp, komt bij Vingboons’ gevels meervoor. Maar het meest opvallend is de onderste rij vensters, met de drieramen hooge kruiskozijnen. Geheel dezelfde vensters treffen wij ook aan bijhet bekende stadhuisotitwerp van Vingboons, terwijl overigens deze oplossingzeer zeldzaam is l. Hoewel onder de uitgegeven ontwerpen geen enkele voorskomt, waarvan de compositie direct te vergelijken zou zijn met deze onbekendeteekening, toch is het eigenaardige hooger ophalen der hoekpartijen, door opde twee pilasterstellingen nog een derde te zetten, wel iets dat in Vingboons’lijn ligt. Herhaalde malen, o.a. aan het huis Huidecoper - in zijn oorspron,

1 Vingboons paste dezelfde verdeeling ook toe aan een woonhuis aan de Heerengracht.

8

kelijken toestand - op het Singel bij den Regulierstoren trok hij een gerdeelte hooger op door een derde pilasterstelling en geeft daarmee een vrijsheid van bewegen aan zijn architectuur, die Jacob van Campen nooit gewildheeft. Tenslotte wijs ik nog op het rustiek bewerken van den onderbouw,een motief, dat zeer veel bij Vingboons werken voorkomt.In het jaar 1640 stond Philip Vingboons nog aan het begin van zijn loops

baan. Zijn eerste werk dateert van 1637, en sindsdien had hij in Amsterdamslechts drie of vier woonhuizen gebouwd. Het is daarom mogelijk, dat dezebouwmeester, de adviezen van Jacob van Campen, die deze tijdens zijn vers

blijf te Amsterdam in de maand Februari wellicht gegeven heeft, heeft moetenopvolgen. Op deze wijze zou het voorkomen van de Gerechtigheidsfiguur ophet fronton, dat zeker het zwakste deel der compositie uitmaakt, te verklaren zijn.~Deze gevelteekening is een uiterst belangrijk stuk voor de historie derNederlandsche architectuur der XVIIde eeuw. De monumentale projecten zijnhier te lande steeds schaarsch geweest en deze gevel neemt ondanks het feit,dat hij zeer onbeholpen geteekend is, ondanks het niet beheerscht zijn vansommige verhoudingen en details, tusschen de andere - wel gebouwde -scheppingen onzer XVIIdeseeuwsche bouwmeesters, een goede plaats in.

Echt HollandSch 1s dit ontwerp. De Hollandsche bouwkunst kenmerkte zichniet door oorspronkelijke motieven - d e k l a s s i e k e pila3terschkma’s besheerschten de geheele gevels - doch door eigenaardige, zeer strenge, verrbeeldingsarme, toch bij uitstek karakteristieke toepassing der universeele klasr

. sieke orden. Juist door deze pilasters en kroonlijsten in hunne gestrengheidheeft de Nederlandsche architectuur een bekoring verkregen, die ik dieper werkenvoel dan eenige andere bouwkunst uit den zelfden tijd.Het prototype van dezen gevel vinden wij bij Serlio, in diens ,,Den eersten(vijfden) Boek van architecturen, door Pieter Coeke van Aelst in 1606 (en1616)” te Amsterdam uitgegeven l. Het is eigenaardig, het oorspronkelijkeontwerp van Serlio, een onuitgevoerde villa, een ,,plaetse van Playsance” tevergelijken met de Hollandsche omwerking.

Daar de plattegrond van het Amsterdamsche ontwerp ontbreekt, kunnen wijdezen moeilijk naast den Italiaanschen leggen ; in alle geval kan de overeen,komst niet groot geweest zijn, daar de hoofdvormen geheel verschillen. De

1 Oorspronkelijk Latijnsche uitgave, Venetië 1569.

9

indeeling van den gevel, met den twee hoog opgaande hoekpartijen en ‘hetteruggaande middendeel is echter dezelfde als die van het bedoelde ontwerpvan Serlio. Het aantal traveeën komt overeen, zelfs de afwisseling van rondeen driehoekige frontons boven de vensters is bij beide ontwerpen toegepast.Zoowel bij het Italiaansche als bij het Hollandsche ontwerp is de Korinthischeorde driemaal boven elkaar ontworpen; Serlio verdedigt de Korinthischeorde met het argument, dat het ontwerp een ,,Plaetse van Playsance” voorsstelt; hoe de Amsterdamsche bouwmeester dit heeft willen goedpraten weetik niet; voor den modernen beschouwer, doet dit echter niet veel ter zake.‘In de Hollandsche teekening is meer ‘rust. Opmerkelijk is het, dat de onts

werper op eenige pilasters van de middenpartij een schaduw heeft aangegevenalsof deze pilasters losstaande zuilen voor een opei loggia zijn, zooals die aanhet Italiaansch gebouw voorkomt. De bedoeling is echter niet geheel duidelijk.

De dakvormen verschillen - en dakvormen bepalen grootendeels het karakrter der architectuur. Bij het Hollandsche ontwerp zijn de daken steil; eenopvallend hooge balustrade bekroont de muren der hoekpartijen, terwijl inde as van het gebouw een fronton is aangebracht. Op het Italiaansche vindenwij een vlakker dak, zonder deze toevoegselen.‘Vooral in de verhoudingen der pilasters komen de verschillen van de

archictectuur der beide landen duidelijk te voorschijn, Bij het oorspronkelijkeontwerp zijn de pilasters zeer slank, hebben een schacht, welke zich naarboven sterk verdunt, terwijl de schaal bij elke hoogere verdieping kleinerwordt. Van het verdunnen der schachten en van de geleidelijke verfijning isbij de Amsterdamsche teekening geen sprake ; daarvoor zijn de Hollanders testroef. De lichamen der pilasters zijn tamelijk breed en vlak, voor de ventsters blijft in de uiterst smalle traveeën weinig plaats. Breedte en hoogte derpilasters staan in geenerlei verband met elkaar. De breedte is op alle drieverdiepingen gelijk, terwijl de hoogte geregeld is naar de inwendige versdeeling van het gebouw. Eigenaardig is het effect van de drie verschillendehoogten van pilasters boven elkaar; zeker had nooit een Italiaansch architectzijn klassieke orden zoo op elkaar durven stapelen.

Hoe dit ontwerp, hetzij al dan niet een werk van Philip Vingboons,door de BurgemeeSteren en door de Vroedschap is opgenomen, weten wijniet. Opmerkelijk is het, dat de Vroedschap zich blijkbaar niet vereenigen

10

kon met de voorgevelrooilijn, die loodrecht op de diepterichting van het gerbouw stond. In 1642 stelde deze uitdrukkelijk de rooilijn vast van den hoekder Kalverstraat naar het EllendigensKerkhof, en koos hierdoor het middentusschen de oude rooilijn van den Dam en de loodrechte richting. Inderdaadkwam de gevel van het Stadhuis op deze wijze vrijer aan het plein te staan,maar een strak monumentaal plan met een grootschen symmetrischen opbouwin den geest der klassieke idealen was niet mogelijk.

Maar hierdoor behoefde het Stadhuis volstrekt niet minder te worden.

FIG. 4. PLATTEGRONDEN VAN DEN DAM VOLGENS RESOLUTIES VAN 1642 EN MET HET ONTWERPVAN VINCBOONS

Laat ons eens het Damplein beschouwen, zooals dit volgens resolutie van5 Maart 1642 geworden zou zijn.

Door de zwenking van de rooilijn van het Stadhuis naar achteren was deDam ruimer geworden, zonder dat de geslotenheid van het plein er bij verloor.

De gevel kwam beter in het gezicht, dan volgens de vroegere rooilijn moge*lijk geweest zou zijn. De uitgang der Kalverstraat werd wijder. De Noordeclijke wand van den Dam kon een bijzondere bekoring krijgen; de monumenstale Waag, die oorspronkelijk op zich zelf ‘stond kreeg door de gevellijn derNieuwe Vogelsteeg meer aansluiting met haar omgeving, en het uitzicht uitdeze steeg had in de Waag een aardig rustpunt.

11

Terwijl de Dam door zijn grootere afmetingen beter ruimte bood aan hetsteeds drukker wordende marktverkeer, terwijl in het plan van het te bouwenstadhuis de mogelijkheid van een belangrijk stuk Renaissance architectuur zichvoordeed, bleef toch de Dam de oude ,,Plaetse” met haar karakteristiekemiddeneeuwsche stedenbouwitradities, met hare omslotenheid te eener zijde,met hare verrassende schilderachtige doorzichten ter anderer zijde, met harenatuurlijkheid en tevens haar heel bijzondere effecten.

Nog steeds zat de ruimtewerking van den Dam vast aan het beloop derAmsteldijken en de oude slootenverkaveling van vele eeuwen her. Wel droomrden de burgemeesters van een grooter stadhuis, natuurlijk in den nieuwen geestder Renaissance, maar. zij konden zich nog niet losmaken van de oude situatieen omgeving. En zoolang de bouwer de situatie niet beheerscht, bepaalt dezede mogelijkheden der architectuur.

De plannen voor den bouw van het s tadhuis waren echter pas in huneerste stadium.

Kort na de bovengenoemde resolutie kwam de commissie van Burgemeesteren,Thesaurieren en den heer Hasselaar met een gewijzigd voorstel. Het Stadhuiswerd een zestigtal voeten minder diep gemaakt en devogelsteeg werd 30 voetbreed ontworpen De breedte van het gebouw werd zoo 155 voet, de lengtenaan beide zijden 233 en 266 voetl.

Het is niet duidelijk, wat de bedoeling dezer wijziging is geweest. Blijkbaarmoest achter het Stadhuis een terrein beschikbaar blijven, hetzij om ruimte opden burgwal te verkrijgen, hetzij om het als bouwterrein te exploiteeren, hetzijom den ,,Peerdestal”, de afspanningsplaats voor de paarden en wagens derkooplieden, die door de stad in 1612 aan de Noordzijde der Vogelsteeg wasingencht, maar door de stadhuisplannen was komen te vervallen, aldaar onderte brengen.

De geheele Resolutie van 10 December 1642 laat trouwens aan helderheidte wenschen over. Welke ,,teerling van huysen” nog aangekocht moest worden,is voor mij niet geheel begrijpelijk.

De bevorderaars van den bouw waren echter niet te tevreden, want inJanuari van het volgend jaar ’ kwamen zij met nieuwe voorstellen, nadat eerst inde Vroedschap nog eens overwogen was, of zij, met het oog op den minder fortuinr

1 Resoluties’ der Vroedschap, deel 18. 10 December 1642.2 Resoluties der Vroedschap, deel 18. 28 Januari 1643.

12

lijken toestand des lands wel tot de uitvoering van de plannen ZOU overgaan.Ik meen, dat in deze resolutie een zekere oneenigheid onder de leden der

bouwcommissie aan den dag komt. Het lijkt mij toe, dat de heeren in tweepartijen tegen over elkaar stonden. De eenen wilden een stadhuis dat het grootsteen schoonste van heel de wereld zou zijn en wenschten niet mee te werken’ aande uitvoering van halfslachtige en bekrompen bouwplannen ; de anderen wilsden weliswaar ook nog eenige uitbreiding van de maten van 1642 doch warenvoor een bescheidener opzet.

Nieuwe maten werden den 2SSten Januari 1643 niet vastgesteld. Alleen mach+tigde de Vroedschap de bouwcommissie alle huizen en erven tusschen hetNieuwe Zijds Kerkhof en de Gasthuissteeg te onteigenen. Bij de discussieshierover werd als argument aangevoerd, dat de- naast het te bouwen Stadhuisoverschietende terreinen minstens evenveel zouden opbrengen, als de aanwenving kosten zou.

Eerst in 1645 waren de committers zoodanig tot overeenstemming gekomen, datzij een nieuw scherp omlijnd voorstel konden indienen. De leden, die naar hetideaalsontwerp streefden, hadden blijkbaar moeten toegeven, want den 20en NOSvember l werd het beschikbare oppervlak vastgesteld op 160 bij 200 voet,terwijl achter het stadhuis een strook ter breedte van 58 voet werd opengelaten.Op het eerste gezicht lijken deze maten belangrijk minder ruim dan die van

I 1642 doch indien wij dit thans rechthoekige terrein van 160 bij 200 voetuitzetten,blijkt, dat ,het verschil niet zoo heel groot is. De diepte van den bouwgrond iskleiner geworden, doch de breedte is meer.

De beteekenis van deze resolutie in de geschiedenis is echter niet gelegenin de afmetingen die aan het stadhuis gegeven werden, doch in den vormvan het bouwterrein. De ze& korte omschrijving van 160 bij 200 voet, integenstelling met de afzonderlijke opgaven van de Noordelijke en Zuidelijkegrenzen in de vorige Vroedschapsbesluiten, duidt ontwijfelbaar aan dat debouwcommissie een rechthoekig grondplan wilde voor het nieuwe gebouw.

Deze vormverandering, is een buitengewoon belangrijke vooruitgang in. de ontpwikkeling der stadhuisplannen. De voorvechters van den bouw hebben zich,hoewel zij de richting der nevenstraten handhaafden geheel losgemaakt vande oude richtingen van voorr en achtergevel. Het ideaal van strakke rechts

1 Resoluties der Vroedschap, deel 19. 20 November 1645.

FIG. 5, ONTWERP VOOR EEN STADHUIS TE AMSTERDAM. PHILIP VINGBOONS 1645? VOORGEVEL

13 .

hoekigheid, van strenge regelmaat en symmetrie, dat, indien níijn verondercstellingen juist zijn geweest, Vingboons reeds had nagestreefd, doch waarvoorde Vroedschap in 1640 niet voelde, het klassieke ideaal verscheen.

De aanhef der resolutie van 1645 is opmerkenswaardig. Hij luidt: ,,Alzoomen vermerckt dat verscheyden persoonen zich moeyen met modellen maekenvan een nieuw te maeken s t ad thuys ende dat op een onseker, omdat mennoch niet eensch is aangaende den grondt . . .“. In de regels, die volgen,worden de bovenstaande maten genoemd en wordt er voor gewaarschuwd,dat ontwerpen met afwijkende afmetingen, niet in aanmerking zullen komen.

Duidelijker dan eenige andere resolutie wijst deze erop, dat verscheidenebouwmeesters, sommige waarschijnlijk zonder uitnoodiging of opdracht, zichbezighielden met het maken van ontwerpen van het stadhuis, zelfs toen dematen van het terrein in het geheel niet vaststonden. De vraag rijst: Is ervan deze modellen, waarmede zich verscheiden personen hebben gemoeid inde jaren vóór 1645, nog iets gespaard gebleven?

Inderdaad. Ik ben namelijk overtuigd, dat uit deze jaren het bekende grooteontwerp van Philip Vingboons afkomstig is.

Deze bouwmeester schrijft zelf in den tekst van het eerste deel van zijnwerken ; dat in 1648 verscheen :

,,Dese voorstellingh oft ontwerpsel tot een stadthuys deser stede, is overeenige jaren gemaeckt, doch zyn de heeren sedert heel verandert van verrdeeling, en by dese gelegentheyd is dese hiermede bygevoeght”.

De tijdsaanduiding laat niet veel speling over. ,,Eenige jaren” kan wezen,drie, vier of vijf jaren ; het ontwerp moet dus uit de jaren 1643-1645 zijn.Bovendien op Vingboons’ stadhuisplan is de eerste zinsnede van de resolutievan 1645 geheel van toepassing, men was het nog niet eens aangaande dengrond, het bouwterrein was nog onzeker; de afmetingen van den plattegrond200 bij 260 voet kloppen dan ook in het geheel, niet met die der vroegereVroedschapsbesluiten, noch met die van 1645. De bovenaangehaalde tekstmaakt het waarschijnlijk, dat Vingboons niet op eigen iniatief aan het ontcwerp werkte, maar opdracht had van eenige der heeren, van het naar hetgrootsche ideaal strevende deel der commissie.

In figuur 4 heb ik den plattegrond van Philip Vingboons in het terreingeteekend. De maten zijn zoo groot, dat het niet mogelijk was de oude rich-

14

ting aan te houden. Aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal zouden alle huizenen erven tot het kerkhof moeten zijn opgeofferd, zoodat slechts een klein drie,hoekig bouwblok tusschen het Stadhuis en de Nieuwe Kerk zou zijn overgebleven.

Van de bewering in de resolutie van 1643, dat de overschietende terreinen.zulke belangrijke bedragen zouden opbrengen, zou wel niet veel zijn uitgekomen.

Wat ook de voorr of nadeelen van dit ontwerp geweest mogen zijn, doorhet besluit van 2645 kon het niet meer in aanmerking komen. Na dien is er geenenkele aanduiding, dat Vingboons nog bij de Stadhuisplannen betrokken was.

Het ontwerp, waarvan wij den plattegrond en den voorgevel kennen, is eennadere bestudeering waard.

De plattegrond toont in zijn symmetrie een groepeering der verschillendevertrekken om een galerij, die rond om een open binnenplaats loopt. In dehoofdas van het gebouw zijn twee groote ruimten door pijlers in drie traveeënverdeeld, die Vingboons ,,Voorsael en Achtersael” genoemd heeft. Deze ruimsten zijn in dit plan niet veel meer dan groote vestibules, doch zij zijn te herschouwen als een ernsten ontwikkelingsvorm der Burgerzaal, die in het uitgesvoerde Stadhuis het hoofdmoment zou worden. Deze zaal is sedert het beginder voorbereidingen tot het bouwen van het Stadhuis een wensch van Burgermeesteren en Vroedschap geweest. In de reeds genoemde resolutie van 1640vinden wij, dat wellicht meer grond noodig zou zijn dan de voorgeschrevendiepte en breedte, ,,om de kamer, zaal en vertrekken niet te bekrompen temaeken”, waarbij ik er op wijzen moet, dat het woord ,,zaal” toentertijd nietzooals thans gebruikt werd voor elke groote ruimte’.

Hoewel de oplossing van Philip Vingboons lang niet het verhevene en grootssche heeft van de Burgerzaal met de rondomloopende marmeren galerijen, ligter in de samenstelling van de ,,Voorsael”, de ruimte en licht brengende binnen5plaats met de galerij en de kleine ,,Achtersael” toch iets heel moois. Op zeerknappe wijze z!+ in deze compositie elementen vereenigd, die op het eerstegezicht schier niet te vereenigen lijken: de grootsche binnenkomst, het monuzmentale middenpunt en de wandelhal of galerij met hare gestrektheid. En indienwij ons deze ruimten voorstellen, dan is door gelukkige situatie der binnenplaatsde werking van lichtinval en schaduw verrassend.

Vergelijken wij verder het plan van Vingboons met het later gebouwde, dan

1 Het is ook mogelijk dat de groote zaal op de le verdieping aan de voorzijde ontworpenwas. Het is jammer, dat Vingboons de indeeling dezer verdieping niet geteekend heeft.

1 5

L4113,

FIG. 6. PLATTEGROND VAN HET ONTWERP VAN PHILIP VINGBOONS

16

valt het op, dat in het eerste de geheele Vierschaar, die in het uitgevoerdeStadhuis zoo’n belangrijke en zoo’n byzondere plaats inneemt, en in welke debouwmeester het toevallige middeleeuwsche gegeven van de Vierschaar voorhet oude Stadhuisje op zulk een geniale wijze tot een grootsch en waarlijkmonumentaal Renaissencecwonder herschiep, geheel ontbreekt.Terwijl bij het gebouwde het voornaamste deel van den gevel aan den Dam

ingenomen werd door de Burgemeesterskamer, de Puye, de Vroedschapskameren die van den Oud Raed, ligt hiervan in het ontwerp van Vingboons alleende Burgemeesterskamer met de antichambre aan den voorgevel. De Raedtskamer ligt aan de linkerzijde symmetrisch met de Schepencamer, die hier veelkleiner en minder monumentaal is dan die in het uitgevoerde Stadhuis. Overbgens komt de groepeering en de afmetingen der vertrekken van beide plannenin groote trekken overeen, alleen in Vingboons’ plan is de verhouding van deofficiëele belangrijke kamers tot de nevenliggende dienstvertrekken lang zo? zuiveren duidelijk niet als in het plan, dat ongeveer drie jaren later verwezenlijktzou worden ; de plattegrond, het geheele gebouw mist hierdoor die rustige engrootsche harmonie, die wellicht een der schoonste eigenschappen is, van hetvoormalige Amsterdamsche Stadhuis aan den Dam.

De afmetingen van het ontwerp van Vingboons waren voor het beschikbareterrein tusschen Gasthuissteeg en N. Z. Kerkhof te groot. Het gebouw zou als hetware geknepen staan tusschen het hoekhuis van de Kalverstraat en het bouwblokbij de Waag. De schaal echter van het ontwerp, zou volkomen bij de architectuurder Dambebouwing gepast hebben. Dit komt door de welgekozen verdeeling inmiddenpartij en hoekpaviljoens en door de kleine afmetingen der vensters, dieslechts in het midden opgenomen zijn in het grooter verband van Palladiaanschepilasters en kroonlijst. Eigenaardig is het in één compositie voorkomen van doorpilasters gelede partijen en geheel vlakke gevels. Vingboons is er om bekend, dathij nu eens een pilastergevel bouwde en dan weer een die volkomen vlak was,op het nuchtere af. Hier heeft hij beide systemen naast elkaar gebruikt. Tegenzijn gewoonte in ontwierp hij hier pilasters, die van de plint in eens doorstreefden naar de kroonlijst, meestal nam hij slechts twee verdiepingen samenin een pilasterorde. Alleen aan het Trippenhuis, door hem en zijn minder beskenden broeder Justus in de zestiger jaren gebouwd, vinden wij het zelfde.Voor het Trippenhuis heb ik altijd het gevoel, dat dit een zoete wraak is voorden ongunstigen afloop van Vingboons’ bemoeiingen in de Stadhuiskwestie.

17

De vensters doen, juist door hunne omlijstingen en frontons, wat armelijk, boven*dien zijn de traveeën in de hoekpartijen tiel zeer smal. De hoofdingang met dehalfzuilen en het fronton, daarboven het balcon en de versierde balcondeur vormengeen gelukkige samenstelling, vooral niet tusschen den grootschen en vlakkenopbouw der pilasters. Een pilastergevel verdraagt nu eenmaal niet veel plastiek.Juist door het geheel ontbreken van alle vooruitspringende en alle groote

details toont het uitgevoerde Stadhuis zulk een kracht en zulk een zuiversheid van karakter.

De breede, vlak langs den gevel gehouden stoep vormt een mooien voorbouw,die de heterogene deelen bijéénhoudt. Zij sluit veel beter dan Van Campen’smonumentale terrassenstoep aan bij het Hollandsche karakter van den Dam.

In de dakvormen heeft de bouwmeester naar byzondere effecten gestreefd.Daarin is hij echter niet zeer gelukkig geweest. Hoewel op de projectieteec

kening van den gevel in de rangschikking en de onderlinge verhouding vanzijkoepels, middendak, fronton en open toren, zeker wei iets aardigs en levencdigs te onderkennen is, moet ik toch deze compositie afkeuren, omdat over6hoeks beschouwd, de koepels veel te klein zijn op de door een zware lijstverbreede hoekpaviljoens, en, van de straat gezien, het lange dak nagenoeggeheel zou wegduiken. Het silhouet zou onsamenhangend en grillig zijn terwijlgroote stukken kroonlijst met hunne strakheid het effect van alle fijnere vormenvernietigen zou.

In het middentorentje op zich zelf, zoowel wat algemeenen vorm betreft alsdetailleering, heeft Vingboons zich een heel knap architect getoond ; dit spreektdes te meer, omdat dit een der zeer weinige torentjes is, die hij ooit ontworpen heeft.

Na deze uitweiding over het tweede voorontwerp van het Stadhuis, keer ikterug tot de gebeurtenissen in de veertiger jaren der 17e eeuw.

De maten, welke in 1645 waren vastgesteld, bleken toch te klein om deidealen .der bouwcommissie gelegenheid tot verwezelbking te geven. In de zittingder Vroedschap van 3 December 1646 werd daarom voorgesteld en beslotenhet terrein ongeveer 30 voet dieper te nemen, zoodat het gebouw een opperrvlakte zou beslaan van 160 bij 230 voet’. De open strook aan de NieuweZijds Voorburgwal ter diepte van gemiddeld 58 voet werd hierdoor grooten,deels opgeofferd.

1 Resoluties der Vroedschap, deel 19. 3 December 1646.

18

Vier maanden na dezen, op den 8sten April 1647 nam de Amsterdamsche Vroedsschap een besluit, 1 dat ingrijpende veranderingen van het aanzien van denDam en van de geheele Stadhuiswijk inhield. Eigenaardig is, dat de anderszoo nauwkeurig nazoekende A. W. Kroon deze resolutie geheel overslaat enbovendien, dat noch Dr. Joh. C. Breen, noch Prof. Brugmans de bedoelingen de beteekenis begrepen hebben.

Deze resolutie is in meer dan één opzicht hoogst belangrijk, niet alleen inverband met de geschiedenis in het stadhuis, maar ook omdat ze op eigens

FIG. 7. PLATTEGRONDEN VAN DEN DAM VOLGENS DE RESOLUTIES VAN 1645-1646-1647

aardige wijze het inééngrijpen der verschillende stedelijke werken in die jaren :het Stadhuis, de Nieuwe Kerkstoren, het verbreeden van de N. Z. Voorburgwalaantoont. Wat betreft den bouw van het nieuwe Stadhuis, gaven de heerenvan de bouwcommissie ,,meteen de Raedt in bedenking, of ‘t niet gevoeghslijker zoude comen dat de Voorgevel van ‘ t Stadthuys draye op de kerksdeur aen ende de Graft agter verwijdt wordt ter breedte en lengte als meteen zwarte streep op de kaerte afgheteekent is.” Dit voorstel werd aangernomen, blijvende niettemin de vorige resolutie in haer geheel.”

In figuur 7 heb ik de bedoeling van dit Vroedschapsbesluit in teekeninggebracht. Den voorgevel heb ik zooveel gedraaid, dat hij in de richting van

1 Resoluties der Vroedschap, deel 19. 8 April 1647.

F I G . 8, O N T W E R P V O O R E E N S T A D H U I S T E A M S T E R D A M 1646 O F 1647, V O O R G E V E L ,

19

de kerkdeur in den Zuidelijken Transeptgevel van de Nieuwe kerk kwam.Duidelijk blijkt uit de resolutie, dat de commissie aan de afmetingen van hetstadhuisplan niets gewijzigd had; deze bleven dus’160 bij 230 voet. Doordat dediepteafmeting door deze draaïing loodrecht op de hoofdrichting van denNieuwe Zijds Voorburgwal kwam te staan, kwam er eenige ruimte vrij, zoodatten eerste het water verbreed kon worden, door den gebogen wallekant recht temaken, en ten tweede de voorgevel van het stadhuis iets naar achteren geplqatstkon worden. Ik neem aan, dat de verwijding van de Voorburgwal niet meerbedroeg dan mijn teekening aangeeft; op grond van het feit, dat de ZuidcWesteclijke hoek van het plan van 1647, om later te noemen redenen, ongeveer opde zelfde plaats ontworpen was als de hoek van het uitgevoerde Stadhuis gebouwd is.

Oogenschijnlijk is de verandering der Stadhuisplannen gering, in wezen becteekende de resolutie, dat de Amsterdamsche Burgemeesteren zich eindelijkgeheel hadden losgemaakt van het traditioneele stratenbeloop, dat zij besefgekregen hadden van de groote beteekenis van de vrije en juiste ligging vaneen monumentaal gebouw aan een monumentaal plein, en dat zij het middelgevonden hadden het effect van den Dam en van het Stadhuis ieder op zichzelve en ook te samen tot een hooger plan op te voeren.

Welk een mooi Damplein laat zich volgens de resolutie van 1647 denken1Hoeveel mooier dan die van 1645 of 1646, waarbij het regelmatige en strak

rechthoekige van het Stadhuis eigenlijk nog vreemd deed in de scheeve omgeving 1De ,,Plaetse” is wederom ruimer geworden, en niet alleen ruimer, neen, in

de eerste plaats grootscher, De architectuur van het stadhuis domineert deomringende huizen door zijne strenge symmetrie en door zijn situatie. Rechtshoekig op de hoofdas van den Dam staat thans de voorgevel van het stadshuis geheel naar het klassieke ideaal. De beschouwer ziet de architectuur, zooalshij zich deze in zijne gedachten voorstelt. Rustig en regelmatig is de westelijkepleinwand, door welke rust de Waag en het terugspringen van het blok naastde Kalverstraat de waarde krijgen, die hun toekomt. En boven de daklijnen entoppen van de huizen aan den Dam, verheft zich nog steeds de hooge massader Nieuwe Kerk, als iets verheven grootsch, maar blijvend op den achtergrond.

Open aan de zijde van het levendige Damrak met zijn visschersschepen, istoch de ,,Plaetse” een omsloten plein, waar de aanliggende zijden der bouwcblokken en de architectuur van Waag en Stadhuis door hunne contrasten engelijkheden tot een sterk geheel geworden zijn.

20

De natuurlijkheid en de toevalligheid van het oude Damplein zijn verkeerdtot een bewust gewilde kunstopvatting. Waren de plannen aldus verwerkelijkt,het effect zou zeker grootsch geweest zijn.

Ook de achterzijde van het gebouw won door deze wijziging, niet alleendoor het verbreeden van de gracht, die aldus een waardiger voorgrond vanhet stadhuis kon zijn, doch de achtergevel kwam in het beloop der rooilijnvan den Nieuwe Zijds Voorburgwal te staan, waardoor hij beter tot zijn rechtkon komen. De verwijding van de Gasthuissteeg - welke thans Paleisstraatis - verruimde het gezicht op de architectuur.

Bij de bespreking van het ontwerp van Philip Vingboons heb ik er op gewezen,dat hoewel er omtrent de door hem bedoelde situatie niets bekend is, hetgebouw niet anders op het terrein geplaatst kon worden, dan zoo als ik infiguur 4 heb aangegeven. Eigenaardig is het, dat dit plan van omstreeks 1645zich niet anders laat denken dan met de zelfde draaïing van hoofdrichting,als waartoe de Vroedschap in 1647 besloot.

Het kwam de stad bij dit besluit goed te pas, dat zij sedert 1645 alle erventot aan het Nieuwe Zijds Kerkhof gekocht had. Oorspronkelijk waren zijbestemd om opnieuw verkaveld te worden. Nu konden zij, op een kleindeel na, geofferd worden aan den stadhuisbouw. Het bouwblok werd aande zijde van den Nieuwe Zijds Voorburgwal zeer smal, zoodat het zeer welmogelijk is, dat het de bedoeling was, dit blok korter af te snuiten.

Drie dagen voor het nemen van dit besluit, op den Sen April, had de stadAmsterdam aan den bouwmeester Pieter Post een. som van 312 gulden uitbestaald, als verblijfkosten en honorarium voor het maken van een ontwerp vanhet nieuwe stadhuis.

Blijkbaar heeft de bouwcommissie tegelijk met haar voorstel tot wijzigingder resolutie van 1646 ook een uitgewerkt plan aan de Vroedschap overgelegd.

De nadere voorbereidingen tot den bouw hebben nog 9 á 10 maanden geduurd.Waarschijnlijk zijn zij niet meer door Post geleid, daar deze in dienst van

Frederik Hendrik gekomen was. Den 7en December 1647 werd Willem deKeyser tot stadssteenhouwer benoemd, welk ambt toentertijd ook ongeveerdat van stadsbouwmeester omvatte ; deze zoon van den beroemden Hendrikde Keyser zal ongetwijfeld ook aan het stadhuis gewerkt, hebben.

Ik wil hier nog bijvoegen, dat Jacob van Campen gedurende de maandJanuari van 1647 op stadskosten te Amsterdam vertoefde. Hij is toen waars

FIG. 9. ONTWERP VOOR EEN STADHUIS TE AMSTERDAM 164-6 OF 1647. LENGTEDOORSNEDE.

21

schijnlijk bezig geweest met de ontwerpen voor den bouw van den Nieuwezkerkstoren, waarvan de eerste steen den 26en Juni gelegd werd. tiaar PieterPost en Jacob van Campen aan de Prinselijke werken in den Haag, zooalshet Mauritshuis, vaak samen werkten, de laatste als bedenker van het algemeeneschema en decoratie of - zooals het in de XVIII’ eeuw te Parijs heette als,,donneur d ’ i d e e ” - en de eerste meer als practisch architect , is het welmogelijk, dat ook Jacob van Campen bij den stadhuisbouw betrokken was.

Den 20en Januari 1648 werd er met het heiwerk begonnen. Ondanks ditzou het stadhuis toch niet gebouwd worden zooals het toen bedoeld en ontcworpen was.

Het is vreemd, dat er van de teekeningen van Pieter Post niets bewaard isgebleven. Blijkbaar zijn deze ook al weer verduisterd.

Wel zijn er in het Gemeentearchief te Amsterdam drie kopergravuren, dieeen stadhuis voorstellen volgens de afmetingen bij de resolutie van 1646 vastsgesteld, doch de architectuur wijkt zoozeer af van die van Pieter Post, dat hetniet mogelijk is, dat deze architect de ontwerper zou zijn. Het onbekendemonogram S. C. L. dat op alle drie de prenten voorkomt, kan ik niet thuispbrengen; het zal bovendien den bouwmeester wel niet moeten aanduiden. Deherkomst van dit ontwerp is mij geheel duister gebleven. Zoowel de opzet alsde detailleering hebben een OnsHollandsch karakter ; toch moet het een Hollandschwerk uit het midden der XVIIe eeuw zijn, omdat het gegraveerd en uitgegevenis door Pieter Nolpe l en Clemens de Jonghe. De juiste afmetingen zijn 168bij 230 voet. De maten komen nauwkeurig genoeg overeen met die van deVroedschapsbresolutie, om met zekerheid te kunnen veronderstellen, dat dit eenontwerp voor een Amsterdamsch stadhuis is. De straten ter weerszijden vanhet gebouw, welke door bogen afgesloten zouden worden, zijn iets smallerdan de Vroedschap bedoelde, het terrein in zijn geheel komt hierdoor echtermeer overeen met het beschikbaar gestelde.

Voor zoover ui t de doorsnede is op te maken, toont de plat tegrond weleenige overeenkomst met het ontwerp van Vingboons. Overigens zijn ereenige elementen, die aan het uitgevoerde stadhuis doen denken ; bijvoorbeeldde groote zaal, die op de verdieping ligt, waarvan de groote hoogte opvalt,

1 De drie gravures komen niet voor in den catalogus van Nolpe’s werk door Mr. Ch.M. Dozy in ,,Oud Holland” 1897, uitgegeven.

22

en het wel wat vreemd gevormde platform op de middenpartij, van waar deAmsterdamsche burgers over de huizen en grachten hunner stad zouden hebbenmoeten kijken, zooals het ook de bedoeling geweest is van het platte dak afder Burgerzaal. Blijkbaar hebben deze bijzonderheden behoord tot de speciale.wenschen van de bouwcommissie of van een der Burgemeesteren. Mogelijk ishet ook, dat wij hier den invloed zien van Jacob van Campen, den ontwerpervan het latere, het definitieve plan, die waarschijnlijk in 1646 door de heerennog eens geconsulteerd is. De resolutie van 1646 sprak namelijk van ,,bijonderrigtinge van luyden hen dies verstaende” en welke vakkundige, welkeNederlandsche bouwmeester viel meer in de termen om raad te schaffen voorden grootschen bouw dan de vermaarde Jacob van Campen.

Door de open arcaden om de binnenplaats en aan den voorgevel, door debewegelijk voorgebouwde middenpartij en door het ronde koepeldak en debeide hoektorentjes. heeft het gebouw een karakter, dat al zeer weinig zoupassen aan den Amsterdamschen ‘Dam.

Hoe geheel anders verwerkten de XVIIeseeuwsche Hollanders hunne klas<sieke orden, hoe geheel anders maakten zij een bogengalerij - ik denk hieraan die van de Beurs aan het einde van het Rokin - en in hoe geheelandere richtingen dan deze onbekende architect streefden zij naar rijkdom,speelschheid en versiering van hunne scheppingen. Zou een buitenlandschbouwmeester, een Franschman of een ZuideNederlander wellicht zich hebbengemoeid met het maken van modellen, hopende, in de gunst der Burgemeesterengekomen, het Amsterdamsche stadhuis te mogen uitvoeren?

Terwijl de heiers bezig waren in het slappe Amsterdamsche veen de dennenmasten in te drijven, op welker hechte koppen het stadhuis verrijzen zou, berreidde de bouwcommissie nog een geheel nieuw plan voor.

In de zitting der Vroedschag van 18 Juli 1648 l kwam zij, in plaats vanmet een eindrapport over hare werkzaamheden der negen jaren van haar besstaan, met het betoog, dat het voor het stadhuis beschikbare terrein van 160bij 230 voet veel te bekrompen was om, ,, een werck van zooveel tosten zynvolcomen beslagh, standt ende aensien” te geven. Zij stelde voor de afmetinsgen te bepalen op 200 bij 280 voet, en wel zoo, dat de grootste zijde aan denDam en de kleine zijde in de diepte richting kwam. Zij wees op het voordeel

1 Resolutie der Vroedschap, deel 19. 18 Juli 1648. Zie ook A. W. Kroon blz. 26 e. v.

FIG. 10. ONTWERP VOOR EEN STADHUIS TE AMSTERDAM I646 OF 16¢7. BREEDTEDOORSNEDE.

23

van de verruiming. van het marktplein, dat hierdoor ontstond, en achtte hetgewenscht het bouwblok tusschen het stadhuis en de Nieuwe Kerk, dat doorde opeenvolgende resoluties, hoe langer hoe kleiner geworden was, nu maargeheel te doen vervallen; ,, om ten weersyden van het Stadthuys behoorlyckespatie te laten”.

De commissie had de zaken klaarblijkelijk nog verder voorbereid, want zij legdede Vroedschap een ,,afteyckeninge van de grondt voor en deed aanwysinge vande generale verdelinge van de principaelste vertrecken ende camers”. Na eenigebesprekingen keurde de Vroedschap met algemeene stemmen het voorstel goed,en drong er op aan, met den grootst mogelijken spoed aan het werk te gaanl.

De uitvoering moest dus. eerst worden stop gezet. Het geheele heiplan moestomgewerkt worden. Het l igt echter voor de hand, dat de reeds geslagenpalen ook benut werden voor den nieuwen bouwa. Deze overweging geefteenige aanwijzing van de situatie volgens de plannen van 1647, waarop ikreeds eerder wees. Niettegenstaande de ingrijpende veranderingen en de grooteuitbreiding van het werk - tot bijna de dubbele afmeting - kon den 28en Octopber 1648, dus ruim drie maanden na de resolutie, de eerste steen van hetStadhuis, dat wij als een schepping van Jacob v. Campen kennen, gelegd worden.

Over het vraagstuk, wat de beroemde Jacob van Campen voor het Amsterrdamsche Stadhuis geweest is, wil ik hier niet te veel uitweiden. Dit zou eenafzonderlijke studie vereischen. Door den eenen tijdgenoot werd hij bij debeschrijving van het bouwwerk geheel genegeerd, door den ander onovertrefsfelijk geprezen als schepper van het nieuwe wonder.

Ik voor mij ben overtuigd, dat in het algemeen de groote opzet en verdeegling zoowel de inwendige, als de uitwendige, de geleding en de geest der steensen beeldhouwwerken, door Jacob van Campen bedacht en aangegeven zijn.Onder, of misschien juister met hem, hebben Willem de Keijser en DaniëlStalpaert gewerkt, welke laatste kort na de resolutie van 18 Juli, den len Augusg .tus, tot Stadsarchitect aangesteld werd. Aan dezen bouwmeester, die ook in

1 Op den tweeden druk van de kaart van Amsterdam van Balthazar Florisz komt hetontwerp van Jacob van Campen reeds voor. De kaart is gedateerd 1647. Dit zou er opwijzen, dat het ontwerp ook uit dat jaar afkomstig is. Waarschijnlijker acht ik het echter,dat de uitgave van de kaart een jaar gesleept heeft en zij pas in 1648 verschenen b.2 Zie Commelin, blz. 259.

24

zijn latere werken voor de stad, de uitbreiding en tallooze groote gebouwen,blijk gaf van enorme energie, komt zeker ook voor een heel groot deel deeer der verwezelijking der Stadhuisplannen toe, hoe onsymphatiek zijn optredentegenover Jacob van Campen ook geweest moge zijn’.

Waarschijnlijk is van Campen bij het leggen van den eersten steen tegenswoordig geweest, hij logeerde juist dien tijd - van 5 tot 29 October, dat is tot

één dag na het leggen van den eerstensteen - op stadskosten te Amsterdamin het 0. Z. Heerenlogement; voltooidheeft hij zijn schepping echter nooitgezien, De geschiedenis van den architectna den aanvang der werkzaamheden totaan zijn dood in 1657 is, naar ik geloof,een heel sombere geweest. De dieperestrooming der dingen is echter geheelonbekend.

