AMBERIF 2015amberif.amberexpo.pl/.../Amberif_2015_pl_EWW_1.pdf · Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE...

Międzynarodowe Targi Gdańskie SA PAN Muzeum Ziemi w Warszawie,

Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników

AMBERIF 2015

XXII SEMINARIUM

SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY:

LOKALIZACJA, WŁAŚCIWOŚCI, ARCHEOLOGIA

GDAŃSK, 27 MARZEC 2015

Gdańsk – Warszawa 2015

Kierownik naukowy seminarium:

dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz Redakcja merytoryczna:

dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz dr Elżbieta Sontag Tłumaczenie: Dorota Górak-Łuba i Piotr Łuba Skład: Elżbieta Sontag Organizacja XXII Seminarium Amberif 2015: dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka Ewa Rachoń Wydawca: Międzynarodowe Targi Gdańskie SA

„Seminarium o Bursztynie” towarzyszące Targom Amberif to już wieloletnia tradycja. To

niezwykła okazja by spotkać się w Gdańsku – Światowej Stolicy Bursztynu – i interdyscyplinarnie

spojrzeć nie tylko na bursztyn bałtycki, ale również na inne żywice kopalne. Zwłaszcza, że

niektóre z nich coraz odważniej starają się konkurować z sukcynitem. Swoją renomę seminaria

zyskały dzięki zaangażowaniu w ich organizację Pani Profesor Barbary Kosmowskiej-Ceranowicz

z Muzeum Ziemi w Warszawie. To Pani Profesor – Osobie o szerokiej wiedzy a przy tym

niespotykanej otwartości do ludzi i miłości do bursztynu bałtyckiego – zawdzięczamy magię

dotychczasowych spotkań.

Jest więc dla mnie ogromnym zaszczytem i wyróżnieniem, że od przyszłego roku będę

zastępować Panią Profesor Kosmowską-Ceranowicz przy organizacji Seminariów o Bursztynie,

towarzyszących Targom Amberif. W roku 2015 Seminarium o Bursztynie Amberif to: „Sukcynit

i wybrane żywice kopalne Europy – lokalizacja, właściwości, archeologia”.

Ewa Wagner-Wysiecka

***

W tym roku postanowiłyśmy tematykę Seminarium o Bursztynie poświecić – z dwóch

przyczyn – nie tylko sukcynitowi, ale także innym żywicom kopalnym Europy. Pierwsza

przyczyna, to niezwykle smutny fakt odejścia od nas dr Güntera Krumbiegela pod koniec 2014

roku. Dr Krumbiegiel był niezwykle zaangażowany w badania sukcynitu, ale również innych żywic

kopalnych. Sylwetka dr Krumbiegiela – nie tylko jako naukowca, ale po prostu jako człowieka,

zostanie przedstawiona w referacie „Badacz bursztynu Günter Krumbiegiel i jego kontakty z

Polską” (B. Kosmowska-Ceranowicz).

Rejon Bitterfeldu (Niemcy), z którym związany był dr Krumbiegel, to miejsce

niespotykanego nigdzie indziej w Europie (a może nawet na świecie) nagromadzenia żywic

kopalnych różnych rodzajów i odmian. To druga przyczyna, dla której tegoroczne seminarium

poświęcone jest żywicom Europy. O żywicach rejonu środkowych Niemiec traktują dwa referaty:

„Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla brunatnego w środkowych Niemczech” (R.

Wimmer, G. Krumbiegel, B. Kosmowska-Ceranowicz, E. Wagner-Wysiecka) oraz „Sukcynit

bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach XRF oraz dalekiej podczerwieni” (E. Wagner-

Wysiecka, L. Wicikowski).

Ale żywice kopalne Europy to także rejon Wysp Brytyjskich. To dla nas jeszcze stale

niedostatecznie znane zagadnienie zostanie przedstawione w referacie „Żywice kopalne z Anglii”

(Ed[mund] A. Jarzembowski).

Stary Kontynent uwielbiał bursztyn od tysięcy lat, a europejska cywilizacja nierozerwalnie

związana jest z bursztynem, czego dowodzą liczne znaleziska archeologicznie. Tej tematyce

zostanie poświęcony blok referatów:

– Od Alp do Frattesiny. Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów

obróbki bursztynu z późnej epoki brązu w północno-wschodnich Włoszech (U. Thun Hohenstein,

I. Angelini, M. Bertolini, M. Chiara Turrini, P. Bellintani)

- Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej w epoce brązu. Propozycja modelu

interpretacyjnego (M. Cwaliński)

- Wystąpienia bursztynu na Śląsku (R. Niedźwiedzki)

- Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit” wschodniej strefy Europy Środkowej

na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad zagadnieniem pozyskiwania,

obróbki i wykorzystywania sukcynitu (D. Manasterski, K. Kwiatkowska)

Ewa Wagner-Wysiecka, Barbara Kosmowska-Ceranowicz

SPIS TREŚCI

B. KOSMOWSKA CERANOWICZ

Badacz bursztynu Günter Krumbiegel i Jego kontakty z Polską .......................................... 5

R. WIMMER, G. KRUMBIEGEL , B. KOSMOWSKA-CERANOWICZ, E. WAGNER-WYSIECKA

Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla brunatnego w środkowych

Niemczech ........................................................................................................................ 8

E. WAGNER-WYSIECKA, L. WICIKOWSKI

Sukcynit bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach XRF oraz dalekiej podczerwieni ........ 14

E.A. JARZEMBOWSKI

Żywice kopalne z Anglii ..................................................................................................... 16

U.T. HOHENSTEIN, I. ANGELINI, M. BERTOLINI, M.C. TURRINI, P. BELLINTANI

Od Alp do Frattesiny. Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów

obróbki bursztynu z późnej epoki brązu w północno -wschodnich Włoszech ...................... 19

M. CWALIŃSKI

Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej w epoce brązu. Propozycja modelu

interpretacyjnego. ............................................................................................................. 20

R. NIEDŹWIEDZKI

Wystąpienia bursztynu na Śląsku ....................................................................................... 23

D. MANASTERSKI, K. KWIATKOWSKA

Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit” wschodniej strefy Europy

Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad

zagadnieniem pozyskiwania, obróbki i wykorzystywania sukcynitu .................................... 27

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 5

Badacz bursztynu Günter Krumbiegel

i Jego kontakty z Polską

BARBARA KOSMOWSKA-CERANOWICZ

Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie, 00-488 Warszawa,

Aleja Na Skarpie 20/26, 27, Polska

Znajomość z geologiem dr. Günterem Krumbiegelem (1926-2014) nawiązana została

drogą korespondencyjną 30 lat temu. W liście zaproponował opracowanie współautorskiej

książki o bursztynie. Nigdy wprawdzie ta propozycja nie została zrealizowana, ale artykułów,

które były wynikiem wspólnych badań żywic kopalnych jest dużo1.

Spotkaliśmy się w 1986 roku przy okazji równocześnie planowanego wyjazdu do kopalni

Goitsche. Nawiasem mówiąc, wejście na kopalnię było jeszcze w tym roku prawie niemożliwe,

wobec czego z wyjątkowego zezwolenia wydanego dla zagranicznego gościa, skorzystała

również dr Erika Pietrzeniuk, kustosz zbiorów bursztynu byłego Muzeum Przyrodniczego

Uniwersytetu im. Humboldta w Berlinie (Museum für Naturkunde der Humboldt-Universitet in

Berlin). W kopalni udało się pobrać próbki do badań osadów bursztynonośnych i zebrać drobną

frakcję bursztynu z poziomu eksploatacyjnego. Z hałdy, gdzie wyrzucano wszystko co nie było

odmianą bursztynu przezroczystego[!], udało się wybrać nieomal cały zestaw rodzajów żywic

towarzyszących i różnych odmian sukcynitu.

W następnych latach wspólnie z dr Krumbiegelem były jeszcze dwie bardzo udane

wyprawy. Do nieczynnej już kopalni węgla brunatnego w Königsaue, gdzie zebraliśmy okruchy

oraz drobne formy naciekowe krancytu z piasków przewarstwiających poziomy węglowe. Drugi

wspólny wyjazd na Łużyce miał na celu również zebranie materiałów do badań. Ponieważ wejście

na czynne kopalnie nie było łatwe, odwiedziliśmy pracowników kopalń, którzy mieli prywatne

niewielkie kolekcje występujących w złożach węgla brunatnego już nie tylko okruchów, ale i brył

glessytu.

Zebrane materiały, dzięki rozpoczętym w Muzeum Ziemi w 1985 roku badaniom i

identyfikacji żywic kopalnych w podczerwieni (metodą IR), posłużyły do publikacji, i zasiliły

kolekcje nie tylko dr Krumbiegela, ale i Warszawskie Zbiory Bursztynu. Ponadto kontakt

nawiązany dzięki dr Krumbiegelowi, z zarządem spółki węglowej MIBRAG, zaprocentował wizytą

1 Bogaty dorobek Güntera Krumbiegela znajdzie Czytelnik w: Ivo Rappsilber & Günter Krumbiegel, 2010:, Bursztyn bitterfeldzki – bibliografia, stron 14. Amberif 2010 „Bursztyn w geologii i archeologii”, Gdańsk.

Strona 6 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 ich przedstawicieli w Warszawie z darami bursztynu saksońskiego i innych żywic kopalnych. I to

nie tylko dla Muzeum Ziemi, ale i dla kilku innych muzeów w Polsce.

W pierwszej połowie lat 90. XX wieku, w Dziale Bursztynu, w kontakcie z Muzeum Oceanu

w Kaliningradzie powstał pomysł zorganizowania zespołu rosyjsko-niemiecko- polskiego do

badań bursztynu i zorganizowania konferencji na Sambii. Dr. Krumbiegela nie trzeba było długo

namawiać. Pojechaliśmy samochodem Uniwersytetu w Getyndze2.

Ryc. 1. Śniadanie w hotelu na statku w Kaliningradzie. Od lewej: Sigrid Ritzkowski, Brygida Krumbiegel,

GÜNTER KRUMBIEGEL, Róża Kulicka, Barbara Kosmowska-Ceranowicz (fot. Siegfried Ritzkowski

również uczestnik konferencji w Kaliningradzie)

Dr Krumbiegel był wieloletnim kustoszem a wcześniej kierownikiem Geiseltalmuseum

Uniwersytetu Martina-Lutra w Halle. W zbiorach tego muzeum znajdowała się niewielka, ale

naukowo bardzo cenna, stara kolekcja żywic kopalnych, wymagająca identyfikacji. Podczas

moich pobytów w Halle zostałam również zaproszona do wspólnego jej opracowania.

Jako muzealnik, Krumbiegel interesował się otwarciami naszych wystaw bursztynu na

terenie Niemiec. Wspólnie braliśmy też udział w organizacji wystawy w Naturkunde Museum w

Lipsku pt. Bernstein splitter w 1995 i w Bochum w Deutsches Bergbau-Museum (Niemieckie

Muzeum Górnictwa) Trennen der Götter w 1996 roku. W Bochum była to pierwsza duża wystawa

bursztynu, po zburzeniu muru berlińskiego. Otwarciu towarzyszyło 2-dniowe Międzynarodowe

Sympozjum.

Od wczesnych lat 90. XX wieku dr Krumbiegel wraz z żoną Brygidą (doktorem nauk

botanicznych) przyjeżdżali do Polski prawie raz do roku a nawet częściej. Celem były nie tylko

wspólne badania prowadzone w Warszawie, ale i doroczne Spotkania Badaczy Bursztynu

organizowane w Muzeum Ziemi, na których Günter wygłaszał referaty (w latach 1988, 1992,

1994, 1995, 2000, 2002, 2006). Spotkania odbywały się również w Gdańsku: współorganizowane

z Muzeum Archeologicznym Gdańska – MAG (w roku 1997), a także z Sekcją Owadów Kopalnych

PTE (w 1998). W MAG w 1997 poza referatem Krumbiegel przekazał fragment zbiorów gdańskich

Otto Helma ze spuścizny Wienhausa, która była wypożyczona do Niemiec w latach 30. XX wieku,

2 KOSMOWSKA-CERANOWICZ B.: Rosyjsko-niemiecko-polska grupa do badań bursztynu w Muzeum Światowego Oceanu w Kaliningradzie. „Przegląd Geologiczny” 1995, 43: (10) s.898-901. Kosmowska-Ceranowicz B.: „Kompleksowe badania bursztynu w regionie Kaliningradzkim” Seminarium w Muzeum Oceanu w Kaliningradzie. Muzeum Ziemi / Konferencje naukowe / Streszczenia 5,

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 7 a pokazana na wystawie w Lipsku [!]. Stałym miejscem, w którym małżeństwo Krumbiegelów

brało czynny udział (z referatami w latach 1994, 1998, 1999) były również doroczne seminaria

na Gdańskich Targach Amberif.