Deze onbekendheid is, zooals meergebeurt, aanleiding geweest voor een tegroote verheerlijking van Jacob vanCampen, en een overdrijving van de

FIG. 11. PLATTEGROND VAN DEN DAM VOL. beteekenis van zijn werken. Zoo stellenGENS DE RESOLUTIE VAN 11 JULI 1648 sommige van Campenrvereerders dezen

bouwmeester voor als dengene, die degeheele voorbereiding van den Stadhuisbouw geleid heeft. Uit deze studiemoge gebleken zijn, dat over de werkzaamheden aan het Stadhuis van Jacobvan Campen in de jaren 1640 tot 1647 niet anders bekend is dan de enkelefeiten, dat hij tweemaal te Amsterdam vertoefd heeft en misschien in 1646over den bouw geraadpleegd is. Deze mogen zeker uitgangspunten voor verronderstellingen wezen, maar kunnen geen aanleiding zijn Jacob van Campende hoofdrol in de voorgeschiedenis van den stadhuisbouw te laten spelen. Ditzou niet alleen onvoorzichtig zijn, maar ook onrechtvaardig tegenover de grootetijdgenooten, waarbij ik dan in den eersten plaats denk aan den veel miskendenPhilip Vingboons.

1 Zie voor de verhouding van van Campen en Stalpaert: Bcugmans en ‘Weissman, blz.62 e. v.

25

Wat heeft Jacob van Campen ’ met zijn monumentaal stadhuisontwerp ge+maakt van de Amsterdamsche ,,Plaetse”.

Ik heb in fig. 11 de situatie geteekend van het stadhuis en de omgeving,zooals ze den 18en Juli 1648 in de Vroedschap werd voorgesteld en zooalsze eigenlijk zonder belangrijke wijzigingen tot het begin der negentiende eeuwgebleven is. De oude rooilijn van het middeleeuwsche stadhuisje en het besgin van den Nieuwendijk heb ik ter vergelijking aangegeven. Uit deze lijnblijkt hoe het nieuwe stadhuis achter het voorste deel van het oude gebouwdwerd en hoe het laatste tot aan den brand van 1652 gebruikt kon worden.

De rij huizen naast het oude stadhuis werd pas in het voorjaar van 1654,slechts twee maanden voor de plechtige inwijding van het weliswaar nog onavoltooide nieuwe gesloopt.Vergelijken wij thans de resolutie van 1647 en 1648. Het eerste wat opvalt

is, dat. de Dam volgens die van 1647 zooveel meer een geheel is dan volgenshet laatste Vroedschapsbesluit. Wel is het plein verruimd, wel is het stadhuismonumentaler geworden, maar de vorm en de afsluiting van het Dampleinis. er sterk op achteruitgegaan.

Het stadhuis staat los tusschen het hoekhuis der Kalverstraat en de NieuweKerk, die thans direct aan het plein kwam. De Waag, die bij de vorige Damsplannen steeds zoo mooi als overgangsmotief tusschen het gestrekte Damraken het plein gediend had, kwam geheel op zich zelf midden op den Damte staan. Dat zoovele schilders der zeventiende eeuw het plein met zijn berbouwing toch zoo vaak geschilderd hebben is eensdeels te verklaren uit hunneblinde ingenomenheid met hun Dam en hun Stadhuis, andersdeels door demooie architectonische kwaliteiten der gebouwen op zich zelf. En dat wij ookzoo sterk aan het hoofdplein van Amsterdam gehecht zijn - of althans hetvóór de verminking door het gebouw van Peek en Cloppenburg waren, -komt zeker in de eerste plaats door den prachtigen toon van het voormaligestadhuis en der Nieuwe Kerk, waartegen alle detail en alle leven zoo sterkuitkomt. Als een wonder van toon en kleur zag Breitner het plein, toen hijvoor jaren her den Dam in wintersch nevels en regenweer schilderde; niet alseen voorbeeld van knappe stedenbouwkunst.

De maten van het ontwerp van Philip Vingboons en dat van van Campenloopen, hoewel de hoofdrichtingen van de gebouwen geheel verschillen, nietzoo veel uit één. Ik geloof dat er eenig verband is tusschen de beide ontr

26

werpen, namelijk dit, dat er in de commissie steeds eenige leden, wellicht eenpaar der jongere Burgemeesteren, geweest zijn, die gestreefd hebben naar ditgroote, het grootst mogelijke, stadhuisrmonument. Den 18en Juli 1648 kregendeze heeren eindelijk hun zin.

Dit drijven naar groote afmetingen, naar het geweldig monumentale vindenwij in van Campen’s ontwerp. De bouwmeester heeft ruimte gemaakt en eenprachtig architectonisch werk geschapen, maar het verband, de eenheid vangebouw en omgeving heeft hij over het hoofd gezien.

Aan het einde van den negenjarigen ontwikkelingsgang der Damplannen, waarsin het stadhuis en plein groeiden tot een steeds grootschere eenheid, zien wijonverwacht een eindresultaat tot werkelijkheid worden, waarbij de schoonheidvan het plein geheel opgeofferd werd aan de ruimheid van de omgeving ende grootschheid van het gebouw.

Voor den achtergevel van het ontwerp van Jacob van Campen heb ik in defig. 11den omtrek geteekend van de monumentale balustrade, welke de bouwmeester inden smallen slingerenden N. Z. Voorburgwal geprojecteerd had. Deze balustrademet breede trappen, voortgekomen uit de resolutie van 1647, is nimmer gebouwd ;het ontwerp komt voor in de oudste uitgave van ,,‘t Stadthuys van Amsterdam”,die in 1664 verscheen. In de latere uitgave is de balustrade van de koper*gravure, die d en achtergevel afbeeldt, weggestoken; kleine overblijfselen vandeze operatie zijn .nog op de prent in de plint van den gevel terug te vinden.Zeker zou de grootsche balustrade vreemd gestaan hebben in de smalle

Amsterdamsche gracht. Het is dan ook geen wonder, dat deze bij de uitvoerring is weggelaten.

Ook aan de achterzijde wreekt zich het gemis aan eenheid van gebouwen omgeving.

Op een plattegrond van Amsterdam van omtreeks 1660 vinden wij achterhet stadhuis in het geheel geen water. Voor den Nieuwe Kerkstoren was degracht reeds overkluisd door de Donkere Sluis. Het lijkt mij niet onmogelijkdat reeds in zeventiende, evenals in de negentiende eeuw de wensch bestaanheeft naar meer ruimte achter het gebouw - de kaart zou dan meer den gewenschéten dan den werkelijken toestand afbeelden.

De geheele geschiedenis van het Amsterdamsche Stadhuis is en blijft eenduistere geschiedenis.

27

Ik had, gehoopt in deze studie meer feiten te geven, meer verband te brengentusschen de losse gegevens. Ik ben er niet in geslaagd.

Ik had gehoopt zekerheid te verkrijgen inzake het onbekende ontwerpop de wijze van Serlio, inzake de nog vreemdere gravures van Pieter’ Nolpeen Clemens de Jonge, of iets terug te vinden van het werk van Pieter Postin 1647. Ik heb bij veronderstellingen moeten blijven.

Laat deze studie dan enkel van belang wezen, omdat zij nogeens deze berlangrijke geschiedenis van Nederland’s grootste RenaissancePmonument onder deaandacht tracht te brengen, en mogelijk, naar ik van harte wensch, verspreideen onbekende gegevens te voorschijn doet komen.

BIJLAGE.

RESOLUTIEN DER AMSTERDAMSCHE VROEDSCHAP, BETREFFENDEDEN BOUW VAN HET STADHUIS, 1639i1648.

1. Den 28m Januarij ,1639.

Bijdeselven heeren [Burgermeesteren] is voorgestelt, alzoo het Stadthuijs vrij wat beurvalligh is tot veele plaétsen, zulx datter t’eenen oft t’anderen tyde eenigh ongeluck uytgevreest worden te zullen ontstaen, off men oock zoude konnen goedt vinden, inplaetsvan ‘t selve een nieuw te doen maecken.

Waer op gediscoureert zijnde, is goedtgevonden eenighen te committeren omde gelegen.heijdt van ‘t ‘selve huijs te inspicieren, ‘t zelve met alle zijn leden te examineren, eenmodelle daer van te maecken ende den Raedt van hun ondervinding rapport te doen, omnaerder daerop te mogen resolveren. Ende zijn tot het geene voorschr. is gecommitteert deheeren Burgermrs. ende Thresoriers in der tijdt neffens den heere Burgermr. Hasselaer.

11. D e n 288% Januarij 1640.

Bijden heeren Burgermrn. den Raede voorgedraegen zijnde, dat haere E. Achtb. neffensTresorieren ende den heere Burgermr. Hasselaer inspectie genomen hebbende van de gelegen9heydt vant tegenwoordigh Stadthuijs, ‘t zelve gansch bouwvalligh ende zulx gestelt besvonden hadden, dat het gevaer liep van t’eender oft t’anderer tyden te zullen bezwijken,zoo was daer op gedelibereert, ende goedtgevonden, dat men, in plaets van ‘t zelve, eennieuw Stadthuijs zoude maeken. Ende zijn voorts de heeren Burgermrs. ende Thesauriersinder tijdt met den heere Hasselaer voornt. geautoriseert, om, bij provisie, op de breedte,van 150 voeten voor aen den Dam, behalven twee mael 25 oft 30 voeten tot twee straeten,ende op de diepte van 280 voeten, strekkende van den Dam aff tot op de Nieuwezijdsvoorburghwal toe, tot taxatie vanden heeren Schepenen, aen te neemen de gronden endehuijsen, op die diepte ende breedte gelegen, die tot de grondt van ‘t voorschr. Stadhuijs

28

noodigh zonden mogen wezen, laetende daertoe maeken verscheide modellen ende diedaer nae in den Raedt brengende, om deszelfs goedtvinden daer op te verneemen. Doch,evenverre in ‘t ontwerpen der modellen bevonden zoude moogen worden daer toe meerdergrondts, dan tot de voorschr. diepte ende breedte toe van noode te zijn, om de kaemerszael ende vertrekken niet te bekrompen te maeken, ende ‘t werk zijn volle beslagh te gevenzullen ze ‘t zelve in den Raedt brengen om naerder daer op gedisponeert te worden.

111. 5 Madij 1642.

De heeren Burghermrs. hebben den Raede voorgeleyt eenige projecten van een grondttot het nieuw te maeken geconsenteerde Stadthuijs, ende gevraeght, off de heeren gelief6den zich daerop noch voor eenighen tijdt te bedenken, oft voorts daer op te resolveren.

Waer op geäntwoordt wesende alle gereedt te zijn, is voorts bij haere E. daer op ornsvraege ghedaen, ende geresolveert, dat men de grondt vant selve nieuw te maeke Stadthuijs

zal neemen op de breedte van 162 voeten langes den Dam, oft zes, zeven, acht oft tienvoeten breeder, indien ‘t werk zulx vereyscht; rooyende van ‘t hoekhuys staende in deKalverstraet op den hoek van de Gasthuys steegh, aff, tot op het ellendighe kerkhoff aen,Streckende van den Dam af tot opde Nieuwezijds voorburghwal toe, laetende ten wederzzyde leggen een straet van 26 voeten breedte, lang ofte diep dezelve grondt aen de-zuydt-zyde 292 ende aen de noordtzyde 328 voeten, gelijck de caerte, daer van by den Schets gesteekent, uytwijst.

IV. Den lOe* Decembris 1642.

Op een nieuws voorgestelt wezende by den Heeren Burghermrn., hoe dat haere E.E. metden heeren Thesaurieren een overslagh ghemaekt hebbende van de grondt ende groottevan het nieuw te maeken Stadthuijs, gelijk het zelve aenghewesen was op eene caertedaer van in den Raedt vertoont, bevonden, dat de straet aen de Noordtzyde eyschtewyder ghemaekt te worden, dan voor dezen geresolveert was, dat men mede misschienvan noode zou hebben tot taxatie aen te neemen. den teerling van huysen, beginnende

van de Duijvel aen de keeten aff tot aen ‘t’steeghje toe, zoo was daer op gediscoureertende goedtgevonden het Stadthuijs aen te leggen op der grootte van breedte ende langteop de Caerte aenghewezen, naemehjck ter breedte in de winckelhaeck van 155 voeten enter langte aen de Noordtzyde van 266, ende aen de Zuydtzyde van 233 voeten, .ende devoorschr. straet in plaets van XXVI, dertigh voeten wijdt te maecken

Ende sijn voorts de heeren Burghermrs. ende Thesauriers voornt. geautoriseert, om denvoorschr. teerling huijsen te doen taxeren, ende, des noodt zijnde, tot taxatie aen teneemen.

V. Den 28~ Januarij 1643.

De heeren Burghermrs. hebben den Raede voorgedraeghen, dat zij, ter eender zydeooghende op verscheyde resolutien van den Raedt, waer bij zij geauthoriseert zijn omde zaecke van de bouwinghe van een nieuw Stadthuijs by der handt te neemen, ende aend’ander zyde inziende de ghelegenheyt van den jegenwoordighen tijdt, zoo ten aenzien

29

van den soberen staet van ‘t Landt, als ten regarde van den hooghen prijs, tot den welcsken men alsnu de gronden moet inkoopen, vrij wat perplex sijn ende onzeecker, off zij‘t voorschr. werck zullen dienen te vorderen, ende indien jae, dewijl zoedaenigh eenwerk rustigh ende niet bekrompen behoort ghemaekt te worden, off men daer toe meergronden zal aenneemen, dan men’volghends het jongst concept meende te beslaen, ofdat men meijnt dat men volgends ‘t zelve concept daer toe gronds ghenoegh zal hebben,ende off men met het maecken van een nieuw stadthuijs noch sal supersederen voor dentijdt van een jaer nae may toekoomende. Verzoekende de Raeden, indien zij eenigheconsideratien dienaengaende hadden, dat zij ghelieven wilden dezelve te uyten. Waerop midtsdien in ‘t lang ende breedt gediscoureert zijnde, is bij verre het meerendeel derstemmen verstaen, dat men met het voorschr. werk zal voortgaen, ende dienvolghendeop may toeko.omende beghinnen aff te breeken die huyzen, daer van men den eyghernaeren aenghezeyt heeft op maij ruyminge te moeten doen; dat men voorts, om het werknaer eysch, met zyn volle beslagh ende eens tedeeghe te maecken, boven de huysen totnoch toe getaxeert, ook tot taxatie aenneemen sal het huijs de Bril ende van daer voortsalle de andere ongetaxeerde huysen ende gronden in den teerling tusschen de Voghebsteegh, ende de Nieuwe kerk, ende langs het kerkhof ende op de burghwal gelegen. Temeer dewijl men voor vast houdt dat men van de erven, die nae ‘t opmaeken van ‘tnieuw stadthuijs zullen overschieten, bij verkopinghe bykans zoo veel zal konnen maecken,als de huyzen ende gronden, tot taxatie aenghenoomen, zijn bedraeghende.

Vl. 20e* Novembris 1645.Alzoo men vermerkt, dat verscheyde persoonen zich moeyen met modellen te maeken

van een nieuw te maeke Stadthuys, ende dat op een onseker, omdat men noch niet eenschis aengaende de grondt, zoo is goedtgevonden, om eens tot een eijndt te koomen endeniet langer te fluctueren, de grondt vast te stellen, ende, daerom, nae rype deliberatie,verstaen, dat men het nieuw Stadthuijs maecken sal 160 voeten breedt ende 200 voetenlang, en ‘t geen daer meerder is op de kaert, daer van in den Raedt vertoont, wegh neermen tot op 58 voeten nae aen de Burghwal, ende dat men, dienvolgende, geen concepsten off modellen aennemen sal, dan de gheene, die op die maet ghemaekt zijn.

VIL Den 3en Decembris 1646.By de Heeren Burgermrn. verhaelt zijnde, dat haer E.E., beneffens de Heeren Thesaurieren

nader overmerckt hebbende de groote van ‘t nieuw te maecken Stadthuijs, bij onderrichttinge van luijden hen dies verstaende, bevonden, dat deselve vereijschte omtrent dertighvoeten in de lengte verder uijtgestreckt te worden, dan de resolutie van den 2Cen Novemrbris 1645 dienaengaende medebrenght: So zijn hare E.E. geauthoriseert. om de grondtmettet geseijde aental van voeten, ofte daer omtrent, naer vereijsch van ‘t werck, temogen verlengen.

MII. Den Se@ Aprilis 1647.De Heeren Burgermrn. den Raedt voordragende, dat het heijwerck van de Toorn van de

Nieuwe kerck in corten tijt zoude zijn voltoijt, ende dat haer E.E. van zin waren de

30

heijers dan te gebruijcken om ‘t rond van ‘t Stadthuijs te heijen, volgens voorgaenderesolutie: gaven met een den Raedt in bedencken, off ‘t niet gevoeghlijcker zoude comendat de voorgevel van ‘t Stadthuijs drafje op de kerckdeur aen. ende de graft achter ver=wijdt werde, ter breete ende lengte als met een swarte streep op de caerte affgeteeckent is.Waer op omvrage gedaen wesende, heeft de Raedt verstaen van jae, blijvende nietteminde voorige resolutien in haer geheel.

IX. Den 18~s Julgi 1648.

De Heeren Burgermrn. ende Thesaurieren, nevens commissarissen bij haer E. geassumeert,hebben rapport gedaen, aengaende ‘t geen bij haer E., volgens authorisatie van desenRaedt, was gebesoigneert op ‘t maecken van ‘t nieuw’ Stadthuijs, ende dat haer E., daerover in nader conferentie geweest zijnde met verscheijden Bouwmeesters, onder versbeteringe, niet anders conden oordeelen, dan dat de grondt, bij vorige resolutie eerstgestelt op honderdtsestigh voeten breet, ende tweehonderd voeten langh, ende naderhandtverlenght met dertigh voeten, indien men een werck van zooveel tosten zijn volcomenbeslagh, standt en aensien wilde geven, ende om de marckt te meerder te vergrooten,behoort te werden verandert, ende de grondt liever in de breete aen den Dam, als indelengte daer van aff, behoort te worden geextendeert: Oock dat, om ten wedersijden behoorrlijcke spacie te laten, alle gebouwen tusschen de Nieuwe kerck ende de tegenwoordigeGasthuijssteegh, behooren wegh ende affgebroken te worden; ende hebben daer op haerE.E. overgeleijt de affteijckeninge van een grondt, hebbende in de breete tweehonderdttachtigh, ende in de diepte omtrent tweehonderdt voeten, ende daer nevens aenwijsingegedaen van de generale verdeelinge van de principaelste vertrecken ende camers.

Op ‘t welck gediscoureert zijnde, is bij eenparige stemmen van den Raedt geresilieertvan de resolutien voor desen hierop genomen, ende geapprobeert de voorschr. grondt vantweehonderdttachtigh voeten breet ende omtrent tweehonderdt voeten langh, zoo alsdie bij de voorgemelte Heeren is geprojecteert ende gedaen afftegckenen, ende verstaen,dat men daer op met alle spoet in ‘t werck zal treden, ende ‘t zelve zoo zeer doenlijckis, avanceren.

PETER DE GROOTE TE AMSTERDAMDOOR J. F. L. DE BALBIAN VERSTER

In dezen tijd, nu de laatste der regeerende Romanoffs is vermoord en hettsarisme wel voorgoed tot de geschiedenis mag worden gerekend, is het aanrtrekkelijk om nog eens terug te keeren tot het ver leden, toen het grootemoscovische rijk nog in zijn kindschheid verkeerde en in ons kleine land inzekeren zin zijn bakermat vond. Het kan ons doel niet zijn, een volledigoverzicht te geven van Peter de Groote’s bemoeiingen in de Republiek.Daarvoor vindt men o. a. de stof in de beide werken van mr. JacobusScheltema uit de eerste helft der 19e eeuw, later nog vermeerderd en aangevulddoor zijn neef dr. Petrus Scheltema, archivaris van Amsterdam. Wij wenschenin hoofdzaak slechts twee punten te releveeren met betrekking tot Peter’sverblijf te Amsterdam en waarbij dan twee documenten, aan de beide Scheltema’sonbekend gebleven, grondslag en uitgangspunt vormen.

HET EERSTE BEZOEK IN 1697-1698

Welsprekend in haar kortheid is de notitie, voorkomend in een doopboekvan de Luthersche gemeente te Zaandam en geschreven ten jare 1697 door denpredikant C. H. Petri:

,,Den voorleden achttienden Augustus, Dominica 11 post Trinitatem, ‘s morcgens acht ure is de Czaar van Moscoviën Peter Alexowits alhier op Sardamincognito aangekomen en heeft acht dagen hier gelogeert op Krympenborg bijeenen smidsknecht van Boy Tijssen. Daarna is hij naar Amsterdam gevaren,alwaar zijn groote ambassade is aangekomen. Hij is zeven voeten lang; hijging gekleed in Sardammer boerenkleederen. Hij timmert te Amsterdam opde Admiraliteitswerf en is een liefhebber van schepen.”Ziedaar de wijdvermaarde geschiedenis van het eerste verblijf te Zaandam

32

en van het Tsaar Peterrhuisje. Hoeveel belangrijker echter was, daarbij vercgeleken, het gebouwtje dat hem op de Oostindische werf te Amsterdam velemaanden tot ,,logie en slaapkamer” heeft gediend. Reeds J. ter Gouw (in ,,deOude Tijd” van 1872) heeft het goed recht van Amsterdam aangetoond enonze eerste voorzitter, nu wijlen D. C. Meijer Jr., kenner van de topograpphie onzer stad als weinigen, heeft in 1897 - zonder de Zaansche feestvreugdebij het 200sjarig gedenkfeest te willen verstoren, - de juiste plek aangewezen waarPieter Michaeloff heel wat langer en rustiger vertoefde en werkte dan te Zaandam.(,,Eigen Haard” 1897, ,,Het Amsterdamsche Czaar Peterhuisje”). De werf vande Compagnie die op Kattenburg achter het kolossale Magazijn lag (in 1822ingestort), is uitvoerig afgebeeld op eene, van den IJkant genomen, gravurein Commelin’s beschrijving van Amsterdam (eerste druk van 1694). Daar zietmen ter linkerhand het bewuste huisje tegen de lijnbaan staan en er blijkt uithoe bescheiden ook dit verblijf is geweest. ,,Het huisje te Zaandam, c zooschreef ter Gouw, - is bij toeval bewaard gebleven en beroemd geworden ;- en bij toeval is het huis op de Oostindische werf te Amsterdam in verrgetelheid geraakt, en eindelijk gesloopt zonder dat iemand er zich over bekommerrde ; maar het laatste had nog eens zooveel als ‘t eerste verdiend in waardegehouden te worden.”

In de feestelijkheden welke de Magistraat liet geven, stelde Peter maar weinigbelang Hij verkoos meest incognito te blijven, als een ondergeschikt lid vanhet gezantschap. Anders echter was het ten aanzien van scheepsbouw en zeervaart. Hoogelijk was hij ingenomen met het galjoot dat hem namens de Staddoor Burgemeester Nicolaas Witsen werd aangeboden. Hij doopte het onmiddelijkmet den naam ,,Amsterdam.” Op dit vaartuig werd Gerrit Musch als kapiteinaangesteld en in het begin van 1698 vertrok het met een rijke lading naarArchangel. Van de meeste feestelijkheden wilde hij niet weten, maar toen tezijner eere op 1 September een zeilpartij, gevolgd door een spiegelgevecht ophet IJ werd gegeven, was de Tsaar aan boord van het groote jacht der 0. 1.Compagnie en schepte hij groot vermaak in alles wat op het water ,gebeurde.Bij deze feestelijkheid, door verschillende prenten vereeuwigd, maakte hij kennismet den vicecadmiraal Gillis Schey, met wien hij groote vriendschap sloot enwien hij het voorstel deed om als admiraal in zijn dienst over te gaan. Scheybedankte, maar op aanbeveling van hem en van Burgemeester Witsen, werdeen ander tot die waardigheid verheven, de equipagemeester van de Amsterr

33

damsche admiraliteit, Cornelis Cruys, de man die de grondlegger is gewordenvan de russische zeemacht. In het bijzonder echter is Nicolaas Witsen, Burrgemeester en tevens invloedrijk bewindhebber der 0. 1. Compagnie, den vorstop velerlei wijze behulpzaam geweest, ook door het aanwijzen van personendie hem konden onderrichten in de zaken van de zeevaart. Voor den scheepspbouw’ waren dit Hendrik Jacobszoon Cardinaal en Jacob Jelleszoon van Rheenen,opperbazen van de Admiraliteitswerf en Pieter Claeszoon Pool, baas van deCompagnieswerf. Door Witsen’s bemiddeling ook, kon hij nu wonen op laatstrgenoemde werf, waar hij niet anders werd genoemd dan Pieterbaas of PieterTimmerman. Hij stookte zelf, zegt men, zijn vuurtje en kookte er zijn eigen pot.

Dit alles wordt door echte gegevens gestaafd. Uit de resolutie van HeerenBewindhebberen der 0. 1. Compagnie, Kamer van Amsterdam, blijkt dat ineen extrarordinaire vergadering van 29 Augustus 1697, namens het GrootMoscovisch Gezantschap, het verzoek werd overgebracht, dat ten behoevevan een ,,Hooge Personagie” (op het stuk is later in margine de naam Czaar Peter1 geschreven), het huis van den baas op de lijnbaan zou worden ingeruimd,en bovendien, dat ,,een fregat van nieuw opgezet en aangebouwd zou worden,waar door hooggedachte personagie plaisir zoude geschieden.” Op voorstel vanhun medelid Mr. Nicolaas Witsen, hebben de aanwezige Bewindhebbers, -behalve Witsen, Mr. Johan Geelvinck, Polsbroek (Pieter de Graeff), Mr. GerritHooft, Mr. Willem van Dam, Mr. Caspar van Collen, Wijnand Alstorphius(voor Groningen), Pieter Ranst Valckenier en Pieter de Witt, - goedgekeurddat het voor de Compagnie wenschelijk zou zijn, een fregat te bouwen ter lengtevan bepaaldelijk 100 voeten.

Op grond van deze resolutie van Bewindhebbers kon de zich noemende Pieterrbaas toen op de werf naar hartelust aan het werk gaan. Dat hij di t goeden met ijver heeft gedaan, wordt bewezen door een getuigschrift, hetwelk debaas van de werf aan zijn beroemden leerling heeft verstrekt:

Ick onderschreven, Gerrit Claesz. Pool, Mc. Scheepstimmerman van de geoctcoyeecde Oost3indisse Compagnie ter Kamer van Amsterdam cectifieece en getuijge voor de waacheyt,dat. Pieter Migaylof (zynde ondect gevolg vant Groot Moscovisch ûesandtschap, endaer uijt onder die Gene die alhier tot Amsterdam op de Oostsindisse scheepstimmerwerfvan den 30 Augustus 1697 tot op dato dezes gelogieect en onder ons bestier getimmertheeft) hem de tyt van zyn edele verblyf alhier als een neerstig en kloeck timmermanheeft gedragen, zoo int sloeven, stoot houten toeleggen, afcrabben, voegen, hacken, slegtenbcaeuwen. schaven, boren, zagen, planken -en stoethouten branden, en tgeen een goet.

3 4

en heel deftig timmerman behoort te doen en heeft 1 fregat Pieter en Paul lang over 100voet van ‘t begin af (aen de voorsteven aen stierboort) tot dat het bynae klaer was hels

pen maken en dat niet Alleen maar is door Myn even daerenboven in de scheepsarchitecture en tekenkunst volkomen onderwezen, zoodat zyn Edele dezelve tot in de grondverstaet, en dat zoo verre als ons oerdeels tzelve kan werden gepractizeert. In teken derwaerheyt heb ik dit met mijn eygen hant onderteekent.Actum in Amsterdam in onze ordinaire woonplaatse by de Oostrindisse werf den 15

January int jaer onzes heeren 1698.

0.. S.) GERRIT CLAESZ. POOLMr. Scheepstimmerman der E. E.

geoctroyeerde Oostrindisse Compagnie tot Amsterdam.

Dit curieuse document heeft een merkwaardige geschiedenis. Het werd in hetlaatst van 1855 door een russisch generaal gevonden in het archief op hetKreml (Kremlin) te Moskou. Hij liet er een afschrift van vervaardigen dooreen Rus, die er geen woord van verstond (en die het dus nateekende). Degeneraal zond het aan Ds. W. L. Welter, predikant bij het nederlandschgezantschap te St. Petersburg, in zijn tijd bekend door navorschingen in derussische bibliotheken betreffende zaken in verband met nederlandsche geschiepdenis en letterkunde. Ds. Welter, op zijn beurt, na het afschrift van den Rusniet zonder moeite te hebben ontcijferd, zond daarvan copie aan een vriendte Leiden met name L. J. F. Jansen, waarna deze het openbaar heeft gemaaktin de ,,Algemeene Konst en Letterbode”, het bekende weekblad onder redactievan Bakhuizen van den Brink, Campbell e. a. Daar kan men het vinden innr. 5 van 2 Februari 1856.

De loopbaan van het fregat Pefer en Paul is precies bekend. In de lijst derindische retourvloten by Valentyn wordt alfeen vermeld, dat het schip Peteren Paul van de Kamer Amsterdam, op 14 Februari 1701 uit Batavia naar Patriavertrok; in de volgende retourvloten komt het niet meer voor. Dit gegevenwordt uit authentieke bron aangevuld. In de lijst met bijzonderheden overalle uitgaande schepen, het zoogenaamde ,,Uitloopboekie” in het Rijksarchiefte ‘s Gravenhage, leest men:

1. Peter en Paul, lengte 100. lasten 40, koppen 70, getimmert 1697, schipper ,Claes Decker, uytgelopen 24 Oct. 1698 uijt Tessel, aen de Caep gekomen 8Meert 1699, van de Caep vertrokken 8 July, op Batavia gearriveert. . . . .

geretourneert 10 Sept. 1701 voor Rammekens, schipper Claes Decker.11. wegens de secrete commissie, koppen 100, schipper Hendrick Matthysen,

35

uijtgelopen 2 Nov. 1706, aen de Caep gekomen 20 Febr. 1707, van de Caepvertrokken 8 Maart 1707, tot Batavia 20 Maij 1707.

Komt niet terug.Uit het voorgaande blijkt onwedersprekelijk, dat er maar één Compagnieschip

is geweest met den naam Peter en Paul, van de Kamer van Amsterdam. Hetheeft slechts eene heenr en weerreis gemaakt en is van de tweede uitreis, omonbekende reden, niet teruggekeerd. Als ten overvloede kan men hierbij, tenaanzien van een vaartuig dat door den stichter van St. Petersburg werd gedoopt,herinneren aan de als strafgevangenis berucht geworden Peter en Paul’s vestingaan de Newa. De ‘heiligen Petrus en Paulus trouwens hooren bij elkander enin den kalender hebben zij een gemeenschappelijken naamdag, 29 Juni. Zie*daar dus voldoende aanwijzingen, maar ondanks dit alles kan men bij denouderen Scheltema lezen, - en velen hebben het hem nageschreven -, dat deBewindhebbers den Tsaar verzochten om twéé nieuw gebouwde schepen tewillen doopen ; en dat hij, daaraan gevolg gevende, deze fregatten de namengaf van Petrus en Paulus.

Vanwaar deze misvatting bij een schrijver die toch de Resolutie van Bewind5hebbers kende en ze in zijn boek onder de bijlagen heeft afgedrukt? Mr.Jacobus Scheltema beriep zich als eenig bewijs op schilderijen van AbrahamStorck die volgens hem de fregatten (meervoud) heeft afgebeeld.

In de Historische Afdeeling van de Eerste Nederlandsche Tentoonstelling opScheepvaartgebied (E. N. T. 0. S.), in den zomer van 1913 te Amsterdamgehouden, heeft men althans een van de bedoelde schilderijen kunnen zien,ingezonden door den Heer P. Smidt van Gelder Jr. te Nieuwersluis. Dit<zelfde stuk is nu hierbij gereproduceerd. 1 Het vertoont een gezicht op hetIJ. Op den voorgrond ziet men een rijk versierd jachtje waarop de Russischestandaard uitwaait. Tegelijk kan worden opgemerkt, een weinig bekende bij<zonderheid, dat de vlag van Zijne Zaarsche Majesteit van Moscoviën nietanders is dan een variatie, een omkeering van de Hollandsche: zij is samenrgesteld uit drie banen, wit, blauw en rood, en voert op de blauwe middenbaanden gouden dubbelen adelaar. In het jacht zitten verschillende aanzienlijkepersonen, waarbij een figuur in een vreemde, vuurroode uniform met een muts

1 Grootendeels is hier herhaald, bij dezelfde afbeelding, hetgeen schrijver dezes over ditonderwerp bijeenbracht in een reeks van artikelen over de historische afdeeling van deE. N.T. 0. S., in den jaargang 1913 van Eigen Haard.

36

op, als de Tsaarrzelf is aangewezen. Verder is nagenoeg het geheele middensplan ingenomen door twee groote schepen, welke door de vlaggen zijn aan,geduid als te behooren tot de Kamer van Amsterdam der 0. 1. Compagnie ennotabene beide op de spiegels voorzien zijn van het opschrift Pieter en Paul. Despiegel van het grootste, in het midden van de voorstelling liggende schip, verstoont duidelijk de beelden van de beide heiligen met hunne bekende attributen.

De schilder heeft dus tweemaal hetzelfde vaartuig voorgesteld. Nog sterker,indien men het groote schip ter rechter goed beziet en met de beide anderevergelijkt, dan is er geen twijfel mogelijk of ook dat vaartuig geeft, ten derdenmale, een beeld van het fregat Peter en Paul. Alleen is hier de naam niet telezen doordat de spiegel is afgewend. Had Mr. Jacobus Scheltema ten jare1817 het schilderij wat nauwkeuriger bekeken, dan zou hij van drie fregattenhebben gewaagd. Hij vertrouwde niet op de resolutie van Bewindhebbers enkwam nu tot de geheel verkeerde voorstelling, dat de beide jachten. Pefrus enPaulus, op last van Peter gebouwd, naar Rusland zijn vertrokken1 (,,Rusland ende Nederlanden” dl, 2 blz. 291).

Dr. P. Scheltema (in ,,Aemstel’s Oudheid” dl. 6) heeft de vergissing van zijnoom bevestigd en de verwarring vergroot. Hij stelt het voor, dat Peter dengeheelen bouw gadesloeg van een galjoot, notabene op de Compagnieswerf,en dat ditzelfde ‘vaartuig hem door de Stad werd aangeboden waarna hij hetden naam Amsterdam gaf. Voorts spreekt ook hij van twéé fregatten, welkeop bestelling van Peter op diezelfde tierf werden gebouwd ; en eindelijk vannog twee nieuwe jachten, bestemd voor de Compagnie zelve, die den Tsaaruitnoodigde om ze namen te geven, waarop hij ze Petrus en Paulus heeft gesdoopt. Op die manier neemt het aantal vaartuigen naar welke Peter bij den bouwheeft gekeken, steeds toe, maar er blijkt niet wat hij gedurende een aantalmaanden op de werf eigenlijk heeft uitgevoerd, en van feitelijk werken aan.eenbepaald schip is geen sprake meer. Had Scheltema maar het getuigschrift vanPool gekend, dan zou het hem duidelijk zijn geworden.De manier die Storck hier volgde behoeft volstrekt niet te verwonderen, want

zij is bekend en vooral in. later tijd zeer in zwang gekomen. De schilders diein het midden van de 19e eeuw, ten genoegen van reeders en gezagvoerders,kunstloos maar getrouw en volgens een algemeen patroon, fregatten, barkenen clipperschepen portretteerden, vertoonden het vaartuig tweec of driemaalopdat men het aan alle kanten en verschillend getuigd, kon bewonderen.

37

Een kleiner schilderijtje van Storck met hetzelfde onderwerp, is voorgekomenin een veiling bij Frederik Muller & Co., van 12 tot 18 Mei 1914 (Catal.nr. 554). Het is gekocht door een handelaar in het buitenland. Hier was hetfregat I?efer en Paul slechts eenmaal voorgesteld, volkomen overeenkomstig,ook wat de spiegelversiering betreft, met het vaartuig dat op het stuk vanden heer Smidt van Gelder in het midden ligt. Uit een kajuitsvenster zagmen een man met een roode muts met wien blijkbaar de Tsaar was bedoeld.Op den voorgrond ook hier het jachtje met den russischen standaard.

Om nog even tot Peter de Groote terug te keeren, kan worden aangeteerkend dat hij op 9 November een ontmoeting had met den KoningrStadhouder,wien hij zijn verlangen te kennen gaf om ook Engeland te bezoeken. Dienstengevolge vertrok Peter op 18 Januari 1698, - weinige dagen dus nadathij zijn getuigschrift had ontvangen en de Peter en Paul was afgeleverd, -van Amsterdam naar Hellevoetsluis en vandaar naar Londen. Daar, in Engerland, heeft hij zich weder, op de werf te Deptford, bijna uitsluitend aan denscheepsbouw gewijd. Na een verblijf van drie maanden kwam hij te Amstersdam terug en weder betrok hij zijn huisje op de Compagnieswerf, waar menalles gelaten had zooals het was bij zijn vertrek. Zelfs de wachten waren daarnog gebleven. Gedurende zijn verblijf in Engeland hadden zijn agenten eenmenigte bekwame personen, waaronder vele scheepstimmerlieden, in zijn dienstaangeworven. Deze lieden, 640 in aantal, namen de reis van hier naar Archangelaan, kort voor het vertrek van het groote gezantschap l. Dit verliet ons vadersland met den Tsaar op 3 Juni 1698.

HET TWEEDE BEZOEK IN 1717-1718.

In het Maandblad ,,Amstelodamum” jaargang 1917 blz. 49, heeft schrijverdezes, gedachtig aan het toen 200sjarig verleden, een overzicht gegeven vanPeter de Groote’s verblijt te Amsterdam in 1717. Aan het slot daarvan werdmelding gemaakt van een curieusen brief, geschreven door eene dame vanstand, die in de omgeving van de Tsaritsa verschillende feestelijkheden hadbijgewoond en die daarvan in huiselijken toon verslag deed aan een vriendin.Die brief werd daarbij niet afgedrukt, maar wel werd toegezegd, dat hij ZOU

1 Vele bijzonderheden hieyover bij D. S. van Zuiden ,.Bijdragen tot de kennis van deHollandsch~&ssische relaties in de 16e-18e eeuw. Uit notarieele bronnen bijeengebracht”.Amst., Gebr. Binger, 1911.

38

verschijnen in het eerstvolgende Jaarboek, ook omdat het document daarbeter op zijn plaats werd geacht. Aan deze belofte is niet voldaan, omdatde beschikbare ruimte in het 15e Jaarboek reeds was besproken. Nu de besdoelde brief hier wordt afgedrukt, lijkt het toch wenschelijk nog -enkele punsten in herinnering te brengen, voor zoover zij verband houden met en tottoelichting kunnen dienen bij hetgeen de schrijfster vertelt.

In het laatst van 1717 kwam de thans machtige Tsaar aller Ruslanden, zoorals zijn juiste titel moet luiden, andermaal naar de Republiek en hij verheugdeer zich in, nog eens terug te keeren ,,naar de bron waaruit hij zijn kennisputte en zijn krachten verwierf’. In zijn verlangen om gauw te Amsterdamte zijn, stuurde hij de officieele begroetingen in de war en, te Utrecht gerkomen, liet hij zijn gevolg in den steek, huurde een gewone trekschuit enkwam daarin in den avond van 19 December gevaren voor het huis vanChristoffel Brants, zijn resident (agent) te Amsterdam, op de Keizersgrachtbij de Wolvenstraat ,,schuins tegenover den Schouburg”. (Wij zouden nuzeggen : Keizersgracht 317, recht tegenover Felix Meritis). Daar bleef hij eensvoudig overnachten. Voor officieele feestelijkheden bedankte hij meest, maarmet veel belangstelling bezocht hij de van ouds bekende werven en als vroegerging hij veel uit zeilen. Ook bracht hij bezoeken aan oude vrienden, in deeerste plaats aan den thans hoogbejaarden OudsBurgemeester Nicolaas Witsen,die ziek en bedlegerig was.

De Tsaritsa, die op eigen gelegenheid reisde, was te Wesel aan land ge-gaan en daar beviel zij op 13 Januari van een prinsje, dat echter slechts tweedagen in leven bleef. Vooreerst moest zij, in zorgelijken toestand, te Weselblijven. Peter werd in denzelfden tijd door een ernstige ziekte bezocht. Versscheidene weken moest hi j het bed houden ten huize van den ‘Russischenkoopman Soloffihoff, op de Heerengracht bij de Vijzelstraat, die zijn woningvoor den Tsaar had moeten ontruimen. Nog was hij ziek toen de Tsaritsaop 13 Februari aankwam en eerst op den 5den Maart kon hij het vurig gerwenschte bezoek brengen aan de Zaan. Daarna maakte hij uitstapjes in versschillende richting en eindelijk vertrok hij in de eerste helft van April omeen langdurig bezoek te brengen aan Frankrijk. De Tsaritsa vergezelde hemniet, voornamelijk omdat haar lage geboorte moeilijkheden zou hebben gesgeven met de strenge et iquette aan het Fransche Hof. Zij keerde dus op21 April te Amsterdam terug en leefde meest in stilte, maar hieraan kwam

een eind toen op 24 Mei te harer eere van stadswege een groot spiegelgervecht werd gegeven op het IJ , tusschen. Nieuwendam en Schellingwoude.(Hiervan is sprake in den aanvang van den brief).

Toen Peter in de eerste dagen van Augustus uit Frankrijk terugkeerde, venvoegde hij zich eerst op het buitengoed van Soloffihoff in den Haarlemmer+hout, waar Catharina den laatsten ti jd meest verblijf had gehouden. Kortdaarop kwam hij weer naar Amsterdam. Hij kon er nog een bezoek brengenaan Nicolaas Witsen,, wiens dagen waren geteld. De schrijver van ,,Noordsen Oost~Tartarye” overleed op 10 Augustus, drie dagen na Mr. Gerrit Hooft,de regeerende Burgemeester met wien Peter mede was bevriend.

In het laats t van de maand - over Peter’s overige bemoeiingen en overzijn politieke onderhandelingen met het stadsbestuur, spreken we nu niet, -werden op verzoek van den Tsaar weder een zeilpartij en een spiegelgevechtgehouden, thans in den mond van de Zuiderzee. Peter vermaakte zich zeeren van het staatsiejacht ging hij volgens zijn gewoonte op een boeier over,om het vechten en enteren van nabij te zien.

In de laatste dagen van het verblijf bracht Peter, meest met zijne gemalin,nog verschillende bezoeken, waarbij ook aan den Hortus. Daarop maakte hijweer uitstapjes, naar Noordholland en naar het Loo en ten slotte nog eenmaalnaar het geliefde Zaandam. Christoffel Brants, die in ongenade was geweest,mocht ‘als blijk van de verbeterde gezindheid, op zijn buitenplaats aan deVecht een feest geven dat in luister en weelde alles wat men in dien trantkende, overtrof. Nu werd hij door. den Tsaar tot Ridder en Hofraad benoemden sedert noemde hij zich Van Brants. Vandaar ook de titel van het doorhem in 1732 gestichte, Van Brants -Rus hofje op de Nieuwe Keizersgracht.Op 31 Augustus gaf Peter een afscheidsaudiëntie. Het vertrek was op denvolgenden dag ,bepaald, maar door een noodweer werd het nog één dag verstraagd. Op 2 September vertrokken Hunne Czaarse Majesteiten te water overHaarlem en Gouda naar Dordrecht, waar de Tsaritsa weder op eigen gelegencheid verder reisde.

Wij zijn nu genaderd tot den bedoelden brief, welke als een mededeelingvan Jhr. W. J C. Rammelman Elsevier (in later tijd archivaris van Leiden),is afgedrukt in de Kronijk van het Historisch Gezelschap te Utrecht, vierdenjaargang, 1838. Om aan te toonen dat de brief uit den tijd zelf is, vermeldtde rapporteur, dat de schrijfster in den aanvang (niet door hem afgedrukt)

40

gewag maakt van het overli jden en tegeli jk boven aarde staan van tweeamsterdamsche burgemeesters, de heeren Hooft en Witsen.

De schrijfster noemt in den brief twee dames met wie zij bij verschillendegelegenheden samen was, te weten mevrouw Panckeras en mevrouw van denBenden. De eerste is natuurlijk Joanna Boddens, de vrouw van GerbrandPancras Michielsz., burgemeester in i717. Met de tweede is ongetwijfeldbedoeld: Agatha Hooft, eene dochter van den genoemden burgemeester Mr.Gerrit Hooft en gehuwd met den schatrijken koopman Aegidius van denBempden, die tusschen 1719 en 1735 elf maal burgemeester is geweest.

De brief luidt als volgt:

Nu sal ik UEd. het verdere van de Czarin verhalen; eenige tyt nadat wy haer verwelrkomt hadden, zoo is er op ‘t Y een spiegelgevegt met schepen geweest, dat de Czarinmet haer gevolg sagt, en toen hebben wy, te weeten mevrouw Pancras en van der Bendenen ick van 2 uren af tot 10 uren ‘savons daarby geweest, en wat met haer gespyst. Daerwas vlees, maar 3 dagen in de week eeten de Russen geen vlees en geen boter, en ‘t waseen van die dagen, soodat se wat sina appelen en amandelen at, en dronk sockolade enthee, ‘t geen haer Majestyt door ons geschonken en gepresenteert wierd. Daer waeren1000 van vaerthuygen en op de dijken was het vol menssen, soodat het wel swartedijken geleeken.

Sy is heel vriendelijk en leerde ons nogh een kunstie met een neusdoeck, die sy knoopteen weder los blies. Daer wiert door een ander schip geschooten, dat onse glazen uitsvloogen, en ‘t scheelde heel weynigh of de stucken hadden de Czarin op de hals gekwest.Al de hofdames, die de Russe relisi niet toegedaen waren, aten wel. Sagt doen oock degroote reus daer soo veel geroep af is. Hy is heel grof van trony en leeden en seer swartvan haer, en laet de baert half op de wangen groeijen en’ heeft groote swarte kneevels,en dat maakt hem of hy nogh al robuster was; hy is 2 vinger breet langer als de heerenvan Stryen. De Czaar was doen van huis. De Czaarin heeft oock meermalen op eenhofstee aan de vegt van mijnheer Branst geweest. Maer die reus was seer onfatsoenlyck,dogh al ‘t volck is seer morssig en steelen ‘t goet van malkanderen en sleepen ‘t elcknaer syn hol, soodat men moet op haer handen passen of ‘t is wegh.

Naderhandt heeft de Czaarin aan mevrouw Panckeras, van den Benden en mij, elck4 sabelen gesonden, daer een sabel en moffie af kan, waarvoor wy haer weer syn weesenbedancken, dogh sonder onse mans. Naderhandt heeft de Czaar en de Czaerin wederomeen spiegelgeveght wesen sien. De Czaar sylde eers wat voor plesier in syn eyge Jaghte,dat hy selver gemaeckt heeft, en doen quam hij op ‘t groote jaght, daer wiert uyt eenmusket met hagel van een vreemt jaght geschoten en vloogh 2 of 3 hagelen door denGaar syn rock, dat wat alarm gaf.

NU op ‘t lessen heeft de Czaar en de Czaerin nogh voor de 4 mael in de stadtsthuyngeweest, alwaer mevrouw Panckeras en ick haer Majestyt als commissaris vrouwe van de

steetuyn (hortus) hebben opgewaght met myn 2 doghters. De Czaer besiet al de planten,bomen en kruyden soo naeu al was hy een tuynman, en al wat hem behaeght schrijfthy op, en hy loopt als een wilt en woest mensch, is seer morssig en slordigh. en eedtseer slordigh, roghgelt en spuwt maer op de tapyten neer, en ‘t gevolg loopt hem alsoona sonder respect; doch de Czarin is reedelyck, sindelyck en kent seer veel boomen enkruyden; sy hadt groot plesier in ‘t kruitje roer mij niet, wanneer men dat aanraeckt soosluyt het toe. Nadat se de kruyden gesien hadden, soo spysden wy wederom met haerCzaerse Majestyten aan een tafel en de hofdames en myn dochter en onse mans en eenprins, doch maer een colasion. Sy aten van alles wat, droncken niet als de Czaar. diedronc een half roemertje brandewijn. Hy had een quade maegh, at syn eigen broot, datheel bruyn was en hardt van korst, kneede daer sout in. De prins Curakyn quam oocknog. Daghts daerna soo hebben wy haer Czaerse Majestyten geluck op de ryssen weesenwenschen, dat is op woensdagh.

De hier vermelde bijzonderheden komen geheel met de bekende feiten overeenen zij bevestigen wat men vindt vermeld over het dikwijls onbeschaafdeoptreden van den Tsaar, evenals omtrent zijn bijna onmatige weetgierigheid.

De schrijfster zegt dat de Tsaar nog iets langer was dan,de heeren van Stryenr.De gissing is niet gewaagd om hierbij te denken aan twee harer tijdgenooten,Mr. Quiryn van Stryen (1680-1724), die Burgemeester is geweest in 1709en 1710, en zijn broeder Mr. Jacob van Stryen (1663-1729). Dat deze heerenzich door een buitengewone lengte onderscheidden, hebben we niet verderkunnen nagaan.

De genoemde Prins Curakyn behoorde niet tot het groote gevolg van denTsaar. Hij, Prins Kourakin, was de russische ambassadeur in den Haag en hijvergezelde den vorst op zijn reis naar Frankrijk.

1 Dat de Tsaar zich door een bijzondere lengte onderscheidde, daarover zijn alle tijd-genooten het eens. De meest volledige persoonsbeschrijving vindt men bij Noomen, diehem bij zijn eerste bezoek aan Zaandam, dus in 1697, aldus teekende: ,,Hij was lang enkloek van ligchaam, gewoon van zwaarlyvigheid, fluks en rap ter been, handig en vaardigin al zijn doen; rond van tronie, wreed van gezigt, met bruine wenkbraauwen en kortgekruld haar, wat bruinachtig, zijnde toen gekleed met een grijzen innocent of langenrok, rooden hemdrok en vilten hoed. Hij liep met een harden gang, shngerarmende, enhoudende in elke hand eenen nieuwen bijlsteel.”

Die buitengewone lichaamslengte wordt ook door de prentkunst bevestigd. In ,,DeZegepralende Vecht” -ziet men zoowel bij Ouderkerk als bij St. Petersburg, den Tsaarafgebeeld als een reus. In de Ermitage, ziedaar ten overvloede nog een materieel bewijs,staat een secretaire of lessenaar, voor Peter in Holland vervaardigd. Het bovenvlak reikteen man van middelbare lengte tot aan de kin. Daarnaast staat een zeer lange stok om‘svorsten lengte aan te geven. (Mededeeling van den Heer C. G. ‘t Hooft).

42

Aan het slot maakt de schrijfster gewag van het afscheid op een Woensdag.Dat moet dus geweest zijn op dien stormachtigen lsten September, want hetvertrek, 2 September, viel op een Donderdag. *

We zijn nu gekomen tot de vraag wie den brief geschreven ‘heeft. VoorRammelman Elsevier was dit geen vraag meer. Hij deelt mede, dat de. schrijfsterin den aanvang van den brief, het gedeelte dat hij ongelukkigerwijze niet heeftafgedrukt, melding maakt van het overlijden van hare tante, mevrouw BrigittaBacker, huisvrouw van Mr. Hubert Roseboom, den president van den HoogenRaad. (Deze dame is overleden op 22 Juli 1717, een datum die getuigt voorhet actueele van den brief). Hieruit trekt hij nu de conclusie, ,dat .de schrijfsterdus moet zijn : Suzanne van Bassen, huisvrouw van Professor Johannis de Gorter.Deze gevolgtrekking echter houdt geen steek en we zouden ook niet kunnenaangeven waarop zij steunt. Johannis de Gorter, geboren te Enkhuizen in1689, ‘was daar geneesheer van 1712 tot 1725 en in dat laatste jaar werd hijhoogleeraar te Harderwijk, waar hij tot 1754 is gebleven. Daarop’ is hij vierjaar, tot 1758 in Rusland geweest en in 1762 is hij te Wijk bij Duurstedeoverleden. Hij is dus nooit te Amsterdam werkzaam .geweest en,. wat allesafdoet, hij heeft dus ook nooit de functie vervuld van commissaris over denhortus, een betrekking die meest aan burgemeesters ten deel viel. . .

De schrijfster moet voldoen aan drie voorwaarden : l” de genoemde mevrouwRoseboom-Backer was hare tante; 2O ha& echtgenoot was in ‘1-717 commisrsaris over den hortus ; en ten 3O had zij, blijkens haar brief; in .dat jáar twee,,uitgaande” dochters. “,., i

Dank zij de vriendelijke hulp van onzen medebestuurder Dr. Joh. C. Breen,zijn wij er in geslaagd hare identiteit met zekerheid vast te stellen,. De eenigedamé ‘immers die aan de drie gestelde eischen voldoet, was Maria Schaep(1658’-1725) d e echtgenoote van Mr. Hendrick Bicker, Burgemeester in 1717.l”. Hare moeder, Margareta Backer, gehuwd met Mr. Johan Bernard. Schaep,was een zuster van Brigitta Backer, de vrouw van ,Mr. Hubert Roseboom,president van den Hoogen Ràád ; ,2 O. haar echtgenoot, Burgemeester HendrickBicker, ,was in 1717 inderdaad commissaris over den hortus; en 3O.’ had ditechtpaar twee dochters : Eva. Bicker (geboren 1687, ongehuw’d overleden in1719 , - niet bij Elias vermeld) en Margarita Bicker (geboren in 1699, in1720 gehuwd met Cornelis Backer en gestorven in 1757).Al kan het huiselijk briefje niet gerekend worden tot de documenten van

. .

M. VAN MUSSCHER. MARIA SCHAEP, ECHTGENOOTE VAN HENDRICK BICKER. GEDATEERD 1682 (IN HET LEGAAT BICKER, RIJKSMUSEUM NR. 1691).

143

groot historisch belang, toch heeft het in zijn naïeven stijl een bijzonderentoon van echtheid, als het relaas van een ooggetuige, die hetgeen zij waarnamjuist weergeeft en duidelijk voor oogen brengt. Om die reden hebben we hetde moeite waard geacht het portret van de schrijfster hier te vertoonen. In deuitgebreide verzameling familieportretten in het bezit van de familie Backerhier ter stede, worden ook portretjes aangetroffen van haar beide dochters.

HET POPPENHUIS VAN CHRISTOFFEL BRANTS

Naar aanleiding van Peter’s tweede bezoek en zijn betrekkingen met Brants,kan hier ook gewag worden gemaakt van het poppenhuis dat op zijn last hierte lande werd vervaardigd. Mr. Jacobus Scheltema vertelt in zijn beide werken ‘,dat de Tsaar opdracht gaf aan Christoffel Brants om, ten genoegen van zijngemalin, op verkleinde schaal een dergelijk echt hollandsch woonhuis te latenmaken. Brants voldeed hieraan met grooten ijver en hij spaarde geen kosten,

maar hij kreeg ongenoegen met zijn wispelturigen gebieder, waarna hij de,,kunstkas” maar voor zichzelf heeft behouden. Toen hij er reeds f 30,000

aan had besteed, ging hij nog voort met de versiering, maar daarna heeft hijde uitgaven niet meer aangeteekend.

Dat hooge bedrag behoeft niet te verwonderen, meent Scheltema, omdat erzooveel kunst en vaardigheid bij te pas zijn gekomen. Hij beschrijft de ,,kas”als een soort van kabinet op een open voet met drie laden, en opgelegd metschildpad dat was ingelegd met loofwerk van zilver.’ Aan den voorkant wasdit kabinet geheel afgesloten met spiegelglas, zoodat men duidelijk het inwensdige kon zien, te weten dat van een aanzienlijk amsterdamsch dubbel huis,waarvan de gevel en de stoep zijn weggenomen.

In het onderhuis is rechts een woonkamer ineenloopend met een boekvertrek.In het midden is de keuken waaronder een kelder, die in de middelste ladeschiet. Links een pronkkamer met porceleins en glazenkasten.

Op de behétage is in het midden het voorhuis met een portaal en hierbovenhet kantoor. Ter rechterzijde ligt de zaal, we&e voor kraamkamer is ingericht.Links een zijs of spreekkamer.

Op de verdieping onderscheidt men een loge& of kinderkamer, een linnens

1 Het is opmerkelijk dat die twee boeken, ,, Peter de Groote in Holland en te Zaandam in 1697en 1717” (1814) en ,,Rusland en de Nederlanden” (1818), voor een groot deel denzelfden tekstbevatten. Beide hebben o.a. een gelijkluidende bijdrage over de hier bedoelde ,,kunstkas”.

44

kamer, en een zolder met kamertjes voor de dienstboden en voor provisie.Het geheele huis was gebouwd en ingericht naar de proportie van één duim

voor één voet.Aan dit prachtige modelhuis hebben vele kunstenaars meegewerkt. De ,,grauwa

tjes” in de nissen van het voorhuis en boven de deuren zijn geschilderd doorGerard de Lairesse ; het plafond met het door Peter geliefde embleem, Promotheusterugkeerend met de brandende fakkel, is van Benoist; het behangsel in dezijkamer is geschilderd door van Huisum; het ,,zolderstuk” met vogels doorWeenix, de schoorsteenstukken zijn van d’ Hondecoeter en van Verbruggen. Inde zaal (kraamkamer) verbeeldt het schoorsteenstuk het vinden van Mozes, hetplafond Mozes als wetgever, beide geschilderd door Hoogsaat. Deze kamer isbehangen met karmozijn fluweel ; in de vakken zijn zilveren armblakers metschilden, welke versierd zijn met allegorische voorstellingen van de vier jaarsgetijden, door niemand minder dan Vianen gedreven. In de overige vertrekkenzijn schilderijen en schoorsteenstukken van Voorhout, Dusart en anderen. Hetporcelein en lakwerk werd vervaardigd in China en Japan, het linnen werdexpresselijk voor dit doel geweven, enz.Alle kamers - schrijft Scheltema verder - zijn gestoffeerd met bewoners,

,,kostelijk naar de mode van dien t i jd en naar den eisch van elken s t andgekleed, en wel met zulk eene netheid, dat de vrouwen dit als het meestopmerkelijke van alles beschouwen ; de beeldjes en de kleeding hebben hetmeeste door den tijd geleden ; met een woord, niets kan in eene aanzienlijkeen deft ige huishouding, om den jare 1710 tot 1720, voor noodzake, nut,genoegen, pronk en weelde in gebruik zijn geweest, of men vindt het hier inhet kleine bijeen, naar eisch van zilver, koper, ijzer, steen, hout, of mandewerkbearbeid. De catalogus van dit een en ander heeft bijna de uitgestrektheid vandie eener aanzienlijke verkooping”.

Dit prachtige poppenhuis nu is langen tijd gebleven onder de erfgenamenvan Christoffel Brants. In Scheltema’s tijd (1818) was het eigendom, van denbekenden Cornelis Sebille Roos, makelaar, bewoner van het Trippenhuis enin den franschen t i jd regeeringsadviseur in kunstzakenl. Tegenwoordig ishet naar men weet, in het Rijksmuseum. Het was ons niet bekend hoe het

1 Men vindt vele bijzonderheden over hem bij: E. W. Moes en Eduard van Biema,,,de Nationale Kon+galerij en het Koninklijk Museum, bijdrage tot de geschiedenis vanhet Rijksmuseum; Amsterdam, Frederik Muller & Co. 1909.

.

45

daar is gekomen. De Heer M. van Notten, Directeur van het NederlandschMuseum voor Geschiedenis en Kunst, is zoo welwillend geweest een onder5zoek in te stellen en ons het volgende mede te deelen.Een ,,lijst van genomen besluiten” bevat een besluit van 12 April 1821, om

de kast van Czaar Peter voor f 28,000 aan te koopen voor het KoninklijkKabinet van Zeldzaamheden. Het is wel buiten twijfel, dat met die ,,kast” hetpoppenhuis is bedoeld. Dit wordt dan ook vermeld in de ,,Handleiding voorhet Kon. Kabinet van Zeldzaamheden op het Mauritshuis te ‘t Gravenhage”door R. P. van de Kasteele, ten jare 1823. Tusschen de jaren 1883 en ‘86is het uit het genoemde Kabinet in het Mauritshuis naar het NederlandschMuseum te Amsterdam overgebracht. Daar kan men het bewonderen, gelijksvloers in den Druckerpuitbouw (Fragmentengebouw).

Vergelijkt men de beschrijving van Scheltema met het origineel, dan voldoetdit naar de letter niet meer aan de benaming poppenhuis, omdat de bewoners,die Scheltema nog heeft gezien, zijn verdwenen. Er zijn enkele andere .wijzizgingen, hetgeen blijkt uit de technische bijzonderheden, voorkomende in dencatalogus van de meubelen in het museum. De kast is geheel belijmd metschildpad op roode foelie en versierd met makketeriewerk van tin (dus nietziIver), in den stijl van André Charles Boule. Vroeger stond de kast op eenonderste1 met tweemaal vier voluutpooten, verbonden door gebogen xrkruizen.

Het modelhuis is echter later vernieuwd: daar het onderste1 niet sterk genoegmeer was, werd er een ijzerconstrutie ingebouwd.

Het groote monogram dat aan de beide zijvlakken is ingelegd, wordt versschillend gelezen, Wij meenden de initialen C en B te onderscheiden, waarsmede Christoffel Brants zou zijn aangewezen. De Heer van Notten echter ziethier twee tegengestelde kapitalen B, terwijl z. i. in de randen welke deze verbinden,wellicht een 0 (dus geen C) kan worden onderscheiden.

Overigens moeten de gegevens van Scheltema met omzichtigheid wordengeraadpleegd. Verschillende schilders die hij noemt, zijn vroeger gestorven +dan het vermoedelijk tijdstip van de bestelling (Gerard de Lairesse in 1711,Corn. Dusart in 1704, Melchior d’ Hondecoeter reeds in 1695). De beroemdezilversmid Adam van Vianen kan aan de vervaardiging in het geheel geendeel hebben gehad, zijn zoon Jan was uitsluitend schilder, ‘geen edelsmid.Veel van hetgeen Scheltema vermeldt, heeft blijkbaar alleen legendarische waarde.Wel zou men geloof kunnen hechten aan de, overigens niet nader gedocumens

46

teerde, mededeeling in den ,,Gids van het Ned. Museum” door D. van derKellen Jr., dat de vervaardiging ‘zich heeft uitgestrekt over een tijdruimte van25 jaar.

In hetzelfde museum is een prachtig versierd model van een galei voor denDonau en de Kaspische zee. Daarvan weet men zeker, dat het hier te landeis vervaardigd op last van Peter den Groote. Naar den aard van de spiegelsversiering en de kleuren, stemt het geheel overeen met het prachtige modelvan een Compagnieschip genaamd ,,Den Ary” en gedateerd 1725, thans inhet bezit van den Heer C. G. ‘t Hooft. De gevolgtrekking ligt voor de hand,dat dus ook dit modelschip, in zijn buitengewoon rijke, vorstelijke wijze vanbewerking, voor den Tsaar bestemd moet zijn geweest.

Het een met het ander combineerende, komt men als vanzelf tot de conclusie,dat de Tsaar, die hier te lande zoo talrijke aankoopen en bestellingen deed,opdrachten heeft gegeven tot het vervaardigen van verschillende voorwerpen- waarbij zoowel het modelhuis als de beide scheepsmodellen, - maar datde bewerking zoo lang heeft geduurd, dat zij nog niet voltooid waren bij dendood van den lastgever. Toen, in 1725, konden zij niet meer worden afgerleverd en zoo is vermoedelijk het poppenhuis in het bezit van Brants geblesven. Een afdoend bewijs hiervoor is niet te geven. Weinig waarschijnlijk echterlijkt de overlevering, dat Peter het poppenhuis, toen het reeds in bewerkingwas, zou hebben geweigerd als een gevolg van een geschil met Brants. Zijhebben naar wij zagen verschil gehad, doch het is uit de wereld geholpen enBrants - Ridder van Brants en Hofraad, zooals hij zich mocht noemen -heeft zich daarna in de gunst van den Tsaar mogen verheugen. Ook onderde opvolgers van Peter, is hij tot zijn dood in 1732, Resident te Amsterdamgebleven.

GESCHIEDENIS VAN HET HUIS KEIZERSGRACHT 317

DOOR DR. JOH. C . BREEN EN A. W. W E I S S M A N

Den 17den Augustus 1609 verkreeg Amsterdam van de Staten van Hollanden WestsFriesland een octrooi, waarbij de magistraat gemachtigd werd overte gaan tot vergrooting der stad en het recht verkreeg de daartoe. noodigeerven, tegen taxatie door Schepenen, van de eigenaars over te nemen. Dit isde vergrooting, waarbij het stadsgedeelte, dat ten Noorden door het IJ, tenOosten door de oostzi jde der Heerengracht, ten Zuiden ongeveer door deLeidschegracht en ten .Westen door de Lijnbaansgracht is begrensd, binnen demuren kwam, en waaraan de schitterende aanleg onzer drie hoofdgrachten tedanken, maar ook het daarop niet aansluitende plan van den Jordaan te wijtenis ; de vergrooting, waarbij de koene conceptie onzer vaderlijke regenten teloven, meer helaas ook de ,,eigenzoekelijke” baatzucht van velen hunner telaken valt.

In het voorjaar van 1615 was men gevorderd tot de uitgifte van erven aande oostzijde der Keizersgracht. Op een in het Register van uitgegeven ervenniet nader aangeduiden dag brachten Mijne Heeren van den Gerechte in veilingeenige erven aan de zuidzijde van de Wolvenstraat en vandaar voortgaande,om den hoek, op de Keizersgracht. Van den zuiderhoek der Wolvenstraat afkwamen eerst drie erven, die van achteren aan het uiterste erf dezer straatgrensden, elk breed 20 en diep 60 voet, gemerkt 6-8. Daarop volgden mooieterreinen voor de met tuinen ontworpen eigenlijke grachthuizen, van no. 9 totno. 13, die zich van ,,voor aen de straet” tot aan de achterzijde der Heerenrgrachtzerven uitstrekten. Zij waren elk 30 voet breed en 170 voet lang, waarvande achterste 70 voeten onbebouwd moesten blijven, afgezien natuurlijk vantuinhuizen en dergelijke gebouwtjes, die niet hooger mochten zijn dan 10 voeten.Van de genoemde erven was dat, waarop het huis, waarover hier wordt ger

48

handeld, thans no. 317, zou verrijzen, aangeduid als no. 12. Het ging voorI de som van f1930 over aan zekeren Hans van de. Voorde, die ook de erven

‘10 en 11, elk voor f 1912, had gekocht. Als zijn ,,borg ende medestander”trad op Dqnijs Tjercxz, en als tweede borg Willem Wijnantsz l, Op den21Sten October 1616 werden de drie erven door Burgemeesteren en Thesaurierenvan Amsterdam, ten overstaan van de schepenen Jan ten Grootenhuys enHillebrant Schellinger, aan ,,Hans van de Voorde en Deonijs Tjercxz.“, gezamenelijk, overgedragen of, zooals men toen zeide, kwijtgescholden 2. N”. 12 wordt inde acte eenvoudig aangeduid als belend ten zuiden door no. 13. Uit het Registerder verkochte Erven weten wij dat dit erf gekocht was door Frederik Martsz.,caffawerker, voor f 1800.

Aangezien de tot heden bewaarde grondpapieren van het huis niet verderdan tot 1712 terug gaan, zijn wij voor de voorgeschiedenis geheel op archivarlistische gegevens aangewezen. En nu wil het ongeluk, dat niet alle registers,die ons zouden kunnen inlichten, bewaard zijn gebleven. Het eerst ontmoetenwij eene kwijtschelding van den 24Sfen Juni 1631, waarbij Thomas Cuyper aanDenijs Tjercxz. overdraagt ,,een huys ende erve, breet ende langh veertigh voeten,gestaen achter des copers huysinge op de Keysersgraft, belent de, coper aende noordsi jde ende d’erfgenamen van Fredrick Martsz. aen de suytsijde,streckende voor van de gangh tot aen des copers erve toe, door welcke ganghde coper een vrijen overgangh hebben sal tot op de Keysersgraft” 3. En danvinden wij in het einde van het volgende jaar, in het Register der WilligeVerkoopingen, de aankondiging: ,,28 December 1632 Denijs Tjercxz. wil verrcopen een erff gelegen op de oostsijde van de Keysersgraft, omtrent de Wolve,straet, breet doorgaens omtrent 29 voeten en langh honderd voeten, met eenwoning daerop staende, mitsgaders noch een thuyn achter ‘t voorschreven ervegelegen, breet 45 voeten ende langh 70 voeten, oock met een woninghe daeropstaende; van welck voorschreven erve ende thuyn lendenen zijn d’er.ffgenamenvan Fredrick Martsz. doorgaens aen de zuydsyde ende de vercoper voor,totte lengtevan honderd voeten, ende voorts Adam Bessels, tsamen aen de noordsyde”;met de bijvoeging dat dit perceel in veiling is opgehouden 4. De aankondiging

1 3e Register van verkochte Erven, fol. 145 vo (gem.larchief).2 Register van stadsskwijtscheldingen, B (oorspr. nummer 10). fol. 99 + en 100.

3 Kwijtscheldingsregister F, fol. 235 v’.4 Register van willige verkoopingen, no 14.

GEDEELTE VAN DEN PLATTEGROND VAN AMSTERDAM DOOR RALTHASAR FLORISZ. (1625), ME-I. DE KEIZERSGRACHT TUSSCHEN DE IIUIDEN. EN DE WOLVENSTRAAT.

49

vermeldt verder dat de woning in den tuin nog tot 1 Mei 1635 verhuurdwas, voor 132 gl. 10 st. s’ jaars.

In dit alleS is veel raadselachtigs. In 1616 was het geheele erf eigendom vanHans van de Voorde en Denijs Tjercx. Wat is er nu gebeurd tusschen dat jaaren 163.1, wanneer Denijs Tjercx blijkbaar een stuk van het erf terugkoopt?Vreemd doet ook die woning aan, staande in den tuin. Op den plattegrondvan Balthasar Florisz. uit 1625 komt een en ander voor, doch wat aanleirding mag hebben gegeven tot het ontstaan van dezen toestand blijft onversklaarbaar.

Denijs Tjercx heeft het opgehouden perceel blijkbaar kort daarna uit dehand verkocht. Helaas ontbreekt ten archieve het register, waarin de minuutder kwijtschelding moet zijn geboekstaafd. Doch uit een ander register lblijkt dat in 1633 eigenaar was zekere Willem van Orten. Deze heeft debeide woningen opgeruimd en een ander huis op de plek gebouwd: het berdoelde register zegt ons dat het volbouwd werd in 1634. Hij heeft er echterniet lang genot van gehad: op 1 Februari 1639 werd het huis, dat toen DeWildeman heette, bij executie verkocht. Van Orten was dus gefailleerd. Naderebijzonderheden dienaangaande zijn mij niet bekend. Het huis en erf gingvoor de som van f 18212 over aan Lucas van de Venne. De kwijtscheldinghad eerst ruim twee jaren later plaats, den 24Sten Mei 1641. De minuut deracte is bewaard in het Register der executiecbrieven 2, behoorende tot het doorhet Rijk aan Amsterdam in bruikleen gegeven Rechterlijk Archief. Als eenvoorbeeld, hoe zulk een stuk er Uit zag, moge de acte hier in haar geheel volgen.

Wjj Franck van der Meer ende Willem van Ruytenburg, Schepenen in Amstelredamme,oirconden ende kennen, dat voor ons gecompareert zijn de Heeren Burgermeesteren endeRegierders deser Stede ende gelieden dat op den 1 en Februari 1639 bij executie derselverStede vercoft is geweest Lucas van de Venne een huys ende erve genaemt De Wildeman,staende ende gelegen op de Oostsijde van de Keysersgraft tegenover d’Academye, breetvóór omtrent negenentwintig voeten tot op de lengte van omtrent tsestig voeten ende voortsachter vijffenveertig voeten, belent Deonijs Tjercksz. met een gemeene muyr op de lengtevan de voors. tsestig voeten ende daerachter mede Deonijs Tjercksz. met de helfte van degang op de lengte van twintig voeten ende voorts Jan Carlo Smitsairt, aen de Noortsijde,ende Daniel Sohier aen de Suytsijde, streckende voor van de straet tot achter aen deerven van de Heeregraft, met een vrijen overgang deur de gang van de voors. Deonijs Tiercksz.

1 le Register der Nieuwe Taxatiën, fol. 11.2 Rechterlijk Archief, no 2167.

50

tot op de Keysersgraft, die de cooper soo met paerden, sleeden als coopmanschappen salmoogen gebruycken, mits dat de muyr van ‘t achterhuys van de voors. Deonijs Tjercxz. desenerve mede gemeen is, onder conditie dat de cooper tot de gemeene gang drie voeten vande voors. vijffenveertig voeten vry ende onbehindert sal moeten laten leggen op de lengtevan twintig voeten van de voors. achtermuyr, doch sal de coper vermogen de voors.gang te overtimmeren tot aen ‘t erve van de voors. Smitsaert op de hoogte gelijck deselvevó6r overtimmert is, welcke Smitsaert uyt de deur van sijn thuyn mede het gebruyckheeft van de uytgangh deur de voors. gangh tot op de voors. Keysersgraft; ,eyndelijck isbesproken dat noch de voors. Deonijs Tjercksz., noch de cooper, noch haere erffgenamensonder gemeen consent eenige uytgangh oft overgang deur de voors. gangh’suilen mogenvercoopen ofte toestaen aen de eygenaers van de erven van de Heeregraft; etide voortsmet alsulcke servituten als deser stede in ‘t vercoopen van de erven op de IHeeiengraftdaerop heeft gestelt; voorts in allen schyne ‘t voors. huys ende erve ter voors:. ,plaetsegelegen is, beheynt ende betimmert staet,. toebehoort hebbende Willem van Orten, voorde somme van achtienduysent tweehondert ende twaelff gulden, die de voors. Lucas van deVehne te borde gebragt ende betaelt heeft ende wederom bekeert zijn, soo verre diestriecken mogten, in de schulden, commeren ende lasten, daermede ‘t voors. huys ende erveoff die tzelve plag toe te behooren, beswaert is geweest, blijckende bij ‘t Regisfer van deaffschriivingen daeraff gehouden. Zoodat midsdien, op de b,orgtogteq geqomen van de ontsfangers van de penningen, de heeren Burgermeesteren voornoemt van der voors. stede wegenbelooft hebben ‘t voors. huys ende erve in manieren voors., te vryen end; vry te Waerenjaer ende dag, als men in gelijcken schuldig is te doen, ende alle oUde brieven aff tenemen, zonder argh ende list, in oirconde desen brieve besegelt met onsen segele, den24en May anno 1641.

Lucas van de Venne ‘had de overdracht voor Schepenen blijkbaar laten doen,omdat hij zelf het perceel weer van de hand had gedaan. ,Althans ,:slechtsenkele dagen later, 3 Juni 1641, verscheen hij weder, voor Schepenen, thansom het huis over te dragen voor f 20000 aan David H,eesters t.

Dauid Heesters, zoon van Harmen Wolfertsz. HeesteFs ‘ui t Antwerpen,geborep in 1609, en in 1640 gehuwd, met Clafa van Uffelen ‘- wier’vader,JaCorino van Uffelen in eerste huwelijk getrouwd was geweest met Maria vanErp, de zuster van de eerste vrouw van Pieter Cornelisz. Hooft - yas eenvoornaam koopman, handelende onder de firma Jeroiimo. qn. David Heesters.Doch in 1648 zag de firma zich genoodzaakt haren schuldeischers’ een accoordaan te bieden. Het huis moest verkocht worden, ‘al was lhet dan ook nietbij executie. 22 December 1648 werden Jeremias Van Cdllen’&‘JhEdb“Vlack.

.1 Kwijtscheldingcregister R. 98 v”.

IIET HUIS KEIZERSGRACHT 317.

51

- beiden zwagers van Heesters, gehuwd met zusters zijner vrouw - alsborgen voor de voldoening van het accoord, door de Commissarissen derDesolate Boedelskamer geauthoriseerd ,,om het huis en erve, toebehorendede boedel van David Hesters, staende op de Kaisersgraft, aen de weduwevan Jan Duyts, ten meesten beste te mogen verkoopen en overdragen” l. Denaam is hier op den klank af geschreven: bedoeld is de weduwe van JanDeutz, van zich zelve Elisabeth Coymans. Zij kocht het huis voor de somvan f 25000. De kwijtschelding volgde 21 Juni 1649, waarbij de verkoopersde clausule lieten opnemen ,,dat zij comparanten niet gehouden zullen zijnvoor zoveel het achterhuysgen in de thuyn tegen de erven van de Heeregrafthoger getimmert is als de keure medebrenght”, terwijl bovendien verklaardwerd ,,dat oock het ancker van de schoorsteen van dezen huyze precariogehecht is in den schoorsteen van den huyze van Daniel Sohier” (aan dezuidzijde) g.

Elisabeth Coymans was in ‘1595 geboren uit het huwelijk van BalthasarCoymans en Isabeau de Pickere. Haar vader was de grondlegger van hetvermaarde handelshuis van Coymans; hij overleed in 1634, op 89cjarigenleeftijd, in het door twee zijner zonen gestichte groote huis op de Keizers5gracht over de Westermarkt, waar thans de Hoogere Burgerschool is gevespt igd. Elisabeth huwde op haar lgde jaar met den 13 jaren ouderen JohanDeutz, een uitgewekene uit Keulen, zooals haar vader uit Antwerpen was.Na den dood van haren man, in 1638, zette zij diens handelszaak voort. Zijoverleed 22 Februari 1653, dus slechts enkele jaren na den aankoop vanhet huis 3.

Een harer negen kinderen was Jean Deutz, die .op 28 December 1654, op35sjarigen leeftijd, in het huwelijk trad met de toen bijna 2lqarige GeertruydBicker, de dochter van wijlen burgemeester dr. Jan Bicker, wier jongere zusterWendela kort daarna met Johan de Witt zou trouwen. Tusschen de beidezwagers ontstond groote vertrouwelijkheid ; de Raadpensionaris was dikwijlsde gast van Deutz, zoqwel te Amsterdam als op diens hofstede De Eult onderBaarn. Van Jean Deutz is bekend dat hij ,,op de Keizersgracht” woonde,doch of hij in het moederlijk huis is blijven wonen, kan ik niet met zekerheid

1 Notulen van Commissarissen der Desolate Boedelkamer, no. 119, blz. 187.2 Kwijtscheldingrregister Y. 182 vo.3 Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 11. 633 en 762.

52

zeggen. Bij het ontbreken der verpondingsboeken is het niet mogelijk deneigenaar van het huis tusschen 1653 en 1674 op te geven. Eerst in 1674 kunnenwij den toenmaligen eigenaar noemen. Tegen 26 Februari 1674 werd de willigeverkooping aangekondigd van het belendende perceel (thans no. 319) en opden22SfenJuni van dat jaar droeg Susanna Sohier, echtgenoote van Jacques Mercier,dit huis bij Willig Decreet voor den Hove van Holland over, aan de kinderenvan’ Hendrik van der Voort; in beide stukken wordt als noordelijke buurmangenoemd Govert van der Haeck l. In het verpondingsboek van 1677 luidt denaam Govert van der Aeck. Beide malen is deze op den klank af geschreven,want hij zelf teekende zich Govert van der Raeck, en zoo werd hij ook op19 Juli 1667 als koopman, geboortig van Hamburg, in het Amsterdamschepoorterboek ingeschreven. In het begin van 1674 was Govert van der Raeckdus eigenaar, doch wanneer hij dit is geworden kan, door het,,o&breken vanhet kwijtscheldingregister, niet worden vastgesteld ; aangezien Jean D&tz inJuni 1673 is overleden, kan aangenomen worden, - indien mijne veronderstellingdat deze het huis bewoond heeft, juist is - dat Van der Raeck niet lang daarnahet perceel uit de hand heeft gekocht. Dit klopt ook met het feit dat’ ih 1673eene ‘verbouwing heeft plaats gehad.In gevolge van de bepalingen van het testament van Van der Raeck is hethuis in 1680 in het bezit van de Diaconie der Gereformeerde NederduitscheKerk gekomen. Wij lezen dienaangaande op fol. 108 van het CommissieGWeessboek B, berustende in het archief der Nederdyitsche Hervormde Gemeentealhier 2, het volgende :

Govert van der Raeck zaliger heeft bij sijn testament onder de hant in dato’ 13 Januarianno 1679 gemaeckt en door Hendrick Outgers, notaris alhier 30 Dec. 1679 geopent, onder

_ 1 3!~ Register der Willige Decreten, fol. 203. De grondpapieren van no. 319; waarvanAns ,medelid de heer J. Th. Douqué mij welwillend inzage verstrekte, beginnen met ditsttik, zoodat zij mij voor de oudere geschiedenis niet van dienst konden zijn. Het bedoeldehuis’is voor Daniël Sohier gebouwd door Ph. Vingbooms (zie diens 1. plaat 17 en 18); vermoedelijk zijn een paar kleinere perceelen daarvoor gesloopt. Eenvan deze zal het huis Flora geweest zijn. welks eigenaar Marcus Cornelisz., florist, op 16 Jan.1630 dit perceel bij gerechtelijke executie voorf4004 zag verkoopen aan Jan Barentsz. ,.hoedescrpmer” (R. A. 2166), die het 7 Jan. 1639 overdroeg aan Daniel Sohier (Kwijtsch. reg. 0. 40).

2 Ons medelid, de heer A. Terdu, bewaarder der archieven in de Nieuwe Zijd& Kapel,heeft mij met groote vriendelgkheid inzage van dit register en van de, straks te:noemenRenteboeken der Diaconie verstrekt. ,:

ACHTERGEVEL VAN HET HUIS KEIZERSGRACHT 317.

1

53

andren gemaeckt aen den armen deser diaconie een legaet van f 6000 eens, welck legaetbij dees diaconie op 16 Januari 1680 oock is ontfangen en ingeboekt per fr. MichielLubeecqs. Voorts heeft voors. Van der Raeck zalr. in sijn voors. Testament begeert datsijn huys en erven, daerin hij is overleden, gelegen op de Keysersgraft aen d’oostzijde,tusschen de Wolvenr en Huydestraet, alwaer de Wildeman in of op de gevel staet,onvercocht en fideicommis sal blijven, soo lange sijn neef Govert van der Raeck Jochemsz.of imant van desselfs kinderen en descen(den)ten int leven sijn, en dat ondertusschen hetgebruyk en genot daervan sal comen eerst aen sijn voors. neef en daernaer aen desselfskinderen en descendenten tot de laetste toe, en indien sijn voors. neef quame te stervensonder getrouwt te sijn, dat alsdan hetselve huys sal comen aen de diaconiearmen deserstadt. Ende alsoo voors. neef Govert van der Raeck Jochemsz. in October deses jaers (1680)deser werelt is comen t’overlijden, soo hebben de armen deser diaconie ‘t voors huysonbelast geerft, alsoo voors. neef noyt getrouwt is geweest.