W 2001 roku na 50-lecie Działu Bursztynu MZ PAN Günter i Brigida Krumbiegel otrzymali

podziękowanie wręczone przez dyr. Krzysztofa Jaubowskiego:

(...) za wieloletnią współpracę z Działem Bursztynu, czego efektem są liczne okazy

bursztynu i innych żywic kopalnych z rejonu Niemiec, liczne współautorskie opracowania

naukowe i popularnonaukowe, oraz wydanie szczególnej publikacji – wskazującej na

emocjonalne związki z Polską, wynikiem czego było zaproszenie do współpracy jedynie pięciu

polskich autorów – „Faszination Bernstein“ pod redakcją Güntera i Brigidy Krumbiegel. Szczycimy

się czynnym od lat udziałem małżeństwa Krumbiegel – których dorobek naukowy jest ewidentny

– na dorocznych spotkaniach badaczy bursztynu w Muzeum Ziemi. Nazwisko Pana widnieje na

liście darczyńców i przyjaciół Muzeum Ziemi.

Ryc. 2. Małżeństwo Krumbiegelów odbiera podziękowanie na Spotkaniu Badaczy Bursztynu w Muzeum

Ziemi w Warszawie. (fot. L. Dwornik)

Dr. Güntera nie ma już trzy miesiące – był to wielki Człowiek, o wysokiej kulturze i dużej

wiedzy, a przy tym niezwykle skromny. Swoją niekłamaną przyjaźń do Polski zamanifestował

również członkostwem w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Bursztynników. Ponadto licznymi

zaproszeniami Polaków na konferencje w Bitterfeldzie. W ostatnich latach do Gdańska

przyjeżdżał kilka razy z młodymi badaczami bursztynu, których wdrażał w arkana wiedzy o

żywicach.

Ostatni raz gościł na Amberifie w 2014 roku.

Strona 8 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014

Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla

brunatnego w środkowych Niemczech

ROLAND WIMMER1, GÜNTER KRUMBIEGEL 2,

BARBARA KOSMOWSKA-CERANOWICZ3, EWA WAGNER-WYSIECKA4

1 Służba Geologiczna i Agencja Górnictwa Saksonii-Anhalt Köthener Straße 38, 06118 Halle (Saale) 2 Clara-Zetkin-Str. 16, 06114 Halle (Saale) Niemcy

3Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie, ul. Na Skarpie 20/26, 27,

00–488 Warszawa, Polska 4Politechnika Gdańska, Wydział Chemiczny ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, Polska

Zusammenfassung

Es werden einige Neufunde von fossilen Harzen aus den tertiären (eozänen bis

oligozänen) Braunkohlenvorkommen Mitteldeutschlands aus Sachsen Anhalt vorgestellt. Die

Fundstücke wurden mit dem Vergleichsmaterial der Harzsammlung des Geiseltalmuseums in

Halle/Saale und den privaten Harzsammlungen von G. Krumbiegel und R. Wimmer

makropetrographisch verglichen. Sie werden erstmalig beschrieben und die Ergebnisse der

Infrarotabsorptions-Spektroskopie präsentiert.

Streszczenie

Zaprezentowano nowe odkrycia żywic kopalnych z trzeciorzędowych (eocen – oligocen)

złóż węgla brunatnego w środkowych Niemczech, w Saksonii-Anhalt. Odkrycia te porównano z

makro-petrograficznego punktu widzenia z materiałami referencyjnymi z kolekcji Muzeum

Doliny Geisel w Halle/Saale oraz prywatnymi kolekcjami żywic G. Krumbiegela i R. Wimmera.

Opisy i wyniki badań spektroskopowych w podczerwieni zaprezentowane są tu po raz pierwszy.

Wstęp

Zagłębie węgla brunatnego w środkowych Niemczech, położone na wchód od rzeki Elby,

obejmuje środkowo-niemieckie złoża węgla brunatnego, od wczesnego do późnego paleogenu

(od eocenu do dolnego miocenu). Złoża oraz tereny górnicze basenu Weisselster na południe od

Lipska (Saksonia), pokłady węgla w Bitterfeldzie na północ od Lipska, odizolowane wystąpienia

z Doliny Geisel i Oberröblingen/Amsdorf k. Halle oraz pokłady węgla w Nachterstedt/Königsaue

położone w obrębie subhercyńskim należą do środkowo-niemieckiego zagłębia węgla

brunatnego.

Złoża węgla brunatnego ze środkowych Niemiec z dolnego trzeciorzędu znane są z

wystąpień żywic kopalnych i ich zróżnicowania na liczne rodzaje i odmiany. Żywice występujące

w odkrywkowych kopalniach węgla brunatnego w złożach eoceńskich w przeważającej mierze

należą do grupy krancytu (krancyt, oksykrancyt oraz retynit). Słynne lokalizacje historycznych

odkryć żywic to Großkayna (krancyt), Körbisdorf (oksykrancyt), Mücheln (krancyt), Königsaue

(krancyt), Nietleben (krancyt), Bornstedt (oksykrancyt), Altenweddingen (oksykrancyt), Groß-

Mühlingen (oksykrancyt), Förderstedt (oksykrancyt) i Nienburg (krancyt) (Krumbiegel &

Kosmowska-Ceranowicz 1992), jak również pierwsze odkrycie przez Bergemanna (1859), który

opisał krancyt z Latdorfu k. Nienburga. Niedawne znaleziska żywic kopalnych pochodzą z kopalni

odkrywkowej węgla brunatnego w Profen, wg opisu Standke (2008).

Materiał pochodzący z górnego środkowego eocenu (barton) początkowo uznano za

retynit. Kolejny materiał z odkrywkowej kopalni w Profen zebrali członkowie grupy roboczej

Bursztyn Bitterfeldzki w latach 2008-2009. Z obfitej ilości materiału wybrano cztery próbki do

badań spektroskopowych w podczerwieni w Muzeum Ziemi w Warszawie oraz na Politechnice

Gdańskiej w 2009 r. (Krumbiegel, Wimmer & Kosmowska-Ceranowicz 2010). Wszystkie

powyższe lokalizacje dawnych znalezisk żywic leżą na wschodnim i północno-wschodnim

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 9 przedpolu gór Harzu, natomiast nowe odkrycia – w zagłębiu węgla brunatnego Zeitz-Weißenfels

(dolina Weißelster) – położone są w Saksonii-Anhalt.

Sukcynit, jako młodsza żywica kopalna, jest znana z dawnych siedemnastowiecznych

odkryć z rejonu Schmiedeberg. Najsłynniejsze znaleziska pochodzą ze złoża bursztynu

bitterfeldzkiego w kopalni Goitsche, skąd bursztyn wydobywano w latach 1975-1993. Oba

znaleziska zlokalizowane są we wschodniej części zagłębia węgla brunatnego na zachód od Łaby

w Saksonii-Anhalt.

Ryc.1. Mapa znalezisk bursztynu i innych żywic kopalnych w środkowych Niemczech (wg Krumbiegela &

Kosmowskiej-Ceranowicz 1992; uzupełnił Wimmer 2015).

Opis nowych znalezisk z rejonu Nachterstedt, Amsdorf i Köplitz

Znaleziska żywic z profili wierceń w rejonie Nachterstedt

W 2010 r. wielokrotnie znajdowano tu żółte do żółtawo-brązowych inkluzje żywiczne o

wielkości łebka od szpilki (1-2 mm) oraz ziarna żywicy o wielkości grochu (5-7 mm) w

trzeciorzędowych górnych warstwach środkowego eocenu (bartonu) – w ramach wierceń

poszukiwawczych związanych z zagospodarowaniem terenów górniczych w rejonie

Nachterstedt i Königsaue. Kopalne żywice najczęściej występują w mułkach jasno- do ciemno-

brązowawo-szarych, ilastych do węglistych, czasem również drobnopiaszczystych, z tak zwanego

poziomu głównego 1 (Hauptmittel 1). Ponadto duże ziarna żywicy o wielkości do 5 mm wraz ze

szklisto-czarnym doplerytem znaleziono w innym odwiercie o bardzo ilastych mułkach, w którym

rozproszone są zwęglone kanały korzeni.

Z litostratygraficznego punku widzenia, znaleziska te określa się jako przynależne do skały

płonnej, będącej częścią dolnej grupy pokładów (pokład I). Skały te dzielą pokład I rozkładający

się na górną, środkową i dolną część. Znalezione okazy żywic, które są ledwo widoczne gołym

okiem, to retynit, który najczęściej występuje w miękkich ziemistych węglach brunatnych oraz

ich skałach płonnych.

Dwa odwierty poszukiwawcze, studnia kontrolna wód gruntowych GWM 8/T2/2010 oraz

odwiert głęboki Brk Nac Prä 3/2013 (węgiel brunatny z Nachterstedt sprzed paleogenu),

wykonano na wschód od wioski Nachterstedt. W odwiercie poszukiwawczym GWM 8/T2 w

rejonie bazowym, dolnej ławicy środkowo-eoceńskiego pokładu pośredniego (pokład II – barton)

znaleziono próbkę żywicy w kolorze miodowo-żółtym. Próbka ta jest bardzo krucha, o wielkości

Strona 10 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 do dwóch centymetrów, prawdopodobnie fragment większej bryły odłamanej podczas wierceń.

Ma nieznacznie siarkową woń, która nasila się podczas pocieranie szmatką polerską.

Wyczuwalny jest również zapach benzolu – związków aromatycznych. Obecność tych związków

potwierdza widmo w podczerwieni (ryc. 2), w którym obecne są pasma charakterystyczne dla

związków aromatycznych m.in. przy 700 i 750 cm-1.

Fig. 2. Ryc. 2: Widmo w podczerwieni próbki krancytu z Nachterstedt (MZ IRS 868).

Głęboki odwiert Brk Nac Prä 3/2013 dotarł do podłoża z mułków ciemnych do czarno-

brązowych, drobno uwarstwionych i węglistych, na głębokości 112,4 m. Warstwa ta znajduje się

pomiędzy naprzemiennymi sekwencjami osadów drobnopiaszczystych i węglistych

średniopiaszczystych. Zawiera ona liczne skamieniałości liści oraz bardzo kruche żużlowate

ziarna żywic, jasno-brązowo-szare do białawo-żółtych (o średnicy do 10 mm). Pierwsze

porównanie z materiałem z kolekcji żywic Krumbiegela i Wimmera wykazuje duże podobieństwo

do historycznych znalezisk z Königsaue, z Doliny Geisel i Profen. Materiał osadowy, do którego

dotarł odwiert, jest bardzo podobny do materiału z poziomu opisanego w dawnej kopalni

odkrywkowej węgla brunatnego w Königsaue przez Krumbiegela w 1995 r.

Pod kątem litostratygrafii, warstwa ta przypisana jest do środkowo-eoceńskich

piaszczystych warstw sekwencji spągowej (górny lutet). Nadal konieczna jest identyfikacja tych

żywic przy pomocy spektroskopii w podczerwieni.

Znaleziska żywic z profilu wychodni z kopalni odkrywkowej Amsdorf

Podczas wyprawy w celu zbierania materiału geologicznego w 2011 r., członkowie grupy

Bursztyn Bitterfeldzki znaleźli w mułkach i iłach ogniwa Rupel z dolnego oligocenu rozetki

gipsowe oraz makroskamieniałości, np. małże, ślimaki, korale oraz zęby rekina, ale również

pojedyncze bryłki żywicy kopalnej. Znaleziska żywicy kopalnej pochodzą z warstwy środkowo-

eoceńskiego pokładu dolnego (barton), pokładu II. Jest to pokład węgla brunatnego oddzielony

piaszczysto-węglistym mułkiem od wyżej położonego pokładu I, tzw. pokładu głównego. Standke

(2013) po raz pierwszy w sposób bardziej dogłębny opisała i udokumentowała ten pokład.

Autorka wstępnie określiła znalezioną tam żywicę jako retynit. Postawiła jednak pytanie: „Czy

retynit z Amsdorf to być może „utajony” krancyt?”

Zebrane bryłki żywicy są nieregularnie sferycznymi skupiskami o średnicy do 2 cm.

Powierzchnia ciemno- do żółto-brązowych bardzo kruchych bryłek jest silnie spękana,

gronowata do nerkowatej. Wiele bryłek rozpadło się już na etapie ich zbierania i odczyszczania

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 11 od skały macierzystej. Próba usunięcia ciemno-brązowej zwietrzałej kory pojedynczych bryłek

powoduje ich rozpad na pojedyncze okruchy o ostrych krawędziach. Obnażone wnętrze składa

się z odmiany białawo-żółtej, mlecznej do szklistej. Nielicznie jak dotąd znalezione bryłki

zestawiono z nowymi i dawnymi znaleziskami z kopalni odkrywkowych Profen i Königsaue.

Wykazują one duże podobieństwo, co prowadzi do założenia, że próbki te mogą być również

krancytem. Mogą to potwierdzać wyniki spektroskopii w podczerwieni (ryc. 3).

Fig.3. Widmo w podczerwieni próbki krancytu z Amsdorfu (MZ IRS nr 933).

Znaleziska żywicy ze żwirowni Köplitz w rejonie spiętrzonej moreny czołowej Schmiedeberg

Żwirownia Köplitz położona jest na wschodnim krańcu rejonu wydobywczego węgla

brunatnego Bitterfeld. Z geomorfologicznego punktu widzenia, leży ona na północno-

wschodnim obrzeżu spiętrzonego płatu moreny w rejonie spiętrzonej moreny czołowej

Schmiedeberg. Warunki deponowania struktury geologicznej odznaczają się dynamicznymi

kompresjami pochodzącymi z lądolodu. Stromo wzniesione trzeciorzędowe (dolno-mioceńskie

– górno-oligoceńskie) pakiety skalne odsłoniły się podczas wydobycia polodowcowych piasków

żwirowych. Składają się one z mułków piaszczystych do węglistych, bardzo drobnych mulistych

piasków błyszczących oraz brudno-brązowego węgla. Wystające ponad powierzchnię ziemi

pokłady węgla brunatnego eksploatowano wielokrotnie od 1864 r. Konsekwentnie znajdowano

również żywice kopalne. Żywice te wzmiankował po raz pierwszy w wydawnictwie Electoral

Saxonian Mining Councillor dr Johann Friedrich Henkel, który określił je jako „bursztyn

saksoński” (Henkel 1756, Krumbiegel & Kosmowska-Ceranowicz 1989).


Żywicę kopalną po raz pierwszy znaleziono 16 marca 2014 r. podczas jednej z corocznych

wypraw do żwirowni u podstawy wąwozu, w trzeciorzędowych spiętrzonych osadach.

Znaleziona bryłka ma wymiary 4,5 x 5,0 cm i masę 29,0 g; pochodzi z mułków jasno- do ciemno-

brązowawo-szarych, drobnopiaszczystych, węglistych i drobnouwarstwionych. Pokryta jest

ciemno-brązową zwietrzałą korą o grubości 0,5-1,0 mm, usianą drobnym wielościennym

wzorem spękań. Wnętrze jest barwy miodowo-żółtej. Badanie w zakresie średniej podczerwieni

potwierdza, że żywica ta jest sukcynitem.

Wstępna analiza mikropaleobotaniczna materiału z odkrytej warstwy wskazuje, że badane

próbki należą do dolnego miocenu (szat) prawdopodobnie do formacji Cottbus. Dlatego też

odkryta warstwa byłaby zgodna z warstwą bursztynonośną z Bitterfeldu.

Fig. 4. Widmo w podczerwieni próbki sukcynitu z Köplitz (IRS nr 5 PK Gdańsk).

Spektroskopia w podczerwieni

Po raz pierwszy przebadano następujące próbki nowych znalezisk z Nachterstedt,

Amsdorfu i Köplitz (numery inwentarzowe Muzeum Ziemi w Warszawie – MZ/PAN oraz

Politechniki Gdańskiej).

Nr 868 Warszawa – krancyt, miodowo-żółty, nieprzezroczysty

Nr 933 Warszawa – krancyt, żółty do białawo-żółtego

Nr 5 PK Wagner -Wysiecka, Gdańsk – sukcynit, miodowo-żółty, z ciemnobrązową zwietrzałą korą

Widma w podczerwieni próbek krancyt z Nachterstedt i Amsdorfu wykazują następujące

cechy: ‒ silna absorpcja w rejonie odpowiadającym drganiom pierścienia aromatycznego przy

700 i 750 cm-1, przy czym pasmo 700 cm-1 jest wyraźnie większe od pasma 750 cm-1

‒ typowe pasmo grupy karbonylowej między 1700 a 1730 cm-1 lub tylko jedno pasmo

przy ok. 1710 cm-1, które są typowe dla retynitu

‒ jedno pasmo przy 1157 cm-1 oraz szeroka krzywa pozioma między 1220-1270 cm-1 z

pasmem absorpcyjnym przy 1203 cm-1 wykazuje przebieg podobny do „ramienia

bałtyckiego”

‒ występują typowe dla żywic kopalnych pasma 888 i 1640 cm-1.

Widmo w podczerwieni próbek żywicy kopalnej wykazuje następujące cechy:

– typowa krzywa między 1100 i 1250 cm-1 (ramię bałtyckie) oraz pasma grupy

karbonylowej (C=O – drgania walencyjne (rozciągające)) między 1690 i 1730 cm-1 są

typowe dla sukcynitu

– w przeciwieństwie do sukcynitu bałtyckiego, sukcynit bitterfeldzki wykazuje pasmo

drgań deformacyjnych O-H w rejonie pasma C=O przy 1660 cm-1, (C. Lühr 2004).


W literaturze występują liczne widma w podczerwieni próbek krancytu i sukcynitu, które

prezentują takie same krzywe, jak przedstawione tu widma nowych znalezisk z Nachterstedt,

Amsdorfu i Köplitz. Dlatego też nowo opisane próbki żywicy z Nachterstedt i Amsdorfu można

bez wątpliwości określić jako krancyt. Podobnie nowe odkrycie z Köplitz również można

przypisać do sukcynitu. Zgodnie z pierwszymi badaniami makroskopowymi wykonanymi przez

Krumbiegela i Wimmera, żywice te opisano jako krancyt i sukcynit już w 2014 r.

Podziękowania

Dziękujemy dr Anselmowi Krumbiegelowi za tłumaczenie na j. angielski.

Literatura:

Bergemann C. 1859: Ueber ein neues fossiles Harz aus der Braunkohle (Krantzit). – Journ. Prakt. Chem. 76 (2): 65-69, Leipzig.

Blumenstengel H., Endtmann E. 2014: Biostratigraphische Bearbeitung unterschiedlicher lagerstättenkundlicher Probenserien. -- (unveröff. Bericht des LAGB Sachsen-Anhalt).

Henkel J. F. 1756: Kleine mineralogische und chymische Schriften. –2. Aufl.; Dresden/Leipzig.

Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1989: Geologie und Geschichte des Bitterfelder Bernsteins und anderer fossiler Harze. – Hall. Jb. Geowiss.; 14: 1-25, Gotha.

Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1990: Vorkommen von Glessit, Siegburgit (?) und Krantzit im Tertiär Mitteldeutschlands (Bitterfeld, Niederlausitz). – Fundgrube XXVI (3): 78-91.

Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1992: Fossile Harze der Umgebung von Halle (Saale) in der Sammlung des Geiseltalmuseums der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg. – Wiss. Z. Univ. Halle 41 M (6): 5-35, Halle.

Krumbiegel G. 1995: Fossile Harze aus der Geiseltalbraunkohle und aus dem Tagebau Königsaue (Sachen-Anhalt). – Hall. Jahrb. Geowiss. B 17: 139-148, Halle.

Krumbiegel G., Krumbiegel B. 2005: Bernstein – Fossile Harze aus aller Welt. 3. Aufl. – Edition Goldschneck, Quelle & Meyer, Wiebelsheim, 112 S.

Krumbiegel G., Wimmer R., Kosmowska-Ceranowicz B. 2010: A new Krantzite find south of Leipzig (the Profen open-cast mine). – In: AMBERIF 2010 – Amber in Geology and Archaeology, 17th Seminar Amberif: 10-14, Gdańsk – Warszawa.

Kosmowska-Ceranowicz, B. 2011: Sammlungen der fossilen und subfossilen Harze in Europäischen Museen und ihre Bedeutung für die Wissenschaft. – In: Kosmowska-Ceranowicz & Vavrá, N.: Eigenschaften des Bernsteins und anderer fossiler Harze aus aller Welt. – Editorial Series of the Scientific centre of the Polish Academy of Sciences Conf. Proceed. and Monographs 10: 11–37, Wien.

Lühr C. 2004: Charakterisierung und Klassifizierung von fossilen Harzen. – Diss. Univ. Duisburg-Essen, Duisbur, S. 87-102.

Standke G. 2008: Bitterfelder Bernstein gleich Baltischer Bernstein? Eine geologische Raum-Zeit-Betrachtung und genetische Schlussfolgerungen. – Exkurs.f. u. Veröffl. DGG, 236: 11-33, Hannover.

Standke G., Escher D., Fischer J., Rascher J. 2010: Das Tertiär Nordwestsachsen. – Ein geologischer Überblick. – Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie, Freiberg, 157 S.

Standke G., Rascher J. 2013: Eozäne Harze in den Braunkohlenlagerstätten Profen und Amsdorf – Ein Beitrag zur Genese von Bernsteinlagerstätten. – Exkurs.-f. u. Veröffl. DGG, 249: 76-89, Hannover.

Wimmer R., Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B., Rappsilber I. 2013: Historische und neue Funde von Krantzit in Mitteldeutschland. – Exkurs.f. u. Veröffl. DGG 249: 104-110, Hannover.


Sukcynit bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach

XRF oraz dalekiej podczerwieni

EWA WAGNER-WYSIECKA1, LESZEK WICIKOWSKI2

Politechnika Gdańska, Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, Polska 1Wydział Chemiczny, Katedra Chemii i Technologii Materiałów Funkcjonalnych

e-mail: [email protected] 2Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej, Katedra Fizyki Ciała Stałego

e-mail: [email protected]

Żywice kopalne i subfosylne występują niemalże na całym świecie. Żywice kopalne –

określane powszechnie jako “bursztyny” – utworzyły się miliony lat temu w wyniku

skomplikowanych przemian fizycznych i chemicznych żywicy drzew. Najsłynniejsza żywica

kopalna bursztyn bałtycki – sukcynit lub po prostu „bursztyn”, tworzył się co najmniej 40

milionów lat temu. Złoża paleogeńskie sukcynitu występują w rejonie Delty Gdańskiej (Polska i

Federacja Rosyjska), Delty Parczewa (Polska), Delty Klesowa (Ukraina) (Kosmowska-Ceranowicz

2012; Matuszewska 2010). Na przełomie lat 1974/75 w rejonie środkowych Niemiec odkryto

złoża żywic wśród, których występuje także sukcynit określany jako saksoński lub biterfeldzki

(Kosmowska-Ceranowcz 1989; 1990; Krumbiegiel 1992).

W niniejszej prezentacji skupiamy się na porównaniu właściwości sukcynitu z obszaru

Delty Gdańskiej oraz sukcynitu saksońskiego. Zdjęcia dwóch reprezentatywnych próbek tych

substancji zostały przedstawione na rysunku 1.

Rys.1. Sukcynit z obszaru Delty Gdańskiej (po lewej) oraz rejonu Bitterfeldu (po prawej)

Dowiedziono, że sukcynit pochodzący z różnych lokalizacji cechuje się zbliżonym składem

organicznym (vide pozostałe pozycje literaturowe, nie wymienione wyżej). Znajduje to

potwierdzenie m.in. w widmach w zakresie średniej podczerwieni. Widma w zakresie średniej

podczerwieni dla próbek sukcynitu z obszaru Delty Gdańskiej oraz Bitterfeldu (Rys. 1)

przedstawiono na Rysunku 2.