Verder wordt dan nog vermeld dat ook Govert van der Raeck Jochemsz.,bij testament voor notaris Outgers, eveneens een bedrag van f 6000 aande Diaconierarmen had vermaakt, en dat de grondpapieren door Diakenen vande executeurs waren ontvangen en gelegd in de ,,praesesr segge de diaconiescas,lade 20”. Bij den straks te vermelden verkoop zijn deze papieren aan den nieuweneigenaar overgegeven, en daarna helaas verloren gegaan. De testamenten van,,beyde de Van de Raekx” werden gelegd ,,in de testamentegdoos B 27”.Zij liggen er niet meer, doch dit verlies is minder te betreuren, daar in hetnotarieel archief de minuten van notaris Outgers zijn bewaard gebleven.

Uit het testament van Govert van der Raeck Sr. kunnen wij afleiden, dathij betrekkingen met Rusland onderhield: de Gereformeerde ,,Duitsche” kerkente Moscou en te Archangel ontvingen .elk een legaat van f 600. Na aftrekvan een aantal legaten - waaronder een van f 20000 aan des testateurshalven broeder Peter van den Heiden - werd eenige erfgenaam de bij heminwonende zoon van zijn broeder Jochem, eveneens Govert geheeten, ondervoorwaarde dat hij aan zijne nog ongehuwde zusters Lijsbeth en Cornelia iederjaarlijksf800 moest uitkeeren, en aan eene derde zuster Anna, gehuwd met eenzekeren Sinjeur Anthony Bouwman, ,, niet meer jaarlijks als hij sal gelieven ennadat hij bevonden sal hebben noodig te wesen”; en verder onder de onsreeds uit het register der Diaconie bekende voorwaarde betreffende het huis r.

Blijkens het register der Collaterale Successie overleed de oude Van derRaeck op den 27 sten November 1679 2; hij is den 1”“” December in de Oude

1 Protocol van notaris Outgers (Notarieel Archief van Amsterdam nD. 3244).2 Register der Collaterale Successie, 3, fol, 311.

54

,Kerk begraven. Ten behoeve van de belasting op de collaterale successie -clen 20s’” penning van vaste goederen en effecten Y werd het huis aan deKeizersgracht den loden Mei 1680 in tegenwoordigheid van den Schout entwee YSchepenen getaxeerd ; het werd geschat op f 22000. In ‘de nalatenschapkomt verder nog voor een onbebouwd erf aan de Heerengracht, .dat op f3000werd getaxeerd. Het geheele bezit aan effecten en vaste goederen bedroegf 73515._. Govert van der Raeck Jochemsz. heeft niet lang van zijne erflating genoten.Hij overleed reeds den 20Sfen October 1680 l en werd den 24Sfen, eveneens inde Oude Kerk, begraven. In den inventaris van de nalatenschap van oom enneef, gemaakt onder toezicht van de executeursstestamentair Albertus Schuyten Hendrik Volckringh2 komt o.a. een aantal schilderijen voor. Zij werden.getaxeerd door de schilders Dusart en Collé; het is jammer dat bij de meestede. naam van den schilder niet is genoemd. Met naam werden vermeld:

een Scipio van Coninck, . . . . . . . . . . geschat op f 120.een bataille van Meulenaer, . . . . . . . . ,, ,, ,, 40.de Gerechtighijt van Ovens,. . . . . . . . ,, ,, ,, 36.

.

.,!

een tronie van Flinck, . . . . . . . . . . . .een stilleven van Heda, . . . . . . . . . . . .een boeregeselschap van Molenaer, . .een seetje van Zeeman, . . . . . . . . . . . .een seetje van Henrick Antonisz., . .een landschap van Mompert, . . . . . .een dito , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .een zeetje van Henrick Antonisz., . .een landschap van Derbent, . . . . . . . .een dito ) . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . .een landschapje van Vermeer, . . . . . .

) ,,,,,,,‘,,,,,,,,.,, ),,

) > > , 15.,, ,, 50.,, ,, 50.,, ,, 30.,, ,, 30.,, ,, 30.,, ,, 30.,, ,, 10.,, ,, 18.> ) ) , 18:,, ,, 15.

een grotte van Crabbetie, . . . . . . . . . . ,, ,, ,, 30.

1 een maneschijntje van Van der Meer, ,, ,, ,, 30..

twee tronitjes van Kerck, . . . . . . . . . . ,, ,> ,> 1 2 .

Van der Raeck had ook eene tamelijke boekenverzameling bezeten. Het is

1 Register der’ Collaterale Successie,’ 4, fol. 19.2 Protocol van notaris Outgers (Notarieel Archief van Amsterdam, no. 3254).

TUINHUIS KEIZERSGRACHT 317

55

niet van belang ontbloot na te gaan op welk soort litteratuur zich de neiging van eenkoopman uit dien tijd richtte. De taxatiesprijzen voeg ik er bij. Wij vinden o.a. naastden Statenbijbel (f IO.), de Kerkelijke Historie van Jacobus Trigland (f14.), deChroniek van Carion (fl0.) en natuurlijk een Flavius Josephus (fb.). Dan: Nieuwshofs Chineesche Reisbeschrijving (f8.), ,,‘tGesantschap aen den Keyser van Japan”(f !.), den Lof der S eevaert van Herkmans (f 1:lO) en den Zeespiegel van W. J.Bloem (f 1.) ; 11a es in folio. In quarto treffen wij aan: de Sinner en Minnebeeldenvan Cats (fl:lO), diens Proefsteen (f3.) en Selfstrijt (f0: lO), de Korenbloemenvan Huygens (f5.) ; de Moscovische Cronyck van Petr. Petreus (f 1.); een VanMeteren (f2.); het Historisch Verhaal van Aitzema (f3.) en diens HersteldeLeeuw (f 1.); eene reisbeschrijving van J. J. Struys (f3.); rechtsgeleerde werkenvan G. Roseboom (fl.), Damhouder (fl.) en Van Zutphen (f!2.); Hugo deGroots Inleiding (fO:6); de Colloquia van Erasmus (f 1:lO); het Koopmansroervan Udemans (fl:lO); Bij de octavo bandjes trekken onze aandacht: de Schatder gezondheid van Johan van Beverwijk (fl.) en diens Uitnemendheid desvrouwelijkengeslachts (f0:12);‘t Leven en bedrijfder prinsen van Oranje (f 1.); deZeeuwsche Nachtegaal (f0:3); de Geneuchten des Doots door Glasemaker (f 1.);Soete gedachte van de doot door la Serre (f 1.) en andere Stichtelijke werken vandenzelfde (f0: 15); de Disticha van Cato (fO:5) en dejMetamorphosen van Ovidius(fO:6); de Medicynsche A enmerkingen van Tulp (f0:3) en het Oproer derWederdoopers (f0:3) ; de Ledige Uren van Huygens (f0:3) en Gesangen vanLuther (fO:6), van Camphuysen (fO:lO) en van Clement Marot (fO:3), hetAmsterdamsch Minnebeekje (f0:2) ; van Hulck, Wegwijser tot het Hemelsch Sion(f0:3); de Janua linguarum van Comenius (f 0:12), enz.

Het wordt echter tijd terug te keeren tot de geschiedenis van het door deVan Raeks nagelaten huis. Het werd door de Diaconie aanvaard en, met ingangvan 1 Mei 1681, voor f 1240. verhuurd aan Albertus Schuyt, den boven5genoemden executeurrtestamentair. Albertus Schuyt, geboren in 1629 en over,leden in 1701 was een zeer vermogend lakenkoopman en handelaar op Mosrcokië ; zijne vrouw, Maria Nieugaert, die hem vele jaren overleefde, lietvolgens Bicker Raye ,,wel twee miljoen aen gelt” na2.

Niet onaardig is het volgende staatje van kosten, die Schuyt, nadat hij hethuis betrokken had, aan de Diaconie in rekening bracht:

1 Renteboek C der Diaconie, fol. 216.2 Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 11. 1018.

56

Aan Appel, schilder. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f 125.Voor een vereeringh.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 12:12Boomen in den tuin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 5 .Haertyser in de eetcamer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 6.Aen stof om ‘t comptoir te becleden . . . . . . . . . . . . ,) 25.Voor ophangen van de gouden leeren spijckers. . . . ,, 14: 4Voor 11 boeckies vergultsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 7: 3

f 194:19Schuyt bewoonde het huis tot 1 Mei 1695. Met ingang van dien datum

werd het voor den tijd iran 8 jaren, tegen een jaarlijksche huur van f 1230,verhuurd aan den ontvangerrgeneraal der Gemeenelandsmiddelen over deStad t!n ‘t Kwartier Amsterdam, Guillelmo Pels. Eenige jaren later besloot deDiaconie het huis te verkoopen; aangezien het notulenboek van dien tijdontbreekt, bli jf t de reden van dit besluit ons onbekend. Het kwam op4 Januari 1702 in publieke veiling en werd voor f32000 het eigendom vanden huurder ‘. De kwijtschelding volgde 12 Mei 1702.

Guillelmo Pels, geboren 14 April 1659, behoorde tot de aanzienlijkste koop6lieden van Amsterdam en dreef handel, in compagnieschap met zijn vader enzijne broeders, onder de firma Jean Pels en Soonen. Hij huwde in 1688 metSusanna Jacoba Valckenier, dochter van Cornelis Valckenier, die toen reedslid der Vroedschap was en later ook Burgemeester zou worden. Pels werdin 1691 Kerkmeester der Zuiderkerk, in 1699 Rekenmeester, in 1700 Assucrantiemeester en in 1704 Schepen. Hij overleed reeds op 46sjarigen leeftijd,1 Mei 1705. Zijne echtgenoote stierf vier jaren later, 23 Januari 1709, op haren

39s+en verjaardag 2.Het is deze eigenaar, die het belendesde perceel aan de noordzijde van

het huis (thans no. 315) heeft aangekocht en tot stal doen verbouwen. Ditperceel was het eigendom van Denijs Tjercx gebleven; totdat ook hij het lotvan zoovelen deelde en failleerde. Den 1 lden Januari 1647 werd*, het huis bijexecutie verkocht aan Dirck Claesz. Helt voor f 6016. De kwijtscheldingvolgde 30 Juli 1648 3. Bij onderhandsche scheiding kwam het ,perceel op

1 Renteboek der Diaconie, D, fol. 13.2 Elias, a. w., 11. 815. waar 22 Januari als haar sterfdag wordt genoemd. De Inventaris

van hare nalatenschap voor notaris J . Commelin geeft den 23s+cn (Notarieel Archief; i”. 5634)3 Executieskwijtscheldingen, Rechterlijk Archief, no. 2168, fol. 35.

G A N G IN H E T H U I S K E I Z E R S G R A C H T 317,

57

15 Februari 1662 aan Helts dochter Flora. Deze huwde met ds. DionitiusDomna, overleden als bedienaar des goddeli jken. Woords te Oostzaan. In1702 verkocht zij het huis. Geassisteerd met haren zoon Pieter Domna,makelaar, tevens haren voor deze gelegenheid gekozen ,,voogd”, en Nicolaas deMareez, haren neef, gaf zij haren schoonzoon, notaris Johannes Bootz, proscuratie o m o p d e n llden Mei 1702 haar eigendom voor f 5500. over tedragen aan mr. Cornelis Munter en onzen Guillelmo Pels. Samen kochtendezen ook het huis ten noorden van dit perceel, dat op zijne beurt grensdeaan de woning, die Munter in 1701 had betrokken. De heeren deden nude beide kleine huizen verbouwen tot een dubbelen stal, die gemeenschaprpelijk eigendom bleef tot na hun beider dood: Munter overleed drie jarenna Pels, in 1708. Eerst op 21 Juli 1712 maakten de erfgenamen voor notarisVan Midlum eene scheiding, waarbij het noordelijk gedeelte aan de weduwevan Munter, Maria Piso, werd toegewezen en het zuidelijke aan CatharinaPels, een der dochters van Guillelmo, met haren echtgenoot Martin Weijer,aan wien ook, bij de scheiding der ouderlijke nalatenschap, die ruim een halfmillioen bedroeg, voor notaris Commelin op 15 Februari 1712, het huis wastoegekend. Niet lang daarna, op .12 November 1712, droegen zij het ,,huis enerve, met koetshuis ten Noorden daarnaast” voor de som van j’36000. over aanChristoffel Brants, die beide toen reeds in huur had tegen f 1675. per jaar.

Christoffel Brants was een aanzienlijk koopman, die groote zaken deed opRusland. Hij was 16 April 1704 te Amsterdam als poorter ingeschreven, alszoon van wijlen Enno Christofelsz. Brant l, mede koopman, die op zijnebeurt den jrden Mei 1659 in het poorterboek was ingeboekt als komende vanWitmonde, in OostsFriesland: bij welke inschrijving hij als zijn ambacht op+gaf, dat van kuiper. De naam van Brants leeft te Amsterdam voort door hetdoor hem, bij acte den 17den Juni 17.32 voor den notaris A. Tzeewen vercleden, gestichte Van BrantssRushofje op de Nieuwe Keizersgracht. Zijnehandelsbetrekkingen met Rusland brachten hem in aanraking met Czaar Peter,die bij zijn tweede bezoek aan ons vaderland korten tijd zijn intrek in hetdoor hem bewoonde huis heeft genomen. Mr. Jacobus Scheltema schreefdienaangaande in zijn ,,Peter de Groote, keizer van Rusland, in Holland ente Zaandam in 1697 en 1717”, bij de beschrijving van het tweede bezoek

1 Zoowel vader als zoon worden bij hunne inschrijving niet Brants maar Brant genoemd.

58

van den Russischen alleenheerscher : ,,De Czaar voldeed aan zijne begeerteom. geheel onbekend en in stilte te komen. Hij had eene gewone jaagr oftrekschuit te Utrecht afgehuurd, en voer met denzelven op dennegentiendenvan wintermaand (1716) naar Amsterdam. Hij liet de. schuit doorschietentot aan het huis van zijnen resident Brandt, op de keizersgracht . bij dewolvestraat. Voor hetwelk hij in den avond aan den wal stapte, en waarinhij zijn nachtverblijf nam. Des anderen daags werd hij alhier door heerenburgemeesteren begroet, die de groote doelen tot een geschikt verbhjf ingereedheid hadden doen brengen. Hij ontving dit bewijs van eere en aanbodmet’ heuschheid, doch bedankte voor alle onthaal van stadswege. De heerBrandt’gaf op dien dag een prachtig middagmaal aan den vorst en deszelfsgevolg, waarbij de staatscommissie en de leden der stadsregeering insgelijkswerden gevraagd. De gastheer diende den Czaar aan tafel; deze liet zich zoodiep in gesprekken in met de Hollandsche heeren, dat het wachten aanBrandt verdroot, die eindelijk verlof vroeg om ook te gaan eten, en ditdadebjk bekwam. ,,De heeren”, zegt Noomen, ,,spraken zeer hoffelijk, danPeter zeide: laat ons op zijn timmermans spreken”. Het was bij dezen maaltijddat de Czaar een glas bier gevraagd hebbende, zulks aan hem naar de geswoonte van dien tijd, met bescheid te doen, en eene groete werd toegebracht.Hij’ zeide: ik ben met die Fransche complimenten niet gediend ;. geef mij dekan. Na daaruit veel gedronken te hebben, gaf hij dezelve lagchende terug,met de woorden: nu konde ik drinken zooveel mij luste, zonder dat gij weethoeveel. Hij verkoos in dien nacht ook geen gebruik te maken van hetledikant hetwelk voor hem in gereedheid was gebragt, maar haalde de kussensover den vloer, en nam hier zijne nachtrust” l.

Scheltema beroept zich voor deze mededeelingen op het Dagverhaal vanNoomen. Ik merk hierbij echter op, dat de Europische Mercurius van December1716 eene eenigszins afwijkende lezing geeft. Volgens dezen berichtgever kwamde Czaar niet den lgd’” maar den 17den ‘s avonds2 voor het huis van Brantsaan en nam daar zijn nachtverblijf, doch hij koos reeds dén volgenden dag.Izijnewoonplaats in het huis ,,van den Muscovischen Heer Soloffihof, staande op

1 Scheltema, 2e deel. blz. 8 (2e druk, Utrecht, 1842).2 Dif is juist, blijkens een bericht in de Amsferdamsche Courabf van 19 December, waar

men onder het hoofd Amsterdam den 18 December leest: Deeze morgen is over de aenrkomst van den Czaar van Groot Rusland het kanon op de stads wal gelost.

.

SCHOORSTEEN IN DE ZAAL VAN HET HUIS KEIZERSGRACHT 317.

de Heere Gragt, bij de Vijselstraat ; invoegen dezen Heer zijn Wooningruimen en het geheele bezit daarvan aan zijh Czaarsche Majesteit, terwijlhet grootste gedeelte van de Hofstoet in de Coluveniers Doelen zig zoudenophouden, overlaten most” l. De Mercurius noemt Brants ook enkel ,,voorrnaam Muscovisch Koopman” en nief resident. Terecht, want eerst bij acte van21 Augustus 1717, nog vóór zijn vertrek gegeven te Amsterdam, stelde CzaarPeter hem tot zijn resident aan 3.

Brants overleed den Sden November 1732. Enkele dagen vroeger, den 2gstenOctobers, had hij ten overstaan van notaris Abraham Tzeewen zijn testament gesmaakt, waarin hij aangeduid wordt als ,,Christoffel Brants of Van Brants, RussischRijkscedelman, Hofraad en Resident van Hare allergrootmachtigste KeizerlijkeMajesteit van geheel Russia, etc.“. Hij had tot zijn eenigen erfgenaam gesteldJohan Enno Brants, den nagelaten zoon van zijn neef Enno Brants Wilkes,woonachtig te Wittmund in OostrFriesland. Tot executeur van zijn uiterstenwil had hij benoemd den Lutherschen predikant Johan Everard Meijer ende heeren Hendrik en Willem Blankenhagen. Toen in Augustus 1734 eeneprovisioneele rekening der nalatenschap kon worden gedaan, bewoonde degenoemde Hendrik Blankenhagen het huis, doch bij de acte van afgifte, dieden lgden Maart 1738 plaats had, was hij reeds oyerleden.

Betreffende de huurders gedurende den tijd dat de Oostfriesche familie Brantseigenaar was, kan nog vermeld worden dat het huis in 1743 werd bewoonddoor Jacob Roeters, ,,fabricqueur” ; het werd toen op eene huurwaarde vanf 1900 geschat 4. Van 1753-1760 was het in huur bij mr. Joannès Stael, penssionaris van Amsterdam sinds 1738 c.Johan Enno Brants , ,,luitenant, burger en koopman” te Wittmund, schijnt in

1751 te zijn overleden, uit zijn huwelijk met Gesina Margareta Northorn achtkinderen nalatende. Den 12den Mei 1760 werden door deze kinderen - AnnaMaria, gehuwd met Christian Eberhard Hatterman te Wittmund. Gerdruth Mars

1 Europische Mercurius, 1716, 11. 313.2 9e GrootSMemoriaal, fol. 240 v’.3 Door dezen uitersten wil vervielen vroegere testamenten, als van 3 Januari 1729 en

21 Juni 1732, beide eveneens voor den notaris A. Tzeeuwen verleden.4 Quohier der personeele Quotisatie (afschrift in het Amst. Archief, fol. 161a).5 Dit blijkt uit een ten archieve alhier berustend Memorie boek ofe Begra#znis Cedullen

der sfad Amsferdam, 1757-1758, blz. 64, in verband met opgaven in de zoogenaamdeHeerenboekjes. .

60

garetha, gehuwd met Johann Hinrich Onckec eveneens te Wittmunb, EnnichenChristina, gehuwd met Otto Rudolph Brawe te Detern, en voorts de mindersjarigen: Engel Sophia, Magdelena Christina, Johanna Elisabeth, Christopher enOnno Henricus, onder voogdijschap van Johann Northorn en Hinrich Wilcken

:

HET HUIS KEIZERSGRACHT 317 NAAR CASPAR PHILIPS JZN., INDE TWEEDE HELFT DER ACHTTIENDE EEUW

Brants - de beide perceelen in veiling gebracht. Eigenaar werd voor’ de somvan f 60000 mr. Jan Frederik Bachman. De overdracht volgde ree&: 21Mei 1760. ( .<,,

Bachman, die sinds 4 Maart 1749 regent was van het Aalmoezenie&w&$huis,

DEUR IN DE ZAAL VAN HET HUIS KEIZERSGRACHT 317.

61betrok het huis en bewoonde het tot zijn dood; hij werd 29 September 1774in de Westerkerk begraven. Uit zijn huwelijk met Johanna Catharina vanden Broeck liet hij ééne dochter na, Anna Maria Magdalena, die in hethuwelijk trad met Pierre de Vignoles de la Farelle. De weduwe bleef hethuis bewonen, tot zij in 1788 besloot het van de hand te doen. In de verkoopssconditiën is vermeld dat de stal toen verhuurd was, tot 1 Mei 1789, voorf400 en dat de kelder tot 1 Mei 1784 verhuurd was geweest voor f 300‘s jaars.Blijkbaar brak de oude mevrouw Bachman hare huishouding op, want in de

veilconditiën luidt het verder : ,,De koper zal moeten gedogen dat den imboedelin of voor dit perceel word verkogt en zal gehouden wezen de lessenaar,kassen en hekken van ‘t comptoir en de winddeuren over te nemen op tauxatievan twee timmerlieden, van yders zyde een te verkiezen”. Nog volgt er: ,,Dekoper zal in zijne keuze hebben om de stoelen, canapees, speeltafels, gordijnenen portières van rood zijd damast en de kroon van de grote zaal, benevens destoelen, gordijnen en portières van blaauw bercan van de khjne zaal over tenemen op tauxatie van twee neutrale personen”.

Op, Maandag 28 April 1788 had de veiling plaats en gingen de perceelenvoor de som vanf65200 over aan Jan Drever. De kwijtschelding werd 24 Junidaaraanvolgende bezegeld.Jan Drever was eigenaar van eene suikerraffinaderij in de Lange Leidsches

dwarsstraat, hem door zijn vader - ook Jan geheeten - bij testament, den15d’” Januari 1759 voor den notaris D. van Oostrum verleden, nagelaten. Hijbetrok het huis en overleed er 11 Februari 1813, op 87sjarigen leeftijd. Tweejaren vroeger, 20 April 1811, had hij, als rentenier en kinderloos weduwnaarvan Catharina Jacoba Middelman, voor den notaris mr. W. van Homrighzijn testament gemaakt, waarbij zijn met elkaar gehuwde neef en nicht JanGijsbert Drever en Johanna Elisabeth Drever, zijne nicht Johanna ElisabethDrever, gehuwd met Wijnand Bunk, en zijn neef Jan Coenraad Pruyssenaergehuwd met Aletta Meurs, tot erfgenamen werden gesteld. Behalve de laatstgenoemde dame, waren deze erfgenamen bij zijn dood nog in leven. Zij gavenonmiddelijk, 26 Februari- 1813, volmacht tot den verkoop, doch de perceelenkwamen eerst 15 Maart 1814 in het Oude Zijds Heerenlogement in veiling.Vermelding verdient dat de grondlasten, enz. toen gezamelijk frs. 1047.63 of498 gl. 17 stuivers bedroegen, als volgt gespecificeerd:

62

H u i s S t a lGebouwde eigendommen: . . . . fr. 747.37 fr. 181.02Deuren+ en venstergeld :. . . . . . ,, 66.20 ,, 28.64Bruggen en wegen:. . . . . . . . . . ,, 14.19 ,, 3.44Departementale wegen : . . . . . . . ,, 5.45

fr. 833.21 i.1.32

214.42

In veiling werd op de beide perceelen geboden ‘totf20000 toe, en veruolgenswerden zij op f 1400 afgemijnd door den makelaar Cornelis .M:eyburg, zoodatde geheele koopsom niet meer bedroeg dan f21400, nog geen derde gedeeltevan het bedrag, dat de vorige eigenaar ervoor had betaald 1 Een staaltje, van deverarming, die de Fransche tijd ons volk had gebracht. Voor f500 moestenvoorts worden overgenomen spiegels voor de schoorsteenen in de groote zaal,de zijkamer, de eetkamer en de groote voorkamer, benevens de, dainspiegelsop de groote zaal en in de zijkamer.

De makelaar gaf als zijn meester op mr. Johan Valckenaer, ,,reclitsgel~erde”,aan wien de verkoopers den 15dcn April 1814 eene hypotheek gayen,, waarnaop 23 April de overdracht plaats had. Doch reeds twee dageti lqter dedenValckenaer en zijne echtgenoote Françoise Marie, Gervais hun k.opp, : zonderwinst of verlies, over aan Hendrik Oyens, die toen woonde bp ,,cle, ,l<eizersrgracht bij de Leliegracht n“ 485 (thans no. 190). De,kooper, sinds 1795 makelaar,en later stichter der firma H. Oyens en Zonen, commissionairs in..effecten,vestigde zich er. metterwoon. Hij overleed op 72sjarigen leeftijd, 1 Februari 1851.Uit zijn huwelijk met Petronella Adriana de Marez waren toen vier kinderen inleven : Hendrik Gerard, Ida gehuwd met Jan Lodewijk Gregory Piersgn, HenriêttaAdriana, weduwe van Joannes Deodatus Waller, en mr. Gerrit Hendrik de MarezOyens. Bij scheiding van 18 Maart 1851, voor den notaris mr. J: Commelin,werden de perceelen toebedeeld aan den laatstgenoemde.

Mr. G. H. de Marez Oyens betrok het huis en l iet den stal vertiymerentot kantoorgebouw. Hij overleed den 19den Maart !883, uit zijn huwelijk metAletta Maria Waller, die, hem overleefde, zeven kinderen.nalatende. Bij *scheidingvan 5 December 1883, voor notaris G. Ruys, werden de percee!en Keizersmgracht 315 en 317, toen geschat op f 56500, toebedeeld aan den oudste derdrie zonen : Hendrik Jan de Marez Oyens. Na diens overlijden op 17 Juli1911 werd de openbare veiling der beide huizen tegen 30 October 1911

G E O P E N D E B U F F E T K A S T I N D E EETKAMER V A N H E T H U I S K E I Z E R S G R A C H T 317.

63

aangekondigd; doch vóór dien datum werden ze uit de hand verkocht. Detegenwoordige eigenaar, prof. dr. H. Burger, had de vriendelijkheid mij inzage

der nog aanwezige grondpapieren te verleenen.Dr. JOH. C. BREEN.

Op de plek, waar thans het huis aan de Keizersgracht 317 staat, stond reedsin 1625 een woning, die voorkomt op de kaart van Balthazar Florisz vanBerckenrode; in 1634 werd deze, blijkens de bovenstaande mededeelingen vandr. Joh. C. Breen, door een ander huis vervangen. Maar in 1673 moet eenverbouwing hebben plaats gevonden, daar de achtergevel van het achterhuis,tusschen festoenen naar den trant van dien tijd, ANNO 1673 te lezen geeft.

Het geheele voorhuis moet in het begin der 18’ eeuw vernieuwd zijn; toenmoet ook het bijzonder fraaie tuinhuis zijn gebouwd. De vormen van den gevelen het tuinhuis, benevens van enkele gedeelten in de gang, die onveranderdzijn gebleven, wijzen, mijns inziens, op Steven Vennecool als den ontwerper.Omstreeks 1760 zijn, van binnen, weder verarxderingen gemaakt, die zich

bepaalden tot het aanbrengen van versieringen in de gang en in sommigevertrekken. Ik houd het er voor, dat Hendrik Husly de ontwerper van dezeversieringen geweest is.

Hoe het huis zich toen vertoonde zien wij uit een plattegrond, in 1761 doorden meestersmetselaar Coenraad Hoeneker, dien het metselaarsgilde in 1725aannam, geteekend. Die plattegrond geeft de kelderverdieping weder met alleputten, riolen, pompen, regenbakken en wat dies meer zij.

Een zeer uitvoerige beschrijving van het huis werd gegeven in het aanplak<biljet, dat in 1814 de verkooping van dit huis aankondigde en dat wij hierzullen volgen, om telkens aan te geven wat nog aanwezig is.

,,De Stoep opgaande bij ‘t inkomen een roijaale doorgaande Gang met fraaijemarmere Plaaten belegt / bezyden dito Pilasters en met Nissen / alsmede de ZOISder cierlijk gestukadoord”.

Deze gang is nog geheel in haar ouden toestand; de nissen zijn ietwat zwareomlijstingen in den trant van Vennecool, waarboven Husly zijn sierlijkeLouis XV ornamentenheeft gemaakt, die men ook in het gewelf der zoldering ziet.

,,Ter regterzyde een groote Zykamer, voorzien van een Engelsche Schoorsteenmet marmere Mantel, van binnen geslepen Plaaten en van boven betimmerdmet een Spiegel in gesneden en vergulde Lijst, daarboven als mede tegen over

64

de Schoorsteen een Vak met Graauwtjes, door den beroemden Konstschilder deBZtf, voor den Dam een groote Spiegel in gesnede en vergulde Lijst, onderdezelve een Trumeauxtafel, de kamer rondom gelambriseerd, met vakken betimzmerd en behangen met fraai Landschaps geschilderd Doek door de voornaameMeesterJ. Moucheron, de Zolder geblafoneerd, geschilderd en met goud georneerd”.Van dit alles is alleen de schoorsteenmantel over, die echter den Empirerstijl

in zijn laatste periode vertoont en dus mogelijk na 1814 is aangebracht.,,Verder in de Gang komende in een groote met Doek behangen Binnekamer.

voorzien van een Engelsche Schoorsteen met blauw Bordielje marmere Mantel,van boven betimmerd en de zolder geblafoneerd”.

Deze kamer is na dien tijd geheel en al veranderd.,,Ten einde de gang een groot Portaal, mede met marmere Plaaten belegt ,

dito Pilasters, ter zyde en van boven gestucadoord, ter regterzyde van ‘t Porrtaal een Binneplaats met marmer bevloert, waarop een Hok, Pomp en Regenbak”.

Dit portaal is, met de binnenplaats, thans een van boven verlichte zoogermaamde ,,hal” geworden. Toen zijn het ,,Hok” met de ,,Pomp” - in hethok was volgens den plattegrond van 1761 een ,,Secreet” - opgeruimd.

,,Uit ‘t gemelde Portaal met eenige marmere Treden opgaande na een Bordes,van hetzelve komende op eene rijk geord.oneerde en magnificque modernegroote zaal, voorzien van een fraaije Engelsche Schoorsteen met witte marmereMantel, van binnen geslepen Plaaten en van boven betimmerd met een grooteSpiegel in gesnede en vergulde Lyst , daar boven eenige Graauwtjes, doorde Wift, de Kamer rondom gelambriseerd, met wit en goud geschilderd, invakken betimmerd, en met rood gebloemd satyn behangen, voor den Dameen groote Spiegel in gesnede en vergulde Lyst, onder dezelve een Trumeauxrtafel, verguld en een wit marmer Blad, de Zolder gestukadoord en over deSchoorsteen Communicatiedeur in de kleindere Zaal, boven dezelve eenigeGraauwtjes door de Witt”.

Deze zaal verkeert nog tamelijk wel in haar ouden toestand en zal in 1761,naar den stijl te oordeelen, waarschijnlijk door Hendrik Husly geordonneerdzijn. Merkwaardig is, dat de makelaar van 1814 haar ,,modern” oordeelde.D e ,,grauwtjes” vertoonen niet de hand van Jacob de Wit, die al den 12denNovember 1754 overleden was, maar zijn van een minder bekwaam schilder.Alleen de muur naar de zijde der ,,hal” is nu doorgeslagen om de zaal meteen bordes in verbinding te brengen.

65

,,Van ‘t Bordes komende in een kleindere Zaal, voorzien van een EngelscheSchoorsteen met blauw Bordielje marmere Mantel, van binnen geslepenPlaaten en van boven betimmerd met een Spiegel in gesnede en verguldeLyst, waarboven een vak met Graauwtjes door de Witt, de Zaal rondomgelambriseerd, met Doek in vakken behangen, bezyden de Schoorsteen eenBufet, waarin een Fontyn en Bak, in de lambriseering een Kasje en aan de anderezyde een groote Kas en Turfkisje in de lambriseering en verder een Secreet”.

Wat hier beschreven wordt is nog in dit vertrek aanwezig. Maar het ,,Secreet”,dat; volgens den plat tegrond van 1761, . toen ,,De Heer Mr. Joan FredrikBagman” het huis bewoonde, reeds aanwezig was, werd in de 19e eeuw, daarmen dergelijke ,,gemakken” in zijn kamers niet meer begeerde, verwijderd.Het, ,,Bufet”, dat door een op en nêer schuivend gedeelte der betimmeringaan het oog kan worden onttrokken, is zeer rijk in Louis XV stijl bewerkt.Het ,,grauwtje” is evenmin van Jacob de Wit als de andere.,,Ten einde de Zaal” - in 1761 de ,,boven eetkamer” - ,,een behangen

Desertkamertje, waarin een Kas”. Dit vertrekje bestaat nog.Wij zullen den makelaar nu niet volgen langs de ,,zeer gemakkelyke Trap”,

die in de 19e eeuw veranderd werd, naar de bovenverdiepingen, waar velerleivertrekken waren, ook een ,,groote zwaare gecouleurde eekehoute Geldkast indrieën verdeeld”, maar waar geen enkel ,,secreet” werd aangetroffen, daaronze vaderen gewoon waren, een ,,chaise percée” op hun slaapkamers tegebruiken.

Ook de beschrijving van het ,,Koetshuis met Stallinge voor vier Paarden”,dat aan de noordzyde van het huis stond, heeft geen waarde meer, daar ditgebouw in de 19e eeuw werd gesloopt en door een afzonderlijk huis isvervangen.‘Maar de makelaar mag ons voorgaan naar het benedenste deel van het

achterhuis, dat wij uit de gang bereiken.,,Eenige marmere Treden afgaande komt men in een Benedengang met marmere

Plaaten belegd, ter zijde en van boven gestukadoord, ter regterzijde een Eetskamer met Doek behangen en voorzien van een Engelsche Schoorsteen metblauw Bordielje marmere Mantel, van boven betimmerd met een Spiegel ingesneede en vergulde Lyst, ten einde de Kamer drie groote Kassen en Secreet”.

Behalve laatstgemelde inrichting heeft deze kamer nog alles, wat er in 1814aanwezig was, behouden.

66

,,Ter linkerzijde de Gang een ruime Keuken met marmere Vloer, Aanregtsbank met marmer Blad, Tins en andere Kassen, Haardstede en Fournuis ,verder een groot Vatewashok, waarin Regens en Pompwaterspomp, Gootsteen,Potter en andere Kassen en uitgang op de Plaats”.

Deze keuken is nog in haar geheel aanwezig.,.Uit de gang komende in een groote Tuin, met diverse vrugtdragende

Boomen beplant, ten einde dezelve een capitaal Hardsteen dubbeld Tuinhuis,voor hetzelve twee fraaije Beelden, verbeeldende Diana en Apollo, bij ‘tinkomen een betimmerde Kamer, van boven coepelswyze gestukadoord enten einde twee groote Kassen met Spiegelruiten in de Deuren, aan beidezyden van deze Kamer een Portaal, waarin een Pomp, Gootsteen en Kas”.

Dit inderdaad ,,capitale” tuinhuis is nog aanwezig. Het was in 1814 blijkbaarniet meer geheel in den toestand, die de teekening, door Hoeneker in 1761gemaakt, aangeeft. Want wij zien daar in het linker portaal een ,,dubbelsecreet”, dat de makelaar niet vermeldt. Het rechter portaal was toen eenstrijkkamer.

Het tuinhuis moet in het begin van de 18de eeuw zijn gemaakt; ik meenin het fraaie ontwerp de hand van Steven Vennecool te herkennen. Behalvemet de beelden, die de makelaar vermeldt, is de gevel ook versierd met driereliëfs, die Mercurius, een door kinderen gehouden medaillon en Neptunusvoorstellen. De tegenwoordige eigenaar heeft van de strijkkamer een broeikasgemaakt.

Op de teekening van 1761 vertoont de tuin in het midden een ,,Partaere”,dat blijkbaar verdiept was. In 1814 schijnt die aanleg niet meer bestaan tehebben.

A. W. WEISSMKN.

GESCHIEDENIS VAN HET HUIS HEERENGRACHT 527DOOR DR. JOH. C. BREEN

D e n 23Sfen Mei 1664 werden door de Amsterdamsche regeering o.a. in veilinggebracht de gronden aan de Vijzelstraat, tusschen de Reguliersdwarsstraat ende Heerengracht, en aan de noordzijde der Heerengracht ter weerszijde vande Vijzelstraat. Daaronder werden twee erven ,,int parck B”, gemerkt 14 en15, elk breed 26 en lang 200 voeten, voor f 4235 elk, gekocht door WeimaBenningh, voor wien Herman Claesz. Spaeroogh en Willem Janssen van Roonals borgen optraden. Hij ging echter niet over tot bouwen, maár droeg den2den Januari 1666 zijn bezit over aan Anna Robijns, weduwe van MathiasGroesens, en aan deze werd nu den 23Sten Augustus 1667 de opdracht ofkwijtschelding door de stad gedaan l.

Anna - of meer gemoedelijk Annetie-Robijns, wonende ,,opt Rockin bij deLangebrug”, waar zij een zijdelakenwinkel had, was eigenaresse van nog meerperceelen in deze buurt. Zij had zich aan de oostzijde der Vijzelstraat deerven 4, 5, 9, 10 en 11 verworven, aan welke laatste aansloten de eveneens doorhaar gekochte erven no. 12 en 13 aan de Heerengracht, waaraan weder hetbovengenoemde erf no. 14 grensde. Nog kocht zij een eind verder op dezelfdegracht, no. 26 en in de Reguliersdwarsstraat n3. 49 ; doch deze werden oversgenomen door den rijken koopman Henrick Decquer2. Als haar borgen vindik genoemd Lenard Overvest, makelaar, Pieter Lancel de Jonge, boekhouder,

* Pieter Pesters en Casparus Groessens. De laatstgenoemde was vermoedelijkhaar zoon en erfgenaam. In diens boedel toch vinden we zoowel de huizen,die op de erven in de Vijzelstraat gebouwd waren, als die op de erven 12,13, 14 en 15 aan de Heerengracht waren verrezen, terug. Casparus Groessens

1 7e Register van verkogte erven, fol. 178 v” en 179.2 7e Register van verkogte erven, fol. 176, 176 v”., 177 v”., 181 v”., 187 vo.

68

overleed in 1677 ongehuwd, als erfgenamen achterlatende Guill. Hoedewijk,Daniël Kick de Jonge en Eduart Emtinck. Uit hunne aangifte ten behoevevan de belasting op de collaterale successie blijkt dat de overledene het dubbelehuis, dat op de erven 14 en 15 was gebouwd, had bewoond. Het werd den14den Januari 1678 getaxeerd op f27000 en bij de boedelscheiding toegewezenaan Daniël Kick de Jonge.

Daniël Kick behoorde tot de erfgenamen, omdat hij gehuwd was met AnnaWynants, eene dochter van Denijs Wynants en Anna Groesensr; wellicht wasdeze Anna Groesens eene zuster van den vader van Casparus. Hij behield hethuis niet, maar droeg het den 27**‘” Mei 1678 voor f 28000 over aan JanSomer. Uit de acte der kwijtschelding zien wij dat het toen De VerguldeTurkse Keyser heette.

Ook Jan Somer bleef niet lang eigenaar; reeds den Sden Juli 1679 werd hetperceel door hem overgedragen voor f 40000, dus met een zoet winstje, aanConstantin Ranst, die kort te voren uit OostsIndië was teruggekeerd en inde stedelijke regeering was opgenomen als weesmeester, wat hij bleef tot hij10 Januari 1714 op 78sjarigen leeftijd overleed. Uit zijn te Batavia in 1656gesloten huwelijk met Hester Hartsinck (1636-1683) was ééne dochter, ookHester geheeten, gesproten, die in 1688 in het huwelijk trad met mr. JacobJacobsz. Hinlopen (geb. 1668, overleden op 29qarigen leeftijd in 1698), wienzij in de tien jaren van hun huwelijksleven acht kinderen schonk; Bij beslotentestament van 31 October 1709’ stelde de oude heer Ranst de kinderen vanzijne dochter - er waren er toen vier in leven - tot erfgenamen. Bij deboedelscheiding op 20 Februari en 8 April 1716, was van dit viertal een zoon,Constantin, overleden, zoodat de nalatenschap verdeeld werd tusschen JacobJacobsz. Hinlopen, heer van Grimmestijn, Hester Hinlopen, gehuwd metmr. Gerrit Hooft, en Sara Hinlopen, gehuwd met Dirk de Leeuw, heer vanSchalkwijk, terwijl hunne moeder de legitieme portie erfde. Aan Jacob Jacobsz.Hinlopen werd o. a. voor f 52000 toebedeeld het ,,huys en erve met dekamerbehangsels, schildereyen aen de solders en voor de schoorsteenen in ‘tselve huys sijnde en behoorende, staende op de noordzijde van de nieuweHeeregracht bij de Vijzelstraat, mitsgaders de stal en koetshuys daeragterannex, benevens een huys en zijn erve daeragter naest aen gelegen in de

1 Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 11 732.2 Geopend 19 Januari 1714 door notaris Chr. Hellerus (not. arch., no. 5966).