1800 1650 1500 1350 1200 1050 900

30

35

40

45

888

1115977

1158

12501347

transmitance

cm-1

1722

1449

1800 1650 1500 1350 1200 1050 900

20

30

40

50

60

70

80

888

996

1158

125013741452

transmitance

cm-1

1733

Rys.2. Fragmenty widm w zakresie średniej podczerwieni (1800-750 cm-1) zarejestrowane dla próbek

sukcynitu (Rys.1) z obszaru Delty Gdańskiej (po lewej) oraz rejonu Bitterfeldu (po prawej).


Relatywnie mało miejsca w badaniach sukcynitu poświęca się składnikom

nieorganicznym.

Jakkolwiek, interesujące rezultaty uzyskano badając skład wody występującej jako krople

w bursztynie bałtyckim (Buchberger 1997) Badania z wykorzystaniem elektroforezy kapilarnej

wykazały, że inkluzje wody zawierają kationy nieorganiczne (Na+, K+, Ca2+, Mg2+) oraz aniony (Cl−,

Br−, NO3−, SO4

2−). Ponadto stwierdzono obecność jonu amonowego, octanowego oraz

występującego w znacznym stężeniu anionu kwasu bursztynowego.

Podczas seminarium zostaną zaprezentowane wyniki badań jakościowych i ilościowych

uzyskane dla sukcynitu z rejonu Delty Gdańskiej oraz Bitterfeldu uzyskane przy pomocy szybkiej

i niedestrukcyjnej fluorescencyjnej spektroskopii rentgenowskiej (XRF). Przedstawione zostaną

także nowe wyniki badań sukcynitu metodą spektroskopii w zakresie dalekiej podczerwieni i ich

porównanie z dostępnymi danymi literaturowymi (Pratti 2011).

Podziękowania

Autorzy dziękują Panu Rolandowi Wimmerowi za przekazanie próbek sukcynitu

saksońskiego.

Literatura: Anderson K.B., Lepage B.A. 1995: Canadic Arctic., ACS Symp. Ser., 617, 170

Beck C.W. 1986: Appl. Spec. Rev., 22, 57

Beck C.W. 1988: Science, 241, 718

Beck C.W., Wilbur E., Meret S. 1964: Nature, 201, 256

Brody R.H. et al. 2001: Spectrochimica Acta Part A, 57,1325

Buchberger W., Falk H., Katzmayr M.U., Richter A.E. 1997: Monatsch. Chem. 128, 177

Chave K.E., Smith S.V.1988: Science, 241, 719

Czechowski F., Simoneit B.R.T., Sachanbiński M., Chocjan J., Wołowiec S. 1996: Appl. Geochem., 11, 811

Eichoff H.J., Mischer G. Z. 1972: Naturforsch., 27a, 380

Gough L.J., Mills J.S. 1972: Nature, 239, 527

Grimalt J.O., Simoneit B.R.T., Hatcher P.G., Nissenbaum A. 1987: Org. Geochem., 13, 677 ()

Hopfenberg H., Witchey L. C., Poinar Jr G.O. 1988: Science, 241, 717

Katinas V. 1971: Jantar i jantarenosnyje otłożenia”

Kosmowska-Ceranowicz B. 1999: Est. Mus. Cien. Nat. Alava, 14, 73

Kosmowska-Ceranowicz B. 2012: „Bursztyn w Polsce i na świecie” Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Kosmowska-Ceranowicz B., Krumbiegiel G. 1989: Hallesches Jahrbuch f. Geowissenschaften, 14, 1-25

Kosmowska-Ceranowicz B., Krumbiegiel G. 1990: 15th General Meeting IMA, Beijing, Abstracts 2, 591

Krumbiegiel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1992: Fossile Harze der Umgebung von Halle (Saale) in der Sammlung des Geiseltalmuseums der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg. Wissenschaftliche Zeitschrift Univ. Halle 41, 5 (1992).

Lambert J. B., Beck C. W., Frye J. S. 1988: Archeometry, 30, 248

Lambert J.B., Poinar Jr G.O., 2002: Acc. Chem. Res., 35, 628

Langenheim J. H. 1969: Science, 163, 1157-1169

Langenheim J., Beck C. W. 1965: Science, 149, 52

Matuszewska A. 2010: “Bursztyn (sukcynit), inne żywice kopalne, subfosylne i współczesne”, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice

Mills J.S., White R., Cough L.J. 1984: Chem. Geol., 47, 15

Poinar Jr G.O., Haverkamp J. 1985: Baltic Studies 16, 210

Prati S., Sciutto G., Mazzeo R., Torri C., Fabbri D. 2011: Anal. Bioanal. Chem., 399, 3081

Vávra N. 1993: 125 years Knappenwand. Porceedings of a Symposium held in Neukirchen am Großvenediger (Salzburg/Austria), September 1990, 147

Wagner-Wysiecka E., Ragazzi E. 2011: “Eigenschaften des Bersteins und anderer fossilier Harze aus aller Welt”, Proceedings of the Conference at the Scientific Centere of the Polish Academy of Sciences in Vienna, 21st-22nd June 2010, str. 65- 78, Eds. B. Kosmowska-Ceranowicz, N. Vávra, Vienna.

Yamamoto S., Otto A., Krumbiegiel G., Simoneit B.R.T. 2006: Rev. Paleobot. Palynology 140, 2749


Żywice kopalne z Anglii

ED[MUND] A. JARZEMBOWSKI

Krajowe Laboratorium Paleobiologii i Stratygrafii, Instytut Geologii i Paleontologii w Nanjing, Chińska Akademia Nauk, Nanjing 210008, Chiny; Wydział Nauk o Ziemi, Muzeum Przyrodnicze, Cromwell Road,

Londyn, SW7 5BD, Wielka Brytania e-mail: [email protected]

Martin Brasier, amberolog niższych warstw grupy Wealden – in memoriam

Abstrakt Bursztyn ceniony jest w Wielkiej Brytanii od czasów prehistorycznych pomimo braku

dużych złóż; znaleziono tu bursztyn oraz różne żywice i kopale. W dziewiętnastym wieku z Anglii opisano i nazwano cztery gatunki mineralne: kopalit z Highgate Dana (znany również jako kopalin Haussmann, albo żywica z Highgate Thomson) na południowym wschodzie oraz retynelit Dana (lub retynit Hatchett) z południowego zachodu – obydwa to bursztyny z paleogenu, ale najwidoczniej bez zawartości inkluzji; middletonit Johnston i settlingit Johnston na północy pochodzą z karbonu, przy czym ten pierwszy z terenu sąsiedniej Szkocji zawiera inkluzje (mikroorganizmów). We wschodniej Anglii występuje sukcynit (bursztyn bałtycki) z Eocenu redeponowany w czwartorzędzie, z pewną ilością inkluzji owadów i roślin. Ostatnio, bursztyn z górnych warstw grupy Wealden (być może w odróżnieniu od bursztynu z dolnych warstw grupy Wealden – jako odpowiednio „chiltonit” i „brasieryt”) w południowej Anglii, oraz podobny do rumenitu (lub nawet cedarytu), zaowocował nowymi gatunkami owadów i pająków z baremu (wczesna kreda). Powyższe wystąpienia mają miejsce w środowiskach geologicznych morskich i poza-morskich.

Kolejny okaz, z formacji London Clay na

wyspie Sheppey, hrabstwo Kent, to por.

glesyt, bursztyn malajski (FTIR, E. Ragazzi)

D. Hogburn Coll

Bursztyn ze wschodniego wybrzeża Anglii: bursztyn bałtycki (sukcynit)

Otoczaki z plaży w Cromer, hrabstwo Norfolk, a – analiza (spektroskopia w podczerwieni)

Błonkówka z rodziny Scelionidae z emulsją, z plaży w Walberswick, hrabstwo Suffolk

Głowa sieciarki z włoskami gwiaździstymi (strzałka), hrabstwo Norfolk


Wealden, płd. Anglia, płd.-zachód Wyspy Wight

Bursztyn znaleziony na plaży – może także pochodzić z aptu, z dolnej grupy Greensand

inkluzje z materiału z grupy Wealden…

Dungeyella gavini Jarzembowski et al., 2008 (Diptera: Chironomidae)

muchówka z rodziny ochotkowatych (Diptera: Chironomidae)

muchówka z rodziny Therevidae błonkówka z rodziny Dryinidae


Streszczenie

Bursztyn bałtycki (sukcynit) z eocenu nie trafił do Anglii wyłącznie za pośrednictwem

człowieka: częściowo przetransportowany został z kontynentu drogą naturalną przez

europejskie rzeki w plejstocenie (zob. Bachofen-Echt, 1949). Jednak różne żywice i obce kopale,

które można znaleźć w Anglii, wynikają z działalności ludzkiej.

W Anglii występuje rodzimy bursztyn (przynajmniej sensu lato) z eocenu (iprezu) – kopalit

z Highgate i/lub glesyt – jak również retynelit z oligocenu.

Występuje również „stary” bursztyn rodzimy z kredy (np. „chiltonit, brasieryt”) – ale by

znaleźć inkluzje owadów, należy dysponować odpowiednim rodzajem bursztynu z grupy

Wealden (obecnie w baremie).

Występuje też bursztyn z karbonu najwyraźniej zawierający skamieniałości (middletonit,

z mikroskopijnymi inkluzjami w sąsiedniej Szkocji), ale wymaga on nowych badań (podobnie jak

settlingit, który nie zawiera skamieniałości).

Podziękowania

Dziękuję paniom Barbarze Kosmowskiej-Ceranowicz, Ewie Rachoń i Ewie Wagner-

Wysieckiej za zaproszenie i wsparcie dla mojego przyjazdu do Gdańska; pani Di Clements (z

Londynu), panom Davidowi Ward, Fredowi Clouter oraz czasopismu Wealden News (Kent) za

pomoc w uzyskaniu zdjęć; oraz panu Pete’owi Austen i Biddy Jarzębowski (z Seaford) za

udostępnienie literatury. Moje badania wspiera program Chińskiej Akademii Nauk dla

profesorów wizytujących w randze starszych naukowców międzynarodowych (grant nr

2011T2Z04).

Literatura:

Bachofen-Echt A. 1949: Der Bernstein und seine einschlüsse. 230 pp. Reprint J. Wunderlich Verlag 1996.

Jarzembowski E. A., Azar, D., and Nel. A. 2008: A new chironomid (Insecta: Diptera) from Wealden amber (Lower Cretaceous) of the Isle of Wight (UK). Geologica Acta, 6(3): 285-291 – Przedruki z Jarzembowski, E. A. 1999 cytowane tamże dostępne w trakcie seminarium.

Whalley P. 1983: Fera venatrix gen. et sp. n. (Neuroptera, Mantispidae) from amber in Britain. Neuroptera International 2(4): 229-233.


Od Alp do Frattesiny.

Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów obróbki bursztynu z późnej epoki brązu

w północno-wschodnich Włoszech

URSULA THUN HOHENSTEIN1, IVANA ANGELINI2, MARCO BERTOLINI1, MARIA CHIARA TURRINI1, PAOLO BELLINTANI3

1 Wydział Nauk Humanistycznych – Uniwersytet w Ferrarze, C.so Ercole I d’Este 32 Ferrara;

e-mail: [email protected] 2 Wydział Nauk Geologicznych – Uniwersytet w Padwie, Via G. Gradenigo 6, 35131 Padwa, Włochy;

3 Departament Archeologii – Autonomiczna Prowincja Trydentu, Via Aosta 1, 38122, Trydent, Włochy;


Stanowisko Campestrin di Grignano Polesine, datowane obecnie na XIII-XII w. p.n.e.,

położone jest na południu regionu Veneto, znanym jako Polesine, czyli na nizinach pomiędzy

głównymi rzekami północnych Włoch: Adygą (na północy) i Padem (na południu), nieco ponad

50 km od ich ujść. Pierwotnie zlokalizowane było na lewym brzegu dawnej odnogi Padu, tzw.

„Po di Adria”. Po odkryciu stanowiska w 2007 r. wywołało ono ogromne zainteresowane dzięki

znalezisku znacznej liczby wyznaczników obróbki bursztynu bałtyckiego. Strategiczne znaczenie tego rejonu dla handlu regionalnego i „długodystansowego” w

późnej epoce brązu znane jest jednak dobrze już od połowy lat 60., czyli od odkrycia osady

Frattesina ok. 9 km na zachód od miejscowości Campestrin. Osadę tę datuje się na okres między późną epoką brązu a jej schyłkiem (RBA2-FBA1) (ok.