69

HET HUIS HEERENGRACHT 527 IN DE TWEEDE HELFT DER lSDE EEUW,NAAR CASPAR PHILIPS Ja%

Reguliersdwarsstraat”. l Verder viel hem nog toe het huis naast het door Ranstbewoond geweest zijnde huis, voor f 26500, en zeven pakhuizen op dePrinsengracht, tusschen de Prinsenstraat en de Leliegracht, gemerkt 3-9, voorf 66500.

1 Protocol van mr. Chr. Hellerus, 1716 (not. archief, n0. 5967). De hier genoemde perceelenin de Reguliersdwarsstraat waren door C. Ranst verworven 3 Mei 1679 en 18 Sept. 1683(executie5kwijtschelding).

70

Hinlopen woonde të Utrecht, zoodat het huis door hem verhuurd werd.Daaromtrent vinden wij eene aardige bijzonderheid in het request, dat hij in1724 richtte tot de Staten van Holland, om het met fideicommis bezwaardeperceel te mogen vérkoopen. Hij verklaarde daarin: ,,dat dit huis ‘verhuurtzijnde geweest aan Joseph Soloffioff, geweest zijnde een coopman en minister‘van zijn RussKeyserlijke Majesteyt te Amsterdam, het geval gewilt hadde, dat‘hoogstgedagte zijne RuslKeyserlijke Majesteyt, gedeurende zijn verblijf binnende stad van Amsterdam in den jaare.. . . 1 gelieft hadde daerinne, met eengedeelte van zijn gevolg te komen inlogeren, waerdoor de voors. Huysinge enErve soo seer beschadigt en ontramponeert was geworden; dat den ‘suppliantverscheyde duysenden van gelden tot reparatie en herstellinge van dien uytzijn beurs hadde moeten uytschieten ende ten koste leggen”.

Den 24”” Mei 1724 gaven de Staten van Holland octrooi tot den verkoop.,Het perceel werd daarop den lgden Januari 1725 voor 562500 overgedragenaan mr. Jan Bernd Bicker, toen ter tijd een der stadssecretarissen. Bickeroverleed op 55jarigen leeftijd, 1 November 1750, doch zijne -echtgenooteJohanna Sara Pels, overleefde hem tot 28 Juli 1791, toen zij, 89 jaren oud,stierf%. Hare erfgenamen droegen het huis den 25Sten Januari 1792 over aanmr. Jacob van Ghesel Jansz., die in hetzelfde jaar voor de tweede maal lidder Schepenbank zou worden.

Mr. Jacob van Ghesel overleed, slechts 38 jaren oud, op den 17de” Januari18038, bij zijne vrouw Anna Cornelia Boudaen (1765 -183 1) nalatende zeskinderen: Anna Adriana (in 1808 gehuwd met mr. Willem Elisa Ram), SophiaJacoba Wilhelmina, Jan Jacob, Jacob Herman, Willem Pieter en ConstantiaIsabella Jacqueline *. Zij en hare kinderen verkochten in 1808 het perceel aankoning Lodewijk Napoleon, voor f 100000; de kwijtschelding voor Schepenen

‘.geschiedde 25 October 1808._ Het- huis is daarna betrokken door Philip Julius van Zuylen van Nyevelt

1 Niet ingevuld. Bedoeld is 1717.2 Elias, a. w., 1. 361. Mr. J. B. Bicker en zijne vrouw maakten een testament voor not.

M. Sihrick, 1 Maart 1724. Sara Johanna Pels testeerde als weduwe voor not. C. van Homrigh.7 Mei 1790.3 Hij had een testament gemaakt voor not. G. Bouman, 14 Juli 1788.4 Blijkens een request aan Schepenen van Amsterdam, met apostille van 23 Sept. 1808

(R. A. 1154, fol. 11).

71

(1743-1826), d ie na de inlijving van het koninkrijk Holland bij Frankrijk, gouveroneur der keizerlijke paleizen in Holland, Senator van Frankrijk en Rijksgraafwerd.Tijdens onzen opstand vertoefde hij te Parijs en toonde hij zich zeer versontwaardigd over wat ,,ces messieurs à la Haye” durfden bestaan; als lid vanden Franschen Senaat werkte hij nog in April 1814 mede tot het herstel vanhet koningschap der Bourbons. Hij schijnt niet te Amsterdam te zijn terug,gekeerd ; althans in November 1814 verzochten P. A. van Iddekinge en G.H. Meyer aan het bestuur der Domeinen om het huis ,,vroeger bewoond. worrdende door Van Zuylen van Nyevelt”, in huur te mogen verkrijgen. VanIddekinge bood f 1300, Meyer f 1500 en dus werd het aan laatstgenoemdeverhuurd. Deze woonde er tot 1819 en is toen vermoedelijk overleden; althansin latere adresboekjes komt noch hij, noch zijne firma Gothelp Meyer en Zonenmeer voor. Bij acte van 17 November 1819 werd het huis daarop voorf2000verhuurd aan den hoogleeraar aan het Athenaeum mr. David Jacob van Lennep.

Het Bestuur der Domeinen trachtte ondertusschen het perceel te verkoopen,waartegen van de zijde van den gewezen koning Lodewijk Napoleon geprostesteerd werd. Hij was reeds in proces geweest met den Staat over zijnerechten op het paviljoen Welgelegen te Haarlem, doch had dit proces verlorenbij vonnis van de Rechtbank aldaar van 20 Juni 1820. Den 2den April 1821dagvaardde hij den ontvanger der registratie en domeinen te Amsterdam, teneinde zich in zijn eigendomsrecht te handhaven, doch bij arrest van het Hofte ‘s Gravenhage werd deze dagvaarding nietig verklaard. Op den 21Sten Maart1829 werd daarop het huis gekocht voor f 26 150 door Johannes Luden. VanLennep bleef er nog wonen tot 1 Mei 1832. Daarop werd het door Ludenbetrokken, die er tot zijn overlijden, den 22”fen Januari 1868, heeft gewoond.

D e n jOsten Januari 1843 was door hem het achter het huis in de Reguliersrdwarsstraat (thans no. 78) gelegen perceel aangekocht en sinds als stal enkoetshuis gebruikt. Bij boedelscheiding voor den notaris mr. J. P. van Ettenkwamen beide perceelen op 2 October 1868 in het bezit van den zoon desoverledenen, mr. Hendrik Lodewijk Maurits Luden, rechter in de arrondissermentssrechtbank en lid van den Amsterdamschen Gemeenteraad, die ze denloden Januari 1874 overdroeg aan J. G. Wehry. Deze kocht den llden October1876 nog de perceelen Reguliersdwarsstraat 74 en 76. Vervolgens werd hetgeheele complex op 30 April 1881 overgedragen aan W. E. Matthes. Op den22steo Februari 1888 kwamen de vier perceelen in openbare veiling en gingen

7272

over aan Mr. C. B. Labouchere. Deze overleed den qden April 1897 te Wiesaover aan Mr. C. B. Labouchere. Deze overleed den qden April 1897 te Wiesabaden; waarna bij boedelscheiding van den 24Sten Januari 1898 de perceelenbaden; waarna bij boedelscheiding van den 24Sten Januari 1898 de perceelenwerden toebedeeld aan zijnen zoon, den heer E. S. Labouchere, die ze reedswerden toebedeeld aan zijnen zoon, den heer E. S. Labouchere, die ze reedssedert 1888 bewoonde.sedert 1888 bewoonde.

De grondpapieren van dit huis berusten voor een gedeelte in het AlgemeenDe grondpapieren van dit huis berusten voor een gedeelte in het AlgemeenRijksarchief te ‘s$Gravenhage (Kroondomein 216a) en in het archief van hetRijksarchief te ‘s$Gravenhage (Kroondomein 216a) en in het archief van hetMinisterie van Financiën, afd. Domein. Mr. Frank K. van Lennep heeft eenMinisterie van Financiën, afd. Domein. Mr. Frank K. van Lennep heeft eenuittreksel daarvan gemaakt waarvan mij door den tegenwoordigen eigenaar,uittreksel daarvan gemaakt waarvan mij door den tegenwoordigen eigenaar,inzage werd verleend.inzage werd verleend.

GESCHIEDENIS VAN HET HUIS,,IN ‘T DERDE VREDEJAER”, KEIZERSGRACHT 604

DOOR DR. JOH. C. BREEN

De erven aan de zuidzijde der Keizersgracht tusschen de Spiegel- en Vijzelsstraten zijn door de stad in openbare veiling verkocht op den lbden December1667. Van deze perceelen gingen er twee, gemerkt no. 4 en no. 5, elk 26voeten breed en 200 voeten diep, dien dag over aan den ,,boter+factor” ClaesGerritsz. Blaupot, voor de som van f ?400. Hij kocht tevens voor f 680 detwee er onmiddelijk achter gelegen erven in de Kerkstraat, aangeduid als no. 56en 57, elk 26 voet breed en 60 voet diep, en verwierf zich aldus een omrvangrijk terrein ter breedte van 52 en ter diépte van 260 voeten ‘. De over5dracht vond plaats in Februari 1668’.

Op dit terrein verrees aan de Keizersgracht een heerenhuis, dat door eentuin werd gescheiden van een daarbij behoorenden stal met twee woningen,die in de Kerkstraat werd gebouwd. In de kroonlijst van het huis leest mende woorden : ,,Int Derde Vredejaer”, die het jaar 1670 als dat der voltooiingvan den bouw aanwijzen; in 1668 werd de vrede te Aken gesloten, die eeneinde maakte aan den zoogenaamden Devolutiesoorlog tusschen Frankrijk enSpanje, waarbij onze Republiek zijdelings was betrokken en die ons zeer hadverontrust ; dat jaar was alzoo het eerste en 1670 het derde jaar van den vrede.De bouwheer was echter niet Blaupot, doch volgens eene oude aanteekening,bij de grondpapieren gevoegd, mr. Pieter Schaep. Over de overdracht der ervendoor Blaupot aan Schaep geven de nog aanwezige grondpapieren helaas geenlicht en ook het kwijtscheldiqyregister, waarin de overdracht moet zijn geboekrstaafd, ontbreekt in het gemeentesarchief.

1 Se Register van verkochte erven, fol. 113 (Gem.sarchief).2 Blijkens een bij de grondpapieren gevoegd afschrift uit het thans verloren Register

der kwijtscheldingen P.P., fol. 111..

74

De familie Schaep, van Friesche afkomst, was sinds 1420 te Amsterdam gervestigd. Reeds voor de Reformatie kwam een Jacob Pieterz. Schaep als Schepenin de stedelijke regeering. Diens zoon Gerrit Jacobsz. Schaep (1532-1582)werd na de Alteratie op 27 Mei 1578 door de afgevaardigden der Schutteerijen tot lid der Vroedschap gekozen. Zijn zoon Dr. Pieter Schaep Gerritsz.kwam reeds op 28jarigen leeftijd, in 1598, in den Raad. Bij zijn overlijdenin 1620 - even als zijn vader werd hij slechts 50 jaar - liet hij één zoonna, Mr. Gerard Schaep Pietersz., die in 1638 zijne intrede in de Vroedschapdeed, en in 1655 op bijna 56jarigen leeftijd overleed. Deze Gerard Schaepmaakte deel uit van het gezantschap, dat onder leiding van Jacob Cats, kort.vóór het uitbreken van den eersten Engelschen oorlog, tevergeefs de moeielijkpheden tusschen de beide Republieken trachtte uit den weg te ruimen. Hij heeftzich jegens de nakomelingschap verdienstelijk gemaakt door zijne studiën ophet gebied van historie en genealogie. De Hooge Raad van Adel bezit eendoor hem nagelaten ,,magnum manuscriptum”, waarin een groo,t aantal geslachts+registers is opgenomen. Het grootste deel zijner handschriftelijke nalatenschapberust echter in het Amsterdamsch archief; daaronder komen waardevolle aan,teekeningen voor, die hij blijkbaar bijeen had gebracht voor eene Beschrijvingvan zijne vaderstad. Uit zijn huwelijk met Johanna de Visscher (1604-1676)eene burgemeestersdochter uit Zevenbergen, werd 5 Juli 1635 een zoon Pietergeboren. Deze verwierf zich den titel van meester in de rechten en werd in1666, gelijktijdig met den 7 jaren ouderen mr. Joan Corver, die later alsBurgemeester zulk een grooten invloed zou oefenen, in de Vroedschap gekozen.In hetzelfde jaar, 20 Juli 1666, trad hij in .het huwelijk met de toen 28~jarige Constantia Reynst, eene dochter van wijlen het raadslid mr. Gerard Reynst.Hij was in dat jaar ook lid der Schepenbank, evenals in 1670 en 1671. Dochaan zijn magistrale loopbaan kwam een ongewenscht einde, toen in 1672 hetStaatsgezinde régime viel en de Stadhouder op 10 September van dat jaar deWittiaansche Regenten uit de Amsterdamsche regeering verwijderde. Ook hetKapiteinschap van de Burgerwacht, dat hij pas had verworven, moest hijnederleggen. Er werd in die dagen aan de deur der Oudekerk een vinnig pamfletaangeplakt, waarin de afgezette heeren werden verdedigd en de schuld vanhunne verwijdering uit den Magistraat op Valckenier werd geworpen. In ditbiljet werd van onzen Schaep beweerd dat* hij was afgezet, ,,omdat hij eengoed Princeman is, en gepresenteert heeft op de vloot te gaen en ter vergas

75

deringe soodanigh gesproken, dat wij noch niet Frans en zijn, en tegen Valckenieris.” De heer Gebhard heeft reeds opgemerkt dat de steller van dit pamfletal zeer slecht was ingelicht. Schaep was juist een dergenen geweest, die ervoor waren om het hoofd voor Frankrijk te buigen. In de Raadsvergaderingvan Zondag 3 Juli had hij zich niet geschaamd mede te deelen dat, toen Pieterde Groot met de zeer ongunstige voorwaarden, waarop Lodewijk XIV bereid wasons den vrede te schenken, in den Haag was aangekomen, hij tot dezen had gerzegd: ,,,dat best oordeelde, dat Holland alleen met den Coninck moest tracsteeren en beschermersheer werden, ende het St icht van Utrecht vassaal vanHolland werden, dat de andere provincie(n), als Gelderland en Overijssel soudeonder Vranckrijck blijven, mits dat de steeden aan de Zuyderzee soude afstaen,etc.” l. Gelukkig besloot de meerderheid der Amsterdamsche Vroedschap palte staan en ging zij niet met Schaeps, van zeer geringe vaderlandsliefde blijkgevende, politiek mede.

Schaep wzs over zijne afzetting zeer verbolgen. Eenige weken later schonkzijne. vrouw hem een zoon; toen dit kind den gden October 1672 in de Amstel5kerk werd gedoopt, liet hij het de namen Petrus Jason geven. Bontemantelheeft dienaangaande .aangeteekend : ,,Sijn vrouw had liever gewilt, haer soonsonder het woord Jason was gedoopt geworde, en sondt door de tweede hanteen predikant om hem daervan af te brengen ; maar hij persisteerde, en sijdehet woort Jason te zijn = het sal heele, in het Griex. Domine Havitius heefthet kind gedoopt. Wierde een rijmpje gemaakt:

‘t darde vreedejaerWoont Jason met sijn vaer;Jongens, hier wel op let,Jasons vaer is afgezet”.

Bontemantel voegt er bij, dat deze naamgeving ,,vrij bedencken gaf op dentext in de Handelingen der Apostelen, het 17’ capitel, op deze troubeleusetijden”. Dit verband is echter niet duidelijk, want daar wordt verhaald dat

, zekere Jason te Thessalonica, die den Apostel Paulus met zijn metgezel Silasin huis had genomen, door het door de Joden opgestookte volk bedreigd werd,

l en voor den Raad werd gebracht, doch na zich voldoende verantwoord te

1 J. F. Gebhard Jr., Amsterdamsche aanteekeningen uit 1672 in Bijdragen voor Vaderslandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, N. R., X. 185, 248 en 250. De mededeeling is ontrleend aan Bontemantels aanteekeningen.

76

hebben, werd vrijgelaten. Eer zou ik denken ‘dat Pieter Schaep zich in destemming heeft gevoeld van den ouden Lamech, die volgens Genesis 5 : 29 zijnzoon den naam Noach gaf, ,,zeggende: Deze zal ons troosten over ons werken over de smart onzer handen, van wege het aardrijk, dat de Heere vervloektheeft”. Zoo gaf Schaep zijn zoon den naam Jason, d. i. : ,,heilaanbrenger”.De voorspelling is echter niet vervuld, want de ‘jonge Jason, is in Mei 1683,dus slechts 10 jaren oud, aan de tering gestorven l. Zijne moeder overleedin ‘t volgende jaar; zij werd 5 Juni 1684 2 in de Westerkerk begraven. PieterSchaep zelf werd ook niet oud : hij ontsliep den 2Yen December 1685 3, opslechts 50 jarigen leeftijd 3, nalatende twee zoons en eene dochter. Deze dochter,Anna geheeten, geboren in April 1671, huwde te Ouderkerk op 19 April 1689met mr. Franco Pauw, secretaris van de Hollandsche Rekenkamer, geboren te‘Delft 2 Februari 1661 uit het huwelijk van den Delftschen burgemeester mr.Maarten Pauw met Elisabeth van der Meer. Zij werd ten slotte de eenige erCgename van hare ouders, want haar broeder Pieter was, naar een uitdrukkingin een afrekening der voogden 4, in 1686 of ‘87 te Utrecht ,,ongelukkig gessneuvelt”, en haar andere broeder Gerard overleed te haren huize te ‘s Grasvenhage in 1699 of 1700.Uit genoemde afrekening der voogden blijkt dat het huis ,,Int Derde Vreder

jaer” in October 1689 bewoond werd door Matthijs Bode Matthijsz. Toen deheer en mevrouw Pauw in het najaar van 1705. besloten hun eigendom vande hand te doen, werd het voorf40125 gekocht door vrouwe Susanna Broers,weduwe van Johan Bruyningh, wier eenige dochter Agneta met Bode wasgehuwd. Het koopcontract werd 5 December 1705 gesloten; de kwijtscheldingvolgde 1 Mei 1706. Bij het contract was bepaald dat in den verkoop begrepenwaren alle behangsels, ,,ook het goud leer in de . . . . 5 kamer hangende ; uitcgezondert 2 borstbeelden en het schilderij in de schoorsteen van de . . . . 6kamer” ; daarvoor zou een ander ,,beqaem schoorsteenstuk” in de plaats worden

1 Bontemantel, De Regeer& van Amsterdam, uitgave Kernkamp, 11. 230.2 Bij Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 1. 523, staat door een drukfout 1694.3 Bontemantel noemt als datum van zijn overlijden 23 December, en Elias t.a. p. volgt

hem. Doch notarieele acten geven den 255ten. Hij maakte zijn testament (oor notaris Dirkvan der Groe, 14 Maart 1684 en voegde er 21 Dec. 1685 een codicil aan toe. Vroegerhad hij gezamenlijk met zijne vrouw getesteerd voor not. mr. Ni,c. Listingh, op 16 October 1669.4 Deze had plaats 19 October 1689 voor not. N. Brouwer.5 Niet ingevuld.

---

.

77

geleverd. Het is jammer dat de acte op dit punt niet meer bijzonderhedengeeft. Als eigenaars der belendingen van het complex worden bij de overdrachtgenoemd: aan de oostzijde Hendrik Huntum ‘en aan de westzijde Tan Seur opde Keizersgracht en Harmanus Smit in de Kerkstraat; verder is er de eigencaardige bijzonderheid bijgevoegd : ,,de keuken van het huis gebruikt bij gesdogen (d. i. precario) den muur van de Katholieke Kerk van pater Mensing”‘.

HEÍ HUIS KEIZERSGRACHT 604 NAAR CASPAR PHILIPS JZN.

Agneta Bruyningh erfde het huis van hare moeder. Zij overleefde haren echtsgenoot en stelde, bij haar op 2 Mei 1731 voor den notaris Willem Denijsverleden testament, tot erfgenamen voor de eene helft Maria Graswinckel,weduwe van den secretaris van Delft Bruno van der Dussen, of bij haar vóórp

1 Dit was de in 1682 gestichte kerk Het Vrededuifje in de Kerkstraat, die in 1796 versplaatst is naar de Prinsengracht bij de Reguliersgracht.

78

overlijden haren zoon mr. Arend Bruinsz. pan der Dussen; burgemedter vanDelft, en voor de wederhelft Anna Catharina Graswinckel, weduwevan MattheusChristoffers. Als executeurs stelde zij den genoemden mr. Arend van der Dussenen den Remonstrantschen predikant ds. Gisbertus Ostens. Niet lang daarnaoverleed zij , en reeds den 24Sten Juli 1731” sloten de executeurs een koop*contract met mr. Jan Ham van den Ende, aan wien het geheele complex over,ging voor de som van f 69000, nader aldus gespecificeerd :. het huis aan deKeizersgracht f 59000, de stal in de Kerkstraat f 5000 en de twee huizen elkf 2500. Bij het contract werden in den koop begrepen de behangsels, deschoorsteenstukken en ,,de b e e lden, vazen en orangeboomen in den thuyn”.Mevrouw Bode had het huis niet tot haren dood bewoond, want 9 Januari 1732deed Jan Wijnantsz. afstand van een op 31 December 1729 aangegaan huurcontract.

Mr. Jan Ham van den Ende was gehuwd met Sara Adriana Noodt l, dieharen man overleefde en bij haren dood, 14 November 1759, een zoon GerritAbraham van den Ende naliet. Deze huwde met Wilhelmina van Dijk B enliet twee zonen na: Jan en Gerrit Abraham van den Ende, door wie op13 Mei 1789 de gezamenlijke perceelen voor f 77000 werden overgedragen’aan mr. Nicolaas Faas, regeerend burgemeester van Amsterdam. Mr. Nicolaas’Faas was een werkzaam lid van den Amsterdamschen magistraat. Hij was,van 1768 tot het uitbreken der Revolutie op 19’ Januari 1793 lid der Kroedr,schap; in de jaren 1786, 1789 en 1792 bekleedde hij het burgemeestersrambt.Voorts vermeldt Elias dat hij in 1755, op 19qarigen leeftijd, regent werdvan het SintlPietersgasthuis, van 1763-1766 keurmeester was van de salpeter

en verder in 1761, 65, 67, 68, 70, 71, 73, 74, 77 en 78 schepen, in 1762en 64 commissaris der Desolate Boedelkamer, in 1763 commissaris van kleinezaken, in 1766 commissaris van zeezaken, in 1769 en 1775 assurantiemeester;en in 1782-1785, 82-88 en 90-91 thesaurier. Als burgemeester werd hij in1786 ambachtsheer van Ouderkerk, commissaris van de artillerie en fortificatie,curator der Illustre School en scholarch der Latijnsche Scholen, commissarisvan de stadsgrofgeschutgieterij en opperdirecteur der teekenacademie; in 1789nam hij als commissarisspolitiek zitting in den Gereformeerden Kerkeraad en in1793 werd hij houtvester der stad 8. Toen hij, drie weken na zijne afzetting,

1 ZQ maakten 7 Januari 1741 een gemeenschappeldk testament voor mr. M. Maten de Jonge.2 Elias, a. w.. 11, 1035.3 Elias: a. w., 11, 930 en het register (1215).

79

op 8 Februari 1795 overleed, kon hij dus op een welbesteed leven terugzien.Uit zijn huwelijk met Anna Maria Calkoen (-J- 15 Juni 1800, op 57jarigenleeftijd) had hij ééne dochter, Anthonia, die vóór hare ouders op 28jarigenleeftijd, 10 Maart 1792, overleed, na in een bijna 8sjarig huwelijk aan denlateren burgemeester mr. David Willem Elias twee kinderen te hebben gesschonken : mr. Gerbrand Faas Elias en Anna Maria Elisabeth Elias. Bijboedelscheiding voor den notaris B. Nolthenius werden de perceelen aan deKeizersgracht en de Kerkstraat toebedeeld aan de dochter. Deze stelde bijhaar testament, op 7 April 1854 voor notaris W. P. C. Fabius verleden, toterfgenamen voor 3/4 haren voornoemden broeder en voor 1/4 hare nichtJanna Catharina Susanna Elias, dochter van haren halven broeder Jan, uithaars vaders tweede huwelijk met Catharina Susanna van de Poll, en echtgenootevan dr. Jan Conrad Hacke.

Deze erfgenamen verkochten de perceelen op 19 Augustus 1861 aan JohannaAlberta du Bois, echtgenoore van Jan Eduard, baron Lewe van Aduard, teLaren, voor de som van f 40600, terwijl voor f 300 moesten worden over<genomen ,,de spiegels in de groote zijkamer en eetkamer (die een suitevormden), de togtdeur in de’ gang, de wijnrekken in den kelder en dekippenloop in den tuin”. Zestien jaren later, 31 Januari 1877, kwam het geheelecomplex weêr in veiling. Het was toen in waarde verdubbeld en ging voorf 82200 over aan Pieter van Notten. Deze liet onder leiding van denarchitect W. Hamer enkele verbouwingen verrichten: o. a. werd de stoepaan den achtergevel van het heerenhuis weggebroken en de voorkamer aande Vijzelstraatzijde door een deur met de achterkamer verbonden. Na hetoverlijden van den heer P. van Notten werden de perceelen op 23 September1918 voor i 143000 in openbare veiling verkocht. Ons medelid de heer

’ M. van Notten had de welwillendheid de oude eigendomsbewijzen te mijnerbeschikking te stellen.

NOTITIE

pagina 80

JAN VAN GIJSEN, DE AMSTERDAMSCHEVOLKSPOËET

DOOR CORN. J . GIMPEL

De pot viel om,De koeken waren kromEn de man heet Jan van Gijsen.

Wie herinnert zich niet uit zijn prille jeugd dat aandoenlijk: slot van hetverhaal der koekenbakkende vrouw, dat den naam van Jan van Gijsen betervereeuwigd zou doen blijven,.... dan zijn gedichten?

Het zij mij vergund u Jan van. Gijsen voor te stellen, niet in zijn kwaliteitvan ,,zoetvloeiend poëet”, gelijk zijn vrienden hem in den aanvang van zijndichterlijke loopbaan noemden, maar als manauitahetrvolk, die, levend veelal inde onderste lagen der maatschappij in den veelbewogen tijd van het begin derachttiende eeuw, ons vaak een eigenaardigen kijk op het Amsterdam van dientijd geeft, en terwijl hij werkt en worstelt om aan den kost te komen, metsteeds geringer succes, tot aan- zijn ondergang toe, ons zooveel curieuse toposgrafische, volkseigenaardige en sociale kijkjes te zien geeft, dat het hieromreeds alleen de moeite waard zou zijn een blik op zijn leven te slaan.

De man heet Jan van Gijsen l., Hij is geen Amsterdammer van geboorte, maarziet den 2gSten Mei 1668 te Haarlem het eerste levenslicht. Op die geboortenstad is hij niet weinig trotscb.

Vaderlijke stad,‘t Oud Kenmero Hoofd, mijn Krib, mijn: Wieg en Bakermat,Daar Laurens Koster eens de Drukkonst heeft gevonden,

Zijn naam wordt, ook door hemrzelf .in verloop van tijd, verschillend gespeld. Ik hebevenwel gemeend mij te moeten houden aan zijn eigen handteekening in een ‘exemplaarvan de Werken, toebehoorend aan de Mij v. Ned. Letterkunde, waarin hij; onder een berichtvan den drukker, ,,gene Exemplaren voor de zyne erkend, als de gene welke hy met zyn eigenhand heeft onderteekend”. En die onderteekening is gelijk hier doorloopend wordt gespeld.

82

roept hij nog in 1712 uit, en drie jaar later geeft hij zijn bundeltje ,,De verrmaakelijke Haarlemmer Hout”, dat met zijn snaaksche, niet al te platrerotischeminnedichtjes (zooals zoovelen zijner tijdgenooten die geven) in 1725 eenderden druk beleeft. De meeste van dergelijke bundeltjes, als de Overtoomschemarktschipper e.d., hebben niets plaatselijks, maar voeren slechts een verzasmelnaam om een partijtje prullaria aan den mansuitshetrvolk te brengen. VanGijsen’s Haarlemmer Hout daarentegen heeft als eerste product een lofliedwaarin wellicht ook de zoeker naar plaatselijke bijzonderheden iets van zijngading zal kunnen vinden. Deze opmerking echter alleen om aan te toonen,dat Van Gijsen, hoezeer ook later Amsterdammer opsenderop, nog steeds metliefde en trots aan zijn schoonen Hout denkt.

In die liedjes van zijn bundeltje neemt hij den echten volkstoon aan; hetblijkt goed in welke kringen vermaak in dit soort berijmde vertellingen (vanzeer oude houtsneedjes vergezeld) gevonden wordt, al tracht de dichter hieren daar den toon van Hooft’s Granida en Luyken’s Duytsche Lier aan te slaan.Jan van Gijsen is wever van zijn vak. Hij is dit blijkbaar nog in 1706,

wanneer hij op de bruiloft van zijn vermoedelijken patroon Willem van 00s~terwijk - zijdehandelaar en fabrikant, handelend onder de firma Willem enJacob van Oosterwijk - ,,ter gedagtenisse van het traktement gedaan aan zijneWerkbazen met hunne Vrouwen ten dage als zijn Ed. door den Band deshuw’lijks vereenigde met jonkvrouw Susanna van Mollem”, een gedicht maakt.Dat gedicht is op een lossen, gemakkelijke toon geschreven en wemelt vanuitdrukkingen die met het weven in verband staan. (Ook bij een latere der,gelijke gelegenheid, ter eere van Jan van Meekeren, maakte hij zulk eengedicht). Het zal zoowel aan Van Oosterwijk als aan het werkvolk, ook envooral om dezen reden genoegen gedaan hebben en in de oogen van VanGijsen’s medegezellen moet hij een goed figuur geslagen hebben. Als straksandere zijdekooplieden als David Leeuw van Lennep en Jacob Oosterwijk hetvoorbeeld van trouwen, en van tracteeren hunner, werklieden, volgen, is hetwéér Jan van Gijsen, die het dankdicht , , ,opgedragen door hun Trekr enVoetwerksBazen”, klaarmaakt, maar het is hier niet meer zoo los en verstrouwelijk van toon ; integendeel klinkt nu alles vormelijker, beleefder, omniet te zeggen pluimstrijkerig. Hieruit valt misschien op te maken, dat in heteerste dankdicht onze poëetrwever meer zijn eigen, natuurlijken toon durfdeaanslaan, omdat hij den bruigom beter kende en wist wat in diens smaak zou

vallen, ook zonder dat hij. op een Vondeliaanschen toon enkel zijn lof tot destarren verhief.Jan van Gijsen’s eerste gedichten kenmerken zich door een zeer ernstigen,

stichtelijken aard. Hij kiest als onderwerpen de twaalf hoofdrarticulen desChristelijken geloofs, hij volgt de spannende gebeurtenissen van zijn tijd ennoemt den koningsstadhouder Willem III beschermer des geloofs en der KerkeChristi. Hij vervaardigt elken 1’” Januari een nieuwjaarsgedicht voor ,,DekensVinders en GildsBroed’ren”, van godsdienstige strekking (De Werken bl. 8)en maakt een vergelijking tusschen den vrede der vorsten en den ,,Eeuwige vreede,getroffen tusschen God en ‘t gevallen Mensdom, verkondigd door de Engelenaan de Bethlemitische Herders” (bl. 21) een gedicht dat aldus aanvangt:

Hoe tragt elk thans om ‘t Vuur des Oorlogs te sien blussen.Mijn Landaard rekhalsd om de,zaal’ge Vrêe te kussen,Elk walgt van ‘t Oorlogstuyg, elk wraakt en vloekt Belloon.Liefkosende de Vree: die Halssvriendin der GoOn;Die ‘k mêe wel min, maar leer door ‘t meerd’ren van mijn jaren,Datse evenaard een Kiel, het wisselval der BarenVertrouwd, die voor de Wind heen zeylend’ buyten noodGeoordeeld werd, doch korts daar naar aan splint’ren stoot,Soo is-de Aardse Vrêe gebonden aan de togtenDer Vorsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Maar ‘t lust mijn Sangdust thans te singen van een Vreed’,Die noyt Tyran op ‘t onversienst verstuyven deed’,Besegeld door dat Kind tot Bethlehem geboren, enz.

De roem van Vondel, in 1679 door zijn kunstbroeders en vereerders grafswaarts gedragen, moet op de opkomende dichters van dien tijd grooten indrukgemaakt hebben. Ook den jeugdigen Jan van Gijsen heeft de nagedachtenisvan Nederlands grootsten bard blijkbaar geïnspireerd tot ijverige navolging.Hij treedt in het spoor van Vondel in zijn bezingen van de oorlogsfeitendier dagen, in zijn rouwdichten op burgemeesters en bekende personen, inzijn verjaarg en grafdichten op kennissen en vrienden, en vooral in bruiloftscgedichten, bij welke laatste Van Gijsen een buitengewone vaardigheid aanden dag legt.

Van het eerste geval zij hier een kort citaat op zijn plaats, in hetzelfdemetrum waarin Vondel (b.v. ,,De Koninklijke Harp”, opgedragen aan Cornelis

84

van Campen) zulke heerlijke verzen geschreven heeft. Het is, na het ontzetvan Turyn, de ,,Lofzang der Turinsche Borgers” :

0 Blijde Maar1 6 Godgeweyde Dag1Gewenst Ontzet, 6 zegenri jken Slag ,Wiens wederga alleen Pavia zag;

0 oorlogswonder 1Eugenius, 6 aller Helden Held,Wiens staale vuyst. ons. en ons’ Vorst hersteld;Die Vrankrijks macht steeds blixemd uyt het Veld,

En brengt ten onder.Turin, dat zal zoo lang de zilv’re Maan

’Zal aan het blaauw gewelf des Hemels staan,Staag looven ‘t geen gy hebt voor haar gedaan,

Met Stem en Fluyten :Op, Maagden Rey, op Borgers van Turin!Ontsluyt u poort, en haald d’aards Heyland in:‘t Juygd al wat leefd, 6 Vreugdel wiens begin

Niet is om te uyten.

Niet minder komt zijn Vondeliaansche aanleg uit in korte grafschriften, alsb.v. dat op burgemeester Dirck Munter (1701) :

Den wak’ren Munter, dien Godvrugten Borgervader,Des Raadhuys Zuyl, de hoop’ van Stad, en Staat, en Kerk ;Der Weeuw’ en Weezen hulp; der raadelozen Rader,Die rust hier lofflyk, met een nat bekreeten zerkBedekt. Zwyg Amstelaars 1 uw’ haat’ren mogten ‘t hooren.Wat d’Ystroom met de dood van Munter heeft verlooren.

Zijn grafschrift op Balthasar Bekker en het gevoelig sonnet op den dood vanzijn zoon Arend van Gijsen (1700) doen de gemakkelijkheid van den verspvorm en de bezonkenheid der gedachten in geen mindere mate uitkomen.

Maar vooral in de bruiloftsdichten overtreft Van Gijsen vele anderen. Hijzoekt zijn kracht niet zoozeer in de pikante schunnigheidjes, waarvan de gesbruikelijkheid de poëeten van zijn t i jd verontschuldigt, maar stapelt vaakallerlei verrassende wendmgen opeen, waarin hij zijn volkje op telkens andere‘wijzen laat zingen. Vooral dat genre wijst op ,,technische vaardigheid”. Ikkan mijn pen niet inbinden om, tot bewijs, althans een derde gedeelte van

85

één dier bruiloftsdichten te citeeren. Het is dat, waarbij hij de zilveren bruiloftvan zekeren Pieter Muys en Maria Blom bezingt, en na een ,Voorreeden”over het afgestoken vuurwerk vervolgt :

Maar ik hoorden and’re dingen,Want terstond begon een vrouw,Met een held’re keel te zingen:

Stem: Edel Huys Nassouw.

,,Kom Amstel Nimphen, kom,Gy die voor Muys en Blom,Voor vyf en twintig jaaren,Vlagt frisse MaagdepalmVlegt nu groene lauw’re blaarenEn zingd vergooder galm.

Want dit gelukkig paarHeeft vyf en twintig jaarHet Egte spoor betreeden;Een zeegen ongemeen,Dit ‘s oorzaak, dat wy heedenHier vroolyk zyn by een.”Toen begon ik te bemerken,Om wat reeden dat ik daarZO veel Lugt en WaaterwerkenHad gezien. Men zong een aâr‘k Heb de woorden net onthouwen:

Stem : Wilhelmus van Nassouwen.

,,Wat werd er vreugd bedreevenNu Blom en Pieter MuysHun zilv’re Bruyloft geeven,De Gragt vol vuur, en ‘t HuysVol eeten en vol drinken,En taafels wel gedekt,En wat men kan bedinken.Dat maar tot vreugd verstrekt.”

Maar een ander zey. die vooysIs te oud, ik kan wat mooys.Op een van de nieuwste wysen:

8 6

Stemme: Arend Piefer Gysen.

,,Zaa wakker, toond u baazen,Al die hier zyn in huys,

En drinkt met volle glaazen,De gezondheyd van Piet MuysTot de kleinste toe in kluysSpringd dat hy sweet,En drinkt, en eet,Elk als een Vogel Struys.“’ .

enz.

Het zwakst is Van Gijsen in zijn Puntdichten. Ze zijn evenmin geestig alstalrijk. Het eenige wat er ons bij interesseert is het vernemen van eenigebijzonderheden uit des dichters leven. Daarover straks. Wat ons meer belanginboezemt is het ontmoeten van een Nieuwjaarsgedicht : ,,Aan Pictura’s Konstsgenootschap tot Haarlem”, en een dergelijk, ,,opgedragen aan haar E. Ed. Gr.Agtb. Heeren de Heeren Burgemeesteren, benevens de Konstlievende Burgerijder Stad Haarlem, Door het Konstgenootschap der Vlaamsche Witte Ansgieren, onder ‘t Woord In Liefd Getrouw”. Alweer een duidelijke overeenkomstmet Vondel en zijn vrienden van het Sint Lucasgild !Jan van Gijsen is tot heden enkel, als dichter, beoordeeld naar zijn latere

Amsterdamsche Mercurius. Geen wonder, dat hij te licht werd bevonden. Justusvan Effen, in zijn Hollandsche Spectator, sprak tien jaar na Van Gijsen’sdood smalend over zijn ‘goedkoope schrijven van gelegenheidsverzen en noemthem inclusief ,,een hkele rij straatpoëten en broodschrijvers”. Witsen Geysbeek,in zijn , ,Biographisch, Anthologisch en Critisch Woordenboek der Neder-landsche dichters” verwondert zich over het fraaie portret dat Folkema vanhem sneed en over de loftuitingen van een Pieter Langendijk aan Van Gijsengewijd. Hij deed te vergeefs onderzoek naar ,,‘smans Helden+ Lier+ en Minneadichten, Treur< en Kluchtspelen” en vervolgt dan op zijn eigenaardigeschamperen toon : ,,Jaren lang moesten wij wachten, eer onze nieuwsgierigheidnaar deze meesterstukken bevredigd werd ; in meer dan vijftig zoo openbareals private bibliotheken snuffelden wij te vergeefs; de geleerdste. bibliomanenhaalden de schouders op; eindelijk gaf een dezer heeren, die het onwaardeerbaar geluk had van een allereersten druk van Uilenspiegel te bezitten, ons

1 Wat hier tusschen aanhalingsteekens is gezet , s taat in het oorspronkeli jke cursief gedrukt.

87

hoop, dat hij ons, de opera omnia van dezen poëet zou kunnen bezorgen, vanwien Langendijk getuigde, dat in zijn tijd , ,gansch Neerland zijne puntrgedichten roemde” en voorspelde dat zijn naam vereeuwigd zou zijn en alseen stak op Pindus lichten zo;; eindelijk ontvingen wij ook het langgewenschtepakket , bestaande vooreerst in t ien deelen Amsterdamsche Merkuren, zeerzindelijk op grijs pakpapier gedrukt bij Jacobus van Egmont te Amsterdam(in zijn tijd vermaard drukker van straatliedjes en de walgelijkste janhagel=lectuur. Noot), die dezelven wekelijks bij blaadjes voor twee duiten uitgaf,” enz.

Het valt Geysbeek niet moeilijk uit de Amsterdamsche Mercurius eenige grepente doen waarin Jan van Gijsen inderdaad een treurige en belachelijke poëziete lezen geeft; hoe het komt dat hij reeds lang geen poëet meer is, zullenwij straks zien. En ofschoon ds criticus nu ook ,,De Werken” uit vroeger tijdvóór zich heeft, bespreekt hij die met dezen enkelen volzin : ,,wij geloovenwel te doen dat wij door geene uittreksels dit artikel nog verder rekken,waarom wij ook niet, eens de titels zijner tooneelstukken zullen opgeven.”

Hij komt dan, ten opzichte van Folkema en Langendijk, en van de omstandigrheid dat Jan van Gijsen in zijn nadagen niet zelden zitten bleef met onaLgehaalde gelegenheidsgedichten, die hij op bestelling gemaakt had, tot deconclusie : ,,Men ziet dat de arme bloed door meer lieden dan door den porptretteur Folkema en den dichter Langendijk voor den gek gehouden werd.”

De laatste criticus van Van Gijsen was tot heden de heer P. Beishuizen Gzn.,die in den Gulden Winckel van 1915, blz. 115. in navolging van Justus van*Effen, Van. Gijsen een prulpoëet noemt en geen goeds in hem ontdekken kan.