XII w.) na podstawie typologii ceramiki, wyrobów z brązu i szkła. Przeanalizowano szczątki zwierzęce: zwierzęta domowe (świnie, bydło i owce/kozy) są

liczniejsze niż dzikie, wśród których jeleń szlachetny reprezentowany jest najliczniej. Poroża

wykorzystywano do wytwarzania trzonków. Rozpoznano również niektóre narzędzia z kości. Osadę przebadano na powierzchni ok. 150 m2, gdzie odkryto czworokątne platformy

gliniane z paleniskami rozdzielone kanalikami. Na podstawie dostępnych jak dotąd danych

wykopaliskowych nie jest jasne, czy są to domostwa, czy zadaszone warsztaty związane z

obróbką bursztynu. Odpady z obróbki bursztynu (fragmenty surowych bryłek, tysiące odprysków

o wielkości poniżej jednego centymetra, na wpół obrobione bloki oraz niewielka liczba gotowych

wyrobów) obecne są głównie w warstwach na zewnątrz tych platform. Dowody na istnienie

obróbki bursztynu pojawiają się już we wcześniejszych warstwach osadniczych i są obecne w

całej sekwencji stratygraficznej. Wśród wyrobów należy podkreślić obecność paciorków typu Tiryns, które są dobrze

znanym wyznacznikiem handlu bursztynem łączącego północne wybrzeża Adriatyku ze

wschodnim regionem Morza Śródziemnego. Jak dotąd zidentyfikowano 12 paciorków typu

„skarbu z Tirynsu”. Tylko jeden z nich jest ukończony (ryc. 1C), pozostałe są oszlifowane, ale bez

otworu (ryc. 1A). Dominującą formą jest ścięty stożek z przekrojem poziomym zbliżonym do

trójkątnego, choć obecne są również odmiany zbliżone do cylindrycznych o przekroju

poprzecznym eliptycznym lub nieregularnym. Na podstawie tak ograniczonej liczby wyrobów nie

jest możliwe argumentowanie tej różnorodności celowym wyborem, ani dostosowaniem

obróbki do wymiarów bryłki bursztynu, ani połączeniem tych czynników. Wśród wyrobów z bursztynu określono też dwie inne główne formy: guzik stożkowy i małe

paciorki. Guziki stożkowe są w północnych Włoszech rzadkością. Dwa okazy z otworem typu „V”,

jak w przypadku znaleziska z Campestrin, odkryto w stanowiskach datowanych na wczesną

epokę brązu – środkową epokę brązu (EBA – MBA1) (Lucone i Cattaragna). Okazy z otworami po

linii prostej pojawiają się na stanowisku rytualnym w Val Finale (region alpejski; (RBA2-FBA1))

oraz w pochówku nr 75 (FBA3) „Narde2” w jednej z nekropolii we Frattesinie. Małe paciorki

Strona 20 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 stwierdza się głównie w kontekstach osadniczych i grzebalnych, szczególnie z późnej epoki brązu

w północnych Włoszech, lecz nie z jej schyłku. Na potrzeby analizy w podczerwieni

przeprowadzono selekcję próbek bursztynu, w celu określenia jego pochodzenia. W tym celu

wybrano wyroby gotowe, bardzo duże bryłki częściowo obrobionego bursztynu oraz odpady.

Badanie w podczerwieni przeprowadzono metodą Micro-FTIR: wszystkie 20 przeanalizowanych

obiektów wykonane jest z sukcynitu (bursztynu bałtyckiego). Przedstawiamy wstępne wyniki badań przeprowadzonych przy pomocy skaningowego

mikroskopu elektronowego (ESEM), których celem było rozpoznanie śladów obróbki i

użytkowania na bryłkach z korą, półproduktach na różnych etapach obróbki i wyrobach

gotowych.

Analizy te pozwoliły nam na rozpoznanie sekwencji operacyjnej paciorków typu Tiryns i

innych typologii paciorków, dzięki czemu odkryliśmy, że otwory wykonano poprzez wiercenie na

ostatnim etapie procesu wytwórczego.

Fig.1 A: CGP45 paciorek typu Tiryns bez otworu; B: CGP2 paciorek typu Tiryns; C: CGP16 guzik; D: CGP50

mały paciorek.

Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej

w epoce brązu. Propozycja modelu interpretacyjnego.

MATEUSZ CWALIŃSKI

Instytut Prehistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,

ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań;Polska


W literaturze archeologicznej panuje przekonanie, że społeczności obszarów

nadadriatyckich odgrywały kluczową rolę w przekazie bursztynu z północnej Europy do jej

południowych rejonów. Większość badaczy uznaje jednak, że rola ta była jednopłaszczyznowa i

zawierała się zaledwie w funkcji pośredników (np. Harding/Hughes-Brock 1974; Harding 1984;

Bouzek 1985). W prezentowanym ujęciu przyjmuje się bardziej złożoną hipotezę, w której status

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 21 obszarów nadadriatyckich i ich mieszkańców zostaje wzbogacony o rolę ważnych odbiorców i

użytkowników tego surowca. Postęp badań, który miał miejsce w ostatnich latach

uprawdopodabnia interpretację, w ramach której pośrednik z czasem nabywa także status

odbiorcy, przy jednoczesnym uzyskiwaniu coraz większego wpływu na przepływ i redystrybucję

omawianego surowca (Palavestra 1993; Negroni Catacchio 2006; Cazella/Recchia 2009;

Czebreszuk 2011). Co więcej zamierza się przedstawić z jaką dynamiką mogła zmieniać się ta

charakterystyka i co wpływało na ten proces. Jednocześnie nie jest intencją autora odrzucenie

koncepcji tranzytowego charakteru strefy circum-Adriatyckiej w przepływie bursztynu, głównie

w odmianie bałtyckiej. Problem ten stawiany w świetle nowych danych, ma ukazać aktywną

partycypację społeczności strefy nadadriatyckiej w dalekosiężnych kontaktach kulturowych,

rozpościerających się od wybrzeży Bałtyku na północy, po Peloponez na południu.

Zakres chronologiczny tematyki poruszanej w niniejszym wystąpieniu przypada w całości

na 2 tys. p.Ch. oraz pierwsze stulecia 1 tys. p.Ch., ze szczególnym potraktowaniem czasów

przełomu obu milleniów. Zasięg przestrzenny obejmuje obszary rozciągające się wokół Adriatyku

(region Caput Adria, Półwysep Apeniński, Zachodnie Bałkany) do Morza Jońskiego wraz z jego

wyspami. Ponadto także Sycylia i Wyspy Eolskie, ze względu na udokumentowane źródłowo

powiązania kulturowe z Grecją oraz Italią (Bietti Sestieri 1988; Jones et al. 2005) i

funkcjonowanie w ramach nadadriatyckiej odnogi szlaku bursztynowego (Bellintani 2010;

Cazella/Rechia 2009), zostały włączone do obszaru badań. Również tereny Serbii, z powodów

pokrewieństwa kulturowego ze wschodnim wybrzeżem Adriatyku oraz uwikłania w wymianę

bursztynu w tej części Europy (Palavestra 1993), są ujęte w zakresie przestrzennym wystąpienia.

Wynikiem badań poprzedzających jest uzyskanie wiedzy o rozmiarze, dystrybucji oraz

strukturze wewnętrznej przeważającej części zbioru zabytków bursztynowych, pochodzących z

obszarów nadadriatyckich i datowanych na epokę brązu (Ryc. 1). W rezultacie utworzono

wstępny katalog stanowisk, na których odkryto zabytki bursztynowe. W chwili obecnej katalog

zawiera łączną liczbę 107 stanowisk, na których odkryto co najmniej 1010 zabytków wykonanych

z bursztynu (Ryc. 2).

Ryc. 1. Podział stanowisk z zabytkami bursztynowi uwzględnionymi w referacie, ze względu na

częstotliwość charakteryzujących je cech.

6

30

33

38

18

7

83

52

30

3

23

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

2300-1700 BC

1700-1400 BC

1400-1200 BC

1200-800 BC

Sukcynit

Inny gatunek bursztynu

Nieokreślona

Cmentarzysko

Osada

Skarb

Nieokreślony

Ch

ron

olo

gia

Pro

wen

ien

cja

Ko

nte

kst

Stanowiska ze znaliziskami bursztynu podzielone po względem ich kontekstu, proweniencji zabytków oraz chronologii


Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk z zabytkami bursztynowi uwzględnionymi w referacie (0-Žamnjak, 1-

Krmedski Novi Grad, 2-Vrčin, 3-Bezdanjača, 4-Jezero (Padine-Ročević), 5-Šundinovača (Padine-

Ročević), 6-Karavlaške kuće (Padine-Ročević), 7-Glasinac-Rudine, 8-Glasinac-Crvena lokva, 9-

Glasinac-Gučevo, 10-Glasinac-Osovo, 11-Bela Crkva, 12-Belotić, 13-Vranjani, 14-Iglarevo, 15-

Privlaka, 16-Vrsi, 17-Baška, 18-Golubnjača, 19-Glasinac-Borovsko, 20-Majdan, 21-Debeli Vrh, 22-

Križevci, 23-Tcela-Vranjic, 24-Kompolje, 25-Glasinac-Vrlazje, 26-Popadin Dol, 27-Banjevac (Jovanin

Breg), 28-Paulje, 29-Barҫ, 30-Povegliano Veronese, 31-Casinalbo, 32-Montale, 33-Gorzano, 34-

Castione, 35-Borgo San Donnino, 36-Toscanella Imolese, 37-Villa Cassarini, 38-Borgo Panigale, 39-

Peschiera, 40-Castellazzo di Fontanellato, 41-Ledro, 42-Plemmyrion, 43-Piazza Monfalcone, 44-

Salina (Portella della inestra), 45-Torre Castelluccia, 46-Crichi-Catanzaro, 47-Randazzo, 48-

Bisceglie-Bari, 49-Belverde di Cetona, 50-Filottrano, 51-Gualdo Tadino, 52-Ponte San Pietro, 53-

Capitanata, 54-Coppa Nevigata, 55-Allumiere, 56-Frattesina Polesine, 57-Timmari, 58-Bismantova,

59-Vela Valbusa, 60-Laterza, 61-Fiave, 62-Grotta Manacorra, 63-Castellucio, 64-Cles (Val di Non),

65-Trinitapoli, 66-Beneceto, 67-Cisternino, 68-Murgia Timone, 69-Lavello, 70-Poviglio, 71-Olma di

Nogara, 72-Thapsos, 73-Monte Battaglia, 74-Roma, 75-Panicarola, 76-Castellaro, 77-Ara di Spio,

78-Castellaccio, 79-Toppo Daguzzo, 80-Santa domenica di Ricardi, 81-Longane, 82-Monte Sallia,

83-Cava Cana Barbara, 84-Sabbionara, 85-Franzine, 86-Santo Ambrogio, 87-Bisceglie, 88-Isolino,

89-Costa Cavallina, 90-Calcinato, 91-Poggio La Pozza, 92-Ardea, 93-Cataragna, 94-Lagazzi di Vho,

95-Valsavoia, 96-Grotta di Calafarina, 97-Castione, 98-Grotta Misa, 99-Mariconda di Melara, 100-

Scalvinetto di Legnano, 101-Riparo dell’Ambra-Camaiore, 102-Isolone del Mincio, 103-Bande di

Cavriana, 104-Lucone-Polpenazze, 105-Villa Cavalletti-Grottaferrata, 106-Madonna del Piano-

Molini della Badia Grammichele) (created with base map from ESRI Data & Maps Media Kit 9.3,

STRM global shaded relief data with lake/rivers overlays).