Hebben de heeren critici wel eens gebladerd in zijn bundels van kleineregedichten - zeer zeldzaam geworden - b.v. zijn ,,Vermaaklyk Buitenleven”,waar men o.a. een lofdicht op de tabak in vindt dat zelfs voor een verstoktnietrrooker als schrijver dezes aantrekkelijkheid heeft? Het volge hier tot besluitvan Van Gijsen’s goeden tijd:

OP HET TABAKSROOKEN.Zang :

Klinkdicht.0 Brandend Pypje, heete gloed!Eeq tydverdryf, voor elk ten besten,‘t Geen alle zorg verdwynen doet,En ‘t hoofd ontheft van muizenesten.

88

Tabak die my na boven leid!Ais ik u, door den wind gedreeven,Zie in de dunne Lucht verspreid,Dan zie ik ‘t voorbeeld van myn leven,

Dan is ‘t dat gy my denken doet,Aan ‘t geen ik eerlang worden moet,Een vlugtig stof, van geen vermogen.

Ik zie, wanneer ik van nabyUw rook wil volgen met myne oogen,Dat ik moet eindigen als gy.

Nu wij echter een kijkje genomen hebben in Van Gijsen’s vroegere werk,en een blik zullen slaan op zijn later leven, zullen wij waarschijnlijk én desdichters vroegere populariteit èn de vernietigende kritiek op zijn werk, dat uitonbekendheid voortspruit, begrijpen. Wellicht voelen we neiging om het ,,Iln’avait mérité, Ni eet exces d’honneur ni cette indignité” op den armen worstelaartoe te passen.

* 0*

Jan van .Gijsen is een autodidact in den meest uitgebreiden zin. In de Op6dragt aan George Bruijn, vóór zijn tweede deel, (1708) deelt hij. van eigenj e u g d m e e : b

‘k Beken ik heb niet dan myn moeders taal geleerd,‘k Ben in geen School, als om te leeren, opgetoogen,‘k Heb by Geleerde nog Weetgierige verkeerd,‘k Heb geen Minerva’s zog: nog Hengstebron gezogen,

wat reeds te merken zou zijn aan zijn ongelijke, zelfs voor dien tijd gebrekkigespelling, die wij hier enkel volgen om de authentieke beteekenis. -Dit zij echtervoor niemand een reden om hem niet met aandacht te volgen, want zijn poëzieis reeds hierom merkwaardig - hij zegt het met de eigen woorden in dezelfdeopdracht.

Omdat het uyt de Pen eens Ambagtsman komt vloeyen.

Want wij zagen reeds dat hij wever was, niet een van die wevers uit dendwazen tulpen< of den actiehandel, die hun spaarduitjes in bollen of momenteelgeldswaardige papiertjes stopten, het weefgetouw in den steek lieten, en òf

89

weldra met paard en koets rondreden òf armer dan ooit wtir achter ,,‘t houtenpaard” terugkeerden, maar een wever die zich weldra te goed voor het handwerkachtte, omdat hij ,,een aardig vers” kon schrijven. Hij bekent dit elders zelfin zijn PuntP, Lijke en Mengeldigten, pag. 89:

AAN N. N. OP ZIJN ZEGGEN DAT HET ZONDE WASDAT IK WEEVEN MOEST.

Gy zegt ‘t is zonden dat van Gysen weeven moet;En de Armendienaars van de kerk der DoopsgezindenDie zeggen weer, ‘t is zond dat gy ‘t zoo weynig doet,En dat gy nimmermeer bent op ‘t getouw te vinden:Dus is ‘t als David zegt, het zondigd al wat leefd,Den een om dat hy niet, en d’aâr omdat hy weefd.

Met dit geestigheidje maakt hij zich van den tegenzin in zijn werk af, enzijn vrienden, wij vermoedden het reeds in den eersten regel van zijn puntrdicht doen hun best hem in dien afkeer te sterken.

Tot die vrienden behoort in de eerste plaats Pieter Langendijk.Hoe kwamen deze ongelijksoortige eenheden met elkaar in aanraking?Langendijk, zoon van een metselaar, was eveneens een Haarlemmer. Hij was

vijftien jaren jonger dan Van Gijsen. Dat hij na den tegenspoed van zijn nietrdeugende moeder eveneens wever wordt, geeft waarschijnlijk geen aanleidingtot de kennismaking, want de familie Langendijk vestigt zich in Den Haag,maar de aanleg van den jeugdigen Pieter maakt hem tot patroonteekenaar voorgarens, damastz en servetgoed en met zi jn patronen gaat hi j den boer op,voornamelijk naatimsterdam, om ze aan de groote weverijen te verkoopen.Hier moet hij, die eenmaal de dichter van De Wiskunstenaars. Don Quichofen zooveel andere bekend gebleven tooneelstukken zou worden, in aanrakinggekomen zijn met Jan van Gijsen, die hem wellicht zijn hart opengelegd enzijn moeilijkheden geschetst heeft op den weg tusschen arbeidsplicht en liefshebberij.

Het is voor velen zoo gemakkelijk den Gordiaanschen knoop met een scherpzwaard door te hakken. Mislukken de levens waar een vonk genie in schijntte gloren, dan oordeelt men, dat het zoo verkeerd is een nuttig handwerk,een ambt dat een ,,burgerbestaan” biedt, weg te gooien. Bereikt de worstelendebegaafde echter zijn doel, dan wordt hem krans en kroon geschonken en

90

gesproken van den kunstenaar bij de gratie Gods die alles opoffert om zijnkunst en niets dan deze te dienen, en wien al het overige een gruwel moetzijn. Het succes of het ontbreken ervan wordt als maatstaf genomen om teprijzen of te veroordeelen. Maar het worstelend voorwerp zelf heeft een ganschandere taak dan zijn beoordeelaars 1.. .

Zoo gaat het ook Jan van Gijsen.Wij hebben in zijn gelegenheidsgedichten gezien dat hij een gemakkelijk vers

schreef en gezonde gedachten en aardige vondsten in een behaaglijk kleed wistte hullen; het zou ons niet moelijk vallen uit zijn overige vroolijke of ernstigerdichtwerkjes tal van bewijzen op te stapelen.

De lofdichten, die zijn onderscheiden dichtbundels voorafgaanl, zijn dan ookniet afkomstig van menschen die hem ,,voor den gek houden”, gelijk WitsenGeysbeek wilde, maar ernstig gemeende pogingen van bewonderaars en vriendenuit zijn goeden tijd om het werk bij de tijdgenooten aan te bevelen.

Geen wonder dat de man, zoo over ‘t paard getild, er naar begon te strevenuit de weverij en in de ,,poëzie” te komen. Hij wil van zijn pen leven, -een doel dat zelfs door de beste onder de tegenwoordige dichters en schrijversimmers nauwlijks wordt bereikt; was het niet een schertsend woord van Janten Brink, dat wie de wasch. stuurt op ‘~Graveland gcooter kans heeft omaan den kost te komen dan wie in Nederland van zijn pen wil leven?

Hoe kwam Jan van Gijsen tot zijn Amsterdamsche Mercurius?Jaarlijks had onze poëtische wever zijn nieuwjaarsp en koppergedichten ger

1 In het Eerste deel (1707) van P. Langendijk, J. Veríey, J. Spanjaart en E. Blens; inhet Tweede (1708): M. Brouerius, Advocaat, (die hem,, een tweede Vos aan ‘t Y” noemt),Abraham Bogaert, Catharina Gellius. Isaak Boelens, B. Blens, P. Laendijk, J. Spanjaart,J. Verley en N. N.; in het Derde (1711): B. Bl ens , zijn zoon Frans van Gijsen, J. Pook,J. Verley, P. Spanjaart, B. van Oudega en P. Langendijk.

Opmerkelijk is het voorbericht van den uitgever Cornelis van Hoogenhuisep bij hetTweede deel : ,.Alzo wy hebben gezien by het uitgeven van het Eerste Deel der Werkenvan Jan van Gijsen dat de Liefhebbers van de Dichtkonst het zelven zeer bemind engepreesen hebben, zijn wy te rade geworden, een Tweede Deel van denzelven Autheurin ‘t ligt te brengen, welkers Stoffe en verhandelingen den Leeser niet minder aangenaamzal zyn als het Eerste; alzo in hetzelve gevonden worden des hutheurs Stichtelijke Veerzenwelke van alle kundige, die dezelve geleezen hebben, eer zy nog in Druk waren, metverwonderinge zyn aangezien. Indien de Liefhebbers zoodanige achtinge voor dit tweedeDeel betoonen, als de Stoffe. daar in begreepen, waardig is, belooven wy, by tyd en wylen,hem een derde Deel te zullen mede deelen.”

91

schreven voor de gezellen van onderscheiden drukkerijen. Bij een van dezegelegenheden, namelijk in 1709, kiest hij tot onderwerp dat Mercurius doorJupiter wordt uitgezonden om eens rond te kijken wat in Europa zoo al voorvalt.Het rijm, dat veel succes schijnt gehad te hebben, heet de kopperende Mercuriusen vangt aldus aan:

Jupyn, nieuwsgierig om te weeten,Hoe in Euroop Gekoppert wierd,Gaf eerst Merkuur zijn buyk vol eeten,En heeft hem daarop uyt gestierd,Om alles netjes af te tuuren;Hy stak een zoopje in zyn zak,Nam afscheid van zyn naaste buuren.En deed zyn doosje vol Tabak.Daar op zoo is hy heen getoogen.En na so ruym een hallef Jaar,Toen kwam hy wederom gevloogen,En sprak dees woorden tot zyn Vaar, enz.

In ‘t voorbijgaan moeten we hier even bij de beteekenis der woorden ,,kopperen”en ,,koppermaandag” blijven stilstaan. Hiervan is nog steeds geen voldoendeetymologische uitlegging gegeven. Kuipers’ Woordenboek zegt : Kopperen =

‘k o p of letter (elders kruis en munt) spelen, waarbij men een aantal centenopgooit en het verlies of de winst afhangt van de omstandigheden of de kopof de letter van den vallenden cent boven ligt. En op Koppermaandag: eenop een anderen volgenden feestdag, een feestdag welke eenen Zondag voorsafgaat of volgt; de afleiding van het woord is onzeker; misschien staat heteerste lid in verband met koppelen, omdat de feestelijke Maandag onmiddellijkvolgt op eenen Zondag en wel op den eersten .Zondag na Driekoningen.

In Oudemans’ Woordenboek op Bredero wordt kopperen gegeven als feest,vieren., In Boekenoogen’s De Zaansche Volkstaal wordt gewezen op het versouderde ,,kop” als collecteschaal en een ,,koplooper” genoemd iemand diemet de collecteschaal rondgaat.

Niets is zekerder dan het onzekere, zoo ook hier. Daarom dient iedere pogingom het onzekere ,,k’opperen”, ook in verband met Amsterdamsche zeden engewoonten, te verklaren, in ‘t werk gesteld te worden. Uit Van Gijsen’s handigin den volkstoon gesteld ,jaaroverzicht”, de kopperende Mercurius, ontvang ik

92

voortdurend den indruk dat ,,kopperen” is eenvoudig: voordeel behalen.Schotland zou wel wat willen kopperen ; Bings, den Britschen zeevoogd, werdhet kopperen zoodanig verleerd, dat de auteur niet weet waar de zeeheld op‘t oogenblik zit ; ,,’ t Frans kopp’ren is thans niet met allen”;

Maar die het kopp’ren regt wil leeren.Volg Marlbourg, Friso en Eugeen;

KeursBeieren krijgt meê behagen nog eens te kopperen en laat de passen vanhet terrein van den strijd sterk bezetten, maar held MarJborough maakt denweg aanstonds weer open, ,,waardoor Keur Bey’ren, d’armen hals, terstond hetkopp’ren wierd benoomen”, enz. enz. Kopperen kan in al deze passages nietanders zijn dan voordeel behalen, en daarbij acht ik het mogelijk dat dezeoverdrachtelijke toepassing ziet op een vroeger gebruikelijk afgekort woord :kopper, voor kopergeld, gelijk in ‘t EngelschsAmerikaansch nog heden ,,copper”gezegd wordt voor kóperen geldstuk.l Hiermêe in verband schijnt mij ook dr.Boekenoogen’s ,,kop” te staan, een schaal waar wel in hoofdzaak koperengeldstukken werden opgeworpen. En zoo kan voorts de Koppermaandag ontkstaan zijn (waarom echter juist op di en dag?) uit de gewoonte bij verschillendegroepen (niet alleen de drukkersgezellen) om dan met schaal of ,,bos” rondte gaan tot het ontvangen van meest koperen geldstukken, een gewoonte diedenkelijk tot de grijze oudheid teruggaat, of zooals Van Gijsen het boertendin een zijner kopperdichten door de gezellen laat zeggen

.

. . . . dit is gebruyk geweest zoo meenig JaqrVan toen Methuzalem nog in de luyers waar,

Dit echter in ‘t voorbijgaan; misschien kan mijn zienswijze bijdragen tot hetduidelijker maken van het onduidelijke woord.

De titel van het bovengenoemde -koppergedicht kan Jan van Gijsen geholpenhebben aan den naam van zijn Maandaagse Amsterdamsche Mercurius, waarvanhet eerste nummer verschijnt den 18den September 1710 bij Jacobus van Egmont,Boekdrukker op de Reguliersbreestraat in de Nieuwe Drukkerij. Opmerkelijkis dat een Rotterdamsche uitgave, met geheel denzelfden inhoud (plus demededeeling dat ,,dese volgende Mercuren alle weken staan uyt te kbmen”)verschijnt bij Pieter de Vries, Boekdrukker in de Kotie Hoofdsteeg bij deHoenderbrugge. Alleen ontbreekt in den titel het woord Maandaagse. Deze

1 Copper, a halfpenny. - Shg dicfionary.

93

” plaatselijke exploitatie schijnt echter reeds het volgende jaar op te houden,althans in twee door mij gebruikte exemplaren komen de Rotterdamsche drukkenniet meer voor. In een , ,Noodig Nabericht” leidt Jan van Gijsen op dezevrome wijze zijn papieren kind bij den beminden lezer in:

Beminde Leser. wijl ik daag’lijks wierd verzocht,Om eens ter week iets tot vermaak te geven,Soo heb ik eynd’lijk dees Mercurius bedacht,Door Borger plicht tot liefd’ voor ‘t Vaderland gedreven,Wacht van mijn Pen niet dat zy nooyt door eenig woordSal Bondgenooten, Staat, Stad, Kerk of Raadhuys raken,Of yemand quetsen, ‘k vaar op die beloften voort,In Boertig Heldendigt de geest wat te vermaken,Hoewel myn hoofd vermaak, en eenigste oog’merk,Blijft ‘t heyl van ‘t Vaderland en Christi Ware Kerk.

We willen echter eerst eens zien wat de dichter ons in verloop van tijd vande zeden en gewoonten zijner stad- en tijdgenooten en van de gebeurtenissenin zijn onmiddellijke omgeving weet te vertellen, om hem daarna in zijndichterlijksjournalistieken loopbaan te volgen.

De eerstbedoelde bijzonderheden zijn niet weinige, en willen we ons bestek nietoverschrijden dan zullen we ons van te veelvuldig citeeren moeten onthouden.

Reeds in De Werken (11 115) maken we kennis met de merkwaardige familieVromhout, waarvan de dochter Maria befaamd is om haar ,,snarenspel”, dezoon J. zich als calligraaf ,,de kruyn met groene lauw’ren dekt”, en de moeder,Juffr. de Weduwe Vromhout” een beroep uitoefent dat we onder de Amstergdammers van dien tijd nog niet gezoçbt zouden hebben. Van Gijsen dicht,,Op haar Konst van Tanden in te zetten” :

Swyg schaamrood, die u zelfs alom laat Meesters noemen,Om dat gy konstiglyk den Mensch ‘t gebit onttrekt;Laat boven u een Vrouw met dubb’le reden roemen,Die geeft hetgeen gy neemt, versturven jeugt verwektDit ‘S ‘korist. waar op het Y en d’hmstel roem mag dragen,Waar op de tijd en nijd haar tanden stomp moet knagen;

Is *het niet jammer, dat we een man die zoo in vorm en woordspeling denvoetstap van een Vondel in een vers .weet te drukken, zich zien zetten toteen wekelijksche rijmelarij die Jan Rap en zijn maat aan ‘t lachen moet helpen

94

en onder welks puin en rommel wij de topografische en historischceconomischegoudkorreltjes moeten zoeken?

Het jaar 1710 schijnt voor Amsterdam een heel goedkoopen tijd te brengen.We lezen 17 October:

De Schelvis en de Both. die zijn hier schande koop,Het frisse Varkensvlees by ‘t pond of by de hoop,Is voor een Borger mee gemakk’lijk aan te raken

En op 22 Juni 1712 uit ,,Egmond op Zee”:

De Schelvis, hier van daag, vers uyt de Zee gebrogt,Zyn in de zestig stuks ‘t hoogst voor driegrootl verkogt,Vier Tarrebotten en naar gissing Duysend scharren,Voor een agt stuyvers, wiens oog zou niet verwarrenAls hy de Vrugten ziet van dit gezeegend Jaar?

Geen wonder dat op de kermis van dat jaar het volk de buik kon vullenen de keel kon smeren. Wie bijzonderheden over die volksgebeurtenis wenscht- de keus is te veel voor citaten - leze no. 2 van den derden jaargang ;Van Gijsen wijdt er een heele Mercurius aan1 Onder de bekende herbergenvan zijn tijd noemt hij de Kopersberg en het TurEschip, die, zegt hij later

Die nu Smolensco heet, dog voor een jaar of seevenHet Turfschip van Breda. daar Hospes Kramer woond,Die door zijn deftig Lijf en goede order toond,Dat hy de gonst nu heeft van Heeren, zelfs van Grooten,

en als hij de ,,genoegens” van den Zeedijk behandelt, dan neemt hij al juistde allures aan van onze moderne zedenbeschrijvers:

Ik hoop niet dat het u tot kwaad doen zal verleydenMaar eer-opwekken om hetselve te vermeyden.

Wijn en dranken zijn begin 1713 nog, tengevolge van den oorlog, duur;Van Gijsen vertelt een geval uit zijn buurt van een man die ,,door hoop gevoeddat het haast vreê zal zijn” (de vrede van Utrecht is op komst) zich zoodanigmet het leegen van de vaten heeft bezig gehouden, dat men hem met eenwindas af moest laten, en hij besluit weinig stichtelijk, en zeker niet naar dengeest van zijn program bij den aanvang der Mercurius:

1 Ongeveer 7l/r cent.

95

Deed elk zo, ‘k zag welhaast die duure Wyn van kant,En met de Vree de prys der Wynen merkelijk daalen,Dan kon een slegt Poëet zyn hart eens meede op haalenl

Uit een voorval, waarbij dieven een kalf van een dorstigen slager stelen,blijkt dat ,,de Vlees-verkoopers t’hans (Maart 1713, even vóór den vrede) omKalven zo verlegen (zijn), dat zij dezelve bijna tegens geld op opweegen”,maar enkele maanden later treedt een kentering in en

Franse Wyn is thans gemak’lyk aan te raeken,Daar legt thans Wyn genoeg in Heere, en Keizers gragt,En Singel.

De vrede doet thans wonderen en de feesten raken in vollen gang. Van Gijsenschijnt de feestdagen te hebben doorgebracht te Amstelveen, althans hij geeftop 14 Juni een verslag dat hem als ooggetuige doet kennen:

Geen eenig’ Dorp, ‘k geloof in ‘t gansche Nederland,Daar zoo gelijk als hier Fiktori is gebrand;Ik moet myn Leesers hier een schets van ‘t ZeegepraalenVan Nieuwer Amstel, of aârs Amstelveen verhaalen. .Nadat de Predikdienst ‘S namiddags was gedaan,Is te elkens het Kanon viermaalen ofgegaan,De kloeken luyden, en toen d’avond was gekobmen,Toen heeft men in het Dorp nog grooter vreugd vernoomen,Men stak een meenigte Pek, of Teertonnen aan,Voor ‘t Regthuis zag men achtenveertig ligten staan,Geen Huys in Amstelveen, dat niet en ulumeerden,Terwyl de Schout alhier de Ov’righeid Trakteerden,Ja niet alleenig die, maar zelven het gemeen,En open Tafel hield, genoegzaam voor elk een:Dat Ouwerkerk beschaamd, van verre stond te kijkenNaar ‘t Amstelveens gewoel en alle vreugde blijken.

In ‘t najaar van 1713 schijnt er te Amsterdam een soort van reddingsboeite zijn uitgevonden. We lezen (A. M. van 2 Oct.)

Een Poolsche ingenieur die heeft hier een MachineGevonden, daar men zig goedkoop van kan bedienen,Die van die kragt zijn dat men nimmermeer verdrinktJa schoon m’ in ‘t Waater vald, in geen zes daagen zinkt,

en onze volksdichter trekt uit deze schoone vinding de volgende conclusies:

96

Wat wil men ‘s morgens nu al Dronkaards vinden dryven,Met die Machine vast gebonden aan hun lyvenEn leggen slapen zoo gerust als in hun Bed,Tot dat er iemand komt die hun uyt ‘t Waater red,Wat wilder meenig Wyf nu om haar Man te dwingen,Hem daag’lijks drygen dat zy zal in ‘t Waater springen,En d’armen Man die zal niet denken dat zyn WyfEen van die konstige Machienes heeft aan ‘t Lyf,Wat zal men nu in verre, en afgeleege Landen,Weer Toveressen zien om Tovery verbranden,Dewyl dat nu de proef van ‘t zinken is gedaan,

en wat later (A. M. van 9 April 1714) maakt onze poëet zijn lezers aan ‘tlachen met de vertelling van een neger, die wat veel gedronken had en daarnaop de wallen, aan de Schans bij de helt, in een van de stadsvuilniskarrenkruipt om er zijn roes in uit te slapen. Den volgenden morgen, nadat de karrenin ‘t werk zijn gesteld, begint een van de mannen wiens wijk de Ridderstraatbevat, hier zijn arbeid en stort de nog gloeiende asch op de beenen van denslapenden nikker, die, brullend van pijn, opvliegt en den verschrikten vuilnis-man benevens de heele vrouwelijke bevolking van de buurt in de waan brengtdat de baarlijke duivel in al zijn afgrijselijkheid zich vertoont.. . .

Indien ‘t niet heusch gebeurd is , mag ‘t goed verzonnen heeten, naar ‘tItaliaansche spreekwoord.

De zomer van 1714 is weer van een groote vruchtbaarheid; visch en fruitzijn fabelachtig goedkoop :

Men wagt uyt Indien een groote, en ryke Vloot,De Walvis Vangst is ook dit Jaar byzonder groot:Een Pekelhaaring gold de waarde van vier duyten.Het groen1 werd daag’lijks met een telloos tal van Schuyten,Van Oost, West, Zuyd en Noorde in deze Stad gebragt,En dryfd gelijk bynaar geen geld waard, in de gragt;Het ov’rige. gelyk Aardbaajen. Bessen, Karssen,Waar mee de Menschen zig by Zomerdag vervarschen,Zyn dood goedkoop, en daarby zoet, ryp, bruyn en bol,Geen kind of ‘t koopt zyn schoot, of hoed en zakken vol.

Het jaar 1717 geeft aan Van Gijsen gelegenheid, in den breede uit te weidenover het luisterrijk spiegelgevecht gehouden ter eere van het bezoek van ,,haare

1 De groenten.

97

Majesteyt de Czarinne van Groot Rusland, op ‘t Y, den 14 Mey 1717”. Deomstandigheid, dat hij hierbij ooggetuige is, w.anneer hij beweert:

Wyl ik alles heb nauwkeurig afgespeurdHet geen in deze zaak merkwaardigs is gebeurd,Verzoek ik om verlof om dit naar eys te uyten,

kan er ons verzekerd van doen zijn dat hier onbekende bijzonderheden wordengevonden. Immers hij heeft zich op de vloot nuttig weten te maken:

Ik, weerloos van natuur, van d’Oorlog een vervloeker,Besteeden my op ‘t Schip van Schaap voor krankbezoeker,In welk een Ampt dat ik myn zelfs zoodanig kweet,Als ieder die myn troost genooten heeft nog weet.

Een paar maanden later probeert hij hetzelfde baantje te krijgen bij gelegenheidvan het admiraalzeilen, maar men vertelt hem dat er geen krankentroosternoodig is en hij krijgt den post van bottelier, wat hem nog wel zoo lief is!Van het admiraalzeilen, dat ditmaal om den sterken wind en de oneenigheidonder de deelnemers echter niet veel succes had, ontvangen we bijzonderheden,alsook van de lotgevallen van onzen man te Durgerdam. Te Zaandam vertoefthij in de 100 jaar later zoo bekend geworden herberg de Otter; hij maakt inzijn Mercurius een ware reclame voor dit adres. Den 17den Augustus maakthij opnieuw een spiegelgevecht mee, nu voor den Tsaar en de Tsarina, maaronze held kan er niet veel van vertellen.

Want van ‘t begin van het Gevegt tot aan het ende,Zag ik niet aars als rook, en vuur, en vlam opgaan,En dogt wel duyzendmaal, goé Vrinden en bekendenVaart altijd wel, nu is ‘t met Meester Jan gedaan,Straks zal zyn doode Romp zijn overboort gesmeeten,Die de Panhaaringen in ‘t Voorjaar zullen eeten,

maar het loopt nog al goed met hem af, en hij kort zich den tijd met debeschouwing van een partijtje geloofsgenooten, die de zaak nog al kalm opnemen :

Een Jagt kort agter ons, gelaàn met Mennonieten,Een Volk waarvoor dat ik altijd hoog agting draag,Hoewel hun doen begon my al wat te verdrieten:Zy gaaven de Roo Vlag geen een de minste laag.De Heeren zaaten of te rooken of te buyzen,De Juffers zongen niet als Lied’ren. uyt Kamphuyzen.

98

Behalve van het Turfschip van Breda, schijnt Van Gijsen ook een min ofmeer geregeld bezoeker van de Lindeboom te zijn, op de Lindengracht, ,,eenHerberg waard geëerd, om ‘t zoet gezelschap dat daar daagelijks verkeerd” enhier dwingt men hem op een gegeven oogenblik, ondanks zijn protesten, totkaatsen, hoewel hij van die kunst niets verstaat. Hij raakt den bal, maar dezevliegt hem zoodanig tegen de kaken, dat het hem onder ‘t schrijven van deMercurius nòg heugt. Wat niet verhindert, dat hij op de aanstaande kermisalle liefhebbers opwekt om naar de Lindeboom te gaan waar gekaatst zalworden om een zilveren bal en om zes zilveren dukatonnen, terwijl ,,Mol,Kermis bier en Wijn” geschonken zullen worden; onze exPkrankentroosterschijnt, naar den tekst te oordeelen, hier zelfs belast te zijn met de uitbetalingvan de prijzen1 In een andere herberg, de Eendragt in de Rozenstraat, zal,naar hij adverteert, (A. M. 12 Febr. 1718, n 0. 33) een hanengevecht de Vastensavondspret verhoogen, en hij legt er nadruk op dat hier ,,goê Wyn en Bier,goê koop en volle maat” wordt geschonken. Als tegenhanger van dit ruwevermaak, vinden we het niet minder ruwe katknuppelen vermeld, waarvanmeester Jan het bedrijf te Sloterdijk schetst, (A. M. 26 Juni 1718, no. 48)alsook van ,,het knupp’len van een Gans,” dat op den Overtoom, voor de Druyf,zal plaats hebben. (A. M. 7 April 1719 no. 31).

Na afloop daarvan zal de schoone grap vertoond worden van het afbijtenvan den kop van een pekelharing, ,,met mosterd digt besmeerd”, en denvolgenden dag, alweer op den Overtoom,

zal een BeerZig zelf dood Vegten met weergadelooze Honden,Zoo lang tot dat hy door dezelve is verslonden.

Kenschetsend, niet voor Van Gijsen, maar voor zijn tijd, is de smakelijkheid(om het zoo eens te noemen) waarmee zulke ,,volksvermaken” worden aanrbevolen en het gemis van ook maar het minste gevoel voor de arme dierendie bij dit bedrijf gemarteld worden.

Dat het echter bij dergelijke gelegenheden voor het ,,misdadig Amsterdam”ook nog om iets anders te doen was, bewijst ons een bericht van 17 Nov. 1719.Op de voorafgegane kermis was op ‘t Leidsche plein een ,,Beerebijt” te kijkgeweest, en terwijl het daar vol stond met gapende boerinnen, die zichmet haar mooiste spullen hadden opgesmukt, begon een partij dieven plotser

ling te roepen: ,,de Leeuw is 10~1” l De hierdoor ontstaande verwarring wasontzettend.

Al de Boerinnetjes, de een zo wel als d’ander.Die vloogen uyt de Tent en rolden op malkande;Een reeks Kruywaagenen met snoepery te koop,Die raakten meê met de Boerinnen over hoop.Het Dievensrot, om hier hun voordeel uyt te zuygen,Bedienden zich heel digt van Tasschen en van Tuygen,Waar van der geen een wierd vermist voor dat men zagOp welk een voet dat het geheele werkje lag.

Ofschoon de Amsferdamsche Mercurius zich blijkbaar niet, als zoovele dergelijkeblaadjes in later tijd, op het werven van advertenties toelegt, komen er nuen dan toch, en dan merkwaardige, in voor. Zoo omtrent het verhuren van,,de oud vermaarde Herberg Huys Te Vraag” aan den Sloterweg, om aanstonds,te Vrouwendag, of aanstaande Maay aan te vaarden” (A. M. van 18 en 27Januari 1719) of de adreskaart van den veelzijdig. werkzamen aansprekerWillem Berkhoff, waarvan de inhoud zelfs voor een Jan van Gijsen en zijntijdgenooten curieus genoeg was om in den Mercurius op te nemen. (11 Oct.1719). Willem Berkhoff n.1.

Die Presenteert syn dienst, aan die hem heeft van nooden,Als Aanspreeker der levendigen, voor de dooden,Tot welkers dienst hy ook Rouwgoed gaat Verhuuren,Zoo wel voor Vreemden als voor na bekende Buuren.Hy Onderwyst in ‘t Leesen, en Schryven, buyten ‘s Huys,Gelyk het Reekenen, en Koopmans Boekhouden in kluys.En voor die geenen die geen vroolykheyd verveelen,Leerd hy ze op Fiool, en Fluyt, Etcetera, Speelen.Bediend, met dat accoord, Baletten, Bruylofts feesten,En Gastmaalen, tot vreugd van Jonge en Oude geesten.

1 Zonderling genoeg niet: de b eer is los! Wellicht betrof het hier een wildelbeestensspel, waarin bij wijze van attractie ook een berengevecht plaats had. Wellicht ook, dat,,de leeuw is los 1” een geijkte uitdrukking was, bij wijze van een sauve qzzi peut. Of ontstondde uitdrukking om redenen van alliteratie ? Onze taal immers wemelt van dergelijke schijn.baar oplogische uitdrukkingen, waarbij de alliteratie de populariteit van de spreekwijzein de hand moet gewerkt hebben.

100

Nog zoekt, hy, door syn dienst, een yder een zijn gonst,In ‘t Leeren van de Fransche Taal, en Teken konst.En zoo er ymand nu zyn Woonplaats blieft te weeten,Het is voor op de Waal, die de Oude werd geheeten:Tot nader onderregt, zoo dient ten naasten dit,‘t Is by de Bantemer-brug, naast eenen Zilversmit;‘t Aanspreekers Bortje zult gy voor de deur zien hangen,En hy zal UE daar als Bon Amy ontfangen.

**+

Maar het wordt tijd dat wij van de Amsterdamsche bijzonderheden, waarvaner voor den snuffelgragen lezer in den Amst. Mercurius nog meer zijn tevinden, afstappen en eens omkijken naar leven en lotgevallen van den auteur,door hemzelf tusschen de bedrijven dóór verteld.

Wij zagen hem reeds voor zijn eerste nummers een stichtelijken stelregelpubliceeren, waarvan hij zich echter al spoedig zekere afwijkingen veroorlooft.Dit neemt evenwel niet weg; dat van Gijsen met en door zijn Mercuriusweldra tal van beschimpers zoowel als navolgers krijgt. .

Een van de eersten komen we op 12 Januari 1711 tegen (A. M. no. 19);wat den man hindert, blijkt niet: l

Een suyker soete Makelaar,Geen vechter; maar een kakelaar,Schopt grauwelyk op mijn Mercuuren,Hy kan van ongeduld niet duuren,Om my te spreeken, en te sien:Hy doed niet als sesthalven bien,Aan elk die my wil laten kyken,Dit is een Man die my sal lyken;Vriend komt maar met sesthalven aan,Gy siet mijn naam en woonplaats staan.

Bij deze gelegenheid vernemen we meteen ,des dichters nauwkeurig adres:,,In de Roosestraat, ‘t tweede huys van de laatste Dwarsstraat, na de Baan-gracht, tusschen de Slager en de Gerechtigheyt, op een optrapte Stoep, daar

1 Misschien moeten we in de eerste twee regels verborgen naam en vak van den aamvaller lezen.

101

een Ysere Leuning voor de deur, en de Naam van Jan van Gijsen op dePost van de deur staat. Tot Amsterdam. l

Er komen allerlei concurrenten, zelfs een Haagsche en een Spaansche (?)Mercurius, wat v. G. ongeduldig doet uitroepen (14 Febr. 1711, no. 23) :

maar Mercurist, Confrater, mach ik danGeen eenig ding tot mijn playsier alleenig schryven?Ik liet mijn Harlequin a om deze reden blyvenOmdat ik anders niet als Harlequinen sag,

> ‘t Is puur of ik geen ding alleenig maken mach;Doch om die Spaansche wil ik my niet eens verstoren,Maar schryven week’lijks weer een Duytse als te voren.

Al spoedig ook krijgt hij het met zijn Roomsche tijdgenooten aan den stok.In afwijking toch van het voornemen dat zijn pen , ,noyt door eenig woord(sou) Bondgenooten, Staat, Stad, Kerk of Raadhuys raken” steekt hij van tijdtot tijd den draak met toestanden en verschijnselen, die hem, als protestant,onbegrijpelijk of bespottelijk voorkomen. Hij verweert zich op dezen toon(Voorrede, 2dc j.g.) :

Men legt my ook te last dat ik door vinnig spreeken‘t Roomsch Catholiek geloof, en haar Belijders schend.Zulks is nog nimmermeer in een Merkuur gebleeken,Dies werd die zaak by my ten eenemaal ontkend:Maar grollen, die byna by (n)iemand ingang vindenVan die de oogen in het voorhoofd zyn geplaatst,En die maar strekken om de oonnoosle te verblinden,En daar van3 elk mee werd gekuyfeld, en gekaatst,

; Daar boert ik wel eens mee, en die dat niet wil lezen,Die slaat het over.

1 Ondanks al deze uitvoerigheid, die voor van Gijsen’s tijdgenooten natuurlijk niets tewenschen overliet, zouden we door zulke aanwijzingen het huis nog niet terug kunnenvinden, omdat v. G. niet vertelt of het in de aangegeven richting links of rechts, noordelijkof zuidelijk ligt. De ,,Gerechtigheid” is de wereld uit en de slager natuurlijk den wegvan alle vleesch gegaan. Maar een aanteekening in mijn particulier gevelsteenenboekverwijst naar de Kwijtscheldingen S5 fol. 256 vso en daar wordt gezegd dat het huis metde .,Gerechtigheid” aan de Zuidzijde van de Rozenstraat, stond. Dus moet het tegen*woordige nummer 147 zijn.

2 Voorkomende in 3 Lees: door.

Zoo had hij in zijn nummer van 12 Oct. 17 11, bij een bericht uit Napels,gespot met het bidden van de Napolitanen op ,,Zint Janwariis”, dat het bloedvan dien Heilige op dien dag ,,mocht vloeybaar weezen”, en den 30en Oct.1713 verklaart hij, bij een bericht uit Rome over den algemeenen Pauselijkenzegen :

Ten laatsten heb ik aan de Pauselyke seegenEn vollen aflaat ook eens part, en deel gekreegen,Want dezen Herder deeld een vollen aflaat mee,Aan al die wenschen, dat de sterfte onder ‘t Vee

\ Dog op mag houden, dat ik ider kan verklaarenDat al voor lang niet van mijn minste wenschen waaren,Zo dat ik na wat lang gewagt en taay geduld,My eens mêe met zijn zeege, en aflaat zie verguld,Hoewel ik nooyt aan hem verdiende die genaaden,Die schoon zy al niet baat, in ‘t minste niet kan schaaden.

Hier moet echter bij worden opgemerkt, dat, ofschoon van Gijsen deRoomsche kerk als zoodanig blijkbaar niet zetten kan, zijn spot niet deRoomschen in ‘t algemeen treft . In De Werken vonden we meer dan ééngedicht, gewijd aan Roomsche vrienden en bekenden (0. a . op leden derreeds genoemde familie Vromhout) waari,n met eerbied gesproken wordt overeen jaardag, samenvallend met ,,den feestdag van de Heiligste aller Vrouwen”;hij schrijft een vloeiend gedicht ,,op de 17de verjaaring van ‘t aannemen vanden Geestelijken Staat van Maria Sweermans, den 1 November 1700, zyndeFeestdag van Allerheyligen”, en zelfs een ,,VerjaarsDicht op .de PriesterlijkeOfferhande van den Eerwaarde Heer, Myn Heer Philippus Mensink, geviertop het Feest van den H. Bernardus”, enz., waaruit te besluiten zou zijn, datbij v. G. niet zoozeer moet gesproken worden van ,,papenhaat” als wel vanhet gewone reageeren van zijn niet<Roomsche tijds en landgenooten op verrschijnselen, die hun vreemd en lachwekkend voorkomen.

Hoe dit zij, de HaagscIte slaat volgens v. G. munt uit het geval,en zijn ,,redacteur”, Frederik Duym, biedt zich in de plaats van v. G. aanom . . . gedichten van allerlei soort voor allerlei gelegenheden te maken, watv . G. ,,tot (s)yn smert” constateert en als een ernstige bedreiging opneemt.Een nieuwe vijand daagt op in den verspreider van een schotschrift bij Hendrikvan Monnen verschenen, waarin gemeld wordt , dat Jan van Gijsen in ‘tDolhuis is gezet. De schrijver blijkt later zijn voormalige vriend Jan Verley

103

te zijn. Een heel nummer van de Mercurius wordt gewijd aan de weerleggingvan het ,,lasterlyk misdrijf”, - al het nieuws over de geheele wereld blijftliggen. Intusschen neemt het aantal zijner vijanden toe en hij dreigt voortrdurend het schrijven van de Mercurius te zullen staken omdat hij van allekanten met anonieme dreigbrieven wordt lastig gevallen (~4. M. 13 Febr. 1713),Hij zal met dat schrijven echter nog negen jaren doorgaan.

Het zijn evenwel, als wij v. Gijsen gelooven mogen, niet enkel dreigbrievendie hij ontvangt en niet uitsluitend vijanden die hij bezit. Bij den aanvangvan den tweeden jaargang A. M. vinden wij den gewonen vliegenden Merscurius vervangen door een wapen (men ziet het ook bij het portret doorFolkema afgebeeld) omgeven door de letters 1. V. G. Verheffing van Jan vanGijsen tot den adelstand? Een mededeeling in het nummer van 2 Nov. 1711geeft opheldering. Het grappig geval is als volgt vermeld:

Beminde Leezers, of die geene die dit raakt,‘t Versierde Wapen Schild tot eer van my gemaakt,En ‘t Lofsgedicht daarhy my in een Brief gezonden.Heb ik uytvoerlyk mooi, dog wonder vreemd bevonden,Wijl ik onmooglijk kan begrypen nog verstaan,Wie zoo veel moeyten heeft uyt gonst tot my gedaan;Nog min, wanneer, waar mee dat ik die eer verdienden.Dog wyl een Mensch heel graag heeft kennis aan zijn VriendenOp dat hij wederliefde en dankbaarheid bewystAan imand die hem, en zijn doen en Stamhuys prijst,En die door teken Konst, en Pen, ten top van EerenVerheft, en dat ik wel zou wenschen eti begeertenTe weeten, wie hy is die mij die eer aan doet.. . .

In ‘t kort, hij vraagt naar den maker, die zich echter schuil blijft houden,althans uit de Mercurius worden we diens idenditeit niet gewaar. Maar hetwapen van zijn ,,stamhuis” wordt aanvaard en de drukker, gansch niet af<keerig van reclame, zet het aan den kop van elk volgend nummer.

Het jaar 1717 brengt v. G. de triomf dat een kluchtspel - de naam blijktniet -. van hem wordt opgevoerd in den Schouwburg; hij maakt er in deMercurius braaf reclame voor en wekt zijn lezers (16 Mei) op, om, hoewelhet kostelijk Pinksterweer is en een uitstekende gelegenheid om zich aan denOvertoom of in de Diemermeer te vermaken, toch niet al te kwistig te zijnopdat er nog wat geld bij hen overblijft om a.s. Dinsdag den Schouwburg

104

te bezoeken en zijn kluchtspel te zien1 Of het de belooning voor zijn talentis, blijkt niet, maar de week daarop bedankt v. G. voor ,,die mooye Deegen”,die hem werd thuisgestuurd en óók voor de belangstelling in zijn kunst, ofschoonzekere criticus hem weer een oogenblik uit zijn humeur heeft gebracht.