Rozważania autora w pierwszej kolejności dotyczyć będą przestrzennej i chronologicznej

struktury dystrybucji bursztynu w ramach strefy circum-Adriatyckiej. Przedstawione zostaną

także wstępne wyniki analizy stopnia korespondencji między poszczególnymi typami

importowanych przedmiotów w wymiarze przestrzenny i czasowym. Dzięki zastosowaniu metod

kwantytatywnych możliwe będzie określenie związków wybranych typów zabytków z

konkretnymi rejonami basenu Adriatyku i sprawdzenie jakim zmianom ulegały te związki w

czasie. Następnie, uwaga zostanie skupiona na roli bursztynu w procesie formowania się

lokalnych hierarchicznych społeczeństw i ich wzajemnych stosunków. Jako przedmiot wymiany,

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 23 bursztyn zostanie scharakteryzowany wraz z innymi kategoriami źródeł archeologicznych, które

dowodzą istnienia międzyregionalnej sieci kontaktów. Na koniec zostanie zaproponowany zarys

nowego modelu interpretacyjnego, łączącego zdarzenia i zjawiska związane z nadadriatycką

odnogą szlaku bursztynowego. Literatura: Bellintani P. 2010: Ambra, una materia prima dal nord (ma non solo). [In:] F. Radina, G. Recchia (ed.),

Ambra per Agamennone. Indigeni e Micenei tra Egeo, Ionio e Adriatico nel II millennio a.C. Catalogo della mostra (Bari, 28 maggio-16 ottobre 2010). Palazzo Simi e Museo Civico Storico, Bari 2010, pp. 139-144.

Bietti Sestieri A.M. 1988: The "Mycenaean connection" and its impact on the Central Mediterranean societies. Dialoghi Di Archeologia, vol. 1, no. 6, pp. 23-51.

Bouzek J. 1985: The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural Interrelations in the Second Millenium BC.

Cazzella A., Recchia G. 2009: The ‘Mycenaeans’ in the Central Mediterranean: a comparison between the Adriatic and the Tyrrhenian seaways. Pasiphae, Vol. 3, pp. 27-40.

Czebreszuk J. 2011: Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań 2011.

Harding A. 1984: The Myceneaens and Europe. Cambridge.

Harding A., Hughes-Brock H. 1974: Amber in the Mycenaean World. The Annual of the British School at Athens, Vol. 69 (1974), pp. 145-172.

Jones et al. 2005: Mycenaean pottery in the Central Mediterranean: imports, imitations and derivatives. [In:] R. Laffineur, E. Greco (eds.), Emporia. Aegeans in the Ceantral and Eastern Mediterranean. Aegeum 27. Liege, pp. 539-549.

Negroni Catacchio N. 2006: Amber as prestige and social indicator in late prehistoric Italy. [In:] A. Palavestra, C.W. Beck, J.M. Todd (eds.), Amber in archaeology: proceedings of the fifth International Conference on Amber in Archaeology. Belgrade 2006, p. 190-209.

Palavestra A. 1993: Praistorijski ćilibar na centralnom i zapadnom Balkanu. Belgrad 1993.

Wystąpienia bursztynu na Śląsku

ROBERT NIEDŹWIEDZKI

Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wrocław;Polska


Na Śląsku wyróżnić można trzy typy wystąpień żywic kopalnych: 1. związane z wkładkami węgli górnokredowych, mioceńskich i ewentualnie karbońskich; 2. bursztyn bałtycki przytransportowany w plejstocenie przez lądolody i często redeponowany potem przez rzeki; 3.

bursztyn bałtycki dostarczony przez ludzi w starożytności lub średniowieczu. Do tej pory odnotowano w tym regionie ok. 220 naturalnych wystąpień, nie licząc archeologicznych.

Alexandrowicz i Kwiecińska (1977, Fig. 2 tamże) zamieścili wykres widm absorpcyjnych (IR) rezynitu (uznanego przez nich za żywicę kopalną) z warstwy górnokarbońskiego bitumicznego węgla kamiennego z Górnego Śląska, nie określając niestety dokładnego wieku ani lokalizacji próbki. W tejże pracy opisali bursztyn kredowy z trzech otworów wiertniczych z okolic

Bolesławca w synklinorium północnosudeckim. W serii iłowców i piaskowców dolnego santonu

reprezentujących środowisko nadmorskiej równiny napotkali wkładki węgli brunatnych (do 30 cm), a w jednej z nich parumilimetrowe bryłki przezroczystego, żółtego bursztynu. W spektroskopii w podczerwieni (IR) uzyskali widma, na bazie których uznali ów bursztyn za

zbliżony do neudorfitu i walchowitu z Moraw, który wg Jehlička i in. (2004) również występuje w słodkowodnych osadach lądowych, w tym we wkładkach węgla, choć w cenomanie. Bursztyn

Strona 24 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 w węglu górnokredowym k. Lwówka Śl. odnotował Hintze (1933), ale bez podania piętra i analiz.

Ponieważ węgle w synklinorium północnosudeckim są tylko w santonie, to można przyjąć, że oba wystąpienia pochodzą z tego samego wieku i środowiska. Wydaje się więc, iż bursztyn santoński na obszarze Bolesławiec – Lwówek Śl. jest dość częsty.

Drobne ilości żywicy kopalnej spotykano w węglu brunatnym i utworach towarzyszących, śląskiej części Górnych Łużyc, po obu stronach granicy polsko-niemieckiej. Niemieccy badacze określali ich wiek jako trzeciorzęd lub go nie podawali (Traube 1888), jednak budowa

geologiczna tego rejonu sugeruje, że były to skały miocenu. Traube (1888) na podstawie mało

diagnostycznych cech fizycznych, np. twardości zaliczył bursztyn z Zaręby i Siekierczyna k. Lubania Śl. oraz z Rauschwalde (dzielnica Görlitz) i Petershain k. Niski w Niemczech do sukcynitu, zaś żywice z Bad Muskau (bryłki do paru cm), Olszyny k. Lubania Śl. i Osieka Łużyckiego do retynitu. Na właściwym Śląsku retynit znaleziono w węglu w Skorogoszczu k. Niemodlina (Traube 1888), a Grodzicki (1977) odnotował ziarna i bryłki bursztynu w mioceńskich tzw. iłach

poznańskich w kopalni „Stanisław” w Jaroszowie, nie określając jego składu.

W osadach czwartorzędowych bursztyn występuje, jak na południową Polskę, bardzo

licznie. Göppert (1851, 1871) podał, że w 1851 r. znano 100, a w 1870 r. już 180 lokalizacji z bursztynem, w tym tylko parę mioceńskich. Oparł się głównie na własnej kwerendzie i danych Glockera (1857). Inne zestawienia śląskich bursztynów (Fiedler 1863, Traube 1888, Hintze 1933, Chętnik 1961, Lis i Sylwestrzak 1986, Niedźwiedzki 2011) bazują w przeważającej mierze na

danych obu wspomnianych badaczy. Trochę nowych, zwłaszcza powojennych znalezisk opisali

Kusiak (1980) oraz Kosmowska-Ceranowicz i Pietrzak (1982, patrz Sachanbiński 1997).

Trudnością przy aktualizacji jest brak precyzyjnej lokalizacji punktów u Göpperta i Glockera, toteż zwykle nie da się stwierdzić, czy współczesne odsłonięcie z bursztynem jest tożsame z tym z listy gepertowskiej. Tym niemniej przegląd literatury i sondaże wśród kolekcjonerów sugerują,

że w XX i XXI w. stwierdzono jantar w co najmniej 40 nowych miejscach. W ostatnich 10 latach pojawiło się kilka stanowisk bursztynu na Wale Trzebnickim. We wstępnie badanej przeze mnie

próbie 300 niesegregowanych sztuk z jednego z nich zwraca uwagę duży udział odmian mlecznych i marmurkowych (obie stanowią po 1/3 zbioru). Resztę stanowią różnej przejrzystości

odmiany żółte, a czerwonawe albo brunatne są rzadkie. Na wielu okazach zachowały się odciski kory lub resztki uwęglonego drewna, sporadycznie spotyka się inkluzje owadów. Z analizy w/w

źródeł widać, iż bursztyn zdecydowanie liczniejszy jest na Śląsku Dolnym i Opolskim, a rzadki na Górnym. W regionie dolnośląsko – opolskim większość znalezisk grupuje się w czterech rejonach:

przedpole północnej krawędzi Sudetów, północne przedpola wysokich pasm górskich (Izerskich, Karkonoszy, Kamiennych), Wał Trzebnicki i dolina Odry.

Prawidłowości te wynikają z przebiegu zlodowaceń dostarczających bursztyn znad

Bałtyku. Cały Śląsk Dolny i Opolski, poza wyższymi partiami gór, objęły trzy zlodowacenia: Sanu 1, Sanu 2 i Odry, przynajmniej jedno z nich dotarło w różnych miejscach Sudetów na wysokości

od 400 do 580 m n.p.m. (Lindner 1992, Migoń 2005). Kolejna glacjacja – Warty – doszła do Wału

Trzebnickiego (Migoń 2005), a więc zajęła jedynie północny Śląsk. Każda z tych faz naniosła wielkie masy materiału transportowanego przez lód z północy, w tym z Pomorza i Sambii.

Natomiast Górny Śląsk, poza północnym obrzeżem, objęło tylko jedno zlodowacenie – Sanu 2 – dochodzące do 400 – 500 m n.p.m. (Lindner 1992). W efekcie, ilość deponowanego osadu była

tu kilkukrotnie mniejsza niż na reszcie Śląska. Dodatkowo ilość tę zmniejszało to, że Wyżyna Śląska, jako obszar wyniesiony, podlegała intensywnej erozji, zaś erodowane utwory rzeki znosiły na otaczające niziny, gdzie osadzały się na wtórnym złożu. Z kolei na Dolnym Śląsku

lokalizacje bursztynu koncentrują się na przedpolu barier morfologicznych, które wstrzymywały lądolód na stałe lub na pewien czas. Dla trzech starszych zlodowaceń pierwszym takim progiem

była krawędź Sudetów, a potem ewentualnie wyższe pasma górskie, zaś dla lądolodu Warty – Wał Trzebnicki. W tych strefach, w wyniku stagnacji czoła lądolodu i wytapiania lodu gromadził się na dużą skalę osad, poza tym przeszkody mechanicznie zatrzymywały część materiału

niesionego przez lód. Podobną rolę bariery pełniła lejkowata Brama Morawska, dzięki czemu w

Kotlinie Raciborskiej mamy duże nagromadzenie utworów glacjalnych. Pradolina wrocławska

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 25 (Migoń, 2005) zaś stanowiła szlak odpływu wód w trakcie zlodowacenia Warty, spływały tam też

rzeki sudeckie. Dlatego osady polodowcowe były erodowane na znacznym obszarze i po transporcie akumulowane, wraz z zawartym w nich bursztynem, w pradolinie. Proces ten

kontynuował się po jej przekształceniu w obecną dolinę Odry. Podane wysokości, do jakich dotarł w górach lądolód są maksymalnym zasięgiem, do którego spotyka się na Śląsku bursztyn postglacjalny.

Nie wszyscy autorzy zgadzają się, że cały śląski jantar w plejstocenie pochodzi znad

Bałtyku. Grodzicki (1977) sugerował, iż bursztyn tkwiący w czwartorzędzie Jaroszowa wymyły w

epoce lodowcowej rzeki z węgli mioceńskich, w których stwierdził bryłki tego mineraloidu. Faktycznie w kopalni są koryta wypełnione osadami plejstoceńskimi, rozcinające podłoże neogeńskie, w tym i pokłady węgla. Pogląd o autochtonicznej, mioceńskiej genezie tamtejszego bursztynu podtrzymali Pawlik i Pacławska (2009). Jednakże w przeciwieństwie do Bitterfeldu, w mioceńskich węglach Śląska i Bełchatowa bursztyn pojawia się rzadko i w znikomych ilościach.

Według mego rozpoznania nie ma go w potężnych złożach Turoszowa, a w bełchatowskich znajdywano pojedyncze bryłki (P. Raczyński, inf. ustna), lecz sporadycznie. Poza tym pokłady

węgli przeważnie koncentrują się w wąskich i głębokich zapadliskach tektonicznych, które z natury rzeczy nie mogły być później intensywnie erodowane, z wyjątkiem co najwyżej przystropowej części. Tymczasem bursztyn w czwartorzędzie Śląska występuje nie tylko w licznych lokalizacjach, ale i w dużych skupiskach. W latach 70. XX w. wydobywano po kilka kilo

tego surowca rocznie z małego odcinka wyrobiska w Jaroszowie, zaś poszczególne kawałki

dochodziły do 230 g (Grodzicki 1977). W 2007-2008 r. pozyskano parę kg w Strzelcach k.

Dobroszyc (największy okaz wagi 221 g, M. Białecki, inf. ustna). W obecnie eksploatowanej odkrywce k. Oleśnicy uzyskuje się 2-3 kg rocznie z egzemplarzami do 300 g. Spore

nagromadzenia bursztynu były też przed wojną w Ząbkowicach Śl., skoro na powierzchni 90 cm2 tamtejszego iłu widać 63 bursztyny do 2 cm długości, a największy ząbkowicki eksponat z kolekcji Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Wrocławskiego waży 182 g. Szereg znacznych

akumulacji jantaru wzmiankowali Niemcy (w XIX w. prowadzono nawet skup na Śląsku) i polscy kolekcjonerzy (np. na przełomie XX/XXI w. w Świebodzicach, kilka punktów na Wale

Trzebnickim). Nie są one zachowane w obrębie redeponowanego płatu „niebieskiej ziemi”, a ich

komasację wiązać należy z segregacją materiału w trakcie transportu przez wody fluwioglacjalne lub późniejsze rzeki. Temu też przypisać można wzmiankowane przez Grodzickiego (1977) współwystępowanie w osadzie czwartorzędowym bursztynu i prawie równie lekkiego

uwęglonego drewna mioceńskiego. Bryłki mioceńskich żywic kopalnych są małe, rzadko osiągają średnicę paru cm (Traube

1888), podczas gdy wśród czwartorzędowego dość często spotyka się znacznie większe. Prócz

już wspomnianych, Göppert (1871) i Glocker (1857) udokumentowali okazy, m.in.: 1 kg w Leśnej k. Lubania, 800 g w Grabiszycach Średnich, 620 g (525 g wg Traubego 1888) w Namysłowie, 350 g w Świdnicy, 330 g w Uciechowie. W 1969 r. w osadach rzeki Kamiennej w Jeleniej Górze

napotkano egzemplarz wagi 300 g (Kusiak 1980), a ok. 2010 r. dużą bryłę bursztynu znaleziono w Mokrzeszowie (K. Pluta, inf. ustna). Rekordowy dla Śląska okaz wyłowiono w Odrze we

Wrocławiu w 1850 r. Ważył 3,25 kg i miał długość prawie 21 cm (Göppert 1851). Badań fizyczno-chemicznych śląskich żywic kopalnych na szerszą skalę nie prowadzono, jednak analizy

jądrowego rezonansu magnetycznego, spektrofotometrii w podczerwieni i składu molekularnego bursztynu z osadów plejstocenu w Jaroszowie wykazały, że jest to sukcynit

(Sachanbiński i in. 1997). Z powyższych powodów uznać trzeba, iż jantar z utworów czwartorzędowych na Śląsku jest bursztynem nadbałtyckim, redeponowanym przez lądolody. Jedynie pojedyncze okazy faktycznie mogły zostać wypłukane ze skał miocenu.

Jak wynika z kwerendy publikacji oraz niepublikowanych raportów archeologicznych, na Śląsku licznie spotyka się starożytne i średniowieczne wyroby jantarowe, a czasem także nieobrobiony bursztyn w depozytach. Są one pospolite na nizinach dolnośląskich i

Opolszczyźnie, rzadsze na Górnym Śląsku, a sporadyczne w Sudetach, z wyjątkiem północnych

rejonów przedpola tych gór (krótkie omówienie w: Niedźwiedzki 2011). Taki rozkład wynika z

Strona 26 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 faktu, iż tereny górskie i wyżynne były znacznie słabiej zasiedlone niż bardziej żyzne równiny.

Dodatkowo na dystrybucję artefaktów z bursztynu wpływał przebieg szlaków bursztynowych, prowadzących głównie doliną Odry i czasem przez północną część Ziemi Kłodzkiej (Wielowiejski 1980). Na obszarze Śląska dokonano paru unikalnych w skali globalnej odkryć związanych z

jantarem. W Nowej Wsi na północ od Bolesławca odkryto ślad pracowni obróbki bursztynu, w postaci 37 drobnych (do 1,3 cm) bryłek surowego bursztynu i 6 częściowo obrobionych, a analiza spektroskopowa wskazała, że jest to bursztyn bałtycki (Burdukiewicz 2007). Ponieważ

stanowisko wydatowano na prawdopodobny schyłek paleolitu, to byłby to najstarszy na świecie

znany warsztat bursztynniczy (Burdukiewicz 2007). Z kolei we wrocławskich Partynicach odkopano w 1906 i 1936 r. największy na świecie magazyn surowego bursztynu z I w. p.n.e., zawierający ok. 1,5 tony surowca (opis patrz Niedźwiedzki 2014). W 1865 r. w Woskowicach Górnych w grobowcu zapewne kultury łużyckiej między urnami znaleziono dar grobowy z nieobrobionych bryłek bursztynu wagi ok. 60 kg (Arch. Państw. Wrocław, akta Wydz. Samorz.

Prow. Śl. nr 656).

Literatura:

Alexandrowicz S., Kwiecińska B. 1977: Amber from the Upper Cretaceous deposits of SW Poland. Mineralogia Polonica, 8 (2): 39-47.

Burdukiewicz J.M. 2007: Les fouilles sur les tracés autoroutiers à Nowa Wieś, Basse-Silésie. W: Demoule J.- P. (red.) Vingt ans d’archéologie préventive dans le monde. Apports de l’archéologie préventive à la connaissance du passé. BNF et INRAP, Paris: 197–205.

Chętnik A. 1961: Polski jantar. Przegląd Geologiczny, 5: 248-253.

Fiedler H., 1863: Die Mineralien Schlesiens: mit Berücksichtigung der angrenzenden Länder. Leuckart (Constantin Sander), 100 s.

Glocker E.F. 1857: Geognostische Beschreibung der preußischen Oberlausitz theilweise mit berücksichtigung des sächsischen antheils. E. Remer, 433 s.

Göppert H.R. 1851: Herr Göppert an Herrn v. Carnall. Zeitschrift der Deutschen geologischen Gesellschaft, 3: 135.

Göppert H.R. 1871: Fundorte des Bernstein in Schlesien. Neues Jahrbuch fur Mineralogie, Geologie und Palaeontologie: 541-542.

Grodzicki A. 1977: Rozsypiskowe koncentracje minerałów ciężkich występujących na Dolnym Śląsku. Prace Geologiczno–Mineralogiczne, VI: 157-182.

Hintze C. 1933: Handbuchs der Mineralogie. Teil 2: Arsenite und Antimonite Organische Verbindungen. W. de Gruyter & Co., Berlin, Leipzig, 1454 s.

Jehlička J., Jorge Villar S. E., Edwards H. G. M. 2004: Fourier transform Raman spectra of Czech and Moravian fossil resins from freshwater sediments. Journal of Raman Spectroscopy, 35 (8-9): 761–767.

Kusiak T. 1980: Bursztyn ze szczególnym uwzględnieniem regionu dolnośląskiego. W: Informator krajoznawczy PTTK. Komisja Krajoznawcza, Wrocław: 30-33.

Lindner L. 1992: Czwartorzęd. Wydawnictwo PAE, 683 s. Lis A., Sylwestrzak H. 1986: Minerały Dolnego Śląska. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 791 s. Migoń P. 2005: Rozwój rzeźby terenu. W: Fabiszewski J. (red.): Przyroda Dolnego Śląska. PAN, Wrocław:

135-170. Niedźwiedzki R. 2011: Bursztyn z Sudetów. Sudety, 4: 34-37. Niedźwiedzki R. 2014: Gigantyczny bursztynowy „skarb” partynicki z Wrocławia. W: Kosmowska–

Ceranowicz B., Gierłowski W., Sontag E. (red.) XXI Seminarium „ Bursztyn. Gemmologia – Muzealnictwo – Archeologia”. Muzeum Ziemi PAN i Międzynarodowe Targi Gdańskie SA. Gdańsk – Warszawa: 23-26.

Pawlik T., Pacławska A. 2009: Kopalnia glin ogniotrwałych w Jaroszowie koło Strzegomia. Sudety, 4: 42-43.

Sachanbiński M. 1997: Kamienie szlachetne i ozdobne Dolnego Śląska, Ossolineum, Wrocław, 218 s. Sachanbiński M., Czechowski F., Chojcan J., Wołowiec S. 1997: Własności fizykochemiczne bursztynu

bałtyckiego z obszaru Polski. Prace Geologiczno–Mineralogiczne, LV: 175-208. Traube H. 1888: Die Mineralien Schlesiens. Breslau, 285 s. Wielowiejski J., 1980. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Ossolineum,

Wrocław, 225 s.


Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit”

wschodniej strefy Europy Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad

zagadnieniem pozyskiwania, obróbki i wykorzystywania sukcynitu

DARIUSZ MANASTERSKI1, KATARZYNA KWIATKOWSKA2

1Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28,

00-927 Warszawa; Polska, e-mail: [email protected]; 2 Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie,

ul. Na Skarpie 20/26, 27, 00-488 Warszawa; Polska


Wszystkie społeczeństwa posiadają przedmioty prestiżowe, które manifestują status

właściciela. Bardzo często różne ugrupowania pradziejowe miały inną skalę wartości niż

współcześnie. Generalną zasadą, którą można stwierdzić w ocenie wartości jest przede

wszystkim rzadkość występowania na danym obszarze oraz niezwykły wygląd. Wśród

najpowszechniejszych prestiżowych surowców można wymienić: metale (złoto, srebro, miedź),

kamienie szlachetne i półszlachetne, kość słoniową, czy też bursztyn. Jedynymi świadectwami

ich wielkiego znaczenia są odkrywane i analizowane przez archeologów obiekty o znaczeniu

symbolicznym. Najczęściej są to tzw. skarby, depozyty obrzędowe, czy wreszcie wyposażenia

pochówków. Do takich minionych, umownych surowców prestiżowych, związanych ze swoistą

symboliką zalicza się także: jadeit, szkło, terakotę/porcelanę, pióra niektórych ptaków, duże

muszle, niektóre gatunki zwierząt, czy też niektóre tkaniny. Niestety, w wielu przypadkach

wyroby z surowców nietrwałych (innych niż kamień i metal) najczęściej nie zachowały się do

czasów współczesnych. Nieco inaczej przedstawia się problematyka bursztynu, który co prawda

w niesprzyjających warunkach utlenia się, lecz nawet w takim stanie jest możliwy do

identyfikacji. Bezwzględnym wyjątkiem jest niestety ogień i wysoka temperatura, które

prowadzą do całkowitej utylizacji tego surowca. W związku z powyższym, wszelkiego rodzaju

całopalne dary wotywne, czy też ciałopalny obrządek pogrzebowy całkowicie uniemożliwiają

stwierdzenie użytkowania surowca bursztynowego, zarówno w postaci gotowych wyrobów jak

też surowych brył. Taki stan rzeczy zmusza badaczy zajmujących się problematyką zastosowania

bursztynu w społecznościach pradziejowych, do wnioskowania, z jednej strony na podstawie

niewielkich ilości odkryć, z drugiej zaś na przesłankach pośrednich, takich jak

współwystępowanie z innymi przedmiotami o charakterze prestiżowym.

Na terenie wschodniej części Niżu Polskiego, który na przełomie neolitu i epoki brązu był

zdominowany przez ugrupowania o mieszanym – późnoagrarnym i zbieracko-łowieckim

charakterze zachodził proces stratyfikowania wewnątrzgrupowego z wyłanianiem się „elit”.