De gif ten houden aan. Van Gijsen dankt voor de ontvangst van een potharing, uit onbekende hand, maar hij vraagt hoe het nu met de dorst moeten zag er wel graag bier bij! Hij ontvangt inderdaad ,,een vierendeel biers”en. tevens den naam van den schenker.was”

,,Een braave Salm, die wel gerooktwordt hem met Kerstmis thuisbezorgd, en in ‘t laatst van Januari 1713

bedankt hij voor genoten kabeljauw en wat later voor ,,ponden Chocolaat”.Of dit alles verzinsels zijn van onzen geestigen poëet? Zeker is dit niet hetgeval met zijn portret in olieverf, door ,,Meester Melder” (Gerard Melder?1693-1754) geschilderd en hem tot een Nieuwjaarsgift vereerd. Het portretis blijkbaar verloren gegaan, maar de mededeeling van de ontvangst ziet erdoor de bijzonderheden onverdacht uit. Eveneens verloren gegaan, althans totheden onbekend gebleven, is het portret geschilderd door Folkema, hem dooriemand uit Delft geschonken ; naar deze schilderij is waarschijnlijk de gravuregemaakt, waarvan een reproductie dit opstel versiert.l Hij dankt er voor enverzekert dat het portret gedurende en na zijn leven door zijn vrouw ofkinderen zal worden bewaard. (A. M. 8 Maart 1713).

Daarentegen klaagt hij in ditzelfde nummer over het feit, dat hij metVastenavond door zijn vrienden gepasseerd is:

De Vastenavond was hier deze week vry groot,Maar ik ‘ellendige was nergens niet genoot.

óók m. i. een bewijs, dat hij in den laatsten tijd nog al eens door schenskingen en noodigingen verwend is. Zoo meldt hij, met een uitvoerigheid, diemeer aan opgetogenheid dan aan fantasie doet denken, (A. M., 10‘juni 1718),,een. wonderlyk geval”, dat hij vreest ,,dat niet ligt weer beuren sal”. Aanzijn huis wordt n.1. gezonden een half anker wijn, ,,een goed tal Boteltjes(fleschjes) boordevol getapt met versche, zeer goe Nimweegse Mol”, tabak,,,Broodssuyker”, eenige dubbele kannen bronwater, blijkbaar ,,om daar doorde hitte te verbannen” een ,,kiekpastij van ‘t grootste en beste slag. Als iemandnog ooit op een Heere Tafel zag”, een braadpan met gebraden ,,Frikkedillen”

1 Door omstandigheden kon dit portret niet worden opgenomen. - Red. Jaarboek.

105

en een begeleidend schrijven waarin gemeld wordt, dat ,,zeker Heer of vier”hem zullen komen bezoeken om gezamenlijk te schransen en ,,te maken watplysier”.

Ik speelden, op dien dag, de rol van ‘t Vroolijk Waartje.

schrijft Van Gijsen ; hij laat langs het tuintje op zijn plaats de tafel dekken (hijwoont nu niet meer in de Rozenstraat, maar, na den dood van zijn vrouw,bij ,,Jan Belleflam Jr., Mr. Pruykemaker en Haarsnyder, Anjeliersstraat tusschende tweede en derde Dwarsstraat, aan de Noordzyde, aldernaast de DistelateurscWinkel de 3 Eentjes, staande de beyden Naamen op de Posten der deur) enis zoo dankbaar, dat hij de heeren in het zelfde tuintje heeft genoodigd op,,een Baarsje”, eer de zomer ‘t land uit is.

Maar als hem wat beloofd is, dat echter niet in vervulling komt, dan wordthij kwaad en schrijft er om: men heeft hem bij den totpstandsgekomen vredepiktonnen toegezegd om te branden en wijn om feest te vieren, maar den13den Mei kan hij ‘t niet langer uithouden :

Waar blyven de Pektonnen en de Wyn?Zend dog de eerste, eer dat zy nog duurder zyn,Of laat maar weeten waar ik die moet laaten haalen,Aars zend ze maar, de vragt die zal ik wel betaalen.Die ‘t raakt weet immers wel wat gy my hebt beloofd?

Hij ontvangt inderdaad (A. M. 29 Mei) zijn piktonnen en een vernieuwdebelofte van toe te zenden wijn, waarbij hij aanteekent :

Maar u Heer zenders brief, die schryfd van Rinsche Wyn,Dat hoeft zo net niet, laat het slegts Fransche zyn,

welke ,,bescheidenheid” niet verhinderen kan, dat men hem bespot om zijnbedelz,ucht, maar, zegt hij,

Schoon dat een Momus my ‘t verzoek bedisputeerd,En schrijfd op zijn manier, het zijn maar Bed’laaryen,Dat is alleenig maar omdat hy ‘t niet mag lyen,

en, zoo besluit hij,dies kan ieder ligt verstaan,

Dat alles uyt pleyzier en kortwijl werd gedaan:‘k Ben dankbaar, en vernoegd, en zal mijn zenders prijzenZo lang ik leef, en blijf hun Dienaar Jan van Gijsen.

106

In die houding gaat hij voort, ook in het geldelijke, en als een tijdgenootodichter hem tot een pennestrijd uitnoodigt (A. M. 1 April 1715) dan antéwoordt hij :

Goê Vrind gy zijt verkeerd, ik Digt nooyt als om Schyven,‘k Staa naar geen Roem, nog Eer, ik zoek geen Pennesstrijd,Ik heb geen lust, nog geen bekwaamheyd, nog geen tijd,Cy houd de Zeegepraal. want eer gy ‘t hebt begonnen,Zoo geef ik het u uyt lafhartigheyd gewonnen.

Dit zijn wellicht de beste plaatsen om aan te toonen hoever Van Gijsen,m e t z i j n Mercurensschrijverij, van zijn vroegere houding en standpunt is aEgeraakt, toen hij zich gekrenkt achtte door ,,zeeker geval van een voornaamPoëet” (Puntdichten in De Werken, 11 93).

‘k Had laatst een Digt gemaakt om zeeker deftig Heer,Maar 2 ingebeelde hoofd der Amstelse Poëten(?)Ging naar hem toe en bad. mijn Heer, doed dit nooit weer,Van Gijsen, dat is maar een Weever, moet gy weeten,Gund myn de eer dat ik u Digten maak en druk,Mijn naam zal aan u naam, veel grooter luyster geeven;‘k Dogt zyt gy Hoofd Poeët. ik blijf veel liever kruk,Want ‘k heb veel grooter walg van ‘t beed’len, als van ‘t weeven.

Zijn houding van Jafhartigheid”, zooals hij ‘t zelf noemde, vindt echterallicht óók grond in zijn doopsgezinde gevoelens van lijden en verdragen, watb.v. uitkomt in een antwoord aan zekeren Vogelzang, die hem van ,,Atheisterye”schijnt beschuldigd te hebben :

Gy zijt de eenigste in ‘t Magtige Amsterdam,Die zulk een slechte thoon tot hoon van my durfd zingen,Dan schoon gy buyten reen mijn Naam geeft trap, op trap,Wens ik u ‘t best, en drink u goede Beterschap!

* **

We zien Van Gijsen’s ,,poëzie” steeds minder worden. Sinds hij schrijvenmoest voor den broode, in plaats van aan een bepaalden aandrang gevolg te 1geven, kon het peil reeds niet anders dan dalen, maar mettertijd wordt zijnrijmelarij, ‘t zij door gebrek aan stof of aan lust, volstrekt ongenietbaar, en als

107

wij onder ‘t zoeken niet voortdurend bleven hopen op plaatselijke en socialebijzonderheden, zouden wij de Amsterdamsche Mercurius spoedig voorgoeddichtklappen. De vrienden, die elken nieuwen jaargang door lofredenen doenvoorafgaan, worden dan ook steeds kleiner in aantal. Hier komt bij, dat lieden,zelfs voorname, die hem hebben opgedragen een of ander gelegenheidsgedichtte maken, het werk niet afhalen of met de betaling in gebreke blijven. Hijvraagt, verzoekt, smeekt om geld, maar zij laten niets van zich hooren ; eindelijkdreigt hij’ bepaalde Leidenaars, een Hagenaar, iemand uit de Wormer en ,,eenop het best der Kyzersggracht”, hun namen in ‘t openbaar te zullen noemen,wanneer zij nog langer in gebreke blijven. Met één zijner schuldenaars, SimonDinkla, verliest hij ten slotte in dit opzicht zijn geduld. Dit zijn blijkbaar degevallen van voorrdensgekahouderij, waarop Witsen Gijsbeek doelde. Natuurlijkkomt dit alles de kwaliteit van inhoud der Mercuriussen niet ten goede. Enzijn moeilijkheden worden voortdurend gcooter, ofschoon hij er al schrijvendeden draak mee steekt. Gebeurtenissen als vergrooting van zijn familie of ziektezijner vrouw doen hem telkens verontschuldigingen maken voor het te laatverschijnen van zijn Mercurius, maar als hij een Amsterdamsch nieuwtje verrmeldt van een barbier, die met een kaaskoopersvrouw op den loop is gegaan,dan gaat er de tragipkomische verzuchting bij :

Wat heb ik nog een weergaloos geluk,By zoo veel Ramp en Kruys; en Tegenspoed en Druk,Dat mijn Barbier die staag mijn Vrouw haar voet komt sneyenNiet trachten zal om met haar op de loop te teyen;Hoewel ik wenschten dat ik haar zag op de loop,Dan had ik ‘t beter, als nu ‘k op herstelling hoop.Maar ‘k denk niet dat ik haar heel ligt zal op zien kuy’renZy legt helaas te digt en warmpjes in de luy’ren.

Toch komt af en toe nog een frisch vers, vol krachtige beeldspraak, hebinnerend aan zijn oude, echte dichtersdagen, uit zijn pen, zoo b.v. ten aanzienvan de mislukte pogingen der Franschen om met geweld of list tot vrede tekomen (A. M. 11 Januari 1712).

De Fransen tragten nog al, om de weereld wijsTe maaken, dat zy haast, onaangezien het Ys,Gereed zijn om in ‘t kort wat wonders uyt te voeren;Maar Leeser ‘t is maar voor de Gekken, en de Boeren:

108

Zijt vry verzeekerd, dat de Zeven Pijlse Leeuw,Onaangezien de Kouw, de Hagel, en de Sneeuw,Dien trotzen Fransen Haan dat kraaien zal verleeren,Ten kosten van zijn Kam, zijn Spooren, en zijn Veeren;Al komt hy weder met d’Olyf$tak in de bek.Hy zal zijn Lelien tiet planten, binnen ‘t HekVan Neerlands Tuyn, daar is in ‘t minst niet voor te dugten:Die Bloemen dragen daar te schadelyke vrugten.

en ook de goede humor is nog niet verdwenen, als hij bij ‘t vermelden vanden dood van een 108qarigen predikant te Berlijn aanteekent:

hy had driesensvijftig jaar geleerd.Die geene die hy in die tijd niet heeft bekeerd,En die hem hebben aangehoord en nageloopen,Daar is vrees ik niet veel bekeering van te hoopen.

Merkte de drukker en uitgever, @obus van Egmont, ten slotte aan hetafnemend debiet, hoe slap en min de Mercurius werd? Bij ‘t begin van 1718laat hij, nevens de Amsterdamsche Mercurius, een ander blaadje verschijnen:de Nieuwe Amsterdamsche Postrÿder (ik vermoed, dat in den gevel van zijnhuis op de Reguliersbreestraat een steen stond met een dergelijke figuur),geschreven door zekeren J. R., wat aan Van Gijsen aanleiding geeft in zijnMercurius hevig tegen den nieuweling, die zijn bestaan bedreigt, te keer tegaan. De nieuwe schrijver blijkt Jacobus Rosseau en een van Van Gijsen’svroegere vrienden en lofzangers te zijn. Een paar weken later draagt de Amr

+ sterdamsche Mercurius het uitgeversadres van Hendrik van Monnem, metwien Van Gijsen het vroeger aan den stok gehad heeft (1718, no. 33), maartwee maanden later is Van Gijsen weer bij van Egmont (no. 43) en een weeklater weer bij Van Monneml Deze adresverwisseling heeft nóg eenige malenplaats, maar nu wordt in een der volgende nummers door van Monnemde schriftelijke overeenkomst gepubliceerd, die tusschen hem en Van Gijsengesloten is, luidende :

,,Ik ondergeschreeve bekenne. op dato dezes, zijnde den 16 Augustus 1718,gecontracteerd te weezen met Mr. .Hendrik van Monnem, dat hy altijd zal drukkende door mijn gemaakte Merkuuren, mits my daarvoor betaalende de som van3 gl. 10 stuyv., zegge vierdehalve gulden, beloove ik ondergeschreeve hem Hendrikvan Monnem, alle bedenkelyke voordeelen toe te brengen, zoo veel in mijn versmogen is. Ter erkentenis der waarheyd, hebbe ik dezen met mijn eigen handonderteekend, J. VAN GIJZEN.

109

Deze publicatie blijkt evenwel buiten medeweten van Van Gijsen te z i jngeschied en deze wordt hierover zóó boos, dat . . . het eerstvolgend nummerweer bij van Egmont verschijnt, waar hei nu voortaan bli jven zal . Want,zegt hij,

van Monnem steldenIn de vijfde Merkuuc qns onderling Contcakt,‘t Welk ik nooyt toestond, ‘t geen mijn kostgewin verzwakt,Want wat raakt iemand wat is tusschen ons geschceeven,Veel min hoe veel hy my voor een Meckuuc moet geeven:Geringe Menschen daar ik mêe van moet bestaan,Die denken, zoo veel geld, ‘k zal by een ander gaan,En Ryke die tomtijds mijn Kruys door Munt verligten,Geeft hy een voorbeeld, waar naar zy zig kunnen rigten,

dus; zoo concludeert de dichter, met zoo’n man heb ik geen rekening meerte houden, want

daar gelden geen Verbonden,Na dat dezelve zijn van eene kant geschonden.

Zonder verdere gemoedsbezwaren loopt van Gijsen dus weer naar vanEgmont over, in wiens Mercurius hij aanstonds een nieuw boekje aankondigt:‘s Waerelds Baatzugt, ,, in 4” uytgebreyd en naargeleyd door Jan van Gijsen,die geene Exemplaren voor de zyne erkent als die by myn zyn gedrukt,want de zelve door de Baatzugtige Hendrik van Monnem voorbedagtelijkin Plano vol Frjuten zyn naargedrukt”.

Dit alles geeft geen onaardig kijkje op de 18de eeuwsche toestanden in deAmsterdamsche drukkerswereld en ook het ,,redactierhonorarium”, waarvan ’de publicatie (om de groottel). van Gijsen zoo opwindt, mag een zeldzamevermelding uit de journalistieke loontoestanden van dien tijd genoemd worden.

Van den concurrent onder Rosseau vernemen wij niets meer; blijkbaar heefthij niet veel pleizier van zijn papieren kind beleefd. Maar ook van Gijsengaat het, ondanks de schoone reclame bij de geschetste Yerwikkelingen, nietvoor den wind. Pas 48 jaar oud, verlangt hij, wat niet erg Christelijk meerklinkt, ,,naar ‘t Eliseese Veld”, zijnde hijzelf ,,zwak, blind, en vol Pijn”,terwijl zijn vrouw, ,, naar allen Doctoorsreeden, de straat nooyt weer betreeden”zal. In de Voorrede van den zesden jaargang der Mercuriussen verhaalt hijvan den dood zijner vrouw. haar langdurig voorafgaand sukkelen, het stelendoor zijn meid van al zijn goederen, de moeilijkheden met zijn zeevarenden

110

zoon, het toenemen van zijn lichaamslijden aan ‘t graveel enz., - ‘t schijntdat alles zich vereenigt om hem naar lichaam en geest te vernietigen. Vooralde dood zijner vrouw, Maria Koning (hij meldt dat ‘t zijn tweede vrouwwas) moet hem veel kwaad gedaan hebben; zijn huwelijksleven, ofschoon volwederwaardigheden, schijnt niet ongelukkig geweest te zijn en wie zijn gedichtop de 50ste verjaring van Maria Koning leest (De Werken, 111, 144) vindtde uiting van een vooral dankbaar man, ,, die nooyt Moeder of Moederliefdezag”, voor zijn trouwe levensgezellin.

Maar nu gaat het met van Gijsen snel bergafwaarts. Ik verdenk hem ervandat hij aan den drank raakt.Zoo hier en daar in zijn oudere gedichten komt niet onduidelijk zijn voors

liefde voor wijn en zijn afkeer van koffie en thee aan het licht. Als hij een36sjarige juffrouw geluk wenscht met haar verjaardag (De Werken. 1. 94) wilhij gaarne op haar gezondheid drinken, maar, zegt hij,

Maar gebrande BoonenvogtEn verdroogde blàan, de VrouwenVoor mijn part wel mogen houwen,Als ik slegs een glaasje wijnWrang al waar ‘t maar van de RijnHeb tot tijdverdrijf te likken,

en in de buurt van zijn woonplaats wemelde het van drankgelegenheden.waar hij mogelijk de stof voor zijn Mercurius moest opdoen.

Zelf vertelt hij, dat hij met een vriend, die ,,door wijn versukkeld schier opd’oever van den dood” was, op een nacht in de Schagerlaan van de bankwas gerold. Men steekt den draak met hem en hij doet ‘t met zichzelf: teSloterdijk komt hij, tijdens het katknuppelen in een herberg waar het geweldigrookt, zonder dat men tegen dit ongemak middelen weet. Iemand komt tothet besluit dat er een grooter ,,gek” op het huis gezet moet worden, waaropVan Gijsen ijlings vertrekt,

Wznt als de grootste Gek moest worden uytgekeurd,Dan had ik wis het eerst geleegen aan de beurt.

Jicht, pleuris, koortsen en ,,steen” martelen hem om ‘t zeerst en verhinderenhem in ‘t geregeld schrijven van zijn Mercurius (1 Sept. 1718). Einde Januari1721 voelt hij , dat er geen geneeskruiden meer voor hem wassen en hij

111

lijdt blijkbaar groote armoed. Hij, de vroeger steeds blijmoedige, schrijft:

Zo lang het my zo gaatGelijk het heeden doed zo ben ik buyten staat,Mijn kostgewin dat is mijn Schrijven voort te zetten,Terwijl mijn Ziekte, en mijn oogen zulks beletten,Ik kan maar uyt een oog met een kleyn straaltje zien.En God die weet wat my nog verder zal geschien;De straat kan ik niet meer gebruyken door mijn oogen,Het maag’re Spook de dood heett my te lang bedroogen.

Het begrafenisbriefje - door wien gemaakt? - is alweer origineel, o p rij m.

Anno een duyzend, zeven hondert twee en twintig in Vreden,Den derden van Sprokkelmaand werd UEd. ter begraaffenis gebedenMet Jan van Gysen, Poëet, die nimmer schreef dan op maat.Het lijk zal uitgedragen werden in de Eglantierstraat,Ten huize van Belleflam, Haarsnijder, daer hij woonde,En aan de Buuren steeds zijn goede gunst betoonde,‘t Is aan de zuydrzij, bij de derde Dwarsstraat, om wel te verstaen,En om niet verkeerd, of door abuys voorby te gaan,Zoo zulje daar den Baar voor een gang zien praalen,Daar men het Lijk met ordentlijkheid op zal haalen.U Naam zal geleezen werden, om te gaan met verlof,Tegens drie uuren, na het Karthuyzers Kerkhof.

Na zijn dood breekt een leger van graE, rouws en spotdichten op hem los.Zijn vroegere vriend en latere mededinger Rosseau verzamelde er minstens eenvijftiental (opgenomen in een bundeltje, waaraan een kluchtspel : De Botermarkt,voorafgaat , Ribl. der Mij. voor Ned. Letterkunde te Leiden) en nam ook eenaantal grafschriften op, die door Van Gijsen zelf bij zijn leven vervaardigdzouden zijn, niet geheel onmogelijk als wij nagaan hoe de man soms met waregalgenhumor eigen lichaamslijden en armoede in een bespottelijk licht stelde.

Maar vooral kwamen de spotdichten los. En hierin wordt onbarmhartigVan Gijsen’s voorliefde voor een ,,hartige teuge” gehekeld. Robert Hennebo,de dichterrherbergierractiehandelaar, die zelf onze letterkunde verrijkte (1) meteen ,,Lof der Jenever”, herdenkt ook de poëetjes van zijn tijd, en noemt onderde dorstige drinkers Van Gijsen voorop. *

Stem Gecomponeerd door E. Waller.

Adagio lamenfableNu treurt mijn ziel, door rouw bevaân;

‘s Is met Merkuur, ‘t is met Merkuuc, helaas, gedaan!Nu Jan van Gyzen (bis)Is zeer gaan rijzen.Traan, oogen, traan,En werd fonteinenVan brandewijnen.

Ween1 ween met mij Jeneverstookers,Helaas1 zijn dood

Valt u zo zwaar op ‘t hert als loot,Of stokvismookers.

Dien Letterheld wiens schrand’ren geestEen straat orakel is geweest,Die Bombeena om rnd te verkoopen.De stad heeft op en neer doen loopen,Leid nu helaas I in ‘t graf en rot!Hoe deftig klonk zijn rommelpotWanneer hij. met zijn boerse tongMyn deunen zong:Of dat hy van der helden lof

Of bruilofts stofEn van den lof

Vivace 3!8

Allegro B/s

1 1 2

Want Jan van Gijzen. die steeds Moutwijn zuipt met stroop,Als zijn gewoon Liqueur, kan voor drie Leversrijmen lEen gansche maand zijn maag vol Keulsch Elixter lijmen;

Het meeste ,,succes” zal ongetwijfeld Jan van Elsland gehad hebben, die onderzijn Gezangen (Me druk 1730 blz. 126) opnam

DE KLAAGENDE MERKUUROver de Dood van den volgeestigen Dichter

JAN VAN GIJZEN.

Der vrouwen schreef;Of dat hy als een wortelteef

Of booze GrietZich hooren liet.

1 Bruiloftsgedichten.2 Blijkbaar een van de loopers, die de Mercurius langs den weg ventten.

113

Vivace 6/8 Hoe dikwijls heeft hy my doen mappenAls provrité of Laz’rusklappen ; lDien Hopman Ulrig, die op ‘t YMee in de vloot was,Doch gansch buiten nood was,Die zat als een schaap‘ in een boere pij

Wreede dood,Ach, hoe groot,Is dien slag1En ‘t geklagVan dees droeven dag1

Ai myKom schrei,Sta by, nu wy,

Wel vry, Gaan uijen schillen.Wie zal ‘r misbaarVan d’Amstellaar

En van de Sjapverkoopers stillen ?Gedaan zal ‘t weezenMerkuur te leesen.

Ik snik,En nik, En hik,

En voel al mijn leden trillen.Helaas1 Weg is dien baas1Ween, Egmonts kraaijers, ween 1Dien held in ‘t veld

Is heenEn heeft zijn strijd gestreen.

Na Jan’ van Gijsen’s dood is, gelijk wij opmerkten, geen goed woord meerover zijn werk en leven vernomen. Voorzeker zou dit laatste een heel anderenloop genomen hebben als hij zich, als een Poot, een ,,Wormerveersche Cats”en zooveel anderen, aan zijn ,,leest” gehouden en ‘enkel de poëzie beoefendhad als de geest vaardig over hem werd. Wèl ging het met zijn leven enarbeid als met de tabak, waaraan hij dat aardige, eenvoudige sonnet gewijd had.

1 Pauvretez of Lazaruskleppen, de klepperende houten instrumenten, die de arme melaatsschen oudtijds in de hand moesten hebben, wanneer zij de stad en de gezonden naderden.

NOTITIE

pagina 114

KRONIEK VAN AMSTERDAM VAN 1 JANUARI 1918 TOT 31 DECEMBER 1918

SAMENGESTELD DOÓR DR. JOH. C. BREEN

JANUARI 1918’ Nieuwjaarsdag. Dinsdag 1 t J an L. C. K o t t i n g, drukker, op 63ljarigen leeftijd. Dinsdag 1 ~nterpellatie&cheltema in den Gemeenteraad over den brand op de Stadsbelt, op 14 December 1917. Woensdag 2 De Gemeenteraad neemt eene voordracht van B. en W. aan, om f 2550 beschikbaar te stellen voor drie volksvoorstellingen in den Stadsschouwburg. Woensdag 2 De Gemeenteraad neemt eene voordracht aan kot restitutie voor brandstoffen.

Woensdag 2 Debat in den Raad over een noodziekenz luis. Woensdag 2 Ter gelegenheid van den di es der gem. Universiteit, houdt de rectorrmagnificus xof. dr. L. Bolk eene rede over Hersenen :n Cultuur. Dinsdag 8 staking bij de Nederlandsche Scheepsg >ouwmaatschappij (-10 Jan.). Dinsdag 8 3e Gemeenteraad machtigt in geheime zitting 3. en W. tot het onderhandelen over den aankoop van het Ned. Herv. DiaconieoWeesl huis aan de Stadhouderskade, ten behoeve van een noodziekenhuis. Woensdag 9 De Gemeenteraad besluit tot handhaving van het besluit betreffende de restitutie voor

brandstoffen. Woensdag 9 Viering van het 50sjarig bestaan der Sint Josephsogezellensvereeniging.

Woensdag 9 Staking van sneeuwropruimers.

Woensdag 9 25sjarig jubileum van G. A. Bis c h o ff, ad= ministrateur van Liefdadigheid naar Vers mogen. Zaterdag 12 J. Oderwald wordt benoemd tot Comr mandant der Kweekschool voor de Zeevaart.

Zaterdag 12 $ J o a n H. S c h m i t z, kolonel der voormalige schutterij, op 65sjarigen leeftijd.

Zondag 13 t J. G. Olivier, arts, op SlGjarigen leeftijd.

Zondag 13 Relletjes in de buurt van den 0.2. Achterl burgwal. Maandag 14 25sjarig jubileum van dr. J. Kuip er, geneesr heersdirecteur van het WilhelminacGastl huis. Dinsdag 15 Hevige sneeuwstorm. Woensdag 16 Brand, Admiraal de Ruyterweg 337 en 339.

Woensdag 16 De Gemeenteraad besluit tot opheffing van

,het verbod van étalagerverlichting. Woensdag 16

.

116

De Gemeenteraad stelt eene gewijzigde 10 o nr Protestsvergadering van broodfabrikansr e g e l i n g v o o r g e m e e n t e w e r k l i e d e n ten en bakkerspatroons. Dinsdag 29vas t . Woensdag 16 -/- Mei. Schaft, het Oranjevrouwtje van-) 1. Teixeira de Mattos, op 70sjarigen den Zandhoek. D i n s d a g 2 9leeftijd. Woensdag 16 Ten Stadhuize wordt de nieuwe Kiezersr25jarig jubileum van Jan M u sc h. tooneelr lijst vastgesteld, tellende 151.197 namenspeler. Donderdag 17 tegen 104.366 in 1917. Woensdag 30Brand, Zeedijk 79. Vrijdag 18 De Gemeenteraad verleent eervol ontslagBrand, Nassaukade 500. Zaterdag 19 aan C. T. Knottenbelt als gemeenteront-Moo,rdaanslag op eene vrouw, Van Hos vanger, met benoeming tot tijdelijk adviseurgendorpstraat. Zaterdag 19 voor de financiën. Woensdag 30In eene vergadering van een comite van De Gemeenteraad neemt met 32 tegen 11manufacturenhandelaars worden maats stemmen een voorstelcAbrahams.Van denregelen genomen tegen den k et t i n g h a n de 1. Tempel aan om B. en W. te machtigen tot

Maandag 21 den aankoop van het Diaconieweeshuist M.H. G.Th. Fiedeldy Dop, oudslid van der Nederduitsche Hervormde Gemeente,den Gemeenteraad, op 46sjarigen leeftijd. dit in te richten tot noodziekenhuis en

Maandag 21 daarvoor een bedrag van f 2.400000 besOpening van het physiologisch laborar schikbaar te stellen, met intrekking van hettorium der Vrije Universiteit. raadsbesluit van 30 October 1916 in zake

Zaterdag 26 den bouw van een hulpziekenhuis.Relletjes in de Dapperbuurt. Zaterdag 26 Woensdag 30Aanslagop hetkruitmagazijn bij Halfweg. Geval van vergiftiging in een gezin aan de

Zondag 27 Lauriergracht, tengevolge waarvan twee kinsDoor het Kiescollege der Nederduitsche deren sterven. Donderdag 31Hervormde Gemeente wordt tot predikant Brand, Korte Dijkstraat 14. Donderdag 31beroepen ds. H. E. Gravemeijer te Steens f- Daniël de Lange, oudrdirecteurvan hetwijk. Maandag 28 Amsterdamsch Conservatorium, op 76SjarigenOprichting eener afdeeling van den E c o n o l leeftijd te PointsLoma in Californië.mischen Bond. Maandag 28 Donderdag 31

* FEBRUARI 1918 CEProtestrvergadering van de leden der drie 1 cureur, op 53sjarigen leeftijd. Zaterdag 2Amsterdamsche slagers-vereenigingen. t J. J. Eckmann, hoofd der 0. L.S. no. 110,

Vrijdag 1 Zeeburgerdijk 25. Zondag 3In werking treding der reglementen op de Staking, uitgeschreven door het Plaatselijksdistributie van goedkoope schoenen, klom. Arbeidsssecretariaat ; d e nietsanarchistischepen en sajet. Vrijdag 1 organisaties werken niet mede,25ajarig jubileum van E. W. de Jong, cor5 M a a n d a g 4respondent van het Algemeen! Handelsblad Protestrvergadering in het Concertrgebouw,te Londen. Vrijdag 1 uitgeschreven door het Revolutionairst Mr. J. C. van Marle, advocaat en pros SocialistischrComité: na afloop daarvan

1 1 7

ongeregeldheden in het Museumskwarr Huldiging van prof. dr. Hugo de Vriestier. 4 op zijn 70sfen verjaardag Zaterdag 16Het P. A. S. besluit tot opheffing der Joodsch congres in het Concertgebouw.staking. D i n s d a g 5 Zondag 17Staking aan de zwavelzuurfabriek (geëinr Demonstratief congres belegd door hetdigd 26 Febr.). Dinsdag 5 RevolutionairrSocialistisch Comité tegen dent Dr. A. S. Norden, arts. Dinsdag 5 oorlog, in Bellevue. Zondag 17De Gemeenteraad verleent eervol ontslag ‘F Mej. J. W. C. van Kesteren, arts, opaan dr. D. J. Korteweg als hoogleeraar aan 43ejarigen leeftijd Maandag 18de gem. Universiteit. Woensdag 6 De Gemeenteraad besluit, met het oog opDe Gemeenteraad besluit tot voortzetting de vernietiging door de Gedeputeerde Statender exploitatie van volkstuinen voor den van NoordsHolland van het raadsbesluit vantijd van één jaar. Woensdag 6 2 Januari, de volksvoorstellingen inDe Gemeenteraad stelt eene verordening vastvoor het distributiesbureau.

den Sta dss c h o uw b ur g van gemeentewegete doen geven buiten bezwaar van de ge*

Woensdag 6 meentekas. Woensdag 20De Gemeenteraad besluit tot uitbreiding van De Gemeenteraad besluit een adres van P.de centrale keuken. Woensdag 6 Muller C .S . , om vergoeding van de schadeStaking aan de plantenboterfabriek. ioegebracht aan hunne winkels bij de ons

Vrijdag 8 gereldheden op 4Februari te, stellen inB. en W. stellen een vast reglement op de handen van B. en W. tot praeadvies.rantsoeneering van m e 1 k. Vrijdag 8 Woensdag 20Verschijning van het eerste nummer van De Gemeenteraad besluit tot verkoop vanWendingen,maandbladvanArchitectura de Hoedenmakersgang en van een geret Amicitia. Zaterdag 9 deelte der Klokkengang. Woensdag 201 nstorting van een gevel, Lepelstraat 33 De Gemeenteraad besluit tot aankoop derten gevolge van den nachtelijken hevigen percelen Keizersgracht 804 en Kerkstraat 425storm. Zondag 10 en 427, ten behoeve van het Distributies+ Dr. K. Th. Wenzelburger, correspon= bureau. Woensdag 20dent van Duitsche bladen, op 75Siarigen De Gemeenteraad keurt eene wijziging vanleeftijd. Zondag 10 het reglement van orde goed, waarbijW o ni n g - con g re s, georganiseerd door den bepaald wordt dat de raadsvergaderingen te 2nationalen Woningraad, in het gebouw der en te 8l/, ure zullen aanvangen.Vrije Gemeente. Maandag 11 Woensdag 2025sjarig jubileum van E. van Dien als ac. De Gemeenteraad besluit tot subsidieeringcountant. Maandag 11 der Amsterdamsche Grafische school,SociaalSDemocratische vergaderingen betrefs met in gebruik geving van het schoolgebouw,fende de levensmiddelenpolitiek. Weteringschans. 187. Woensdag 20

Dinsdag 12 De Gemeenteraad besluit de verhuring vanDe Plantenboterfabriek wordtstopgezet, denstadsschouwburgaande Koninklijkewegens bemoeielijking van het werkend pers Vereeniging ,,Het Nederlandsche Tooneel”soneel door de stakers Dinsdag 12 te verlengen tot 31 Aug. 1920. Woensdag 20

1 1 8

De slagers sluiten hunne winkels. met eene rede over De taak van den strafswoensdag 20 rechter.

Afscheid van J. de Jong, tooneelspeler. De Gemeenteraad neemt met ,28 tegen 12Donderdag 21 stemmen een voorstebBoissevain aan, bel

i- G. Deetman, tandarts, op 46sjarigen treffende het subsidieeren vande,Nedereleeftijd. Donderdag 21 landsche Opera. Woensdag 27Viering van den 50sten verjaardag van H enr i De Gemeenteraad benoemt tot gemeentesPolak, Voorzitter van den Algemeenen ontvanger J. H. Blankert. Woensdag 27Nederlandschen Diamantbewerkersbond. De Gemeenteraad besluit onderwijs in het

Vrijdag 22 machineschrijven te doen geven aan deDe Plantenboterfabriek wordt weder 4e H.B. S. m. 3 j. c. Woensdag 27opengesteld. Vrijdag 22 De Gemeenteraad besluit tot het bouwen vanVerzet van het publiek tegen eene militaire eene houten hulprremise voor de gemeen te,patrouille bij het overbrengen van een des tram aan den Amsteldijk. Woensdag 27serteur. Bij de Hortusbrug worden deze en Salarisrcongres van Rijkspersoneel in heteen der belhamels doodelijk gewond. Americanrhôtel. Woensdag 27

Zaterdag 23 25sjarig jubileum van J. P. Weisz als regentt Prof. dr. P. A. E. Sillevis Smitt, hoop van de Weezenstichtingider Gereformeerdeleesaar aan de Vrije Universiteit, op 5Cs Kerk.jarigen leeftijd.

Woensdag 27Zondag 2 4 OprichtingderAmsterdamscheChristes

Prof. Mr. B. M. Taverne aanvaardt het l i jke Middenstandsvereeniging.hoogleeraarsambt aan de gem. Universiteit Donderdag 28

CF . MAART 1918 +L e v e n s m i d d e l e n b e t o o g i n g , georganig tot uitbreiding der kantoorruimte in deseerd door de S. D. A. P. en het N. V. V. Beurs voor het Girokantoor.

Maandag 4 Woensdag 6t Dr. B. H, Step han, oudsdirecteur van 50sjarig jubileum van ds. P. J. Ro m ij n,het Burgerziekenhuis. op 58ljarigen leeftijd te predikant bij de Nederduitsche HervormdeZwolle. Maandag 4 Gemeente. Vrijdag 812l/, jarig tooneel-jubileumvan Else Mauhs Installatie van R. Wagenaar als rector van

Dinsdag 5 het Nederlandsch&raëlietisch Seminarium.Tot commissarissen van politie worden bel Zondag 10noemd J. J. Ploos van Amstel en D. Bij K. B. wordt gen.smaj, A. R. 0 p h ors tSchaafsma. Woensdag 6 eervol ontslagen uit den militairen dienst enDe Gemeenteraad besluit tot uitbreiding van wordt benoemd tot Commandant der stellinghet badhuis aan de Zaanstraat met eene Amsterdam gen.smaj. W. L. Overduyn.kinderbadinrichting. Woensdag 6 Maandag 11De Gemeenteraad neemt eene voordracht Huldiging van wijlen mevr. T. H. Janssosaan tot aanvulling der verordening op het ni US, directrice van het Hospitiun der VrijeGirokantoor. Woensdag 6 Universiteit. Dinsdag 12De Gemeenteraad verwerpt eene voordracht Uitreiking der bekroningen betreffende de

119

prijsvraag voor een nieuw gebouw der Rij ksracademie voor Beeldende Kunst.

Zaterdag 1 6t M. C. P. B arbe, directeur der Westerssuikeraffinaderij op 7lsjarigen leeftijd.

Z o n d a g 1 7-) H. Bij 1 e ve 1 d, oudsdirecteur der Gereforrmeerde Kweekschool, op 70zjarigen leeftijd.

Zondag 17Verplaatsing van het gemeentelijk pens i o enrbureau van het Raadhuis naar Keizers6gracht 121. Maandag 18Interpellatiesde Miranda in den Gemeentesraad over de vleeschr en vetvoorzierning. Woensdag 20De Gemeenteraad richt een adres aan deTweede Kamer inzake eene spoedige behansdeling van . het wetsvoorstel tot heffing vanopcenten op de dividend5 en tantiemer

belasting. Woensdag 20De Gemeenteraad verleent eervol ontslagaan prof. dr. J. te Winkel, als hoogleeraaraan de gem. Universiteit. Woensdag 20Eerste processie op het Begijnhof,

Woensdag 20Brand in de fabriek van poetsmiddelen,Laanweg 4. V r i j d a g 2 2Prins Hendrik bezoekt de stad tot hetleiden eener vergadering van het hoofd-bestuur der vereeniging De NederlandschePadvinders. Zaterdag 23-J- W. N. Repelius, oud-notaris, op 781jarigen leeftijd. Dinsdag 265 E. M. van Lier, arts, oudrofficier van gerzondheid le kl., op78sj. leeftijd. Donderdag 28De duur der broodkaart wordt op 14dagen gesteld. Zaterdag 30Eerste Paaschdag. Z o n d a g 3 1

A P R I L 1 9 1 8Tweede Paaschdag. M a a n d a g 1De Gemeenteraad besluit tot de stichtingvaneene bad% en zweminrichting bijdeningang van het Nieuwe Meer aan denSchinkel. Woensdag 3De Gemeenteraad besluit tot verhooging vanhet tarief der vroegritten. W o e n s d a g 3De Gemeenteraad neemt een voorstelsHendrixen de Vlugt aan, om voor een tij delij kweeshuis voor de Ned. Herv. Diaconieaan te wijzen een gedeelte van het FrederikHendrikplantsoen. Woensdag 3Betoogingen van vrouwen wegens denbroodnood. Woensdag 3Huldiging van generaalsmajoor A. R. Op5hors t . Woensdag 3H. M. de Koningin, prins Hendrik en prinsesJuliana bezoeken de stad, en zijn tegenwoorrdig bij de inwijding der Prinsessekerk,nadat de Koningin een bezoek heeft gebrachtaan de centrale keuken. D o n d e r d a g 4

i

Plunderingvanbakkerijenenbroodkarren.D o n d e r d a g 4

4Osjarig jubileum van Cor Schultze, toosneelspeler. D o n d e r d a g 4De Arrondissementslrechtbank veroordeeltde daders der inbraak op het Frederikspleinop 17November 1917, tot 2 jaren gevanrgenisstraf. Vrzzdag 5De scheepsbevrachting voor de binnenvaartter Schipperbeurs gaat over in handen vanhet Rijk. Z a t e r d a g 6Relletjes op het Beursplein en in de buurtvan het Stadhuis. M a a n d a g 8In den Gemeenteraad wordt eene motie=Van Hamel om de Regeering uit te noodigenzonder verwijl den invoer van buitenrlandsch graan te bevorderen, na bespreiking ingetrokken.

Woensdag 10De Burgemeester ontvangt ten Stadhuizeeene deputatie van vrouwen uit den Re v o 1 UI

1 2 0

:ionairrSocialistischenVrouwenbond. legenheid van zijn 80sten verjaardag.10 vrgfag 1 9

;takingaanWerkspoor(geëindigdlSApril). Ongeregeldheden in verband met de

1111

.

j!11111

I

Woensdag 10 staking aan de Hembrug. VrJdag 1 9t Aug. Janssen, commissaris der Deli- Openbare verkooping van den stalgin,Slaatschappij, op 53sjarigen leeftijd. v e n t a r i s van Gebr. Sisselaar op den N.Z.

Woensdag 10 Voorburgwal. Maandag 22\lgemeene Vergadering der Liberale Unie EmmabloemPcollecte. Maandag 22:ook 12 Apr.). Donderdag 11 Het huis van Huydecoper, Singel 548,t N. Piccardt, bibliothecaris bij het Paleis wordt met het aangrenzende perceel RegurYan Justitie, op Sbsjarigen leeftijd. liersdwarsstraat 75 verkocht voor f 426000.

V r i j d a g 12 Maandag 22Tot lid der Kamer van Koophandel wordt Constitueerende vergadering der Middensgekozen J. ter Meulen. Maandag 15 standspart i j . Woensdag 24De Gemeenteraad neemt een voordracht aan + Dr. A. Hal b e rs tadt, leeraar in de oudeaetreffende salarisverhooging en duurs talen, op 685jarigen leeftijd. Woensdag 24:etoeslag aan ambtenaren en beambten. Zware mishandeling met diefstal, Palar

Woensdag 17 medesstraat 6. Donderdag 25f Th. van Heemstede Obelt , op 611 Opening van het nieuwe gebouw der Ar5arigen leeftijd. Woensdag 17 beidsbeurs aan de Passeerdergracht.staking van losse rijkswerklieden aan de Zaterdag 27Hembrug. Donderdag 18 Afscheid van J. A. Tak, leeraar in het viool-Eene deputatie van de Sociaalrdemocrar spel aan de gem. Kweekschool voor onder5iische Vrouwenclub wordt door den wijzers en onderwijzeressen. Maandag 29Burgemeester ontvangen. Vrijdag 19 C. T. Knottenbelt treedt af als gemeente-Huldiging van prof. Aug. Allebé, ter ges ontvanger. Dinsdag 30

* MEI 1918 rE1 Meirvergaderingen. Optochten worden leeftijd.

IZondag 5

niet gehouden. Woensdag 1 De Gemeenteraad keurt eene overeenkomst75;ljarig bestaan der firma Henri Jullien. goed met het Rijk en de H. ‘IJ. S. M. bes

Donderdag 2 treffende de vergrooting van het emplacementf H. L. Berckenhoff, oudxedacteuxxors van het Centraalsstation. Woensdag 8respondent der N. Rott. Courant, te ‘srGrar Intrede van ds. H. G. W. Briedé als presvenhage. Donderdag 2 dikant bij de Nederduitsche Hervormde GelDe omvormer vari het nieuwe onderstation meente.der G. E. W. in het Leidscheboschje wordt in

Woensdag 8Hemelvaartsdag. Straatcollecte voor Liefs

werking gesteld. Vrijdag 3 dadigheid naar Vermogen. Opbrengstf7564.t C. J. Sc hulze, tooneelspeler, op 57sjari. Donderdag 9gen leeftijd. Zaterdag 4 Brand in de vischbakkerij van het Rijks:t D. J. Drayer, le deurwaarder bij de distributiebureau De Ruyterkade.Arrondissementszrechtbank, o p 68rjarigen Donderdag S

121

Moordaanslag, Marnixstraat 396. Interpellatie&cheltema over de w e r kv e rr10 schaffing. Woensdag 15

Eerste uitreiking van vischsdistributie. De Gemeenteraad benoemt tot gewoonkaarten. Zaterdag 11 hoogleeraar in de wiskunde G. Mannoury,Relletjes, waarbij vrouwen den vischvers tot buitengewoon hoogleeraar in de tropischekoop trachten te beletten. Zaterdag 11 geneeskunde dr. W. A. Ku enen, en totAfscheid van rabbijn J. Vredenburg. lector in de astronomie dr. A. Pannekoek.

Zaterdag 11 Woensdag 15-t G. M. A. van Leeuwenpastoorder par Herdenking van het 25sjarig bestaan derrochie van de H.H. Petrus en Paulus (De Gereformeerde Ziekenverpleging.Papegaai). Z o n d a g 12. Donderdag 16Jaarvergadering van A m s te 1 o dam u m -l- Mr. 1. Teixeira d’hndrade, voorzitter

Maandag 13 van Curatoren van her PortugeeschrIsraërHerdenking van het 25sjarig bestaan van den lietisch Seminarium, op 62darigen leeftijd.Christelijken Werkmansbond. Vrijdag 17

Maandag 13 + Mr. J. C. Baron Baud, procureursgene12%sjarig jubileum van mevr. C. J. A. raal bij het Gerechtshof, op 64sjarigen leeftijd.Speenhoff-Prinz, tooneelspeelster. Zaterdag 18

Maandag 13 Eerste Pinksterdag. Z o n d a g 19Botsingen bij het geleiden van werkwilligen, Tweede Pinksterdag Maandag 20die het werk aan de artillerieiinricha Candidaatstellingvoor deTweedeKamertingen bij de Hembrug willen hervatten, der StatengGeneraal. Ten stadhuize wordenmet stakers (ook 15 en 16 Mei). Dinsdag 14 24 lijsten van candidaten ingediend.Opening van lijn 19 der gemeentetram, Dinsdag 21Station Willemsparkweg-Station Muiderr f J. A. Tours, oudsdirecteur van Ons Huis,poort. Woensdag 15 op 74-jarigen leeftijd te Zeist. Dinsdag 2 1De Gemeenteraad verleent eervol ontslag De Bond van losse rijkswerklieden besluitaan prof. dr. Hugo de Vries, als hoogs de staking aan de Hembrug op te heffen.leeraar a a n d e gem..Universiteit, Donderdag 23

Woensdag 15 In den Gemeenteraad interpellatie-Van DienDe Gemeenteraad besluit aan de Openbare over de toepassing van de verordening opLeeszaal het gebouw Keizersgracht 444/446 de Inkomstenbelasting in verband met degeheel in gebruik te geven en de subsidie annuleering derRussische Staatsschuld;te brengen op f 35000. Woensdag 15 interpellatie.Wallis de Vries over het besDe Gemeenteraad besluit lijn 15 der ges planten der duingrondenmet voedingssme entetram te verlengen tot het terrein gewassen r interpellatie Abrahams over devan den voormaligen Parkschouwburg. en gasafsluiting. Vriidag 24lijn 16 tot het Beursplein. Woensdag 15 + L. Becht, stichter der Ned. Fabriek vanDe Gemeenteraad besluit tot gemeentelijke bronswerken, op 80sjarigen leeftijd te Baarn.exploitatie der woningcomplexen van de Vrijdag 24Vereeniging De Arbeiderswoning. t A. A. Tekelcnburg, teekenaar, op 33.

Woensdag 15 jarigen leeftijd. Maandag 27

122

104e vergadering der EvangelischrLur der tijdelijke gemeentesinrichtingvoor zieken5thersche Synode. Maancfag 27 verpleging aan de Texelschadestraat J. L. C.De Gemeenteraad aanvaardt een legaat van W o r t m an, directeur van den Geneeskundisf4000, door wijlen’ P. Langerhuizen Lzn. gen dienst.aan de gemeente besproken voor den aanr Intrede van ds. H. E. Gravemeijer alspregkoop van merkwaardige boeken voor de dikant bij de Nederduitsehe Hervormde GerUniversiteitslbibliotheek.Woensdag29 meente. Woensdag i9De Gemeenteraad besluit tot de oprichtig i- C. van der Linden. oudsdirecteur dervan een houten hulpgebouw voor het Nederlandsche Opera, op 79sjarigen leeftijd.n a t u u r k u n d i g l a b o r a t o r i u m a a n d e Woensdag 29PlantagesMuidergracht. Woensdag 29 Jaarvergadering der Algemeene StaatssDe Gemeenteraad besluit tot opheffing van partij. Woensdag 29den bakkerssnachtarbeid. Woensdag 29 Eerste uitreiking van. vetrdistributie.De Gemeentetaad benoemt tot directeur kaarten. Donderdag 30

* J U N I 1 9 1 8 rEBrand, Spuistraat 299. Woensdag 5 Nederlandsche Vereeniging Eerste ‘hulpDe Gemeenteraad besluit tot het aangaan b ij o n g e 1 uk ken, in tegenwoordigheid vaneener geldleening van f 15000000. prins Hendrik. Zaterdag 8

Woensdag 5 Afscheidscollegevanprof. dr. J. te Winkel,Ecne voordracht tot bestrijding van het hoogleeraar aan de gem..Universiteit.bioscoopkwaad wordt, na uitvoerig debat Maandag 10in den Raad, door den Burgemeester inger Protestvergadering van boterhandelarentrokken. Woensdag 5 tegen de wijze der distributie. Maandag 10De Gemeenteraad besluit tot verbod van den Een distributiereglement voor kaarsverkoop van tabaksartikelen aan king, sen, schemerlichten enz. treedt in werrderen beneden 14 jaar. Woensdag 5 king. Dinsdag 114Osjarig jubileum van ds. H. A. J. Liitge 83e Algemeene Kerkelijke Vergaderiag derals predikant bij de Nederduitsche Hervorms H e r s t e l d EvangelischrLutherschede Gemeente te Amsterdam. Woensdag 5 Kerk. Woensdag 12Straatcollecte ten behoeve van het N atios t J. van Rossum du Chattel c.i., direcrnaal Zeemansfonds. Woensdag 5 teur der Gemeentegasfabrieken, og 59-jarigenMr.A.A. baronvander Feltz volgt wijlen leeftijd. Woensdag 12mr. J. C. baron Baud op als procureurr Het ontwerp tot afsluiting en droogmakinggeneraal bij het Gerechtshof. Donderdag 6 der Zuiderzee wordt in de Eerste Kamert H. J. van der Plas, oudsassistent.resident zonder hoofdelijke stemming goedgekeurd.in Nederlandsch OostrIndië. op 7Osjarigen Donderdag 13leeftijd. Donderdag 6 Door leerlingen en oudsleerlingen wordt denBezoekvanledenvan Amstelodamumaan afgetredenhoogleeraarmr. J.A.van Hamelhet laboratorium voor gezondheidsi zijn portret aangeboden. Zaterdag 15leer. Zaterdag 8 Begin der kaasrantsoeneering.Herdenking van het 25-jarig bestaan der Zondag 16

123

Tot predikant bij de Nederduitsche Her% Roode Ster.vormde Gemeente wordt beroepen ds. A. + L. K u p e r u s, secretaris van het Javazcomité,C. G. den Hertog te Rotterdam, door op Sbsjarigen leeftijd.wien het beroep niet wordt aangenomen. Woensdag 26

Maandag 17 t Th. van der Velden Jr., hoofd derAfscheid van dr. A. J. de Sopper, predis leerschool bij de gemeente-kweekschool voorkant bij de Nederduitsche Hervormde Ges onderwijzers en onderwijzeressen, op 611meente. Zondag 23 jarigen leeftijd. Donderdag 27Oprichting eener Amsterdamsche afdeeling + F. G. Kramp. op 69sjarigen leeftijd.van de Vereeniging De Nederlandsche Zaterdag 29

43 J U L I 1 9 1 8 cl?Opening der Amsterdamsche Graphit gen, overgenomen van de bouwvereenigingsche School, Weteringschans 187. De Arbeiderswoning, aan hetVan Beuningenr

Maandag 1 plein en de Van Hallstraat. Donderdag 11Brand, Weesperstraat 31. Dinsdag 2 t G. van Arkel, architect, op bosjarigenVerkiezingen voor de Tweede Kamer der leeftijd te Abcoude. Donderdag 11StatensGeneraal. Woensdag 3 Intrede van ds. A. Klinkenberg als pres25sjarigjubileumvanZr.A.H.Y.Gerritsen. dikant bij de Hersteld EvangelischrLutherschedirectrice der Gereformeerde Ziekenverples Gemeente. Z o n d a g 14ging. Woensdag 3 Ongeluk met een roeibootje op de Zuid e rrAfkondiging van het wetsontwerp tot droogr zee, waarbij dri,e Amsterdamsche dames hetmaking der Zuiderzee; van vele gebouwen leven verliezen. Zondag 14wapperen de vlaggen. Vriidag 5 De Gemeenteraad verwerpt met 19 tegen 14Installatie van W. A. E. van den Pluym, dr. R. stemmen eenemotierBoisevain om het vormenLigtenberg, dr. J. Veth en R. N. Roland Holst van winterprovisie van aardappelen aanals hoogleeraren en van A. H.J. Molkenboer en particulieren toe te staan, Woensdag 17H. van de Poll als lectoren aan de Ac adem i e De Gemeenteraad aanvaardt de door mevr.van Beeldende Kunsten. Vrijdag 5 de wed. mr. G. A. van Hamel-% Jacob aangerOnthulling van een gedenksteen op de N. boden boekerij van wijlen prof. mr. G.A.Oosterbegraafplaats voor wijlen C. Frentz, van Hamel. Woensdag 17hoofd der Spiegelschool. Zaterdag 6 i- C. Trier, oudrdirecteur van het PoolscheProf. dr, A. Goslinga aanvaardt het hoog, Koffiehuis, op ul-jarigen leeftijd te Baarn.leeraarsambt aan de Vrije Universiteit met Vrijdag 19eene rede over Willem 1 als verlicht despoot. + A. G. C. van Duyl, oudshoofdredacteur

Maandag 8 van het Algemeen Handelsblad. op 88rjarigenProtestvergadering van.Amsterdamsche midr leeftijd. Maandag 22denstandsorganisatiestegen hetoprichtenvan -t Dr. J. J. P. van der Eyden, arts, opgemeentewinkels. Dinsdag 9 67sjarigen leeftijd. Dinsdag 23DebatindenGemeenteraadover de vreeschr De Eerste Kamer der StatensGeneraal keurtvoorziening. Woensdag 10 het wetsontwerp goed tot verlenging enOpening van het blok gemeentewonine wijziging van het octrooi der Ne derlandl

1 2 4 1

sche Bank. Woensdag 24 De Gemeenteraad besluit tot oprichting varDe Gemeenteraad neemt eene voordracht een verplaatsbaar houten koffiehuis aarvan den Burgemeester aan tot het aanstellen den AmStelveenschen weg. Donderdag 25van een negenden Commissaris van B r a n d i n h e t bads e n schaftlocaal delpolitie. Woensdag 24 Ooster-gasfabriek. Donderdag 25De Gemeenteraad besluit tot voorziening t J . H. Neiszeh, oudsdirecteur der ge:van alle woningen met electrisch licht. meentetram, op 64Sjarigen leeftijd.

Woensdag 24 Vrijdag 26A.Th.Hartkamp viert zijn70stenverjaardag. De verordening op de afschaffing van den

Woensdag 24 bakkersnachtarbeid treed in werking.+ S. Warendorf, uitgever, op 57cjarigen V n i d a g 2 6leeftijd. Woensdag 24 Opening van den speeltuin in het Ooster.De Gemeenteraad besluit tot aankoop eener park. Zaterdag 27waschinrichting aan de Jacob Catskade, om De arrondissementsrrechtbank veroordeeltdaar eene gemeentelijke waschinrichr den bedrijver van den moordaanslag inting te vestigen. Donderdag 25 de Palamedestraat (zie 25 April) tot eeneDe Gemeenteraad besluit tot splitsing der gevangenisstraf van 5 jaren. Dinsdag 300. L. S. no. 29 in twee schoolgebouwen. Eerste NoordlHollandsch Kinderzenl

Donderdag 25 dingsfeest. Woensdag 3 1

;E A U G U S T U S 1 9 1 8 *Eerste sterfgevallen aan Spaansche griep. Station doodgeschoten. Dinsdag 13

Donderdag 1 Opening van de paardentram Amsterr4Oajarig jubileum van Joh. G. J.C. Jansen, d a m - S l o t e n . Dinsdag 13controleur bij het kadaster. Donderdag 1 t Dr. M. Cohen Paraira, op 73Gjarigenf Albert P. Hahn, teekenaar, 0~41sjarigen leeftijd. Woensdag 14leettijd te Watergraafsmeer. Zaterdag 1 Reliefschepen, die wegens de staking teAanvaring van de brug over de Nieuwe Rotterdam niet konden lossen, worden inHeerengracht voor de Muiderstraat. de Amsterdamsche haven gelost.

Dinsdag 6 Donderdag 15i- Prof. C. L. Da ke, hoogleeraar aan de 4Osjarig jubileum als priesters van P. L.RijksrAcademie van Beeldende Kunsten, op De ss ens, rector van het SintrElisabethsjogjarigen leeftijd. Donderdag 8 gesticht, J. F. Graaf, pastoor der SintrVinri- Ph. Elte, hoofdsredacteur van het Nieuw centiuskerk, en L. S tolk, pastoor der Sint9Israëlietisch Weekblad, op 74sjarigen leeftijd. Catharinakerk. Donderdag 15

Vrijdag 9 Drie C hineezen door landgenooten versStaking aan de brood; en meelfabriek moord. Zaterdag 17Ceres. Maandag 12 -j- T. J. van Haren Noman, oudsdirecteur70e verjaardag van ds. D. J. Karssen, pre- der Nederlandsch&dische Handelsbank, opdikant bij de Gereformeerde kerk. 63Gjarigen leeftijd. Vzjjdag 2 3

Maandag 12 25sjarig bestaan van het N at i onaal Ar5Een Duitsche deserteur aan het Centraal beidssecretariaat. Zaterdàg 24

125

f J. H. Rössing, verslaggeversredacteur j-HenriëtteGoudsmit,hoofdderPestalozrvan het Nieuws van den Dag, op 7lsjarigen zischool, op 52rjarigen leeftijd. Dinsdag 27leeftijd te Haarlem. Zondag 25 Koninginnedag. Zaterdag 31

43 S E P T E M B E R 1 9 1 8 ;t,Congres der Socialistische Partij. Kerk. Donderdag 5

Zondag 1 R. Floor, subsscriba van den Kerkeraad der25sjarig jubileum van G. C. J. Bethe, hoofd5 Gereformeerde Kerk, op 54sjarigen leeftijd.inspecteur van politie. Zondag 1 Z a t e r d a g 7Opening der 5e H. B.S. met 3rjarigen cursus Mr. S. de Vries Czn. treedt, wegens zijnein de Zocherstraat. Maandag 2 benoeming tot Minister van Financiën, afMoordaanslag en zelfmoord, Bellamys als wethouder. M a a n d a g 9straat 55. Maandag 2 De Burgemeester wijdt in den GemeenteraadOpeningder gemeentelijke badr en zwemr een afscheidswoord aan mr. S. de Vries C z n.inrichting aan de Nieuwe Meer. Woensdag 11

Dinsdag 3 De Gemeenteraad vereenigt zich met eeneDe Gemeenteraad verleent als voorschotc voordracht om den onderwijzer W. Hu y :ten aan de woningbouwvereeniging Eigen nink, wegensherhaaldeinsubordinatie tegenHaard f 880.000 met eene crisisbijdrage van over het Hoofd zijner school, ontslag te versf 1.235.000; aan de Algemeenc Woning= leenen, doch voegt daarbij het praedicaat:bouwvereenigingf8OO.OOOmeteenecrisis- eervol. Woensdag 11bijdrage van f 1.150.000; aan de woningr Debat in den Gemeenteraad over de aardsbouwvereeniging Rochdale f 985.000 met appelensdistributie. Woensdag 11eene crisisbijdrage van f 1.415.000. Afscheid van den luitenantskolonel van hel

Woensdag 4 Leger des Heils, Brouw er, benoemd to’De Gemeenteraad wijzigt de pensioeni chefssecretaris van het zendingswerk van helregeling voor wethouders. Woensdag 4 Leger in China. Woensdag 11Eene voordracht tot herziening der jaars Spoorwegongeluk bij de brug over hew e d d e n v a n h o o f d a m b t e n a r e n e n z . Merwedekanaal bij Weesp, waarbij meer darwordt in den Gemeenteraad aangehouden. 40 personen worden gedood. Vrijdag 1:

Woensdag 4 Plunderingen op den Haarlemmerdijk erf- Ds. L. C. Schuller tot Peursum, emeris den Singel. Vrijdag 1 :tusrpredikant der Nederduitsche Hervormde Afscheid van den afgetreden wethouder mrGemeente, op7lsjarigenleeftijdteApeldoorn. S. de Vries Czn. Zaterdag 14

Woensdag 4 Herdenking van het 12+jarig bestaan vari- H. M. J . Holdert , oudrlidderdrukkersr het Koperen stelenfonds.firma Hbldert 6 Co., op 83cjarigen leeftijd. Zaterdag 1!

Donderdag 5 Overdracht van het rectoraat der gemOpening van het Tehuis voor Arbei- Universiteit door pro& dr. L. Bolk aard er s, Marnixstraat. Donderdag 5 prof. dr. K. Kuiper. M a a n d a g l(De Dietsche Bond legt een admiraalsstaf Relletjes op Wittenburg. M a a n d a g 1(op het graf van De Ruyter in de Nieuwe Plundering van broodwinkels; ongere

.

126

geldheden in den Jordaan; zes personen alle bonasfide grossiers in aardappelengewond. 17 in de voordeelen der distcibutie te doecDe Gemeenteraad benoemt tot wethouder deelen. Woensdag 25W. de Vlugt. Woensdag 18 De Gemeenteraad besluit eene voocdcachlIntecpellatie=Matthijsen in den Gemeenteraad totherziening der j aarwedden van hoofd:over de kostelooze toelating van leecr ambtenaren aan te houden.lingen aan het gem. Gymnasium en de gem. Woensdag 25T-I. B. S. Woensdag 18 Debat over een motiekoopuit om B. enNaar aanleiding van een interpellatie-Kl. W. uit te noodigen geengebouwtjes vande Vries neeemt de Gemeenteraad eene motie% eenigen omvang op den openbaren wegBoissevain aan, tot het instellen eenec coml te doen oprichten zonder goedkeuring vanmissie van onderzoek betreffende de klachten den Gemeenteraad; de motie wordt ingr:over slecht voedsel voor kindervoeding trokken. Woensdag 25uit de Centrale keuken. Woensdag 18 De Gemeenteraad vereen@ zich met eenIntecpellatierVan den Tempel over de ons afwijzend praeadvies van B. en W., op eengeregeldheden op 16 en 17 September. verzoek om subsidie voor het R. K. Va-

Woensdag 18 cantiekindecfeest. Woensdag ‘25Viering van het 255jarig bestaan der bij. De Gemeenteraad besluit tot reductie opzondece school, Keizersgracht 41. den brandstoffenprijs voor hen, wier

Vrijdag 20 jaaclijksch inkomen minder dan f 2000 belOpening der tuinbouwrtentoonstel- draagt. Woensdag 25ling in het Concertgebouw. Woensdag 25 4Osjacig jubileum van Barend Bacendse,De Gemeenteraad verleent eervol ontslag tooneelspelec. Donderdag 26aan mc. A. Polak, als lid (voorzitter) der 50=jacig jubileum van ds. A. J. Eijkman,P.laatselijke Schoolcommissie. predikant bij de NedecduitscherHecvocmde

Woensdag 25 Gemeente. Vmjdag 2 7De Gemeenteraad besluit dat het eervol ent. Prins Hendrik bezoekt de tuinbouw-ten<slag van prof. dr. J. te Winkel zal inl toonstelling. Zaterdag 28gaan op een later te bepalen datum. De Minister van Oorlog bezoekt de milil

Woensdag 25 taice kleedingmagazijnen.Zafecdag 28De Gemeenteraad noodigt B. en W. uit Einde van den zomertijd. Zondag 2 9

4Y O C T O B E R 1 9 1 8 +&jacigjubileum van H. Rietsnijder Azn., 78=jacigen leeftijd te Bilthoven: Dinsdag 1aannemer. Dinsdag 1 De Gemeenteraad benoemt tot directeur2%jarig jubileum van ds. J. D. J. Idenbucg, van den gemeentelijken geneeskundigenpredikant bij de Nedecduitsche Hervormde dienst L. Heyecmans, acts. Woensdag 2Gemeente. Dinsdag 1 De Gemeenteraad benoemt tot curator der25ljacig jubileum van W. J. van Wagtens gem. Universiteit Mc. J. Kcuseman.dank, referendaris van het bevolkingss Woensdag 2register. Dinsdag 1 Na uitvoerig debat wordt eene missivevanf Mc. J. N. van Hall, oudrwethouder,op

IB. en W. met bijgevoegd rapport over den

1 2 7

Noningdienst doordenGemeenteraadvoor van buitengewoon hoogleeraar aan de Rijksrtennisgeving aangenomen. Woensdag 2 academie van Beeldende Kunsten met eenet Mej. J. C. van Lanschot Hubrecht, rede over den Oorsprong der portretkunst.presidente der afd. Amsterdam van den Bond Donderdag 10voor Vrouwenkiesrecht, op 53sjarigen leeftijd. In den laten avond wordt bekend dat

Woensdag 2 Duitschland de voorwaarden van WilsonHuldiging van elf m usici, gedurende 30 aanvaardt. Zaterdag 12iaren verbonden aan het orkest van het R. K. Arbeiderscongres in Artis (ookConcertrgebouw. Donderdag 3 14 Oct.). Z o n d a g 1 3Staking aan de Centrale keuken. Prof. R. N. Roland Holst aanvaardt het

Vrijdag 4 ambt van buitengewoon hoogleeraar aan deHet vredesaanbod van Duitschland aan Rijkslacademie van Beeldende Kunsten metpresident Wilson wordt in den laten avond eene rede over Ethische overwegingen inbekend. Z a ferdag 5 verband met de monumentale schilderkunst.Prof. W. van der Pluym, aanvaardt het M a a n d a g 14hoogleeraarsambt aan de Rijksacademie van Staking bij de firma M. J. H. Richter,Beeldende Kunsten met eene rede over Kunst< lingeriefabrikant. M a a n d a g 14geschiedenis in verband met het academisch Tot lid van den Gemeenteraad vooronderwijs aan beeldende kunstenaars. district VI wordt gekozen Walrave Boiss

Maandag 7 sevain (vrijdib.) met 1677 stemmen, tegenBrand, Van Ostadestraat 5. Maandag 7 1256 op J. Douwes Jr. (a.lr.). Dinsdag 1 5Stemming tot verkiezing van een lid van De Gemeenteraad besluit tot eene uitkeelden Gemeenteraad voor district Vl(va. ring ineensaanhetgemeentepersoneel,cature Mr. S. de Vries Czn). Herstemming voor zoover dit een salaris geniet benedentusschen Walrave Boissevain (vrijslib.), met f 2000. Woensdag 161217, en J. Douwes Jr. (a.rr.), met 1162 sterns De Gemeenteraad besluit tot de oprichtingmen. Voorts verkregen mr. M. Mendels eener 2e H. B. S. voor me is j es in de(s. d. a. p.) 574,en R. H. Venekamp (middens uitbreidingrzuid. Woensdag 16standspartij) 320 stemmen Dinsdag 8 De Gemeenteraad kent eene subsidie vanDoor de Provinciale Staten van Noords f 10.000 toe aan de N.V. De NederlandscheHolland wordt tot lid der Eerste Kamer Opera. Woensdag 16gekozen prof. dr. D. van Embden. Debat in den Raad over de staking aan de

Dinsdag 8 Centrale keuken. Woensdag 16De Gemeenteraad besluit tot de instelling De Gemeenteraad besluit tot oprichtingYan eene commissie van advies in zake eener tweede Centrale keuken. Woensdag 16voorbereiding bij de beroepskeuze. Prof. Dr. R. Ligtenberg, 0. F. M., aam

Woensdag 9 vaardt het ambt van hoogleeraar aan det Dr. F. L. Arentsz, arts, op 73sjarigen Rijkssacademie van Beeldende Kunsten metleeftijd. Woensdag 9 eene rede over Iconografie en symboliek.+ M e v r . J . v a n R i e m s d i j k - V a n d e r Donderdag 17Leeuw, op 63=jarigen leeftijd. Woensdag 9 f- P. te Riet, voorzitter der vereenigingProf. dr. Jan Veth aanvaardt het ambt van Handelss en Kantoorbedienden Vooruit,

128

op 56-jarigen leeftijd. 19 lector in de costuumkunst aan de RijkssErnstige tram b o ts i ng op den Admiraal de academie van Beeldende Kunsten met eeneRuyterweg, waarbij een persoon doodelijk openbare les. Vrijdag 2 5wordt verwond. ,Maandag 21 Bij de verkiezing voor leden van het Kies5Prof. Dr. F. W. Grosheids draagt het rees college derNederduitscheHervormdetoraat der Vrije Universiteit over aan Gemeente worden de aftredenden, gesteldprof. dr. W. Geesink, met eene rede over door de Vriendenkringen en de kiesver-De eenheid der NieuwsTestamentische Godsr eeniging Het Evangelie, herkozen. Voortsopenbaring. Maandag 21 herstemming tusschen de candidaten der25gjarig jubileum van prof. dr. A. F. Hol3 Vriendenkringen en die van de vereeniging1 e m an als hoogleeraar in de scheikunde voor Evenredige Vertegenwoordiging.aan de gem. Universiteit. Maandag 21 Dinsdag 29t J. H. van Eeghen, op 695jarigen leeftijd. 25qarig jubileum van prof. dr. J. Rotgans,

Dinsdag 22 hoogleeraar aan de gem. Universiteit.De Gemeenteraad bekrachtigt den aankoop Woensdag 30der perceelen Prinsengracht 266 en 268. W. de Vlugt wordt definitief tot wethouder

Woensdag 23 gekozen. Woensdag 30De Gemeenteraad besluit tot exploitatie der De Gemeenteraad vereenigt zich met hetgemeentelijke waschinrichting aan de advies van B. en W. in zake de grens6Jacob Catskade, met ingang van 1 November. regeling, Woensdag 30

Woensdag 23 De Gemeenteraad verwerpt een voorstebt Ds. J. H. van der Lichte, emeritus- Kl. de Vries tot het toekennen van eenepredikant, op 75sjarigen leeftijd. gratificatie aan werklieden, die bij hun

Woensdag 23 ontslag op 70rjarigen leeftijd minder danBij enkele candidaatstelling worden 25 leden 35/ao van hun loon als pensioen ontvangen.gekozen der commissie uit de burgerij, Woensdag 30betreffende de grensregeling. In den Gemeenteraad houdt het lid E. van

Donderdag 24 Dien eene interpellatie over de SpaanscheOpening *der tentoonstelling van hulpl griep. Woensdag 30middelen voor slechthoorenden. Opening van het nieuwe gebouw Welkom

Vrijdag 25 der Vereeniging voor MiddernachtzenrA. Molkenboer aanvaardt het ambt van ding, Warmoesstraat 15. Donderdag 31

el? N O V E M B E R 1 9 1 8 CEt W. Zoethout, hoofd der Rijcklof van t G. de Voogt, op 55ijarigen leeftijd.Goensschool, op 45sjarigen leeftijd. Zondag 3

Vrijdag 1 Vergaderingder Commissie uit deingezetenen4Osjarig jubileum van S. Postmus, arronr in zake de grensregeling. Maandag 4dissementslschoolopziener. W.. Fenenga, gedelegeerd lid van het bel

Zaferdag 2 stuur der Amsterdamsche Droogdok*t Prof. Dr. J. W. Beek, hoogleeraar aan m a at s c h a p p ij <viert zijn 70Jten verjaardag.de gem. Universiteit. Zondag 3 Maandag 4

1 2 9

Tot predikanten bij de Nederduitsche Herr B. en W. besluiten niet over te gaan, totvormde Gemeente worden beroepen ds. K. het sluiten der scholen wegens het heerschenOlivier te Weesp, die vóór het nemen der Spaansche griep. Din$dag 1 2eener beslissing op 12 Nov. overlijdt, en Bij de herstemming voor het Kiescollege derds. K. H. E. Gravemeijer te Voorburg, Nederlandsche Hervormde Gemeente worgdoor wien het beroep niet wordt aangenomen. den de candidaten der confessioneelen

Maandag 4 gekozen. Dinsdag 12Het gerechtshof te ‘s Gravenhage verwerpt Bij de opening van den Gemeenteraadhet appel der gemeente Amsterdam tegen herinnert de voorzitter aan het intredeneen vonnis der rechtbank aldaar, waarbij de van een nieuwen toestand door het sluitenStaat der Nederlanden in het gelijk van den wapenstilstand. Woensdag 13werd gesteld in een geschil over de rijkst De Gemeenteraad vaardigt een verbod uitbijdrage in de kosten van het openbaar van den verkoop van sterken dranklager onderwijs. Dinsdag 5 van 13-19 November en voorts op andereBezoek der leden van Amstelodamum dagen van demobilisatie.aan het R. C. Maagdenhuis. (Herhaald op Woensdag 1313, 20 en 27 November.) Woensdag 6 De Gemeenteraad wijzigt de politieverorrBotsing tusschen twee treinen der E. S. M. d e n i n g i n z a k e h e t h o u d e n v a n op-in de Spuistraat. Donderdag 7 tochten. Woensdag 13Huldiging in Krasnapolsky van den seins De Gemeenteraad stelt bepalingen vast herhuiswachter Smeenk en zijne vrouw en treffende de huur der volkstuintjes.van mej. Van Schaik en haren zoon, wegens Woensdag 13hun verdienstelijk optreden bij de spoor5 De Gemeenteraad aanvaardt de bezittingenwegramp bij Weesp. Donderdag 7 van de stichting P. W. JanssensziekenrVertrek van J. T. Cremer, buitengewoon huis te Almen (gem. Gorssel), als schenkinggezant in de Vereenigde Staten, aan boord van den heer en mevrouw P. L. van derder Hollandia. Zaterdag 9 HarstsJanssen. Woensdag 13Viering van het SOqarig bestaan der Ver- InterpellatierVan Dien in den Gemeenteraadeenigingvoor NederlandscheMuzieks over de Spaansche griep. Woensdag 13geschiedenis. Zaterdag 9 De Gemeenteraad benoemt tot directeurt Mr. L. de H artog, oudshoogleeraar aan van het gem. bouw5 en woningtoezicht,de gem. Universiteit, op 83:jarigen leeftijd. H. van der Kaa. Woensdag 13

Zondag 10 Oproeping van den vrijwilligen land-+ W. Wattel, voorzitter van den Ned. Chr. storm. Woensdag 13Grafischen Bond, op 33sjarigen leeftijd. Vergaderingen van de S. D. A. P. en het

Zondag 10 RevolutionairrSocialistisch4Zomité. Bij eeneDe commissie betreffende de grensreger betooging, uitgaande van dit comité, worrling stelt haar advies aan Gedeputeerde den drie personen gedood en negen gewond.Staten van NoordsHolland vast. Woensdag 13

. . , Maandag 11 t G. P. Wij nm ? 1 en, kapiteinscommissaris vanRumoerige vergadering van het p 1 aa t s e lij k afmonstering, oudzlid van den Gemeenteraad,Revolutionairic omité. Maandag 11 op 66sjarigen leeftijd. Woensdag 13

130

Oprichting eener vrijwillige burgers wordt weder gedemobiliseerd. 15wacht . Donderdag 14 De vertrekkende Belgische geïnter:Meeting van het comité van actie en neerden brengen hulde aan den Burge:voorlichting uit de Christelijke partijen meester. Donderdag 21tegen revolutieplannen. Vrijdag 1 5 In den avond storing van het tramverkeerBedestonden in verschillende kerken. Vrijdag 2 2

VrGdag 15 Groote be tooging, uitgaande van hetBijeenkomst der Protestantsch.Christer comité van actie en voorlichting uit delijke partijen tegen revolutiesplannen. Christelijke partijen. Zaterdag 23

Zaterdag 16 Huldiging van H. M. de Koningin enOprichting van een Comité tot behartiging de koninklijke familie. Zaterdag 23der belangen van militairen. Feestelijkheden op de Beurs. Zaterdag 23

Zaterdag 16 Stichting van eene Grondpartij, ter besEerste steenlegging voor het Lyceum, Va= vordering van landnationalisatie.leriusplein. Zaterdag 16 Zaterdag 23Oprichting der Amsterdamsche Maats Incident in het Concertgebouw wegensschappij voor jonge mannen. de houding van Matthijs Vermeulen,

Zaterdag 16 correspondent van de Telegraaf. (Ook 1 Dec.)R.K. Meeting in het Stadion tegen revo= Zondag 24lutieplannen. Zondag 17 De Gemeenteraad verwerpt met 21 tegenTot leden der Kamer van Koophandel 13 stemmen eene voordracht tot de uitcen Fabrieken worden, behalve 10 afs breiding van het aantal gemeentelijketredende leden, gekozen Joh. Bol en H. G. vischwinkels. Woensdag 27Schadd. Maandag 18 Nationale Bid, en Dankdag. ’$ S. B. van Lier, tandarts, op 84Sjarigen Donderdag 28leeftijd. Dinsdag 19 Prins Hendrik bezoekt de stad.De plaatselijke vrijwillige landstorm Zaterdag 30

ci( DECEMBER 1918 +25sjarig jubileum van S. Slooten, chef der 1 -l- Dr. A. E. Beuzekamp, oudrrector vanle afdeeling van het burgerlijk armbestuur. het gymnasium te Sneek, op 75jarigen

Zondag 1 leeftijd. Dinsdag 3Ascheid van mr. Jacob Israël de Haan, Feestelijke sluiting der Belgische School.den eersten Zionist, die uit Nederland naar Vrijdag 6Palestina vertrekt. Zondag 1 Een voorstel tot invoering van vrouwenrDe Gemeenteraad neemt eene voordracht kiesrecht wordt door den Kerkeraad deraan tot herziening van de salarissen van Nederlandsch&raëlietische Gemeente vershoofdambtenaren. Maandag 2 worpen. Maandag 9Debat in den Raad over de Centrale Afscheidscollege van prof. dr. V. Willems,keuken. Maandag 2 wegens zijn terugkeer naar de GentscheDe Gemeenteraad maakt een begin met de Hoogeschool. Woensdag 11behandelingderbegrooting. Maandag 2 De Gemeenteraad verwerpt met 26 tegen 7

131

temmen eene motierFabius, waarin ver= -j- P. W. Sutorius, lid van den Gemeens:laard wordt dat, wegens hunne uitlatingen teraad, op 81-jarigen leeftijd. 1 7n zake het neerleggen van hun ambt bd 25sjarigjubileum van H. K. Teune, tooneelrverkstaking, het aanblijven der w et h o US speler. Woensdag 18lers Vliegen en Wibaut in strijd wordt Protestvergadering van betrokkenen bij hetgeacht met het belang der Gemeente. waschbedrijf tegen de gemeentelijke wasr

W o e n s d a g 1 1 scherij p l a n n e n . Donderdag 191e Rechtbank veroordeelt twee Chinees Dr. A. A. van Schelven aanvaardt het:en tot vijf ,en vier jaren gevangenisstraf, hoogleeraarsambt aan de Vrije Universiteitvegens den moord op 17 Aug. Donderdag 12 met eene rede over den Invloed der Zuid5!5=jarig promotie-jubileum van prof. dr. Nederlandsche immigratie van het laatste3. Hondius Boldingh. Zaterdag 14 kwart der 16e eeuw. Donderdag 19!en aantal Amsterdammers zendt een teler t G. van 1 te rso n, oudshypotheekbewaarder,;ram totverwelkomingaanpresident Wilson. op 74gjarigen leeftijd, te Hilversum.

Zaterdag 14 Zaterdag 2 13e Gemeenteraad neemt eene voordracht Congres van Uniesliberale gemeentesian B. en W. aan in zake groepeering van raadsleden in Krasnapolsky. Zondag 2 2ambtenaren en werklieden, georganiseerd + Th. van DuylrSchwartze, schilderes.1 ver leg met vereenigingen van ambtenaren, op 66rjarigen leeftijd. Maandag 2!Enz. Maandag 16 Eerste Kerstdag. Woensdag 25De Gemeenteraad besluit tot deelneming In gebruikneming der Parkkerk van dcvan Amsterdam in het kapitaal der N. V. Gereformeerde Kerk AmsterdamrZuid, in dcKon. Nederlandsche Hoogovens en Gerard Brandstraat. Woensdag 25Staalfabrieken voor f 5.000.000. Tweede Kerstdag. Donderdag 2C

Maandag 16 t Dr. J.Kamminga van der Meer, oud:De Gemeenteraad stelt de begrooting leeraar M. 0 . Vrijdag 27vast, met een eindcijfer van f 111.099.800. De Gemeenteraad stelt eene nieuwe salaris

Maandag 16 regeling vast voor de gemeenteswerk25sjarig jubileum der Geref. Jongelingsl 1 i e d en. Maandag 3(v e r e e n i g i n g E l e a z a r . Maandag 16 Herdenking van den lOOsten geboortedati- E. H. Crone, lid der Kamer van Koop5 van mevr. M. J. KleinesGartman.handel, op 665jarigen leeftijd. Maandag 16 Dinsdag 31

INHOUD.

IN MEMORIAM G. VAN ARKEL. . . . . , . . . . . . . .ACHTTIENDE JAARVERSLAG, UITGEBRACHT DOOR DEN SECRETARIS . , .VERSLAG VAN DEN PENNINGMEESTER . . . . . . . . . . . .B A L A N S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .BESCHERMHEER . . . . . . . . . . . . . . . . . , .BESTUUR. . . . . . . . . .1. . . . . . . . . . .AFGETREDEN BESTUURDERS . . . . . . . . . . . . . . .LIJST VAN DE NAMEN EN ADRESSEN DER LEDEN . . . . . . . .OVI?R DE VOORGESCHIEDENIS VAN DEN BOUW VAN HET VOORMALIGEAMSTERDAMSCHE STADHUIS, DOOR IR. A. BOEKEN . . . . . , .PETER DE GROOTE TE AMSTERDAM, DOOR J. F. L. DE BALBIAN~ERSTERGESCHIEDENIS VAN HET HUIS KEIZERSGRACHT 317, DOOR DR. JOH.C.BREENENA. W. WEISSMAN. . . . . . . . . . . . .GESCHIEDENIS VAN HET HUIS HEERENGRACHT 527, DOOR DR. JOH. C.BREEN............... . . . . . .GESCHIEDENIS VAN HET HUIS ,,INT DERDE VREDEJAER", KEIZERSIGRACHT 604, DOOR DR. JOH. C. BREEN . . . . . . . . . .

JANVAN GIJSEN,DEAMSTERDAMSCHEVOLKSPOËET,DOOR CORN. J. GIMPELKRONIEK VAN AMSTERDAM, DOOR DR. JOH. C. BREEN. . . . . .

Bladzijde.V

VIIx 1 1

x111XIVXIVXIVx v

13 1

4 7

6 7

7 38 1

115