Ludzie zajmujący wysoką pozycję w strukturze społecznej swoich „współplemieńców”, chcieli się

w jakiś sposób wyróżnić. Odbywało się to za pomocą przedmiotów uznawanych za wyróżniki

prestiżu. Można się jedynie domyślać, że niedostatek wyrobów złotych, miedzianych, czy z brązu

(por. Dąbrowski 1997) mógł być rekompensowany artefaktami bursztynowymi, których centrum

wydobycia i obróbki znajdowało w strefie pobrzeży Bałtyku (por. Kosmowska-Ceranowicz 2012,

Czebreszuk 2011, Mazurowski 2014). Gotowe wyroby oraz „prefabrykaty”, były wykorzystywane

zarówno przez społeczności lokalne, jak też ugrupowania zasiedlające stosunkowo odległe

tereny (Gimbutas 1965, Mazurowski 1983, Czebreszuk 2011). Pod koniec neolitu wyroby

bursztynowe znane są głównie z pracowni bursztyniarskich i pochówków kultury amfor kulistych

i złockiej, gdzie wyrażały zbiorową manifestację prestiżu całej grupy (por. Gawrońska 2010 i

pozycje tam zawarte). Na przełomie neolitu i wczesnej epoki brązu nie widać kontynuacji tradycji

późnoneolitycznego używania przedmiotów bursztynowych. Różnią się one zarówno kształtem,

Strona 28 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 jak też układem poszczególnych elementów, a przede wszystkim związane są z konkretnymi

osobami, a nie zbiorowością (por. Renfrew 2001). Dodatkowo, najczęściej charakteryzują się one

pokawałkowaniem (rytualnym niszczeniem) i fragmentaryzacją przy umieszczaniu w obiektach

obrzędowych – także o charakterze funeralnym (Renfrew, Bahn 2002). Można zatem uznać

zachowania tego typu za przejaw nowych prądów kulturowych docierających na omawiane

tereny z obszaru szeroko rozumianej Europy Zachodniej i związanych z prestiżem

indywidualnym, a nie grupowym (Renfrew 2001). Dzięki identyfikacji komponentów

kulturowych widocznych zarówno w artefaktach bursztynowych, jak też w innych wytworach im

towarzyszących, można wskazać środowisko kulturowe związane z pucharami dzwonowatymi

(por. Manasterski 2009; Januszek, Manasterski 2012; Wawrusiewicz 2013). Niektóre z nich, obce

kulturowo w tej strefie, lecz symbolizujące „pozycję społeczną” ich właścicieli, można

interpretować jako świadectwo „importu” niektórych wzorców i zachowań kulturowych.

Na terenie Europy Środkowej, w pochówkach uchwytnych metodą archeologiczną

możemy wyróżnić dwa zjawiska: wyposażanie grobów o charakterze zbiorowym, jak w kulturze

złockiej i kulturze amfor kulistych lub jednostkowym, znanym z kultury ceramiki sznurowej i

pucharów dzwonowatych. Ta ostatnia kategoria jest szczególnie ważna gdyż charakteryzuje się

wyposażeniem indywidualnym, mieszczącym się w określonych konwencjach

odzwierciedlających stratyfikację społeczną (Czebreszuk 2001; Renfrew 2001 i pozycje tam

zawarte). Na dary grobowe składają się przedmioty o charakterze insygnialnym, często

wykonane z cennego surowca (miedzi, złota oraz bursztynu) wskazującym pozycję społeczną

pochowanego członka danej społeczności. Najczęściej są to akcesoria wojownika, do których

należą: topory, siekiery, sztylety, włócznie oraz łuki i strzały, łucznicze ochraniacze przedramion,

jak też prostowniki strzał. Poza nimi także artefakty klasyfikowane jako ozdoby, a wśród nich

różnego rodzaju paciorki i zawieszki oraz inne aplikacje stroju. Od wczesnej epoki brązu

dochodzą także berła, a wśród nich okazy sztyletowate. Wśród wymienionych przedmiotów o

znaczeniu symbolicznym mamy różnorodność surowcową. Można się jedynie domyślać, że ze

względu na stosunkowo niewielką dostępność surowca, przedmioty wykonywane z miedzi, złota

czy bursztynu cieszyły się największym prestiżem. Ich odpowiedniki z surowców tradycyjnych

takich jak: kamień, krzemień, kość i poroże manifestowały pozycję społeczną zmarłego, lecz dla

nas są informacją o zapewne różnej „zamożności” pochowanych osobników. Wśród

przywoływanych surowców bursztyn jest zaliczany do grupy elitarnej, a w połączeniu z

prestiżową formą przedmiotów dobitnie wskazuje najwyższy status społeczny.

Na wschód od dolnej i środkowej Wisły na przełomie neolitu i epoki brązu dominowały

społeczności cechujące się, między innymi, obrządkiem pogrzebowym, który niemal w 100 % jest

nieuchwytny metodą archeologiczną. Taki stan rzeczy utrudnia wnioskowanie dotyczące

wewnętrznej stratyfikacji. Pomimo to znane są nieliczne odkrycia pochówków oraz innych

obiektów o charakterze obrzędowym, w których znalazły się wyroby prestiżowe, będące

świadectwem procesu rangowania społecznego. Poza różnicami w traktowaniu zmarłych oraz

ilością i jakością „elitarnego” wyposażenia obiektów, cechowały się one udziałem ozdób

bursztynowych.

Poczynając od północy omawianego obszaru należy wymienić szczątkowy pochówek

dziecka z osady w Suchaczu nad Zalewem Wiślanym, którego wyposażeniem był bursztynowy

naszyjnik (lub diadem) składający się z 67 bursztynowych elementów (Mazurowski 1987). Ze

względu na rozmiary ozdoby można się domyślać, że była ona wykonana dla osobnika dorosłego,

co jest istotne w naszym wnioskowaniu, gdyż może świadczyć o dziedziczeniu prestiżu. Inny, lecz

nieukończony artefakt pochodzi z pracowni bursztyniarskich w Niedźwiedziówce koło Nowego

Dworu Gdańskiego. Interpretowany jest jako półwytwór bursztynowej figurki antropomorficznej

(Mazurowski 2014), jednak bardziej przypomina replikę miedzianego sztyletu.

Kolejne niezwykle ważne znalezisko wskazujące na prestiżowe znaczenie bursztynu, znane

jest z Ząbia, koło Olsztynka. Odkryto tam miedzy innymi pochówek mężczyzny wyposażonego w

Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 29 garnitur 50 ozdób bursztynowych, na który składał się naszyjnik („pektorał”?), pas oraz dwie

bransolety (Manasterski, Piasecki, Waluś 2001). Analiza antropologiczna wykazała, że

pochowany mężczyzna pomimo zaawansowanego wieku (ok. 40-45 lat), do czasu tragicznej

śmierci w walce, cieszył się dobrym zdrowiem i nie cierpiał na powszechne ówcześnie schorzenia

spowodowane niedożywieniem, czy też nienajlepszym pokarmem. Z wymienionych powodów

można sądzić, że miał on w swojej społeczności wysoką rangę.

Z obszaru Mazur pochodzą także dwa kolejne, unikatowe znaleziska, lecz bez szerszego

kontekstu kulturowego (Manasterski 2009 i pozycje tam zawarte). Powszechnie są one

interpretowane jako zawieszki antropomorficzne i datowane na wczesną epokę brązu. Jednak

ze względu na kształty należałoby rozważyć nieco inną możliwość interpretacyjną, związaną z

naśladownictwem prestiżowego „uzbrojenia”. W przypadku okazu pochodzącego z Nidzicy

mielibyśmy do czynienia z uszkodzona repliką miedzianego sztyletu, zaś artefakt z Kruklanek

zbliżony jest swoim wyglądem do miedzianej siekiery. Artefakty bursztynowe, których

pierwowzory można łączyć z funkcją „wojownika”, znane są, choć nielicznie, z przełomu neolitu

i epoki brązu, zarówno z Europy Środkowej, jak też z Wysp Brytyjskich. Należą do nich

bursztynowe łucznicze ochraniacze przedramion z grobów kultury złockiej (por. Mazurowski

1983), czy też zawieszka w kształcie berła sztyletowego z kurhanu w Christchurch w Anglii (por.

Beck, Schennan 1991).

Także w przypadku darów wotywnych, przy założeniu ekwiwalentności, mamy do

czynienia z przedmiotami niesłychanie cennymi i godnymi (prestiżowymi) czczonego bóstwa. Z

tego typu znaleziskami mamy do czynienia na Nizinie Mazowiecko-Podlaskiej, gdzie w okolicach

Supraśla odkryto dwa obiekty o znaczeniu obrzędowym, związane z pakietem kulturowym

pucharów dzwonowatych. W pierwszym wypadku było to miejsce o charakterze funeralno-

obrzędowym, a w skład odkrytych tam eko- i artefaktów wchodziły między innymi, dwa koliste

paciorki bursztynowe (Manasterski 2014). Na sąsiednim stanowisku o charakterze osadowym

odkryto dar wotywny, a zatem mającymi wielką wartość symboliczno-prestiżową (Wawrusiewicz

2013). We wnętrzu zdeponowanej „sakiewki” znajdowała się między innymi zawieszka

bursztynowa. W tym przypadku należy nadmienić, że na terenie Podlasia przedmioty związane

z Pucharami Dzwonowatymi są absolutnie unikatowe, i wcześniej niespotykane. Można się

zatem jedynie domyślać, że mamy w tym przypadku do czynienia z materialnymi śladami

wskazującymi na zaistnienie w owym czasie procesu wyłaniania się lokalnych elit, które

wchodząc w kontakt kulturowy z allochtoniczną społecznością Pucharów Dzwonowatych

przyjmowały niektóre elementy pakietu kulturowego związanego z manifestacją wysokiej

pozycji społecznej przez przedmioty prestiżowe.

Analogiczny obiekt obrzędowy znany jest ze Skrzeszewa koło Warszawy (Januszek,

Manasterski 2012). Był to pojemnik organiczny, w wypełnisku którego znalazła się między innymi

ozdoba składająca się z połączonych drucikiem brązowym zawieszki i paciorka bursztynowego.

Podobnie jak w przypadku znaleziska z Supraśla mamy w tym przypadku do czynienia z

przedmiotami szczególnymi i cennymi dla miejscowej społeczności, która złożyła je w ramach

bliżej nam nie znanego obrządku kultowego.

Literatura:

Beck, C., Schennan, S., 1991: Amber in Prehistoric Britain. Oxford. Czebreszuk J. 2001: Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i

początki II tys. przed Chr.). Poznań.

Czebreszuk J. 2011: Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań.

Dąbrowski J. 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok.

Gawrońska J. 2010: Społeczności kultury amfor kulistych w przemianach przełomu neolitu i epoki brązu w Polsce Północno-Wschodniej. Warszawa (maszynopis rozprawy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego).

Gimbutas M. 1965: Bronze Age cultures in central and estern Europe. Paris-London.

Strona 30 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Januszek K., Manasterski D. 2012: Obiekt obrzędowy – depozyt przedmiotów symboliczno-użytkowych

społeczności z wczesnej epoki brązu w Skrzeszewie, gm. Wieliszew, woj. mazowieckie. Studia i materiały do badań nad neolitem i wczesną epoką brązu na Mazowszu i Podlasiu, II, 115-145.

Kosmowska–Ceranowicz B. 2012: Bursztyn w Polsce i na świecie. Amber in Poland and the World. Warszawa.

Manasterski D. 2009: Pojezierze Mazurskie u schyłku neolitu i na początku epoki brązu w świetle zespołów typu Ząbie-Szestno. Warszawa.

Manasterski D. 2014: Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w okresie od 04.08. do 20.08.2014, na stanowisku Supraśl 3 (nr AZP 36-88/10), znajdującym się na działce geod. nr 963/4 (obręb Supraśl). Warszawa (maszynopis w archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku).

Manasterski D., Piasecki K., Waluś A. 2001: Schyłkowoneolityczny grób szkieletowy z ozdobami bursztynowymi ze stanowiska X w Ząbiu, woj. warmińsko-mazurskie, Światowit, III (XLIV), B, Nowa Seria, 145-166.

Mazurowski R.F. 1983: Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich. Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne, V, 7-134.

Mazurowski R.F. 1987: Nowe badania nad osadnictwem ludności kultury rzucewskiej w Suchaczu, woj. elbląskie, w latach 1980-1983, In: PAWŁOWSKI, A. (ed.), Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980-83. Malbork, 141-164.

Mazurowski R.F. 2014: Prahistoryczne bursztyniarstwo na Żuławach Wiślanych. Malbork.

Renfrew C. 2001: Archeologia i język. Warszawa-Poznań.

Renfrew C., BAHN P. 2002: Archeologia. Teorie, metody, praktyka. Warszawa.

Wawrusiewicz A. 2013: Supraśl 6 – stanowisko wielokulturowe w województwie podlaskim. Wstępne wyniki i perspektywy badań. Podlaskie zeszyty archeologiczne, 9, 5-22.

AMBERIF 2015amberif.amberexpo.pl/.../Amberif_2015_pl_EWW_1.pdf · Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE...

Documents

Transcript of AMBERIF 2015amberif.amberexpo.pl/.../Amberif_2015_pl_EWW_1.pdf · Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE...