ALVARADO Vocabulario 1593

421
[folio i r] V O C A B V L A R I O EN LENGVA MISTECA, HECHO por los Padres dela Orden de Predicadores, que residen enella, y vltima- mente recopilado, y acabado por el Padre Fray Francisco de Alua- rado, Vicario de Tamaçu- lapa, de la misma Orden. E N M E X I C O Con Licencia . En casa de Pedro Balli 1 5 9 3

Transcript of ALVARADO Vocabulario 1593

[folio i r]

V O C A B V L A R I OEN LENGVA MISTECA, HECHO

por los Padres dela Orden dePredicadores, que residen enella, y vltima-

mente recopilado, y acabado por elPadre Fray Francisco de Alua-

rado, Vicario de Tamaçu-lapa, de la misma

Orden.

E N M E X I C O

Con Licencia . En casa de Pedro Balli

1 5 9 3

[folio ii r]

EL DEAN Y CABILDO DE LASancta Yglesia Metropolitana, y Arcobispadode Mexico, sede vacante, &c. Por quanto por par-te de fray Francisco de Aluarado, de la orden delos Predicadores, nos fue hecha relacion que elsusodicho auia compuesto vn vocabulario en len-

gua Misteca, el qual estaua visto y examinado por fray Antoniode los Reyes, y fray Pablo Rodriguez, y religiosos de la dicha Or-den, los mas peritos y prouectos en la dicha lengua, que se sa-be en este Reyno, y assi mismo ser el dicho Vocabulario muy vtily nescessario para los ministros que predican el Sancto Euange-lio, y doctrina Christiana, a la nacion Misteca . Y el dicho frayFrancisco de Aluarado, atento a lo suso dicho, nos pidio le die-semos licencia para poder imprimir el dicho Vocabulario. E pornos visto, ser para seruicio de Dios nuestro Señor, y bien publi-co en Orden de la conuersion, de los dichos naturales. Por la pre-sente damos licencia para que qualquiera de los impressores queay en esta ciudad pueda imprimir, e imprima el dicho Vocabu-lario, compuesto por el dicho fray Francisco de Aluarado, en ladicha lengua Misteca, quan bastante de derecho podemos . Da-da en Mexico, a veynte dias del mes de Octubre, de mil y qui-nientos y nouenta y dos años.

M. Don Ioan Alonso Lopez El Racionero El Racionerode Seruantes. de Cardenas. Penas. Pedro Osorio.

Por mandado del Dean, y Cabildo. Sede uacante.

Seruan Ribero.Secretario.

[folio ii v]

YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, PriorProuincial desta Prouincia de Sanctiago de laNueua España Ordinis Predicatorum. Auien-

do visto el examen, y aprouacion del Vocabulario Miste-co, hecho por los Padres de aquella nacion, aquienes pormi fue cometido . Y siendo vtil y prouechoso como con-sta por la dicha aprouacion, por la presente doy licenciaal Padre Fray Francisco de Aluarado, Vicario de Tama-çulapa : para que pueda imprimir el dicho Vocabulario:con las censuras y notas de los dichos examinadores, jun-tamente con el Arte que de la dicha lengua Misteca com-puso el Padre Fray Antonio de los Reyes , Vicario de Te-pusculula . En fee de lo qual di las presentes letras firma-das de mi nombre, y selladas con el sello menor de miofficio.

Fray Gabrlel de S.Ioseph Prouincial.

[folio iii r]

DON LVYS DE VELASCOCauallero de la Orden de Sanctiago, Virreylugar teniente del Rey nuestro Señor, Go-uernador, y Capitan General en esta NueuaEspaña, y Presidente de la Audiencia, y Chan-cilleria Real que en ella reside, &c. Por quan-

to fray Francisco de Aluarado, de la Orden de Sancto Do-mingo, de la Prouincia de Sanctiago, desta nueua España,Vicario del Conuento del pueblo de Tamaçulapa, de laMisteca alta, me ha hecho relacion, que con industria ytrabajo, y animo de seruir a Dios nuestro Señor, y aproue-char a los naturales de los pueblos de la Misteca alta y baja,y para que sus ministros puedan mejor doctrinarlos, y en-caminarlos a su saluacion, ha compuesto, y ordenado vnVocabulario de la lengua Misteca, de cuya emprenta, y usose coseguira mucha vtilidad general, y particular ha aque-llas Prouincias, y ministros del Euangelio della, pidiendoque atento a que por el consta estar corregido, y aproba-do, le mandase dar licencia para imprimirlo, y lo presentoante mi, escripto de mano. Por tanto teniendo considera-cion a lo referido, por la presente doy licencia a qualquierimpressor, que el dicho fray Francisco Aluarado señala-re, para que libremente pueda imprimir el dicho Voca-bulario de lengua Misteca, que esta rubricado del Secre-tario infra escripto, y esto con permisso del OrdinarioY con que antes de venderlo se corrija con el original, yninguna persona lo venda, ni contrate, sin que este fir-mado del dicho fray Francisco de Aluarado.

∏2 pre-

[folio iii v]

precio que por el se quiere de dar, sopena de quinientospesos para la Camara de su Magestad, y con esto man-do que no lo impida Iusticia, ni persona alguna . Fechoen Mexico a ocho dias del mes de Octubre, de mil y qui-nientos, y nouenta y dos años.

Don Luys de Velasco

Por mandado del Vi rrey

Martin Lopez de Gauna

[folio iv r]

A NVESTRO PADREFray Gabriel de Sancto Ioseph

Prior Prouincial desta Prouincia de Sanctia-go, de la Orden de Predicadores, su

humilde hijo, y subdito, frayFrancisco de Aluarado.

NO me atreuiera yo a emprender cosa tan-graue, asi por su difficultad, como por su no-uedad , si el mandato riguroso de V. R. nome diera el seguro que basta para deshazerla nota del atreuimiento . Religiosos muy

graues, y enuejecidos en su prouechosissimo estudio de lalengua Misteca escriuieron acerca della varios quadernos,porque no se perdiese la noticia que les auia costado gran-de trabajo : y auia de ser para los vendideros de mucho pro-uecho . Algunos destos padres viuen oy, y pudiera qual-quiera dellos (como maestro) acudir a esto mejor que yoque soy discipulo, pero quiso la prudencia de V. R. queme occupase yo en recoger sus trabajos : y sacarlos a luz,para que la tengan, como dessean los ministros del San-cto Euangelio que acuden a la Prouincia Misteca, comovno de los que en ella estan, diera yo a V. R. las graciaspor este beneficio, sino paresciera que hablaua en causapropria: con todo esso no puedo dexar de conoscer quelas deuo, porque mandando V. R. imprimir este libro,se logran tan costosos trabajos, como los de los Padres que

[folio iv v]

que han doctrinado la Misteca. Mi diligencia tan pocopuedo dexar de offrescer, que ha sido tanta, que me deuemuchas horas de las muy deuidas al sueño: pero mas eslo que yo deuo a la obediencia, y al bien de mis proxi-mos, en cuya vtilidad se que ha de redundar este trabajo:para que nuestro Señor sea seruido. Quisiero yo ser algopara seruir a V. R. con otra obra, que meresciesse su pro-tection y amparo, no puedo mas, y offresco lo que pue-do, suplicando a V. R. se sirua de mi buen desseo,

y piadoso zelo, que yo se que deste bocadogusta V. R. como verdadero re-

ligioso, a quien nuestroSeñor nos guarde.

[folio v r]

NOS LOS INFRA ESCRIPTOSauiendo visto el mandato de nuestro PadreProuincial Fray Gabriel de S. loseph, acercadel Vocabulario Misteco, hecho y acabadoen esta nacion Misteca, por el Padre Fray Fran-cisco de Aluarado , Vicario de Tamaçulapa,con el fauor y ayuda de todos los padres desta

nacion, peritos en esta lengua. Y visto por nos el dicho Voca-bulario, y examinado con diligencia, y consultada la signifi-cacion de los Vocablos con los Indios naturales, mas abiles,y expertos en la dicha lengua, nos paresce a entrambos vnani-mes y conformes, que el dicho Vocabulario puede y deue serimpresso, lo vno por estar muy conforme al lenguaje natural delos Indios, sin siniestra ni mala significacion, y lo otro porquesera de mucho prouecho para los ministros Euangelicos, destanacion Misteca, y para los que comiencan a deprender la len-gua facil remedio, y no tan difficultoso como hasta aqui. En feede lo qual lo firmamos de nuestros nombres.

Fray Antonio Fray Pablode los Reyes. Rodrigues.

[folio v v]

YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, PriorProuincial, desta Prouincia de Sanctiago dela Nueua España, Ordinis Predicatorum,mando al Padre Fray Antonio delos Reyes,

Vicario de Tepusculula, y al Padre Fray Pablo Rodrigues,ambos lenguas de la nacion Misteca, que vean, y con cuy-dado examinen el Vocabulario Misteco: en el qual pormi mandado, ha puesto la vltima mano el Padre FrayFrancisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa: paraque con su parescer, estando para ello el dicho Vocabula-rio, se pueda imprimir, para vtilidad y prouecho de los na-turales . En fee de lo qual firme estas presentes letras.

Fray Gabriel de S.Ioseph Prouincial.

[folio vi r]

Prologo al Lector.

QVISIERA YO SABERdezir algo de lo que siento, y sen-tir todo lo que deuo, acerca delmarauilloso cuidado , que losministros del Sancto Euange-lio han tenido en este nueuo or-be, auque basta para quien loquiere aduertir , entender queconquistaron la ydolatria, que

tantos años auia reynado. Y se pusieron a estudiar lenguasperegrinas, y barbaras cuya difficultad rindiera los mayo-res brios de naturaleza , si no vuiera socorro con los de la di-uina gracia. Otros diran de otras lenguas, pero puedo yodezir dela Misteca: que demas de sus varias equiuocacio-nes tiene circunstancias de tanto cuidado y estudio, quehaze muy digno de estimar el trabajo de los predicadores,y ministros, que han podido subjetarla. En el acento varianmuchas palabras la significacion, y algunas no solamenteen tener o perder vna tilde pero aun en pronunciar el pun-to con blandura o con la boz llena, llega a tanto esta len-gua: que no se contenta con la que nos dio naturaleza parapronunciar sino que sube a las narizes: y dellas se vale enalgunas pronunciaciones, que sin este socorro quedanfaltas, grandissimo trabajo pasaron los Sanctos conquista-dores de almas, que nuestra provincia embio a la nacionMisteca. Y este trabajoso apostolado se a ydo continuando

entre

[folio vi v]

entre nuestros Religiosos, por no averlos de otra Ordenen aquella Prouincia. Mas facilidad ha ydo dando el discur-so del tiempo, los padres viejos escriuian cosas de esta len-gua, y algunos de los que hoy viuen son los que mas claridadhan dado, recogiendo vocabulos en forma de dictionario.Todos estos preciosos trabajos me mando nuestro padreProuincial fray Gabriel de S. Ioseph, que yo recogiese, pa-ra que se imprimiesen. Y aunque lo principal se deue a losPadres desta nacion: fue menester mi cuydado por enteroen muchas cosas, y en mucha parte del Vocabulario, de talsuerte que los mismos Indios que son los mejores maestrosque para esto eran, y an sido los autores . La luz de todasestas diligencias, y la publicacion desta obra, se deue a nue-stro padre Prouincial, que como deseosso del augmentode la Prouincia, y bien de las almas, me mando imprimir estelibro. Las gracias de todo lo bueno se rindan a Dios, comoprimer autor. Y si en lo que en este libro fuere mio se halla-ren faltas: no seran en mi cosa nueua, ni puedo dezir queno las tengo; sino en solo el deseo, que me paresce que estasin ellas, por ser de seruir a nuestro buen Dios, y a mis pro-ximos, aquien pido le resciban en cuenta, acordandose de

la que todos auemos de dar a Dios de los talentos, yapiadandose del mio (como de pobre) nuestro

Señor nos enrriquezca con su gracia, quees la que importa para que le

gozemos en la Gloria.

folio 1r column 1

PRIMERA le-tra del a. b. c.A. preposicion porcerca, apud. nuucomo nuuyahui.A. preposicion porhazia. nuu quahadzuhua.

A. aduerbio de llamar. dzi.A. aduerbio para llamar quando se

me ha oluidado algo. dzi. vt. na-hadzi. nahacadzi

A. interiectio. del que se quexa dealguna enfermedad. Hmii.

A. interiectio desiderantis. ha.A. interiectio ridentis. ha ha ha.A. interiectio admirantis. a a. a.

hi. hi. hi.A. del que halla a otro en malefi-

cio. a. a.A alguna parte o en alguna parte.

aduerbio. huadza, huadzaca.Abad. Prelado. dzutu. yodadzi siña

ñuhu, dzutu ñoho siña ñuhu, dzu-tu yocuvui dzini, yocuvui nuu.

Abad ser. yondadzindi siñañuhu, f.cond. ñohondi siñañuhu. f. co-ho. yocuvuidzinindi. yocuvuinuundi.

Abadia dignidad. sasindadzi siñañu-hu, sasiñoho siñañuhu, sasicu-vuinuu.

Abadesa, prelada de monjas. ñahayondacañaha yuq dzehe. ñahayocuvuidzini.

Abadejo escarauajo. tenuyuq.Abahar algo con el huelgo. yochid-

zo yoco yuhundi yotaa yoco yu-hundi.

folio 1r column 2

Abahar asi cosa honda. yotniño yo-co yuhundi.

Abahada cosa afi. sasi cohondaa yo-co. sasinucoho yoco yuhu sanisacodzo yoco yuhu.

Abahar algo poniendolo al baho quesale de la olla. yodzaqnindi. yod-zacuidzindi yoco.

Abahar algo dentro de alguna ollapara que se conserue con el bahoy no se pudra. yodzacaanuuyo-condi.

Abahar sopas. yodzachitundi yo-co yotniño yocondi. yodzacutu yocondi.

Abahadas sopas. dzita ninucohoyoco.

Abahar por hechar el huelgo de laboca. yodzacaindiyoco. yodzacanandiyoco, yodzaqhundi yoco.

Abahar aposento. yodzacuidzindihuahi. yotniño yocondi. yonda-dzacuidzindi. yondadzainindi.

Abahado aposento. huahi ninucui-ñe huidzi. huahi ninucoho yoco.huahi ninacuidzi. huahi nindu-vui ini.

Abalançarse, hechandose por lossuelos. yocoo cavuandayendi, yo-sacavuandayendi. f qcavua.

Abalançarse de arriba abaxo. yon-diyoninondi.

Abalançarse metiendose entre o-tros. yosanudzavuandi. f. qnanu. yo-sananudzavuandi f. qnanu, yo-sivui cuinomañundi, yocai nanudzavuandi. f. quivui. yosivuindu-utnahandi.

Aballar mouer con difficultad, duzA h

folio 1v column 1

dzohuihini yodzacuchindi dzo-huihini yodzacanda, dzohuihiniyodzacuicondi. yondoyonahin-di. yodzacaanditandi.

Abarcar, abraçar entre los baços.yonumindi.

Abarcar debaxo del braço. yonu-mindaa chisidzahindi.

Abarcar debaxo del braço cosa gran-de. yosaanahindi chisidzahi. fu.caa

Abarcar debaxo del braço cosa lar-ga como espada . yosaininidza-hindi. f. quay.

Abarraganado, casado con casada.tay yosaqyaa. yonducuquachiyaa. yyocututa sihiña

Abarranganado estar asi. yosicandisihiña yondacatnanindi siña. yon-dacatnahandi. yondacacutundif. cand.

Abarrancarse. yositacanundi yen-de, yosita ninondi yocai canun-di yende. yocai cavuandi yend-de. dzahua.

Abarrancadero. yende. cavua. dza-hua.

Abarrancarse ganado. baxar con mu-cha priesa. yyonihi yehesacu qua-caindodzo tecachi yyo yehe ni-hi sasitanuu quahate.

Abarrajar al suelo. yodzucuninon-di nuu ñuhu. yodzacuitandi nuuñuhu.

Abarrar dando con el lodo en la pa-red, o con otra cosa. yosasanda-andi dayu, nama, f. casa, yocoyon-daandi yodzaqcoyondaandi. es-tos dos postreros son para co-

folio 1v column 2

cosas liquidas.Abarrisco. neccutu, nindehe ni-

tuhuAbarrisco lleuar el ladron todo quan-

to ay, nindehe nituhunidzuhuta,nicuvuidziyo nicuvuinani nisid-zota. f. cuidzo. dehenitasindaha-ta, ña nicacu, ñanindoo, nitasidzi-yonitasinanindahanidzuhuta.

Abarrisico destruirse los sembradospor el granizo. nindehe nituhu,nitevui, nitadzi, nicachi, nicoyo.

Abasta aduerbio. dzavuani, nacood-zavuani, nacooni sahuaha, sahua-hani sacuvui, nacooni, dzavuani.

Abastar. abasto auer. yyocahi yyo.yyo quahayyo quaha yyo.

Abastarme algo. yoquahasindi dzo-dzevuica nicuvuisindi, dzodze-vuica niquahasindi.

Abastar algo para todos como encombite. dzodzevuicanicaisyo.dzodzevuica ni saacuvui, dzod-zevuica nisinotuhua, nisinocu-hua, nisatnaha, f. qtnah. nicacun-dita, nicacucavua nicaisiyo.

Abasto o abastança. saniquaha, sasi-notuhua, sanicaisiyo.

Abatirse humillarse el hombre de-lante de Dios con arrepentimien-to de sus culpas. yocoo cavuan-dayendi. yocoo cuisindi yosacui-sindayendi. f. q. cuita. yocôo cui-tandayendi. yocoo coodaye cootetendi. yonaquaiquacandi. yo-nacaha quacandi. yonacaha ñu-hundi, yonatuvuindahuisindi na-na stohon Dios.

Abatir a otro menospreciandole.yodza

folio 2r column 1

yodzanoo cuvui ñahandi, yodzanoo cavuañahandi . yodzanoocuisiñahandi. yodzacoocuvuiña-handi, yondadzandihininoña-handi.

Abatido assi. tay ninoocuvui, tayni-noocavua, tay ninoocuisi, tay ni-yevui, tay ninani.

Abatir el ser y fama de otro. yodzan-daidzicoñahandi, yodzanuunahañahandi tnuhuta. con los demasde abatir.

Abatirse el aue bolando. yocoon-dita quete , yocoocuicodihite,yocoocuicote, yocoondita dihi-te, yocoosinondihite.

Abatirse el aue para hazer presa.yocoo tneete. yocoo cahite, yo-coocuicdzote.

Abaxar por descendir. yocoondi.yonoondi

Abaxar a lugar proprio. yonoondiAbaxar a lugar ageno. yocoondi.Abaxar a lugar profundo. yocaindod-

zondi. yondaindi.Abaxar cuesta abaxo. yocaindod-

zondi, yondaindodzondi.Abaxar como la alua al sacerdote.

yodzanoocuicondi. yodzanoon-di. yodzanoocacandi.

Abaxar algo de arriba abaxo. yod-zanoondi.

Abaxar algo sin que llegue al sue-lo yodzanoondahandi. yodzaco-ondi. yodzacoocata, yodzacoo

cuitandi.Abaxar algo hasta el suelo. yodza

noo sino. yodzacoondaha.Abaxar alguna cosa desuiandola pa-

folio 2r column 2

para abaxarla. yodzanoondiyondi.yodzacoondiyondi.

Abaxar como fructa de los arbolesdespegandola. yodzanoondaan-di yodzacoondaandi. yodzan-daa. yocahindaa.

Abaxar las naguas la muger tenien-dolas muy altas. yodzacooñadzama, yodzacoondahaña dza-ma, yodzacoocuicoñadzama

yodzanooñadzama.Abaxarlas hasta el suelo que arra-

stren. yodzacoocacaña dzamaAbaxarlas hasta el garganta del yodzacoocuicoña yodzacoo

noña dzuq sahaña.Abaxar la cabeça para mirar algo

profundo. yodzasihi dzuqndidzasihinuundi. yodzaqnditaqndi. yosaandita dznqndi. f.and. yodzacainuundi. l. dzuayonditonuundi.

Abaxarse inclinandose. yocootandayendi, yocoocuisindi.

Abaxar la cabeça haziendo reueren-cia. yocoonainuundi.

Abaxar la cabeça otorgando. yo-coonainuundi. yosay yuhundi.

f. quai.Abaxar los ojos mortificandose. yonacotoninondi yonacotonu-

undi. yonoocotoninondi nuuñuhu.

Abaxar la rama, del arbol doblegan-dola. yosaacuitandi dahayutnuf. caa, yodzacayendi yodzano-ondayendi.

Abaxar la pared achicandola . yo-nadzitandodzondi. yonaquain

A z dod-

folio 2v column 1

ndodzondi, yondadztcuitendi, yo-quidzandihindi. yonacanindod-zondi. yondadzandihindi.

Abaxarse postema, o hinchazon. yo-noocuiño. yonduvuidzii. yondu-vuiñama. yonduvuitadzi. yo-coondaa.

Abaxar lleuando consigo de arri-ba. yocainahindita.

Abaxar el precio. yonoocuvuiya-hui. yonoondaayahui.

Abaxo. aduerbio. nino.Abaxo. id est al pie. sahasi.Abaxo. por lo baxo de la casa. saha

huahi.Abeja de miel. ñuñu.Abeja montesa. tequeenduu.Abeja otra. yoco . yocoquaa, yo-

cotnoo.Abeja que cria debaxo de tierra.

tendaca.Abeja grande que orada los arbo-

les. temii.Abertura delo cerrado, si es puer-

ta o caxa. sasi nnna.Abertura de la boca. sasindecayuhu.Abertura de lo que se hiende. sasisañu.

sasicohocuiñe sasinitniño cuiñe.Abertura de caja. sasitahuichíyo,

sasitahuinino chiyo.Abertura de llaga. sasicaa taha. sa-

sisatendacua, sasicaa yuhutaha.sasinocaataha.

Abertura de encordio. sasiindii ya-vuidzimi.

Abertura de los ojos despertandode sueño. sasinatáhuinuu.

Abertura delos ojos estando despier-to. sasindecanuu.

folio 2v, column 2

Abertura delos ojos, quando con vio-lencia se abren. sasinadzihinuu.

Abertura de ojos prestando atenciony cuydado en algun negocio. sa-sinacaa nuu.

Abertura de la mano. sasindecandahaAbierto estar. vide abrir.Abeterno. dacaa naa nuhu ca ñuu.

huadza nisiyo saha. huadza ni-quevui, niquitu.

Abeto arbol. yutnudzañu.Abezar a otro. haziendole a mis ma-

ñas. yodzacuicoiniñahandi yod-zacuicondi inita. yodzatneeyaañahandi sita. yodzacaandi inita.yodzacusa ninondi inita.

Abezarme. yotnee inindi, yosicoinindi. f. cuico.

Abezar poner costumbre. vide abi-tuarse.

Abierto. vide abrir.Abil persona. tay casi ini tay tuhua

ini, taindichi ini. tainindehuidi-chi ini.

Abilitar a otro hazerle abil. yotni-ño tacundi inita, yodzatuhuaña-handi. yoquidzacasi, iniñahandi.todzatuvuindaa iniñahãdi. yod-zaqni ini ñahandi. yodzacuisin-daa ini ñahandi.

Abilitado assi. tay nindehuinindi-chi ini. tai nicuisindaa ini. tay ni-tuvuindaaini.

Abilmente. tnuhu tuhuaini tnuhudichi.

Abilitar al suspenso. yonatniño siñandi ta.

Abilitado estar assi. yonuqueheda-indi, ninucoho siñandi.

Abismo

folio 3r column 1

Abismo. a nuhu.Abisimo cosa profunda. sa cono, sa

dzohuihi yotuvuinino , dzohuiisamaã, sanayosinosaha, sin suelo.

Abispa. Tetacui.Abispa picar. Yotuvuiñahate, yo-

qninahate.Abitacion morada de vno. Sa yyota.Abitacion morada de muchos . Sa

ysisiyota.Abitar vno. Yyondi, f. coo.Abitar muchos. y sisiyota, f. coocuisiAbito vestidura. Sandisi.Abito costumbre. Sasicaa, sasicaani

noini .Abituarme. Yocaaninoinindi, yosi-

sanino inindi, f. cusa, yosicoinin-di, f. cuico, yotneeinindi.

Abituar a otro. Yodzacaaninoiniñahandi, yodzacusainiñahandi,yodzatneeyaainiñahandi, yodzacuicoiniñahandi.

Abituado, Taynicaaninoini.Abituarse. Yonduvui tacuiinindi,

yonduvuitúhuandi.Abiuar a otro. vide abilitar.Abiuado assi. Tai nisacoho tacuini

tay nisaqni tnuni ini, tay nituvuin-daaini.

Abiuarse despues de algun lucidointerualo o borrachera. Yondetuvui inindi, yondetnoo, yondetacuinindi.

Ablandar cera o cosa assi. Yoquidzahuita, f. cadza, yondadza huitandi.

Ablandada assi. Sanicuvui huita, sa-ninduvui huita.

Ablandar algo al fuego. Yodzacui-dzindi, yondadza huidzindi, yon

folio 3r column 2

yondadza huitandi, yonadzacuitan-di, yodzanunindi.

Ablandada assi. Sanicuidzi, sanicui-ta. saninacuita, saninduvui huita.

Ablandar fruta entre los dedos. Yo-quitudahandi, yosadzindi, f. qua-dzi, yoquidzatadzindi, f. cadza.

Ablandar medicina en las manosYosaaainondahandi, f. quu.

Ablandarse la fruta por estar juntay dañarse. Yotadzi cuihi, yotna-ni, yocuvuihuita , yotniñotnay,yotniñoyoco

Ablandarse el coraçon. Yonduvuihuita ini, yonduvuiquai ini, yosacacainindi, yotadzi yotuvuiini,yonduvuiquai inindi, yotnamainindi, yotnuna inindi.

Ablandar a otro el coraçon. Yod-zayaa, yodzacuitandi inita yon-dadza huitandi inita , yondadzaquaindi inita.

Ablandar el tiempo rezio de frios.Yonduvuihuidzi, quanoocani,quanoo cadzi, yonoocadzi, yon-duvui ini.

A bocados aduerbio, como quandojuega el perro que haze que muer-de. Tnuhu sicahu ñaha, tnuhuca-si yehenaha.

A bocados comer alguna cosa. Yo-sasindaandi, yosasindodzondi f.casi, yocahundaandi, yocahun-dodzondi.

A bocanadas hechar el agua. Yote-vuindiduta, yondaicatendiduta,yuhundi.

A bocanadas ser hechada el agua.Yocainduta yuhu.

A 3 Abo

folio 3v column 1

Abochornarse las miesses. Yosihicani huiyu, f. cuvui, yonduvuiñu-mi, yofacodzocani, f. quodzo, yo-facodzoñumi, yochidzocani, yo-chidzoñumi, yondiindodzo. es-tos tres verbos no quieren dezirabochonarse, sino abochornarlas miesses, que significan por mo-do actiuo.

Abochornada mies . Sanisihicáni,saninduvuitnami

Abochornada quedar sin prouecho.Saniduvui ñumi, saniyechiñumi.

Abofetear, generalmente. Yocatuninondi.

Abofetear de vn lado y de otro. Yo-dzanuhu yodzanuhu yodzande-sidahandi yocatundi, nuuta.

Abofetear por modo de burla dan-do como dizen chipichapes hin-chando el paciente, yosaiyadzin-di nuuta, f. quay.

Abofetado . Taydzinuu nicatuni-nota.

Abogar por otro. Yocahandodzoñahandi, yocahandaandodzoña-handi sahata, yocahaninondi sa-hata, yochihindaandodzoña.

Abogado. Taycahandaandodzoña-ha, tay cahanino.

Abollar hazia dentro. Yodzacaitne-mandi, yodzaquevuicohondi, yod-zaicohondi, yoquidzayendedi,yodzacaindidzondi.

Abollada cosa. Sanicaitnéma, sani-sivuicoho.

Abollar ojo. Yodzacaichindondi,Abollado rostro por cuchillada. tay

nicuvuinaha nicuvuiyutnunua.

folio 3v column 2

Abollado de rostro por llaga . Taynicuvuitedzohonuu, tai nicuvuiyanda nuu.

Abolorio, linaje. Tuhuyaa, tnuhusayehendico tnuhu sichi yuq.

Abolorio de los ascendientes. Yaatnuhuquasaa.

Abominar a otro. Yosinidzoondi-ta, yosininenindi, yosinidzaandi-ta, yosinicanãdita , yosiniyechin-di, yosiniquadzundita, yosiniye-vuindita, yosininahandita, f. qni.

Abonar a otro en la hazienda fian-dole. vide fiar.

Abonar a otro pagando por el. Yo-sinindodzondi quachita, f. qnind.Yotavuindi, sahata, f. cuidzo.

Abonar a otro en la fama. Yocachihuahandi sita, yochidzohuidzohuahandi, yocacunahi huahandiyochidozoninondi, yochihidzicon-dita, yochihinduzundita.

Abonado assi. Tay yosacodzohuid-zohuaha, tay yosaquehedzico,tay yosaquehendudzu tay yosacodzonino.

Abonar el tiempo despues de gran-de agua. Yosina f. qna. yonayahinini, yonacuisi nini, yonatuvuiandevui.

Abonar el tiempo quedando el cie-lo raso. Yonatehui andevui.

Aborrecer a otro. Yosinivhuindi-ta. f. qni, yosinidzaandita yosinidzoondita, f. qni. ñahuaha ñahua-tu, yosini.

Aborrecer a otro quitandole la ha-bla, yosinidzoondi, yodzodziniyodzodzama yosinindita, ñoho

yodzo

folio 4r column 1

yodzoyosinindita, f. cohocodzo,yyoñehe, yyodzohodi sihita, ñañuhu ña yoco yosinindita.

Aborrecer el enfermo el manjar.ñayonoodzita, ñayonoonduta

sindi ña huaha, ñahuatu yosinin-di, f, qni ñayosahadzico sindi sayosasindi, con los demas verbosque significan tener asco. vide ibi.

Aborrecerse assi mismo. Yonaqnicuiyandi maindl yonaqniyecan-di maindi, yonaqni ñenandi ma-indi.

Abortar la criatura mal parir. Yo-dzacooñadzaya. (ya.

Abortarse la criatura. YocoodzayaAbortarse la criatura nasciendo sin

tiempo. Yocacuiyuta.abortarse la criatura, nasciendo muer-

ta. Yocacuquehui.Abortado como siete mesino. Dza-

ya nicacuyuta.Abotonar los arboles. Yonatusin-

deye, yonatusinuma yonãdedzi,yutnu.

Abotonar la flor enlos arboles. Yo-nacodzo detu.

Abotonado arbol. Yutnu ninatusin-deye, ninatusinuma.

Abotonarse la flor. Yonandetuytayonaquevui ita, yosacoonahaitaf. qcoo, yosaqueheita, f. qquehe.

Abotonar vestidura . Yochihitin-duu.

Abouarse mirando a vna parte y aotra. Yositoñuu, yositonaandi,yocananuundi.

Abouado assi. Tai sitoñuu, naa, tayyocana nuu.

folio 4r column 2

Abraçar. Yonumindi.Abraçarse dos. Yonumitnahandi.A braços pelear. Yonuquaa tnahan-

di, yotneetnahandi, yosaacuitatnahandi, f. caacuita.

Abrasada tierra con calor. ñuhunidzaa , ñuhu nisisi; ñuhunicanaquesi.

Abrasarse la tierra con gran caloryodzaañuhu, yosisiñuhu, f. coco.yocanacatne ñuhu, yocanaquesiñuhu, yosasacani, f casa.

Abrasarse del sol. yosihicanindicuvui, yosinoca nindi, f. sino, yo-cuvui inindi.

Abrasarse del sol estando desnudo.yocuvuichichiñeendi.

Abrasar el sol. yochidzocani, yo-coocani, yosasa cani, yondiindo-dzo.

Abrasarse de fuego. yosisi, f. coco,yocayu.

Abrasarse con fuego, como cosa decarne. yondeyendi.

Abrasarse la boca con chile. yosatuyuhundi, yocuvuichichiyuhun-di yocahu yuhundi , yondecuyu-hundi.

Abrego viento. vide viento.Abreuiar lo que se haze. yodzaqnde-

hendi, yodzaqnaha yodzaqnde-hequeyendi.

Abreuiar acortando razones o pla-ticas, yosandaninondi, f. canda,yosandandodzondi , yodzatu-huninondi, yodzaquehuinin-ondi.

Abreuiada cosa. Sanicuvuinaha.Abreuiada cosa. Saniquehuinino.

A 4 Abre-

folio 4v column 1

Abreuiar las partes. YotaahuisindiAbreuiatura de parte . Sanicuvui

huisi, sayondaahuisi.Abrigado lugar. Saiñe dzadzi, sa

iñehuidzi, saiñe yoco, sa iñe ini.Abrigarse con ropa. Yonatniñodzu-

cundi dzoo. Yodzucuninondid-zoo, yonadzucucutundidzoo, yo-nadzucuhuahandi dzoo.

Abrigar como el braço. Yotniñotuvuindi, dzoo.

Abrigado estar . ñohotuvuidzoofu. coho

Abrigarse, arroparse estando aco-stado, yonatavuindidzoo, yonacotondi dzoo.

Abrigado estar assi. ñohotavuindidzoo. f. coho.

Abrigar a otro assi. Yodzatavuin-di dzoota. yodzacotondi dzoo.

Abrigarse con tres o quatro man-tas por auer mucho frio. Yonacoto coyondi, dzoo.

Abrigar a otro assi. Yonadzacotoñahandi.

Abrigar algo del viento. Yosadzininondi, f. cadzi yosatandi yun-di nuu tachi, f. cata, yosadzininon-di, sa yoquesitachi.

Abrir puerta. Yonaqnandi.Abierta estar. Yonuna. f. co.Abrirse Yonanuna.Abrir sello. Yonaquaindaandi, sa-

cando el sello.Abrirlo sellado. Yonandasindi. sa

yondaandusa.Abrir carta. Yonandasindi, tutu.Abrir libro. Yonandecandi tacu.Abrir la boca. Yonandecãdi yuhu.

folio 4v coulmn 2

Abrir la mano. Yonãdecandi daha.Abrir los ojos dexando de dormir.

Yonatahuinuundi.Abrir los ojos estando despierto.

Yonandecanuundi.Abrir los ojos quando se pone o pi-

de atencion metaphorice, yonacaanuundi, yonacoto huahandi.

Abrir los ojos al ciego con violen- cia, yonadzihinuundi.Abrir los ojos boluiendolos parpa-

dos. Yosicotahuinuudi, f. cuico.Abrir y cerrar los ojos. Yonaqua-

nindi, yonoodzucuandi.Abrir lo embarrado. Yonacaandi sanitaata ndayu.Abrir camino apartando la gente.

Yosinandi ichi f. qna yosicocanin-di, yosicotehuindita, f. cuico, yo-dza qhundahandi, yodza qndiyondi

Abrir camino apartandome yo. Yo-sicocuiñendi, f. co.

Abrir por oradar pared. Yocaan-di. yocaaninindi, yocaandi yavui.

Abrir çanja para cimiento. Yota-huindi ñuhu, yosatandi, f. cata,yosataninondi, yosatandichiyo,

yosatandisichi, yocahindisichi,yosataninoconondi, yotahuindichiyo.

Abrir çanja sacando la tierra. Yo-canandidzondi ñuhu, chiyo.

Abrir çanja para traer agua. Yota-huindi sichi, yosatandi sichi, f. catayocahindisichi.

Abrir el maguei para que distile lamiel. Yotahuindi yavui.

Abrir la hera para regarla. Yona- qnandi doho.

Abrir

folio 5r column 1

Abrir tierra de nueuo para labrar-la. Yosaniconondi, f. cani.

Abrir tierra de nueuo siendo erial,para que se cultiue. Yositunda-sindi, f. cutu.

Abrir animal praa sacarle las tripas. Yodzeedzavuandi.Abrirse la pared, hendiendose. Yon-

data nama, yosacoho cuiñe na-ma, f. qcoho, yodzeenino nama.

Abrirse la tabla, henderse. Yosañuyutnu yonacoho cuiñe yutnu.

Abrirse la tierra. Yondatañuhu, yo-sañu ñuhu.

Abrirse el cielo. Yonanuna andevui.Abrirse el cielo esclareciendo qui-

tandose el agua. Yosina, f. qna.Abrirse el entendimiento. Yonde

tnooninoinindi, yondetuvuini-noinindi.

Abrirsie el entendimiento al niñoquando empieça el vso de la ra-zon. Yocacuini, yoquevuiini, qua

tuvuindaa, quacuisindaa, quacu- vuindichi.Abrirse el nacido o postema. Yosi-

nocaa, yocande, yositandacua,f. cuta.

Abrir los oydos. l. oyr. Yonacaan-didzohondi, yonaqnadzohondi.

Abrir o brotar la maçorca del ma-yz. Yotahui idza, yosaaidza.

Abrirse como la granada. Yondu-vua, yondeca.

Abrir al pie del arbol para regarlo.Yoquidzayendendi, f. cad.

Abrochar vestidura. Yochihindi,tinduuu.

Abrochada cosa. Sanisaquehetinduu.

folio 5r column 2

Abrochado estar . Yehetinduu, fquehe.

Abrojo. Yucuiño.Abroquelarse con escudo. Yonad-

zahuindi, yusa, yonaquetendi yu- sa, yonatetendi yusa, yonachid-

zodiyusa.Abroquelarse con la mano. Yona-

dzadzahuindahandi; yonaquetendahandi.

Absorto estar Yosahainindi, f. qh. yonaainindi, yocanandehui inin- di, yodzahuiinindi.

Absorto hombre. Tay yonaaini, tay yodzahui ini.

Abstenerse yendose a la mano. Yosa-ha inindi, f. cuhua, yosandainindif. canda, yodzaquehuininondi, yo-sanunino inindi, f. canu.

Abstenerse dexar de peccar. Yosan- daninondi quachi, yosandacuii inindi, quachi, yodzaña cuii inin-

di quachi.Abstenerse en la comida. Yosaidzo-

hondi, f. quai, yotasi inindidzita,yotasidzohondi sidzita, yonucooiindi.

Abuelo. Siindi.Abuela. Sitnandi.A buen tiempo o a buena hora. Dzo dzevuica dzohuatuca dzohuaha-

ca, dzomihini, dzocuiteni mihi-ni, ñaniquai ña ninumi.

Abuhado o abuhetado. Yocuisiya-ndi yosinocuisinuundi, yosino-dzi yahinuundi, yosinoquaanuun-di, yosino cuiinuundi.

Abultado en la persona. Tay canu-dzetne, tay ninañu, tay nitniño

tachi

folio 5v column 1

tachi tainisicochisi, tay nicuvuitiyha yuhu.

Abulto hazer algo siguiendo la mul-titud, yochihindicotnahandi, yo-chihitnahandi, yosivuitnahandi,f. quevui, yosaquehetnahandi, f.qquehe, yositandicondi, f. cuita

Abundar en riquezas. yocuvuicahisindi, yonihiinindi yocayasindi,yyoyahuicatasindi, yocuvui ñacuihisindi, yocuvuiñamanisindi,yocuiñacutundi, yosaitandi, yo-saiquahandi, f. quai.

Abundancia auer de algo. yotuvuicahi, yocuicahi, yoquahanino,yosinacahi, f. qna.

Abundar el año. yocuvuisacasi, yo-cuvuisasa, yocuvui quahaninosacasi, yocuvuiñacuihi sacasi, ñamani ñatesi.

Abundoso en combite . Cahi sacasi, cahinuu sacasi.

Abundancia auer de señores, y gen-te noble. yyotuvuiyya yyotuvuitoho, yyocahi, yyoneñeta.

Abundar gente como quiera. yyotuvuitetneta.

Abusion. Saqnindisa ñena, sasinon-disiaini ñena.

Abusionero. Tay cahandisa ñena,tay yodzaqhundisainineña tayyosinindi sainiñena.

A. A N T E C.Aca. Yya. yaha.

Acabar obra. yodzasinocavuan- di, yodzaqndehendi.Acabarse obra. yosinocavua, yosi-

nondita, yondehe, yotuhu, yo-

folio 5v column 2

yoquehui.Acabar sentencia diffinitiua. yodza

sinocoondi.Acabarse cosas discretas. yondehe

yosandehe, f. qnd.Acabarse cosa continua. yonee.Acabarse cosa liquida. yondoco.Acabarse la vida. yosinocoo sindi,

yosanaandi, yosandehendi, sayo-sicandi, yosatuhu , yosinocavuasasicandi, f. caca, y por metapho-ra, yosandeheichi yaya, yosande-he yuchituqndi , yonucoho cu-huatnuni, nitaañahastohondios,llegose el termino puntual que

Dios puso.Acabarse la enfermedad. yoquehui

quahi, en general.Acabarse la enfermedad en particu-

lar. yocaindaaquahi, yocaininiquahi, yocoocuisi sayocuhuita,yocooquehui, yondainini quahi, yon-daidzico quahi.

Acabarse la enfermedad del todo.yosisiquaa quahi, yoquiquihuiquahi, yoquiquihui naaini sayo-cuhuita.

Acabarse la enfermedad de vna ca-sa y pasar a otra, yo caisiyo yosi-tasiyo, f. cuita.

Acabar casa. yodzasinocavuandi, yo-dzasinoditandi, yodzasinoneendihuahi.

Acabarse la tela. yondai idza.Acabarla. yodzandaindiidza.Acabar o cerrar boueda. yonadza

tnahandi huahi.Acabar platica. yodzaquehuindi, yod-

zandehendi, yodzasinocavuandi.Aca

folio 6r column 1

Acabarsela fuerça de la flecha tira-da. yosacuiñenduvuanindai, f. qcui-ñe, ñanisasaanduvua nindai.

A cabo de tanto tiempo no as venido.Saneendu saquacai ñaninusaando.

A cabo de tres años, sanisisicavua sa-nisitasiyo, sanicaisiyo vnicuiya.

A cada barrio. Ee siqui ee siqui.A cada collacion, Ee siña ee siña,

eedzini eedziniA cada linaje. Ee ee yaatnuhu, ee

ee sichiyuq.A cada persona. Ee ee tai ee ñaha,

ce ñahata.A cada paso. Dehedzee canandita

saha, dehedzeecahi saha, dehed-zee cananahi saha.

A cada qual, o a cada vno de por si.Dzeedzeeta, tnaha nuuta.

Acaecer. yocuvui.Acaecida cosa. Sanicuvui.Acaecimiento subito. Sanicuvui

queyeca.Acaecer en mi tiempo. yyondi ni-

cuvui, sayyondinicuvuidzavua.Acaecerme algo. Nañaha sacuvui

sindi.Acanalar piedra o madera. yosata

sichi, f. cata. yocahisichi.Acanalado assi. Sanisacuinosichi.Acarrear algo. yosicondidzondi, f.

cuico.Acarrear agua. yosacuidzondi du-

ta, f. qcuidzo.Acarrear algo, y meterlo en algun

aposento. yosivuindidzondi. f. qvuiAcarrear lo que se auia lleuado. yo-

nucuicondidzondi .A caso y sin pensar succeder algo.

folio 6r column 2

Dzonaayni yyondi, dzonicuvuinaainica, ñayonahandi, ña ñohoinindi, dzonaadzoñuucayyoinindi.

Acatar o reuerenciar. yochihiñu-hundita, yosai ñuhundi sita, f. quaiyoquidzacanundi, yocoocoton-di, yotasi ñuhu cooñahãdi yosaiñuhu cooñahandi.

Acatar como el reo al juez. yositoyyondi, yocoocotondi.

Acaudalar hazienda. yotasicayan-di, yotasitnahandi yahuicata, yo-tniñocaya, yodzacayandi.

Acaudillar en la guerra. yocana yo-sisanditnañuyecu, f. cusa. yodzanumindi tnañuyecu

Acaudillada gente. Tay ninataca.Açacan aguador. Tay yodzico du-

ta, tay yoquidzadahuiduta, tayyoquidzayahui duta.

Açada, o açadon. Caa nuu siyo caa.situ itu, caadzita ñuhu.

Açada, o coa de hierro. yata caa si-tu nono.

Açafran. yahayata, yahaquaa.Açafranado liquor . Duta nitoo

Ninduvui quaa.Acicalar. yodzacuiindi. yodzadzu -

tandi, yoquidzadeendi, f. cadza.Acechar. yositoninindi, yositoyu-

hundi, yositohuisindi, yosacohonuundi, yocacunahinuundi, yosi-tondi, f. coto. yonanindi.

Aceiba arbol. yutnunuu.Acelerarse, vide enojarse. yocuvui

dzichiqueyeinindi.Acelerarse , darse priesa . Yonu-

mindi, yonumi yonahandi, dzo-inotachidzitnindi.

Ace-

folio 6v column 1

Acelerar a otro, darle priesa. Yod-zanumindi, yodzandacundi.

Acelga. Yuvuataca.Acemita, pan de afrechos. Dzita sa-

ñe, dzitadzayu.Acentuar. Yocachimihindi dudzu.Acepillar. Yoñahindi.Acepilladuras. Tesahiyutnu.Aceptar peticion. Yosaininondi, f.

quai, yosai yuhundi, yosaindatun-di, yonatacucasindi, yonadzavui-dzondi.

Aceptar persona. Yodzacainuundiyositoninondita, f. coto , yotni-ño nuundita, yonaquai nuundita,yonaquaicahandisita.

Acequia. Sichinduta.Acerca, preposicion. ad. nuu.Acerca, preposicion. Yatni.Acerca de aquel negocio. Dzavua

sahatniño.Acercarse llegarse cerca de otro.

Yosacuiñendahãdi nuuta, yosan-dahandi, yosandiyondi, yosancui-ñe yatnindi, yosacuiñendiyondinuuta yosatnahandaandita.

Acercarse a la pared. Yosacutandiditanama. f. qcuta, yosatnahandidita nama, f. qtnaha.

Acercarse el tiempo quando esta yafieri. Yocuvuiyatni.

Acercarse el tiempo quando esta yadeterminado, y que se llego. Yosatnaha, f; qtnaha, yosaatnaha.

Acercarse estar ya muy cerca . Sayatni huiini, dzonahanooni, dzohuitnica.

Acertar en lo que auia dicho. Yosatna-hahuatu sanicachindi, f. qtna yo

folio 6v column 2

yosinocavuasindi, nisacohohuatu.Acertar tener ventura, en lo que pro-

cura. Yocacuyoquevui inindi,yyondatundi, yyondatusindi, yyonuhusindi.

Acertar a lo que se tira. Yodzaqhumihindi daa cuite, yosico cuiten-di, f, cuico, yotaamihindi.

Acertar en los negocios. Yoquidzamihindi, yoquidzacasi, yoquid-zacuitendi, f. cadza.

Acertar, como quando se busca vnaautoridad, hallarla. Yonanihin-di, yonatnahandi.

Acertado negocio a proposito. Yo-satnaha.

Acetre de agua bendita. Sahacaa,ñohondutayy.

Aceuadarse la bestia. Yosasinanayyoidzu, quahanuninisasite yo-sasicahite.

Acezar. Yodzondudzundi, f. codzoyosacodzodudzundi, f. qcodzo,yodzotachindi, yosinocasandud-zu, yosinocodzondudzundi.

Achacar algo. Yotaaquachinaandiyodzatavuiquachinaañahandi,yonducuyetendi, yodzatavuiye-tendi.

Achaques poner excusandose. Yon-ducuyuhundi, yoquahandaandi,yocahandaandi.

Achacoso assi. Tay yocahandaa.Achacoso, delicado, que todo le ha-

ze mal. Tay yy, tai quahitai taha.Achicar algo. Yoquidzadzuchindi

f. cadz, yodzahadzuchindi, yod-zanoocuvuindi, yodzanuundi, yo-dzanuucavua, yodzanoondaandi.

Achi

folio 7r column 1

Achicar lo largo. yoquidzacuiten-di. yosándacuitendi f. canda. yon-dadzacuitendi.

Aceuilarse apocarse. yonduvui da-hindi. yonduvui ñuundi. yondu-vui ñuundahindi. yonduvuidzu-chi dzañandi. yonduvui yeqqua-chindi.

Aceuilado. tai ninduvui ñuundahi.Accidental cosa, sanaaini.Accidentalmente. tnuhu naaini.Accidente de enfermedad, sasina-

haquahi.Açofar. caa quaa.Açomar perro . yodzacahandite.

yosiitnundinindite.Açoluarse agujero. yosatnee f. qt-

nee, yavui, yosacutu. yosatuvui.Açoluarse algun lugar por la aueni-

da del rio. yosacuiñendoyo f. qcui-ñe, yosacoo tehui, f. qcoo. yosa-cuiñeyucu dzusa.

Açoluado assi. sanisacohotehui.Açoluar agurejero cerrandolo. yod-

zacutundi, yodzachitundi. yo-tniño chitundi yavui, yodzandu-tundi.

Açorarse enojarse, yosidzo yoque-teinindi, f cuidzo yosasinino inin-di. yodzicoinindi. yosatuini. yo-cahuini. yodzicoyodzaaini.

Açorarse vno contra otro. yosaco-ho dzooinitnahandi, f. qcoho. yo-sacoho. quachiinitnahandi.

Açor. Sasa.Aclarar el tiempo. yosina. f. qna. yon-

dachi huico. yoyahi. yonatehui.Aclararse algun negocio entrica-

do. yonatuvuindaacasi.

folio 7r column 2

Aclarar razones escuras, como deescriptura. yonandasi ninondi.yodzatuvuindaandi. yocachin-daandi.

Aclararse qualquier licor. yondu-vuicuii. yonanundodzonunsi, yo-noocuiñe dzehuisahasi.

Aclararlo. yondadzacuiindi. yonadzanañundi.

Aclarar el alua. yosinocuisi sahaan-devui, yoquevui yoquitu. yoca-nacuisi yocanayahi. yotuvui yo-tuvi yaa, yotuvuicasi.

Acoçear. yosañuninoñahaadi. f.quañu.

Acoçear el cauallo. yosañu. yodzacaisahate.

Acodar arboles. yochihinaindi yu-tnu. yochihituvuindi, yochihitneendi.

Acodar arboles endereçandolos.yosanindaandi. f. cani, yonaca-nindaandi, yosanindaatuvuindi.

Acodar arboles encoruandolos. yo-tniñondeyendiyutnu yotniño-teyendi.

Acoger huesped. yonacandita. f.quaca. yosacanahandita.

Acogerse a guarida. yotavuiinindiyocacuninondi yosino yocacundi,

Acometer a otro sin razon. dzohui-sica yodzacaisahandi. dzohuisi-ca yochihisanandi. yonducusa-handi.

Acometer varonilmente a los ene-migos. yosatuhuañahandi f. qtu-hua. yosatnahadita. yotniñoyeeinindi. yotnitño sahainindi. yoquid-zadaiinindi. yodzacaisahandi yecu

cu.

folio 7v column 1

cu. yodzacaisaha tnañu. tnuhuyee ini yosatuhuañahandi.

Acometido vencido. yocuvuidza-ha, yocuvuinduqta.

Acometer a otro darle occasion.yodzacaisaha. yotasisahandi. yon-ducu sahandi.

Acompañar a otro en lugar dondeesta de assiento. yyondi sihita. f.coo. dzohoo yyondi sihita.

Acompañar a otro andando con el.yondacandita. f. cand. yondicon-dita. f. cand. yosandicondita.

Acompañar a otro hasta su casa.yonundacandi ta.

Acompañar a otro desde su casa,yendo por el. yosaquacandita.f. qquaca.

Acompañar al mayor. yositandi-condita, f. cacuita. dehendiyosi-casihita.

Acompañar a los señores. yondeheñuhundi. f. condehe yosandeheñuhundi.

Acompañar al nouio a la nouiatrayendolo de vn pueblo a otrodonde de se ha de sacar. yosan-dacanditnono, f. qndaca, yosan-dacandi sanu, si es muger, yosan-dacandi cadza, si es varon.

Acompañadores assi. tay yosanda-catnono.

Acompañar siguiendo como el per-ro que va tras alguno. ytandico-te, f. cuita. yosandiconditandi.

Acompañar a otro adonde quiera queva. yositandicondi, f. cuita.

Acompañar con buenas obras la fee.yochihitnahandi yosandiconinon-

folio 7v column 2

di tniño huaha, dzavuatnaha yo-cachi S. fee. yosacoondaa ñeenditniño yocachi sasinindisa fee, yo-sacoondaa tnenindi tniñohuahatniñodzico yodzaquahañahafee

Acompañar el pan con viandas. yo-sasitnahandi.

Aconsejar a otro lo que le conuie-ne. yodzatuhua ñahandi, yodzacuisindaainiñahandi, yonahatu-vui ñahãdisita. yotniuotacuinin-dita. yotniñotacundiinita. yona-hacuitendi sita, f. conaha yodza-tacundi inita. yodzatuvuindaandiinita. yoyuhuinahandi, y por me-taphora. yoquidzindi tatnuta. yo-chihi yuhuquevui. yuhucuiyasi-ta. yocaha yosaqinindisita.

Aconsejarse con otro. yosatuhuid-zondi sita, f. quatu yosatuninon-di sita. yosicatnuhuñahandi sita.

Aconsejarse consigo mismo, mirary considerar bien algun nego-cio. yonanachihitnuni inindi, yo-nanacaniinindi, yonadzandai, yo-nadzananainindi, yonacanindi-chi inindi.

Acaecer. vide supra.Acordarseme algo, yonacahandi,

yondacundita inindi.Acordarse trayendo a la memoria

lo pasado, yondenoo dendodzoinindi.

Acordarse de algo que me traen ala memoria , yo nucuinoinindi,yonuqniinindi, yondeqniinindi.

Acordar a otro alguna cosa. yodzan-dacundi, yodzandacuninondi.

Acordar a otro lo que tenia muy olui-dado.

folio 8r column 1

oluidado. yodzanucuino iniñahãdi,yodzanutuvui iniñahandi, yod-zanuqni iniñaahandite.

Acordar por deliberar. yocachicui-teinindi, yotadzindaainindi.

Acordar en consejo algo, comunican-dolo, yona tnaytnuni, yonatna-itaca

Acordar con otro, yonatnai tnu-nindisihita.

Acorrucarse, yonucooteyendi, yo-nateyendi, yonucoonunindi, yo-nucoo tinduundi, nucootetundi.

Acortar achicar, yoquidzadzuchin-di, yodzanuucuvuindi, yondadzadzuchindi, yoquidzacuitendi.

Acortar estrechar aposento , yon-dadzadzuchindi yondadzatna-ñundi, yondadzatuundi.

Acortado aposento o casa assi, hua-hininduvuitnañu , huahi nindu-vuituu.

Acortar estribo de silla, yoquidzacuitendi.

Acortar razones, yosandaninondidudzu yosandandodzondi, f. canda.

Acortarse assi, yoquevuininondu-dzu, yosandehe, f. qndeh, yosatu-hu, yosinocavua yosinocuisi.

Acorralar ganado, yodzandevuin-dite, yonachihindite.

Acorrer socorrer, yochihindaiñahan-di, yosinindahuiñahandi.

Acosar a alguno, yodzandeheninon-di yodzandehenino iniñahandi,yodzanee yodzacuta iniñahandi,yodzandehui yodzatneeini ña-handi yodzanehe yodzandayuiniñahandi.

folio 8r column 2

Acosado assi, tay yotnee yonde-hui ini.

Acosar animales, yodzadzaa, yod-zadzicoiniñahandi.

Acostarse en cama, yocoocavuandinuusito.

Acostar a otro, yocoocaqndita.Acostado estar, caandi, caandodzon-

di caatuvuindi, f. cavua, caandiin-di, caandihindi.

Acostarse en el regaço como el ni-ño en el regaço de su madre. yo-coo cavuandodzodayendi. site.

Acostarse por inclinarse a la parteo fauor de alguno, yocuvuisihin-dita, yocuvuindi sihita, yñesihin-dita, f. cuiñe, yñendi sihita.

Acostarse la pared, que prometeruina , yoquindita nama yoca-ye nama, huasindita nama, huasicasa nino nama, quandita nama,qua casa nino nama.

Acostada pared assi, nama niquin-dita, nicaye.

Acostarse de pechos, yocoocavuan-dodzondi.

Acostarse de pechos sobre la mesaponiendo los codos yosanindod-zondi sitedahandi. f. ca.

Acostar la cabeça sobre la almo-hada , yosaqndodzondi, dzi-nindi, tayu, yosaquehe tayu dzi-nindi, f. qqueh. yochidzodzinin-di tayu.

Acostarse la carga de la bestia a vnlado, yosiñedziñedzidzo, f. cui-ñe, yosinodziñe.

Acostar la assi de proposito, yosa-qndaa dziñendi, f. caq.

Acostum

folio 8v column 1

Acostumbrarse vide abituarse.Acostumbrarse por vsarse. dzavua

yocuvui dzavuayusacuvui. dza-vuayuyyo .

Acouardarse. yoyuhuindi, yosaiyyondi. f. quai. yosito yyondi. f.coto.

Acouardar a otro. yodzayuhuin-dita.

Açofar. caa quaa.Açor. sasa.Açorarse enojarse. supra.Açotarse. yocaniyohondi yodzu

cuyohondi.Açotado ser. yoñaniyohondi.Açotado. tay niñaniyoho.Açote de cordel. disciplina. yoho

ñuma, yohonisaañuma.Açote crudo. yohondacui. ñeen-

dacui.Acrecentar dezir mas de lo que ay

como en nueuas. yosaachidzon-di. f. caach. yocahandodzonditnuhu.

Acrescentar algo. yochidzondi.Acrescentar la hazienda. yotasica-

yandi. yodzacayandi. yodzaca-yaninondi, yochidzondi. yota-sitnahandi. yoquichidzondi, yo-tasidzahandi. yodzaqnunaninondi.

Acrescentarse hazienda. yocaya.yoquicodzo.

Acrescentarseme la hazienda. yo-quicodzo sindi, yondaicatasindi.yoquindodzosindi. yondecodzosindi. yosinaninosindi. f. qna.

Acrescentarseme la enfermedad.yoquicodzoca sayocuhuindi. yo-cuvuiquahicandi, yocuvui yycan-

folio 8v column 2

candi. yonduvuicahuindi. yyocanayocuhuindi. dzodzuhua. yondu-vuicahuindi.

Acreditado hombre en la hazien-da. tay yo cuvuicanuini yotnaitaca. ysinahataca, canuinita.

Acreditado en fama y honrra. idem.Acrehedor. taidzi yahui, taidzi ya-

huiyehe taydzi yahuiyonaita.Acucharrarse. yocuvuitecadzi, yo-

cuvuicui yoyosacuinosichi. f. q-cuino. yonacuiyo.

Acuchillarse. tatnucaa yocanitna-handi.

Acuchillar a otro. tatnuca yoca-niñahandi.

Acuchillar çapatos o ropa. yodze-eninondi yodzeeyuchindi.

Acuchillar cortar por pieças. yosa-tadzee ñahandi. f. cata.

Acudir a cierto lugar. yosatuhuan-di. f. qtuh. yosatuhuacuitendi. yo-satuhuandaandi. yoquituhuandi.

Acudir a cierta persona para que leayude. yosatuhuandaandita.

Acudir a los parientes para que leprouean de lo nescessario yonu-tuhuandi.

Acudir con la renta o tributo. yod-zaqnuundi daha. yodzaquinuun-di daha. yosanaindi daha f. quay.

Acudir la semilla, s. a tanto por ha-nega. yonduvui, yosaa. f. nasaa. ni-saacodzo. niquicodzo.

Acuerdo de consejo. determina-cion entre muchos saninatnay-tuuni. saninatasitnaha dudzu. ni-nucoonunindudzu. sanicuvuieendudzu, ninduvuicanududzu,

nicu

folio 9r column 1

nicuvui tacandudzu.Acuerdo con si mismo vide aconse-

jarseAcuerdo con otro, sanina tnai tnu-

nitasihitaAculla, Yuqua. yca.Aculla no ay donde le pones. dzuhuaAcumular a otro sus faltas, o proçes-

sos Yochidzotnahandi, yonadzatacandiquachita. yonadzacayaninodi. yonatasitnahandiquachi-ta. yonanducudziyondiquachita

Acuñar yosadzindusadi. f. quadziyodza nanandidusa.

Acuñado. saninanandusa.Acusar en juizio. yosanininoñahan-

di. f. cani. yocachininondi. yo si-nocaniñahandi. yosinonahiñahan-di. yosinocaqñahandi. yosatehuiñahandi.

Acusar falsamente. yocahayetend isita. yodzatavuiñahandi quachi.yocahatnuhundi . yotaandiqua-chinaa

Acusarme en la confession. Yonaquaiyuhundi . yoquidzandaandi. f. ca-dza.

Acusarme en la confession de lo queno hize. Yocachi nahondi. yoca-chiqueyendi. yocanacahaque-yendi.

Açucar. ñeehuidzi.Açucar molido. yuchiñeehuidzi ñee-

huidzinindico.Açucena. Ytandequecuisi. ytandaca

cuisi yta santa MariaAçuela, caacodzoAçutea oçotea dzinihuahi

folio 9r column 2

A. A N T E D.

Adalid. Capitan Vide Capitan.Adalid espia. taiyocuvuindo-to taindoto. taisacotoyuhu.taysanani, tay yonani. taysaqnisa-caayecu.

Adarga yusa.Adargarse. Vide abroquelarse,Adelante o mas alla. Yuquanica. yca-

nica. yuquaca. day canicaAdelante andando el tiempo ñuu

quasaa. ñuuquaha ñuucacoocuiñehuasi. ñuucaqtnaha. sahuasindid-zohuasitavui. nuucaanunqhudzoicacoocuine. ñuucaquitnaha

Adelantarse en hablar . yosaanduun-di. f caa.

Adelantar o ante venir a otro en hon-rra. dzinacandiyndodzonuundisita. f. cuindodzo

Adelante yr dentro . yndodzonuun-di. f. cuind. yodzo nuundi. f. codzo

Adelantarse en camino, dzinacayosa-handi, f. qh. yosicandi dzinaca yo-caindi.

Adelantarse pasando a otro en el ca-mino. yosaanduundi. yosaanda-handi. yosaandi yondi

Adelantar el relox que anda trasero .yodzacaandi yondi. yodzacaanda-handi.

Adelgazarse el cuerpo enflaqueçer yo-tavuindi. yocuvuiyequendi yocu-vuicuiyandi yotavuiyoyequendiyondahuandaacoñondi.

Adelgazar piedra o tabla. Yoquid-zayadzindi. f. cadza

Adelgazar hilo. YoquidzacuiñendiB f. cod.

folio 9v column 1

f. cod. Yoquidzatuehindi.Adelgazar Voz cantando. Yoquid-

zacuiñendi dudzuyositacuiñen-di. f. cata.

Adentellar sin sacar bocado. Yosasiyehendi. f. casi yosani nohondi. f.cani.

Adentellar la caña para chupar elçu-mo sin mondala yondahuandi.

Adentellar sacando bocado. Yosasin-daandi. f. casi.

Adentelladas tnuhusasiyehesasindaaAdereçar algo. Yoquidzacutundi. yo-

tniñosahandi. yodzacutnudi f. cadza.Adereçarse. Yonduvuicutundi. yo-

nanducuday. yonaquayndi. yosa-indaindi. f. quai.

Adereço. o traje. day .Adereçar algo honrrosamente. Yo-

quidzahuiindi. Yoquidzahuatun-di. f. cadza

Adereçarme componiendome yon-duvuindandundi. Yonduvuihuiindi.yosicahuayundi yonduvuihuicon-di, Yosicohuatandi. f. caca.

Adereçar a otro. Yondadzahuiindi.yondadzahuicondi.

Adereçar algo adobarlo. Yondadza-huasandi. yondadzacutundi.

Adereçar lo que esta mal puesto. Yon-daqhuahandi.

Adereços para baylar dai yaaAdereços para baylar los yndios a su

modo. daydzavuidayyaa.Adereços para guerra, day yecudai

tnañu ñonoyecu.Adereçado galanamente segun su es-

tado. Yondisihuatundi.A derechas. tnhundaaa tnuhucuite

folio 9v column 2

tnuhu mihi tnuhumihindaaA derechas andar. Yosica cuitendi.

yosicadaa. cuite. yosicamihi. f.caca.

A deseo. tnhucatneini. tnuhundatniini tnuhundiyoini.

Adeudarse tomando prestado. Yosaiyecandi. yodzacaiyecandi.

Adeudado estar sin pagar lo que deueyondidzoyecanditandaindaa ca-tanitavui yondidzoyecandi. yo-tavuiyecandi. f. candid.

Adiestrar alçiego. Yondacanditayquaa. f. cand.

Adiuet. ehuahuñaña.Adiuinar por prophetizar. yocachitu-

vuiudi, f. yotuvuitnuni inindi. yo-saaqni inindi. f. caaqni. dzoicacu-vui. dzoicahuasi.

Adiuino asi. tayyocachituvui.Adiuinar por agueros. yosinitnunin-

diñena. f. qni.Adiuino tal tay yosaquaiyuhuñeñaAdiuinar por suertes yotasindinoñoAdeuino tal tay yotosinoño. dzutu

noñoAdiuinar por señales yosininditnuni

futuro qniAdiuinar por sueños. yonatniñoyu-

husani.Administrar algo. yoquidzanditni-

ño. yosinoquachindi. f. cono.Administrar sacros. yodzasanditahui

stohonDios.Admirarse. ysaitnuhundi. f. quai. yo-

naaininidiAdmirable cosa. sacanda. sahuii.

sadzacuAdmitir a alguno. yosay yuhundi. f.

quay

folio 10 a column 1

quay. yocuvui inindi.Admitir lo que se dize o haze. yotacu

huahasindi yosinihuatundi. f. qniyotuvuihuatusindi, yotuvuihua-hasindi. yodzahuidzondi.

Admitir a alguno en el pueblo, Yo-dzitandidudzuta yocahindidun-zuta. yodzitayuhundudzuta.

Adobar algo. yodadzahuahandi. yon-dadzacutundi.

Adobarse algo . yonduvuihuahayon-duvuicutu.

Adobar lo que esta mal hecho videadereçar.

Adobar ropa vieja. yondicocaqn-di. yondicondidzondi yondiconda-qndayendi. yondicocavuandayendi.

Adobar cueros yodzacuitandi ñee yo-nahindi ñee.

Adobado cuero. ñeenicuita.Adobe. dohoAdobes hazer yodzacaindidoho. yo-

quidzahuahandi doho. f. cadza.Adolecer. videenfermar.Adonde preguntando. mandaamanan-

daa. nandaa.Adonde estuuiere mandaaca yyotaAdonde quiera. dzohuadzaamandaa-

ca. mandaanica. dzohuadzanica.Adoptar. yonaquaindidzaya. yoqui -

dzadzayandi, f. ca. yosacadzayandi. f. quaca.

Adoptiuo hijo. tayninduvuidzayatatayninduvuinaadzinañundi.

Adoquiera que. tahuadzaca.Adorar a Dios yoquidzañuhundiya

yoquidzayyandi. f. cadza. yona-quatundiya.

Adorar reuerenciando. yoquidzaca-

folio 10r column 2

canundi f. ca. yochihiñuhundi.Adormeçerse estando en pie. yoqui-

dzindichindi. f. cudzu .Adormezerse como quiera. yo que-

siñumananuundi. yocuvuiyehuanuundi.

Adormecer el niño. yodzacudzundiyodzacuicondi yodzandahandi.

Adormecer a alguno con engaño, oencantamento. yodzacudzuhuisin-dita. yodzacudzuhuicondita yod-zacudzuñenandita

Adormeserse el pie o la mano. yosisidaha sahandi.

Adornar, yodzatuvui huahandi. yo-dzatuvuicandandi. yodzatuvui-huatundi.

Adquirir con trabajo la vida. canayonihindi sacuvuisindi. ñacahañadzico. yocacunditasindi, yodo-yo yondusindidzayonihindi

Adrede. o de industria. dzo inica. dzocataini.

Adufe o atabal ñuu. ñee.Adufe o atabal tañer. yocatu ndiñuu

ñee.Aduenedizo tay ñuusica tay huasi

ñuusica tayyondaya tayyondayanino. tay yondayañuu tayñutucu

Aduenedizo. y avezindado ya tay ni-saiñuu. taynisaisañu. f. quai. tayni-tacanino.

Aduersidad . savhuindahui. sandohonani. saquañe sacahui.

Aduertir a oto para que ande sobreauiso. yodzatuhuainiñahandi. yo-dzandichi iniñahandi. yodzacotoiniñahandi.

Aduertir caer en algo. yanacotoinindiB 2 di

folio 10v column 1

di, yonaqniinindi.Aduertir en lo que me dezian. ynoca-

ya yonuqni inindi. yonaqniinin-di. yonasinonindi yondenooyondecuinoini.

Aduertir por considerar. yonacaniinindi. yochihitnuni inindi. yonatadziinindi.

Aduertir rrecatarse, y yotuhuandi.yotuvuitnunisindi.

Adular. lisonjear. yocachininondisi-ta. yocahahuatandi, yocahatachin-di. yecahahuidzindi yocahahui-condi.

Adulterar. yoquidzayaandi nuutayosaq yaandinuuta. f. cadza. f. caqyotniñoyaadinuuta

Adulterino. dzayadzaca.Adultero. tay yosaq yaa.Adulto tay sasanu. tay sasanumañu

A A N T E E

A ello. animandose. nahandavuinahanaha

A empuxones. tnuhutaandahatnuhuchihindaha

A esicondidas. dzoyuhunidzoyuhuniA es otra parte. saycasasiyo.A esta hora dzavuahuitna dzavuatna-

hahuitna.A este tiempo. dzohnitnandu.Aesta luna. yoo nindotohuitna, yoo

ninayodzohuitna.

A. A N T E F.

Afable persona taidahuiini. taidze- e ini tayhuaha ini. tayhuatuini

folio 10 b column 2

taicahadzee. taycahahuatuAfable ser. yocuvuindahuiinindi.Afama hazer algo. tnhucandatnuhu

si. yoquidzandi . f, cadza.Afamarse. Yosaquehedudzundi. yo-

saquehedzico yyondi. yosa que-heñuhundi. f, qquehe, yondaañuhun-dudzundi.

Afamar a otro. yodzaq que hendud-zundita. yodzaq quehedzicondi-ta. yochidzoninondita. yochihin-dudzundita.

Afear o estragar lo hermoso. yodzatevuindi. yoquidzacuiyandi. yo-quidzatnahandi . yoquidzañu-man. f. ca.

Afeado. sanitevui. sanicuvuicuiya.sanicuvuitnaha

Afeitarse la muger al modo antiguo.yocahanditata. yosaanuunditata.f. caanuu. yondanuunditata yonachidzondi tata. l. ñoho.

Afeite tal ñoho.Afeitarse como la muger de castilla.

yondaanuundi. yochidzondi ñu-hu quaha.

Afeytarlos hombres al modo antiguo a losque eran esclauos. yotaandidzehui.

Afeitarse los hombres señaladose almodo antiguo los señores. yodza-handidzehui.

Afeitar por tresquilar . yodzatandiidzi.

Afeitar apanderetes. yodzatandi ti-cahu.

Afeitar bien y parejo . yodzatana-nindi.

Afeitar con nauaja. yodzatandeendi.afemi

folio 11r column 1

Afeminado hombre. tay caadzehe. ñayeeini. tai noho inidzehe.

Afeminarse tractando mugerilmen-te. yonduvui nahandi.

Aferrar vna casa con otra. yotneetnaha. yotneendaa.

Aferrar el aue derrapiña yotnecu-tute, yochihitiitne.

Aficionarse a algo. yocainuundi. yo-sitoninondi. f. coto. yosiconuundi

Aficionados estar dos. yosicoinitna-handi. f. cuico yocaainitnahandi

Aficionarse o aplicarse a algo. yosicoinindi. f cuico. yosinoinidi. yocaainindi yoquitnindiyotusi inidi

Aficionar a otro con dadiuas yodzacaaininahadi. yodzatneeininahan-di yotavuandi inita yocana na-hindunita. yodzacuicoininahandi

Aficionado o aplicado naturalmen-te ser a vna cosa mas que a otra dza-vua quahainindi. dzavua yotusiinindi dzavua yosicoinindi. dza-vua yoqni inind. dzavua nicoocooinindi. dzavuanisatnahainin-

di dzavua nicaainindi.Aficionado a mugeres, taysinimani

ñahadzehe tai sasicasihiñahadze -he taydzonanicayosinimanitaña-hadzehe. dzonani dzodziyo sinimanitañahadzehe

Afilar cuchillo. yondaqndi. yosihindi. yondadza saandi yosihindodzon-di nuuyuu

Afilar mucho, yondaqdzaandi. yon-dadzadzaandi.

Afilada cosa. sanindaq dzaa. yuchicaadzaa yuchicaanuudzaa,

Afilar alguna cosa sacando la puntayonachidzondiiñosi. yonachidzondi

folio 11r column 2

di nuusi. yondadzandicondiAfiladera. yuu daq yuchi.Afinar algo yondadzandaindi. yon-

dadzandoondi yondadzaninandiAfines parientes tnahacuicondiAfirmar alguna cosa çertificandola

yodzandisandi yodzacuitendi daadi.Afirmar por fiando. yoquidzandain-

dudzu. yocahasaandi, yocachiñe-endi, yocahanihindi

Afixar algo en el coraçon daamaain-indiyotniñocutundi

Afixar concierto yoquidzacutundi . f.Afligido estar con alguna pesadumbre

yosacuiñeinindi. f. qcuiñe.Afligirse por angustiarse de tristeza

yondehui inindi yosandehuiinin-di. yochitnañu inind

Afligido estar sin tener descanso nilugar para ello. ñahoo yonondaainindi. ña eequevui yonaquaiini. yo-yaaninoinindi.

Afligir fatigar a otro. yodzanee yo-dzacutandi inita yodzandehuin-diinita yodzandeheninoiniñahadi

Afligido e inquieto andar el enfer-mo por algun dolor yosinecatan-di. f. cuiñe. yosanicatandi. f, cani.yosiñecatasinendiye. yondoyon-ditandi. yondoyocuisindiyotnono

Afligir a otro con trabajos. yodzando -hoñahandi yodzananinahan di. yo-dzananindahuiñahandi, yodzacu-huiñahand. yosanidahuiñahadi f.

Afligirse de calor. yosini inindi. f q.yosihicanindi.

Afligidos maltratados de otros tayyodohoyonani taiyocavuidahui

Afigir el coraçon con penitencias. yo-dzadahuandi coñodi yodzadonondi

B 3 di

folio 11v column 1

di coñondi. (yaãdi.Afloxar algo. yodzatayandi. yodzayaandiAfloxarse. yoyaa. yotaya .Afloxarse la enfermedad. yoyaani-

noquahi. yocoondaaquahi. yocoocuisi. quahi. & vide supra.

Afloxar emperezando. yodzatayainindi. yonacuitainindi yonoocu-vuiinindi. yoquidzahuasiinindiyosacodzo inindi. f. qcodzo.

Aforrar algo. yosaqtnahavvuindi. yo-saqninindidzoo yodza caaninindi

Aforrada cosa. dzoo sanisiaqtnahavvui.

Afrecho. dzoo yuchi. sañe nuni cast-illa. sahinuni castilla.

Afrentar generalmente. yodzacahan-di nuuta. yodza caha ninondisita.yoquidzacahandi nuuta. yodzaye-vuindita. yodza quadzu ñahadi.

Afrentar en cantilenas. yochidzo yaandiyosaqndi yaa. f. caq.

Afrentado asi. tay nisacodzo yaa.Afrentar a otro diziendole sus faltas

y defectos yochidzo yuhundi qua-chita. yonachidzonuundi yonacu-vuicuitendita. yosii dehenuu ña-handi, f. cuvui yonatniñondi nuu-ta quachi ninducuta.

Afrentar a otro diziendole sus faltasnaturales. yonanidita. yosaa que-hendita. f. caaquehe.

A A N T E GAgaçaparse. yonateyendi.Agaçaparse escondiendose. yosiyod-

zahindi. f coo yodzahindi. yosiaque-he dzahindi. yosiaquehendoyondi.f. qquehe. yosaquehe yuhundi.

Agallas de arbol. cuindu yutnu. do-co yutnu dayayutnu, (tedzehe

folio 11v column 2

Agallas enfermedad caaninindudzu tedzeheAgallas tales quebrar. yosauninida-

handicaaniniududzu .Ageno no mio. situcu tay. (ma.Agil ligero. tay saa. tayyachi tai camaAgonia. sadzandehe iniñaha. sadza-

tneeiniñaha.Agonizar el enfermo yosinocoondi.

yosacoho canadzuqndi. quandaanini nuundi. nisacodzoñuyacanuundi, ninadzahiyyanuundi,

Agora tiempo presente. huitna.Agora poco a huitnani.Agora luego dzohuitnadahuitnani

dahuitnañuhuniAgora nueuamente. dzondaahuitnani

dzocuvui huitna.Agora es tiempo oportuno. huitna

huaha, sacuvui huitna sa huahahuitna. huaha huitnanica.

Agora poco a. dzoica nooni, huitnañuhuni, tanahanica. dzoicanoohuihini. tanaha huihinica.

Agora de aqui a vn poco . noonica,noo ñuhunica huitninoonica, na-huitnica, noohuihinica.

Agora vn año. saeecuiya nisino eecuiya. sandusi.

Agora dos años. savvuicuiya, &sicde singulis.

Agora en este punto. huitna, huitnani.Agorar tomar aguero. yocuvuiñe-

nasindi. yotnahandiñena, yosinin-di ñena. f. qni.

Agorero que los declara. tay yonatniño ñena. tay yodzandaanena.tay yodzandacunena.

Agostarse algo. yosisa. f. cusayoquaaniyechi ninduvui ñami.

Agosto mes. yoo cuvi vnaee cuiya.ago

folio 12r column 1

Agotar el agua. yodzayechindindutaAgra cosa. yya. sayya. (cuiya.Agro hazerse. yocuvuiyya yosiya. f.cuiyaAgro hazer. yoquidzayyandi f. cadza.Agras dayayohosehe dayayohoyyaAgradarme algo. yotuvuihuatusindi.

yosinihuatundi, yosinidzeendi. yo-tuvuidzee sindi. yosini huaha yo-tuvui huaha sindi.

Agradar a otro. yoquidza huatundiinita. yondadza huatundi inita. yod-zadzeeiniñahandisita.

Agradecer. yonaquaitnuhundi yonatuvui huatuinindi. yocuvuicuihimaniinindi. yonacahamanindi.yosatnahainindi.

Agradecer a otro lo que a hecho por mi.yonatuvuidahuisindinuuta. yonacahandahuindi. yona caadzicondiyonacahamanindi. yonacahacui -hindi, yosatnahadahui inindi.

Agradecer en el coraçon. yyomaniyo-nacahamaainindi yonutadzimaainindi.

Agradecer con palabras solamente. huiiyocaha yuhundi yocaha yuhundidatucu ñoho maa inindi.

Agrauiar a otro. yoquidza nahondinuuta yoquidzahuadzevuindinuuta

Agua. duta. (ta.Agua clara duta cuii.Agua para beuer. duta quaha.Agua bendita. duta yy. (za.Agua bendezir. yoquidzayyndif. cadzaAgua fria. dutahuisi.Agua caliente dutaini.Agua caliente al sol. dutanitniñoca-

ni. duta nindiinino.Agua caliente al fuego. dutahuidzi.

duta ini, dutanicuidzi. dutanisiñi.

folio 12r column 2

Agua calentar al fuego. yodzacuid-zindiduta yoquidza inidi duta.f. cadza yodzadzaandi duta yod-za huidzindi duta.

Agua rosada. dutaita. (yuhuAguamanos. dutanandaha dutanichiyuhuAgua de pies. duta doosaha. dutana-

naqni saha.Agua de poço. duta ñoho numa du-

ta ñohoyende.Agua de fuente. dutadzoco. dutaye-

hedzoco dutaquaha.Agua cozida. dutanichiyo. duta nin-

duhua. dutaniquete, duta nisini.duta nidzuni,

Agua donde se bañan. duta yosichi-ta, dutasicuchita. (sichi.

Agua de caño. duta sichi. dutahuasi sichiAgua honda y profunda. dutacono. du-

tacaamini.Agua miel. duta yehe dudzi. dutani-

cainduududzi, dutanicainiindud-zi, duta huidzi.

Agua de salitre. duta ñuhu ñee, du-taadza, duta vhua duta ñee.

Agua salada. idem.Agua que va sosegada y mansa. du-

ta yosahaquai yosahadzadzi.Agua embalsada o encharcada. du-

ta caadzadzi. duta caanino. dutaninoocavua.

Agua que sale de la erida. duta dzaha.Aguaducho. dutasichi. duta ñuhu.Agua llouediza. dutadzavui.Agua manar. yoca nanduta.Agua manar a borbollones. yocana

coyonduta, yocainduta, yosiñe si-quenduta. f. cuiñe.

Agua hechar de cantaro en escudilla.yosaconduta. f. coco.

B 4 agua

folio 12v column 1

Agua hechar en tinaja. yoconondidu-ta. yotninondiduta yodzacaidi.

Agua caer gota a gota. ynditacanden-duta f cuindita

Aguar vino. yodza cainduundidutayodzacai nini

Aguar el vino con poca agua yochi-hihisiyondiduta

Aguado vino sanicainduunduta sanicaininiduta

Aguado que no veue vino tayñasihinAguazero grande. dzavuicãmadza-

vui yehenehe, yehecatne,Aguazero mayor que viene con tempes-

tad dzavui yehecayu, dzavui ye-hecayu dzavui ye he catne, dza-vuiña tacu caha. dzavuiñuhu,

Aguaçero de agua menuda dzavuiquachi dzavuitiyaa dzavuiyahua

Agua congelada dutanicoocohoyuhua

Agua tibia duta huihininicuidziAgua turbia duta ñuhu.Agua lleuar por çanja a huerta yon-

daqndinduta yodza quesiudindutaAgua lleuar a çequia o caño yodza

quesindinduta yosacandiduta f. qua.Aguardar por esperar. yondatundi

, f. cond. yosatundi, f. quatuAguardando estar lo que me an de man-

dar yosatundisaqnitniño.Aguda cosa de punta yño ñuu diconusiAgudo de ingenio taitacutnuni ini

taicasiini taindichi taituhuaini taisinitnuni taiñoho tacuini.

Agudo diligente tay queyeini taidzaaini taytneni ini. tay ñuhuini taycuyuini

Agudo ser en maliçia tay queyeinitnuhudzana.

folio 12v column 2

Agudamente ver con viueza. yositodziñeAguero ñena (todziñeAguja yequeticu. yeque quicuAgujero donde guardan agujas sa

cohoyeque. sa cuinoyequeticu.Agujero. yavui.Agujero de bolcan, tnuchi.Agujero o cosa agujereada, Sanicaa

yavui, sa yndiiyavui.Agujerear. yosatandi yavui, f. cata

yocaandiyavui.Aguijar a otro. yodzanumindi yod-

zanumininondiAguijon de hierro caatuvuiñaha caa

qniñaha.Aguijonear. yoquiñahandi. yotu-

vuiñahandi,Aguijon de abeja iño dzuma iñotemiiAguijonear la abeja. yoquite yotuvuiteAguila yaha (uiteAguila negra yahatnoo.Aguila blanca yahacuisiAguila de cabeça bermeja teyoco

sii siicoco.Aguilucho, yahayeq,Aguinaldo. tahuihuico pascua ta-

huiyosinahuico pascua,Aguinaldo dar. yodzasanditahuihui-

copascua tahuiyosinahuico pascuaAguzar vide afilar. (cuaAguzadera yuundaq yuchicaa

A. A N T E H.Aha o para llamar dzi doho dzi.Aechar yodza caininindi. yo-dzasisindi.

Ahechada cosa. sanindoo sanicainini.Ahechaduras. sanicaicoo, sanicaiquetiAheruorado hombre. tay tneni ini,

tay cuyuiniaherro

folio 13r column 1

Aherrojar yotniñocaandi sahata.Aherrojado. ñohocaa sáhata.Ahijar ganado. yodza cadzindite.Ahincar ymportunando. yocachi

ñeendi. yotaa yecandi. dzonenedzo yecayocachindi. dzo ñee dzotuchiyocachindi, nicuvui ñee ni-cuvuituchi inindinuuta.

Ahitarse. yosasinanandi. yosasicahindiyondahayeeinindi.

Ahitar a otro yodzaca sinanañahan-di. yodza nana ñahandi.

Ahocinarse el Rio. yocuvui tuu yu-ta ininonihinduta.

Ahocinado Rio. yuta nicuvuituu,duta quahanihi.

Ahogarse en agua. yotnanindi. yoca-indusinduta yosihininondi dutaf. cuvui

Ahogar a otro con violencia. yodzaquana ñahandi.

Ahogarse assi. yosanandi. f. quana.Ahogarse con bocado o espina. dzita

nisiñendaa dzuqndi yñoyondiyud-zuqndi yequenisinondaadzuqndi.yocahandi. yocahandaandi.

Ahogarse de asma. yosihi ñacanuñacuvui dzita tachi. l. dudzu.

Ahogarse de cansancio. yosinocasadudzundi. yosino codzo tachindi.

Ahogarse el maiz por mucha agua. yo-sihinduta huiyu.

Ahoyar. vide agujerar.Ahorcarse. yosanandi, f. quána. yosa

cuita caandi f. qcuita.Ahorcarse. yosanandi, f. quana. yosa

cuitacaandi, f,Ahorcado, tainisa cuitacaa. taini-

coo cuitacaa.Ahorrar el esclauo. yodzandaindidaha

folio 13r column 2

ha sahandi. yondadzañuu ñahandiyotavui ñahandi.

Ahorrarse. yoca cuninondi. yondaindi, yonduvuiñuundi.

Ahorrado. ñayahuiñohocandi. f. co-ho. nisinonicacundi.

Ahuyentar hazer huir a otro. yodzacono ñahandi.

Ahuyentar ganado esparziendolo.yosata dzeendi ticachi. yosatani-nondi tecachi.

Ahuyentado ganado assi. quete yositad-zee f. cuta queteyosinodzee. f. cono.

Ahumarse algo. yotnani ñuma, yod-zucuñuma yodzucu yaha.

Ahumar algo yodzatnanindiñuma,yotniñondiñuma, yosanindiñumaitu. f. cani.

Ahumada cosa. sanitnaniñuma, sanidzucu ñuma. (ma.

Ahumar hechar humo. yocana ñumaAhumar hecharlo a otro. yotniñon-

di ñuma yochihi ñumandi.Ahumarse o çahumarse. yotnanindiAhumarse la comida. yosaha ñuma.Ahurtadillas dzoyuhunidzondoyoniAhusar algo. yoquidza cuyñendi

nuusi. f. cadz.Ahusadacosa. sanicuvuicuiñenuusi,

sanicuvuindico.

A A N T E Y .

Ay donde tu estas. ycadzevuisa say-yondo.

Ay ay quexandose. hmii hmii.Ay quexandose la muger. ahuaAy de vide guayAy juntico. ycaniAya que cria señores. dzeheyya.Ayotaydza quanu ñaha Ayer

folio 13v column 1

Ayer a esta hora. ycu dzavuahuitnaAyna por presto. queyeni. danahani

yachiyachinisaasaani,Aynas por casi. dzodzuchinica. dzo

dzuchidzuhua dzo dzuchi dzu-hua. dzohuitnica dzohuitniñuhu

Ayrarse. yocuvuidzaa inindi. yosa-tuinindi. yodzicoinindi yocuvuidzichi inindi. yocahuyodzicoini

Ayrar a otro yodzadzichi iniñahan-diyodza dzaainiñahandi. yodzasatuiniñahandi yodzadzicoiniña-handi.

Ayrado tay dzaaini. cum çeterisAyre correr yocanatachi. yosino ta-

chi. yndodzotaachi. f. cuindodzoyñe tachi. f. cuiñe.

Ayre. tachiAyslarse yondíyuninonduta sindi.

yondadzininodutasindi .Ayslado tay yosadzininondutaAyuda melezina. yucu caandodzo

yucusaandodzóAyuda tal hechar yodzacandodzon

diyucu.Ayudar generalmente yochihinda

ynahandi.Ayudar teniendo que no caiga. yotu

vuindita yo tneendita.Ayudarse por esforçarse. yonducun-

dayndi. yonaquai inindiAyudado ser. yosaquehendaindi. f.

qque. yonuquehendaindi.Ayudado ser el enfermo. yehetuvuin-

di. yehetneendi. f. queheAyudar a misa, yochihindayndi mi-

ssa. yo dzavuidzo dinuudzutuAyudarse forcejando. yotnoñondi

yocaandi.Ayudar a la comunidad para algun

folio 13v column 2

gasto comun, trabajando. yotniñondi cata. yositucatandi,

Ayuda tal la obra cata cohoAyudarse ad inuicem, que en lo que ayu-

do me ayudaran yositudzahandi. f.cutu yocuvuidzahandi. yosaqdza-handi. f. caq,

Ayudar a labrar milpa con orden queacabando todos junctos vna mil-pa labren otra, yositudzahatiñe-endi

Ayudar al señor con algunas obraspersonales dzehedzocondi yonu-nayndi nuu yya. yocañuudzehedzocondi.

Ayudar a pagar el tributo. yochihin-daindi. tay yonducutnino yotni-ñondidahata.

Ayudar con gente para la guerra. yo-tasindi. l. yosahandita. sa quehen-dodzo yehecuiñendi. yotasindiduvua cusi yusa yochihindaindi-tatnañu.

Ayudar a lleuar la carga yosidzonuu-didzidzota. f, cuidzo.

Ayudar a otro. haziendose de su par-te. iñesihinditai f. cuiñe, yocu-vui sihindita. yocuvuindisihita.

Ayunar. yonucoo iindi. yondaandi. f. condaa yonucoonditandi yo-nucohodzumandi yonucohoiindiyonucohodzohondi. quañecahuiyonucohondi. yotasidzohondidzita. yotasiiindidzita.

Ayunar absteniendose. yosaidzo-hondi. f, quai yyoiindi. f. coo

Ayuno. dia de ayuno. quevui yy que-vuidzoho huicodzoho huicoii

Ayuno que no sea desyunado. taydzanditaca tay dzodzuma.

ayun

folio 14r column 1

Ayuntar generalmente, yodzatacan-di. yonatasitnahadi

Ayuntarse. yonataca. yosacootna-ha. f, qco

Ayuntar hazienda vide. supraAyuntar en vno muchas cosas. yo-

tniñocanundi. yodzandaicanundiyotasitetundi.

Ayuntarse asi. yonucoocanu.Ayuntar partes. yonachihitnahandi

letras.Ayuntarse carnalmente, yosatuhua

tnahandi, f. qtuh. yotnahatnahan-ndi. yodzasaatnahandi

Ayuntar vna cosa con otra. yodzatna-handi. yodzatnahatnahandi

Ayuntar por llegar asi la madre al hi-jo. yondadindaandi, yosadzi n-daandidzaya, yonumindaandi.

Ayuntarse por llegarse mucho acom-pañando yosacooyatnidi, yosaco-oyatnitnahandi.

Ayuntarse la gente sentandose. yoco-ocuisita. yocoo cooyuqta.

Ayuntarse los rios. yonutnahayu-ta, yonatnahayuta yonduvui ca-nunduta, yonduvui eenduta.

Ayuntarse naçiones en vn pueblo yo-tacataydzaha, yondayanino taydzaha.

(ñuunindayaninoAyuntando pueblo de aduenedizosAyuntar mantas coziendolas vnas

con otras. yodzatnahandaandi.yosaqtnahandaandi yoquicundaatnahandi yosaqndaa tnahandi.

Ayuntarse o apretarse. yotavuitna-hata, yotavuinino tnahata, yotavuitnahata yosatavuitnahata

Ajo. tenaqmi. satu.

folio 14r column 2

A A N T E L.Ala para bolar. disiAl de texado. dzucua huahi.Alabar a otro yocacunahi huahandi-

ta. yocachihuahandisita, yochid-zohuidzondita. yochidzoninon-dita yoquidzaninondita. yoqui-dza dzuqndita. yochihinuhu nã-handisita.

Alabarse jactandose yocacunahin-dimaindi. yocuvuihuatandi. yoca-hahuatandi yocahatachindi yoca-chihuatandi yocuvuitachiinindi.yocachihuicondi. yonachihidzi-condi. yochihindudzundi. yonatniñosiñandimaindi, yocuvui do-ondi, yocuvuindocondi.

Alabado ser. yosacodzohuidzadi. f,qcodzo.

A la bentura, dzondatuca. dzoqhutnunicaAlalarga. sacani, (nica.Alabastro, yuucuisiyuucuisicasi.Alacena, dzocoñumana,Alacran, tedzuma,A la clara, satuvuindaa. satuvui canda

satuvuindisi,A la postre, o al fin dzondehe, dzonduvuiAlambre, yohocaaquaa vui,A la mano yzquierda dahaitnidzatniA la mememoria traer vi. acordarseAlamo blanco yutnuyaa yutnusahaAlambique o alquitara caayotoon-

duta caayodzanuni ita.A la orilla, yuhu,a la tarde sañeni. sacoocuitandican-

dii coocodzondicandii, huata ca-andiiquaacandicandii

Aahora luego. huitnahuitnani,A la memoria ofrecerse algo, yoqui

cuinoinindi, yocacuyoqvuiinidiyo a

folio 14v column 1

yosaa tadzi inindi. f. caa yosaatu-vuiinindi. f. caa.

A la redonda andar. yosicocutandi. f. cuico.

A la oreja dezir algo tutnuta yoca-haninondi. dzo cayani yocahani-nonditutnuta.

A la postrera celda. huahi dzondehehuahi caa dzondehe. huahicaadzonduvui.

A la ligera yr dzohuichiyaayosahandiA la muerte estar. cana yocuhui. ca-

hui yocuhui, quahatachita.Alançar por hechar de si algo. yota-

andahandi. yochichindahadi. yo-dzaquaindi.

Alançear yoqni ñahandi. yotuvuiñahanditatnucani.

Alarde hazer. yonanahandi sahaye-cu. yoquidzatnunindiyecu. yona-quahandi yecu. yonacotondaan-di day yecu.

Alargar algo yoquidzacanindi.yodzacaacanidi. yodzacaicanindi

Alargarse yocuvuicaninicaica.Alargar al que tengo para que seva-

ya yodzanandi.Alargar el coraçon darle larga pa-

ra los viçios, yadzasaa inindi sahaquachi. yodzayaa inindi yodzan-decainindisahaquachi.

Alargar el tiempo yosa cuitaquevui,f. qcuita. yosaandaha yosaandi-yo quevui. f, caa yocuvuicani yocuvuisica yocuvui yaa yosa cuitanino. f. qcuita yocuvuinaha

Alargar el tiempo dilatarlo. yosata-tacanindiquevui f. cata yodza ca-andahandiquevui. yodzacaandiyoque-vui. yodzaqndacasicandi que vui

folio 14v column 2

yodzaqndiyondi quevui. yosacatayaandiquevui. f. qcata yoqui dzayaandiquevui. f. cadza. yoquidzaca-nindi yoquidzasicandi. (indi

Alargarse el coraçon yosaayondasi inindiAlargar sala o aposento. yodzasica

huahi. yodzaqndahandi huahiA la sombra sa yehecate sayehequan-

dahui.Alaridos dar de, yocatuñeeyuhundi yo-

canasaandi en guerra yocanatnañu.Alaridos dar tristeza . yondayundi.

yondayu huayndi. yocanasiindiyondayu yehendi.

Albaçea de testamento tayninduvuinaadeye tay nisinitniño. naquaitnunisasindeye.

Albaçea hazer o poner yocoo tasin-di tayduvuinaandi yocoo canin-di tay naquaitnuni sasimaindi

Albañar. sichinduta . sichiyuhu sichicaaniniyuhu. (chico

Albanir tay yodzama. taiyodzacuiichicoAlbarda tayu idzu.Albarrada yuhua.Albertar ta yyoquidzatatnacauallo

taidzandahacauallo.Alberca de agua. sayosacutunduta

yendeyosacutunduta. dutasiñadutacaayende

Albondiguillas. coñotinduuticañeAlborbolaenelagua. taqueye.Alborbolas hazer. yocanitaqueye

nuunduta yositatequeye f cutayosino tequeye. yosinocuine tiqueye

Alborbolas deshazerse. yondahuatiqueye. yonatehuitiqueye

Alborbolas que haze el agua que hie-rue o la olla. yosidzonduta, f. cui-dzo. yocana cuidzo nduta.

alboro

folio 15r column 1

Alborotar gente. yodzadzooñahan-dita. yodza dzooninondita.

Alborotarse gente, yodzooninotaAlborotarse alguno . yocanacono

inindi. yo canandavuainindi. yo-dzooninoinindi.

Alcabo vide a la postre.Alcabo de la calle. sayosandeheyayaAlcaduçe de anoria. tindoho. sacai

nduta. tindohosatavuandu.Alcahuete. tay ñahuidzoAlcaide de la carçel tay yandaa,

huahicaa.Alcayde de fortaleza . tay yondaa

huahisiñayuc tay yyonunñahu.Alcalde. tatnucuvui nuu.Alcançar al que camina. yosatnahandita f.

qtn, yonutnahandita. yonanihindi,Alcançar con la mano, yosinondi, yosi-

nodahandi. yosasaandahan. f. qsa.Alcançar lo que esta desuiado; yo sa-

anihindi yosanditadahandi. f. qs.Alcançar alguna cosa tendiendo el cu-

erpo, yosanditacaadiquaindi f. qndAlcançar lo deseado. yocaindatundi,

yo caindahuindatundi. yocaita-huindi. yonihitahuindi. yosatna-hayonihitahuindi

Alcançar lo alto como la escalera pa-ra subir al açotea. yosinonani.

Alcançar de cuenta a otro entendien-dole. yosaqnindiinita. yosinitnui-nindi inita. yosatuvui tnuinindisahamai. yonihitnahandi.

Alcançar vna razon escura enten-derla. yonuqnitnuni inindi. yo-nutnaha inindi

Alcachofar. docoyño,Alcauala. yahu. cata yocaindaandaha

folio 15r column 2

hacuia.Alcauala pagar, yonatniñondidaha

cuica.Alcaualero. tay yosaindodzodaha

cuica tay yosicadahacuica. yahuicata caindaa tay dzataca dahacuica

Alçaralgo. yosaanaindi. f. caanai. im-per. quasaa.

Alçar algo del suelo. yosaannohin-di. f. caa.

Alçar vestidura, o petate hazia arri-ba. yodzandaadahandi. yodzanda-andi yondi.

Alçar en alto la mano. yodzacaandi-tadahandi.

Alçarse por leuantarse en alto la cu-lebra. yondoyo naynuute. l. dzi-nite. yondoyocuiñete. yondoyocuiñendichite. yondoyocuinote

Alçarse el agua, por leuantarse en al-to, yondoyoduta yosaanditadu -ta. yocananduta.

Alçar antepuerta. yosiconahindidzoo. yosaanaindidzoo, f. ca.

Alçarse el miembro al hombre. yonacaainidzoho yondoto coñondi.yonacaanihi inidzoho. yonacaatnuuinidzoho.

Alçar el rrostro. yondoyonainuun-di. l. dzinindi. yosaanaidzinindi. f.caa. yondoyonaininodzaandi. l,yuhundi.

Alçar la voz cantando. yosaanaindidudzuyaa f. caa yositandaindi f. ca

Alçar la voz hablando . yocachisa-ha yocachinihi

Alçar de obra los obreros. yosinoca-vuatniñota yoquehuitniñota,

alçar

folio 15v column 1

Alçarse las aguas. yondaanditadza-vui, quasaandita yonumadzavuiyoquehuidzavui.

Alçarse la costumbre a la muger. yoque-hui neñeña. quaha tnuniña

Alçar las faldas la muger. yodzandaadahadzamaña, yodzacaatehui,yodzandaa chidzoninoña.

Alçar y abaxar la cabeça a menudo.yondaanai yonuunai nuundi.

Alçar la cabeça el cauallo dando decabeçadas. yosasatnaate. f. casa.

Alçarse con algun señorio. yocahin-dadzindi. yosacoondadzindi . f.qcoo. yocahindi. yosacoondi. yo-sadzindi. f. cadzi. yocahiqueyendi.

Alçar la lengua de la campana. yo-dzandaa chihindiini campana.yodzita nihindi yoho yodzacaan-dahandi ini campana. yodzandaaquehendi.

Alçarse con algo. dzohuisicayoca-hindi. yocahi huisiinindi.

Alçar en la missa el sanctissimo sa-cramento. yosaanaindi sanctisimosacramento yondoyo naindi S.sacramento. f. caanai.

Alçar absolute v. g. ya alçan. yosaan-dita S. sacramento.

Aldaua de puerta para llamar. caasidzaca sasata yuhuyahi.

Aldauada dar. yodza casandicaayu-huyahi.

Aldaua para cerrar. caayonandiyuini huahi.

Aldea. daha ñuu. ñuu ñayuq.Aldeano. tayndahañuu, tayñayuq.Aldeas estar alrededor de la cabe-

cera. neendu caasico daha ñuu.

folio 15v column 2

Alear el aue quando quiere bolar.yondo yondavuate. yoquidzindisite yosanindisite. f. cani.

Alegrarse quando se dize de vnosolo. yocu vui dzceinindi. yocuvuihuatu inindi.

Alegrarse quando se dize de muchosyodzadzeeinita.

Alegrar a otro. yodzadzee iniñahan-di yondadza huatundi inita.

Alegrarse dexando alguna gran trist-eza como de muerte de padreyondai nuuinindi.

Alegrar como el marido a la mu-ger para aficionarla, yodzacaaini ñahandi siña.

Alegrarme del mal de otro. yodzan-daha iniñahandi yodza nunainiñahandi.

Alegrarme del bien de otro. dzoyo-cuvui dzeeca inidi sita.

Alegre. taidzee ini.Alegrarse o aliuiarse el enfermo.

yonduvui huatu inindi.Alegre pueblo. ñuucaadzeeini, ñuu

caa duvui huatuiniAlentarse tomar aliento. yonanihi

tachindi yonaquai inindi, yonad-zita tachindidudzundi yonucohoinindi. yonaquaitachindi.

Alentarse vn poco el que esta al cabo.yonanditadudzundi. yoninihi hui-hitachindi.

Aleue o aleuoso traidor. taihuisiinitay yocahandaanica, tay vvuiyu-hu tayvvuiyoovvuindatu, tainiini.

Alexarse de algun lugar. yodzasiyon-di. sicayo sahandi.

Alfiler. yequetende, yehe saha. tinduu.algi

folio 16r column 1

Aljibe. yende. numaduta.Algodon. limpiar yondadzahuiindi,

yosaindaamihi yehe. l. dzitnicac-hitindeye. f. quai.

Algodon. cachi,Alguazil, tay yonaytatnu,Alguna cosa, ñaha,Alguna vez, mandaacaque vui man-

quevui, mandaaca ama-niquevui, dzoamani dzoninonidzoama dzoninoni

Algun tanto de tiempo, nooñuhunina-ha noonihuihini, dzonahanooni,

Algun tanto dzuchini, l, dzuhuan. eedzuchihuaanidzuchidzii

Algun tanto mas dzuchicadzuchinicaAlguno, o alguna, yootayooñahaAlgunos tnono. tnononita, dzotno-

nonita, dzoyyonita, dzocaaninocata. dzodzahuanita. dzodzaha-nita.

Algunas vezes. yyoniquevui, caaninonicaquevui. dzahani quevuicuihiniquevui. dzocuihini, dzoñohoniquevui, dzocaanica quevui

Algunos dias interpolados en medionohonaho quevuicaaninoquevui.

Algunas cosas leer y otras dexar dzonino dzonino. yocachindi. dzoquaha, dzoqha. dzoicadzoicani

Alhajas de casa saitniñondi huahi.sasiniñuhuhuahi.

Alholi. otroxe. yaca. ñohonuni.Alhondiga. sahayaca. huahi yonata-

cacanununi,Aliarse en amistad. yoquedzatnaha

quachindi yoquidzatnahadze-endi. f. cadza,

Aliento, anhelitu . yocoyuhu.

folio 16r column 2

Aliento tener para algo. yondatnuinindi. yyo yeeinindi. yyocasiini-di. yyondai inindi.

Alijar, Nauio, yosataninondi. f. ca-ta. yodzacuitacanundi. yoquidzacamanditnundoo. yodzacuitaninondi

Alimentar vide mantener. (diAlimpiar. yonacuhuandi,Alimpiar trigo. yocasindi. yoquidza

huiindi, f. cadza. yoquidzandoondiAlimpiar cacao quitandole la cor-

teza yodzacuiindi. yocachiñeen-didzehua.

Alimpiar ropa con escobilla yonacu-huandidzooyoco

Alimpiar el poluo de los libros o otracosa asi. yonadza quachindi ñuya-ca. yocanindodzondi ñuyaca yo-dzandachindiñuyaca. yocatundi.

Alimpiar las narizes vide sonarse.Alindar vna heredad con otra. yotna-

hadzañundiitundisihita. caatnahaitundisihita.

Aliñar. yoquidzacutund. f. cadza yo-tniñosahandi.

Alisar madera, yodzutandi. yodzacuiindi. yoquidzandeendi. f. cad-za. de otras cosas se diz.

Aliuiar generalmente yodzanuucu-vuindi. yoquidzacamandi. yodzacoocuvui. yasaindodzo. f. quai.yondadzacamandi. yondadzad-zuchindi. yondadzacuitendi

Aliuiar quitando del tributo. yodzanoondaahahandi. yodzanoocuvuindidaha. yodzacuitandaadaha

Aljaua. itnenduvua. itneiniñoduvuaAljofar. sii.Alla. yca. yuqua.

allanar

folio 16v column 1

Allanar cerro hechandolo por el su-elo. yodzaqhcasaninondi yodzan-dacadahandi . yodzandacandaan-di. yodzanoocuisininondi yosanin-di. f. cani. yucu.

Allanado assi. yucunindacandaha,ninoocuisinino. nindacandaanininoocavuanani.

Allanar hoyas hinchiendolas de tier-ra. yodzandutundiyavui. yodzan-daindiñuhuyavui, yodzachitundiñuhuyavui.

Allanada hoya assi. yavuinindutu.yavuinindiyuñuhu. yavuinichituñuhu.

Allegar al lugar proprio yendo. yo-nusaandi yonasaandi. y viniendo.yondesaandi.

Allegar a pueblo ageno. yosasaandi,yoquisaandi.

Allegar vna cosa a otra . yodzatna-hatnahandi. yodzatnahandaandi.yodzaqtnahatnahandi. yodzaq-tnahandaandi.

Allegar estera a la pared. yodzacutan-di. yodzaqhndahandi.

Allegada estera assi. yuvuinisacuta,yosacutandaa.

Allegar hazienda. vide. supra.Allegar al coraçon . yosinoinindi.

yotusiinindi.Allegar al coraçon escoziendo. yo-

tusicacainindi. yyo nicacainindi.Allegar en vn monton lo que estaua

esparzido . yodzandaa canundi,yonacanicuitendi yonacaniyucundi yodzatacandi yodzatacacanundi

Allegarse a lo bueno. yosatuhuandi, sahuaha. f. qtuhua.

folio 16v column 2

Allegar piedra para edificar. yota-siyucundiyuu yosaniyucundi yuuf. cani. yodzacayandi yuu.

Allegarse a otro . yosatnahandaan-dita. f, qtn.

Allegarse hazia alla, o hazia aca a-partandose de donde esta. yosicocuiñendi yondicocuiñendiyon-di. yondicocuiñendahandi yonden-dahandi, yondendiyondi, yonun-diyo, yondendi. yondiyosacuiñen-diyondi, yosacuinendahandi yo-sandiyondi, f, qdiyo

Allegarse al pareçer, de otro, yotu-huandi dudzuta yotnahainin-didudzuta,

Allegar abaxo como la fonda yosino,Allegar la piedra abaxo, yocoosinoAllegarse estando sentado, yosaco-

ondahandi, yosacoondiyondi f. qcooAllegarse estando acostado, yonden-

dahandi, yondendiyond,Allegarme el gasto a tanto, yehesin

di, , f, quehe y preguntando a quan-to te llego, nadzahaninutnahaye-hesindo, nadzaha ninasaaquahasindo,

Allegar a tiempo, yosatnahaninondi,f, qtnah, dzohuatucasatnaha,dzodzehuica.

Allegarse a Dios con el coraçon, yo-sicoinindi, f. cuico yosatuhuandif. qtuh, yocuvuicanuinindisinDi-os yocuvuinditandi siya. yocuvuiyatnindisiya, yonuquehetnahan-disiya yonaquatundi,

Allegarse el tiempo de hazer algo,nisatnaha, nisatnahaquevui, nisatnahacuhua, ninasaa cuhua tnuni

ni

folio 17r column 1

ni, ninucoho cuhua tnuni.Allegarse yrse allegando. quacuvui

yatni.Allegarse mi vez para trauajar. yo-

satnaha f. qtnaha. nindetnahatni-ñondi.

Allegar como fruta yendola cogiendodel suelo. yonatasi tetundi. yonatasi yucundi.

Allegados familiares. tay yosinoqua-chi. tay yyonuundi. taiyyoyatnidi

Allegar corriendo a vn puesto. yosa-tnahadi yosatnahandi cuhuatnuni.

Allegar vno solo a la cumbre del ce-rro. yosinocuinendi. yosinocavuan-di yosinonditandi.

Allegar muchos a la cumbre. yosinocoyota.

Allende el Rio. siyo yuta.Allende de la sierra. satayucu.Alli. yca. yuqua.Alma vide. anima.Alma que parece de noche. deye ni-

nanahañuu .Almaçigo de ortaliza. yavua yuvuaAlmaçigo poner. yosaqndi yavua

f caq. (caa.Almadana cataahuiyuu. yuundahacaaAlmagrar, yodzacaanuudi nu hu

quaha. yodza caandichindiAlmagrada cosa. sanisaanuuñuhu

quaha sanicatusanisaandichiAlmagre. ñuhuquaha.Almagre fino, nuhuquahanina, ñu- huquahadooAlmagre baxo, dayuquahaAlmaiçar dzoo yadzi, yondisindo-

dzo. dzoocani.Almario, dzoconumana.

folio 17r column 2

Almeja. tiyoo.Almires caasadzi yaha.Almires la mano. daha sadzi yaha.Almena. huico. saindodzo dau.Almenar. yosanindihuico, f. caniAlmendra. dzehuacastilla.Almizque, yucuhuidzi. ynocooyechi.Almohaça. caanacuhuaidzucaa. na

ñahiidzu.Almohaçar. yonacuhuandiidzu. yo-

nañahindiidzu.Almohada tayudzoo. i. dzama. tayu

saquehedzini.Almohada henchir yotnaandiidzi.

yodzacaindiidzi, yotniñondiidziAlmohada vaziar. yodzandaindiidzi

yodzananandiidzi.Almoneda hazer. yonadzicondi sa

sindeye.Almorranas. tener. yocaiyaha dzi

yundi. yocai sitidziyundi. yocaicuitayaha dziyundi.

Almorranas enfermedad. quahicuitayahadziyu.

Almorçar. yosadziinindi. f. cadzi yo-qniidzondi

Almud tnundoo quachi. (yoA lo mas mas. tanaquicodzotayyoyyoA los lados. siyosiyo. dziñesi, f. dzine

dzineA los pies. sahata.Al principio. dasahadaninoAl principio del mundo. dasahadani-

nonisiyosahañuuñayevui daquevuiniquivui niquituñuunayevui.

Al presente huitnahuitnani.Alquilarse. yoducuctniñondi yona

dzicodzehe dzocond. yocanudzehedzoco dahasahandidzehe

dzoi

folio 17v column 1

dzocondi. yocañu yotatundi. yo-cañunditnaitatundi,

Alquilar mis criados a otro yodzicon-didzehedzocotay yyonuundi

Alquilar obreros. yotatuñahandi yo-sicanditai tatu. f. quaca,

Alquilar casa de otro. yodzata nuun-dihuahi. yosainunndihuahi. f. qu-ai. . yo saindayundi huahi.

Alquilar mi casa a otro, yodziconuun-dihuahi, yodziconda yundihuahi

Alquilada pedir a otro casa. yosicanuundihuahi, yosicandayundihua-hi. f. caca.

Alquilada tener tierra. yositundayun-di. f. cutu.

Alquilado hombre jornalero taytatu,Alquilar bestias. yosacanuundi, f. qua-

ca. yosainuundi. f, quai yosicanuun-di, f. caca. (hi. f. cuico

Al rrebes boluer la camisa. yosiconahi.Al rrebes, entender lo que se dize. yo-

tacudzohosindi yotacudzanasin.yosinidzohondi, f. qni yotacuna-ho yoquidzanaho,

Alrrebes hazer lo que me dizen, yo-quidzanahondidzo caanahoca yo-quidzahuadzevuindi. f. cadza yo-quidzaitni. l. dzatnidzocaaitnicayoquidza

Altar. chiyo. (dzanaAltar de demonios tayu quacu. tayu dzanaAlta cosa. adzuq,Alterarse por algun negoçio yodzo

oninoinindi. yondeheninoinindiAlterar el coraçon de alguno. yod-

zayuhuininoiniñahandi. yodzad-zooninoiniñahandi,

Altercar bozeando yocanandaatnahandi

folio 17v column 2

handi. yocahandaatnahandiyocanandi, yocuvuihuaandi

Altiuo hombre, tayyocuvuininoinAl tercero dia. nisaavniquevui qu-

vuicuvui vni,Alto de cuerpo taydzuq, taycani tay

huanda,Altoçano, siquiAlto la cumbre de la sierra, dziniyucuAlto estar el sol o la luna. sasicandi-

candiisaquahandicandiisaquasaa,Alto mucho. yyodzuq. (yooAlto. l, en alto, nino,Alto hazer algo subiendolo mas, yo-

dzacaandahacaandiyondi, yoquidzadzuqnd. yodzacaanditandi

Alumbrar con candela, yotaoondiitenuuta,

Alumbrar a otro dandole claridad,yonahandiitenuuta.

Alumbrar dar de si claridad, yotnoon-di, yoyahindi,

Alumbrar a otro spirtualmente, yo-dzatnooyodzayahindiinita,

Alumbre ñuhuyya,Alua de la mañana, saquacuisinini.

saquayahininisanisinocuisi,Aluorear, yocuisinini, yoyahinini

yosinocuisi,Alunado, taynicacunaha, tay ñahaAlvanega de rred. dzoondeque,Aluanega poner, yotniñondiñono

dequedzinindi,Aluergar a otro. yosahanditahuahi

cavuata, f. cuhua, yonootasiditayocootasindita, yosacandita , f.quaca,

Aluergarse librarse del agua, yosinodzavuindi. yotavuiinindi,

aluer

folio 18r column 1

Aluergase en casa de otro . yosaca-vuanoondi huahita

Aluedrio. sacuvuiini.Alua cosa blanca. cuisi

A A N T E M

Ama de niño que cria. ñahadzacadzidzaya ñahayosadzoneñedzecui

Ama que tiene a cargo de enseñar al-gun niño. ñaha yodzaquanudzaya

Ama de sieruos. iiadzehe tohodzehe.Amable cosa, sayonduvui mani. yon-

duvui cuihiAmable hombre. tainduvuinditayon-

duvuiyatni.Amagar yodza yuhuiñahandi, yo-

dzacotoyyoñahandi.Amamantar. yodzacadziñahandi.Amamantar al niño lleuandolo de

casa en casa para que le den demamar.

yosadzaquatundisadzuchi.Amancebarse. yonducutnanindi.A mano derecha dahaquaha siyoquahaA mano izquierda dahaitni dahadzatniAmanecer yotuvuininiyosinocuisiAmaneciendo yr. yocanaquevuinuu

yucu yocanacuisi. quatuvuinini.quatuvuiyaa. quacanatuvui, quacanaquevui.

Amanecer ya claro. yotuvuiyaa. yo-tuvuicasi.

Amañarse a hazer algo. yocuvuihua-hasindi yocanusindi yocuvuisindi

Amansar animales, yoquidzaquain-dite. f. cadza yodzacaandite.

Amansarse. yonduvuiquaite. yocaateAmansar al ayrado. yodzandate iniña-

handi. yodzandicoiniñahandi yo

folio 18r column 2

yodzandahainiñahandi sita, yondad-zahuatuiniñahandi. yodzandateiniñahandi.

Amansarse el airado yondicoinindiyondaiinindi yondahainindi. yondu-vuihuatuinindi yonduvuiquaiinin-di yonduvuindahui inindi, yondu-vuindaainindi yondicondahuiinindi

Amar como quiera. yosinimanindi.f. qni

Amar preciando o estimando. yosi-nimanindi. yosini cuihindi. yonaitesindi. f. conai. yosinidzahandif. qni.

Amar fuertemente. chidzumaniyo-siniñahandi. yosinimanindaandi.yosinicuitendi. cuitendaayosinimaniñahandi. f. qni.

Amarse a si misimo. yosinimanindimayndi. yonatuvuimanisindi ma-indi. yonaqni manindi maindi.

Amarga cosa. atu, huvua, ayaAmargo hazerse. yocuvuihuvua, yo-

cuvuiatu yocuvuiaya.Amargo hazer. yoquidzahuvuandi

f. cadza.Amargarme la boca. inino huvuayu-

hundi . f. cuinino. yocuvuihuvuayuhu. yocuvuitatna yuhundi.

Amargar demasiadamente yyohu-vua. huvuani aya.

Amargarme algo . huvua yotuvuisindi huvuayosinindi. f. qni.

Amargar lo guisado del humo. yosa-hañuma yosaha huvua.

Amarillo color, saquaa.Amarillo vn poco. sahuihini quaa.

quaa cuihini . sahuisi ninicuvuiquaa sahuisiniquaa.

C 2 ama

folio 18v column 1

Amarillecerse la hoja o la rosa. yocu-vuiyaa. yosinyaa. yosinocuisi. yo-sino tisaha.

Amarillecerse el rrostro. ponerse des-colorido, yosinocuisinuundi. yo-yosinocuisinuudi. yosinodziyahiyosino cuvui yosino quaa. yocu-vuidzatenuundi, yosinodzate yo-cuisinuund, cuiicuvui,

Amarilleçerse la fruta que comiençaa madurar, qua quaacuihi, quacu-vuiquaa.

Amarilleçerse mucho qualquier co-sa yyo yyo yoquaa. ytaytayoquaa, ytaytayosino,

Amarillo claro. quaacuisi.Amarillo escuro. saquaaitaitaAmassar, yoqui tundi yusa. yoqui-

tuninondiyusa yosadzindi yusa . f.quadzi.

Amasar tortillas de los Indios, yoca-tundi dzitayotaandidzita, yosaqn-daandidzita, yosaqndodzodidzi-ta. f. caq .

Ambar. yuundutañuhu.Amasar tamales. yoquidza huahan-

di ticoo, yosaundi ticoo, f. quuyotuvuinditicoo

Ambas a dos personas. duvuita. deenduvoita.

Ambos a dos nosotros. duvuindi. de-henduvuindi.

Ambos animales. duvui queteAmbas partes en vna hoja, duvuisiyoAmbas a dos partes. vna de vna hoja

yotra de otra. siyo siyo.Ambos a dos lados en vna superficie

duvui siyodziñesi dziñe dziñeAmbiçioso tai yondiyoini saasiña

folio 18v column 2

tay yosiconduutniño, tay yosicainitniño. f.

Amblar la muger, yocanachidzo ca-haña. yocanacuitanuu yequeña,yocananaiña.

A media noche. dzavuañuu.A medio dia. ñucañu. nicañudicandii

sanicañucuite dicandiiA medias hazer algo, yonatniñodza-

vuandi. yosandadzavuanditniño, f. canda, yosaindodzodzavuandi

Amedrentar. yodzayuhui ñahandiyodzacotoyyoñahandi yodzaco -toyuhuyyoñahandisita. yodzanehe, yodzandayuiniñahandi.

Amenazar. yodza yuhuiyuhuñahayodzayuhuininoiniñahandi. yo-nahatuvuindi.

Amentar tirar con amento yodzacanandiduvuacusidzitni. yodzaqhundiduvuacusidzitni.

Amento tal. cusidzitni (toA menudo frequentemente. chito chitoA menudo hazer algo. dzonoo, dzo

noo yoquidzandi. chitochito yo-quidza. satucusatucu yoquidza,dzoñoho dzoñohocuvui dzocu-vui,

A mi. sinduhu, simaindi,Amigo. tnahaquachidi tnaniquachiAmigo entrañable, tnahaquachini-

satnahainisindinisicoinisindi, dzaeequevuindisihita dzaeenicaacundisihi .yehetnaha daasindi

Amigablemente. tnuhutnahaquachiAmigo hazerse de otro. yoquidza

tnahaquachindita yocuvui tna-haquachindisihita

Amigablemente tractar con otro,yo

folio 19r column 1

yodzatnahadzeendita. yodzatnahaquachindi sita.

Amigos hazerse reconciliandose . yo-nooquachdisihita yonacahasi tna-handiyonduvuieeinisitnahandi.

Amigos hazer a otros. vi. reconciliar.A mi parccer. yotuvuisindi yocachiinindiAmo de sieruos. stoho. (inindi.Amodorrido. yocuvuiyehuanuundi

yoquidzindayendi. yocuvuihuasinuundi. vide andar soñoliento.

Amoinar a alguno. yodzandeheiniñahandi. yodzandehuiiniñahandi .

Amojonar yosanidzañundi f cani. yo-saqdzañudi f caq yotniñodzanundi

Amollentar tierra para hortaliza. yo-dzatayandiñuhu yodzayaandiñuhuyosaniconondi f. cani.

Amollentada tierra asi. nuhunitaya.Amonestar auisar. yodzatuhuaña-

handi yotniñotacundiinita. yod-zasinoiniñahaudi.

Amonestar auisar a los que son casa-dos que viuan maridablemente.yoyuhuindaañahandi.

Amonestar el marido a la muger pa-ra que mire como anda. yocachituhuandi.

Amonestado. taydzi ininicuvuitu-hua. taidziininisacohotacu.

Amonestar a los que se an de casar.yocahandodzondi yosanindodzoñahandi. yondoyocaniñahandi. f.cani. yocahandodzonditniñotaitnahandaha yodzatuvuindita.

Amonestado ser. yosacuiñendodzon-di. f. qcuiñe.

Amonestar a los que estan ausentesyocahandodzodi yodzatuvuindi

folio 19r column 2

yosaacachindi. f. caa.Amontonar. vide ayuntar.A montones poner algo. saniyucu

dzeendi, f. cani.Amontonado estar. nicoocuiñeyu-

cu. ninucootetu.Amontonar hazienda vi. acrecentar.Amor. sasinimaniñaha.Amor proprio. sasnimani may.Amoroso. taidahuiini taisinimani.Amordazar a otro con palabras yo-

cahavhuindi sisi vhui yocahandiyocahavhuiñuhusitnahandi.

Amordazar. vide mordaza.Amortajar. yotniñodzucundideye

dzoo . yodzacutundideye. yon-dadzacutundi deye.

Amortajado. deyenicuvuicutu. de-yeninucohodzucu.

Amortecer. yonaainindi. yocoonaan-diyosihi, yonaainindi. yonadza-huiinindi. yonaayodzahuiinindi.

Amosquear. yotasinditiyuq. yodzacuicondihuichi.

Amosqueador el que trae la mosqueadortaytasitiyuq tay dzacuicohuichi.

Amosqueador. o moscador. huichi.Amotinar pueblo o real. yosanuninon-

diñuuyodzatuhunditniño. yoca-tuyonahindiñuu. l. yuvuitayu. yo-tniñodeqquachiniñandahin yosa-qndayundiñuu. l. yuvuitayu. yodzacanininoñahãdiyod zacahãdi

Amotinado pueblo. sayositadzeeyon-duvuidzee. yonduvuinina yondu-vuiquaa.

Ampararse detras de algo. yosaquehedzahuindi. yosicocuinedzahuidi.

Amparar la gallina sus pollos de baxoC 3 xo

folio 19v column 1

xo las alas, yonadzaquetendisitedzayate. yonaquaininitedzayateyonadzadzahuitedzayate,

Ampararse a la sombra. yosicocuiñen-disacate. l. cate, sayehequandahu

Amparado estar a la sombra de la pa-red. dzonduudzonduuquandahuiyehedzahuindi,

Ampararse del sol con sombrero o pa-uellon yonaquetendicate, yochi-hindicate. yonadzahuindicate. yo-dzadzahuindicatedzinindi.

Ampararse, yotavuinuundi, yotavuiinindi, yosinoyocacundi, f. cono.

Amparar a otro, defendiendole yodzadzahañahandi, sita, yochihidzahuin-dita. yochihindoyondita,

Ampolla o bexiga. chita. tiqueye.Ampollas hazerse, yosita, chita. tique-

ye. f cuta. yocanachita yosiñeyen-de, f. cuiñe, yocatneyende.

Ampolleta de hora cuhuayuchi,Amusgar la bestia, yonacanututnute

yodzandaiduututnute.

A A N T E N.

Anade casera. dzatatata.Anade de agua. dzatayuta,

Anadino, dzatayeq.Anca. quadril donde juegan los huesos

nahoyequecacandi. sañohotnahayequenahiAnca la nalga, caha, (nahiAncha cosa como estera. cahi, conoAncha cosa, como orejas, nono,Ancha oreja y caida como de perro,

huanda. (noAncha cosa como ventana. miniconoAncho de qualquiera cosa. samini cono

folio 19v column 2

Ancha vestidura de rruedo, dzonoca-hi. dzonoinditasico. dzono. ñohosinonoo, dzonoyyotaya.

Ancha casa. sicamini huahi.Ançiano hombre. tay quayee. tay

quaquanu. taynisanuAnçiana cosa, sayyosanaha. yyosayataAndamio. sitoyutnu. (taAndar, yosicandi, f. caca,Andar de noche, yosicañuu. yosicana-

andiAndar de dia claro. yosicandi duvui

yondii yotnoo yosicandi,Andarse cayendo de vna parte a otra

nucasadecasa sasicandi. yonacayeyonanduvuandiyosicand

Andar con ruido, yosicandatnendi sacatnesacama. yosicandi. yosicanihi. yosasasahandi yosicandi,

Andar a priesa. yosicaqueyendi, yosi-casaa yosicayachindi,

Andar muy a priesa como dizen bolandoitasinosaa yosicandi. f. cuitacono.

Andar en publico, yosicatuvuindi yo-sicandisindi , yosicacandandi. f caca,

Andar como enfermo, yosicahuasin-di. yosicaquai yosicayaandi. f. caca

Andar sobre las puntillas de los piesyosinotedzadza, f. cono. yosicate-dzadzandi, yosicatedadzadi. f. caca

Andar de espaçio yosicaquaindi.Andar. yendose deteniendo, de rrato

en rrato, sasiñesasiñe, yosicadidzonahodzonahoyosicandi, dzoamadzoama yosicandi,

Andar con paso largo, dzoquahadzoquaha yosanisahandi, dzosicadzosica yosanisahandi, yocananahi si-casahandi, nanunanusasicandi.

andar

folio 20 a column 1

Andar bolteando de aqui para allicomo la gallina quando la mata yo-sanicatandi. f. cani, yosiñendi yeyosiñecatate, f. cuiñe

Andar de casa en casa como la justiçiayosicaninindi, yosinoninindi. f. co-no, sandai sandevuindihuahi,

Andar con presunçion, yosicahuicon-di, yosicaninondi, yosicatohondiyosicadzuqndiyoncatachindi yosicahuatandi, f. caca.

Andar saltando con solo vn pie, yondi-yotedzadzandiyonacahidaandisaha

Andar meneando mucho la cabeça yo-dzacuicodzinidi, yosicandi, ñasaye-hecadzuqndicandi sacuvuindiño-hosico ñohocandadzuqndicandiyosicandi. f. caca,

Andar muy quedito, yosicacayandiyosicadzadzindi yosicayaandi, yo-sicaquaindi. f. caca,

Andar como el niño que haze pininoyosicanehesi,

Andar a gatas, yosicandayendi. f, cacaAndar de rrodillas, yosicasitendi,Andar culebreando con el cuerpo, yo-

nacayeyonanduvuandi sasicandi.yonunditayondenditasasicandi.

Andar con auiso y cautela, yosicatu-huandi, yosicandatundi,

Andarse cayendo y levantando, yosacootuvuindi, sasicandi, f. qcoo. sasacasandi.

Andar en proçesion, yocainduundi,ysiconuundi. f. cuico,

Andar enrederredor. yosicocutandiyosiconduundi, f. cuico. nacañunadzucuyosiconduudi

Andar rodeando o cercando çiudad

folio 20r column 2

los enemegos yosinonduundi, f,cono. yonacanu, yonadzucuyo-natnahandi,

Andar en peregrinaçion o desterradoyosicandaa, yosicandodzondi, yon-ducundiñuu,

Andar vageando, dzohuisicayosican-di, yosicanuundi, yosicanahandi.

Andar los pies arrastrando, sasihisahan-di, yosicandi, sañohosahandi

Andar rrastreando en busca de algoyodzacacanuundi, yositonuundifuturo. coto.

Andar en quatropies. yosicaquetendiyosicandayendi.

Andar pompeando. yodzacuicondi -candi, chiyodzuq yosicandi,

Andar de dos en dos como Fraylesvvuitayosica. tayutayuyosicandi.

Andar la culebra por el suelo, sacaa-te sasiyosasicate, sanacuiyo sanacaa sasicate.

Andar lista o braua la justiçia, yocuvuisaa yo cuivuinihi yocuvui yyojustiçia. yocuvuinihuiusta, yoquidzasaa yoquidzanihi,

Andar de lado. yosica dziñendi, f,caca

+ Alesna, yequecaa yequeqnindisayequequicundisa, yequecaadisa,

Alferez taysanaihuayuyecu. f, caAlfin vide a la postre.Añejo de muchos años. saycandehe

cuiyayyo.Año. cuiya.Año nueuo. cuiyasaa.Año pasado. cuiyaquacai.Año que viene, cuiyahuasi, cuiya

C 4 yoqui

folio 20v column 1

yoquidzasaa yoquidzanihi, yo-quidzandai yoquidzañuhu f. cadza

Andar debaxo de algo yosicaninindiAndar bagabundo, yosicanaha yosi-

canahondi, yosicadzusiandi, yosicahuadzevuindi, yosicadzicondi yosi-cacahandi

Andar esento, y sin mesura, yodzocu-vui yodzosita nuudi, yosicandi, yo-dzonduvuanuundi yosicandi, yodzo-sitadzinindi.

Andar en çancos de palo, yndodzon-diyutnusasicandi. f. cuindodz. yo-sicasahandiyutnu.

Andar vagueando con el pensamientoyocanaquete yocanacuidzoinindiyocanandavua, yocanaconoinindicanacuvuicanasaadehenuu inindi

Andar la rueda en algun offiçio, yosi-condodzo tniño, f, cuico, yodza-manino tniño, yosinondodzotni-ño. yosinondodzo nani tniño,

Andar atentando con los pies o con lasmanos como el ciego, yodzacacadahandi, l. sahandi.

Andar pulido, yosicandandundi, yosicahuiindi. yosicahuatandi, yosicahuayundi,

Andar soñoliento, yocuvui yehuanuundi, yocuvuihuasinuundi. yo-natnahadzucuandiñayondaanditadzucuanuundi ñayonatahuinuundi, ñayondecanuundi.

Andar coxeando, yosicayaquandi, sacootniñosahandi, sasicandi,

Andar el cielo. yosiconuu, f. cuico.Andar el pulso. quando esta sano, yo-

candatuchiita candatuchi, yeheca-hituchi,

folio 20v column 2

Andar alterado el pulso por enferme-dad intitandavua tuchi ita quedzeyondoyotuchi.

Andar el pulso desbaratado, con inter-cadençias dzohuihiniyoyusituehi

Andar desmayado, sacuitainindisasicandi, yosicahuasindi, yosicatnanandi,

Andar el relox yosiocaacuhua. yosi-conuu, f. cuico,

Andar saltando otro tando, yondoyon-ditandi sasicandi. yondoyocavuan-disasicandi.

Andar amançebado, sasicadzanan -di, sanducutnanindi.

Andar enamorado, yocadzeyonda -vuainindi

Andar haziatras, reculando yosicadzumandi yondico cavuadzuman-di, yonuhudzumandi, yosahadzu

Andar cayendo y leuantando comoel que tiene entumeçido el pie, yo-sicanaha yosicayaquandi yondoyo-cavuandisasicandiyosaninahasahan.

Andar con las manos arastrando co-mo el lisiado de los pies. yosicanda-handi sasiyondahandi. f, cacoo, yo-sicasitendi, sasiyondiyondi,

sasicandi.Andar carleando de cansado, dzoyon-

decacayuhusasicandisacanacodzon-dudzundi, yosicandi yodzondu-dzundisasicandi,

Andar los viçios a vanderas desplega-das, yocuvuisaasadzana ñuu, neecaa yocuvuinihi, sacahasadzana.

Andarbramando, yocanasiindi yo-sicandi, yondayuyehendi, yosicandi,

Andar en vn año que se hizo tal cosa cui-ya huitna qtnahaeecuiya quacu

vui

folio 21r column 1

cuvuiyatnisinoeecuiyasayatnisinoeecuiya, l, cuvuieecuiya

Andar a pie, sasicasahandiAndar a cauallo, yodzondisatacaba-

llo, sasicandi,Andar rrostituerto, con alguno yo-

dzoondisihita, ñohodzoondisita, f.coho, yosiconainuundisita yosicadzoondisitacaandaacaaniniñahan-di, nenendidzo yyondisihita dzu-madzeque yyondisihita

Andar la boca abierta, yondecayu-hundi yosicandi, inditandecayu-hundi sasicandi,

Andar negoçiado sainuhusandesindisandaisandevuindi yosicandi, nuconodecono yocuvuindinunuun-denuundi yosicandi

Andar angustiado, yondeheyotneeinindi.

Andar ocupado cahitniñoyotavuini-noinindi sasiyondi, yotavuindodzo

Andar cabisbajo, sandayesasicandAndar con pompa, yosandicoñaha

tasasicandi yondacañahata, sanda-cañahata sasicandi

Andar culebreando torçiendo el cacamino nucanusiicanunsandicandi-yonucuicodecuicosasicandi

Andar por plaças yosicandiyahui yo-sicanuundiyahui. yosicandodzondinuuyahui, (tuhuãdi

Andar con tiento yosicaquaindiyosicatuhuandiAndar por diuersas tierras. dzonee

caacayosicandi,Andar con muleta yehetuvuiyutnudza-

hindisasicandi. yonducunday,Andar yendo y viniendo, sanuhusan-

desindi. yosahayondesindi,

folio 21r column 2

Andar açechando. sasitoyuhundisasiAndar huido, sasinondi sadzahinuun-

disasicandi.Andar comiendo de casa en casa, nuca-

sidecasicuvuindi. satucusatucuyosasindi sasicandi

Andar persiguiendo a muger dondequiera que la vea sandicosatneendiña. f. qnd, sandiyosacatneinindi sasi-ca yosandicoñahandiña

Andadura de vn dia sasicaeequevuieen-duvuieeneequevui.

Anda, mandando que ande siñu, casiñu,Andas. sito,Andas de muertos sitodeye.Andas de viuuos, sitoquahayutnuAnegarse el maiz con la mucha agua

yotavuindodzohuiyu. yosihindu-tahuiyu

Angarilla, yutnudzidzoAngel, idem, yyañayequeñacoño, y-

tacandaayondeheñuhustohondiosAngel de mi guarda angel yondaca-

ñaha. angelnicoocoodaan ditaña.Angeo, dzamandaa,Angosta cosa como camisa. casa. tuu

nihi, ñacahi, ñataya, ñañoho sinonoo, f. cono. ñañohotaya

Angosto camino ychicuiñe ychituuAngostar. yoquidzacuiñendi. yoqui-

dzatuundi,Anguillas tiyacaticoo.Angustiarse. yondeheinindi, yonde-

heninoinindi. yondehuiinindi, yo-sacuiñeinindi f. qcuiñe,

Angustiar a otro, yodzaqcuiñe iniñahandi, yodzandeheiniñahandi,

Anhelar mucho por vna cosa. yocatniinindi, yyo yocatniyocayu

inin

folio 21v column 1

inindi. yosaundahandi. f. quu. yococoyoyechindi, estos dos son metaph.

Anidar las aues, hazer nido. yotninotacate. yodzahatacate.

Anillo. dzahi.Anillo con sello. para sellar. dzahi

dusasadzitutu.Anillo poner en el dedo. yodzaque -

vuinuundidzahidahandi. yodzacainuundi. (tacuñaha.

Anima. sadzatacuñaha yniyodza tacuñahaAnima racional yniyonahatnuni yni

yosinitnuniyosaaqniyosaatuvui.Animal irracional. quete. queteña

ini. queteñasinitnuni. (daye,Animal de quatro pies. quetesasicandayeAnimal volatil. quetendavua.Animal terrestre. queteyosicañuhu.Animal de agua. queteñohouduta.Animar dar Dios vida al hombre.

yotniñoyasaconditocotacu. yo-dzacaiyasaconditocotacu.

Animar a otro darle esfuerço. yoqui-dzayeendiinita yoquidzandaininahandisita yoquidzasaainiñahan-disita, yoquidzacanuiniñahandi.

Animarse. yonducundaindi. yoqui-dzayeeinindi, yoquidzasaainindiyoquidzandai. yoquidzadatnundiAnimoso hombre esforçado, taindaiini, tayyeeini taisaaini, taicanuinitaisaha ini. tainihiini.

Añir color. yucuquehui. itaquehuiquehuiyaha, quehuicuii .

Anochecerme saquaasañuusasicandiAnoche. qni nuuqni.Anochecer. yoquaa. yondoyonuuña-

ha. quacootiquaa. quacuvuique -hui, quacuvuindeq.

folio 21v column 2

Anona fruta. docotiñoo.Anoria para sacar agua. catasatavui

duta catayocainduta.Ansar. dzatananu. dzataaduta.Ansias tener. yocuvuineniinindi. yo-

cuvuitnañuinindi. yochitutnañuinindi, yocuvuidzuchiinindi.

Antaño. saeecuyya. cuiyaquacai, saninutnahaeecuiya. sandusi.

Ante de ayer. ycuñuu. savniquevuiAnte alguna persona. nuu ta.Anteceder por guiar. yosahandidzi-

naindodzonuudisita f. cuindodzoAnteceder asi siempre. yosiñendo-

dzonuundi f. cuine.Antecessor mio. taynisiñendodzo

nuusindi.Antecessores en linage. vt mis ante-

cessores antepasados. taynisiyonuu sindi. taynisiyosahanuu.

Antenado. dzayanindendodzondiAntenados dize el varon a sus entena-

dos. dzaya ninataayahañeendi.dzayayahañeendi dzayaninataayudzi taandi, dzayacaindi.

Antenados dize la muger a ellos. dza-yayucuyuvuandi. (ñuu

Ante noche. ñuuycutnaa. ñuuycuñuuAnte pecho deaçotea. namadzavui

dzinihuahi.Ante pecho de madera. como en el

coro. dauyutnu.Ante ponerse a otro en su estima. yo-

dzocandi. yocachiinindi. hoocan-dihuihicandi. dzinacandi. yosaan-ditacandi. yosaacodzocayyondi.

Ante poner o preferir a otro. yotasinuuñahandi. yocootasinuunahan-di. yochidzonuuñahandiyosiainu

undi

folio 22r column 1

nuundita f. quai. yoquidzanisanuña-handi. yoquidzanuudzinañahan-di. f. cadza. (dzinahuii.

Antes o primeramente. dzinañuhuAntes no. ñaha. ñahayu.Antes de agora. saninoca. daninoca.Antes que amanesca. ñuucanaaca.

deqcahuihica tecuiñecatenanicaAntes que oviese mundo. dacaañaa

nuhucañuu. huataquevuihuataquitucañuuñayevui, huatatuvui-cañuuñayevui.

Antes de la fiesta como la vigilia.chisiquevui.

Antes de la fiesta algunos dias. yahanicaquevui.

Antes que. quevuihuatañahaca que-vuitañahaca.

Antes no dudando si lo hizo. cuvui ña-ha. huahañaha.

Antes si. cuvuidzavua.Anticiparse. vide. adelantarse.Anticipar fiesta. yodzacoondahandi

quevui. yodza coondiyondiquevuiyodza coonahandiquevui,

Antiyer. ycuñuu.Antiguamente. sanaha sayata. sandaa

saicandaa, sahuaa, sanino. saycan-dehequevui. saycandehehuico.

Antiguamente sin memoria de lospresentes. sanisiyosahuaasayooyonaha. sayoosinica. sayooyona-haca. dzocoyonucodzoyuhudzonucodzohuidzo. yonananahiyo-nanacachi.

Antiguo en edad. tainisanu. tainiyeetaynicuvuiyata.

Antiguo en oficio tayyoquidzatniñosañaha.

folio 22r column 2

Antiguo lugar. chiyoyata,Antojarseme algo yocatniinindi, yon-

diyoinindi,Antojarseme cosa de comer, yocu-

vuitendendi, yocuvuitoondiAntojadizo asi, taindatneini, tay, yon

diyoini, tayyocatneini. tayyuhuadzi, tayyuhuaque tay tende taytoo.

Antojos para ver, yuutatasacohonuuyuutatasitonini,

Antojos ponerse. yotniñondi yuutatanuundi,

Antruejo, o carnestollendas, quevuin-duvuiijcoño l. quete. quevuicoocuiñe que-

vuiyy quevuisandehesacasicoño que-vuinaacoño quevui yonacasindayu

Anzuelo, yequetavua teyaca. caata-vuatiyaca caanuutecuiye,

Anzuelo hechar en el agua. yodzaqndi-tandicaayuta, yodzacaindiyeque.

Añadir algo. yochidzondi, yaquichi-dzondi.

Añadir a lo que falta, yodzasinotuhuan-di yodzasinondi, yochidzotnaha-candi , yochidzocandi.

Añadar palabras, yosaachidzondidu-dzu, f. caa,

Añadidas palabras. dudzuniquico-dzo, dudzunisaacodzo dudzu nisaa que-vui, futuro. caa.

Añadir en el precio a lo que se vende.yosaachidzocandi.

Añadirse peccados a peccados. yosi-naninoquachi. f. qna. yocayaninoquachi. yosacodzotnahaquachi.

Añejar guardar mucho tiempo. yo-nainahandi. f. conay saycandaandiyonaindi.

Añejarse. sanahayyo. saycandaayyo. yocu

folio 22v column 1

yocuvui tnama.Añublado estar el cielo . yñehuico.

yonduvuihuico, yondutuhuico.inditahuico.

Añublarse el el cielo. yonanahuico.yonatusihuico.

Añublado trigo o maiz. nunitedzo.Añublarse asi. yocuvuitedzo.Añublarse la fructa. yodzii. yoyechi

yondoco yoyechitnamicuihi.Añublada fructa cuihinidoconidziiAñudar algo. yochihicatnundi. yota-

acatnundi yotasicatnundi (di.Añudar haziendo ñudos en red iocatnundiAñudado. sayehecatnu. sanisaque-

hecatnu.Anunciacion como el angel a nuestra

señora. nicoonayyanicoocachi-ya nicainahayadzahandios nuunanayyadzehe S. Maria.

A. A N T E. P.

Apaçentar ganado. yodzacasiyucundi-te yodzacasitandite.

Apagar fuego. yodzandavuandiñuhuApagarse el fuego. yondavuañuhu.Apalancar . yosaachihindiyutnu, f.

caa yochihindidzondiyutnusaan-didzondiyutnu yosaachihindidzondi yutnu, f. caa.

Apalear a alguno . yocanindiyutnuyocaniyutnundita.

Aparar las manos para coger algoen ellas. yondecandahandi. yosatan-dahandi, f. cata.

Aparear. vide ygualar.A pares de dos en dos, vvuitnaha.Aparecer angel o demonio yonahanuuya. l. si. yonahatuvuiya. l. fi.

folio 22v column 2

Aparecer el muerto. yonanahanu-undeye.

Aparecer en figura de alguna cosa. dzonuuyosai. yonatuvui, vt. dzonuuqueteyosay.

Aparecer el sol despues de nublado.yonatuvuinuundicandii. yonandii.Aparejar algo. yoquidzacutundi. vi.

adereçar, yotniñosaha yotniñosiñandi. para fiesta.

Aparejador tal . tainohosahatniñotayyodzanumi.

Aparejada cosa asi sanisacohosaha.Aparejado estar para algo. yondatu

tuhuandi.Aparejarme para confessar yonaca-

nindichiini yonachihindahuiinin-diquachi, yonachihitotoinindiyonachihitnuniinindi, yonandu-cudziyondi. yonacasininondi. yo-nanooyonadecayonacasindi.

Aparejarme para bien morir. yocu-vuindatu. yocuvuituhuandi, yonatasiinindi. yoduvui tuhuandi.

Apartar algo generalmente, yodzaqndiyondi, yodzaquedahandi, yota-sindahandi, yotasindiyondi,

Apartarse el marido de la muger ha-ziendo diuorçio, yodaindaandi,yonandasidahandi,

Apartarlos asi. yodzadadaibdaañahand.Apartar gente, yosicotehuindiApartar ganado, yosandandi, f. cand

yotasiquaandi. yosataninandiApartarse de algun lugar para ir a o-

tro, yodzasiyond. yosadzahindi,Apartar algo de comida para otro yo-

sandandi. f, cand, sahata yondaita-sindisita. yosandadzavuandisita

diichi

folio 23r column 1

diichi. yotucuichindi,Apartado estar mucho vno de otro

sicañohonaho yyondisihita, qua-ha ñoho naho yyondisihita sicañohatandayyondisihita,

Apartarse o diuidirse caminos, yotu-cuichi. yositaichi. f. cuta,

Apartarse de la compañia, yoque-vuiñahandita

Apartar vnos de otros, quaaquaayotasindita ninanina yotasinditadzoquaha dzoquaha yotasindidzee dzee.

Apartarme de entre otros. yonda-indi, yondainduundi yondaininindi

Apartar algo de mi, yodzaqndiyondiApartar la rres de la manada. yodzan- daindite,Apartar pie o mano de donde la ten- go. yodzitandahandi yodzitandiyoApartar vnas cosas de otras. yotasi ninandi, yotasidzeeApartadas estar asi, sanicuvuinina. sanicuvuidzee.Aparte, nina, quaa dzeeAparte o a solas dezir algo, sayuhu sa siyo, dzoyuhudzondoyoAparte o a solas no poder hablar a algu-

na persona, ñanicuvuisiyoApasionarse rrecibiendo pena. yocu-

vicacainindi. yosaiquacainindiApaziguar rrenzillas vide aplacar,Apaziguar a otro, ibidem,Apearse de cauallo, yonoondi,Apechugar con otro, yosacoondihi

ñahandi. f. qcoo, yodzitañahandi,yosaacuitañahandi. f. caa

A pedaços comer algo, eedzitne. eeyuhu, ee tahuiyo sasindi

folio 23r column 2

A pedaços partir el pan, yocachiquachindi, yotahuiquachindiA pedaços sacar la criatura muer-ta del vientre, yocahininindi, ñañudzaya yodzitaninindi,

Apedrear a otro, yosicoyuuñahan-di. f. cuico yotaayuuñahandi

Apedreado, taynitusi yuu. taynisaquaayuu

Apedrear granizar, yocoo ñeñe, yo-cooyuu

Apelar, yodzacaanditayuhundi. yo-dzacaandiyondi

Apellidar para la guerra, yocanaye-cundi yocanatnañuyecundi.

Apellido de nombre particular. dze-vuitayonaqnita. sanacahadzevui-ta, sanacana dzevui, sanaqniña-ha, sasinacanañohonuu, est postre-ro es llamando en particular a vno

A penas o con dificultad. canayocuvuinenitadzi. dzocananidzondatuni

Apercebido estar, yondatutuhuãdiApercebir a otro, yodzatuhuañahan-

di, yosanindatuñahandi.Apercebido estar con armas contra

el enemigo, yyodzaandi, yonuco-odzaandi,

Apercebirse o aparejarse para la gue-rra. yonduvuicutundi. yonaquaindai, yecundi, yonaquaindaindiñonoyecu, yonduvuicutudai yecu

Apercebir para la guerra, yosiinahãditniño yecu. f. cuvuiyocachinditniñoytecuyotaanditatniñoyecu

Apercebir para el tributo, yocach-ditniñondaha yodzanuminditni-ñondaha,

Apesgar la carga yocuvui huay dzidzodzo

folio 23v column 1

Apeteçer algo yocatniinindi, yoca-tni yondavua inindi, yocatniyo-cayuinindi, yosiconduundi. yosi-condaandi, f. cuico

Apetito tener el enfermo. que antes nopodia comer, quanoniniyocodz-ta. l. yoconduta, sitay quahi, quanaqnitadzicoadzi

Apetitoso ser algo al gusto sasiniadzisasahadzicoadzi, satvuiadzisaaadzi, satuvuihuidzi.

Apiadarse de alguno, yocuvuinda-huiinindisita,

Apitonarse enojarse, yodzicoini.yocuvuidzaainindi.

Aplacar alguno, yodzandicondiiniyodzandaindiinita, yondadzahua-tundi inita.

Aplacarse yondicoinindi. yondaiiniyondahainindi yonduvuihuatuinindi

Aplacar o apaziguar a los enemista-dos yodzandaiyodzandicoiniña-handi, yodzandateiniñahandi yo-dzanooquachindita

Aplazer a otro yodzadzeeiniñahandiyodzatuvuihuatuiniñahandi, sitayodzahuatuiniñahandi.

Apazible cosa sadzadzeeini. sadzaca-naini. (dzacanaini

Apaziblemente. tnuhudzeeini.tnuhudzacanainiAplicar algo. dedicarlo a otro, yosai-

tnunindisitayotasindi. yosahan-dita, yodzasandi,

Aplicarse a algo vide aficionarse.Apocarse. yonduvuiyeqquachindi

yonoocuvuindi ninocohondisi-ñañuundahi.

Apocar a otro yondadzadzuchindi -ta, yodzanoocuvuiñahandita,

folio 23v column 2

Apodar a otro, yonanidita, yosa-aquehendita. f. caa

Apoyar la casa vide apuntalar,Apolillarse la rropa. dzoo nisasiteca-

si, yocuvuitecasi,Aporcar cubrir de tierra alguna le-

gumbre yodzadzahuindiñuhu yo-dzacaandiñuhu yochidzondiñuhu

A porfia hazer algo, yosaanduutna-handi, f. caa yodzacaandu utnahan-di, yodzacaiquevuitnahandi yo-tasiquadzu tnahandi,

Aporrear a alguno, yocanindita,Aposentarse. yoquidzahuahindi, f.

cadza yosaynuundihuahi.Aposentar a otro . yosahahuahindita

yodzasanuundihuahi coota yosa-hanuunditahuahi. (cavuata.

Aposento. huahisacudzuta,huahisacavuataApostar. yotnaidzuhuandi, yotnain-

didzuhua.Apostatar yosicocavuainindi. yona

tevuiinindi yonatuhuinindi.Apostemarse llaga, yosichindacua. f.

cuchi. (sayehendacua,Apostemada llaga sanisichindacua sa-Apostema de llaga, dacua dacuane-

ñe neñetnani.Apreçiar yocachiyahuindi, yosani

yahuindi. f. cani, yocanayahuindiyocachicuiteyahuindi.

Apreciada cosa. sanisacuiñeyahuiAprehender vna cosa, yotneecutu

inindi. yehendicoinindi. f. queheAprestar poner a punto, yocootasin-

didehesanisacoho saqhu, yocootasindi dehenisacoonunisaqhuichi yotasindidehesaqniñuhuichiqhu yocuvui ichiqhu.

yoca

folio 24r column 1

yocachi queye yonumiyo nahan-di yocuvuiqueyendi yocuvuinahandi

Apresurar a otro. yodzanuminahan-di yocachinaha yocachiqueyendi.

Apretar algo con la mano. videaprensar.

Apretar algo torciendo la lia. yoco-yoninindi.

Apretar algo atando. yosaninihinf. qni yosanicutundi.

Apretar la gente alguno . yotnahan-daandita, yosaquaatnahandita,f. qquaa. yonuquaatnahandi. yo-saquehetnahandi yotavuininondita

Apretarse atropellandose. yotavuinino tnahandi, yosacoondihitna-handi, nutehuidetehui yocuvuin-di. yoquidzatnañutnahandi. yo-tavuindodzotnahandi. yondihitnahandi. yosaquaatnahandi.

Apretar con tenazas. yotayundi. yo-tneecutundi. yosadzicutundi. f.quadzi. yotayucutundi.

Apretar los dientes con enojo. yonaca-sinohondi. yonacasinañenohondi

Apretar algo en el puño. yotneendi.yotneecutundi, yotneenihindi.

Apretar alguna cosa en el puño co-mo masa. yoquitundahandi.

Apretada entrar vna casa en otra.nihitnoo yosivuinuu.

Apriesa. queyeni, daqueyeni, yachiya-chini, eetnanini davui.

Aprisco de ganado huahiticachi.sañohoticachi, namasacuñohotecachi.

A proposito suceder. dzohuatucanisatnaha . dzo ñuhucanicuvui.dzohuisiñuhucanicuvui dzohuii

folio24r column 2

dzohuisicanicuvui, dzoñuhucani-nuucuino, (manidi.

Apropriar hazer prio. yoquidzasasi maindiApropiar por semejar. yosaquanindi

yosaqdzavuandi. f. caq, yodzaqt-nahadzavuandi. yotasidzavuandi.yodzadzavuandi.

Apropiado para alguna cosa; yosat-nahasita. nisacuvuisita.

Aprouar lo bueno por tal. yocahayosaqinindi. f. caq yosinihuatun- di, f. qni, yonatuvuihuatusindi.

Aprouar lo malo por bueno. yonaquaiinindisita. yosinihuatundi.

Aprouechar la medicina yocuvuitatnayucu yocuvuindatuyucu yo-tnumayucu. yotuvuiyucu. yosat-naha yucu f. qtnah.

Aprouecharse de alguno para algun oficio. yosai sii yosaitniñoñahan-

di. f. quai,Aprouecharse mal de algun benefi-

cio o ocasion yosanundatundi. f. canu. yosaiñuhucahandi.Aprouecharme la comida o beuida.

yosanini. f. qnini yositaninisindi.f. cuta. yocuvuihuatusindi.

Aprouecharme de lo ageno. yosa-idzatnundi. yosaindaadzatnundi.yonihidzatnundi.

Aprouechar en algo ayudando sin serllamado yotuvuindandi yocaiinindi

Aprouecharse de algo. yondaicatasindi. yoquicodzosindi

Aprouecharse del buen exemplo deotro. vide exemplo tomar.

Aprouechar en la virtud. yocaindaainindi. yositainindi f. cuta. yoquicodzoinindi. Sahuahadzicoyo

folio 24v column 1

Apuesta. dzuhua. satnaidzuhuaApuesta de Sol dzoyondiiquaaca.

caandiiquaaca.Apuñearse con otro, yosicosiquitna-

handi. f. cuico yotaasiquitnahan- di, yochihisiquitnahandi yosanisi- quitnahandi. f. canApuñear a otro yosicosiquindita. yo- taasiquindi, yochihisiquindita.Apuntalar algo, yochihituvuindi yo- chihinaindi. yosaninindiyutnu. f. cani. yochihitneendi. Apuntalada cosa. sanisaquehetuvui Apuntar el que tira. yositonininda- andi f. coto, yosatacuitendi. f. cata.Apuntarse dos en renzillas. yosaco- hodzoo sitnahata.

A A N T E Q

A qualquiera parte dzohuadzacaA qual parte o qual parte manda-

ayu, mandaa. mihiyuhuadza.A qualquiera que topares. mandaa nicatanatnahando ichi. mandaa nicata cacunditando.A qual de dos o de todos. natay.A que hora. nadzavua. nadzavuaca.A que o para que. nasaha, nacuvui.A que vienes? natniño huasindo. ña nana tniño huasicadzando.A que tiempo . nasadzavua, nadza-

vuaca.Aquedar al que anda. yocoocanindi-

ta. yocoo tasindita.Aquedar el ganado. yosadzindinuu- te. yosadzininondinuute. f. cadzi yosacadzininondinuute f. qcadzi.Aquel. tay yuqua. ycata.

folio 24v column 2

Aquel mismo. sadzevuin duicatai.Aquel relatiuo. yca tay.Aquello. sadzevuiyca.Aquende prepocicion. yahanica.Aquende mas cerca. dayahayuca .Aqueso mismo. sadzevuinduica. sad-

zevuindu.Aquesto señalando. saha.Aqueste. tay yaha.Aquesto mismo. sadzevuindusaha.Aquexar la enfermedad. yosaniña-

haquahi. f. cani.A que te sabe la palabra de Dios? na

dzicoyosaindo sasistohondios saha huidzo dzahaya? nayotuvuin-didzasindo. nayosinindidzando .

Aqui. yya. yaha.Aqui cerca. saneeyahani ninoyahani

sayatnini sayatnihuiini yiahuiini.A quien. yoondu, yoona.

A A N T E. R.

Ara. idem, l. yuutayu ii. Arado. yutnusitu ydzundeque yutnuyata ydzundeque.

Arar los bueyes. yosituydzundequef. cutu.

Arar la tierra. yositundi. f. cutu.Arar de primera rreja ñohonanoyosituArar cruzando caandisi yositute (tuArar altraues yehedziñeyositute yo-

nadzacañuhu yositute,Arador el que ara tay situ.Arador del cuerpo. cata,Arar lo sembrado la primera vez yo-

situnonondi.Arambre, caaquaa.Araña generalmente. tindoo

araña

folio25r column 1

Araña çancuda. teyudza, quetenda-hataa, quetendahacani.

Arañagrande ponçoñosa. tidootnano.Araña negra ponçoñosa. teñoho.Araña otra. tecacaini. tecaha.Araña picar. yoquite. yotehuite, yo-

tuvuiiñoñahate.Araña texer. yotniñotedzinduhua.Arañarse. yoñahindi.Arañuelo para aues. yohoquaye.Arbitrar, jusgar entre partes. yotni-

ñosahundi sita. yotniñomañundidudzu yotniñodzavuandidudzuyoniñomañusahundi. yotasitnu-nimañundisita, yodzaquehuindi.yodzandaiyodzandicondita.

Arbitro juez. tai tniñosahu. taytni-ñomañu.

Arbol. yutnu.Arbol de fructa. yutnucuihi. yutnu

tata, yutnuyocoocuihi.Arbol verde. yutnucuii.Arbol que no lleua mas que hojas por te-

ner mucho vicio. yutnuninanohoyuvuaca yutnuninacocoyuvuaca

Arbol desmochado, yutnuteyuhuyutnutecundu.

Arbol que crece derecho y bien. yu-tnunisanundoonisanuhuii.

Arbol ahijado. yutnuyocuvuitaa,yocuvuitaca.

Arbol copado. yutnunisicõdaha. yu-tnunisinocasadaha yutnunisinocavuadzini. l. dzeque.

Arboleda. saysiyutnuArboleda arcabuco. ducunaa, ducu

yavui.Arca. satnuyutnuArcabuz. tnusiicaa, yutnutehuii

folio 25r column 2

Arcabuz cargar. yodzacaindiñuhutnisiicaa.

Arcabuz tirar. yodzacandendaanditnusiicaa. yotevuindi tnusiicaa.

Arcadas dar como para bomitar.yosaanditandicandi, f. caa, yondu-savhuindi. yondusayechindi.

Arcaduz. chitaArco para tirar. cusi.Arco tirar. yodzandaindiduvua, yo-

dzitandiyohocusi.Arco del cielo. ticooyandi.Arco de edificio. yahicuta, sayona

cayeyuu. (yahicuta.Arco de fiesta o recibimiento. yutnuyahicutaArco de pipa. caanidzucuyutnuñuuArder algo. yosisi. f. coco, yocayu. yo-

catne. yondeye.Arder la candela. yocatneite. yoca-

tneñuhu. yotnooite. yotnooñuhuArder el fuego leuantando llamas.

yocatnetniiñuhu. yosaandahayaañuhu. f. caa. yocanañuhu. yocanacatneñuhu. yosaanditaninoyaañuhu. f. caa.

Arder la tierra de calor. yosisiñuhu.yodzaañuhu, yosiniñuhu. yosasacaninuuñuhu yocootineheyodza-ayosiniñhu.

Arder la cabeça de dolor . yodzaadzinindi, yodzaayosini.

Ardor tener por el sol. yosihicanin-di, yocuvuiinindi. yocanacani. yo-dzaandi.

Ardor tener por calentura. yodza-andi, yodzaayosinindi, yocanaquesiñeendi, yocanacanindi yocanañuhundi. yosatuñeendi, yosaande-cuñeendi,

D ardid

folio 25v Column1

Ardid de guerra. yecutuhua, yecuyuhu, yecu huisi

Arena gorda, yuucuchi.Arena menuda ñuhuñuteArenal. saisiñuhuñute,Arenal de arena gorda saisiyuucu-

chinaña.Arena para labrar piedra de marmol

yuunuhuArena para alisar piedras, yuutnumiArenisca tierra, ñuhu tequesi,Argamasa, dayucaca,Argolla para el pie, o garganta, caacu-

tasacohodzuqsahaArguir o argumentar, yotnaindi-

chindi, yonacuhuandudzundichitnahandi, (andi

Argumento soltar, yodzatuvuindaandiArguir de peccado como hara Di-

os, el dia del juizio, yonachidzonuundi yecaquachita yonachidzoyuhundi, yonadzaquiñahandi. yo-nadzacuidzo, yonadzatavuiña-handi, yonadzatacuñahandi,

Argulloso hombre, tay yocacucanaini, tay yyoñuhuini.

Arisco hombre, tayyyini, taidzona-haca, tay dzoii nahaca.

Arista vide espiga.Armarse para la guerra, yonaquai

didaiyecu, yondevuinuundidayyecu:

Armar cauallero, yoquidzatohoña-handi, yoquidzayuhunuuñahandi

Armar lazos a paxaros, yosanindiyuutavuiquete. f. cani, yosatandiyuutavuiquete

Armar lazos a venados, yochihindiyoho, yochihindiquaye. yosanindi

folio 25v column 2

diquaye, f. cani.Armar lazos a aues, yosanidiquaye

cuicoquete, yochihindiyohoqcoho-te. yotaandidzucua, tneendiquete

Armar horno de cal, yotnaandiyuusitnucaca yotniñondi yodzachi-tundiyuusitnucacu,

Armarse aguazero, yonduvuinaayon-duvuinuhu huico coonahadza-vui : l. nahacoo dzavui, yondutuhuico coodzavui, yonatnahahui-cocoodzavui,

Armar traicion a otro, yosanihuisiñahandi, f. cani, yocahahuisindisita

Armas de la guerra, dai yecu, tatnuyusa, duvuacusi sasaitniñondodzo

Armas pintadas, dzononuuyecu dzo-no yecunuu,

Armas de ciudades. tnunitayu. dza-vuiyucunduta, dzavuitnuniyuvuitayu.

Armas de linaje tnunitoho, tnuhuto-niñe, dzavuitoho

Armas de luz, daitnoo, daiyahiArmella, caaindiiyavui,Arrabal siqui niqui tnahandaa nuuñuu sina, niquitnahandaanuuñuuArraigarse el arbol, yocaiyoho yu-

tnu, yocaininiyohoyutnu, yondaiyoho, yonacuico yutnu

Arrancar algo, yotnohondi, yocananahindi, yotavuandi.

Arrancar lo que esta hincado, yonatnohoninondi.

Arrancar del pecho, gargajos, yodzacanacavuandi, yodzacananditan-didzeedzitni, l. dzayu,

Arras presentes, que se dan en los ca-sa

folio 26r column 1

casamientos entre señores, ynodze-hua

Arras presentes que se dan entre ma-ceguales dzinoñuhu.

Arras las que se dan por mano del sa-cerdote. dziñuhu, yocaindaha

Arras estas dar, dziñuhuyotasindi.Arrasar medida, yotniñochitundi

caandaani, yotevuindodzondi.Arrasada medida, cuhuacaandaa, chi- tundaa, si es de cosa liquida. chitu caasate. chitucaanda, l. nani,Arrastrar algo por el suelo, yoñohondiArrastrando yr la soga del cauallo, in-

ditandicoyoho, ytandicoyohoteyosañohoteyoho,

Arrastar los pies, vide andar,A rratos lleuar la carga, yosidzoñuun-

di. f. cuidzoA rratos hablar, dzonino, dzonino

yocaha, dzoicadzoicaniArrebañar, yonanumi, yonacaindi,Arrebatar generalmente, yosaique-

yendi, f. quay.Arrebatar tres o quatro o mas jun-

tos, yotateninota.Arebatar algo, E yr huyendo con e-

llo, yosinonaindi, f. cono,Arrebatar muchos, yocateninota,

yotateninota.Arrbatiña hechar algo, yosataninon-

di, f. cata, yodzaqcoyondiArrebatarse como en contempla-

cion. yosaanditaninoinindi, yo-sahainindi, f, caa f. qhu.

Arrebujar algo, yonadzateyendi.Arreboçarse, yodzadzahuindinuu

yodzahindinuu.Arrechar vide, alçarse

26r column 2

Arredrar, yodzaqndiyondi. yodzaqndahandi, yosicotasindi, yosicocanindi, f. cuico,

Arremangarse. yondaachihindahadzono. yodzandaanuundi, yodzan-daatehuindi yodzacaanuundi.

Arregaçarse el hombre. yodzandaachihindidzono, yondaatehuindidzono

Arregaçarse la muger, yondaachi-dzoninondi. et Vi. alçarse las faldas

Arregaçar a otro. yodzacaatehuindi.Arregaçada estar, yosaatehuidza-

ma. yadaa quehe dzama. yondaacodzo dzama, yosaandaha, yodaatehuidzama,

Arremeter de presto corriendo, itasinoyachindi, itasinosaandi, f. cuita

Arremeter contra otro, yosandavua- di. yosaacuitañahandi. f. qcui.Arremeter para rreñir, yodzatna-

hañahandiArremeter a otro a pechugando con

el, yosacoondihiñahandi, f. qcoo.yosacoondadziñahandi, yodzitañahandi

Arrendar. vide. alquilar tierras.Arrendador que las arrienda tayyo-

dzasandayu.Arrendador que las toma, tai situn-

dayu, taindayu, taisitunuu, ñaca-dzañuhu es metaphora.

Arrendar a otro contrahaziendoleyodzandahandi yuhuta,

Arreo, aduerbio, itananiquaha, dzoeenuuquaha, dzoeenaniquaha,dzoeenducaaquaha

Arreo dai.Arrepentirse teniendo dolor de lo que

D 2 hizo

folio 26v column 1

hizo. yonacuhuiinindi, yonacacainindi, yonaneeyonaquañeinindiyonacutainindi, yonatuvuivhuiinindi. yonduvuicacainindi. yocu-vuicoyoinindi, yocuvuidzindainiyosacuinindi , f. quacu, yondayuinindi.

Arrepentirse mudando parecer. yo-natuhuinindi. yondicocavuainindi

Arreziar la enfermedad. huasico-dzoquahi.

Arreziar el viento. huasicodzoyoca-nanihitachi.

Arreziar de la enfermedad conuale-ciendo. yonduvuidatnundi. yonacacandi. yonanihidaindi. yondu-vuidaindi.

Arriba. nino.Arriba o encima. preposicion. yodzo

f. codzo.Arriba en lo alto. dzini.Arriba en caminos, o tierras. huadzo

y rrespecto desto. para abaxo dizenhuaa.

Arribar los nauios boluer al puerto.yondicotnundoo nindetnahatnun-dooñuhuyechi.

Arribar librandose de naufragio. yo-caisiyondi, yosasaandi, yocacundi.

Arribar el nauio por llegar. yosasaayosatnaha. f. qtnaha.

Arrimar la mano a otra cosa. yosa-dzindaandi, yondadzindaandi.

Arrimar tierra a los arboles. yodzan-daandiñuhu.

Arrimar a la pared cosas largas, yo-sanindaandi. yosanindaatuvuindif. cani.

Arrimarse a la pared estando en pie.

folio 26v column 2

yosacuiñendaatuvuindi nama, f.qcuiñe, yosacuindaatuvuindina-ma, f. qcuindaa.

Arrimado estar asi. indaatuvuindif. cuindaa.

Arrimarse a la pared estando sentadoyosacoondatuvuindi f. qcoo.

Arrimado estar asi. yondaatuvuindisahanama. f. coo.

Arrimar algo a otra cosa, yosaninda-atuvuindi. f. cani. yotaatuvuindi.

Arrimarse a otro recostandose sobre elyosacoondatuvuinahandi. f. qcoo.

Arrimado estar. yndaatuvuiñahandiArrimado estar algo. yehe tuvui.Arrimarse al espaldar de la silla estan-

do sentado. yonduvuandaandi. yon-duvuaninondi. f. condu.

Arrimado estar asi. idem.Arriscado hombre, tayyuchidzaa

ini, taidzichidzaaini.Arroba peso. cuhuacanu.Arrodelarse. vide adargarse.Arrodillarse estando en pie. yocoo

cuiñesitendi.Arrodillarse estando sentado yondo-

yocuiñesitendi.Arrodillarse vide. reuerencia hazer.Arrogante. vide. alabarse.Arrojar con el pie. vide puntillazo.Arrojar algo como quiera. yodzacui-

tandi, yodzaquaindi, yodzacanandiArrojar algo a otro en los ojos. yodza

cananinondinuuta. yosicondinuu-ta. f. cuico.

Arrojar algo a la pared. yosasandaan-dinuunama. f. casa. yosicondi. f. cu-ico. yodzucundaandi.

Arrojar algo dando con ello en el sueloyodzu

folio 27r column 1

yodzucundinuuñuhu, yosasandinuuñuhu. f. casa.

Arrojar en alto. yodzacaanditandiyodzacaacavuandi.

Arrojar con menosprecio. yodzacuitandi. yodzacanandi.

Arrojar algo de aqui para alli. nuca-vuadecavuayoquidzandi. f. cadza.

Arrojarse vno de arriba abajo. vide.abalançarse.

Arrojarse por el suelo. vi.. rebolcarseArroyo. yuta, sayosahanduta.Arrollar manta. yonatuvuindidzoo.Arrollar al niño. yosaqcudzusi. f. caqArrollar la manga o el çaraguel. yona

tuvuindaandiArroparse. vide abrigarse.Arrostrar a hazer algo. yosacohonu-

undisacadzandi. f. qcoho.Arros. nunicuisicastilla.Arrugarse vno por vejes o otro acciden-

te. yocoodziindi, yocootadzinuun-di, yocuvuidziinuundi,

Arrugar algo. yodzateyendi. yoqui-dzadziindi.

Arrugada cosa. sanidzii. saniteye.Arrugas de barriga de bieja . quato

ñeechisi. ticoochisi,Arrugar la boca frúziendola mofan-

do, yoquidzandicoyuhundi. f. cadzaArrullar la paloma. yondayute. yon-

dayudzuqchitu dzataArte para deprender. tacuyondaandu-

dzundichi, tacuyocachitnunidu-dzuhuisi. tacusaquicasita.

Arte oficio. huisi.Artero engañador . taihuisiini. taisi-

ninahañaha taisinisisisiniyechi. taicaasisi, taydzandahuiñaha. tayyo

folio 27r column 2

yocuvuidzequeñaha taysadzuhuañahaArtejo. huau. daha. l. sahaArtesa. yutnundoo.Articulo de fee. sasinindisa.Articulo o parte. eesichi.Artificioso hombre V. ingenioso.Artificiosa cosa. sanicuvuihuisi. sani-

cuvuitnaniini. saninihiini.Artilleria. tnusiicaa nanuArtilleria soltar. yotevuinditnusiicaa

yodzacandenditnusiicaa.Artilleria. taitevuitnusiicaa.Arueja. duchitinduu.

A. A N T E S.

Asa de olla. tutnuquedze.Asa de jarro. doho.A sabiendas o adrede. o de proposi-to hazer algo. tnuhucataini. dzoinicandi yniyundi. yoquidzani-noinindi.

Asco tener. yocuvuindiiinindi. yocu-vuiqueneinindi. yocuvuicuiyainin-di. yosiniqueneinindi. yosinindiin-di. yosinicuiyandi , f. qni. yosicon-dodzoinindi. f. cuico.

Asco poner a otro yoquidzacuiyainiñahandi. yoquidzaqueneiniñahan-di. yodzandiiiniñahandi.

Ascua. ñuhucayu.Asadura. vide higado. (haca.Assaz. dzohuatucanicuvui. dzohuahacaAsir tener suerte. yotneecutundi.Asirse de algo. yosaacuitandi. f. caa.

yondaacuitandi. yotneendiAsido estar a algo. yehendico. f. queheyondaandico. f. condaa.Asir o atar vno con otro. yochihindico

D 3 co

folio 27v column 1

cotnahandi, yotaandicotnahandi.Asir con tenazas. yotayundi yotne-

eninondi. (handi.Asir por prender a otro. yotneeñahandiAsir a la muger para peccar con ella

yosaacuitaqueyenahandiña f. caaAsirse en palabras. yonadzadzavuan-

dudzutnahandiyonaandi, yodzatnahatnahandi.

Asma. quahi ñananihindudzu quahiñananihitachi. quahiyosandehetachi. quahitnoho.

Asma tener. yosahatachindi . f. qhuñananihidudzundi. ñananihitachin-di. yondehetachindi, ñacuvuiñacanucanadzitatachindi. yondiyuyon-dadzituchihuasiyoco huasitachi.

Asmatico. tayyosandehetachi.Asiento. sasacodzo. l. tayu.Asiento de yndios. tayu. tayundihi.Asiento hazer en alguna parte. yo-

coocoocutundi. yocoocoocuiin-di. yosaisañundi f. quai. yoquidzañuundi. f. cad.

Asno. idem. l. idzoidzitaa.Aspar a alguno. yodzanduvuandaa

ñahandi sita yodzandecandaaña-hadahata sahata. (dza.

Aspa para deuanar. duyu. duyudiiidzaAspera cosa. sandacui, sandaye.Aspera. vestidura. vide. cilicio. (hu.Aspera pared no alisada. satequequesatecahuAspero suelo. saquañe.Asperas manos por el trauajo. san-

daye. sadzitni. sayataAspero camino. ichitadzi. ichicana.

ichineniAspera sierra, derecha. sandichi. sain-

daatuvui.

folio 27v column 2

Aspero al gusto. tatna, atu, aya.Asqueroso. vide ascotener.Assar alguna cosa. yotavuindi.Assador. caatavuiquete.Assaetear. yoqninduvuañahandi.Assechanças. poner. yotaatniñondi

tayqcotondoto.Assechar vide. acechar.Assechar escuchando. yoniniyuhun-

di. f. conini.Assegurar a otro con engaño. yoca-

chihuisindi, yodzatneeyaahuisiiniñahandi. yodzandaicohohuisiiniñahandi.

Assegurarse de algun temor passadoyondaiinindi, yondaicohoinindiyonucohodzadziinindi, quandainooinindi. quandaicohoinindi.

Assegurar a otro yodzandaicohoiniñahandi. yotniñodzadzindiini-ta. yotniñoquaiiniñahandi.

Assentarse. yocoo coondi. f. qcooAssentado estar. yyondi. f. coondi.Assentarse muchos. yocoocuisitaAssentados estar. yosiyota. futuro

cuisicoota.Assentar a otro. yocootasindi.Assentarse las hezes. yonoocuiñe

dzehuisahasi,Assentarse el asiento. yocoocuiñe

savvuasahasi.Assentar el real. yocoocaqndiyecu

yosaqnindiyecu. f. caq.Assentarse el real. yocoocavuayecu.Assentarse en cuclillas. yonucoote-

yendi. yonucoonunindi. yonuco-odayendi.

Assentarse en cabecera de mesa. yocooco-nondidziimesa yocoocoo dzinandi

Assen

folio 28r column 1

Assentado estar de coclillas. yyote-yendi. yyotetundi yyonunindi f. coo.

Assentarse por orden, yonucooyuqndi,yosacooyuqndi, f. qcoo. yo-coocooyuqndi. f. qcoo.

Assentar a otros por orden . yocoocaniyuqndita, yotasiyuqndita.yosaqyuqndita. f. caq. yochihiyuqndi.

Assentadero de olla, sasaquehesahaquedze, sasacuiñendodzoquedzeyuvuitecuta .

Assentadero de tres piedras en el fo-gon, yuuyeye

Asserrar madera. yosandandiyutnuf. canda, caayoho, yodzeendiyutnu.

Assencios, yucudzayuAsserrar los dientes. yosahuninondi

ñoho. f. quhu, yosandaninondi. f,canda. yoquidzatequeque. nohondi.

Asserrarse asi. yotandanino nohon-di. yocuvuitequequenohondi.

Asserrar tablas, supra.Asserradas tablas. yutnunindata.

yutnunitahui.Assestar tiro, yositocuitendi. yosito

mihindi, yositoninindaandi, f. coto.Assesor, tayyocuvuisihita,Assesor ser, yocuvuisihindita:Assi, aduerbio, dzavua.Assi. ama. dzii:Assi como, dzavuatnaha,Assi hombres como mugeres, dza-

vuatayee dzavuañahadzehe,Assi tambien, sadzevuindudzavua,

sadzevuidzavuandu,Assi, assi de enojo, dzavuadzuhua

amaama,Assi assi sonrriendose, aadzuhuahuii

folio 28r column 2

Assi admirandose de pesadumbre yyoAssi se dize o se entiende, dzavuayoca-

chitadzavua yosinita, dzavuayo-nahata. dzavuayotacusita.

Assi es el mundo. dzavuacaañuuñayevui.

Assi se vsa, dzavuayuyyo, dzavuaquahandudzu,

Assiento de pueblo. sacaañuu.Assiento de casa. sanitahuichiyo. sa nicuvuichiyo. sanisay chiyota, sa

caahuahi.Assiento de espaldar. tayutehe,Assiento proprio. siñandi, tayundi,Assiento hazer el edificio. yocooco-

ho, yocaicutu yocootnahacutu.Assistente. tayyocuvuinuutayñoho

siña yya tayyocuvuinaayya.Assistir en tal oficio. yocuvuinuundi

ñohosiñandi yya. f, coho. yocuvuinaandiyya.

Assolar pueblo, yodzanaandiñuu.yodzandutandiñuu, yosaninaan-diñuu, f. cani. yodzandaca dahan-di ñuu.

Assolo pueblo. ñuuninaadanindutatayunindacandaha,

Assolarse pueblo, yonaañuu yondu-tañuu, yositadzee ñuu, f, cuta yo-tnaniyondutañuu,

Assolearse algo, yondiindodzo, yo-chidzocani, yocoocani yoyechicani, yosinocani,

Assolear algo, yodzahuidzindi, yon-dadzahuidzindi, yonadzaquindicani, yonadzatatandi,

Assomar la cabeça yocacunahinuuyocacucotondi. yocacunahidzini

Assombrar vide atemorizar y ame-drentar D 4

folio 28v column 1

Asosegarse el aire o tempestad, yoque-vuitachi. yocuvuidzadzi.

Assosegarse. vide assegurarse,Assosegar a otro. vide, ibidem.Asta de lança. tatnucani, tatnuyoco

duvuayoco.Asitillas que faltan de la madera, yutnu

nindoyondaa. yutnunindoyondi-ta, yutnunindoyondodzo. tesahi.

Astil asta pequeña. tatnudzuchi,Astillejo costelaçion. ydzu.Astrologo, tay sinitnuniteñooande-

vui. tayyonacahacasisayondaa an-devui.

Astrosa cosa. sañahuaha. sanitevui.Astuto. taituhua, tayñohotacuini,astuto ser. yocuvuituhuandi. ñoho

tacunindi

A A N T E T,

Atabal. ñuu. (u.Atabalero que lo tañe. taycatuñuuAtabalero el mastro, ñandaa. taindaa

Atabales tañer. yocatundiñuu (daaAtabal de palo teponastle. qhu.Atabal este tañer, yocaniqhu.Atacar calças. o çaragueles, yonachi-

hicatnundi. yodzacaanuundi ça-ragueles.

Atado hombre en hablar. tayñasacoohuatu yuhu tayñacuvuicaha. tayñatuhuacaha.

Atado que no sabe hazer nada, ni se ama-ña. tayñatnuniini. tayñanihiini,dzavuacoo dzavuacadzata. tayñatnuni ñadzevuiini, taiñatnuniñahuiiini ñahuaaini

Atar algo, yosanindi. f. qni.

folio 28v column 2

Atar fuertemente, yosaninihindi, cu-tundi,

Atar hombres. yotaanunindi. yota-andicondi,

Atar animales. idem.Atar floxamente, yochihicatnutaya

yochihicatnuhuihindiAtados estar hombres, yondaanuniAtados estar animales yondicote,Atado estar algo, yehecatnu. f. quehe.Atar como quiera, yochihicatnudiAtar vna cosa con otra, yonachihi

catnutnahandi, yochidzotnahandi.Atar ligando como venda en la pierna,

yotniñodzucundi.Atajar a otro en el camino, yosadzini-

nondi, f. cadzi. yosadiyunino nuu-ta, yosadzindiyundita. (cate.

Atajo de ganado, eesichitecachi, eetacateAtajar razones. yosandaninondi.

f. cand, tnuhu, l. dudzu. yosanuni-nondidudzu. f. canu, yosandiyuninondidudzuta. f. qdiyu.

Atajado que no acierta a hablar, porser conuencido. tayñatuvuicasaca-chi. tainindadzidudzu, tay quan-daindudzu, tayquahatachi. taiñanihindudzuca, tayninandadziyu-hu, tay ñasaacaadudzu. taynaye -hecandudzu.

Atajar camino cerrandolo, yosadzin-diichi. f. cadzi.

Atajar camino por que no hierre elcaminante, yosadzinditnuniichifuturo. cadzi.

Atajar. yr por camino mas breue. yo-sahandaandiichi, yosahacuitendi.f. qhu, yosandisicuitendi, yosacan-dandiichi yehendisicuiteichi, yo

sahan

folio 33r [=29r] column 1

yosahandi, yosandisidaaichi. f. qndis,Atajar enfermedad. yosadzininondi, quahi,

yodzatuhuninondiAtajar el rrio, yasadzindiyuta, yotni-

ñonditeyahua yotniñochitundi, yo-tniñondiyundi,

Atajar pleitos, yosandaninondi, f. can-da, yodzaquehuininondi, yodzatuhunino

Atajo de camino, ychicuiñe.Atalaya lugar alto donde miran. sa

sinditoichi,Atalaya espia. vide. adalid,Atalayar, yositondotondi, f. coto, yo-

nanindi, yositondiichi, yonditondiichiAtambor vide. atabal. (ichi.Atanquia de seda. yuhuacoco. yuhua

nindai, yuhuatichihi.Atapador. vide cubierta.Atapar. vide. cubrir.Atapar el huelgo a otro, yosadzindi

yuhuta, yodzandehenditachitaAtapado de narizes que habla por

las narizes, taycahadzitni. tai ca-haninidzitni, taycaha ñama, taycahachitu, taydzitnichitu. taydzitniñama.

Ataparse las narizes con rreumas, yo-cahadzitnindi.

Atapar agujero. yotaandayun di, yo-natniño dayundi, yodzandutuni-nondi. yodzandutundi.

Ataparse en soluarse algun caño. yo-sacoondiyusichi, f, qcoho, yondi-yunino, yondadzinino. f, con,

Atapado estar algun caño, no a solua-do, yondutunino.

Atar plumas rricas haziendo plumaje.yodziñandi sahayodzo, yodzuhuandi

folio 33r [=29r] column 2

huandi yodzo, yosanidindaa sa-hayodzo. f. qni.

Atar el hilo que se quebro texiendola tela, o devanando, yonataaca-tnundi, yonacatnundi, yonachihicatnundi.

Atar la muger los cabellos componien-dolos, yonaquiñandahaidzidzini.yonadzucuñadahaidizdzini,

Atauiarse componerse, yonduvuihui-indi, yocuvuihuicondi, yondaan-desihuiindi, yonduvuidandundi.yoduvuitaquendi.

Atauiarse la muger yonacamahui-iñadziyo, yodevuinuuhuiiiñadzi-co, con los demas,

Atemorizar. vide. amedrentar.Atenazear yotayuninoñahandi, caa

ini, yotneeninoñahandi, caadzin-da, yotavuaninoñahandi,

Atençion tener a lo que se haze o di-ze. yoninicuitendi,. f. conini, yoni-niñuhuinindi, y por metaphora,yosaqtutnudziñendi, f. caq, yoni-nidzadzindi,

Atençion tener a lo que se rreza. yon-ditoñuhuinindi. f. condito. yonacahañuhuinindi,

Atenerse asu parecer o al ageno, yotu-vuihuatusindi, yotacuhuatusindi

Atentar algo con los pies o con las ma-nos buscandolo yodzacacasahandidahandi,

Atentar el pulso. yosadzindodzondituchi. f. quadzi. yotneetnunindituchita.

Aterecerse o teritar de frio. yoteyendi,yocuvuihuisindi. yosihicasindi

Ateriçiado enfermo de tiricia, tayyocu

folio 29v column 1

yocuhui, quahiquaa, tay dzachiiquaa, tai yocuvui yainuuta, tayyocuvuidziyahinuuta.

Atesorar vide acaudalar. Atestar rrecalcando, yodzachitundi

yodzacutundi, yodzachitunihindi.yosadzininonihindi, f, quadzi.

Atestiguar confirmando el dicho dealguno, yodzadisandudzu sita yo-dzandaandu dzundi. yodzacuitendi

Atestiguar todos, yodzandisatacata,Ati, sindoho. absoluto, sindo en com-

posiçion simaindo,A tiempo vide a buen tiempo.A tiempo y sazon, ibidem,A tiento hazer algo, dzohuisidzotnu-

nica yoquidzandi, ñatnuniñami-hiyoquidzandi, f. cadza (tar.

Atinar, yocuvuitnunisindi. Vi, acertarAtizar los tizones, yochihindahandi

tutnu, yochihindiyondi, yodzaqndiyondiyutnu, l. tutnu yodzaque-vuindiyondi,

Atizar el fuego meneando las brasasyotevuininidiñuhu. yoñooninondi

Atizar la lampara, yodzitaninidiyu-hua, yocananahindiyuhua.

Atochado o atronado. tayininodeetaiininodziñunuu, tainuundeenuunaha.

Atollar, yocaindusindidayu. yocaniinditandidayu yosivuicuinondida-yu. f. quevni. (yo.

Atolladero. sacaandayu, sacaandoyoAtollar a otro, yodzacaindusiñahan-

di dayu, yodzacainditañahandidayu, yodzaquevuindusiñahandiyodzaquevuicuinonditadayu.

Atole. tuta, duta saha. dutayusa.

folio 29v column 2

Atomos del sol, eemihi, deqdziini, ti-yachidzuchini. eeidzini. ñuyaca-deq, sayosanaduvuadicandii

Atordido estar, yosiconuundi: f. cui-co, yonaanuundi, yocoonaanuundiyonaainindi, yocoonaandi. yocooteyevuindaanuundi.

Atordir a otro. yodzacoonaandi:yo-dzanaandiinita, yodzacoondi te-yevuindaanuuta.

Atormentar. yodzandohoñahandisi-ta. yodzananiñahandita, yodza-dohovhuindahuiñahandi.

Atormentando molido de algun tra-bajo. nitnaniconondi, nitasaninicoñondi, nitasaniniyequendi.

Atrasmano, apartado, sica. daasica.Atraer por alagos, o por dadiuas,

yodzatneeyaañahandi, yodzacaainiñahandi, yodzacuicoiniñahandi

Atraer por rrazones, yodzacuvuiiniñahandi, yodzacaacuvuiiniñahandi

Atraillar perros. yotaandicotnahan-diteina, yochihindicotnahandite

Atraillados, asi, yódaandjcotnahateAtrancar puerta, yochihituvuindi,

yochihitneendi, yotaatneendi.yutnu. saha yutnu.

Atrancada estar asi, yehetuvuiyutnuyehetneeyutnu. f. quehe

Atras, satasi.Atrasen tiempo pasado. ñuucaasana-

ha, sandaa. sahuaasanino, ñuuquacay, saquacaysayata.

Atrauesar delante de alguno, yosanuuta. f. caq. yosaqsiyondinuuta.yosanuucandandinuuta. f. qnuu.

Atrauesar algo con saeta pasando de-sotra parte yodzacuitasiyondi

ye,

folio 30r column 1

yehesiyo, yodzacuitandi, yodza-cacunditandinicaysiyoniquindi

Atrauesado asi ser. yositasiyo. f. cuitayosiyoyosiyo.

Atrauesado estar. solo pareciendosea flecha sin pasar de la otra parte yo-cacundita. yocacutuvui,

Atrauesar algo poniendolo de trauesyosaqndisindi, yosaqninondisindi.

Atrauesado estar algo asi. caandisi.caaninondisi. f. cavua.

Atrauesar o cruzar las manos o piesyotniñodzamandi,

Atrauesarse en palabras. yodzadzi-chiinitnahandi, yodzadzicoinitna-handi. yodzasatuinitnahandi.

Atrauesarse el bocado. yosacohonaidzita dzuqndi, yosatneedzitadzuqndi. yosacohondiyu dzitadzuqndi

Atrauesado llevar algo en la bocacaaniñodisi yuhundi, yeheyuhund,

Atrauesar por algun camino, yosan-dandiichi, f. canda.

Atreguado. taidzanaini, taiyehequehi,tayyyoini.

Atreuerse osar, yocuvuiyeeinindi.yocuvuisaainindi, yocuvuindaiinindi. yocuvuisahainindi yocuvuiyacuindi

Atreuido asi, tay yeeini. taisahainitay yacuiini. tayndaiini.

Atreuerse desuergonçadamente. ñayochihiinindi ñavhuiinindi. ñayo-sihicahandi. ñayocuvuicahanuundi

Atreuido en hablar. taiñandatuini,taiñayochihiinicahata.

Atribularse vide afligirse.Atrochemoche hazer algo. vi. atino

folio 30r column 2

Atroce cosa desaforada. cana. neni,Atrozmente. tnuhucananeni. vhui.Atronar o tronar, yonehe yocatni,

yocanda yocasa. yocaa ñuhu. yoca-nadzavui.

Atronarse delsonido. yondoyocavuan-di. yocanacuinodzohondi. yondo-yonditandi. yocanaconondi, yo-canandavuandi

Atronado asi, tainindiyudzoho. taynindoyocavua. tainindoyondita

Atronado bozinglero, taicanasaa. tayyocanandasa.

Atronara otro con algun ruido. yo-dzacanacuinonditutnuta.

Atronar a otro con vozes. yocanani-nondi. dzoquadzohota

Atronarse los oydos. yocanacuinotutnundi

A tuertas, tnuhuñacuiteñamihi dzoyaqua ni. ñandaa. tnuhuyoo. tnu-huyaqua, (tnunica.

Atuertas aderechas, dzohuisicadzo tnunicaAtropellar vide apretar.

A, A N T E V.Avdiençia, huahisinitniño, huahisinocavuatniño, huahiyosiyotnunitniño. huahitasitnunitniño

Avdiençia hazer. yocahanditniño, yo-tasinditniño, yosinotasinditniñoyotasitnuninditniño

Avditorio el lugar para oyr, huahisinitniño. huahiyonatnaitniño,

Aventajar vide sobrepujar.Aver dexado dechado de penitençia

los sanctos, nicotasiyataniño pe-nitençia.

Avllar. yocanasiindi. yondayundi yon-dayuyehendi.

aun

folio 30v column 1

Aun no a vn año. tasinocacuiya. taqtnahacacuiya. tanandusica.

Aumentar vide. acrecentarA vna parte y a otra. V. ambas partesA vna hazerse todos. dzohootaca. ca-

chitaca. dzoeecanucacahata. dzohoonicaacanucahata.

Avn soy pequeño . tatnunicanuuco-ondi. tadzahaca nuucoondi, tatnunicañuundi,

Aun todavia, vide. aun.Aun que no aya nada. taquadzuñatu-

vuisayyo.Aun tengo tiempo para hazer algo.

dzodzevuicacadzacandi.Aunque. taquadzu.Ausentarse. yodzasiyondi. yosiyosi-

yondi. yodzahindi. yosiyodzahin-di. yosiyoyuhundi.

Ausente estar. yoondiyyo f. yoodicooAusente estar tercera persona. yoo

tuvui yooyyota. yoota. yootayyoAusente andar escondido. sasiyosiyo-

ta. sadzahisasiyoyuhuta. sasiyoyu-huta. sasiyodzahita.

Austero para con otro. yyoini. yyodzaaini. yyota.

Austero para consigo. yosaidzohon-di. tayyonacaniini. tay yosaiii, taiyonucooii.

Auto. vide. comedia.Autor tainidzaha. tayniquidza. tai

niquidzahuaha.Autor Dios criador de todas las co-

sas. yyanisaindiyaandevui ñuuña-yevui. yyayosaindiyañaha yyadzidzahaniquevui niquituandevuiñuuñayevui. yyanisaninitasiñahasindo yyañuhutnanihuisiñuhunin

folio 30v column 2

ninduyunidze huaniquahaya yyani-dzacutunidzandisadehe.

Autoridad tener de persiona. yeheñu-hundi. yehedzicondi. yehendu-dzundi. f, quehe, sasiña.

Autoridad de oficio tener para hazeralgo, tniñoyundi. yonainditniño.futuro, conai.

Autorizar escriptura el escriuano.yodzahandisadidudzu . yoquidzan-disandidudzu. yoquidzandisan di,yoquidzandaandi. f. cadza.

Auariento ser. yocuvuidzahainindi.yocuvuicuiyandi . yocuvuindiin-di. yocuvuidziiinindi.

Auariento, taindii, taiquacu . taidziiini. tayquene. taicuiya. taidzahaini. tayñaitaini.

Auasallar. vide sujetarAue por gallina. tiñoo.Aue. quetendavua.Aue de rapiña. quetendevui.Aue agorera. queteñena,Aue llana. chinducastilla.Auenado loco, taiñatnuniini, taiño-

hodzanaini. taydzanaini,Avenir el rrio, yositandodzoyuta

, f. cuita, yosidzocavuanduta yuhuyuta, f. cuico dutayocaicanu.

Avenirse los discordes yonooquachita, yondahayondicota, yonduvuidahuiinisitnahata, yondateyondi-co inistnahata,

Aventar haziendo ayre a otro, yo-dzacoonditachi, yodzacuicondihuichi, yoquidzindihuichi, yodzaquesinditachi, yosasandi huichi f, casa

Aventar trigo, yodzaquachindinu-ni, yoquidzahuiindinuni, yoqui

yo

folio 31r column 1

yodzandavuandi. yodzandachindiAventador, vide amosqueador,Aventarse el ganado, yositadzee, f.

cuta, yosinodzee, f. cono.Aventar el ganado, yosatadzeendi f.

cata. yodzaconodzeenditeAventajarse en algo, yotasisiyondi

hoocandi, yochihiyahandita, hui-hicandi, yochidzondisicandita,

Aventajadadamente, tnuhutasisiyo-ca. tnuhuchihiyaha

Aventurarse, yoquidzacanuinindi.yoquidzasaainindi. yoquidzandaiinindi, yoquidzayeeinindi, f. cadzayotniñoyeeinindi, yotniñocanuinidi

Aver abundancia. vide Abundar.Aver lastima o piedad de alguno, yo-

sitondahuindita. f. coto, yocuvuin-dahui inindisita, yonatuvuinda-huiinindisita.

Aver algo yyo. caa, ysi yehe.Aver lugar de hazer algo. yosinani-

nosindi. f. qna. caasinasindiAver comida bastante para todos los

conbidados, yocañudzitasindehetaca. vide abastar.

Avergonçarme tener verguença, yo-cuvuicahanuundi, yonacuchinuun-di, yonacuchiquahanuundi.

Avergonçar a otro, yodzacahandinuuta yodzacuchindinuuta, yo-dzanañundinuuta. yoquidzacahan-dinuuta. f. cadza.

Avergonçar a otro dandole en rros-tro con sus defectos, yodzacaha-ninondisita. yosatanditecahata. f.cata, yonatniñondinuuta, yonacu-vuicuitendita, yonanahandinuuta

folio 31r column 2

ta, yonucohoyuhundinuuta.Averiguar vna cosa yonatasitnahan-

di, yonadzatnahandi,Averiguar alguna cosa entre dos

acareandolos, yonacuhuandudzutnahandi, yonatniñotnahadudzu

Auer hambre generalmente, yyotna-ma, yyotnamayocuvui,

Aver hambre grande, tnamañuhu.tnama, yyotnamandahui,

Aver tener hambre. yococondi, yo-sihidzocondi. f. cuvui

Aver sed. yoyechindiduta, yosihindidzoconduta, f. cuvui. yoyechiyoya-andiduta

A vezes dezir o hazer algo, yodzamanino. yoquidzandiyondasindo-dzotniño yoquidzandi yosicondo-dzo tniño. f. cuico. yosinondo-dzotniñoyoquidza,

Aver menester. yosiniñuhusindi.futuro. qni.

Aver en mi alguna cosa de virtud vi-de darse a la virtud.

Aver en mi alguna cosa de vicio. vi-de darse a vicios.

Avezindarse en algun pueblo. yosaisañundi. yosaiñuundi. yoquidzañuundi. yoquidzasañuudi f. quayf. cadza. (yonduvuiyya.

Avinagrarse algo. yosiya. f. cuiya. yóAvillanado. tayyucu. tay dzocaayu-

cuca.Auisar aotro. haziendole avisado.

yodzatuhuañahandita. yodzata-cundiinita, yotniñotacundiinitayodzatuvuindaandiinita. yodzacuisidaandiinita.

Avisar aconsejar a otro que haga al-guna

folio 31v column 1

alguna cosa. yodzacahandita. yochihi-yuundita yosahanditadudzucachitaAuisar y aduertir al amigo de lo que

le conuene, yoyuhuiñahandi, yo-quidzinditutnuta, yochihindiyu-huquevuiyuhucuiya sita, yocahayosaqinindisita, f, caq. es por me-taphora,

Avisada y cuerda persona, taindichitaytuhua ini, taitacuini, taisinitnuni taiñohotacuini.

A vna o de vna vez, dzoeecaa, dzohoonanicaa. dzohoonducuvuitniño

Aura, teyocoñuhu, (ño.A A N T E X.

Axedrez, yutnucatne,Axi pimienta de la tierra, yaha,Axi verde, yahacuii, yahañuma

Axi seco, yahayechi.Axi, vnguento amarillo, yucudzacaaAxo, tenaqmisatu.Axorcas, dzequetaandaha, dze que

condaadaha,Axuar de casa. daiñahadzehe,

A. A N T E Z.Azabache. yuuñama.Azahar. yta, yutnutequaa,Azahar agua, dutaitatequaa.

Azagaya o ascona. tatnudzuchi,Azeda cosa, yyaAzedarse vide avinagrarseAzedarse el estomago. yosiyandodzo

dutadicandi, yosiyandodzodutainindi, yosiyandodzonuuinindi,f. cuiya.

Azedar alguna cosa. yoquidzayya.f. cadza. yodzacuiya.

Azedarse los dientes con dentera. yocu-vuicacanohondi: yocacanohondi, yo

folio 31v column 2

yosasinininohondi, f. casi, yotahuiye-quenohondi.

Azedera, yerua, tindusa,Azeite, idem. l. dzaha.Azeite de chia, dzahaquende,Azeitunas, tecahuacastillaAzeite de higuerilla, dzahaduchite-

nama. dzahaduchiniquiAzeitosa cosa. sayehedzahaAzeitera, tindohosacohoazeiteAzero, caacasi.Azial de cauallo, yutnucoyodzitni

cauallo, yutnu coyo nini yuhuAzial poner, yotniñondi, yutnuco-

yodzitnite, yocoyoninindite.Azije para tinta, ñuhu huayo, vhuaAzogue. dutadziñuhuyocanda,Azul. sandaa. ñuhundaa.Azul escuro. ñuhundaatnoo. nuhun-

daaquehui.B. A N T E A.

Bacilar. dudando de alguna cosa. yo-chihindatucainindi, yehendatucainindi. f. quehe. ñayotuvuitnunicasiinindi.

Bacin de baruero. sahacaa quaa, sahacohondutadzata.

Bacin de seruiçio. quedzeyehui quedzedzachiinino quedze yosiyoninoquedzesatenino.

Baço. tnaha.Baço tener enfermedad. neñetnaha

yocoocoho, yocooninitnaha.Baço cosa fusca. vn poco negra, tnoo

cuinda, tnoohuisi. tnoocuisi. tnahacudzi. cuinda

Baçucar la vasija, neutro. yocamani-no. yocamañohocande, yocandenino

Baçucar la. actiuo. yodzacamaninobadid

folio 32r column 1

Badil de hierro . caayocaiñuhu, caadzitañuhu.

Bagre pescado. tiyacadziyu,Bagre otro grande. tiyacañami.Bahear hechar de si baho. yocanayoco,

yocaiyoco indodzoyoco . yo-nanayoco. f. cuindodzo.

Baho. yoco.Baho que sale del agua. yocoyocanan-

duta yoco indodzoduta yocoyo-sinonuunduta.

Bailar dancar. yositasahandi. f, cata.Baibenes dar alguna cosa. yonucayen-

dicaye, nunditadendita. nucasadecasaBailar çapateando . yoquidzatadzi

sahandi. yonacatusahand.i. yoqui-dzahuisisahandi. f. cadza.

Bailar saltando. yosaanditaninondif. caa. yosaandavuandi. yosaanda-vuaninondi. f. caa.

Baile o danca. yaasitasahaBaile antiguo yaa. yatayaasanahaBajo del vientre. tocochisi. nuuchisiBaladron fanfarron. taicahatachi. tay

cahanino, taicahahuata, taicahadzico taicahahuidzi.

Baladrear, o baladronar. yocahata-chi. con los demas.

Bala pelota . ñuhusiicaa. dzehuiñuhutnusiicaatinduu.

Balance hazer para ver la haziendaque tiene . yonachihindahuindi.yonacahuindi. yonanducundi. yo-tasitnahandi.

Balar la oueja. yondayute.Balança para pesar. cohocuhua. co-

hochihicuhua.Baldia tierra. ñuhuninduvuicuhu. nin-

duvuiyucu. ñuhudzocaahooca.

folio 32r column 2

ñuhuyooyocachindodo ca, ñu-hunindusi, ñuhucaandusi

Baldado. sacaha, sadzicoca.Baldonar vno a otro. yocanandaatna-

handi. yonanitnuhutnahandi. yosiivhuitnahandi. yonanitnahandi, yo-dzayevuitnahandi. yondaaquehetna-ha. yosaaquehetnahandi. yocachiye-chitnahandi, yocachisisitnahandi.

Baldres. ñeenicuita, ñeedzacuita.Balido de ganado. sasindayutecachiBalsa para. pasar Rio.sitosisiyuta.yahasitoBalsamo. ytadzusayaha. (hasitoBambalearse algo. yosico f. cuico. yo-

canda, yosichi, f. cuchi. yonucasadecasa, yonunditadendita.

Bambalear algo actiuo. yodzacuicon-di, yodzacuchi. yodzacandandi, yo-dzanucasandi yodzanunditandi. yo-dzandenditandi.

Ballesta. cusi caa.Ballestero, taysanaicusi caa, tayqni

ñahacusicaa.Ballestero que las haze, tayyoquidza

huahacusicaa.Ballesta tirar, yodzaqhundiduvua.

yodzandaindiduvuacusicaa.Bañas hazer. vide. amonestar.Bañarse. yosichindi. f. cuchi.Bañarse en publico. yosichituvuindi yo-

sichicandandi. yosichindisindi. f.cuchi.

Bañarse en temascalt. yosaandiñehef. caa, yocaandiñehe. yosivuindiñehe. f. quevui.

Baño, temascalt. ñehe.Bañar a otro. yodzacuchiñahandi.Bañar a otro en temascalt, yodz aca

añahandiñehe. yocaniñahandiñeheBanco. vide asiento. barata

folio 32v column 1

Barata cosa sañamani. sañacuihi. sa-ñasicayondaa, sañasica cata. ñasi-cayahuisi. ñayahuiyondaa. ñayonda-ayahui.

Baratear, vender barato. yonadzicocahandi. yonatasidzicondi.

Barata hazer. yadzacuitandi. sayo-dzodzini. yodzacaindiyahui. yo-dzanoondaandiyahui. yodzacui-tandaandi.

Barato dar en el juego. yosahandita-huicatne. (ta.

Barbaro. tayñatacutnunisayocachitaBarbo pescado. teyacadziyu. teya cañami.Barca. tnundoo.Barca depasaje. tnundoo. sicatniño.Barca de pescador. tnundoo siñoho

tay dudzutiyaca.Barniz con que dan lustre. dzahaquen-

dedaha.Barniz dar, yodzandaandidzahaquen-

de. yodzacaanuundi.Barnizada cosa. sanicuvuindaha. sa

nisaanuudzahaquende.Barniz amarillo para xicaras. dzacaaBarniz blanco. yuuñuhucachi,Barniz mas baxo y blanco. ñuhucachiBarniz blanco sobre que pintan. ñu-

hucuisi. yuucaca.Barniz como margajita. ñuhudziñu.Barra de hierro. yataticoo. yatacaa

ticoo.Barranca dzahua.Barranca alta. yuvuicono, yuvuica-

na. yuvuinini.Barrancoso lugar. saisiyuvui, saysi

dzahua. saysiyende sayndaayende.Barranca de Rio. sacaadzahua.

folio 32v column 2

Barañon o Barreñon lebrillo. sahacanuBarreduras, o basura. mihi.Barrenar. yodzacuiyoninondi. yocaa

coyondiyutnu. caanuucuiyo. yo-caandi. yodzacuicondi.

Barrena. caanuucuiyo. caacoyoBarreno el agujero, yavuisaindii.Barrer como quiera. yotehuindi,

yonatehuindi. yodzitandimihi. yon-daqndidacu.

Barrer como huerta. yonayasindi.Barrer bien . yosaqnihindiita. l. dacu

yodzitanihindi.Barrer mansamente. quaiyodzitan-

dimihi, quaiyosaqndiita. dihiyo-saqndiita.

Barrer el horno. yodzitaninindiñu-hu. yodzandaindiñuhu. yonatehui-disitno. yondaindidzondiñuhu. yon-daicoyodiñuhu. yonadzitaninin-diñuhu yaa.

Barredero de horno. itayonadzitan-diyaasitnu.

Barrero donde sacan barro. sayoca-nandayu, sayosatanandayu. saysai-tandayu.

Barreña. cohocanu. cohocahi.Barrial lugar de barro. sacaandayu.Barrial camino resbaloso . ychinde-

hui. ychicane.Barriga. chisi.Barriga del ombligo abaxo. nuuchisi

nuudzadza.Barrigudo . taychisicanu. taichisini-

caicuico taichisiyusa. taichisiini.taichisinichitutachi. taychisited-zihi, taichisitindusi. tay chisinicai.

Barril. yutnuñuu.Barrial, vide. Barriçal.

barri

folio 33r column 1

Barrio de pueblo, siqui,Barro, dayu,Barro hazer, yoñoondidayu, yoqui-

tundidayu. yodzachiindidayuBarro negro para teñir. dayucayu.Barro de la cara. tesisaBarroso que los tiene. taynuutesisaBarros tener asi. yocuvuitesisanuundi.Barruntar. yotadzininoinindi, yoca-

chiinindi yotuvuitnunisindiBarva sin pelos, dzaa.Barva los pelos. idziyuhu.Barva los pelos de la barva. ydzidzaaBarvar començar a salir la barva, yo-

caiidzi yuhu. yocanaidziyuhu.huasicay, huasicanaidzi yuhu.

Barvado que tiene barvas. tayyuhuidzi. taiinditaidziyuhu,

Barvi poniente, tayquacanaidzi. taiquacaiidziyuhu, (yu.

Baruinegro. tayyuhuidzitnoo, l. dayuBarvirrojo. taiyuhuydziyaha.Barvas de cabra. dziyudidziyuBarva cana. huidziyuhu, ydziyuhu

cuisi, ydziyuhundaa,Barva de planta. yohoyutnu,Baruada planta. yutnuyeheyoho.Baruacana de fortaleza, ñumayecu

caadzina.Baruechar la eredad. yosituconondi

yositucocondi. f. cutu. yochihico-condiitu.

Baruero. taidzataBarueria, sayodzatata.Basa de coluna. chiyondaca, saháda

ca, yuúicoocuiñédaca, yuunicoocuiñendodzosahadaca.

Basta. vide. abasta.Basta cosa. coco. dzayu.

folio 33r column 2

Basta lana. ydzindacui. ydzindo-co, ydzindaye.

Bastar. dzodzevuicayocuvui, dzodzevuicayoquaha.

Bastarme algo. sacuvuisindi. dzodze-vuinicasimaindi. sacuvuidzevui-nisindi, dzodzevuicacuvuisindidzodzevuicaquahasindi

Basto hombre. tayñahuii taytinahataynaha, tayñahuiiini, tayñahui-hiñatnuni,

Basta satisfaciendose. nacuvuidza-vua, nacoodzavua .

Bastardo hijo dzayadzaca. dzayani -sanudodzoñama.

Bastardo hijo de señor y de mugerbaja. dzayaninihidzaca dzayandaa

Bastardo hijo de señor y de principa-la. dzayadzeedzitni

Bastecerse alguno mantenerse reci-biendo porcion de alguna comuni-dad. yotaainindisacasihuahitniño

Bastecer la familia o el pueblo. yon-ducuinindisacasitayu. yotniñosiñandi yotniñosahandi sacuvuin-dutacoho, yonducuinindisacaico-hocaiyasi,

Bastimento tal. sacasi sacuvuindutacoho, sacaicohocaiyasi,

Bastimento dar para el camino yo-sahañahandiyuchituq. f. cuhua,

Bastimento tal. yuchituq.Batalla guerra. tnañuyecu dutande-

cu duvuañuhu.Batallar pelear. yoquidzatnañundi

yoquidzayecudi. f. cad yocachin-diduvuañuhu. yocahandiduvuañuhu yondoyosahayecu. yosacavuatatnuyusa yochihiduvuañuhu.

E bata

folio 33v column 1

batallar fuertemente. yonaquahan-di sahayecu. dainihi yodzatnahatnaha. yoquidzandinihitnañu. fu-turo, cadza,

batata. ñami.batea sahayutnu.batel o canoa. tnundoodzuchi.bate o juego de pelota, el lugar que

solian tener los yndios. yuhuasicotota. (yahi

batiente de puerta . yutnuindaayuhuyahibatir metal, yodzacaindicaa: yochi-

dzondicaa yoquidzayadzindi, f.cadz, yocanindicaa.

batido. caanicuvuiyadzi. caanicai,batihoja. ñahuisidziñuhuyadzi.batir huebos yoñoondiyonooninondibatir papel . yocaninditutu. yoqui-

dzandeendi yoquidzayadzindi.futuro. cadza.

baua. dutayuhu, dzee, dutadzee,dzeecani, dzeeinditayuhu.

bauoso tayyotoondutayuhu taiin-ditandutayuhu. tayyuhunduta.

bauear hechar bauas, yotoondutayuhundi. yocaindutayuhundi yo-coondutayuhundi. indutacoyondu-tayuhundi. inditatadzeeyuhundi

bauadero. dzoonacuhuayuhu.bausan. tayyocananuubautismo o baptismo. sasadzonduta

sanihinduta.bautizar yosadzondutañahandi. fu-

turo codzo.bautizado. taininihinduta.baxa cosa como pared. dihicuite.baxa cosa de cuerpo. cuitedequeten-

dedihi.baxar. vide. abaxar.

folio 33v column 2

baxar los ojos. yocoonainuundi. yo-sitonuunuu nuhu, f. coto.

baxar la voz hablando. quayyaayo-cahandi. yaaniyocahandi quainiyocahandi. cayaniyocahandi.

baxar la voz cantando. yodzanuundidudzuyaa yositandi.

baxo de alguna cosa, chisisi. sahasi.baxo aduerbio. nino. sahasi.baxos de casa. sahahuahi.baxo hombre de linaje. nandahi, ta-

indahi cuite. taiñuucuite.baxo hombre en sus cosas taiñoho

inindahi, iniñuuyu.

B. A N T E E.

Beca, huatu. Beço, o labio ñeeyuhu,Beçote que ponian los yndios.vide, despojos,

beço oradado. yavuiindi, dzaa.beço grande. yuhucoco. yuhucuita.baço pequeño. yuhuyadzi, yuhuhuisi.beço torcido. yuhuyaqua, nicuvui

yaqua. nicuvuiyoho.beçudo de grandes beços. tayyuhu

coco yuhudzahua, yuhusihi.beçudos de grandes beços no cai-

dos sino como de perro. tayyuhucani. tayyuhudico tayyuhutinduu

bella cosa. sahuii. sadzacu.bellota. chindutnundii.beleño piciete. yno. yucuino.bendezir algo. yoquidzayyndi. fu-

turo. cadza.bendita cosa sanicuvuiyy,bendezir a otro. vide. alabar a otro,bendezir lo que comian los yndios

antigua

folio 34r column 1

antiguamente. yodzocondinuuñuhu, yoquidzayyndi, yoquidzadzohondi. f. cadza.

beneficiar plantas. yotaainindi, yosi-tondaandi, f. coto.

beneficio hazer merced yosininda-huindita. f. qni. yocuvnindahuiinin-disita.

beneficio tal recebir. yonihitahuin-di, yocaitahuindi, yocaindatundi,

benigno hombre, taindahuiini. taiquaiini, tayñoho yocoini, taiño-hodzadziini,

beodo vide borracho,berça, yuvua,bermeja cosa, sayaha,bermeja persona, taiydzi, yaha,bermejecerse el rostro de afrentado

o enojado, yonacuchinunndi, yo-nananundi, tendaha, tendahayonacuchinuundi, yonadziconu-undi. yositosatundi, yositodzicon-di, f, coto,

bermellon, ñuhuquaha. ñuquaha,berraco, quenequeteyee, quenecu-

vuitata,berros, yuvuasiteyahua,berrugas, ticai,berrugas otras nuquete, tenuuquete,berrugoso, taynicanzticai, taynisi-

naticai,besar, yotaatuvuiyuhundi, yotaayu-

hundi,besarse juntando las bocas. yodza

tnahayuhutnahandi, yosasininoyuhutnahandi, f, f, casi, yosadzini-noyuhutnahandi,

bestia de quatro pies, queteyosican-daye. quetesicandaha, quetesica

folio 34r column 2

ñuhu.bestia fiera, quetedzaa.bestia de carga, quete yosidzo

dzidzo,bestia lerda que no siente la es-

puela quetenayosini yyo quetenavhuinee,

bestia que no sabe de freno, quetenasiniyyoyuhufreno, quete nav-huiyuhu,

bestial hombre, tainaha taiñatnuniini tayninduvuidzavuatnahaque-te, tainañohoini, nayevui,

betum generalmente, sadzatneeta -daca, sacaqtadaca,

betun, vide. engrudo,bever, yosihindi, f, coho,beuer mucho, yosihquaha, yosihi

yyondi, yosihinanandi, yosihichitundi.

beuer toda el agua o el vino, yosihin-doco, yondoyonaindocondi.

beuer como en el maguei . yosihini-nonditnuqhu.

beuer convenencia. yosihinditnu-quu.

beuer con la mano arrojando elagua en la boca, yodzacaacavuayuhundiduta, yodzacaacoyondidutayuhundi, yodzacaanditandidutayuhundi.

beuer de bruças, yocootniñoyuhun-diduta yocoocavuandayendi du-tayosihindi.

beuer purga, yosihindiyucucai-siyo,

beuer ponçona, yucusatuyosihindiyucusihinahayosihindi, futurocohondi,

E 2 beuer

folio 34v column 1

Beuer en muchas tauernas, yosadzasiindi sasitotechi, yosadzasiindi,

Beuida de cacao. duta dzehua, dutadzehua nina duta dzehuañuhu,dzehuaticoo, dzehuaninandico.

Beuida de maiz morado, duta cayatuta caya.

Beuediços, Veneno. yucusatu, yucusaninahayucusidzu.

Bevedizos dar para matar. yodzaco-hoñahandi yucusacuvuinahata yo-dzacohoñahandiyucusatu,

Bexiga. de animal. dzadzate.Bexiga de la orina. sañoho. dzadza.

ñonodzadza.Bexiguita por auerse quemado. teque-

ye, siñeyende.Bexiguitas tales salir. yositatique-

ye, futuro. cuta,Bexigas que se hazen del trabajo, chita,Bexigas tales salir. yositachita,Bexiguitas que se hazen con el jabon

iñonamateiño.Bexiguitas que se hazen alrrededor

de alguna llaga. teyavua.Bexiguitas tales salir, yositandaa, ti-

yavua, f, cuta, yocuhuiteyavua.Bezerro, ydzundequeyeq, ydzunde-

quachi.

B. A N T E I.

Biuora, coocaa cootayu. cuchicaacoocaaquaa, coocaacuisi,Bien nombre. huaha, dzicohuatu

Bien aduerbio. cuvui, nicuvui verbigracia, cuvuicachidi. bien lo puedo, dezir

Bien se hizo. dzohuatucanicuvui,

folio 34v column 2

dzohuahacanicuvui.Bien esta, nacoodzavua. nacuvuidza-

vuahuaha, dzavua, nacoodzavua-ni. huii. ama.

Bien esta, que dize el menor al mayordzevuito

Bienauenturadamente. tnuhusicain-datu, tnuhusicaihuidzondatu. tnu-husicaindahuindatu,

Bienaventurado, tainicaindatu, tainicaivuidzodatu tainicaindahui datu,tainicai tahui.

Bienauenturança la gloria, sacoocandata neccaaqhu, l. neenducaaqhu sacoocandacuiita, sacocaindatucuiita .

Bien criado y doctrinado. tainisanun-dichi tay nisanutuhua. taynisanucasi. f. quanu,

Bien criado cortesano. taycahahuiitai cahatoho. tay cahatuhua. yon-dayendudzu. yocahata.

Bienes de fortuna, yahui catandisasimaindi, sayyosindi.

Bien esta basta, dzavuani, nacoodza-vuani, nacooni,

Bienes del cuerpo. sandai sandatnudzehedzoco. sasicaahuii. sasicaahuayu.

Bien estar o quadrar algo. yosatna-ha. f. qtnaha yonatuvuihuaha, yo-natnaha, yonutnaha, yonatavui.

Bien esta otorgando. nacuvuidzavuahuaha, dzavua, ama, huii a centroagudo.

Bien esta otorgando que dizen lasmugeres, huii, acento graue.

Bien hazer a alguno. vide. beneficioBien querer. vide amar.

bien

folio 35r column 1

Bien quisto. taiquaiini. taiñohonda-ye ñohoteteini. tai yocachihua-hata. taisinihuahata & vide acre-ditado.

Bigotes, idzinduvua. idzindico. idziyondainani.

Bilma poner, yodzacaanuuñahanditnumieachi. yosaqndi tnumica-chi. saqndidzusa futuro, caq.

Bisaguelo. siisanino.Bisaguela. sitnasanino.Bisnieto. dzayadzucua.Bisoño en la guerra, nouicio en ella.

taidzoicaee sahayecu, tay ee sa-hayecu. taidzoicahooquahaiecu

Biua cosa, sasindito sasitacu.Biua cosa como hombre diligente,

sañohotacuini, sa ñoho cuvuiiniBuar de conejos. yavuiidzo, yavui

yondevuiidzo.Biuir, yonditondi, f. condi, yyondi.

futuro, co,Biuienda por vida o modo de viuir

tracto. tniñota. huisita. dahuitaBiuir para siempre. yyocuiindi. f. coo

yondito. yotacucuiindiBiuir por morar, yyondi, f coo. yosi-

candi. f. caca,Biuir pobre. yyonda huindi. yosican-

dahuindi. y por metaphora. dzoyecadzocuvuini. dzoneña yoqui-tu yotuvui yyondi. ñatuvuininidzavuayucua yyondi, ñatuvuisayonai sayehendahandi, ñatuvuisayeheyuhundahandi, ñacuvuiñacanuyyondi ña nihica, qquaiqcoondaha, dzocuvuituvui dzocuvuiquitu yyondi,

Biuir en peccados, yondihindi yona

folio 35r column 2

yonañundi quachi ydzimihi. yodzacaninondi ñuhuhuisi, yodzacaninon-di ñuhu ñuyaca teyachi. yodza-caninondi. yosicandi, todo es pormetaphora. yosicadzanandi f. caca

Biudo. taininduvui cai. tainindai cacataininduvuicoyo cai. tainindu-vuiquaa. taininduvuiee. tainindu-vuindahui, taicai

Biuda. ídem. añidiendole ñahaBiudo o biuda hazer a otro. yonda-

dzacaiñahandi. yondadzacoyocaiñahandi. yondadza quaañahandi

Biuir con dolores o enfermedadesininoquahiyocuvuindi.

Biuir virtuosamente, yosicañuhuyosicadzadzi yosicaiindi, yosicaquaindi. f. caca,

Biuora. supra.Biuora muy ponçoñosa coocata,Biuora que atrae los animales con

el rresuello. coo catacaasiña,Biuoreznos. coodau. cooyeq.

B A N T E L,

Blanca cosa. sacuisi.Blanco mucho, yyoqueye, yyoyaa. yyocuisi.

Blanca cosa en gran manera. queyecuisidzami, dzavuatnaha yuvuicachi. dzavuatnaha tiyee yavui l.tecooyeeyavui.

Blanco ser. yocuvuicuisi. yocuvuiyaa. yocuvuiqueye. yocuisi.

Blanco hazer. blanquear. yoquidzacuisindi, yoquidzaqueyendi.

Blanca persona, de su naturaleza. taiydazi.

E 3 blan

folio 35v column 1

Blanquezino por enfermedad, videamarillecerse.

Blanco de los ojos. taytenuucuisi,Blanda cosa. sahuita.Blando de carona, queteñadziiñee.Blanda fructa de muy madura, cui-

hininacuhua,Blando de coraçon. taihuitaini. tay

yaainitaycoyoini. taydzindaini.blandamente o con tiento. tnuhu

quaini, yyni. yaani.blandear condescendiendo con otro

yoyaandi yoyaandaayuhundi. yo-yaandaadudzundi. yoyaayocui-tandi . yocuitandaandudzu . yo-quiquaindi,

blando blandeado asi, tayyodzaya-andudzu. tayyodzayaaini.

blandear la lança. neutro. ininosicotatnu. f. cuinosico.

blandear la lança vibrarla actiuo. yo-dzandayundi. yodzacuicondi,yodzacandandi, yodzanditendi.este postrero es endereçandola

blandear la espada como el que com-bida para guerra yodzacuicondiyodzacatanditatnu.

blanquear de lexos como edificiotuvuindaatuvuiyaa. yotuvuicuisi

blanquear las mieses. V. amarillecerblanquear la pared enxalueguarla.

yodzacaandidayucaca, yodzada-andindayucaca. yodzandaanuundidayucaca.

blanqueada pared. namanindaanuudayucaca,

blanquear dar lustre blanco. yonda-dzacuisindi. yodadzayaandi.

blasphemar. yocasindisisanctos. yo

folio 35v column 2

yocachiquadzundi. yocachiyechin-di yocachinahandi. yocachisisi

blasonar jactandose de su linaje . vi-de. alabarse.

B. A N T E O.

Bobo. tayñatnuniini. tayyositonuunano, tayyositonano. tayyositonano , tayyositonuunde-hui, taynuundehui taynuuyee.

bouear. dezir bouerias, yocahana-handi, yocahanahondi,

boca. yuhu.boca de estomago, nuuini.boca seca tener de sed . yoyechiyo

yaayuhundi, yoyechiyocayayuhundi. yoyechindodzoñeeyu-hundi.

bocado de vianda. eeyuhu. eetahui.eedzitne.

bocado sacar mordiendo, yosasinda-andi. f. casi. yocahundaandi,

bocados dar mordiendo a otro. yo-cahundaañahandi yosasindaaña-handi, f. casi,

bocal o brocal de pozo. yuhunuman-duta. yuhuyende.

boca arriba estar. yodzonduvuanu-undi. f. codzo.

boca abaxo, yondayendi, f. con,boca arriba estar hechado, caandu-

vuandi, f, cavua,boca abaxo estar hechado, caanda-

yendi, f, cavua,boca abaxo poner vaso, yosaninda-

yendi, f. cani.boquiroto parlero . tayyuhudata,

tayyuhucahi yuhundasa tayyuhutnuhu.

folio 36r column 1

tnuhu.boquihediondo. tayyosahainiyuhuboquihundido. tayyuhucondo . yu-

hutnema. yuhuyende.boquifrunzido, taynidziiyuhu.bocacho o bocon . tayyuhuquaha.

tayyuhucocoyuhucanu,bochorno, cani. ini. quesi.bochorno hazer. yocoocani. yochi-

dzocani, yocooquesi, yyoini, yñeyoco.

boçal hombre. taydzaha.boceçar o bostezar, yodzayehuandi.

yodzayehuacanindi, yodzacaayehuandi.

boço de barba. ydziyuhunino.bodas. sasidzatnahandaha,bodas lugar de combite. huahinina

tacataynatnahadaha, huahiindu-vuitnonota, f. cuinduvui,

bodega. huahiiñequedze vino. hua-hi sañohoyutnuñuu.

bodoque, ñuhusii,bodoques tirar con zebratana yosa-

sinditnusii, futuro cusi, yotevuin-diñuhusii,

bofes, inidzee,bofeton, sacatunuu.bofeton dar. vide abofetonar,bogar remar, yodzacacanditnun-

doo.boyada manada de bueyes, ydzun-

dequeyonataca. eetacaydzunde-que, ydzundequecahi.

boyerizo. tayyondacaydzundequebola de madera, yutnutinduu,bolar, yondavuate, yosicote, futu-

ro cuico,bolar o bolear la manta con el aire

folio 36r column 2

como las velas. yondavuadzoo,yondachidzoo, inditasico, f. cui.inditandachi . f. cuita,

bola para jugar a la pelota, ñama.bolar reboleando, yosanindisite, yo-

sasandisite, f. casa . yocanindisiteyoquidzidisite.

bolar cogiendo carrera yondavuasahatedzina,

bolar remolinando . sasicocuiyeyon-davuate nucanu decanuyondavua-te. nucuicodecuicoyondavuate.

bolar haziarriba . caacaayondavua-te. quandaacaacaa.

bolar haziabaxo, caacaasandavuateyocoo.

bolar alrededor, yosicocuta, yon-davuate, f. cuico,

bolar hazer a otra cosa . yodzanda-vuandite,

bolar alto el paxaro parandose enel aire. yondaacuitaninote, nuutachi, yondaacuiconinotenuutachi.

bolar tan alto que apenas se veedzohuihininituvuinuu inditate,dzohuiidzosaniyotuvuiinditate,

bolar por arte en bolador, yosicoya-handi, futuro cuico

bolador tal para bolar, yutnusicoyaha,

bolos jugar. vide jugar a los bolos.bolos, yutnutneenduu,bolo mayor hacho. yutnuindodzo nuu.

yutnuyocuvuindotobolquear vide buelcos dar.bolsa. ytne.boltear. yosiñeticoochindindi.

E 4 futu,

36v column 1

f. cuiñeyosaniticoochindindi . fu-turo. cani.

Boltear de aqui para alli dando buel-tas por el suelo. yosicotuvuindi.yosicondiindi. f, cuico.

Boltear el palo con los pies. yoqui-dzasiyoyutnundi. f. cadza. yodzacuicondiyutnu.

Boltear los muchachos dos junctospor el suelo asidos en vna mantayosidzoquedzetahuindi yosidzon-duvuatnahandi . f. cuidzo. yosaaduvuasatatnahandi . f. caan. yosi-dzoquedzetahuitnahaadi . f. cui-dzo yosaniquedzetahuitnahandi,futuro cani.

Boltear de otra manera, poniendola cabeça en el Suelo. yosaniticoochindindi. f. cani,

Boltear de otra manera. yosaniti-cooyandendi. f. cani. yondoyon-didzosahandi, yanacayendi.

Boltear dos o quatro en vn palo co-mo cruz, yosicondavuandi . futu-ro cuico.

Boluer lo prestado en especie. yonacuhuandita, yonatasindi. yosicotniñonaandi, f. cuico, yotniñondi-condi. yondicotniñonaandi.

Boluerse lo prestado. yondicocohoyonduvuinaa.

Boluer a los peccados dexados. yo-nanducunahatniñondiyecaquachi.yonachihinahatniñondi yecaqua-chi dahasahandi.

Boluer lo de dentro afuera comovestidura, yosicocoyondi yosicon-didzondi. yosicocaqndi yosicona-hindi. f. cuico, yondicocaq.

folio 36v column 2

Boluersele los ojos al que muere. yo-sicocohoyyanuundi yondaaniniyyanuu, yonadzahiyyanuundi.

Boluer en si el desmayado. yoondetu-vuiinindi. yondetnooinindi, yon-deyahiinindi, yonatacuinindi,

Boluer atras el agua que corre. yo-nanandodzoduta yondicocavuatayondaandodzota.

Boluer el rostro enojado, yosicona-hidzinindi.

Boluer a mirar. yondicocotondi yosicocotondi. f cuico yosiconainuundi,

Boluerse del camino. yondicocavuan-diichi.

Boluerse de donde auia ydo. yondi-condi. yondicocavuandi.

Boluer a alguno del camino. yodzandi-cocavuandisita yodzandicondisita

Boluer el pensamiento diuirtiendo-lo a otra cosa. yonatuhuiinindi. yo-sicocavuainindi,

Boluer lo de arriba abaxo yosicocanindayendi . f. cuico . yonacanin-dayendi . yosatacaandayendi.

Boluer algo bocabaxo. yosanindayen-di. f. cani, yotasindayendi. yocoocanindayendi.

Boluer lo de abaxo arriba, yosicoca- qnduvuandi, yondicocaqnduvuandiBoluer las espaldas a otro, yosiconai

dzequendinuuta yosicocatadze-quendinuuta dzosatayosicona-hindinuuta

Boluer la cabeça mirando de propo-sito yositodziñendi, yosicocotoyaquandi yosicocotodziñendi. yosi-cotninonuundi. yosicochihinuundi

Boluer a mirar haziarriba, yondoyo

folio 37r column 1

cotoquehendi.Boluer lo de atras adelante como ves-

tido, yosicocatadzoondi. yosicotniñodzoondi.

boluerse a vn lado de enojado. yodzacuitanuudi. yosicocatanuundi.

bouer la cara por no ver a otro. dzodzuhua yosiconainuundi. dzotu-cusiconainuundi.

boluer la enfermedad, rrecaer. yo-nacuhuindi. yonacandaquahindiyondicocavuaquahindi. yonaco-nonuuquahi, yondaisahatucuquahi.

boluerse de otro parecer vide arre-pentirse.

boluer a otro de otro parecer. yona-dzandicocavuainiñahandi. yona-dzatuhuiniñahandi, yosicocaqiniñahandi. f. caq.

boluerse del vando contrario. yosi-cocuiñendi, yondicocuiñendi. yo-sicocoondi. yondicocoondi,

boluerse los filos al cuchillo. yocaicohonuusi yosacoondadzinuusi f.qcoo. yosivuicoho. f. quevui. yosi-yondiyenuusi yocuvuinduhunuu-si, yocuvuidenuinuusi. yocuvuidzitninuusi.

boluerse en nada. anihilarse. yondo-yoñuhundi,

boluer la honrra rrestituirla. yonda-dzahuahanditnuhuta. yondadzahuisanditnuhuta. yonadzahua-tunditnuhuta,

boluer algo en otro lenguaje yodzan-dicocavuandi. yosiconaindudzu

boluer rrespuesta darla. yodzandi-cocavuandindudzu. yonadzahui-dzondi

folio 37r column 2

boluer rrespuesta traerla yondena-indi, dudzu quandinaindidudzu.

boluer el coraçon a Dios. yondicocavuainindinanastohonDios

Bollicio o alboroto. saicuvuihuaa,sasicatni.

Bollo cozido en las brasas, dzitati-cooniyatnanuuñuhucayu.

Bollos que hazian en las fiestas delos demonios. dzitacoho;

Bomba, yutnusanatavuatanduta. yu-tnudzananatanduta, yutnusasa-tenduta,

Bonança en la mar, sacaandadzeduta,bondad. sahuaha. sadzico, sasicuvui

huahadzico.boñiga, yehuiydzundeque,boqueada, sasinandecayuhuhooni.boquear, yonandecayuhundi.boquituerto. tayyuhuyaqua, tayyu-

huninacuiyo tayyuhuyoho.borbujear el agua. vide, alborbolasbordar o braslar. yoquicuhuisindi.

yoquicutadzidi yoquidzahuisindibordada cosa. saniquicuhuisi. sayon-

decuhuisaniquicutadzi.bordador. tay yoquicuhuisi. tay yo-

quicutadziborde yuhusi. siquisi.bordon. tatnu.bordon con rregaton, tatnuyeheborla. teyata, (caasahasi,borra de paño, idzisahidzoo. idzina

dzatadzoo.borra de tinta dzehui,borrachear medio modo yodzasiin-

di, yosinindi.borracho este tal, taidzasii. taisini.borracho vn poco. tainiquinininde

borra

folio 37v column 1

Borracho no estar sino en su juizio quan-diyendi.

Borraja, idem, l. yucundavua.borrarse escriptura, yodzandoondi

tutu. l. tacu,borrar algo a otro como su nombre

yodzanaandisita,borrar o quitar alguna señal. yodzan-

doondi, sayondaatnuni, yodzan-doonditnunidusa,

borrego, tecachidzuchi, tecachihuatuborzegui, ñeesacuinosaha. (tuborron que cae en la escriptura, tnooni-

coocavuandodzo nuututu tnoonisatindodzo,

borron grande, tnoonicoocodzoyucu nuututu,

borron que cae en diuersas partestnoosanicono,

bosque, yucuysiyutnucahi, yucuisinaayutnu. l. caanaayutnu.

bosque muy espeso, yucuñuhu, yu-cunaa, ducunaa, ducuyavui,

bossar. vide bomitar,bostezar, vide, boçeçarbota para vino, ñeesacoho vinobota, calçado, ñeesacuino sahabotana de cuero. yutnucuta, sinuco-

hoñee,bota hinchada. ñeenisacohotachi.

ñeenisacututachi, ñee nisacuiñetachi, ñeenisachitutachi.

botar pelota. yodzandayundiñamayosasandiñama yosanindiñama,

bota cosa como cuchillo. sanduhu,sandehui, vide boluerse los filos.

bote de conserua. quedzedzuchi. co-hosahuidzi,

botica. huahitatna, huahiyucutatna

folio 37v column 2

boticario que las haze. tai yoquidzahuahayucutatna.

boto de ingenio, tayñacasiini, taite-quequeini tainduhuini.

boton o botadura de arboles. deyeyutnu. numayutnu

boton de rropa, tinduu . saquehedzonobotones poner en la vestidura. yota-

andicondi, yochihindicondi, yo-chihinditinduu.

boton de fuego, caatinduu. sayotaatacaaini sayotuvuitacaaini, sayo-tavuitacaaini

bouerias las que se dizen. dudzunahanaha dudzunaho.

bouo. vide bobo.boueda de lglesia. huahininacaye

yuu. huahininatnahayuu, huahininañuyuu.

boueda hazer, yonadzacayendiyuuyonadzatnahandiyuu, yonañundi

bouo hazer o tornar a otro, yoqui-dzanahañahandi, f, cadz,

box. arbol. yutnuyocoquaaboz por fama, tnuhuyositanino, du-

dzuyositanino.boz, del que bozea, dudzuta. sacanata,

sasicanata,boz, de campana dudzu campana.boz de tronpeta, ide,boz rrezia para cantar, dudzundai

dudzusaa. dudzunihi,bozear. yocanandi, yocanayyondi,

yocanasaandi. yocananihindi,bozes dar a otro. yocanandisita,bozear a la luna los yndios a la luna

en su gentilidad, yocahuitatnu-hucani.

boz rronca, dudzundasa,bozes

folio 38r column 1

bozes rroncas dar, yocanacadzidzu-qndi. yocanatnuyoondi. yonda-yutnuyoondi. ñacanucadzuqndiyocanandi, yondayundadzindi.

bozinglero. tay yocana saaca, canan-dasa yocanandai:

bozear mucho contra otro aclaman-do. yocanasiindi. yocatudzitandinuuta. yocatundahandi.

bozina de caracol grande. yee.bozinero el que la tañe. taiyotevuiyeebraça medida eedaha. eecuhuadahabraçada del pecho a la mano. cuhua

tandadzavua, eendaha. cuhua si-yodzoco.

braçada de leña o yerua, ee numi ital. tutnu

braçalete para bailar, dzavuitniñodzachiyoquivua. dzavuiquivua. dza-vuisacohochiyo quivuayodzocuii

braçalete de oro dziñuhusacohochiiobraçear meneando el braço. yondo-

yonaidahandi. yodzacuicondahandibraçear tirando, yodzacanasaan-

di, yodzacananihindi. yodzaqhusaandi, yodzaqhunihindi.

braço daha.braço del ombro al codo. chiyo.braço del codo a la mano, daha,bragas, satu. sainino saha,bramar. yocanasiindi. yondayuye-

hendi,bramar el animal, yondayutebrasa. ñuhucayu.brasero. nuhunuhubrasero pequeño, cuu,brasil arbol yutnuñahubraua cosa. dzaa,brauear. yoquidzadzaandi. yocuvui

folio 38r column 2

dzaandi.brauo ombre, tay yyoini. taidzico

ini. taidzichiini tay dzaaini.breña o mata grande yutnundii. dii

nuhu.breton de versa. dzitu yetuyuvua,breuaje. duta. anidiendo lo que es.breue cosa, sañacani. sacuite,breue sermon. catnunicadudzu. dza-

hayuhuni. yninoichinidudzu.breuedad de vida. o tiempo, ñuunuu

ñuundisiñayevui.brio tener, yyoqueyeininti. ñuhui-

nindi. tneniinindi.brio con que se haze algo, ñuhutne-

niini sayoquidza,brisna de algo. sahi, añadiendo de que

sahidzitanisivuicohosahanoho.brocado, dzoodziñuhu, dzoonico-

nodziñuhu. dzoonisacuvuadziñu-hu. dzoonicuvuidziñuhu,

bronca cosa. ñahuiibroquel. yusa caa,broslar vide bordar,brotar los arboles, vide abotonarbrotar o abrirse las rrosas. yosaaita

yondeca, yondasi yocana,brotar o apuntar la maçorca del ma-

iz, yotahuiidza yosaaidzabrotar la yerua del campo, vide, uer-

deguear,bruñir, vide alisar.bruñir el suelo, yodzacusandichico

con los demas.bruñido asi el suelo. sanisisa, con los

demas,bruñidor instumento, yuudzacuii

dzadzatabruñidor, Oficial tay yodzacuii,

bru.

folio 38v column 1

Bruto o bestial hombre. tay ñacahatnuni. tayñayonahatnuni. taidzocaayucuca tayñandiiini taiñacui-yaini.

Bruxa o bruxo. tay yuhutadzi. tain-dicatadzi. taitadzi. taindicatidzichi

bruxo que engaña en dezir que se buel-ue leon. taysanduvui. tai ñahaque-te tai sandacu.

bruxula o puente de arcabuz. dzitnitnusii. sasitocuitenuutnusii sayo-dzonuusii

bruxula tal poner, yochidzondidzi-tnitnusii

buxula estar puesta. yodzo tnusii,futuro codzo.

B A N T E V,

Buche. sitecanu.Buey, ydzundeque. quetesitu.buelcos dar yosicocavuan-di. yosicocuisindi. nundiidendiin-di. yosicotuvuindi. yosicondiindinutuvuidetuvuindi,

bueltas dar enrededor estando enpie, yosicocutandi. f. cuico.

buelta cosa como pan. sanisicocaqtabuelta cosa debaxo arriba. sasindi-

cotasinduvua sasindicotasinuubuelta dar. yendo rrodeando algu-

na parte. yosicocutandi. f. cuicoyosinonduundi

buelta la rropa lo dentro a fuera. sanindicocaqnuusi, sanisicocavua

buelta de dançante. sasiconuu §nuusibuena cosa, sahuaha, sadzico.buena cosa. mucho, yyohuaha. yyo

dzico, yyocanda, yyodzacu.buenamente. tnuhuquaini, dzevui

folio 38v column 2

dzevuini. huatuhuatuni, mañuma-ñuni. dzevuidzevuininicuvuidzu-chihuaha.

bueno estar de salud. yyosaandi, yyodaindi . yyohuahandi .

bueno estar algo como lo queria dzohuatucanicuvui.

buena voluntad tener a otro. yocu-vuihuatuinindisita . vide, amar.

buen tiempo hazer iñehuatu. iñehuaha, f. cuine.

buen lugar. sacaahuatu. sacaahuahabuetago. inidzeebufar el gato. yosiñate.buharro. tadzu .buhiyo, huahiita. huahitiyahua. hua-

hidziñe huaytiyee, huahitodzo.buho. tenumi, simaa (todzoyai,bulliçio o rrumor de gente. sasicaa

huaa. sasicuvuihuaa.bulliçio o alboroto de gente. sasi

dzoonino.builliçioso hombre sin rreposo. taiña

coocoodzadzi, tay dzohuisica sa-sica, taisahateñoo, taynucahi. tainucotode coto.

bullirse algo. yosichi, f, cuc, yocanda.bullirse algo temblando. yoneheyon-

dayu. con los demas.bullir los gusanos, yocanaquetetin- dacu.bullir la arena yocanaquete ñute,

yocanacoyoñute, l. ñuhucuchi.bullir gente en el mercado. yonataca

tayahui. yocuvuitniitayocuvuin-datneta.

burbuja de agua vide alborbola.burbujear el agua, yoquetenduta.

yosidzonduta, f. cuidzo. yocanañaha

folio 39r column 1

ñahasanuu, ñahasasini, huahiñaha sadzicocoñoBurad lana . idzindacui, ydzidzaa,

idzindaye, idzindoco.Buburla burlando pararse peor algo

dzequedze quenisiyosaha . quaiquainicuvuicahui, yaayaanicaisa-ha, nicuvuicahui .

Burlando hazer o dezir algo, dzequedzequeyocachidi, tnuhudzeque cayocachindi, yonducudzequendi,yocahadzequendi,

Burlar a alguno no dandole lo quele deuian. yosanindahuiñahandi.yocuvuidzequendi yodzanda-huiñahandi,

burlar de alguno riyendose del. yo-sacundaañahandi. f quacu, yosiniyechindi, yosinisisindi. f. qni,

burlar engañando a otro, yocuvuidzequeñahandi, yodzandahuiñahandi,

burlar de palabras, yochihidzequetnahandi,yocuvuidzequetnahandi.

burlar de manos yodzadzequetnahandi.burlar los de otro dandose del codo.

yochihindahatnahandisita. yotaanda-hatnahandisita, yodzacan-datnahata.

burlando dezir algo como en despre-cio, yocachidzequeyocachisisindi.

burlar de otro quitandole la silla pa-ra que cayga, yocootasiyyuña-handi.

burlar de otro yendole a dar algo y e-sconder la mano. yodzasiyoñahadi

burlado asi ser. yosiyondi.burlar de otro diziendole malicias

solapadas, yocanayocoñahuaha.yuhundisitayocachiyechindisita

folio 39r column 2

burlon jugueton. taydzeque, taydzocaadzequeca,

buscar generalmente yonducundi.buscar por todas partes. yonducu

dziyondi, yonanducudziyondi,yonanducunanidi .

buscar haziendo yuquisicion. yondu-cunanindidudzu, yonducudziyon-didudzu,

buscar procurando con diligencia.yodzatnaniinindi, yonducuneecaacandi. yonducutnaniinindi.

buscar mirando, alrededor, yodzacacanuundi, yositoneecaacandif. coto yodzacononuundi, yotasinuundi, yotñinonuundi,

buscar de raiz la verdad. yonandu-cundi, dayohodasahasi,

buscar y hallar asi la verdad, yosatna-handiyohosi. yosatnahandi, saye-hesahasi, f. qtnaha.

buscar por rastro. yonanducundisahata, yonandunuhuquetendisahata. yonaducundisahatañohoichi yonaquaitnunindisahata, yo-naquaicuhuandisahata, yodzanucuvuindicuhuasahata. yodzanutnahandicuhuasahata. todo espor metaphora.

buscar en todas partes y lugares. yo-nacañundi, yocacucavuandi. yon-ducuñahandi, yocaisiyondi. yonan-ducuñahandi, neecaaneeisi yon-ducundi nacañunadzucuyonducun-di. yocacunditayocacucavua.

buscar algo con mucha diligenciayonanducuñohocoondi. yonan-ducuñuhuiniyundi, yotaainindi.yodzatnaniindi. yoducuinindi

yonan

folio 39v column 1

yonanducudziyondi, yonandu-cunanindi.

Buscar piojos vide espulgearse.Buscar escaruando como la gallina

yoñooninondi, yonducundi.Buba dzichi, deye, deyedzichi deyen-

dusi, quahiñuhundii. deyeyendedeyesatu, (dzichi

Buboso. tayeanadzichi. tay ñoho dzichiBuzano que anda debaxo del agua

tay sivuinduta. taisivuidusiinindu-ta, tay yosinoniniduta.

Buzano entrar en el agua, yosivuin-duta sivuindusindiduta, f. que-vui, ininduta.

C. A N T E A,

Cabal, lo que viene justo. dehedehedzavua. ninasinoCabal lo que viene justo, comotapadera, dzodzevuicanisaquaacuhua, nisatnahacuhua.

Cabal venir la quenta, yonutnaha,yonasinotuhua. yonasino

Cabal persona, taihuahaini, taidzon-dehecacuvuihuaha. tay dehe sacuvuihuahasita, taidzondehecasini

Cabaña. huahisacoondaaitu, todzoteyee. huahiyondaaitu.

Cabeça. dzini. dzequeCabeça cortar, yosandandidzini, f,

canda. yodzaqcavuandidzinita,Cabeça cortada, dzininisaacavua.

dzininicoocavua, dzuqnitanda.Cabeça abaxo estar, inditandayen-

di, futuro cuindita.Cabeça abaxo estar y pies arriba, in-

ditacaadayendi.Cabeçar otorgando, yocoonainuundi

folio 39v column 2

undi, yosasanuundi. yosasatnaan-di. f, casa, yocoonaitnaandi.

Cabecear llamando a otro, yoqui-dzinuundi,

Cabeçear de sueño, yocoonaitna-andi, yosanai yosanditandi. f. canyoquidzidayendi. quidzidichindi

Cabeçear con presunçion. yodzacui-codzinindi. yochidzonduvuanuu

Cabeçear haziendo señal que otro sevaya, yosaanainuundi. f. caanayyondoyonainuundi.

Cabeçear haziendo señas que otrono diga nada. yonaquanindi nuu-ta, yonaquani qua chindinuuta.yosani quachindinuuta. f. quani.yodzacuiconuundi.

Cabeça de clauo, dzinisi, tendesi.Cabeçada dar en la pared, yosasadaa

dzinindi. futuro. casa,Cabeçadas dar a otro. yosasandaa

dahandi dzinita.Cabecera de mesa. dzini mesa.Cabeçera de cama, dzinisito, saquehe

dzini, sacavuadzini. sayosahadziniCabecera que ponen. en lugar de al-

mohada. dzamayotuvui saquehedziniCabeçon de camisa. dzuq dzono sa

caandaadzuqdzono.Cabeçudo por hado. tay dzinidatni

dzininama tay ñayosainino, tayyodzatuhunino , taydzonenica.tainayosaindatu (canu

Cabeçudo de gran cabeça. taidzincanuCabeçudo de cabeça larga, taydzinicani

taidzinindico. taisdziniyeeCabeçudo de cabeça hancha. taidzi-

nicono. taidzinidzanda . taidzinitnama.

cabe

folio 40r column 1

Cabeçera de pueblo. dziniñuu, ñuunine, sacaatayu.Cabeça baxa colgar algo, yosatacaandayendi, f. cata.

Cabia caido estar. yocoocuitacaadzini. yondayendi. f. coo. (ni.

Cabellera. yooquehui dzini. quehuidziniCabello largo. de las çienes de lasmuchachas, yootutnu,Cabellos. copetillo de las muhachas

en la frente. yootnaa. tetnaaCabello de la cabeça. idzidzini.Cabello rezio idzindacuiidzidzaaCabello que dexan en el cogote. idzi

dzuma. yoodzumayoondoho. osCabellos de los papas de los yndios

yootendichi. yootecondo ticondo.Cabellos los viejos que llaman, idzi

tnumidzini. ydziyata, ydzihuita,Cabellos componerse la muger vide

peinar,Cabellos caidos en los pechos de las

mugeres por galania idzinicoocui-tadicaña

Cabellos dexar caer la muger ten-didos. yonaquete idizdziña, yona-catandodzo. idzidziniña.

Cabellos rebueltos en la cabeça es-tando trençados idzininacuiya

Cabellos componer transados en lacabeça a modo de corona yonacuiyayoondi, yosiyandi yoo f, cui-ya yondiyandiyoo

Cabellos trançar la muger. yonaqui-ñadahaidzidziniña, yonadzucuna

Cabellos rrebueltos no peinadosidzitichihi. idzidzinininacana y-dzidzinidzandu. idzidzinitaa idzidzinitetaca.

folio 40r column 2

Cabellos partidos en la cabeça de lamuger sichidziniñahadzehe.

Caber en lugar. yoquahandi.Caber dzodzevuicandi.Caberme buena suerte. huahayocu-

vuisindi.Caber como çapatos en los pies. yo-

quaha, yosanahacuhuasahandi,Cabresto. yoho, yoho yondicoidzu,Cabrestero que los haze, tay yosihi

yoho. taycavuayoho.Cabresto en el ganado. queteindo-

dzonuu, quetesiniichi.Cabildo el lugar donde se juntan. hua-

hitniño, huahinatnaytniño.Cabildo los mismos. que se juntan. taina

tnaytniño tai yonatnaitnunitniñoCabildo hazer los tales. yotnaitnu-

nitaca. yotnaitaca.Cabo o fin. sayosandehe. sayosinoca-

vua, sadzondehe dzini, (dziyaCabo o fin de vna edad, sayosatnahadziyaCabo de cuchillo. sahasi, yutnuyehe

sahasisasitneetasahayuchi, yutnuinini yuchicaa yutnuininoyuchacaa, yutnuindaaquehesahasi,

Cabo de cordel. nuuyoho.Cabo de candela sahaite, ite ñañuCabra. didziyu . tecachidziyu.Cabrero, tay yondacadedziyuCabrillas constelaçion. yuqh,Cacao, dzehua.Cacao grande, dzehua nano, dzehu-

andoo. (ñaña.Cacao hancho. y blanco. dzehuañañaCacao beuida duta dzehua.Cacao tostar. yodza yatnandi, yo-

dzacayendi,Cacao mondar, yodzacuiindi.

caca

folio 40v column 1

Cacarear la gallina. yosacuyondayudzichite yondayu. yosacutnañu-te, yondayutnañute yondayundasate

Cacarear quando quiere poner loshueuos, yondayundevuite.

Caçar. yoquidzatnaandi. f. cadz. yo-sicanditnaa,

Caça presa, queteninihita, dzahatatnaa nicahita quetenitneeta que-tenicuvuidzahata.

Caçador, taindudzu tayquidzatnaañandudzu.

Caçar con rredes yosatandi yuhua.f. cata yosaqndiyuhua. f. caq.yosanindiyuhua. f. cani. yodzaqueteyuhuandi. yodzaquevuiyuhuandite.

Caçar con lazos, vide. armar lazos.Caçar fieras, yosatanduhutavui que-

te, yosatandisito, f. cataCaçar con liga. yotniñondiina, yota-

andiina. yochidzondiina,Caço de hierro. cohocaa.Caçontollo. tiyacandaye, tiyacañe-

endaye,Caçorro, avaro, tay yocuvuidzaha

ini, taindiiini, taiquacu,Cada año. eecuiyaeecuiya. tnaha

cuiya. tnaha tnahacuiya, cuiyacuiya. dehetnahacuiya,

Cada vez. dehetnaha, ee quevui eequevui. eesichi, eesichi.

Cada dia. devuindevui. duvuinduvuiyutnaa yutnaa, eequevui eeque-vui, dehetnahaquevui.

Cada dos dias, Vvui vvui quevui. v-vui duvuiquevui,

Cada mes, eeyoo. ee yoo, tnahayooCada vno, dzeedzeeta, dzeedzeetaCada qual. eeñaha. eeñahata.

folio 40v column 2

Cada vno de dos. ee ee.Cada vno dos. vvuivvuiee eeta.Cada momento. dzonoo dzonooni

dzoñohodzoñoho.Cachonda hembra de los brutos,

quete yonanducudzaya queteyondesitnuni.

Cachonda andar la muger. yosicaquadza. yosicacoco. yosicadzanafuturo caca.

Cadahalso. sitoyutnu.Cadena de oro. dzeque yoho dziñu-

huquaa.Cadena de hierro, yohocaa.Cadera o quadril. vide anca.Cadillos que se pegan a la rropa, yucu

yehedeque yucuyehe,Caducar, ñayonahatnunicandi. yo-

dzanainindi. yodzananinoinindi.Caer de alto. yocoocavuandi. yosi-

tandi. yositacanundi, f. cuita.Caer en alguna fosa, yodzucuninondiCaer de cansado . yosacavuandi. f.

quecavua, (ta.Caer en hoyo. yositaninondi. f, cuitaCaer el sol. yosinodziñedicandii. yo-

siñedziñendicandii f. cuiñe. yocoodicandii

Caer sobre alguna cosa, yosacasan-dodzondi, f. qcasa.

Caerse pared. yotnani nama. yosacasa nama. yodacandahanama. yo-coocasa.

Caer poco a poco. o yrse cayendo.quacasanama. quaditanama. quatnani, quandata.

Caer gota a gota el agua, ynditacan-deduta, f, cuindi.

Caer agua sobre alguna piedra. yocoo

folio 41r column 1

yocoocoyondodzondutanuuyuu,Caerse de su estado. yosacasandi, fu-

turo qcasa.Caer tropeçando. yosiñecasandi. f,

cuiñe. yosasandi. f. casa. yosaaquehesahandi . f. caaquehe. yosacuiñecasandi. f. qcuiñe.

Caer fiesta. yocooquevui. yosinahui-co. f. qna, ñohoquevui. f. coho.

Caerse la flor del arbol, o la oja. yo-cooita l. huisi, yocaindaa, yocoocoyo .

Caer arremetiendo con otro. yosacoondihitnahandi. f. qco.

Caer en el que antes conoscia. yonaquiinindi. yonatuvuiinindi yonucuino inindi. yosaaqniinindi f. caayosatuviinindi.

Caer en lo que se dize no atinandoantes. yonucuinoinindi. yonuquiynindi. yonucuidzoinindi, yonatuvuiinindi, yosatusiinindi,

Caer tierra de arriba. inditacoyoñuhu. f. cuindita. inditasitañuhuitasita. itacoyo. dando de golpes

Caer hazer la tierra. yodzacooco-yondiñuhu,

Caer tierra como quiera . yocoyoñuhu. yocoocoyoñuhu,

Caer en gran peccado. yositandica-vuacana. yositadzanandi. f. cuitayosatavuindodzoquachi. yocaan-daainindi quachi. yosihidzanan-di. yocahayotnanindi . yocaayo-natucundi.

Caer resbalando, yocaandi yocaani-nindi, yocaandehuindi. yocaan-daandi.

Caerse a vna parte y a otra, yonacaye

folio 41r column 2

yonanduvuandi. yonunditayonden-ditandi,

Caerseme algo de la mano, yocaica-vua, yocoocavua yondaidahandi.

Caerse algo dexandolo caer. yodzacoocavuandi. yodzacaicavuandi,

Caerse algo como cosas menudas.yosita, f, cuita.

Caerse sierra o barranca. yotnani,yocaa, yocoo.

Caerse muerto. dayosihinindi, daitasiyosihindi . yosihiqueyendi, yoni-hidzananditanditaniyosihi

Caerse las plumas a las aues . yoco-yotnumite.

Caerse la caspa. yondoyonditañeen-di. tisahandi . yonduchi yondoyodita tiyechindi. de herida

Caer nieue. yocooiño.Caer granizo. yocooñeñe,Caer hielo, vide elar,Caerse y leuantarse. yosacootuvuin-

di. yondoyotasindahandi. yondo-yocuiñendi. yosacasaninondi.

Caer de improuisso y hundirse la ca-sa, yocootnaa. yocaindita.

Caer de su estima, yonoonahandi,yondaidzicondi.

Caerme aquestas la pena . quandono me enmiendo yotavuindiqua-chi. yotnahandiquachi, yosidzon-di. q. f. cuidzo,

Caer paratras, yosacasanduvuandi.f. qcas. yonduvuaninondi.

Caer boca arriba. idemCaer boca abaxo. yosacasandayendi.

futuro, qca.Caer boca abaxo en hoyo. yosinonda-

yende.F caer

folio 41v column 1

Caer en alguna pena puesta. yosidzocavuandi sanisaqueyy yya. yosaan-duundi. yosaandisindi, f. caa.

caerme en gracia alguna persona .yocuvuihuatuinindi yotuvuihua-tusindisahata.

cagar. yocaindi. yocaindiichi. yoqui-dzacuiyandi, f. cadz. yosatendi, yo-coocoondiichi, yosiyondi, yosi-yoichindi.

cagada cosa . sanisatendaata, sanisa-tendodzota.

cagarse. de miedo. yosatesiñandi.cagar ruta de oueja. yehuiticachi.cayado. yutnutiquaye.cayrel. sasitnaa. yuhuatna.cal. caca.cal quemar. yosamindi, caca, f. camical por cernir. cacadzayu, cacanda-

ye, cacadzonee.cal cernida, cacandihi. cacayuchi,cal viua apagar, yodzandavuandi. cacacalabaça yeque. (co.calabaça medio seca al sol, yequenindococalabaça larga lisa. yequetenuu.calabaça de castilla. tiyaha.calabaça blanca y redonda. tinduyucalabaça grande amarilla. yequeñami.calabaçadas dar a otro en la pared.

yosasandaandidzinita. ditanama.yodzucundaandidzinitanuunama

calaboço vide carcel.calambre, sasicuatnondaha.calambre tener. yocuvuitnu dahandi

sahandi.calamidad, sasinandahuiñaha, sadzan-

dohodzananicalar vna razon vide alançarla.calar melon. yosasitnunindi, f casi.

folio 41v column 2

calauerna. yequedzini,calcanar, dzeye.calçar los pies. yochihindisasahandi.calçada persona. tayyehendisasahatacalçar calças. yondevuinuundi cal-

ças. yonucuinondi calças,calçado con calças. taiininocalças

taynindenuucalças.calçarse çaragueles. idem.calçada, ychiininocanu. ichicaando-

dzonino. ichiyodzonino. ychini-saacodzo.

calçada hazer. yochidzonanundiichi.yosaquendodzoninondiichinanu. f.caque. yoquidzandi ichiininocanu.

calçado. disa.caldera, sahacaa,caldo de qualquier potaje. dayu.calendario. tutuyehendahuiquevui.

tutuyondaaquevui tutuyondaasayehendahuiquevui. tutuyondaaquevui cuiya, ñeeñuhuduyudusa

calentarse al fuego. yotnunindi. yon-duvuihuidzidi.

calentarse al sol. yotatandi.calentar algo con el huelgo . yodza

quiyocoyuhundi, yodzacuidzin-diyocoyuhundi, yotaandiyocoyuhundi,

calentar las vasijas nueuas para que sefortifiquen. yodzunindi quedze.

calentar algo al sol. yodzatatandi.calentar generalmente, yodzacui-

dzindi. yodzahuidzindi, yodzadzaandi. yondadzahuidzindi.

calentar temascal. yochihindiñehe.yosamindiñehe. f. cami,

calentar orno. yosamindisitno. f. ca-mi. yodzadzaandisitno.

calen

folio 42r column 1

calentarse algo al fuego. yosiñindi.f, queni. yodzaandi.

calentura enfermedad, dzinuhu.quahidzinuhu,

calentura tener . yocuvuindiquahidzinuhu.

calentura con frio quahitotocasi.calentura grande tener. yodzaandi.

yocanacanindi. yonanacanindi,yocanaquesiñeendi.

calentura cotidiana. quahidzinuhu.sayehetnaha,

calentura sin frio. quahiyodzaayosini,calera horno de cal, sitnocaca,caliente cosa, saini. saidzaa.caliente abahando o baheando. inin-

deye iniyoco.caliente con el huelgo. sanisini yo-

co, sanicuvuiini.caliente pueblo. ñuuini.callar, yodzaquehuindi,callado estar. yoquehuindi,callado hombre que guarda secreto,

tayyuhuini. taycutuyuhu, tayña-cahanaha, tayñacahaqueye. tayñohomaaini. tayyuhundoyo, tayñohondoyoini tayyosadzininoini,tayyuhundoyoini,

callada cosa que nose divulga . sani-cuvuiyuhu sanicuvuindoyo.

callar hazer a otro concluyendole,yodzaquehuiñahandi. yodzataan-dita. yodzacoocuisindita,

callar hazer a otro como quiera. yo-dzaquehuiñahandisita,

callar encubriendo secreto. yosadzininoinitni. f. quadzi.

calle. ychi, ychiyaya, yayacaayuqhuahi, ychicaayuqhuahi.

folio 42r column 2

callos de la mano. tidzitnidaha.callos tener asi en las manos . yocu-

vuidzitnidahandi. yocuvuiyatadahandi.

callos que suelen tener las yndiasen los pies por estar sentadas moliendo en metate, sanicuvitedzi-tni, sanicuvuitenuusahaña.

calma en la mar, saninoocavuadza-dzinduta, sacaadzadzidutañuhu,

calma del sol, sasasacani, sacoocani,sacootinehe, saindiichichi, indiisa-tu. quesicadzi yocoo . canichihi.canisatuyocoo,

calmado de sol. taynichidzocani, taynitaacani, taynitniñocani.

calmarse como cauallo. decansancioyosihyavuindi, f. cuvui, yosihita-tundi. (saquesi.

calor generalmente. saini, sacani. saquesicalor natural, neñeiniñayevui, ini

huatu, inihuita, inidzevuindi,calor tener generalmente. yocuvui inindicalor del sol. caniquesi (inindi.calor hazer. yyoni,calor grande tener, yocuvuichichi

ñeendi. yocuvuiquedzeñeendi. yo-sinocatnindi, yosinocatniñeedi,yocanacatneñeendi,

calosfrios tener. yondaandodzo sa-tandi, quahiquaayehendi, yonan-dequendi,

caluminiar a alguno, yonducuyeten-disita, yotaaquachindi. yocahaye-tendi, yocahatnuhuyuhundisita,yocahayeteyuhundisita,

caluniado ser, yotavuiquachindi, yo-tavuiyetendi,

calua dziniyanda, dzinindee,F 2 caluo

folio 42v column 1

Caluo hazerse. yocuvuiyanda, dzi-nuni. nicoyoidzi.

Caluo asi, taydziniyanda taydzinindeeCalua entradas de las sienes. dzini

quasaaninitnaa. yandatnaatasi,Caluo hazerse desta manera, yocu-

vuitnaatasindi. yocuvuitnaayan-dandi.

Cama la ropa. dzoosacavuandi. dzoosacavuandisi.

Cama la madera, sitosacavua. yutnusito.

Camaleon, tiyahuanoño,Camara vide aposento,Camarero, tayyonahatnuni saqui-

dziyya.Camara hazer. vide cagar.Camaras enfermedad, sasiconuu

chisi. sasicaachisi sacoochisi.Camaras tener. yocoochisindi . yo-

caachisindi, yosiconuuchisi f. cuicoCamaras de sangre. quahidzasine-

ñe. sacooneñe.Camaras de sangre tener. yocoone-

ñechisindi. yosiyondineñe. f. coo.yocuvindiquahidzasineñe.

Camaron, ticanduta.Camaron grande. ticandoco.Camaron pequeñuelo. tiyuqnduta.Cambiar vide trocar.Cambio acto, sasidzama sasinadzama.Cambio el lugar. huahisidzama.Camellon . ticooñuhu.Camellon de piedra. cooyuhua.Camellon hazer, yoquidzandi. ticoo

ñuhu. f. cadza. yosanindi, ticooñu-hu, f, cani. yodzacaanditicooñuhu

Caminar, yosicandi, f. caca,Caminante taysicaichi. taysasica

folio 42v column 2

nuuichi.Caminar a pie, yosicasahandi. f, caca,Camino hazer, yosanindiichi. f. cani

yotehuindiichi yosaqndiichi f, caqCamino vide calle.Camino ancho, ichicahi. ychiyonde-

casica.Camino angosto. ichicuiñe. ychituuCamino Real. ychi yayacahiCamino que va por medio de here-

dades. ichiininoitu.Camino que va alguna casa. ychiyon-

devuihuahi. ychiyosahahuaui,Camino aspero y pedregoso. ichita-

dzi. ichicana ichineni ichitate, y-chiquañe.

Camino llano. ychindaa. ichihuahaichiyodzo.

Camino de ormigas. sichitiyoco.Camino de sanctiago. sichiñuu.Camino torcido. ychiyoiscotnanu,Caminar a cauallo. yodzondisata

idzu. f. codzoyondidzoñahaidzuCaminar con peligro o temor. yosi-

cayyondi, yosica ñahondi . sayu-huindi. sasicandi

Caminar rodeando. yosacuicondi,f. qcuico. saquaandi yosicondi yo-sicatnanindi. yosicatadzindi. f. caca.estos dos postreros denotan a mal fin

Caminar a las ancas del cauallo. yo-dzondicahacauallo.

Camisa. dzono.Camissa que vsan las yndias que lla-

man huipil. dzico.Camisa de maçorca de maiz . tesi-

qui, dedzi, ñamasiqui doco ñama,Camissa por costumbre tener la mu-

ger. yocuvuineñeña yondesitnuniña

folio 43r column 1

tnuniña, yonacahiyooña, yosatene-ñeña, yocoyoneñeña .

Campana. caayocanda.Campanario. sainditacaa, sayodza

candatacaa.Campanero que las haze, taytevui

caacampana, tayhuisi.Campanero que las tañe. tayyod-

zacandacaa, taytaacaa.Campanilla de la garganta. datu.Campanilla de çarcillo. o joya, ten-

de sainditadzeque dadzi dzequeinditatende, dzequeinditandadzi.

Campesina cosa. sayyo yucu.Campesino hombre. tayyucu, taiñu-

uyucu.Campo tierra llana. yodzo, yodzo-

sica, yodzoyyo.Campo donde pascen las bestias. yu-

cucaaita, itacuhu, ñuhucuhu, ñu-hu caandusi.

Can de madera. yutnu noho toto, yu-tnucahu, huahi . yutnunohohuahi

Canal, o caño. chita.Canal de madera para traer agua.

yutnusichinduta, yutnuyosadod-zoduta, yutnuyosahaduta, chi-tayutnu yosahaduta.

Canas de la cabeça. huidzidzini, hu-idzindaa, idzindaa.

Canas tener. yocañahuidzi dzinindi.Cano hombre. taidzinihuidzi, taid-

zinindaa, taiquetendaa tainique-tehuidzi.

Canas de la barba idem.Canasta. tesite, tesiyo.Canasto grande de canas. tesitesaha.Canasto otro grande de otate. yeca- tnunee.

folio 43r column 2

Cancelar scriptura . yodzacuitan-didudzu.

Cancer. quañuhu tnoo.Cancion o canto. yaa.Cancionero. tutuyondaayaa.Candado. caayondiyu, caayondadzi.Candela de cera. yteñuma.Candela de sebo itedzaha.Candelas tener en las manos. yona-

indi ite, f. cona, yotneendi ite, yni-nondahandi ite, f. cuinino, yonu-cuiñenino itedahandi.

Candelaria, fiesta de nuestra Seño-ra. quevuiyocuvui yyite ñuma.

Candela poner a otro en la manoyosanundi dahata ite, f. canu, yo-sanininondi ite dahata f. cani.

Candelero que haze candelas. tayyoquidzahuaha ite.

Candelero que las vende. taidzicoite.Candelero cirial. yntnu. l. caa tno-

oite ñuma yutnu cuindodzoite ñuma, yutnu sacuindodzoite.

Candelero en que se pone la cande-la. caacuiñendodzoite, sacotno-oñuhu, sacocatniñuhu, detnoo.

Candil. sacotnoo ñuhu, caa catnooñuhu.

Canela. yaha yaqua, yahahuidzi.Canglion. tindoho nano, sacaitan-

duta, sadzananataduta.Cangrejo. tiyoodziñe.Cañada. duhua sica duhua indaa.Canonizar sanctos. yochihitnahan-

di sanctos, yochihindico tnahan-di sanctos.

Canonizado ser assi. taynicuvuitna-ha sanctos, taynisaquehetnaha si-hi sanctos, taynisaquehendico tnaha

F 3 ha

folio 43v column 1

ha sihi sanctos.cansarse. yocuvuitatundi, yosihita-

tundi, f. cuvui, yodehuitatusindi.cansar a otro . yosanitatuñahandi,

f. cani, yoquidzatatuñahandi, yod-zanihitatuñahandi, yodzandehui-tatuñahandi.

cansarse de hablar. yocuvuitatuyu-hundi, yondehuitatuyuhundi, yo-sinitatu yuhundi, f. cuvui.

cansarse de mirar. yondehuitatunu-undi, yocuvuidzusanuundi, yon-dehuinuundi.

cansarse el lado o el pie por estar so-bre el. yosihitatundi, f. cuvui.

cantar. yositandi, f. catandi.cantar las aues. yocanate.cantar baxo. yositandadzendi, yo-

sitandatendi.cantar mas baxo. huihinino, huihi-

datne yositandi.cantar tiple. yositacuiñendi, yosi-

tandandindi.cantar alto. saayositandi.cantar mas alto . huii saayositandi,

yosaanaindi dudzuyaa, f. caanay.cantar suauemente. yositahuayu, yosi-

tahuii yositahuita, yositahuahandicantar cantares en menosprecio. yo-

sitandaa ñahandi, yocachiyechiyocachiquadzu, yochdzoyaa-ñahandi.

cantar en alabança de otro. yochid-zoyaañahandi, yocachihuahandi,yochidzoyaandita tnuhuhuaha.

cantar el gallo. yocana tiñoo.cantar el buho, yodayute, yocahatecantaro. yoonduta.cantarera donde ponen los cantaros.

folio 43v column 2

saiñeyoo, f. cuiñe, siñayoonduta.cantera de donde sacan piedra. sayo

tahuitaayuu, sayosatatayuu.cantero el oficial. taihuisiyuu, tay-

sasiyuu.canto leuantar o cancion. yotavuan-

di yaa, yocanacatadzinandi yaa,yocanacachindi yaa.

canto entonar dando las bozes a ca-da vno de los, que cantan, yocananaindidudzuyaa.

canto componer sobre lo aconteci-do. yochidzo yaandi yosaqndiyaa. f. caq.

canto llano. yaandaa, yaaquahandaa.canto de organo. yaaqmi.canto piedra. yuu.canto de canto o piedra. siqui.canton de esquina, yuusiqui huahi.cantor maestro. ñandaa, taindaa, taisitacaña hueca. yoo tnuyoo, tnuyooiyucaña maciça otate. tnuñeecaña en su lugar.caña de comer. doo. (hucaña sin maçorca. doo cusa, doo tuhucaña de mayz elada. dootnami.caña de mayz seca. ñama.cañamaço. dzamádaa, dzamatican-

du, dzamacoco.caña de poquiete. dzanuyoo, yoo-

ino, yoodzano.caña negra, vide junco.caña dulce. doohuidzi.cañaueral. saisiyoo, saisitnuyoo.canilla del braço. yequedzuchi yo-

tnahadzichindaha.canilla de pierna. idem.cañon para escreuir. yequetaatutu.caño de agua. sichinduta.

cañu-

folio 44r column 1

cañuto de caña. huau.caño de fuente. tnuquu, sacaindutacañutillo, vide junquillo.capaçete de hierro. caasacohodzi-

ni cohodzini.capa. idem.capa de agua, de ojas de palmas.

dzoocaha, dzooticu,capar a alguno. yodzacaindiyuuta.capado. tay nicaiyuu.capado inhabil para engendrar. tai

ñama, v impotente.capar carneros, o chibatos. yodzan-

daininindi yuute.caparrosa. ñuhuayo ñuhu uhua.capaz. tay yosatnahasi.capilla de yglesia. inihuahiñuhumaacapilla de capa. sainditadodzo dzuque

dzoo capa.capitan. taindodzo nuutnañu, tay

sacuvui nuu tnañu tay sacuvuid-ziniyecu, dzutuyecu, taisandacayecu, tay yodzacaiyecu.

capitanear. yocanayosisatnañuye-cundi, yodacandiyecu.

capitan de gente de paz. taidzini, taiyonahatniño, taycahatniño, tayyondacañaha, taindodzonuu taysaquiñahi.

capitel de coluna . yuudzinindaca,yuucoocodzondaca.

capitulo de libro. dudzu yocachi-tnuni, dudzuyochihitnuni dudzusatandanino, sacachitnuni, sacu-vuidzeendudzu.

capitulo lugar de consejo. huahi sayonatnaitnuni, huahi yosiyotnu-nitniño.

capon. tiñoo nicay yuu.

folio 44r column 2

capon que se da en la cabeça. tindandi, sayosicosiquidzini. sataasiqui-dzini, sataatendandi dzini.

capullo de seda. ñama.capullo del miembro del hombre.

ñeedzini inidzoho.capullo de algodon. cachiticaha.capullo de gusano que cria en los ar-

boles. ñama, teñama.cara. nuu.cara con dos hazes. tay vvui ini, vvui

yuhu, dzocahandaanicata, taydzocaandodzonica yocaha, tay vvidatu, tay vvuiyuhu, tai vvuidzaatai vvuiyoo, tai cahavvui.

cara alegre del que esta regozijado,taisitodzee, taisito huii.

cara a cara dezir algo. yocachi ño-ho nuundisita yocachicuitendi,yosasadahandi, f, casa este es ha-blar dando de manos.

cara sin verguença . tay nuudzanatay nuundee, tai ñohonuu ñañatay sanai nuu ina, tai nuu dzaca-ta, tai nuu naha, nuundeye.

cara hoyosa. tai nuutiquedze, tai nuutequeque tai nuu ñuñu, tai nuu-coto tai nuundeye.

cara arrugada. tai nidzii nuu, taynu-udzii, tai nuutadzi tai nuucondo

cara enjuta seca. nuundahua, nuuyeque, nuutuchi.

cara cosa en precio. samani sasica-yondaa, sicacatasi, sicayahuisi,

caracol. yee.caracol de escalera. huahiyee. diyo

yosiconuu, diyo huahiyeecarbon. ñuñuhu.carcax de saetas. itneduvua.

F 4 sai

folio 44v column 1

saininonduvuaCarcaxadas dar de rrisa yosacunda-

sandi, f. quacu. yosacundavuandi.yosacusacundi. yosacucuinendi.

Carcaua. yavuinisa tatañuhu, ñuhunisatatayavui.

carcoma de madera el gusano, teyo-coyutnu tequedzeyutnu. tecocoyutnu.

Carcoma los poluos, yuchiyutnu.Carcomida madera. yutnunisivuiti-

coo yutnunicuvuitequedze yut-nunisasiticoco.

Carcel. huahicaa, huahiyutnu hua-hinaa, huisi, huahidzoco, huahica-si, yacañaha, huahindahui.

Carcelero. tayyondaahuahicaaCardo. duvuaiñoCardar o carmenar lana. yocanan-

diidzi,Cardas. caacanaidzi.Cardenal de golpe. sanisinotnani, sa

nisacohoneñetnani, sanisinoca-vuatecuiño, sanicanandusa.

Cardenales tener asi, yosinotnanin-di, yosinondaandi, yocuvuitnaniñeendi, yotnaniñeendi, yosinoca-vuacuinoñeendi, yocanadusa,

Cardenales hazer a otro, yodzasinotnanindi . yodzasinondaandi, yo-dzasinocavuatecuiñoñahandi, yo-dzacanandusandi.

Cardenales tener con hinchazon deaçotes. yocaacuitandusañeen-di, yotnani, yochituñeendi. yoca-nandusañeendi, yocanatecuiñoñeendi, yochituneñetnaniñeendi .

Cardenales hazer aotro con açote.yodzacanacuitadusañeeñahandi,

folio 44v column 2

yodzatnanichituñeeñahandi. yo-dzacanandusañeeñahandi,

Cardeno o carne lastimada, ticuiñosanitnani,

Cardeno. sandaa,Cardenillo. ñuhundaa.Cardon con que cardan. docoduvua

iño.Carearse para aueriguar algo. yona

cuhuadudzutnahandi. yonacusidudzutnahandi. yonacuhuayuhutnahandi,

Carecer de lo necessario o estar po-bre. yocuvuindahuindi. yyocaiyyondahui yyondi. yosihindahuin-di. yyocanundahuiyyondi .

Careza. sayocuvuimanisamani, sayondaasica, saysindaasica,

Carestia auer de mantenimientos.yocuvuitnamandahui. yocuvuin-dahui, yocuvuitnama yondiiyosa-ñuñuuyosinoñumi quesiñuu. yon-dii yosayañuu. es auer gran seque-dad.

Carestia auer de lo necessario, sasicuvuimani yocuvuitesi

Cargarse. yosidzondidzidzo. f. cuidzoyosaaquehendidzidzo, f. caa.

Cargado estar. yondidzondidzidzoCarga. dzidzo.Cargarse hecharse sobre alguno yo-

satavuindodzoñahandi. yosanda-dzindodzoñaha, yosacoondihiñahandi

Cargar arcabuz. yotniñondi ñuhucandi, yotniñondiñuhutnusiicaa,yodzacaindinuhu.

cargado arcabuz . tnusiicaanisacohoñuhusiicaa, tnusiicaasanohoñuhu

siicaa

folio 45r column 1

siicaa, l. ñuhucande.Cargo tener de algo. yonañuyonda-

dzindi yotneeyodadzidi. nohosi-ñandi. nohosahatniño.

Cargarme algo al cuello o a los om-bros, yochidzodzocondi, yosaquen-dodzondi dzuqndi . f. caq. yosaachihindi dzuqndi.

Cargado estar asi, yodzodzocondi.f. codzo. caandodzo.

Cargo de consciencia tener. yonacuidzoyonatavuindi. yonuquehedzeque. yonuquehetnahandi, yon-daayondacuyecaquachindi, yo-nucohoyuhunuundi.

Cariaguileño. tayiñendaa, iñehuii,nicacunuu.

Cariredondo. tainuuticuta.Cari triste, tay nuucoyo,Caridad vide amor,Carlear vide aceçar.Carmenar vide cardar.Carmesi. saquahaquahaneñeneñe.Carnal tiempo de carne. quevuiyo-

sasicoño, yosasi quete.Carnal hombre vicioso. tayquadza,

taydzoeenisacuvui sicoñota yo-tadziinita, taisanducuquachicaañuuñayevui . tayyosinihuatusan-diisaquene,

Carne. coño.Carnero, ticachi. Carnero huesa de muertos. huahiye-

quendeye, sayonacusitandeye. l.yequedeye.

Carne cozida, coñonichiyo.Carne cruda, coñoyehe.Carne cozida sin sal. coñocate.Carnestollendas. vide antruejo.

folio 45r column 2

carnicero que la vende . taydzicocoñoCarneceria. sayodzicotacono, hua-

hiyocuvuiyahuicoño.carneceria matança. sasihicahita, sa

sicuvuicahita.carnudo hombre de muchas carnes

tayyondaacoño, taycanu taysan-didzocoño. tayyodzaquanucoñotaycaacanutayyocahacoño, taycahatahuataicahacodzo. este pos-trero es de grandes nalgas.

carpintero. tayhuisiyutnu, tayyosa-siyutnu.

carraspera tener. yosatuyocahudzu -quedi. yonatnahadzuquedi.

carpintear. yosasindiyutnu, f. cuifi,carrasco arbol. diinuhu. tnudiinuhu.carruscal saisiyutnundii . yucuisiyu-

tnundii.carrera donde corren. sasinosaacarrera de cauallo . sasidzaconota

cauallo.carreta. cata.carreta la rueda, yutnucata l. cuta,carretero que la guia. taysandacayu-

tnucata, taydzacaayutnucata.carrillo o polea. cata dzacaayuu.carrillo de la cara. dzitnecarrilludo hombre. de grandes ca-

rrillos. taynacuvuiquededzetne,taydzetnequende tay canudzetne

carrizo, yooquachi . yooniñe.carrizal. saisiyooquachi,carro. vide carreta.carta tutucarta.cartero. tayyosanaitutu, f. cana,cartabon. yutnusiqui,cartapacio. tutuyondecu,casa. huahi,

casa

folio 45v column 1

Casa de paja vide buhiyo.Casa de muchas bueltas. huahinisi-

cotnanu, huahinisiconuu, huahinisicocoho. huahinisiconini.

Casa que no se mora. huahiyyu, huahiyooyyo. huahiyooyehe.

Casa bazia desechada. huahinaa.Casa de Dios. vide yglesia.Casa de diablos. huahiyuqdiablos.Casa de açotea. huahinehe.Casar donde auia casas. chiyosanisi-

yohuahi, sanicaahuahi,Casa vieja, huahituhu, huahitnani,

huahiyata,Casa mudar. vide mudar.Cassarse. yotnahandahandi, yocoo

cooñahadzehe. l. yee, yocuvuita-yu, yonihiyee, yonihiñahadzehe,yocuvuinduvui.

Cassarse el señor. yotnahandahaya,yocuvuihuicoyya.

Casamentero, tayyosinonoo, taysasicandahui, tayyosaqndahui, tayñohosahandahui.

Cassado hombre. tayyyoñahadzehe,Cassada muger. ñahayyoyee.Cassmentero mio. tayñohosahan-

dahuisindi.Cassar la hija. yocuvuicadzandita,

yocuvuidzayacadzandita.Cassar el hijo. yocuvuisanundiña. yo-

cuvuidzayasanundiña.Cassarse. clandestinamente, yotna-

handahayuhundi, dzoyuhuniyo-tnahandahandi.

Cassar el sacerdote a los desposadosyodzatnahandahañahandisita.

Cassadero. sacuvuitnahandaha, sacu-vuicooyee, . l. cooñahadzehe.

folio 45v column 2

Caxcaxo piedra menuda. yunnindo-yondaa, yuunicaindaa, yuunita-huindaa.

Caxcaxo otro del agua. ñutecuchi,cuchinaña,

Caxcal asi. saisicuchinaña.Casi vide supra.Casicasi o por poco. dacuvuidacu-

vi, dzodzuhua, ñuhunica, dzohu-itnica, sacuvuisacuvui, dzodzuhu-ani dzohuitni dzohuiini, dzonooñuhunoohuani,

Casiasicomo, dzuchidzuhua, huihidzuhuadzachi, dzavua.

Caso vi. acaecimiento, l. acontecer.Caso no hazer de alguna cosa como

de injuria. ñayocoocotondi, ñayo-cahatnunindi. ñayocahahuitindi,ñayodzanoondi,

Caso desastrado. iyondahuinicuvui.Caso hazer de alguno. yocoocoton-

dita. yocahatnunidita cunceterisCaspa de la cabeça, tisahadzini.Casposo el que tiene caspa. taydzini

tisaha. tay dziniyaque, taydziniyaaCaspa limpiaa . yodzacoocoyondi,

yonacuhuandi. yonañahindi, tisa-hadzinindi.

Casta linaje. tnuhu, yaatnuhu, saye-hendico tnuhu, sichiyuq.Castamente biuir V. biuir

SanctamenteCasta muger. ñahayosaidzoho, yosa-

iii yosahaini,Castañetas dar, yodzacandendite-

tayutecuyu.Castañetas dar a otro haziendo bur-

la del. yodzacandeninindiyuhutayosahatnahandititayutecuyundi,Castiça que mucho pare, ñahayosina

casti-

folio 46r column 1

castigar de obra. yodzandohoñahan -di, yodzananiñahandi, yocaniña-handi, yodzatacuñahandi.

castigar crudamente sin piedad ña-dzuchi ñadzaña yocanindita, yo-canidzaandita, yocanivhuindita

castigar braua y cruelmente. ñayo-sico quaidahandi, yocanidzii ñahan-di, yocaninihindi, yocaninama.

castigar por metaphora, yocahin-diducuyaha ducusatu tniindu-cu sahasiqui, yondoyoyucuyahayondoyoyucusatu sahasiqui, yo-taañahandi yosahañahandi.

castigar justamente y con razon.yyotnuni yyosaha yyotnunisahamihi saha mihi quachi yodzando-hoñahandi.

castigar a otro con mucho enojo.yosatuyocahuinindi, yodzandohon-dita, yocayuinindi yocanindita.

castilla. idem . l. ñuusatanduta, siyondutacastrar vide capar.castrar colmenas. yodzacaindidud-

ziñuñu.cataratas tener en los ojos. yoquesi

ñee nuundi.catedra o pulpito . yutnu cuinino-

tay yodzaquahañaha.catedratico. taindichi yodzaquaha

dichiñaha.catorze, vide en la quenta.caudal. yahuicata, sahayahuita, sani-

nihindaata, sanicaindaa.caudillo, vide capitan.caudal tener. yyosasimayndi, yyo

yahuicatasindi, yonihi inindi.causa y el por que se haze. sahaycasahacausa occasion dar de algun mal.

folio 46r column 2

yotasisahandi, yochihisahandi, du-hu nisacuinota sanene cana.

causa ser de la sanidad de otro. yod-zacoocuisindi sayocuhuita.

causa ser de la enfermedad de algu-no. duhuniquidza yotnahaquahi

causa pedir. yosicandi ñanasaha.causa dare de lo que se haze.yotasisahandicautelosamente, tnuhu tuhuaini, tnu-

hucasi ini.cautelosamente en mal. tnuhu hui-

si ini, tnuhu ñenaini, tnuhudzan-dahuiñaha .

cauteloso y auisado ser. yotuhua-inindi, yocasi inindi, dichi inindi.

cautela prudente satuhua.cautela maliciosa. sasinihuisiñaha,

sañena ini.cautiuo. tai ninihita, taynicuvuidza-

ha, tay nicoo yucu cavua, tay ni-cuvuinduq.

cautiuar en guerra. yonihiñahandiyonihidzahandita, yocahidzahan-di, yotneedzahandita.

cautiuos sacrificados ante los ydo-los . dzini, dziniñaha dzini yecunicuvuita.

cautiuar. l. captiuar el entendimien-to a la fee, yosaindatundi. f. qua-ind. yosaquehecutu inindi sahatni-ño sinindisa, nisatneecutuininditniño sinindisa, nitnee nisicoinindi

cauada tierra. ñuhu nisitu.cauador. taysitu.cauar labrando yositundi, f, cutu.cauar tierra. yosatandi yavui, f. cata,

yosataninondicauar el agua la piedra. yosataninon-

duta nuuyuu,cauar

folio 46v column 1

Cauar la tierra, escaruandola conel pie, yosihindodzosahandi nuuñuhu , f. quhu.

Caualgar a cauallo. yosaacodzondif. caadodzo.

Cauallero. taytoho.Caualleriza o establo . huahi idzu,

huahi iñe idzu.Cauallerizo. taiyondacaidzu, tay yon-

daaidzu.Cauallo. idzu.Cauallete de pared. namaninatuvu-

indodzo, namani sandehe ticoo,namayosandehe cuiñe, doho ni-natuvuindodzo.

Cauallete de xacal . tecaninundo- dzo, tecaninatnaha dziniteyahua.

Cauallete hazer. yonatuvuindod-zondi nama, yonadzahuindodzon-di, yodzaquendehecuiñendi nama.

Cauallillo entre surcos . ticoo ñu-hu, ticoo.

Cauallillo tal hazer. yonacaninditicoo ñuhu.

Cauerna yavuicana, dzahua saindiiyavui dzahua cavua, yavuineni.

Caxon vide. arca.Caxa de escriuanias sasacuino ye-

quetaatutu, saininoyequetaatutu,caxa de cuchilios. sasicuinoyuchicaaCaxa o petaca de cañas. satnuyoo.Caxo de caxa. satnu ñohotnahainisi.Caxcajo, vide cascajo.Caxcar algo. yotahuindi.Caxcara de huebo, o fructa. dzoo.Caxcauel. chinducaa.Caxcauel de arbol . chinduyutnu,

teneñe.Caxcauel de plata. tendedziñuhu.

folio 46v column 2

Caxcauel de culebra. dziyocoo.Caxco de cabeça. yequedzini.Caxco de hierro . caasacohodzini,

caayadzi ñohotnaha, sombrero,caasacuinodzini.

Caxco de vasija. techiyo.Caxco de xicara. titáya.Caxquillo de saeta. caasacuiñendo-

zoduvua, caasacodzonuunduvua,caaindodzonuunduvua.

Caxcos de cauallo. tniiidzu.

C. A N T E L.

Clamar dar vozes. yocanandi,yocanasaandi.Clamor alarido de guerra. sa-sicanayecu. sasicanatnaayecu.

Clara de huebo . dutandevui cuisi,dutahuisidevui.

clara cosa no turbia. sadoo, yaa, cuiiclara cosa trasparente. sayondiini-

ni,sayotasanini, sayotuvuinini, sa-yoyahinini, sayocuisinini.

claramete parecer de lexos. sicayo-tuvui, yotuvuindaa yotuvuiyaa.

claridad tener el aposento. yñenda-ahuahi.

claramente por publicamente. yo-tuvuicanda, yotuvuindisi.

claridad luz. sayotnoo, sayoyahi, sa-yondii.

clara cosa de entender. satacucasi,satacuhuaha satacucuite, satacudaa, sacuvuitacusita.

clarificar algo. yoquidzavuiindi, yo-quidzandoondi, yoquidzayaadi,yoquidzaqueyendi. f cadza.

Clarificarse asi. yonduvuindoo,yon-

folio 47r column 1

yonduvuihuii, yonduvui yaa, yon-duvuiqueye.

Clara voz del que canta. saandadzisaandudzundi.

Claro sonido. saandadzisaandudzusi. saadzii. saandasa. saandanda saayocanda. sayocasa.

Claro estar algun negocio. yotuvuin-daa. yotuvuicasi.

Claro en fama, tayyeheñuhu. tayye-hedzico tay yehendudzu taiindi-tadzico. taitacuninoyyota.

Clauar algo. yodzacainiduyucaa.yosasinondiduyucaa, f. casi.

Clauar clauo en la pared. yochihindiClauo. duyucaa. (duyucaa.Clauo de especias. yahanduyu,Clauellina. yten duyucaa,Clemencia tener V. apiadarse.Clemente. tay yocuvuindahuiini.

taindahuiini.Clerigo. dzutu clerigo,Cloquear la gallina de castilla yon-

dayuyequete. yosacunañate, f. qua-cu, yosacuquahite yosacudzichite

Clueca gallina, teñoo yondayuyeqtiñooyosacunaña,

Clueca gallina questa sobre los hue-bos, tinooyodzondevui. tiñooca-dzondevui. teñoo caandadzide-vui. teñoocaandodzotaca teñooninucavuasi ñ

C. A N T E, O

Coa o pala para cauar. yata.Coa otra grande en que ahir-man para cauar yata sañu yatadzehe.

folio 47r column 2

Coa otra para sembrar yatatasitatayatadasi. yatasaquetata

Coa de hierro. yatacaa (huiCobarde persona tayyyo. taysayuhuicobarde ser yyondi. yoyuhuindi.cobdiciar algo generalmente. yon-

diyoinindi. yocatniinidi. yosate-ndi. f. quate. yodzandiyoinindi,yosicondaayosiconduundi. f. cui-co. yosihindaandi. f, cuvui

Cobdiciar persona. yodzandiyoiniñahandi. yocatneinindi.

Cobdiciar honrra. yondiyoinindique-heñuhundi quehedzicondi. quehen-dudzucoondi siñacohondi. &vi.ambicion.

Cobdiciar ser mas auentajado queotro. yondiyoinindisacuvuihui-hica. cuvuininocandi. yondiyoinindi tasi siyoñahandichihiyaha-candi, chidzondisicandi, cuvuidzuqcuvuicanuandi.

Cobertor de algo. sadzatete, sadzaquete sacotete sacodzahui.

Cobertor de libro, sacohodzucutu-tu, satniñodzucu.

Cobijar algo Vi. cubrir. yodzaque-tendi. yodzatetendi.

Cobijada cosa sayotete sayodzahuiCobrar la hazienda yendo a cobrar-

la yonatniñosahandi. yosandiconi-nonditniñondi yonatniñosinandi,yodzandacuninondi . yonandacan-disasimaindi yonudiconinondi

Cobrar fuerças el en sermon vi, areziar.Cobrar lo perdido, yonanihindi, yo-

naquaindi. yonacahindi.Cobre. caaquaa,Cocar la mona yosiñatecodzo

cocar

folio 47v column 1

Cocar a alguno yodzayuhuidzequeñahandisita.

cocos hazer por detras. yonahande-he nuundi dzequeta. l, satata, yo-quidzandehenuundisatata. f cadza

coce herida con el calcañal sachihidzeyeñaha.

coçes tirar asi, yochihidzeyeñahandicoçes tirar. vide acocear.cocear hablando, yosihindodzosa-

handi. f. quhu.cocear rrecalcando vno sobre otro

yosasaninosahandi yosasandodzosahandi. f. casa.

cocear tirando coçes hazia atrasdzodzuma yodzacaisahandi yosa-ñundi, f, quañu.

codo del braço sitendahandi.codo medida del codo hasta la ma-

no, eeyeque,codorniz. caañuhu, quetequaha que-

teñama.cofiade, muger ñono sacohodzeque

l, dzini, sacodzucu dziniña, dzamaininodzini.

cofrade, tay yehendahuitnahaco-fradia tayyehetnahacofradia tayyoquidzanani tnahasita yotnooite S. Maria, taynaquatutnaha. S.

Maria.cofradia. saquidzacanutayyadzehe .

S. Maria, satnootacata ite s. Maria,sayehetnahacofradia sasiñaqua-tutaca sancta Maria.

cofre. satnu,coger algo del suelo o en el suelo,

yonachiindi. yonaquaidicoger flores. yodzondiita. f, cuidzo

yosandandi ita. f. canda, yosanun-di ita. f. canu, yodzacoyondi ita,

folio 47v column 2

yosaininindiita. f, qua, yotneen-diita. yotneendiita

coger fructa de los arboles. yodzacoondicuichi. yonaquayndaandicuihi, yosaininidi, f. quai. yotneen-diyodza coyondicuihi.

coger o recoger los tributos. yodzatacandi daha.

coger rropa blanca, yonacanundidzoo yondaqtnanundi.

coger la muger los cabellos en la ca-beça. yonadzitaidzinino & vide.adercarlos.

coger las pesas del relox, yodzacui-conuundi yuuinditacuhua, yonadzitandiyoho. yodzandaandiyuu

coger çacate. yocoyondidahayohoyosidzondaandi. f. cuidzo

coger maiz la cosecha. yodzacaindivuiyu.

coger el trigo la cosecha, yosandan-di f. canda yosanundi. f. canivuiyu,

coger chia yosanundi quende. f. canucoger chile, yotneendiyaha, yodza

coyondiyaha.coger frisoles. o hauas. yotnohondi

dichi yotneendaandi. yodzaacoyondicoger cosas esparzidas. yonaquain-

di. yonacahindi, yodzatacandi. yocaincoger el yndio la manta rreboluien-

dola en la cinta para trabajar. yon-daachihindidzoo yosamandodzon-di. dzoo, futuro, cama.

cogollo de verdura no esipigada. de-tuyuvua,

cogollo de verdura esipigada, dzituyuvua. yutauyuvuayetuyuvua

cogollo, renueuo dearbol, numa,cogote, de la cabeça, yequedzeque.

teca

folio 48r column 1

tecaha dzeque.Cohechar al juez. yosadzindi. yuhu-

ta, f, cadzi yochihidzinoñuhundiyosahayahuiyuhundita , f. cuhuayosahadzinoñuhundita.

Cohechos tomar, yosaiyahui yuhun-di, f. quay, yosaidzinonuhundi

Coyunda. yohonee,Coyunda poner a los bueyes. yona

chihindi yohoñeeidzundeque.Coyuntura del cuerpo, sanohotna-

hayeque. sa yotnanuninoyeque nucoondadzihuaudaha, l. saha sayo-tnanuninohuau. sanucoondeye huau

Cojon. yuu (huauCojudo por capar. queteyeheyuu

quete inditayuu,Cola de animal. dzuma.Cola para pegar. dacañee tindacañeeColacion. sahuidzi,Colar paños yonacata yaandi. yo-

nacatandi dutayaa. yodzacasiyaandiColar algo. en lienço. yodzacaininin-

di dzoo,Colar algo en xicara horadada. yo-

dzasisindi. yodzacaininindi.Colcha de cama, dzooniquicucoco

dzooñuu. dzoondusa dzoo cococolchon dzoo sacavuandihi. dzoo

huitasacavuandihi,Colear el animal. yodzacuico dzu-

mate. yodzacuitadzumate.Collegir algo de alguna cosa. yonu

cuinoinindi yonuquiinindi.Colera quahidzayucuii duta quahi

ñuhu dutaquaadutacaneColera negra. dzayutnoo.Colerico ayrado, taidzichiini. tay

dzaaini. taydzicoini. tayyyoini,

folio 48r column 2

Colerico de humores. tay yocuhuiquahidzayuquaa.

Coleta de cabellos ydzidzinininatandanini, yootendusata,

Colgado estar de alto. ynditacaandiColegio ayuntamento, huahi yona

tacataydzaquaha.Colegial. tayyyohuahidzaquaha;Colgajo de vbas, eetetu, eetendate.Colgar algo. yosatacaandi, f. cata,Colgar algo como quentas al cuello

yonaquacundi yotniñodzuqndidzequeColgado. traer algo al cuello como

el rrosario. yondacundi, yosacundi.Colgar como tapiceria yosatandi.Colgarse algo quedando preso de al-

guna cosa. yocoocuitacaandi. yosacohonaindi. yosacohodzucundi

Colgada estar fruta del arbol. indi-ta, futuro cuindi.

Colica passion tener. yondiyuchisin-di. yoyechininosacuiyachisinayo-caisiyondi. yondadzichisindi.

Collacion vide barrio.Collar de vestidura. dzuq.Collar de oro. dzequedziñuhuquaa

sanduvuinohototo.Collar de perro. ñeesacoho dzuqinaCollar que vsa el diacono en el altar

sasacohodzuq.Collera, caasacollodzuqCollera poner. yotniñondicaadzuqColmar la medida. yotniñochituye-

endi, nisaacuiñeyee. nitniñondiColmada cosa en medida. sanichitu

yee. sanisaacuiñe yee.Colmada cosa que rebosa , saita

coyo sayosino casa. sayosatindaa. saitasita sainditasita sacaasate

col

folio 48v column 1

Colmena, yutnuñohondudziñuñuyutnuyotniñodudzi quete.

Colmillo. nohosiqui; nohodzaa.Colodrillo de la cabeça. yequedze-

que, dzequeColor generalmente. sanoonoo,Color colorado saquaha.Colorado sino, ñuquaha, ñoho.Color azul, sandaa. ñuhundaa.Color verde, sayadza. sacuii, yadza

cuii yadzavuisi . Color amarillo. saquaa. Color morado, duqndehehuisi. Color naranjado. saquaa.Color encarnado. duqhuisi,Color encarnado para barniz de ros-

tros de ymagines nuuñohocoño.Color pardo, noo tecanduyehehuisi .Color negro. sandayu satnoo. tnoo

naa.Color verde escuro. yadzatnoo.Color rosado. duqhuisi,Color bermejo, sayaha.Colores poner el pintor. yosacono-

ondi. f. coco.Color muerta. nicuvuinaaca, nicu-

vuiquehuinuu .Color leonado, itacayu.Colorado tener el rastro de vergu-

ença vide auergonçado.Coluna. daca.Coluna quadrada. dacasiqui.Coluna redonda, dacaticoo.Coluna de ventana. dacainini. daca

cuiñeini dacamañu, dacainini sayondiiventana. dacaininomañuventana .

Columpio yoho qndita yohocuin-ditadzuma yohoyosanditañucuyu

folio 48v column 2

Columpiarse, ynditadzumandi. nucuicodecuicoyonduvuindi, nacui-tadecuitayocuvuindi, qnditadenditayocuvuindi. yosanditañucuyundi,

Comadre ñahanisaydzaya . ñahaninumidzaya. ñahanisacadzayaquevuininihindutadzehesahuñu-hu. dzehehuahiñuhu.

Comadreja animal. teñee, ñuñee.Comal. siyo.Comarca de pueblo. nuuñuu.Comarcano pueblo. ñuucaatnaha

ñuucaayatninuuñuu.Combatir pelear. yoquidzatnañun-

di. f. cadza. yochihinduvuañuhun-di. yodzatnahatnahandiyucu, l.yodzo. yosamindiñuu, f. cami. yo-quidzayecundi yocahandi duvuañuhu ñonoyusa

Combatir con artilleria. yotevui-ndi tnusiicaa,Combatir vientos como vracan.

yosicotachinohonanotachi. yo-natusinahatachi. yonuquaatna-hatachi, yosiconuutachi, yosicoyuvuitachi, f. cuico,

combatida cosa, sanisaquehendu -vuañuhu, sanisisi.

combado estar algo, yocuvuiyaquayonacaye,

combidarse o comedirse a hazer al-go. yocuvuiinimayndicadzama-yndi yocuvuiñeecadzandi.

combidar a alguno para fiesta, yosi-sandi, f, cusasita, yocahandi . yo-dzatacañahandi, yonaquacatna-handi,

combidado, tayquandetuhuahuicocombi

folio 49r column 1

Combidar a señores para fiesta, yo-dzacuchiñuhudiya yosadzacu -chiñuhundiya, yonutniñondidza-haya, yonucusañahandiya,

Combidado señor para fiesta. yyaquandecohovuico, quandecuinovuico.

Combidados poner a la mesa. yonatasisiñandita, yochihindasivuiin-dita.

Comblesa. dzocondi.Comedirse a hazer algo. vide combi-

darse.Comedido hombre . tainisacohota-

cuini, yeheñuhuinita.Comedirse con otro por buena cri-

ança. yoduvuituhuandi. yosacohotacuinindi.

Comedera cosa sasasi, sacuvuicasi.Comedor. taysasiyyo, taisasicahi, tain-

dasa taycavuiyo.Començar algo generalmente. yo-

dzacaisahandi, yochihisahandi.yotasisahandi.

Començar algo. neutro. yocaisaha,yosiyosaha. f. coo.

Començar el mundo. yoquituyoque-vuiñuuñayevui.

Començar a andar partirse para supueblo. yondacandi, yondaindi,yonucusindichidi, yonduvuiichindi

Comedia representacion de diuer-sas cosas. yaa, yaadzeque, yaahua-ha. yaayodzohuidzoyya. yyanin-dacu, yyonicahanduvuañuhu,

Comedia representar alegrando alos oyentes. yodzandesiiniñahan-di. yodzandenoo yodzandisindo-dzoiniñahandi, yonanahandi, yon

folio 49r column 2

yonducudzequendi. yoquidzandidze-que. f. cadza.

Comer. yosasindi. f. casi.Comer el señor, yodzasaacohoya,

yodzasaayequetiyooyaha yodza-saayequeya, yocuvuicohoya.

Comer por los rincones . yosasiyu-hundi. yosasininindi, yosasisiyon-di. f. casi,

Comer cosa hurtada, yosasicuinandi,Comer a priesa sin maxcar la comida

yosasiqueyeyosasinahandi, yosasihuitni, huitnahuitnayosasindi, yo-sasindavuindi, yonumiyonahayo-sasindi, dzoneeneeyosasindi, yo-cocondi.

Comer de espacio. quaiquai, yosasin-di, nahanahayosasindi.

Comer sin sal. yosasicate yosasihuisi.comer demasiado. yosasiyyondi. yo-

sasicahindi, yosasindehuindi, yo-sasicahuindi, yosasiquahandi, yo-sasinanandi.

comer a escondidas lo hurtado . yo-sasiquayendi yosasicuinandi

comer recostado. dzocaatuvuican-di yosasindi, dzocaacandiyosasindi

comer a menudo muchasvezes, dzonoodzonooyosasindi, satucusatucuyosasidi, chitochitoyosasindi

comer muchas vezes en diuersas par-tes y casas. nucasidecasindi, qua-hadzuhuaquahadzuhuayosasindi,

comer delicada mente. yosasiadzin-di, yosasihuidzindi.

comer de espacio saboreandose enla comida. yosasiquai, yosasihua-tundi,

comer desmesuradamente. yocuG vu

folio 49v column 1

yocuvuiyuhu yocuvuinuu yosasindi,yocuvuindavuinahayosasindi,

Comer templadamente. yehetnuniyehecuhuayosasindi.

Comer dexando, algo para otro. yo-caitasindi yosasindi, yodzandoon-di yosasindi,

Comer regañando como gato, yosi-niyoondi yosasindi ñohocahaca-handudzuyosasindi, yosasindiiyosasiquacundi,

Comer con pena por estar enojadoyosasiquañendi, yosasivhuindi.

Cometa encendida, , teñooyocanañu-ma, teñooyosisi, tiñooyocatni.

Cometa erratica pequeña que pare-ce caer. dzehuiyoo,

Cometa erratica que corre. yahuin-duvua.

cometer peccado vide peccar.cometer adulterio. vide adulterar.começon tener. yocatandi, yocata

ñeendi, yocuvuicatandi,comida, sacasi sasa.conmigo. sihindi.conmigo mismo. sihimaindi.comilon vide comedor.como preguntando. nayyondidza,

nacuvuindidza,como comparatiue. dzavuatnaha.como hasta tal parte. daquahanani,

dadzavuatnahaica.como quiera. dzavuatnayyoni.como es posible? nacuvuindidzayu,como qualquiera. sadzevuindudza-

vuatucu,como qualquiera cosa. sadzevuindu

dzavua, dzodzavuandu. sadzevuin-dudzavuatnaha.

folio 49v column 2

compadecerme de alguno. yocu-vindahuiinindisita, yondeheinin-disahata. yocuvuiquacainidisa-hata.

compadecerse como dizen bien secompadece. cuvui. f. qcuvui

compadre. taynicuvuidzutudzayani-sadzonduta. l. nisacuvuatnuni, taynisaydzaya. tayninumidzaya. vi-de comadre.

compañero. taysacuvuinduvuindi, taysacuvuisihindi. taysihindi,compañero que va conmigo. tayqua-

hasihindi, taysasicasihindi,compañon. yuu.compañia hazer. yotnaitnahaqua-

chindi, yocuvuitnahaquachindi,sacuvuinduvuindi,

comparar vna cosa con otra. yotasidzavuandi, yodzadzevuindi, yo-dzatnahatnahandi, yodzadzavuan-di. yotasitnahandi, yodzaquahatnunindi.

comparacion exemplo. taniño du-dzuduvuidzavua. l. nutnaha du-dzutaniño,

compas de hierro caatniño cuhua.caachihicuhua, caanuuvvuichihicuhua.

compassar. yotniñocuhuandi, yo-chihicuhuandi, yodzacuicocu-huandi.

compassion tener vi. compadecermecompetir con otro o contender. yo-

nadzatnahañahandisita, yodzataatnahandisita,

compeler a alguno forçarse. yotaanenindi, yotaayecandi, yotaatu-vuindi. yocachiñeendi . yotaanihindi

hindi

folio 50r column 1

hindi, yotaandusandi, yotaañeen-dita,

complacer a alguno. vide agradar.componer algo de nuebo. yosaiinin-

di. f quai yodzacacuinindi, yodzaquevuiinindi, yosaqinindi. f. caq.

componer canto. yosaq yaandi. yo-cahandiyaa yosaiinindiyaa. futu-ro quai.

componedor de canto. taytuhua caqyaa,cahayaa dzacacuyaa.

componer rosas. yotaandiita, yo-dzucundiita, yoquidzahuahan-diita.

componer la cuerda en el arco paratirar. yonacanindaanihindi yo-hocusi, yonacanindaandiyoho-cusi,

componer medicinas. yoquidzahua-handiyucu. f. cadza. yodzacande-henuuyucu, yodzacainduundide-henuundiyucu yodzacaininidehenuuyucu.

componer leña o platos que estenvnos sobre otros. yonacanitoto.yonacaniyucuhuii, yonatasitotohuii, yonacaniyucutoto.

componerse vide adereçarse. yonda-andesidzoo.

compuesto hombre mortificado.tayyocoonainuu; taysandasatetetay sicanuni, tayyondayesasica, taisasicaquai.

comprar algo. yodzatandi, yosaindif. quai.

comprar por juncto la mercaderia.yodzatacanudi. yotniñoyahuica-nundi.

comprarlo todo como carga, yodzata

folio 50r column 2

taneendi yosaineendi.comprar a luego pagar, yosinoca-

vuayahuiyodzatandi, yotandani-noyahuiyodzatandi.

comprar al fiado. yosataninondi ya-huiyodzatandi.

comprehender lo que se dize enten-derlo bien. yotacundehesindi, yo-tacutnunisindi, yotacucasisindi,yotacundaasindi, yotacuhuahasindi, dzo hoo dehenduyotacusindi.

comprehenderse vna cosa en otra.yocuvuieecanu, nohotnaha, yo-nucohocanu.

comprometer en alguno. yosatasin-ditniñonuuta, yonatasinditniñonuuta, yochihindi tniñoyuhudahata.

comulgar, yonihitahuindi, yocaita-huindi, yosaitahuindi sanctisimosacramento.

comun cosa de todos. sayyocanu,sasindehetaca sasitacata.

comunidad la casa. huahicaacanu,sasindehetaca huahiyyocanu, hua-hiiñecanu.

comunidad donde se reparte la co-mida para todos. siñacoho.

comunicar tractar dos entre si. yo-natnaitñinondi. yondaanuutnu-hundi. yonacanitnuhundi, yoca-hatnuhundi, yocahatnuhusitna-handi,

comunmente se dize . dzuhuayoca-chita, dzavuayyondudzuitnaita,dzavuayosiitnahata dzondehedzavua yocahata,

G 2 conpo

folio 50v column 1

Con poco mas llegara a diez, dzuchi-casinotuhuavsi, dzuchiicaqtnahavsi, dzodzuchinicasinotuhuavsi.

Concauidad entre viga y viga, yyusinahosi. nahondavua.

Con prepocion, sihi.Con dificultad. dzocanani. dzo yeca-

ni, dzucuvuidzocuvuidzoneni.Concebir la muger. yosacohodzaya-

ña. f. qcoho yonihidzaya.Concebir la primeriza. yotusiyuyu

casiña.Concebir la señora. yosidzoñeniya.

yonatusidetu numaya. f. cuidzo,Concebir la embra entre los brutos.

yosidzodzayate,Concebir hazer. vide empreñar.Concebir peccado. yosacohoquachi

inindi, yosacohodeqquachiinin-di. f. qcoho.

Concebir en la mente pensando. yo-saatadziinindi, yosaatuvuiinindi,f, caa. yotadziinindi, yosatuvuitnu-niinindi. f. qtuvui.

Concepto bueno tener de alguno,yotadzi huahainidi sita. yocachihuahandisita.

Conceder con otro. yosaiyuhundi,yosaidzevuindi. f. quai, yodzavuidzondinuuta. yodzandisandi,

Consejo vide aconsejar.Conmutar votos. yonadzamaninon-

di sanidzaquiñuhuta.Concertar casamientos. yotnaindi

dahui, yosaqndidahui. f. caq.Concertar lo desconcertado. yona

tasiyucuhuiindi, vide. compo.Concertar huesos desconcertados. yo-

nacanindaadiyeque yonacanicui

folio 50v column 2

cuitendiyeque, yonacaniinihindi, yo-natniñotnahandi yeque.

Concertarse asi huesos. yonucuiñen-daa, yonucodzocuite yeque.

Concertar procession. yosaniyuqn-di. f. cani, yochihiyuqueñahandi.

Concertar a los desauenidos. videaplacarlos.

Concertarse vide reconciliarse.Concertarse en el precio. yotnaiya-

huindi.Concertarse los pleitantes, yonatnai

daandi, yonatnayhuiindi, yonatnayquaindi, yonduvuindaasitna-handi.

Concertarse o conformarse en lo quedizen. yonu tnahandudzundi, yon-duvuieeyuhueendudzu.

Concertarse el hombre con la mu-ger para peccar yodzatnuhundisihiña, yotnaitnuhundisihiña sa-haquachi, yotniñoyuhundi.

Concertarse en qualquier manerapara alguna cosa. yotniñoyuhun-di, yotniñocuhuandiquevui.

Concha de tortuga. tiyoo yequetiyoo.

Concha de donde sacan aljofar. te-quevua,

Concha de lagarto. ñeecooyechi.Concertar de dos en dos. yonatasi

tnahandi, yonatasitayundi. yona-dzatnahatayundi,

Conciencia. sanucuinoini, sasiquitnu-niinidi yecaquachindi, sanatuvuitnuniini.

Concierto y orden poner en la repu-blica. yochihitnunihuiindi yochi-hindasihuiindi

conci

folio 51r column 1

Conciliar procurar amigos yoqui-dzañanitnahadi, yoquidzatnahaquachindi, f. cadza.

Concluir algo. yodzasinocavuandi,yodzasinocuisindi, yodzaquende-hendi, yodzaquetuhundi.

Concluirse algo. yosinocavua, yo-sandehe, f. qndehe, yosinocoo, yo-sinocuisi, yosatuhu.

Concordar o concertar las vozes.yonatzatnahandi dudzu yaa, yon-dadzaandi dudzu yaa.

Concordar el canto dzoeenunin-dudzu yaa quaha, dzoeenuuniquahadudzuyaa, dzoeenuundu-dzuyaaquaha.

Concordar las cuerdas o templar-las. yodzatnahandi ñuuyoho, yo-nacanindaahuahandi tuchiñee-yoho,

Concordar vna cosa con otra yo-satnaha, f. qtnaha yonutnaha.

Concuños casados con dos herma- nas tnahacadzandi.Concuñas casadas con dos herma-

nos. tnahasanundi.Condenar por sentencia. yosinota-

sitnunindi tniñota, yodzasinoca-vuandi tniñota.

Condenar a muerte. yotasitnunin-di sacuvuita

Condenar injustamente. tnuhuyecaquachi, yosinotasidi, tnuhudzo-nahaca, tnuhudzanahaca.

Condicion natural de alguno. dza-vuayu yyota, dzavuayu caata,dzavua nicacu.

Condicion poner. yocootasindidu-dzu, yochihindatu yuhundi.

folio 51r column 2

Condicional cosa. tandaaca. tacui-teca, tacuvuitnunica, tacuvuinda-aca, dudzu dzoyehendatuca du-dzu tandisaca, datuni.

Conejo. idzocusa, ydzondecusa.Conejo grandezillo. ydzodzucu.Conferir. yonatnai tnuhundi, yona

tnaytniño.Confessar. yonanamandi, yonaman-

di, yoquidzandaa inindi, yondadzadaainindi, yoquidzacuiteinindi,yonatasiquachindi, yonacachiquachindi, yotasindaainindi.

Confessar a otro. yodzanamañahan-di, yondadzandaainiñahandi

Confessarme entre año fuera de laquaresma. yonanamaninondi, yo-caicoho yonanamandii, yocooco-ho yonanamandi,

Confessar en juyzio . yonaquaiyu-hundi, yonaquaidzevuindi, yonaquaidisandi, yonaquaiquachindiyonadzavuidzondi.

Confessor. dzutuyodzanamañaha,dzutuyonaqniquachi.

Confessar la fee. yocahandi sandi sasinindisa yocahatnuni, yocahañu-hundi, yodzandaa, yodzandisandi

Confessar a Dios por Dios. yocahan-disandi, sandisañuhunDios, yosi-nindisandiya, yocuvuindisa inin-disya, yocahañuhundi Dios.

Confessarse generalmente. yonata-sicanudehenduquachi nicuvui, yo-nanamadziyo nanindi.

Confiar en alguno. yocuvuicanuinin-di sita, yocuvuicutuinindi sita, yo-cuvuisaainindi sita.

Confiar en si mismo. yocuvuicanuG 3 inin-

folio 51v column 1

inindi simaindi,Confirmacion sacramento. sataatnu-

niyyaobispo sasiñuhu,Confirmar el obispo, yotaatnuniña-

hayyaobisposasiñuhu, yoquidzan-dai iñahaya sasiñuhu.

Confirmarse recebir el sacramentoyosacuvuatnunindi, yonihitahu-indi confirmacion, yonucoondaatnunindi, yosaitnunindi, f. quay.

Confirmado. taynisacuvuatnuni, taynisaacuvuatnuni, tay nisacoon-daatnuni.

Confirmar lo hecho. yoquidzandi-sandi, yoquidzacutundi, yoqui-dzacuitendi, f. cadza.

Confirmar lo mandado. yondadza-andi, yondadza huisandi, yonda-dza huiindi, ninduvuicutu,

Confirmarse en el mal. yocaaninoinindi sadzana yosisaninoinindif, cusa. yosaisiñainindi, f. qua, tnu-hudzana, yocootniñocutudi, tnu-hudzanainidi yodzasaandisadzana

Confirmar Dios a vno en gracia. yo-quidzandai cuiiñaha stohonDi-os sahagracia, yoquidzadatnucu-ii ñahaya, yoquidzacutucuiiiniñahaya.

Confiscar los bienes de alguno. yosa-dzindehendi sita. f. quadzi, yosa-dzicutudehendi.

Confiscar los bienes de alguno. supraConfites, sahuidzi, confites.Confitero. tay yoquidza huahacon-

fites,Conforme con la voluntad de Dios

yosaindatundi, yosatnahainindisi stohondios, yosicoinindi, yocu

folio 51v column 2

yocuvuinditandi si stohondios,Conforme vna cofa con otra, yonu

tnaha, yonduvuidzavua.conformar con otro en las obras.

idem. sita,conformar en parecer. yotnahainin-

di sita:dzoeenindudzuyecuvui,confundir a otro con razones. yodza

qhutachiñahandi, yodzacoocui-siñahandi, yodzataañahandi, yo-dzaquehuininondi dudzuta, yo-dzanoocuvui ñahandi yodzandai-dudzu ñahandi,

confundirme. yosahatachindi, yo-coocuisindi, yonoocuvuindi, yon-daindudzundi.

confundir a otro offuscandole. yo-dzacaninondi inita, yodzadzananino ini ñahandi sita.

confundirse asi. yodzacaninoinindi,yodzananinoinindi,

confusamente hablar. tnuhudzacaninoini yocahadi,

congelarse, vide elarse.consolarse vide afligrsie.congojar a otro. yoquidzatnañuini

ñahandi, & vide afligir.congojado estar por muchas ocupa-

ciones, yotavui tniñoinindi,congojado estar el enfermo. vide

afligido de dolor.coniecturar. yotadziinindi yonucui-

siinindi, yonucuinoinindi, yonu-nutuvuiinindi, yochihitnuniinin-di, yonacani inindi,

conjuncion de luna, saquevuiyoo. sanasinoyoo, sasihiyoo,

conjurar granizo. yosicocanindi ñe-ñe, f. cuico. l. dzavui

con-

folio 52r column 1

conjurar demonios. yocachitnunin-di nanasi, yotasindisi, yodzananan-disi. yodzandaindi.

conjurar contra alguno, yotnaini-nondisita, yotnaitacandisita, yo-tnaitnunindi sita, sacuvui sita.

conocer generalmente. yosinindi. f.qni, yonahandi. f. conaha, ñohonuundi, f. coho, yonaquindi,

conocer los pensamientos. yosinitnunindi inita,

conoscer muger, yoyuhuindiña, yo-dzasaandi ña, yoquidzandisihiñaf. cadza, yocaandisihiña, f. cavua,

conocer la culpa. yonaquaindisandi.yonaquay quachindi, yonaquayyuhundi, yonadzavuidzondi, yo-yonaquindisandi,

conocer o reconocer lo que antes auiavisto. yonaquindiyonucohonuundi

conquistar. yochihinduvuañuhuña-handi, yoquidzanduqñahandi yo-quidzadzahañahandi. vi. combatir

conquistada cosa. sanisaquehenduvua ñu-hu, sanicuvuinduq nicuvuidzaha

consagrar por bendezir, v. bendezir.consagrar dedicando a Dios algo. yon-

dadzañuhundisinDios, yonachi-hitnahandi sindios, yonatasitna-andi sindios, yonacuhuandiya.

con sazon y tiempo. sahuaha sacuvui,mihini cuiteni.

conseguir lo deseado. yocaindatundi. yocaindahuidacundi.

conseja de pasatiempo. chidzu, tnu-huchidzu.

consejas dezir. tnuhuchidzuyoca-chindi, yocahandi, tnuhuchidzuyotnaindi.

folio 52r column 2

consejar a otro vide aconsejar.consejar mal a otro. yodzandahui-

ñahandi, yotniñodudzudzanaini-ñahandi, yodzacahañahandi sañahuaha, yosiitnuni ñaha.

consejo yr a tomar de otro. yosatu-huandita, yosatnahandita, yosa-quatuvuidzondita, yosatnaindisihita, f. qtnah.

consejo tomar contra otro. yona-quay yuhutnahandi yotnainde-hetacandi, yotnaitnuni tnahandi.

consejo tomar de otro. yosatuvui-dzondi sita, yosatuninondi, f. quatu.

consejo real. sasinatnaitacatoniñe.consentir con otro en su opinion. yo-

tacuvuatusindi, yotuvuivuatusin-di, yotacuhuahasindi.

consentir inclinando la cabeça. yo-quidzinuundi yocachindi, yosasanuundi, f. casa, yocachindi hoo.

consentir defectos no castigarlos.dzoyondayacandi dzoyondito-candi, dzoyosinicandi.

consentir con otro en algun pecca-do. yositondodzondi quachita,dzoyocuvuidzevuicandisihita, ñayodzayecandi, ñayodzadzichin-di ñayodzaiindisita.

consentir en el peccado interiormen-te con el pensamiento. yonunainindi,yonasaainindi quachi, yotuvuid-zee sindiquachi, yotuvuihuatu.

conseruar amistad. yodzacaayodzatnee iniñaha, yodzacuicoiniñaha

considerar algo v. coniecturarconsiderar lo que se deue hazer. yona

canindichiinindi, yonanducui-nindi, yonacahuiini, yonacaniini.

G 4 cobdi-

folio 52v column 1

yonacasininoinindi yochihitnunicasi inindi, yonaquaiinindi, yota-dzitadzi inindi,

Considerado hombre. tay yonducuini, tayyonacahui ini.

Consigo. sihi,Consigo mismo. sihimaita.Consolarme o esforçarme. yondu-

vuicamainindi, yondaicohoinin-di, yonduvuivuatninindi yondu-vuicanuinidi,

Consolar a otro, yodzandaiiniñahan-di, yodzacanuiniñahandi,

Consonancia de musica. sasinutnahadudzuyaa, sasinutnahavuatudu-dzuyaa.

Consonante estar asi. yonutnahadu-dzuyaa, yonutnaha vuatudu-dzuyaa,

Constante persona, tay daiini, tay sa-haini, taycutuini, taydzoeenindu-dzu tay yeeini.

Constante ser. yocuvuindaiinindi,con los de mas.

Constituir persona en officio o dig-nidad. yosahatniño ñahandi, yo-coo caniñahandita, yocoocanin-dita, yocootasindita yosahañohonuundita, yosacohonuundita, yo-ñohonunndita, yotaatniñoñahan-dita.

Constituido asi. taynisaitniño, tayni-coocuiñe tay nicoocoo taynisinitniño.

Constituir leyes. yocachitnunindi, yo-tasitnunindi, yosaqnhi vuidzosahu.

Constituidas leyes. sanitasitnuni. l. ni-cachitnuni vuidzosahunisacavua

Consuegro . tnaha nisanundi.

folio 52v column 2

Consuegra. idem.Consultar algo con otro. yotnaitnu-

nindisihita, yonaquatu vuidzondisita, yonaquatuninondisita yonaquatuvuidzosahundisita.

Consumirse licor. yoyechinino.Contar generalmente, yocahuindi.

yochihindahuindi,Contado estar yehendahui, yeheto-

to. f. quehe. yondahui yototo.Contado ser. yosaquehendahui yo-

saquehetoto, f. qquehe. yonuque-hendahui.

Contar junctamente yocahuitnahan-di, yochihindahuitnahandi yochi-hindahui canu,

Contar historias. yondaanuutnuhun-di, yonandasininondi, yaatnuhu,yonacanindi tnuhu, yonatnayn-di tnuhu duvuayya ñaquete, yo-nacahuindi tnuhu.

Contarme entre otros. yosaquehen-dahuitnahandi, f. qquehe, yonuquehendahuitnahadi,

Contar algo fielmente. yocahuica-sindi, yocahuidaandi, yocahuicui-tendi yondiyo vuidzo yondiyosahu, yonacahuindi.

Contar por orden lo que acontecioyehetnaha vuii yonacahuindi, ye-hetotovuii yonacahuindi, yonda-sinitno vuiindi, yonacahuindiyehendasi vuiiyonacahuindi,

Contar falso como dineros. yocahuicuinandi yocahuiñenandi, yodzaqninindi.

Contar apartando algo del montonyodzitandaandi, yocahuindi, yoca-huindaandi.

conta

folio 53r column 1

Contagiosa enfermedad. quahi sicotnaha quahitusitnaha.

Contaminar o inficionar. yodzacui-co quahitnahandi, yodzatusitna-handi quahi.

Contemplar. yosaanaaninoinindi, f.cana, yodzacaninoinindi, yo-dzaqhuninoinindi yodzandesiiniyondenooinindi, yondaanooinin-di, yonacaniinindi,

Contemporizar con otro. trayendo-le en palabras, yotniño yaa yuhun-di yosataninoyaandi, yosataninocanindi, f cata.

Contender vnos contra otros, yo-dzatnahatnahata yocuvuihuaatayonaata.

Contenderse vide, abstenerse. & yo-dzaquehuindi.

Contentar a alguno. vide agradarle.Contentarse asi. yocuvuihuatuinin-

di, yondainooinid.Conterraneo de vna tierra, ñanitna-

handi, dzaeeñuu,Con tiento . iini, quaini. yaani.Contigo. sihindo.Continuada cosa, sayehendicotnaha,Continuamente tnuhuyehendicotnahaContinuamente siempre. dehetna-

haquevui yutnaa yutnaa, devuin-devui, dehetnahayuquevui.

Continuar algo. yehendico yoqui-dzahandi, yehetnaha yoquidzandi,f. cadza.

Contra preposicion. si.Contradezir a otra estoruandole no

diga lo que quiere. yodzatuhun-di dudzuta, yonadzacandidudzu-ta, yosanuninondi dudzuta, f. canu

folio 53r column 2

yodzatuhutninondi dudzuta, yo-sandaninondi dudzuta, f. canda.

Contradezir lo que otro dize. yodzana-handidudzuta, yocachinahandidu-dzuta, yodzadainahandidudzuta.

Contradezir desmintiendo. yonda-dzayetendi dudzuta, yoquidzayetendi dudzuta, f, cadza.

Contraer parentesco . yocuvuitna-handita. yoquidzatnahandita, fu-turo cadza.

Contrahazer a otro representando,sayoquidzata, yositodzavuandi,f. coto, yosaitaniñondi ta, quai,yonanahatnunindi, dzo dzavua-tnahayoquidzata.

Contrahazer a otro en la habla. yo-nadzadzavuandidudzuta, yodzan-dahandi yuhuta.

Contrahazer letra. yonataandaandi,yonatavuandi letra, yosaitaniñon-diletrata, f. quai, caa dzavuayonataandi, yodzananandi letra,

Contrahazer falsando escriptura,yotaañenandi , yodzuhundiletra.

Contrahazer a la gallina. yodzaqua-cuyuhu tiñoondi yocanatiñoondiyondayutiñoondi, yosacuteñoon-di, f. quacu.

Contraminar. yosinocaandi ñuhusaha huahi, yosataninindi f. cata.

Contrapesar yosicotniñondi caacu-hua, yonadzadzamandi caacuhua.

Contrapeso. cuhuasiyo cuhuadzavua,Contraponer, poner en frente. yota-

sindinucohocuhuadzavua, condi-tonuutnaha.

Contrariar a alguno. V. contradezirContrario en pleitos. tayyotnaisihindi

hindi,

folio 53v column 1

hindi, tay yocaha quachi sihindi,tay yotnaiquachisihindi.

Contrario en juego . tayyocatnisi-hindi, tayyodzatnahañaha.

Contrario enemigo. yecundi, tai ño-hoquachisindi, ñahundi.

Contractar en poco. yoquidzanda-huindi, yosacayosaquatundi.

Contractar en gruesso. yoquidzayahuindi, yoquidzacuicandi, yosicanuundi yahui.

Contrecho. tai nicuvuinaha, tainisi-si, tai nicuitno, tai niteye, tai ni-cuvuiquehui, tai nicuvuitnuu, tainicuvuiyaqua.

Contribuir con tributo. yonducun-dahandi.

Contricion tener. yocuvuivhui inin-di, yosacaini, f. quaca, yosaanuu-inindi, f. caanuu, yosaiquacainin-di, & vide arrepentirse.

Contumaz inobidiente. tay ñayo-saindatu, taysiniñee, tay sinicani,tay yodzacoo, tay yocuvuinihiini, tay cuvuindai, tayñayosainino

Conualecer de enfermedad. videarreziar.

Conuencer a otro, vide.Conuenir o concertarse dos. yotnai

tnunihuahandi, yotasitnuni hua-handi sihita.

Conuenir ser prouechoso. siniñuhu,f. qniñuhu.

Conuenir o quadrar algo como ro-pa. yonatavui, yonatnaha sindi.

Conuenirme o estarme bien algo.yonatavui, yonatnahasindi, yonutnahasindi, yonduvuidzavuasindi.

Conuenirme. siniñuhusindi. f. qni,

folio 53v column 2

Conuersar con otro. yosicasihindita,f. caca. yosaitayundi sihita, f. quaiyocahandavuisitnahandi, yoqu-dzadzeeinisitnahandi, yoquidzañanitnahandi, f. cadza, yotnaidzeeyotnaidahuindisihita.

Conuersable. tay cahandahui, tay-dzeeini, tay quidzañanitnaha, taitnaidahui, taytnaidzee.

Conuertirme. yondicocavuainindinanastoho Dios, yosandainindiquachi, , f. canda. yosandaninoini,yoquehuindi quachi, yodzañandiquachi, yodzañacuii inindiquachi

conuertir a otro. yodzandicocavuan-di inita, yosicocaqiniñahandi, yon-dicocaqiniñahandi, yosicocaqiniñahandi, f cuico.

conuiene a saber. sadzevui sadzevui-ca, yca yca.

copa de vidrio. coho indii nini, yo-yasinini, dzusa, yuu yuyu.

copero que da de beuer al señor . tayyotniñodedzicohoyya, tay yosa-condedzi, tai yosatu sahasi yya.

copero que da a beuer a muchos. tayyodzacaandedzi.

copia o memorial. tutuyondaa say-yo, tutuyehendahui sayyo, tutu-yondaatnunisayyo.

copia por abundancia, vide abundan-cia auer,

copa de arbol. dzini yutnu ninacui-co, ninacayendodzo ninaqni.

copo de algodon si esta rebuelto enla rueca, cachiyodzoyutnu, yo-hocachi.

copo hecho ouillo. yuvuicachi.coraças. caasacuino, ñonoyecucaa,

caa

folio 54r column 1

caayecusandevuinuuta, sanucui-ñeninota, sanucuinota.

coraçon. yni.coraçon del señor. diya (vua.coraçon empedernido. inicasi, inidavuacoraçon blando. inihuita.coraçon de fructa, la pepita o hueso.

te. vt tetechi.coraçon lo de dentro de la pepita.

initendaya, dzevuatendaya.coraje tener. yodzoondi, yosatuinin-

di, yoquidzadzichiinindi, f. cadza,yocahuinindi, yodzicoinindi,

coraje de niño. sayoquidzatnañusi,sayoquidzaquahisi, sayocuvui-dzichisi. (mas.

corajudo hombre. taydzoo, con los demascoral. chihi. chihiquaha.corcoba. tehe.corcobado. taitehe.corcobos dar el cauallo. yondoyon-

didzocahate, yosaandidzocaha-te, yosaanditate, f. caa.

corço. venadillo pequeño, ñeni, yd-zuñeni, dzayaidzu.

corcho. yutnucama yutnutedzahuicorchete. caandaachihi, caandevui

nuutnaha, caanantiñotnaha.cordel. yoho.cordel que vsan los indios para car-

garse. yohoyetu, yohoyucu.cordel tirante. yohoinditanihi.cordel hazer torciendolo. yosihin-

diyoho, f. cuhu, yotnaadiyoho,yodzandaanduundi yoho.

cordel hazer torciendolo con vso.yocavuandiyoho.

cordel hazer en torno. yodzacuicoyohondi, yodzacuiyondi.

folio 54r column 2

cordero. ticachiyeq.cordon. yuhua nitnaa.cordones de almaticas. doho, doho

indita sata. teyata, dohonitnaatacordonero. tay yotnaayoho.corma. yutnusa cohosaha.cornada dar el toro. yochihindeque

ñahate, yochihidzini ñahate, yo-dzaq quehendeque ñahate, yosa-achihindequeñahate, f. caa.

cornudo hombre. tai dzoho huita,taidzocahacani tai nuuyaa, taydzohotnumi, tai indita tnumid-zoho, tai saco, tai niñani, tai saña-ni, tai tutnuyadzi, tai niñanidzo-ho, tai tutnu huita, tai tutnu huisi

cornudo hazer a otro. yoquidza sa-condita, yocanindi dzohota, yo-satatnumindidzohota, yotniñon-di yaanuuta, yoquidzavuitandidzohota, yocanindidzohota.

cornudo llamar a otro. dzisaco yesaco. con los demas,

cornudo animal que tiene cuernos.queteindodzondeq, queteindnaandeque.

coro de cantores. huahi saysitatacoroça. dzite.corona . ita dzinitoniñe, itadzini-

dziñuhu dzite toniñe, itasiyadziñuhu.

corona de rosas. itasiya, itadzinicorona de rosas hazer. yoquidza-

huahandi itasiya, yosanindi itasiyaf. qni, yoquindi itasiya.

corona de rosas poner. yotniñondiitadzinita , yosaachidzondi itadzi-nita, yochidzondi.

coronar a rey. yotniñoñahadisiñato-niñe, yodzandaandiyatayutoniñe.

yotni-

folio 54v column 1

yotniñondi dziniyaitadziñuhu,yoquidza yyandiya. f. cadza.

Coronacion de Rey. sasicoho siñaiya.Corona de fraile. itadzini.Corona de clerigo. dzini nidzatani-

nota, sañuya.Coronilla. sañundi, dzutandi.Coronista. taytaatacutnuhuyaa,

taytaatutuquevuicuiya, taytaa-tnuni nandehe sanicuvui.

Corporal cosa. sasicoño, sasiyequecoño.

Corral. nama sacu, namandau, daudoho sacu.

Correa. yohoñee. Corredor que corre . tai sino saa,

tay saa, tai yachi, tai catna.Corredor de casa. huahituvui, hua-

hi inditadzucua dzucua huahi.Corredor de lonja. tai ñohoyahui,

tai yosinonuu yahui, tai indodzonuu yahui, tai yotnaiyahui, tai san-ducu sacuvuiyahui.

Corregir, enmendar lo que otro ha-ze, yondadzahuahandi, yonadza-ha huahandi.

Corregidor. idem. l. tai yondaañuu.Corregir al incorregible, riñiendole

yodzataañahandi, yotaanuu ñahan-di, yosiivhuiñahandi, sita, f. cuvui.

Corregir de palabra. yoyuhuiñahan-di, yonaandi, yonanindita, yodzadzevuininondita, yosiindehe yo-siindaandita, f, cuvui, yodzacotoyyo yocahayyondisita.

Corregir escriptura. yonacotondi-chindi, yonacotohuiidi, yonaco-tocasi, yonacotondaandichindi.

Corregir asperamente. yodzacoto

folio 54v column 2

yyoñahandi, yodzayuhuiñahan-di, yonahandidudzuyyo.

Corregir con mansedumbre. yoyu-huinahandi, sita yotniñotacui-niñahandi.

correo. tay sicatniño saa, taysicatni-ñoqueye, tai sicatniño numinaha.

Correosa cosa. sacaisasihi, sasihini-no, sacuvuicani, sayocaa. (no.

Correr yosinondi, yosino saandi, f. conoCorrer hazer a otro. yodzaconon-

di, yodzaconosaandita.Correr a priesa. yosinosaandi, yosa-

hadi, f. qhu.Correr muy ligeramente. dzavua-

tnaha sadzavuandi, dzavua tachidzavua tnumiyosino saandi, san-dachisandavuandi quahandi.

Correr sobre apuesta . yosinodzu-huandi.

Correr ayre, vide ayre.Correr como agua de arroyo. yosa-

haquai duta, yninoquainduta.Correr agua de alto abaxo . yoco-

yonduta, ynditacoyoduta, yosinon-dayenduta, yositanuunduta, f. cuta.

Correr agua de canal como quandollueue. itacoyondutachita, yocain-dutachita nuuñuhu, yocaindutadutachita yocoocoyo dutachita

Caer arrayz de la pared el agua porestar asoluada la canal. yocoondu-unduta, yocainduunduta chita,

Correr mucho algun rio, lleuar grancorriente. yosahanihinduta, yninonihinduta, f. qhu . f. cuinino.

Correr mucho el pescado en el aguayocaaninisaaquete duta, yosino-nini saa quetenduta.

Correr

folio 55r column 1

Correr la enfermedad o dolor esten-diendose. yosinonuuquahi.

Correr las parejas. yosinotayundi.Correr hazia arriba. yondaandod-

zondi yosinondi, yosaandodzo-conondi, itasinondi quasaandod-zondi.

Correr hazia abaxo. yonuundodzoyosinondi, yocaindodzodi yosi-nondi, yocoondodzondi yosinondi.

Correr al encuentro. yonuquehet-nahayosinondi, yosaquehetnahan-di yosinondi.

Correr yendo y viniendo. yonuco-nodeconondi.

Correrse vide auergonçarse.Correr a otro yodzacahandi nuuta

yodzacahaninondisita, yodzaca-ha nuuñahandisita, yosininahaña-handisita, yodzaquaicahañahan-disita, yosiniyechiñahandisita.

Correr el perro ala carne. huasindi-cosaacoñote, huasituhuate.

Corrida, o carrera. eedzanasinosaaeesinosaa, hoosinosaa, hoocoo-cuiñe.

Corretaje. yahuitay sinonuuyahui,vide corredor.

Corriente de agua. sayositanuundu-ta, sayosinondayenduta.

Corriente de açotea. saininondayesaita nuunduta.

Corriente estar la calle. yayayositanuu yayayositandodzonduta.

Corresponder a lo que hazen por mi.vide agradecer.

Corresponder a quien es. yyoyonutnaha, yonutnaha sinduhu, san-dundi siyyanisanundi.

folio 55r column 2

Corrillo de gente saninatacata, sa-nisicocutata, ninatnahata.

Corro donde baylan. sasitasahata,sayositasahata.

Corromper virgen. yodzatevuiña-handi.

Corrompida o corrupta. ñahanite-vui, ñahanicaa, ñaha saindii.

Corromperse cosa de vianda. yote-vuiyosiya, f. cuiya yosaha, yocu-vui cane, yocuvuindehui.

Corrupcion de costumbres. sasite-vuita, sasindaidzicota.

Corta cosa no larga sacuite, saqua-chi, sadzuchi, sañacani.

Cortar algo . yosandandi, f. cand. yod-zaqcavuandi, yodzitendi.

Cortar menudo. yosandaquachin-di, f. cand. yodzitequachi.

Cortar hendiendo. yodzeendi, yo-sahundi, yosaadzeendi. f. caa.

Cortar la palabra, o platica. yosan-daninondi dudzuta, yosandan-dodzondi dudzuta, yodzatuhu-ninondi.

Cortar como espiga o cogollo. yo-sandadodzondi, f. cand. yosaindod-zondi, f. quai totneendodzondi.

Cortar con hacha. yochihicaandi,yotaandi.

Cortar leña. yosandandi, f. cand. yo-tahuindi tutnu.

Cortar como la oreja. yosaindaan-di tutnu, yosandandaandi tutnu,f. quai. f. canda.

Cortarse como la leche . yonduta,yondutu,

Cortar las vñas. yosaindodzondi, f.quai, yosandandodzondi, f. cand.

Corte

folio 55v column 1

corte de Papa. siña ñuhu, sacaayu-vuitayu.

corte de Rey. siña toniñe, siñatayu,sacaayuvuitayu.

cortes y bien criado. taituhuacahataicaha toho, taicahatoñine.

cortesano tay yyoañine, toho yon-diyunana yya.

cortesmente. tnuhutuhua, tnuhuniñe, tnuhutayu tnuhutoho.

corto de razones. taycahadzoeeyu-huni, taiñacahindudzu, tai ñaca-ha cani.

corto hablar. catnuniyocahandi, yo-cachindi, dzahayuhuni yocahandi

corto de vista. tay ñatuvuicasinuutayyositotuu, tayyositotnehe,tayñacuvicotosica, tayñatuvuisicanuu, tayyositoquani.

corto miserable, mezquino. taindiitaindii ini, tay queneini, taycuiyatayquacu taydzahaini, taindasadzahaini, taydzii ini, tayñaitaini.

corua de la pierna . catnusite, sayo-tnanusite.

cosa. sichi nuu.coruejon, aue del agua. dzatacudzi.cosa vieja. sayyosanaha, sayata, satu-

hu, sanicuvuituhu, nicuvuiyata.cosa valadi. sanaha, dzonaha.cosa nueua. sasaa, sasaañuhuni, sa-

dzoicanindai.cosa de gran verguença. canusaca-

hayyo, canu sacahañoho.cosa suzia. satata, sacudzi, satnaha

saquene, sacuiya, sayaqua, sañuma.cosa limpia. sandoosanina, saqueye

sacuihi.cosa grade y ancha . vt. dzita nahi.

folio 55v column 2

cosa de poco precio no estimada, sinprouecho. naha.

cosa comun. sayyocanu sasiñuu, sasitacata.

cosa sin tasa y sin medida, sañaye-hetnuni, sanayehecuhua, ñaño-hocuhua.

cosa espantosa. saiñendadzi, sayyosandadzi.

cosa que da tristeza, y pone compa-ssion. saquidzacoyo iniñaha, sa-quidzaquaca iniñaha.

cosa que ensuzia. saquidzatnaha, sa-quidzatata,

cosa que quema mucho la boca. sa-tuñuhu, satucayu, satudzaa, sa-tuchichi.

cosa que duele mucho como açotevhui savhui.

cosa que no se puede tocar comoconsagrada. sayy, sadzoho.

cosa quebradiza. dadzu, sandadzu.cosa que se dobla como plomo sa-

sacoondiye sadzii.cosa que se quiebra como vidrio.

dadzu .cosa de muchas colores. sasicuvui

cahinuu sanicuvuidehenuu.cosecha de pan. sanidzacaita.coser. yoquicundi, yochihitecundi,

para cuero.coser vna cosa con otra. yoquicu-

tnahandi, yoquicundaatnahandiyoquitnahandi, yosaqtnahanditecu, f. caq.

cossario . taysaniñahatadutacanu,dutaichitnundoo tai saniyuhuña-hata, taydzuhu, tay namañaha-duta.

cosso

folio 56r column 1

cosso donde corren los toros. sasi-quinduvuata ydzundeque, sasi-dzadzequetaydzundeque.

costa de mar. yuhunduta, yuhundu-ta ñuhu, dutacana

costa del mar del sur en esta tierrañuundevui, ñuundaa.

costa hazer. yodzaquiñuhundi, yo-dzandeheninondi, yoquidzaqua-chindi, f. cadz.

costado. dziñendica, dziñechisi.costar por precio. yehe, f, quehe, yon-

daa, cata, yosita yosaha, quaha.costear andar por la costa. yosaan-

duundi, yuhuduta, f. caa.costarme a mi por precio. yotaandi,

yotaayahuindi, yosahayahuindi.costear hazienda. yoquidzaquachin-

di, f. cadz.costilla. yequendica, yequetiyoondica.costilla del señor. yequendiyaya.costosa cosa. sasicayoondaa, sasicaya-

hui sasicayehe.costra de sarna. saninduchi, sanindo-

yondita, saninduchindaa.constreñir, vide forçar.costumbre de pueblo . dzavuacaa-

ñuu, dzavuacaatayu, dzavuaqui-dzata sanaha, dzavuayocuvuiñuusanaha, dzavuayuyyo sanaha

costumbre de vida, sacaa, sacaaninoini, satneeini.

costumbre tener vide abituarse.costumbre tener la muger, v. camisacostura hazer. yoquicundi, yosaqti-

cundi, yochihiticundi, yodzata-vuinditecu.

costura. tecu, sayondecu tecudzoocosturera, ñahaquicu.

folio 56r column 2

cota de malla. ñonoyecucaa, dzo-noyecucaa.

cotonia manta. dzoo dusa.cotexar, vide comparar.couarde. tayyoyuhui, tay yyo, tay-

ñayeeini, tayñasahaini.couarde ser. yoyuhuindi, yosaiyyon-

di, f. quai, yositoyyondi, f. coto.couarde hazer a otro, v. acouardar.couarde hazease, v. ibid.coxcorron dar. yocanindi yutnudzi-

nita, yodzacana ticuiñodzinita.coxear. yosicayaquandi, f. caca, yo-

cootniñondi, yondoyocavuandi.coxin, tayudzama.coxo. tay sahayaqua, tayyaqua, tay

sacootniño.coxo de pierna quebrada. taynitna-

nudzichi, l. caca.coxo de espinilla quebrada tayni-

cachi quachidzequedzichi, taynitnanuquachi yequedzichi

coxo que anda arrastrando, que estullido. taysasicatiyahua, taysasi-yondihi, taysasiyondiyo, tayninda-cunaha, taysanahatiyahua.

coxo que anda de puntillas, taysaha-dzadza, taysahatedzadza.

coxquillas hazer. yodzaquichiñahan-di, yodzaqueyeñahandi, yoqui-dzandadziñahandi, f. cadza.

coxquillas tener. yosinindadzendi,f. cuvui, yocuvuindadzendi yoca-dzendi, yondadzendi yodzeendi.

coxquilloso. tayndadzi, tai cadzi,taiqueye.

cozer algo. yodzachiyondi, yodza-duhuandi. yochihindi.

cozerse. yochiyo, yonduhua.cozer

folio 56v column 1

Cozer mayz con gallina . yodzado-yo nuni dusatiñoo.

Cozida galllna assi. dusatiñoo.Cozido mayz assi. nunindoyo.Cozer algo con sola agua. yochiyo

cate, yondoyocate.Cozer maiz con cal par a hazer tor-

tillas yodzaquetendi dacu, yo-tnaandi dacucaca, yotniñondi da-cucaca.

Cozerlo con ceniza . yotnaandi da-cu yaa, yochidzondi dacuyaa.

Cozer maiz con sola agua . yodza-quetendi dacuyuu, dacuyehe.

Cozina el caldo. duta coño, dayu.Cozina lugar donde guisan . huahi

yocuvuihuahasacasi, siña coho.cozinero. tay yoquidzahuahasacasi

C. A N T E R.

Crecer el hombre, yosanundi,f. quanundi, yocuvuidzee, yo-cuvuituhua.

Crecer el señor. yoyusiya.Crecido hombre. tay quaquanu, tay

nicuvuidzee nicuvuituhua.Crecido señor yyaniyusi nisanu.Crecer el niño. yocuvuituhuasi, yo-

cuvuiquahasi.Crecer el arbol hechando ramas.

yosicoyutnu yosicodahayutnu,f. cuico. yocanaditadaha yutnu,yosanuyutnu. f. quanu, yositan-dahayutnu.

Crecer la luna . yocuvuiquahayooyonduvuiquahayoo yonayodzoyoo, yonatuvuiyoo yonaque-vuiyoo.

folio 56v column 2

crecer la enfermedad . vuasicodzoquahi, yocuhuicahuiyocuvui.

crecer el agua hazerse mas. yocu-vuiquahaduta, yocuvuicanuta,yocaicanuta, yositandodzo dutaf. cuta, yondayanduta, yosidzoca-vuata yuhuyuta, yosinocasata.

crecer la mar. yondoyonduta canuyonananduta canu, yonachitun-duta canu.

crecer en bien o en mal. yoquicod-zosindi yocayasindi yocuvuica-hi, savuihica quacuvui, sayodzo-ca quacuvui, da hoo, da hooca-quacuvui, sayodzocaquacaya-nino.

crecer augmentarse alguna cosa.yosina, f. qna, yocaya, yocuvuica-hi, yocuvui nene yocuvui nduchi

crecer el sembrado . yosanuvuiyu,f. quanu yodzandachi vuiyu.

crecer el maiz quando tiene hojasgrandes. quaquanuvuiyu, quacui-condahavuiyu, quacanandita.

crecer quando sale la espiga . qua-saayoco, quacanayoco, vuiyu.

crecer la yerua. yonanaita, yoca-nacuhu. (ita.

crecer mas la yerua. yonduvuinaaitacrecer el cabello de la cabeça. yon-

duuuinaaidzi, yonduvuinani idzicrecer la barba. yondai idzi yuhu.crecer nuebo el cabello de la barua

o de la cabeça. yonootaaidzidzi-ni, yondaitaa idzi yuhu.

crecer las vñas yondaitneendi yon-dainanitneendi.

creer generalmente. yosinindisan-di. f. qni, yocahandisandi, yocu-

vuin-

folio 57r column 1

yocuvuindisainindi, yosaindisandi,f. quay, yosinondisainindi,

creer firmemente, yosinindisadaainindi, cuite, casi, f. qni.

creer o tener por cierto, dzavuayuñohoinindi, dzavuayuyyo inindidzavuayu yosinoinindi.

creer en sueños. yosinindisandi saniyoyusiinindi sayocachisani yoca-handisandi sani.

crencha de la cabeça de la muger.sichiidzisañuña, sanitandadzavuaidzi dziniña,

crencha tal partir, yosicotehuiñai-dzidzini.

crespo cosa. teye deye.crespo. tayteye, taidzini deye, dzini

teye.cresta de gallo de castilla, ñeedzini

tiñoo, ñeeindodzo sañute, tnumiindodzo dzinite, yooyacatiñoo

cresta que traian los capitanes delos yndios a modo de plumaje. yn-dodzo yooyaca.

cresta de paxaro la pluma. yooyaca-te, tnumiindodzo sañute,

criado. tay sinoquachi, taytatu, tayyoquidza tniño,

criado mio. tay yondacandi. tay yo-taa tniñondi tay yyonuundi, tayyosinoquachi nuundi.

criado desde niño en casa, dzayadza-nandi ñani tnahandi,

criar baço. yocootnahandi candi,yocoonintnahadicandi, yocoocuita tnahandicandi,

criar la ama al niño. yodzaquanuña-haña, yodzaquanutuhuañaha.

criar la muger al niño dandole el pecho

folio 57r column 2

pecho. yosadzoneñedzecuiña, f. co-dzo, yodzacadziña.

Criarme en pobreça. yosanundahu-indi, yosanu caindi,

Criar a alguno en buenas costum-bres. yodzaquanutuhuañahandi,yodzatuvuinuuñahandi, yodzaquanucasiñahandi, yodzaquanutacu ñahandi,

Criarse en buenas costumbres, yosa-nutuhuandi, yosanucasi, yosanutacundi, f. quanu, yosanudichindiyosinitnunindi, f, qni, yotuvui nu-undi, yocuvuituhuandi.

criar delicada mente a alguno. yo-dzaquanutohoñahandi, yodzaquanuyyañahandi,

Criar barriga. yonañu chisindi, yo-caicoo chisindi, yosihichisindi, f.sihi, yocoocuicoñeedziyuchisi,

Criança o cortesia, sahuiiini, sañohohuiini,

Criar Dios de nueuo. yosaindiyayaf. quay, yozaquevui. yodzaqui-tu, yoquahaya yonduyuya yodze-huaya.

Criatura, sanisayndiya mayndios.Criador del cielo y de la tierra. yya

nisaindiya andevuiñuuñayevui.yyadzidzahaniquevuiniquitu an-devuiñuuñayevui.

Criar Dios al hombre. nisani nitasiñahaya, nidzaque vui yata, nidzacacuñahaya,

Crimen peccado graue. quachicanuquachi yooquidza, quachicahui,quachi nene, quachicana, quachiyoonduvuidzavua,

Criminoso, tayninducuquachicanuH crines

folio 57v column 1

crines de cauallo. ydzinuudzuq ca-uallo. yoocauallo, idziyoo,

crisma idem. l. sa taatnuniñaha.crismar, yotaatnuniñahandi.Crismado. tayusacuvuatnuni, tayni-

naquaytnuni, taynisacoondaatnini .

crisol nuhu sadzandutadziñuhu. to-niño, satevui dzeque, nuhuñuhu,sadzandutadziñuhu,

cristal. yuuyuyu.cristalina cosa trasparente. saindiini-

ni, sayotuvuinini, sayoyahinini.cristiano, idem. l. tayyehetnahasi cris-

tiano tay yocuvuisi cristo.cristiano verdadero. taindisa cris-

tianocriuo harnero. tesite daacainini nu-

ni. tisitetiyehui.criuar. yodzacaiainindi. yoquidzi

ninicrucificado estar. yondecandaada-

handi, yonduvuandaandicruz, yon-duvuandaadahandi cruz.

crucificar a otro. yodzandecandaadaha ñahandi, yodzanduvuanda-andahañahandi, yodzanduvuan-dodzoñahandi.

crucifixo. idem.cruda cosa. yehe sayehe. dzoyehe

dzodzii.cruel persona . tay yyoini, taidzaa

ini, taisatuñuhuini tay dzichi, taydzicoini,

cruelmente. tnuhu dzaaini.cruxir los dientes. yonacasinohon-

di yonacasi nañenohondi.cruxir algo entre los dientes yoca-

ñenohondi, yocuvuinañenohondi

folio 57v column 2

Cruxir los dientes de frio. yonacasiyonacayunohondi.

cruxir los dedos estirandolos. yocan-dedaha yehecande dahandi.

cruxir los huesos andando. yocan-desite yocandeyeque yocandeti-yahuasitendi.

cruxir o rechinar algo como tablasmal puestas yocañeyutnu.

cruxir o rugir las tripas. yosacucoochisindi, yosicocoyochisindi, yosi-ñetitodzo chisindi, yoqueteninochisindi.

cruz, idem. l. yutnu ñohotnaha, yu-tnuñohodzama yutnuñohotna-hacaandisi,

cruzada o encrusijada de quatro ca-minos, ichi caaduq, yotandaqmiichi, ichi nohodzamaqmisichi,

cruzero. sanucollotnahahuahi ñu-hu saninucohonaho huahiñuhu.

cruzar los pies o manos. yonatniñodzamandidaha, saha,

cruzados asi, saninucohodzama da-ha. l. saha.

C. A N T E V.

Cuaderno. eetnaaututu, eetecututu.cuadernar o encuadernar . yo-saqtnahanditutu yodzatnahatna-handitutu

cuadrada cosa. sacaanduq, sacaasi-qui

cuadrar. yoquidza huahandisiquif. cadza,

cua-

folio 58r column 1

cuadrar poner en quadra. yotasidu-qndi, yosaqduq, f. caq,

cuadrar o benir bien algo. yosatna-ha, yonduvuidzevui, yonduvuihuatu, yonatavuihuatu, yonatna-ha, dzodzevuicayoquaha.

cuadrarme bien la razon, yotacuhua-hasindi, yotacuhuatusindi,

cuadra de aposento dentro de casa.huahiyosicotnanu, huahi yonatnanunini.

cuadra de casas solar. huahiyehe-tnaha.

cuadrilla de gente. eenaho sanina-taca eesiña eesichi, sayondu-vuitaca.

cuadrilla de gente venir. huasicoyota, taininduvuitaca,

cuadrilla de gente officiales, eetacaeesiña

cuajarse la miel. yocucududzi.cuajada de leche . dzecuinicuvi-

vhua dzecuinicuvui yuu, dzecuinicuhua, dzecuinicucu, nicuvuitecucu.

cuajar algo espesandolo. yoquidzavhuandi. yodzacuhuandi.

cuajarse algo. yocuvuivhua, yocu-hua yocucu yocuvuiyuu.

cuajo davuindidziyo.cuajarse las salinas yocucuñee, yon-

duvuiyuchiñee.cual o quien preguntando. yoondu

yoona.cual de las cosas inanimadas. na,

ñana.cualquiera. mandaanicata, mandaa cata,cuando : aduerbio interrogatiuo.

folio 58r column 2

amana,cuando haziendo relacion. quevuicuando en que tiempo? mandaaca,

amanaca. nadzavuaca.cuando a que ora? nadzauua?cuando quiera. mandaaca quevuicuando quiera a qualquiera hora

mandaacadzavua, mandaacadza-vua qcoho. qtnaha.

cuan grande es preguntando . na-dzavua canu. nadzavuaquaha.

cuando a vno tenia muger. quevuitayoocañahadzehendi, quevuitacuvuitnunicañahadzehendi,

cuando tenia marido. quevuisayyoyeendi. quevuiyyocayeendi.

cuanto vale. nadzahayondaa. na-dzaha cata. nadzahaquaha.

cuantas cosas. nadzahasichi, nadza-hanuu.

cuantas vezes? nadzaha sichi? nadzadzaquevui?

cuanto ay de aqui a tal parte? nadza-ha dzana ñoho nahosica. 1. ñohotanda, nadzavua ñohotanda? na-dzavuacaanaho?

cuanto ay de pascua a corpus christinadzahaquevui caanino, nadza-haquevuicanu, nadzahaquevui-ñoho nadzahaquevuiñohonahocaiquevui pascua saqtnaha. l. qtna-ha corpus christi, nadzavuacaqtnaha quevui corpus christi tanacaiquevui pascua.

cuartana enfermedad. quahinatu-vui qmiqmiquevui,

cuarto de carnero. eesichi sanitan-daqmi, sanitandaqmi ñañu te-cachi,

H 2 cuar-

folio 58v column 1

Cuarto delantero. chiyo,Cuarto trasero. dzandate, cacate,Cuarto de casa. eenduq huahi, eesi-

chi huahi,Cuarto de pan, eeñañusanitádaduq

eeñañudzitasanitandaqmi.Cubrir algo generalmente. yodza-

dzahuindi, yosadzindi, f. cadzi, yo-dzatetendi, yochihi tetendi, yo-chihidzahuindi,

Cubierto estar. yodzahui, yotete, ye-hedzahui, f quehe.

Cubierto estar de poluo. yoqueteñuyaca, yoquete teyachi, yocooteyachi, yocoocuisitiyachi. yo-coocodzoñuyaca,

Cubrir el fuego. yochihindicondiñuhu. yochihitneendi ñuhu, yo-dzandaandi yaañuhu. yodzaque-tendi ñuhu; yodzandaandi yaañuhu, yodzaquetendiñuhu, yonacaniyucundi ñuhu, dzadzahuin-di ñuhu.

Cubierto fuego debaxo de la cenizañuhunichihindico, ñuhuyehedza-hi, yehedzahui,

Cubrir la casa de bigas. yotniñondidavua, yosaqndidavua. f. caq.

Cubrir la casa con paja. yosatandite-yahua dzinihuahi, f. cata, yondo-yo canindodzonditeyahua, dzi-ni huahi, yochidzondi teyahua.

Cubrir la cabeça con paño. yodzatetendi.

Cubrir haziendo sombra a otro. yo-satandicate nuuta, yochihindicate, yochihindidate, yosatandiquandahui, f. cata,

Cubrir la boca con la manta, yona-

folio 58v column 2

tniño yuhundi dzoo, yodzadza-huindidzoo yuhundi yosadzindidzooyuhu. f, cadzi.

Cuaresma. huico ii, huico dzoho,quevui ii coño, quevuidzohocoño.

Cubrir con el rescoldo membrillo o o-tra cosa. yochihindusi yaañuhundi,yochihindi yaañuhu, yosaqninin-di yaañuhu , f. caq, yochihindusiyaañuhu nuhudeq,

Cubrir al que esta durmieudo. yo-chidzondi dzoo.

Cubrir la boca debaxo de la mantayodzucundi dzooyuhundi, yosa-dzindidzoo yuhundi, f. cadzi.

Cuchara. ticadzi.Cucharada. ee sicoticadzi, ee yuhu

tecadziCuchilladas vide acuchillar.Cuchillo. yuchicaa.Cuchillo de dos filos. yuchicaa du-

vuisiyo, dzaa duvuisiyo yuhu du-vuisiyo,

Cuchillo despuntado. yuchicaanicu-vui tecundu, yuchicaa nitnanun-dodzo yuchinuucono, yuchicaa-nisaanditanuu.

Cudiciar vide desear.Cudiciar cosas temporales, yodzan-

diyoinindi saiñuuñayevui.Cuello, dzuq.Cuenca de ojo, cohonuu.Cuenta de contar. sasicahui, sacahuiCuenta lo contado, sanicahuita, sa

yehendahui.Cuenta dar a otro. yonacachindaan-

di sita, yonacahuindinuuta, yonachihindahuindinuuta, yondaqdzeendinuuta,

cuenta

folio 59r column 1

Cuenta tomar a otro . yonatniñonuundisita, yondacatnuhundisita,yonanducundisita,

Cuenta para rezar. dzequenacahuidzeque naquatu. (di.

Cuenta tener. ñohonuundi, cohonuundiCuento dezir. yonacachinditnuhu,

yonacaninditnuhu.Cuento conseja. tnuhuñadisa, tnu-

huchidzu, dzotnuhunica sacahuitnuhu.

Cuerda. yoho.Cuerda de vihuela. yohoñuuyoho,

yohoindaañuuyoho yohotuchi.Cuerdas nervios, tuchi.Cuerdo hombre. vide abil.Cuerno de animal. deque.Cuernos poner, vi. cornudo hazer.Cuero. ñee.Cuero curtido. ñee nicuita, ñee ni-

dzacuita.Cuero de vino. ñee canu sacoho vinocuero por curtir. ñeeyehe, ñeeyechiCuero o pellejo de hombre. ñee ñuma

ñeeyadzi, ñee caandodzonino.Cuero de animal sin pelos. ñeedzunduCuerpo humano. yequecoño ñayevuiCuerpo de la cintura para arriba.

nuuyeque yotnanudzavua, nee-cutuquasaa.

Cuerpo de la cintura abaxo. nuuye-que neecutu quacaisaha.

Cueruo. ticaca, teqvuaco.Cuesta arriba. sacaata, sayosaando-

dzo saindaatuvui, sayondoyoco-dzo saindaadichi, indaatuvui, sa-quasaacuchi saquasaacuite.

Cuesta el mismo lugar cuchi, cuite,siqui.

folio 59r column 2

Cuesta arriba yr. yosaandi, f. caand.yosaandichi, yosaandodzo, yon-daandi, yondaandodzondi.

Cuesta no aspera. dzondodzoni, ytnuquaha caadodzoni ytnuquaha,caacaa ytnuquaha siquindaaqua-haichi cuitendaa.

Cuesta que va cruzando el camino.nunduudenduu ychiquaha yosi-condaaichi yosicotnanoichi yo-sacuicoichi.

Cuesta yr rodeando. yosiconduun-di satayucu , f. cuico, yotaanduun-di yosicondaandi satayucu.

Cueua, yavui cahua.Cuesco de fructa. inisite.Cuesco que esta dentro de algodon.

tindeye.Cuyo es preguntando . yoondusi,

yoondudzi yoonadzi.Cuyo es esso? yoondusi saha

Cuyo hijo es este. yoondudzi dzayatay yaha.

Cuidado tener. mirando por algu-no. yonditondaadita, yotaainin-dita, yonditocutundi, yondicocu-tundita, yondacañuu coondita,yondito ñohoinindita.

Cuidado tener de si mismo. yositon-daandi maiudi.

Cuidado tener de algo yodzanu-mindi, yoquidzañeendi, f. cadza,yotniño siñandi tniñoyondaandi,yodzañeendi, yotniño sahandi.

Cuidado tener de alguno en parti-cular proueyendole de lo necessa-rio. yondacañuhu ñaha coondi,yositondaa ñuucoondi, yositondaañuhuquetendita, yondacañuhu

H 3 Cui-

folio 59v column 1

quetendi sita.Cuidadoso estar por algun negocio

dzoyocoocainindi.Cuidadoso estar en lo que ha de ha-

zer. yondaayuinindi sacadzandiñohocaha ñohocachiininditniñocadzandi.

Cuitado miserable. taindahui, tain-dahuicai nuu ita nuucuhu, dahuiquicahata.

Cuitado o desdichado. tay ña saca-nu ñasacuvuisita.

Culantrillo de pozo. yucudzucua-dzavui,

Culantro verde. yuvuayavua.Culebra. coo.Culebra de dos cabeças. cooyuhu

vvui, coodzini vvui.Culebra grande. coo yuhuaidzu.Culebra muy pequeña. coonuu.Culebra otra poçoñosa. coo cata.Culebra otra. coo saha.Culebra que buela. coonduvua, co-

ondavua.Culpa. quachi, dzicaquachi, yeca-

quachi.Culpa propria mia. quachi mayndi,

quachimaiñuhundi.Culpa no tener. ñaquachi, ñasaha,

ñadzicandi.Culpa hechar a otro. yotaañahandi,

yosicotaanahandi, f. cuico.Culpa hechar el vno al otro. yona-

taatnahandi, nutaadetaatnahan-di quachi.

Culpa mia hechar a otro. yodzacui-condaañahandi quachi, yodzata-vuiñahandi quachi, yodzataanaañahandi quachi.

folio 59v column 2

Culpar a otro falsamente. dzoqua-chinaaca, yodzatavuiñahandita,yotaaquachiñahandita, y por me-taphora, yodzaquaindaañahan- di, cooquehui, teyechiquehui.

Cultiuar. vide labrar.Culto diuino sasiñuhu.Cumbre de sierra. dzini yucu.Cumbrar o llegar a la cumbre de la

sierra, yosinocavuandi , dzini yu-cu, yosinonditandi, dziniyucu.

Cumplir o conuenir algo. siniñuhudzavua, siniñuhu.

Cumplir lo falto. yodzasinondi, yo-dzasinotuhuandi, yoquidzaneen-di. f. cadza, yodzasinocavuandi,yodzasinondehendi, yodzasino-cuhuandi, yodzasinonee.

Cumplir el voto prometido. yodzadzevuindi sanidzaquiñuhundi,yodzaqcuvuindi, yodzaqndehe-ndi sanitniño naha ñuhundi, yon-dasindiyeca.

Cumplir con mi consciencia yodzadaandi tniñomaindi yodzadze-vuindi, yodzaqcuvuindi tniño ma-indi, yodzasinocavuandi tniñomaindi, yonatucuyonasiyondi, yon-daininindi, yocacundaa yocacusi-yondi, ña sahañaquachindi.

Cumplir de palabra . dzocaando-dzonica yocachindi, dzonicachi-candi, dzondudzuni yocachindi.

Cumplirse lo que dize. yocuvuisa-nicachindi, yosacuvui. yosacoho,sanicachindi , f. qcoho. sandudzunicachindi yocuvui.

Cumplirse el tiempo o plazo puesto.yosinocoo, yosinocavua, yosan-

dehe

folio 60r column 1

yosandehe quevui, yosatnahaquevui,f. qndehe, f. quaha, yosatnahaque-uui ñohocua.

Cumplida persona . tay dehecuvuiñohoini, tay ñohocuhuaini, tayyehetnuni ini.

Cumplir la penitencia. yosinocavuan-di penitencia.

Cumplirse años: yosinocavuacuiyayosinocuiya, yosandehecuyya. f.qndehe.

Cuna de niños. dzoco.Cundir la mancha estendiendose.

yosandoho, f. qndoho, yosinondo-ho, yosanini, f. qnini, yosinonini.

Cundir la mancha de vna parte a o-tra, por estar junta la ropa. yosi-nochihitnaha, yosinondohotna-ha, yosinohuidzatnaha, yosaninitnaha, f. quini.

Cuña de palo. duyu, yutnuyeque,yequeyutnu.

Cuña de hierro. caayeque, yequecaa.Cuñado hermano de mi muger. dzi-

dzondi. (dzandiCuñado marido de mi hermana, cadzandiCuñada muger de mi hermano. sa-

nundi.Cuño de moneda. tañino, sadzaca-

nandusa tomines.Cura de yglesia. dzutudzasa sasiñuhuCurar enfermedad. yoquidzatatnan-

di, f. cadz. yositondaanditayquahi,f. coto, yodzandahañahandi,

Curador de menores . taydzaqua-nu ñaha tay cai, tay yondaca taicai, tay yonahatnuni sitay cai,

Curioso hombre. tay huii ini, tay cui-hini, tay huayuini, tay quidzahuii

folio 60r column 2

tai yonducuninosahuii, tayquidzanani, tay yoquidzahuii, sahuii sanani, tayyonducunino yaaquai.

curioso en vestir. tai sandesihuii.curioso en saber. taydzitnitnuhu.curtir cueros. yodzacuitandi, yoqui

dzahuitandiñee.cutaras. disa.cutaras sin carcañal. disaticundu, di-

sa ñandaha.cutir vn huebo con otro, yotahuitna-

handevui, yotahuindaatnahande-vui, yosaquehetnaha, f. qque yosatusitnahadevui, f. qtusi.

cutir vn huebo con otro actiuo. yo-sasandaatnahandidevui . f. casa,yonataatnahandi devui.

cutir vn touillo con otro, andando.yondaandutnaha saha, yondaaquehetnaha saha.

ç. A N T E A.

Çabullirse. yocaindusindi, yosi-vuindusindi, f. quevui.çabullir a otro. yodzaquevuin-dusiñahandi, yodzacaindusiñahayodzaquevuiñahandiduta.

çabullirse a menudo. dzonoodzono-o yosivuindusindiduta, yocaindusi.

çasio en la lengua. dzoyo ñuunino-cayuhuta.

çaherir a otro lo hecho por el. yo-nachidzo yuhundinuuta, yonachi-hitotondi, yonachihindahuindi, yo-natniñondi nuuta, yondacunahin-di nuuta saniquidzandi.

çahones o çaragueles. satu caha, sa-sicuino saha.

H çaho-

folio 60v column 1

çahones calçarse. yodzacaanuundisatu, yondevuinuundi.

çahurda. huahi quene, sañohoquene,çamarro. dzono ñee.çamarrear a otro. yosanidzii ñahan-

di. f, cani.çamarrear a otro de palabra, yoca-

nidziiñahandi sahatachidudzu.çampuçarse vide çabullirse.çanahoria. ñami quaacastilla.çanca. dzichi cuine.çancadilla dar a otro. yotniñonano

saha ñahandi yodzucunino sahañahandi, yodzacui yonino sahañahandi yocainahisahañahandi.

çancos de palo sobre que andan yu-tnusacuiñendodzo saha,

çanesa vide. orla.çanja para cimiento. chiyo nisatani

nota, chiyo huahi,çanja hazer. yosataninondichiyo, f.

cata, yotahuininondichiyo, yota-hui chiyondi.

çanquear andar de aca para aculla.nee caa neeisi yosicandi yosahan-di, f. caca, f. qhu.

çapatero. tay quidzahuahandisa tayquicundisa, tayhuisidisa,

çapato. disa, ñee,çapato con orejas. disayehetutnu,çapatos calçar yochihndisandi, yo-

dzaquevuinnundisa.çapatear bailando . yoquidzatadzi

sahandi, yonacatusandi, yoquidzahuisisahandi. f cadza yocatundaasahandi.

çapatos hazer. yoquidzahuahandidisa, f. cadza, yoqnindidisa, yoqui-cundidisa.

folio 60v column 2

çapaton hombre pequeño, tainde-que, taycuite, taidihi,

çapote fructa. doco, cuisi blanco.tnoo negro,

çapote colorado mamey. dicasaha.çapote chico dulce. dica ñuñu,çarahueles. vide çahones.çaranda, vide criua.çaratan enfermedad. quahi ñuhu,

sacanandodzo ñahadzehe.çarça. yñocoo, yñotete,çarçaparrilla. yohoyucu.çarcillo para las orejas, sacuitatu-

tnu, sacuitadzoho tende sacuitatutnu.

çarço. sito, sitoyoo, nidziña.çarços hazer. yodziñandisito,çatico de pan. dzitanicachi, dzitaña-

ñu, dzita nitahai, dzita sahi.

C. A N T E E.

Cebolla tenaqmi.çebollino. vide almacigo.çebollino trasponer. yosicoca-nindiyavua, f. cuico, yotavuandiyavua, yodzandaindi yavua.

çeçear. yocahadzeyendi, yocahaten-disindi.

çeçeoso, taycaha dzeye, tay yuhudzéye, tay yaa tendisi.

çedaço. tesite, sacainini yuchi.çedro. tnutni, tnutni cuisi.çeçina. coño yehe ñee, coño adza,

coño nisivui ñee.çediço cosa lacia, sa nidzii.çedula, tutudzuchi.çegar de los ojos. yoquaandi, yo-

quaa nuuudi,çega-

folio 61r column 1

çegajoso. tai nuucaca, tay nuutequa-ni, nuuquani taynuutuu, taynuutnehe.

çegar a otro con tierra. yotnaandiñuhu nuuta, yocoyoninindiñuhunuuta, yocoyoninondi nuuta, yo-conondi.

çegar generalmente a otro. yodzaquaandinuuta.

çegarse el entendimiento o andarciego. yosicadzoho yosicaquaandif. caca, nicuvui naa, nicuvui quan-dahui inindi.

çegarse con la claridad, yonaanuun-di quandii nisa coho nuundi, yo-cuvuicaca nuundi, cani nisacohonuundi.

çeiua. yutnu nuu.çeja de los ojos los pelos. ydzi dzu-

cua, dzucuanino.çeja la carne. ñee dzucua.çeja el hueso yeque dzucua,çejo poner. yosito yyondi, yosito

dzaandi, yosito satundi. yositoidzindi nuuta. f. coto,

çejunto. tay natnaha idzidzucua.çelada encubierta. sasasiyecu, sasani

huisiyecu,çelada o emboscada poner encu-

bierta. yosasindi yecu, f. cusi, yo-saqhisindi yecu, yosaq yuhundiyecu. f. caq, yosani huisindi yecu.f. cani.

çelada armadura de la cabeça. caacohodzini.

çelar tener çelos. yotadzicuiñoinin-di, yoquidzacuiñoini, f. cadz. yo-cuvui cuiñoinindi, yocahacuiñon-di, yotaa cuiñondi.

folio 61r column 2

çelar encubrir. yochihindoyondi,yochihiyuhundi, yochihidzahindi

çelda vide aposento.çelebrar el sacerdote. yocachindi

misa, yoquidzandi missa,çelebrar fiesta, yodza coondi que-

vui. l. huico, yodzaquandi huico,yocahandi huico, yoquidzacanun-di quevui. f. cadza.

çelebrarse fiesta. yosina huico, f. qnayocooquevui,

çelebrar fiesta fuera de su propriodia. yonoo tniñondi quevui, yo-dzanoonaandi quevui . yonutni-ñonaandi quevui.

çelebrar fiesta antes del tiempo. yo-dzacoonahandi quevui, yodzacoondahandi quevui.

çelebro. caha dzeque.celemin. tnundoo quachi.celestial cosa. sasindevui sacaaande-

vui, sayyoiniandevui, sayehetna-haandevui. (ño.

çelos satadzicuiñoini, saquidzacuiñoçeloso tai cuiñoini,çelos pedir. yocaha cuiñondi.çementar hazer cimientos. yodza-

huandichiyo. yotniño sitendi chi-yo. yodzacaindi yuusaha. yotni-ñochitundi chiyo. yosaqnanindichiyo. futuro. caq.

çementerio, cahi, sayondusindeye,çena. sasasidzini.çenar. yosasidzinini f. casi,çenadar a otro. yodzacasidzinindi.

yosahanditasacasidzini.çenadero. lugar donde cenan. huahi

sacasidzini.çendrada plata. dziñuhucuisi nitevuita

vui

folio 61v column 1

vuita.çençeño pan. dzita ñayeheyusayya,

dzita ñayusaiya, ñatuvui yusaiyaçençeño hombre enjuto. taycuiñe,

tayndaa, tayyeque.çeniza. yaa.çeniziento que tiene çeniza. sayon-

daayaa, sayeheyaa.çeniziento palomo o toro . quete-

cuinda.çenogil. huatu, huatuyonunidzan-

da, yodzucuninodzanda.çensura ecclesiastica. sayotasitnuni

sancta yglesia, sayosaq yy. sayo-tniño naho, sayosaq dzoho san-cta yglesia, saninandiyu, ninanda-dzi, ninduvui ii, ninduvuidzoho,sasiñuhu.

censura o aprobacion de examen.saninatuvuindaa, ninatuvuicuitesanicuvuindisa.

centella de fuego. ñuhundeq nuhun-deq, yondachi, yondavua.

centellear el fuego. yondavua ñu-hundeq, yositacoyo ñuhundeq,f. cuita, yondachi ñuhundeq, yo-candeñuhundeq.

centella muerta. yaañuhu, yaahuidzicentro de la tierra . anuhu, damaa,

iniñuhu, iniñuhumaa.ceñirse pretina. yosanindiñee nuu

yequendi, f. qni, yodzucundiñee nuuyequendi, yosamandodzon-di ñee nuuyequendi, f cama, yo-saqninindi nuuyeque. f. caq. yon-daqninindi ñee nuuyequendi, yo-naquindodzondi ñee nuuyeque.

ceñir a otro, yonaqnindiñee nuu-yequeta, yodzacamandodzodzo

folio 61v column 2

ñee nuuyeque.ceñirse la muger las naguas . yosa-

mañadzamadziyo. f. cama, yosa-niña yohodziyo, f. qni. yonadzu- cuña yohodziyo nuuyeque.

ceñida estar asi . yonamañadzama.yonuni nuuyeque, yodzucu nuuyequeña.

cenirse la manta el varon para tra-bajar. yondaa chihindidzoo yon-dadzacutundidzoo, yonacaman-dodzondidzoo.

ceñirse el mastil el indio. yonaman-dodzota satu.

ceñudo estar o mohino. ñohodzooinindi, f. coho.

çepa vid. tende dayayoho, duhuda-yayoho, sandudayayoho.

çepa de leña. duhuyutnu, tende-yutnu.

çepa o tronco de linaje. tnuhu, san-du, duhu.

çepillo. caañahindodzo nuuyutnucaañahi yutnu, caadadzahuiiyutnu.

çepo o prision . yutnu sacoho saha,yutnu cavuadzuq.

çepo de animales. sito tavuiquete,duhutavuiquete.

cera. ñuma.cera de los oydos. ñumadzoho.cerca preposicion. yatni, yatniñuhu-

ni, yatnini, yatni huiini.cerca de algo penes. nuu, yatni.cerca es señalando. yahahuiini, ya-

hani, yatni huiini.cerca de huerta. dau, namandau.cerca o muro de ciudad namasacu,

yondiyuñuu nama dau nuu ñuu,na

folio 62r column 1

namandau, namayondadzi ñuu,nama sacu, yondadzi neendu ñuu.

cercar alguna huerta. yodzacuicon-di dau nama, yosanundiyundina-ma, yosanundadzi namandau,f. canu.

cercada ciudad . ñuucaadiyu sacu,ñuu yondiyunama sacu.

cercada estar la huerta. itunisicon-daa, nama sacu.

cercar alguna cosa. yonacañu yonadzucundi.

cercar los enemigos. yonatniño cu-tañahandi yecu, yonadzacañun -di yecu, yonatniño mañundi ye-cu, yosinonduundi, yonadzucun-daandiyecu, yonacañundiyucu,yonatniño mañuñahayecundi.

cercados enemigos. tay yonucohomañu, tay yodzoyucu, tay caaco-no, tay ñohocono.

cerca de cañas. sacu.cercar de cañas. yochihindisacu.cercar la eredad de espinos . yosa-

nindi yutnu iño, f. cani, yochihin-disacu, iño, yosatandodzo ita nuuiño, f. cata.

cerca asi. sacu yehe iño. sayehesa-cu iño.

cercar de valladar. yochidzondi itanuunama, yosaqdi ita nuu nama,yoquidzavuiindi nuunama.

cerca de medio dia . sayatni cañun-dicandii sanisaa nisinoquehen-dicandii, dzovuitnica cañundi-candii.

cerco o cosa redonda. cuta sacuta,satecuta.

cecrar la heredad de estacas o de rramas

folio 62r column 2

derramas, yosaqsacundi itu, f. caq, yo-chihisacundi.

cercar ganado. yotniñocutandi yo-sinonduundi.

cerco que haze el sol . ñohodzocodicandii.

çerco que haze la luna. ñohodzocoyooçerçenar. yosandandaadi yuu si, f.

canda.çerçenar, cortar al rededor. yosan-

dacutandi.çerçenada asi. sanitanda cuta.çerçenaduras. sanitanda, sanicaindaaçerdas de cauallo. idzi.çereza. daya.çereza grande. daya tecaha.çerezo el arbol. tnundaya.çernejas, vide crines.cerimonia. sasichihiñuhu.cernada. dutayaa.cernir. yodzacaininindi.cernirse. yocainini,cernida cosa. sanicainini.cernicalo, tedzaha.çerote de çapatero. ñumayosaa-

nuuyoho.çerraja, yerua. yucutiñoo, yucuyaa.cerrar generalmente. yosadzindi. f.

cadzi, yonacadzi.cerrado estar. yondiyu yondadzi.cerradura. caayondiyu satnu.cerradura de palo. yutnuyondiyu

yuhuyahi, yonandadzi yuhuya-hi, yutnutehe yutnuyondaa yu-huyahi.

cerrar el camino para que nadie va-ya por el. yosadzindi ichi, f. cadziyosaqninotnunindi ichi, yosanda-di ichi. f. canda.

cerrar

folio 62v column 1

Cerrarse la erida. yonatnahañee,yonana nohoñee, yondutunino-coño, yondenoho ñee.

Cerrada estar qualquiera cosa. yon-diyudzau yódadzi.

Cerrar a piedra lodo. yonataandida-yu, yonatniñondidayu, yotnaan-didayu.

Cerrar con llaue. yonacadzicutun-di, yonacadzindicaa.

Cerrar hechar solo el cerrajo. yo-dzacononinindi.

Cerrar la bolsa. yonadzitaninindi-yohoitni.

Cerradero de bolsa. yohoyonandiyui-tni, yonacononiniyuhuitni, yohocaanini yuhuitni, yohoyonadzatacayuhu itne, yoho yonuninino

Cerrar los ojos. yosanindi, f. quani,yonacadzinunndi, yonadzatna-ha nuundi.

Cerrar los ojos de quando en quan-do pestañeando. yosaniquachin-di, f. quani.

Cerrar los ojos a regañadientes poralgun dolor. yonaquanicutundiyonacasindodzohohondi, yosa-ninuundi,

Cerrados tener los ojos, yonanin-di, yondiyununndi.

Cerrar puerta con llaue de palo. yo-nacadzidahayutnu yodzandevui-dahayutnu.

Cerrar la mano. yonaquitutneendiyonatnee tneendi.

Cerrar la boca. yonacadzi yuhundi.Cerrarse el cielo con ñublados. yo-

natnahavuico yonduyuicutuvui-co, yondutuvuico.

folio 62v column 2

Cerrar el coraçon no descubrir loque tengo en el. yosadzininoinin-di, f. cadzi.

Cerrar dos o tres que estan en pie porque no pase otro. yonacadzindi nu-uta, yosadzininondi nuuta, f. cadzi

Cerro. yucu.Cerriones de hielo . yuhuanicucu,

yuhuanicoocoho.Cerro de pelos ydzisatate.Cerrojo. caanacononini yuhuyahi,

caanacononini sayondi yu sacon-dadzi.

Certero que tira derecho. tay tuhuan-daha, tay cuitendaha, taymihin-daha, taindaadaha, tay taamihi,tay caacuiteudaha.

certero tirar. yosicocuitendi, f. cui-co, yosicondaandi, yotaacuitendi,yotaandaandi yuu. l. yutnu.

Certificar a otro. yodzacuitendi inita, yoquidzandaandi inita. f. cadzayodzandaandi inita, yodzandi san-di inita.

Certificada o aueriguada cosa, cui-teyyodaayyo.

Certificado estar, por cierto tener.dzavuayyo inindi, dzavuayucooinindi, dzavuayu, yotuvuisindi,dzavuayu yonahandi.

Certificarse de algo. yonducucuiten-dudzu inindi.

Certisimamente. disayu, tnuhucui-tendisa.

Ceruatillo. ñeni.Ceruiz. yequenuudzuq.Cesped. tehui, tehuindayu, tehuindasiCespedes sacar, cauando. yotavuan-di tehui, yotahuindi tehui.

Cessar

folio 63r column 1

cessar de hazer algo. yodzaquehuin-di, yodzaqhninondi,

cessar de llouer. yonumadzavui, yo-saanditadzavui, f. caand. yoquehuidzavui.

cessar de parir la muger. yonoocui-ñeña.

cesta. tesite, tesiyo teyacu.cesta con asa arqueada. tesite indodzo

doho tesite indodzo tnutodzo.cestero que las haze. tay dzahatesi-

te, tay tnaatesite.cetro Real. tatnuyya, tatnutoniñe.ceuon. queteyodzananuta, quete-

yodzaquanuta, queteyosidzodzaha, queteyodzacuidzotadzaha.

ceuar. yodzanañundi te, yodzaqua-nundite

ceuar arcabuz. yotniñondi ñuhusiicaa. (ho,

ceuada. nunindoco nunivuiyu tedzohoceuadilla. yucudiq.ceuar aues para caçarlas yotasivui-

sindisasate, yocootasindi sasate.ceuil persona . taynaha, taynicacu

naha, tay ninuunaha.

C. A N T E I.

Ciclones. dzinuhu, quahidzinu-hu, quahinatuvui,

Ciego. tayquaa, tay niquaa.Ciego de nuues. tay nisacodzovui-

conuu. tay niquisi vuico nuu.Ciego ser. yoquaandi.Ciego los ojos secos. tay nicaico-

ho nuu, tay niyechininonuu.Cielo. andevui. (ñoo.Cielo estrellado. andevui ysindaa tiñoo

folio 63r column 2

Cielo de la cama. dzoonisatandisitadzoo nisatandiyu, dzoo caandisidziuicama.

Cieno dayu duta dayu.Ciento pies, gusano. coo ocondaha.Ciento pies otro. ticooyusa.Cierço viento. tachiyuhua.Cierta cosa. sandisa, sacuite, sandisa

cuite, mihindaa.Ciertamente, mihini, mihinindaa,

cuiteyu, disadisayu.Cierto estar. yosinicasindi, f qni. yo-

nahacasindi, yotuvuindisasindi,yotuvuindaasindi, yotadziyuinin-di, yotuvuiyusindi.

Cierto verdadero. tay cahacuite,taycahandaa, tay disandudzu, taicahandisa, tay cahatnuhundisa,tay cachindisa l. daa.

Cieruo animal. yudzu, ydzuyucu.Cierua ydzu sitna.Cifra. sataa huisitacu, sayondaahui-

sitacu.Cifrado. sanisacoondaahuisitacu, sa-

nisacuvua huisitacu.Cigarra. tidzi.Cigarra cantar. yosacu, f. quacu, yon-

dayutedzi.Cigueña. dzamitnoo.Cilicio. dzonondacui, dzono idzi-

dzaa, dzonoidzi iño, dzonodaye.Cillero donde algo se guarda. hua-

himaa, huahicaanini, yuhu huahiñohotnaha, huahiyaca.

Cimenterio. cahi huahi ñuhu, saisin-dusideye, sayondusideye, saisi ña-ña, saysiyavui ñaña dusideye.

Cimarron que se huye. taysasino si-no, tay nuconodecono.

Cimien-

folio 63v column 1

Cimiento o çanja: sanitahuininotachiyohuahi, sichinitahuininotasacaichiyo huahi, sanisataninotachiyohuahi.

Cimiento abrir . yotahuindichiyo,yotahuininondi chiyo, yosatani-nondichiyo, f. cata.

Cimiento hecho. yuunitniñosite, sanitniñosite, sanisinocutu, sanitna-asite, nama nitniñosite.

Cimiento hazer . yotniñositendi chi-yohuahi, yosaqndaandi, chiyohua-hi. l. inihuahi, f. caq. yotnasitendichiyohuahi.

Cimiento. chiyo huahi.Cimiento ygualar. yoquidzandaan-

di, f. cadza. yosaqdaandi, f. caq.Cimbria. yutnu saquehetaniño.Cincha. huatu sanduvuicutu dicai-

dzu, huatu sinoninindicaidzu, hua-tucavuanini chisi idzu, huatuye-hendicotayu.

Cinchar el cauallo. yosanindi hua-tu dicate, f. qni, yosaqninindi hua-tundicate chisite, f. caq. yondadzacutundi huatuchisi.

Cinise, moxquito çancudo. tiquañeCinta para ceñirse. ñee sanamando-

dzo nuuyeque sacoonuni nuu-chisi nuuyeque.

Cinta o cincho que se ponen las in-dias recien paridas tnani.

Cinta tal poner . yochihinditnani,yosaninditnani, f. qni.

Cintas con que las indias se trançanlos cabellos. daha.

Cinta tal poner. yodzucundi daha,yonaqnindidaha.

Cintura. nuuyeque.

folio 63v column 2

Cipres arbol. tnuyuq castilla.Circulo. sacuta.Circuncidar. yosandandaandi ñee-

dzini inidzoho, yosaindaandi. f.quai.

Circunspecto hombre . tay yonacanimaayni, tai yonatadzi maayni.

Circunstancia que agraua el pecca-do. sayosacodzodzini quachi, sayosaquehetnahaquachi, sayonañuquachi, sayocuvuiquahaquachi.

Cirial. yutnu indodzoñuhu, indo-dzoite.

Cirio. ite ñuma nano.Ciruelo. tnuticavua.Ciruela la fructa ticavua.Cìsco. yaañuhu, yodzaca.Cisterna algibe. yende, sacavuandu-

ta, sacohonduta, dau sacohondu-ta, cavuanduta

Citar a juyzio. yosacachindisita, yo-sadzaqnindita.

Citado llamado a juyzio, tay nisa-qnitniño.

Ciudad tayucanu, ñuu canu yucun-duta, tayutoniñe, tayu nanu, yu-vui tayu

Ciudad poblada de estrangeros, vi.auezindarse.

Ciudadano. tay ñuu canu, taytayu-canu, taytayutoniñe.

C. A N T E O.

Congotear la vasija que no estallena. yocamaninoñohoca-ma, yocandenino, yosinonoo

çoyacal capa de agua. dzoocaha,dzooticu.

çopo

folio 64r column 1

copo de la mano o del pie. taynda-ha. l. sahatecundu, tiquitni,

C. A NT E V.

Cuecos. disaticoo dixadzuq, di-saindodzoninoñahadzehe.çumirse algo. yocaindusi, yoca-indita, yocaicuino.

çumo de qualquiera cosa. dutasi.çumoso sayehendutasi.çumo sacar exprimiendo, yosanin-

di. f. qni, yodzatoondi.çumo sacar retorziendo paño. yo-

dzacuiyondi, yocoyondi, yona-quenindi.

çurrar cueros. yoñahindi ñee, yo-dzacuitandi ñee.

çirujano. tay tatnaquahitnani, tayquidzatatna saninihiquahi.

çurzir vestido. yosadzindodzonditecu, f cadz . yodza nuhundi tecunani, yonadzatavuinditecu.

C. A N T E H.

Chamisa. tnutavui.Chamuscar algo. yodzeyendi,yoqniñuhundi, yosaqndecun-di, f. caq. yochihindecundi, yodzacaandecundi.

Chamuscada cosa. sanindeye, sani-saquehendecu, sanisinindecu.

Chamusquina hedor. yosahañuma.Chapa de metal. caayadzi.Chapear la erradura. yocasandisa-

caa yehecanda ininocandandisacaa, yocavua yocasa disacaa sa-casa sacavua.

folio 64r column 2

Chapatear o patalear en el agua. yo-tahui yequendiduta.

Chapines. disacoco ñahadzehe, di-saticoo.

Chapitel de casa pajiza. huahitiyee.Chayote, fruta. naña.Charco de agua . yendeduta, duta

caasiña, dutacaandadzi.Charlar o chocarrear. yocahanaha

yocahadzequendi, yonducudze-quendi, yonducudzequendi, yodzaquacuñahandi, yotnaidzeque.

Chica cosa, saquachi, sadzuchi.Chibo o cabron dedziyu.Chibato capado. dedziyu nindaa ni-

niyuute.Chicharra. tidzi.Chicharron. ticayequene.Chiflar con los dedos. yodzocaadzu-

vuindi, yotevuindidzuvui, yodzaquacundidzuvui.

Chiflar con la boca. yodzatutundi,yotutundi, yotutuyuhundi, yoca-natutundi, yotutudzuvuindi.

Chillar como los paxaros . yonda-yucuiñete.

Chimenea . nama huahiñuma, na-ma yosaanini ñuma.

Chimenea lo alto. dzini.Chimenea humear. yocanañuma,

yosaaniniñuma, f. caa. (te.china piedrezita. yuucuchi, cuchiñutechinchon. teyee teyeenicacuiñe.chinchones hazer a otro. yodzaca-

cuiñendi tatiyee.chinehe. tiñee dzii.chinche grande y negra. tesihi neñe.chirimia. cutuyutnu.chirrion. cata yutnucata.

chi-

folio 64v column 1

Chirriar las aues. yondayute, yocu-vui vuaate.

Chismear. yocahavvuiyuhu, vvui-dudzu vvuidatu, vvuiyoondi, yonucachi yondecachindi, yocahavvuiyoo vvuindatundi, duvuisi-yo yyondi, duvui siyo iñendi.

Chismero. tay vvuindatu, con losdemas.

Choça, todzo, huahiyai, huahitiyeehuahitiyahua .

Chocarrero . tay cahadzeque, taydzeque, tay yonducudzeque, taydzaqua ñahacu.

Chocarrear. yonducudzequendi yo-dzaquacuñahandi.

Chocolate beuida de cacao. dutadzehua ñuhu.

Chorro de agua. sainditanduta.Chorrear el agua. yositanduta, f.

cuita.Choqueçuela de la muñeca. yeque

tinduu, yodzodzuqdahandi.Chueca donde juegan los huesos.

sañohotnahayeque, sañohotna-nuyeque.

Chueca de la rodilla. yequetinduu,yodzositendi, tetacasitendi.

Chuflar, vide chocarrear.Chufletas. dudzudzeque, tnuhu-

dzeque.Chupar. yosichindi, f. cuchi.Chupar la caña con cascara, marta-

jandola. yondavuandi.Chupar el humo de los poquietes.

yotaandi dzanu, yodzitandi dza-nu, yosamindi dzanu. f. cami.

Chuparse los dedos lamiendo. yo-nayuvuindaandi.

folio 64v column 2

Chuparse el niño los dedos . yosa-dzindahasi, f. cadzi, yonatehuisi.

Chupar alguna cosa sin maxcarla.yotehuindi.

Chupar el echizero o embaidor alenfermo. yotehuindi, yodzanda-indi, yodzacanandi quetequahiquetequañuhu, yondainaindi.

Chupada persona por flaca. tai nin-dahua, niyechi, tay yeque, tai cui-ñe, taindaa, taynicoondaacoño,tay ninoondaacoño.

Chupado hombre consumido, consolo el cuero. tay nisinocuiñeye-que, taydzonuuyeque, dzotuchi,tay ñanee ñacoño

Chupado consumido. nicuvui ña-ma, nicuviyeque, nicuvuiyechin-di, nisaqñama, nisaqyechiñahastohon Dios.

D. A N T E A.

Dadiua don. tahui.Dadiuoso. taydzaitaini, tay-dzasa, tayyosahañaha.

Dador de los bienes de gracia Dios.yyayodzasatahui sahuahasadzi-co sadzee, yya ñandii ñaquacu,yyayodzaitadiyaya.

Dados. yequecatne.Dados jugar. yocatnindi yeque.Dado a mugeres. taysanoo tayqua-

dza, tay yonoo yosini, siñahadze-he, tay yosicaquadza.

Darse a mugeres. yosicaquadzandif. cadza. lo propio se dize de lasmugeres para con los hombres

Daga. caa tuvuiñaha, caaqniñaha.Dama.

folio 65r column 1

Dama. tohodzeheyya, ñahatohodicoyya.

Dama gentil hermosa . tohodzehecaahuii, caahuayu.

Dançar. yositasahandi, f cata.Dançar de las manos asidos. yoca-

hindahatnahandi, yotneendaha-tnahandi yositasahandi, yonaca-hindahatnahandi yositasahandi.

Dançar asidos de los ombros. yonu-midzuqtnahandi yositasahandi,ñohodzeque tnaha , yositasa-handi.

Dañar hazer mal. yodzatevuinino-di nuuta, yoquidzanahondisita,f. cadza.

Dañar a otro en la hazienda. yodzatevuindi yahuicatata.

Dañarse algo. yotevuii.Dañarse la carne, o fructa. yotayu,

yotevui.Dañosa cosa que haze daño. sayosa-

haquahiñaha.Dañar a otro en las costumbres. yo-

dzacuico iniñahandisita, yodza-tneeyaainiñahandi sita, yodzaca-andi inita.

Dado caso. ta, taquadzu, taquadzudzavua.

Dar algo a alguno. yosahandi, f. cu-hua, yotasindi.

Dar en retorno. yonacuhuañahan-di, yonacuhuanaandita, yonatni-ñodzavuandi, yodzandicoca-vuandi.

Dar vozes, vide bozear.Dar debalde. yosahadzicondi cahan-

di, f. cuhua.Dar algo para que no me lo bueluan

folio 65r column 2

mas. yotasicuiindi, yosahacuiin-di, f. cuhua.

Dar a conoscer a otro . yonahaña-handisita.

Dar puntillazo. yochihisahandi, yo-dzaqcoondiyodi, yodzaqndiyoyodzaqdahandita.

Dar a otro como estocadas con lamano. yoquindahandi, yochihisi-quindita, yoquisiquindita.

Dar del codo a otro. yochihisiten-dahandi, yosicochihi sitedahan-dita.

Dar papirotes. yochihitindandi, yo-chihitecandi yotaatecandi.

Dar alegria a otro. yodzadzee ini-ñahandi, yodzahuatuiniñaha.

Dar en rostro a alguno con sus de-fectos . yochidzoninondi nuutaquachita, yonachidzondi nuuta,yonatniñondi nuuta, yonanahan-di nuuta, yonacuvuiñohonuundita,yonachidzo yuhundi, yosii ño-honuundita.

Darme en rostro alguna cosa. yosacodzoqueneinindi, f. qcodzo, yo-quindehui inidi sisacasi, yonde-huisindi, yondehuindaa sindi.

Dar en rostro el manjar al enfermono le poder comer. yocuvuicui-yaindi, yocuvuindii ini yocuvuiqueneinidi.

Dar de beuer a otro. yodzacohon-dita.

Dar de beuer a otros, brindar. yo-dzacaandi cohota, yodzaqndo-dzondi cohota.

Dar de comer. yodzacasiñahandi.Dar de comer al que no lo puede

I tomar

folio 65v column 1

tomar con las manos. yochindi-sacasi yuhuta

Dar de beuer al que no puede beuercon sus manos, yotaandi yuhuta.

Dar bocados, o comer a bocados.yosasindodzondi, yosasindaandi,f. casi. yocahundi, yocahundodzoyocahundaandi.

Dar buen orden. yochihitnuni huiin-di, yotasitnunihuiindi.

Dar lazada. yochihicatnundehendi,yochihidehendi, vi. lazada.

Dar ñudos. yochihicatnu cutundi,yotasicatnundi.

Dar señas a otro para hallar algo.yonahatnunindisita, yosiitnunin-dita. f. cuvui.

Dar bueltas al rededor . yosicocu-tandi, f. cuico.

Dar consejo. vi. aconsejar.Dar credito. yocahandisandi, yosi-

nondisainindi, yocuvuindisainin-di sayocachita.

Dar de moxicones, vi. apuñearse.Dar con algo en tierra, haziendo gol-

pe. yodzacasandi, yodzacatnendi,yodzacandendi.

Dar el pie a otro para que suba. yo-saanaindi sahata, f. caanai. yosaanahindi, yosaachihindi. f. caa. yo-chinindahandi sahata.

Dar bueltas de vna parte a otra , porno llegar donde yo estoy. yosinohuisita, yosinotnanita, f. cono.

Dar de mano a alguno para que selibre, yodzacaiyuhuñahandi, yo-dzandaiyuhu ñahandi, yodzan-day siyo dzoyuhuni, yodzan-daiñaha.

folio 65v column 2

dar en el blanco, tirando. yodza-qhcuitendi mihi daandi .

dar latidos el coraçon. yocatneinin-di, yocandaini, yoneheini. (so.

dar latidos el pulso, v. alterarse el pulsodar latidos, postema o encordio. yon-

davuanini, yosasininidar larga o libertad. yosatainindi

nuuta, yodzasainindi nuuta.dar de cabeçadas. v. calabaçadas.dar en los ojos a otro con lo que ten-

go en las manos. yodzaqcavuan-di nuuta.

dar licencia, no lo ay, o si lo ay es.yocachindi sita, yosai yuhundi, f.quai, yodzañandi, yodzañayu-hundi.

dar palabra prometiendo. yocoota-sindi dudzu, yotasindi dudzu, yo-tniño yuhundi.

dar lugar al que viene para que seasiente, yosicocoondahandi, yosi-nandi siña, f. qna.

darle lugar señalandole donde se a-siente. yosahasiñandita, yocoota-si siñandita.

dar gracias a Dios por los benefi-cios recebidos. yonatuvuinda-hui sindi nuuya yonacahandahuin-di nuuya, yocahamanindiya, yo-cahadzicondi nanaya.

dar buen exemplo. yonahatnunin-di sita sahuaha taniño huaha,yonahandi nuuta, yodzacoto-dzavuañahandita taniño yocoo-tasindi.

dar mal exemplo. yonahatnunindisita sañahuahataniño, taniñoyo-dzaquindita.

dar

folio 66r column 1

dar en cara con algun peccado.yotaanuuñahandi quachisita,yonatniño nuundi quachisita,yonatniño tnuhuñahandi qua-chita.

dar nombre a otro. yosahandi sana-nita, yosahandi quevuita, yosa-handidzevuita, f. cuhua.

dar cuenta y razon de algo . yona-caninditnuhu yonatnaindi tnu-hu, yonacahnindi nuuta, yona-dzahuatu iniñahandi.

dar a mamar . yodzacadziñahan-di, yosadzoneñedzecuiñaha. f.codzo.

dar cuchillada. yosanda ñahandi. f.canda, yodzanihiquahiñahandi,yotahui yocaañahandi, yocani-tatnucaañahandi.

dar de llano con la espada . caaconoyocanindi, caaduvuatatnu yoca-nindi.

dar de agudo. caadziñe yocanindi.dar con el pomo de la espada . ten-

desi yosicondita, f. cuico, tendendi,yochidzondi sahasi yosanindi,f. cani

dar de mano con desden . yodzaq-hundahandisita, yochihindahan-dita.

dar de palos. yocaniyutnundi, yo-dzucundi yutnu.

darse en la cabeça golpe topando.nama yosaquehetnaandi, namayosachihitnaandi dzini, f. qquehe

dar golpes. yodzacatnindi, yodza-nehendi, yodzacamandi.

dar palmadas. yocatundahandi.

folio 66 column 2

dar encomiendas de otro. yona-dzacanuiniñahandi, yodzayu-hui ñahandi.

dar a entender algo . yodzaqniña-handi, yonacachitnuhundi sita.

dar de cabeça no consintiendo. yo-dzacuicodzinindi

dar de si el cuero o cordel. yocai,yosihi. yonacaa.

dar priesa. yodzanumindi tniño, yo-cachiqueye.

darse priesa. yonumi yonahandi,yoquidzaqueye huitnini, yocu-vui inindi.

dar fee como escriuano. yodzan-disandi, yonacachindisa nisi-nindi.

dar occasion. yochihisahandi, yo-dzacuvuiiniñahandi.

dar oficio o cargo al indigno. dzo-huisica yoquidza nisanuñahan-di, f. canu, yosahandi yotasinditniño sitay ñayosatnaha sita, ña-yosatnaha sita tniño yotasindi,yotasinditniño sitay huadzevui,yotasindi tniño sitay ña yocu-vuicadza.

dar pena. yodzandehe, yodzacutainiñahandi, yodzandehui ini ña-handi, yodzacacaini ñahandi,yodzasatuiniñahandi, yodzaca-huiniñahandi, yodzadzicoiniña-handi, yodzacuhui iniñahandi, yo-dzaqcuiñe iniñahandi.

dar poquita cosa. dzuchihuaani yo-sahandi, f. cuhua, dzuchini, eesa-cudziini, eesacuñuhuni.

darse de cabeçadas vno con otro. yoI 2 dza-

folio 66v column 1

yodzaqcasandaa dzinitnahandi, yo-sasandaadzinitnahandi, f. casa, yo-dzaq quaadzinitnahandi, yodzaqquehe dzinitnahandi.

Dar latidos la llaga inditacañe itacahi yosaandiq.

Dar higas. yochihinditecuyu. l. tita-yu yuhuta.

Dar castañetas. yodzacandendititayuDar con maça golpeando. yosasan-

di , f, casa, yochidzondi.Dar la buelta el tequio o la vez, yo-

sicondodzo, f. cuico yosinondo-dzo, yonadzamatniño.

Darse las manos los que se desposan.yotnahandahandi, yodzatnahan-dahandi.

Darse las manos asiendose vno de otro.yotneedahatnahandi.

Dar muestra o dechado. yosahanditaniño, yonahanditaniño nuutanatavuata.

Dar lugar en el coraçon a las pala-bras que se oyen, yotniño siñainin-di, yotniñondicandi, yonumiyo-dzusindi.

Darse los cercados. yocachindahui-ta, yocanuta yotasidzinota.

Dar oficio a alguno. yosahanditatni-ño cadzata, yotaatniño ñahandi,yotaandita tniño.

Dar señas a otro de la persona paraque la conozcan. yonahatnunin-di, yosiitnunindi, f. cuvui, yoca-chi tnuhundi.

Dar rempujones. yochihindahandiyotaandahandi.

Dar rempujones con los ombros.yodzaqquaadzocondta, yosihin

folio 66v column 2

ndaadzocondita, yodzaqquehedzocondita.

Dar humo narizes. yochihindi ñu-madzitnita, yodzacaaninindi ñu-madzitnita, yotevui nini ñuma-dzitnita, yodzaquevuindi ñumadzitnita.

Dar relacion. yonatniño nahañahayosatniño nahañahadisita, yonutniño nahañahandi.

Dar buelta el sol para ponerse. yo-coocuitandicandii.

Dar el relox. yocandacaa cuhua, yo-sacoondaacaacuhua.

Dar algunas cosas como racionesde refectorio en la comida, yosaitnunindi, f quai, yondasininondiyochihindasindi, yochihitnunin-di sacasi.

Dar señal el que compra. yosahan-daandita yahui, yosahañahanditnuni, f. cuhua.

Dar tenazadas con los dientes defrio. yondayu nohondi, yonacasinañe nohondi.

Dar tras de alguno persiguiendole.yosiconduundita, yochidzondi-condita.

Dar a logro. v. tomar a logro.Dar encima de lo que trueco algo. yo-

saqndodzondi, f. caq yochidzondi.Darse golpes en los pechos. yotni-

ñosiquidicandi.Dar cohecho o soborno. yotasidzino

ñuhundi.Darme a todo plazer. yodzadzeene-

ecani ini, yosaicatainineecani iniyodzahuatu nee cani inindi.

Darse a la virtud . yotneecutundisaii,

folio 67r column 1

saii, yonihindi saquai, sadzadzidarse a vicios. yotneendi sadzana,

yosaainindi sadzana.dar mal por mal. yondadzadzavuan-

di, yondadzanaandista sañahua-ha, yotniñodzavuandisita yona-tniñonaandi sañahuaha.

dar bien por mal. yonadzamandisahuahasita, yosahandi saquai sadzadzi.

dardo tatnuyoco, tuvuiñaha.datiles. ticaha.

D. A N T E E.

De. si,de. notando lugar dzuhua,vt vengo de Mexico, ñuucoyodzuhua huasindi.

de alguna parte. huadza dzohua-dzaca.

deabaxo nino, nino dzuhua.de ay. dzevuisa, yca.de alli. dayucua, daica.de ambas partes. v, ambas partes.de alli a pocos dias . dzodzahanica

quevui, ñacahica quehui.de alli a quatro dias . daqminicaque-

uui, dzoqminicaquevui.de aqui a vn rato. noonica, huitni-

noonica, nahuitnica dzonooni-ca, dzonahanoonica,

de aqui a vn poquito aora luego.sahuitnandu sahuitnani, sayatnihuiini.

de aqui señalando lugar. yahani, ya-ha, yyahuiini yyani.

de antes. daadzavua, daaninoca, sa-dzinaca, dasaha.

folio 67r column 2

de aqui adelante, neecaa neeqhu,huitna nuuqhu nuuqhu, neechi-hitaaqhu, nuuqhu huitna.

desde agora para siempre jamas,neendu chihitaaqhu ca toto ca-dziya catniño, candacaqhu.

de alto abaxo, como el velo del tem-plo. nicoondata daanisino ninda-tadzavua da nisino.

de balde en precio. dzodzico caha.de balde. dzotnunicadzohuisica.debaxo de algo. chisi vt mesa.debaxo al pie. vt del monte. sahayucudebaxo de algo en composicion.

nini.debatir. vide, contender . yodzan-

daidzicotnahandi, yodzanoocu-vuitnahandi, yonanitnahandi.

debuxar algo. yocaidzicundi.debil. tay yeque, tay cuiya, tay ni-

tavui, tay ninoondaandai, tay-taha.

debilitado. yocuvui huasindi, yocui-tadzocondi, yonoondaandi yota-vuindi.

de cada parte. l. de todas partes,neecandu. nee caa, nee cutucaa,neenducaa, neecaa neeisi.

de cada lado, v. ambas partes.descender. yonoondi yocoondi.descender algo actiuo. yodzanoon-

di, yodzacoondi.descender cuesta abaxo, yocaindi,

yondaindi, yocaindodzondi, yon-daidodzondi.

de cerca . yatni, yataini, yatnihuii,yatniñuhuni.

dechado. taniño, taniñondusa, tani-ñotacu, I 3 deci-

folio 67v column 1

Decima parte. sayosinovsi. sayosi-notuhuavsi. sacuvui vsi.

Decimo en orden, tay cuvui vsi.Declarar, pronunciar. yocachinda-

andi, cuite casindi.Declarar lo escuro. yondasininondi,

yodzatuvuindaandi, yodzacuisin-daandi, yocachindaandi.

Declarar, e interpretar en otralengua. yocahadzahandi, yosi-cocaqndi dudza, yosiconay yu-hundi.

Declarar el euangelio, y escripturayodzandiyondaandi dudzu euaneuangelio. yodzatnahandi dudzueuangelio, yondasi ninondi.

De coraçon y voluntad hazer algo.neeyu inindi, yyondaa inindi, yyocuite inindi, neendaa inindi, nee-cutu ini.

Decontino, vide siempre.Decorar, tomar de memoria, yo-

dzacai inindi, yodzaquahadzinin-di, l. dzequendi, yodzacaicasi inin-di, yotniño inindi.

Decoro dezir algo. yocachi yuhun-di, yocachi hoonicandi, yocachidzequendi.

Decoro saber algo. yonaha hooni-candi, yonahadzequendi, yona-hadzinindi

De qual parte del rio. nasiyo yuta.De quando en quando, amani, man-

daanicaquevui, qcohoquevui, co-honahonicaquevui, cavuanino-caquevui, dzoamani, dzoninoni,dzoyyo dzoyyoniquevui dzoño-honiquehui, dzoicadzoicanique -vui dzonino dzonino.

folio 67v column 2

Dedal. dzahiquicuta, caaquicuta.De dentro. damaa, inisi, chisisi.De dia. duvui.De dia claro. sanituvui, saindii satu-

vui sandii.De dia entre dos luzes. quacuisi sa-

yocanacuisi.De dia ser. yotuvui, yoyahi, yotuvui

yaa, yotuvuicasi.De dia en dia. yutnaa yutnaa, eeque-

vui eequevui, devuindevui, du-vui duvui.

De dia y de noche. l. siempre. dan-duvui dañuu, duvui duvui niñuniñu.

Dedicar algo a Dios. yondadzandisinDios. yochihitnahandi sindiosyodzocotnahandi sinDios. yonacahuitnahandi sinDios.

dedicar yglesia yodzocondi huahiñu-hu, yodzunindi huahi ñuhu, yo-coocanindi naa sanctos, yosaha-dzevuindi huahi ñuhu,

Dedicada yglesia. huahi ñuhu nidzun-ni, huahi ñuhu nisaidzevui, nisai-dzeque.

Dedo de la mano. nuundahaDedo del pie. nuusahaDedo pulgar. nuundahacanu, daha

canu.Dedo index. nuundahayonahatnu-

ni, nuundaha cuvui vvui.Dedo del medio. nuundaha mañu,

daha ini nomañu.Dedo del coraçon. dahacuvui qmiDedo meñique. dahatutnu.De donde. mandaa nandaaDe donde quiera. mandaanica, man-

daaca, nandaaca.Do

folio 68r column 1

De dos en dos. vvui vvui, duvuindu-vui, eetayu eetayu.

de dos en dos yr. vvui vvui yosaha,yotnahatayundi yosahandi, yo-sai tayundi, f. quay, yosahandi. f.qhu.

defenderse generalmente de otroque le quiere hazer mal, yotno-ñondi, yodzadzahandi, yonducun-daindi, yotavuindi maindi.

defender a otro . yotavuiñahandi,yodzacacuñahandi.

defender a otro amparandole con-sigo. yodzadzahañahandi.

defenderse la muger del hombre.yodzacooñuhuña, yoquidzaca-ta ini ña, futu. cadza, yodzayahui-ña, yotnoñoña, yosanicataña, f.cani.

defender la muger su cuerpo, videnegar el debito.

defecto. quachi, yecaquachi, dzica-quachi.

defectuoso. tayducuquachi, taydzatevui .

de fuera de casa. cahi huahi, yahihuahi nuucahi.

de fuera o por encima. nuu.defuncto. deye tai nisihi, ninaa.defrente. yonditonuu.degenerar. yondacudzana, yondai

ndaa, yodzañandi tnuhu, yehen-dicondi, ñayonaquaindi tnu-hundi.

degollar a otro, v. cabeça cortar.degollado, vide. ibi.dehesa. sayosacasi idzuita, cuhusica,

ita sica.de improuiso. dzohoondutuvui.

folio 68r column 2

de industria. v. adrede.de la misma medida. dzevuidza-

vuacuhua, dzoeenducuhua.dela misma manera, dzodzavuan-

du sadzevuindudzavua, sadze-vuidzavua, dzodzevuindudza-vua.

delante de alguno. nuuta.de la otra parte del rio. siyo yuta,

satayuta.de la otra parte del mar. satanduta

cano, duta nicoocavua.delegar, poner en su lugar . yocoo

caninaandi, yocoocani yuhu nuundita, yocoocani siñandita. yo-tniño naandita.

delegado asi . naata, tai ñohosiña,tayyocuvui naata, tay ninduvuiyuhu nuuta.

deleitarse. yocuvuidzee inindi,yodzadaee inindi, yodzacanainindi.

deleitar a otro. yodzadzee iniña-handi, yodzacana iniñahandi.

deleitarse en cosas suzias. yodza-dzeedzana inindi, yocuvuiñenainindi, yondenoo ñena inindi, yo-dzadzee ñena inindi.

deleitoso lugar . sacaadzee, saisi- dzee sayyodzee, sayyohuatu.deletrear. yocahuidzeenditutu, yo

cachidzeenditutu.de lexos, sica, sicaca, ñayatni,

sica.de lexos, quando no se deuisa bien

la cosa . ñatuvui casi, dzohuihi-nituvuinuu, dzoyotuvuinaa-ca dzotuvuitequani, ñayotu-vuindaaca.

I 4 delez-

folio 68v column 1

deleznable persona flaca . tay ñaca-nuini, tay ñandaiini, tay ñacanañañene, yodzatevui, tay ñacutuini tay dzo vuihini, yosaa yosi-co ini.

deleznable cosa como jabon. dehui,cane.

deleznarse asi. yocuvuindehui, yo-cuvuicane.

deleznarse el pescado de entre lasmanos. yocaa ninitedahandi, yon-daininite dahandi, yondaicavuadehui dahandi.

delgadez. sayadzi huisi.delgadez de cosas largas. sacuiñe,

saniñe, sandaa,delgada hazerse alguna cosa. yocu-

vui yadzi.delgada hazerse vna cosa por yrse

gastando, yocuvuiyadzi, yonee,yoyucu.

delgado hombre, taicuiñe, taindaacaindavui,

delgado animal. quete caa yoho,quete yohoni, quete cuine.

deliberar de hazer algo. yotasicanuinindi yotniñocanuinindi. yotni-ño yee inindi, yotasindai inindi,yotniño saha inindi, yotniño ni-hiinindi.

delicado hombre. tayyy, taidzohodelicado que luego se siente o se eno-

ja. tai dehui ini, tay dzichi iiini.delicado como vidrio. yy, dadzu,de lo alto. dzinisi, dzequesi,del todo. nee, neeyu.demandar o pedir mercedes yosa-

tu tahuindi. f. quatu, yosicatahu-indi. f. caca.

folio 68v column 2

Demandar algo generalmente. yo-sicandi f. caca.

demandar con importunidad. yosi-ca ñee, yosica nihi, yosicatninin-di, yosicandehuindi. f caca.

Demandar lo que es mio. yonda-candi.

Demandar de puerta en puerta co-mo hazen los pobres. sasiyonda-tundi sasicandi, yosatandahandif. cata, yosatayuhundi yosatuñu-hundi, f. quatu, yodzacatanda-handi.

Demandar consejo . yosatu ninon-di yosatuhuidzondi, f. quatu, yo-naquatundi tachindudzu yonaquatundi huidzo sahu.

De mañana. dzatnaa, dzatnaa ñuhu-ni, dzatnaanidzotuvuini, nitu-vuinuuni. nituvuininidzatnaañuhuni, dzatnaa huaa nica.

Demanera que. aa,Demasiada cosa, sañasiniñuhuca, sa

ñasacuvuica, sanisaa quevui, sacaandodzoca, sanisaandodzo sa-nisitasiyo.

Demasiado dar mas de lo que sedeuia yochidzondi sita, yosaachidzondi. f. caa, yosaachidzoca-hindi, yosaqndodzondi, f. caq.

Demasiadamente comer. yosasinanandi, sasiyyo sasicahi, sasindehuiini, f. casi.

Demasiadamente beuer. yosihiqua-ha, yosihi nana, yosihindehuiini,yosihindehuindi chitu, f. coho

Demediar. yosandadzavuandi, yo-sanda mañundi. l. cahi, dzavuandi

demediarse. yocuvuidzavua, yo-cu-

folio 69r column 1

yocuvui mañu, yotanda dzavua,tanda mañu,

De medio a baxo. damañu quacai.De medio arriba. da mañu quasaa,De mi. sindi.De mi voluntad yocana inindi, yo-

tavua inindi yocananditainindi.De mi voluntad querer. yocuvuin-

daainindi, yocuvuiinindi, dzoyo-cuvuicainindi .

De miedo. yyo nicachi yyondi, di-xelo de miedo. dzo nisay yyocan-di, nicachindi, yoyuhui yyocandi

Demonio, teñunmiñaha. ñuhucuinaDemonio tener, ñoho teñumiña-

ha ynita. yodzandoho ñahasi,Demostrar. yonahandi. sita.Demostrar con el dedo. yonahan-

di sita, yodzaqnditadahandi,Demudarse el color. yocui sindi,

yocuvui tucunuundi. yosicosiyon-di, yotevui nuundi, yosino quaanuundi. & vide amarillecerse.

Demudado hombre. taynicuisi, taynicuvui tucu nuu.

De muchas maneras. cahisichi nuuDe noche. ñuu, niñu, saquaa.Denantes. da huahi.De ninguna parte. vuadzaca.Denodado hombre determinado.

tay queye ini, tay ñuhuini, tayño-ho cuvui ini. tay naha ini, tay saaini, tay ñoho cachi ini.

Denotar vide, afrentar.Denostar significar. yodzatuvuitnu-

ni, yocachitnunindi.Dentera tener. yosisi nohondi. yo-

caca noho, yotahuiyeque no-hondi.

folio 69r column 2

Dentecer nacer los dientes. yoca-nanohondi, yonananohondi.

Dentro. ynisi, daa maa inisi.Dentudo tay nohondavua. tay no

ho nani.Dentudo que tiene vn diente sobre

otro. tay noho tecuidzo.Denuedo, sasicuvui queyeini, sasico

ho cuvui ini, sasicuvui saaini.De nueuo. dzoica nuu, dzoicadzina

huitna dzoica nuu huitna, dzocu-vui huitna dzoicandu huitna dzocuvuinduhuitna.

Denunciar algo a alguno. yodzasisitnuhundi, yodza cuisi tnuhnndi,yocachi tnuhundi, yocana ca-chindi.

Denunciar de alguno delante de lajusticia. yodzandacuninondi sitayosandacandinuu justicia. futuroqndaca.

De otra manera. tucu sichi.De pies a cabeça nee cutu yequesa-

ha yequendaha, neecutu sahandidzinindi, nee cutu nisino nee cu-tu nisino, nee nisino nee nisino.

De pies estar colgado. inditadayen-di, inditacaadayendi, f. cuindita.

De pies estar sobre algo . iñendo-dzondi, futuro cuiñe, indodzondi-chindi, f. cuindodzo, yonañundo-dzondi

Deponer a otro de su officio. yosicotasi ñahandi, huacohocatasiña, f.cuico, yondai tehuiñahandi siñayya, yosico caniñahandi sita siñacuvui nuu.

Depositar el que pide justicia y lemandan deposite para el salario.

yona-

folio 69v column 2

yonatniño siñandi, yonatniño cu-tundi,

Depositar algo como quiera. yotni-ño nuundi, yotasisiñandi,

Depositario general. tay yonahatnuni siña tomines, tay yonaihua-ha tomines, tay yocuvuidzututay cuica.

Deprender. yodza quahandi, yodzacaicasindi, yodza quaandi.

Deprender de otro bueno o ma-lo. yotnee yaa inindi, yosicoinindi.

De prestado estar. yyo nuundi, yyon-dayundi. f. coo.

De proposito vide adrede.De punta. nuusi, dicosi, dzinisi.De quando en quando. dzoamani,

mandaanica quevui, dzoyyo dzoyyoni quevui, dzoñohoniquevuidzoica dzoicaniquevui, dzoninodzonino amani.

De qualquiera manera que lo hagasdzavua tnaha sinindo,

de que materia se tracta? nasayo ca-chindo ? nandudzu itnaindo ? naquahandidza sayo cachindo?

de que tan lexos vienes? manadza-vuasica huasindo?

de que pueblo eres? nandaa huasin-do, nandaa ñuundo? na ñuu yehetnahando ? nasiña yehe tnahando.

de Raiz. dandu sahasi, dandu yohosidandu sandusi dandu duhusi.

derecho, sandaa mihi, cuite.derecha mano. daha quaha.derecho de ambas manos. taytuhua

duhuisiyo daha tay duvui siyodaha.

folio 69v column 2

derecho tener o action a algo. yyosa-ha yehe saha sindi.

derogar priuilegio. yonaquaidudzucuiindi, yonadzatevuindudzun-di, yonacanendudzu yonatasi sa-ha nuu.

derrabar aues . yotnohondi dzu-mate,

derrabar animales. yosandandi dzu-mate, yodzaqcavuandiyodzaca- anditandi dzumate.

derrabado animal. quete nitanda-dzuma, quete nisacavuadzuma,quete dzumatecundu, dzumayuhu.

derrama hechar en el pueblo. yosi-caninondi, f. caca, yocoocohoyo-sicandi, yocoo tniño yosicandi,yosicandodzondi,

derramar agua o cosas liquidas yo-satendi dutaa, f cate, yodzaqcoyon-di duta.

derramarse. yosate, futuro. cate, yo-coyo.

derramarse la sangre por todo elcuerpo . yosino nini neñe, yon-daandodzo neñe, yonacono nuuneñe.

derramar cosa de granos. yosatan-di, f, cata, yodzaqcoyondi,

derramarse asi. yosita, f. cuta, yocoocoyo.

derramarse el agua por todas par-tes por estar llena la vasija. yoca-nacoyo, yocoo coyondaanduta,itacoyo duta, indita sate. f. cuin-dita, yositandodzo.

derramarse la sangre de Christo enla Cruz, indaa cayundaa neñemani

ni

folio 70r column 1

nistohondo Iesu Christo.derramar nueuas. yosatandi tnuhu,

yosotaninondi tnuhu. f. cata.derramarse nueuas . yosita tnuhu,

yositanino tnuhu, f. cuta.derramar o esparzir gente para al-

guna cosa yosaadzee ñahandi, f.cata. yosanidzee ñahandi, f. ca, yodza qhudzee ñahandi.

derramarse gente asi. yositadzee, f.cuta.

de repente. dzohoondu tuvui, dzo-tuvuica, dzotuvuinica, tnuhu ñañoho ini. tnuhudzo nindacudza-naca, tnuhu nicadunditadzana.

de rondon entrar. yosivui queyen-di, f. quevui.

de rondon entrar muchos, yosivuicoyota, f. quevui.

derrecudida resurtir. tnuhandavuan-daa mai, tnuhu nucavua maisi,yondendavuandaa mai.

derrengarse. yotnanucahandi, yo-tnanunuu yoquendi.

derrengar a otro. yosanundicahataf. canu,

derrengado. tai nitnanu caha.derretir, yodzandutandi, yodzandu-

tundi.derrestirse. yonduta yondutu.derribar a otro en tierra. yodzucu

nino ñahandi, yodza cuitacanuñahandi, yodzacuita nino ñahan-di, yosadzinino ñahandinuuñuhuf. quadzi, yodza qcavua, nino ña-handi nuu ñuhu, yodzaquaininoñahandi, yodzucu ñahandi nuuñuhu.

derribarse algo. yocoo cavua, yocai

folio 70r column 2

cavua, yocoo nini, yosita. futurocuita.

derribar el cauallo al cauallero. yo-dzacai cavua ñahate yodzacuitañahate.

derribar pared. yonacanindi, yonachihi yata, yona dzatevuindi, yo-sanendi, yonacanendi,

derrocar pared o casa. yodzatnanin-di yonacanendi,

derrocada pared o casa. huahinitna-ni, huahi nicoo, nama nisacasa. f.qcasa, nama ninoo.

desabollar. yonadzahandi, yonda-dza huahandi . yondadzaanda-andi.

desabotonar. yodzandaindi, yondainahindi, yonacanindi, yonaqua-indaandi,

desabrigarse quitarse la ropa estan-do en la cama. yosiyo huichindi.f. coo, yonucoo huichindi, yonucoo yucudzoo,

desabrigar a otro. yocahindaandi-dzoo, yotasihuichindi, yocooca-ui yucundidzoo.

desabrido manjar . dzocatecasa-casi.

desabrigado lugar. saiñe huisi, saiñecasi, saiñe tachi.

desabrocharse. yonandasindi, saye-hecatnu.

descatar a otro. yosininahandita.ñayoyuhuindita, nayocooton-dita, ñayochihindudzu dzicon-di, ñayosai ñuhundita, ñayoca-hatnunindi sita ñayochihi inindisita.

desacompañado. tay yoo sandicoca,tay

folio 70v column 1

quaa, tay nindaicuiñe quaa, taynindai caniquaa.

Desacompañado andar. yosicaqua-andi, yosicaee, yosicamaindi

Desacordado, desmemoriado, tayquehui ini, tay ñanacahaca, tayñadacundita ini, tay yonaando-dzoini, tay nitavui huisi, nitavuiquayo ini, tay dzitnuini.

Desacordado estar . yocuvui que-hui ini, yodzavuindodzoini, ña-yonacahandi, ñayondacundi-tainindi.

Desafiar a otro. yodzacuchindi, yo-dzacandandi, yodzatnahandita.

Desaficionar a otro de algo. yodza tevuiiniñahandi, yodzandehuiiniñahandi, yotniño cacainiña-handi, yodzacaca ini ñahandi,yotniño quachi iniñahandi, yo-tniñodeq quachi ini ñahandi, yotniño quañe ini ñahandi, yoquedzasisi ini ñahandi, yodzacasi niniini ñahandi, yodzaquahi ini ña-handi.

Desagradar a otro . ñayoquidza-huatundi inita, ñayodzatuvuihuatuini ñahandi.

Desagradarme algo . ñayodzasaa- ini ñaha, ñayodzadzee iniñaha, ñatuvui huatusindiDesagradecer . ñayotuvui huatu si-

ta, ñayonatuvuindahui sita, sani-quidzandi.

Desagradecido. tay ñacachi sanica-chindahui ini, tay ñayonatuvuihuatu dahui sita, tay ñasatnahaini, tay ñacahanda hui ñaha.

Desamayarse por el mucho coitu. yo

folio 70v column 2

yocaindaindi, yoyechinini neñendiyosihiquadzandi.

Desauziar al enfermo. yosinoca-chindi, sacuvuita, yocachi cuiten-di sacuvuita, yotniño yuhundisacuvuita.

Desalados yr a vna cosa. yoquicui-noqueye inindi, yoquicuvuique-yeinindi, yondoyoconondi qhu.

Desalada yr la gallina a fauorecera sus hijos. yondavuanino queyehuasite,

Desaliñado. tay cundu, tay cudzi,tay ñanduvui cutu, tay ñan-duvui huji.

Desaliñado, floxo. taydzusa tay hua-si ini, tay quehuiini.

Desalmado ser. vide desacordado.ñacahatnunindi, dzocaaquehui-candi.

Desamparar. yoquevuiñahandi, yo-quevuicuiindi.

Desamparar casa yoquehuindi hua-hi, yocaynaindi, yocaindidzon-didehe.

Desanimar a otro . yodzatuhundiinita, yodzatevuindi inita.

Desañudar . yonandasindi catnu.Desapassionar. yodzanooquachin-

di inita, yodzandai, yodzandi-condi inita, yodzandate ini ña-handi.

Desapassionado asi. tay ninooqua-chi ini, tay nindico ini, tay nin-dai ini.

Desapassionado, sin passion ni afe-ction. tay daa ini, tay dzicoini, taiña vhui, ña chitnu ini, tay ña tu-vui savhui saquañeñoho ini.

Desa-

folio 71r column 1

Desaparecer. ninaa, nindoyoñuhu.Desaparecer a otro, yodzanaa ña-

handi, yodzandoyo ñuhuñaha.Desapercebido estar, dzo naadzo

ñuuca yyoinindi, yyonaaini, yyoñuunaa inindi, ñayo naha tnu-nindi.

Desaprouechada cosa que no es pa-ra nada. dzonahaca, dzoyyonica

Desaprouechado. tay sasicacaha,tay sasicadzico dzodzevui, dza-nanica sasica, dzonahaca yosica.

Desarmar. yonananahindi, day ye-cu yonandasindi day yecu yo-dzananaduundi. dayyecu. yodzan-da inuundi yecu, yonacahinda-andi dzono caa.

Desarmar ballesta. yodzayaandicu-si, yodzatayandiicusi, yonadzacono nuundi, yoho cusi.

Desarmarse vno. yonana nahindi,day yecu ini nondi.

Desarraigar. vide derraiz.Desarrugar lo arrogado yondaqn-

daandi yonadzacaandi yonande-ca, yonatniñondahandi.

Dasasosegar a otro . yotniño deheiniñahandi, yodzatnee iniñahan-di, yodzachitu tnañuini ñahandiyodza numiyodzanaha iniñahan-di, yodza qcuiñe iniñahandi.

Desasosegado estar. ñohondeheinin-di, yotneeinindi yocuvui tnañuinidi, yonumi yonahainindi, ñohocaca, noho tedzehe inindi, ñohoquachi inindi, ñohotadziinindiyondeheninoinindi, yotneeninoinidi, ñohocuvui. ñoho sitainindi

Desasosegado andar . ñoho cuvui

folio 71r column 2

inindi, ñoho cahainidi, ñoho ta-dzi inindi.

Desasosegado, tay ñasiyo ñuhuini,tay ñayocoocooñuhuini, tay ñasiyodzadzi, tay ñacoocoodza-dziini.

Desasosegado estar por algun do-lor corporal. yosiñe catandi, yo-siñendiyendi. f. cuiñe, yosanica-tandi, f cani, yosico cavuandi, yo-sico cuisindi, nundii, dendiindi,nutuvuindetuvui, nucavuadeca-vuandi, yondoyo yondusindi, yo-tnoño yocaandi.

Desasosegar a otro alborotandolo.yotniño cuvui, yotniño sitainiñahandi.

Desastrado estar, tay satnahaninosaneni sacana satadzi.

Desasirse. yondaycavuandi.Desatacar. yonandasindi.Desatapar algo yonaqnandi, yona

cachindi sayondiyu, yodzatu-vuindi.

Desataparse o abrirse . yonanuna,yonandeca.

Desatapada o abierta estar. yonunayondeca.

Desatar algo. yondasindi, yonanda-sindi.

Desatinar. yodzana ninoinindi, yo-dzacaninoinindi, yodzana inindi

Desatinar a otro. yodzadzananinoiniñahandi.

Desatinadamente hablar. tnuhudzanayocahandi, tnuhuyehequa-hi tnuhundii.

Desatinar el enfermo. yocaha dza-na, yosita dzana

Desba

folio 71v column 1

desbaratar gente. yosatadzeendi,f. catadzee, yodzacono dzeeña-handi, yoquidza dzee ñahandi.

desbaratada gente. tay nisita dzee,nisinodzee tay nicuvuidzee

desbaratar algo. yonacanindi yosa-nendi, f. cane.

desbocado hombre en hablar. tayyocahadzana, tay yocaha tate,tay yocahandidzo, tay yocaha-dzavua, tay ñoho sita ñoho cu-vuiini yocaha, tay yocadziyon-davuaini yocahata.

desbocado cauallo. queteyyoiniquete nihi ini, quete nihi yuhu,queteña sainino, quetedaiyuhu,quetenday ini.

descabeçar vide cabeça cortar.descabeçado. dzuq tecundu, dzuq-

teyuhu.descabullirse de entre las ma-

nos. yondaicavua, yuhunda-handi.

descabullirse de entre los otros. yocainduundi, yocaininindi yonda-induundi, yondainini.

descaecerse de hambre. yosihidzo-condi, f. cuvui, yocanitetandi, yo-cuitadzocondi, yocuita inindi,yocuitandi, yocootiyehuindaanuundi, yocuvuihuasindi.

descalabaçado hombre desatinadotay dzo huisica dzotnunica yo-cahayyo tayñatuvuisahañatu-vuiquachi cahayyo, ñasayehen-dico yocaha.

descalabrar. yodzatavuindiyuudzi-nita, yosicoyuu, f. cuico, yotaa

folio 71v column 2

yuu, yochidzoyuu, yotahuindi,dzinita, yocaandidzinita.

descalçar las calças. yodzandatnu-undi calças, yondainahindi.

descalçar çapatos. yondai nahindidi-sa, yodzandaidisa.

descalçar calças al rodopelo . yosi-conahindicalças, yosicondidzon-dicalças, yodzandainuu.

descalço. tai huichi saha.descaminar a otro burlando del. yo-

dzatucuichi ñahandi, yodzadza-naichi ñahandi.

descaminado . tay nidzanaichi tainitucuichi.

descansar. yondaitatundi, yodzasisininindi tatu, yosisi ninitatusindi,yosaidzanandi. f. quai, yondahacatendi, yondaitnaindi, yonaqu-aindudzundi, yondaha tatundi,yocoo coondi dzana.

descansar de trecho a trecho. yosaidzanandi

descargar. yodzanoondi, yonaca-hindodzondi, yonacahindaandidzidzo.

descargaa al que viene cargado. yo-cahindaandidzidzo yonuminda-andi.

descargarse de algun negocio, yo-dzacuitandi, yodzañandi, yoque-vuindi,

descargarse de carga. yocoocanin-di, yocoocaquendidzidzo.

descargarse satisfaziendo a otros.yocachindaandi yonacachicasin-di nuuta, yonadzatuvuindi nuu-ta, yondaqndaayuhundinuuta,

yo-

folio 72r column 1

yodzandicocavuandi inita.descargar mi consciencia con otro

yonaquai inindi sita, yodzasisini-ni inindi sita, yodzasisicavua inin-di sita, yondadzacama inidisi-ta, yonduvuicamainindi sita, yo-naquaitatundisita.

descargar mi consciencia satisfa-ziendo. yonucanindi sayota-vuindi, yoquidzandaa inindi, f.cadz. vide cumplir con mi con-sciencia.

descarriar a otro. yotasiquaandita,yodzacocodzanadita.

descarrillar. yondatadaandi yequedzitneta.

descarrillado. taycuvuiñañuyuhu,tay nindatandaadzitneta.

descasar, vide apartar.descaxcar quitar el caxco como de

granada, yocachiñeendi yodza-cuiindi, yotahuindi.

desceñir. yonandasindi.descercar los enemigos desbaratan-

dolos. yosatadzeeñahandi, yo-dzacuidzo yucu yecuñahandi.

descercar los enemigos alçar el cer-co para retirarse . yondaindi co-no , yoquivuindi cono, yonun-daqndi cono.

descercar, destruir la cerca . yodzacaandi yuhuayecu, yonacanin-di yuhuayecu, yosanendi yuhuayecu, f. cane. yodzatnanindi, yu-huayecu.

desçerrajar. yonatavuandi caa sa-yondiyu, yonaquaindaandi sa-yondi yu.

desceruigado. tai satacodzo, tai sa

folio 72r column 2

satatehe, taydzuq yaqua, tay dzuqtehe.

desceruigar a alguno . yoquidza-satacodzondi, yoquidzasata-tehe.

desceruigarse. yocuvuisatacodzon-di con los demas

descobijar a otro . yosaqhuichiña-handi yotasihuichiñahandi.

descolorido, vi. amarillo.descolorida estar la muger por es-

tar preñada . yocuvuisahanuu-ña, yositondayenuuña, yocu-vui yaquenuuña, yocuvui yainuu.

descoyuntar. yodzayahandodzondiyequeta, yosico cuiñe yequetayoquidzandi, yoquidzayaqua-yeta, yodzaña tnahayeque.

descoyuntado tay nidzañatnahaye-que, yoyahayeque.

descolgar. yodzanoondidescompadrar los amigos . nisa-

coho dzoo sitnahata, nisacohoquachi sitnahata, nisacoho nahosihitnahata, dzoñehe dzodzo-ho yyositnahata, nisacohoqua-chita, nisacohotanda ini sitna-hata.

descomulgar. yotaañahandi exco-munion.

descomulgado . tay yosacoondaaexcomunion.

descomunion. idem.desconcertarse, o descomponerse

el haz de leña. yoquicoyo, yosi-tadzee, f. cuta.

desconcertar lo compuesto, yo-nadzacandi, yonacatadzeendi.

descon-

folio 72v column 1

Desconcertarse el concierto hechoyondico cavuainindi, yonatuhuinindi.

Desconcertar a otros enemistando-los. yotniño deqquachi initnaha-ta, yosatadzeeñahandi, yodzanaañahandi, yoquidza huaa ñahan-di yondadza dzeendita.

Desconcertarse las vozes en el can-to. yonadzacandudzuña satna-hadudzu.

Desconsertarse sos huesos. yosicocuiñe yequendi, yoyahandodzoyequendi.

Desconsertado hombre. tay ñayo-naha tnuni, tay ñayonaha huii,tayhuadzevuiñayevui.

Desconsertadamente hazer algo.tnuhu ñayehe tnuni, tnuhuñaye-hendasi yoquidzandi.

Desconfiar de alguno. ñayocuvuicu-tu inindi sita ñayocuvuicanuinindi sita,

Desconfiar el que a estado esperan-do algo. ñayocaha candi, ñayo-tadzicainindi, ñañoho dzavuacainidi, yotandandodzo inindi, yo-tandanindi inindi,

Desconocer a otro. ñayo naqni ña-handi, ñañohonuucandi, ñayonucoho nuu ñaha candi sita,

Desconocer el bien recebido. videdesagradecer. & ñayonaquaytnuhundi,

Descontar de la deuda al acreedoryodzanoondaandisita yonacuhu-andaañahandi, yodza caindisita,yodzanoocuvuindi sita.

Descontada ser parte de la deuda.

folio 72v column 2

yonoocavuandaa yahui, yonda-indaa dzavua yahui

Descontar dar algo en parte de pa-go de lo que se deue. yonachihitnahandi, yonachihidzavuandi.

Descontentarse de algo. ñayotu-vui huatusindi, ñayocuvui hua-tu inindi. ñayona saa inindi,

Descontentar a otro. ñayodzatu-vui huatu inindi sita, ñayodzacu-vui huatundi inita, ñayodadzahuatundi inita.

Descontento estar. ñayonduvuihua-tu inindi, yonatevuiinindi.

Descorasnado, tay ñatuvuiini, tayñaini, tay ñatdnni ini.

Descortes. tay cahandai, tay ñasaidzaha, tay ñacahadaye, tay ñayo-caha huii, tay ñayocoocoto hu-ii tayñayocaha tnuni, tay cahan-da cuii, tay caha nihi, tay dzoca-ha hooca,

descortezar algo. vide supra.descortezado, sanicachi ñee.descoser. yonandasindi yonandatandidescoserse algo. yondataticu, yonan-

dasiticu,descubrir algo como secreto. yo-

dzatuvuindi, yosinocahindi, yo-dza sinotuvuindi, yocachitnuhun-di, yodzandai tuvuindi, yonana-ha candandi, yodzasinotuvuicandandi.

descubrirse algo. yosinotuvui, yosi-no cuisi, yondaituuui.

descubrir algo como quiera. yodzatuvuindi, yonaha candandi, yo-dzatuvuindisindi.

descubrirse al amigo. yotniñonahañahan

folio 73r column 1

ñahandisita, yodzatuvuindi nuuta, yonanahandi nuuta, yonaca-chindehendi nuuta, yonacuvuitnuhundita.

descubrir culpa agena, por descui-do. yodzatuvuinaainindi, yosinocachi dzanandi, yodzatuvui ñuunaacandi yocanacachidzanandi,dzonicuvuidzanacani dzatuvuin-di, yosinocachinaa inindi.

descubrir a alguno para que sea ca-stigado. yonanahandi, yondai-canindita.

descubrir el rostro a otro. yodzatu-vuindi nuundisita, yonaqnandinuundi sita.

descubrirse lo que estaua secreto.yosinotuvui, yosinocuta, yon-daituvui.

descubiertamente hazer algo. yo-quidzatuvui yoquidzadisindi.

descrecer el hombre por vejez. yo-noondayendi, yonaquayendi, yo-nacayendi yonduvuidzuchindi.

descrecer el rio despues de la aueni-da. yondaidodzonduta, yonoo-cuvuiduta, yondai yechi, yondaicohota, yondainduta.

descuidado hombre. tayñatnuni ini,tay dzahui ini, tay naa ini, tay nin-doyo ini, tay ñañohocaini, tay ñacahatnunica ini, tay ñuunaa ini.

descuidado ser. yodzahui inindi, yo-naainindi, yondoyo inindi.

desdeñar o menospreciar. yosinina-hañandi, yosini yechiñahandi,vi. apocar.

desdeñarse de hazer algo. yotuvuinaha, yotuvui yechisindi, yona-

folio 73r column 2

tuvui yevui, yonatuvui quadzu-sindi.

desde ayer. daycu:desde antiyer. daycu ñuu,desde entonces aca. dayca, neendu

vuasi canavuasi.desde entonces. daayca, daquevui

dzavua, dadzavua.desde el principio hasta aora. daasa-

ha daanino, neenduvuasi canavua-si dandu vuitna.

desde que el mundo es mundo, dan-du nisacohosaha nuuñayevui da-andu nisiyosaha ñuu ñayevui,daaduniquevui niquitu daandunicacu nicuvui ñuu ñayevui, neen-du nicana niquesi, neenduvuasi ca-navuasi, neendu sacana saquesi,neendu sacanatoto saquesi.

desde aora para siempre jamas. da-anduvuitna neenducaaqhu neenduchihitaaqhu catoto cadziyaqhu

desde ay adelante, vide andando eltiempo.

desde aqui hasta aqui señalando.daayaha naniyaha.

desdentado sin dientes. tay yuhun-dahua, tay nicai noho, tay yuhu-danda, tay yuhucondo tay yuhutnima.

desdezirse negando auerlo dicho.yonadzatevuiyuhudi. l. dudzundi,yonadzahindidudzundi, yonadzanaandi dudzu yodzanaa ninondidudzu yochihidzahindi dudzu,yodzadzahuindodzondi dudzu yo-nadzamandi dudzu. l. yuhu.

desdezirsie, diziendo auer dicho mal.yonacachindaadi yondadzandaandi

K ndi

folio 73v column 1

ndi dudzu yonacahandaandi sa-nisacoo dzana

Desdezir el color. yonduvui yaa, yon-duvui tesaha, yonduvuicuisi, yon-duvuiyata, yonduvuiquehui.

Desdezir el color natural. yocuvuiteyavua nuundi, yocuvui tesahanuundi, yocuvui tecuhu, yocu-vuiteyechi.

Desdichado ser. yotnanundatundi,ñandatuyocaindi, ñadatundi, ñaindaandatundi, ñacaindatundi , ñan-datuyehendi, ñahuidzo, ñandatun-di, ñayocaihuidzondatundi, ñayndaa ñuhundi.

Desdichado. taynitnanundatu.Desdichado de mi. heu me, dahuindiDesdicha fue. dahui nicuvui, dahui

nisino.Desechar. yonatasiñahandi. yondai

tehuiñahandi.Desechar algo del pensamiento. yo-

dzañaninondi, yodzadzahuindo-dzondi, yosañuninondi, yodzaque-huininondi, yodzandoyoñuhundi.

Desechar los peccados. yodzaña-cuiindiquachi, yosandacuii qua-chi, f. canda. yosandanino inindi,yosanda inindi quachi, y por me-taphora, yonatehuindi quachi,yonayasindi quachi, yonacusindiquachi, yonaquañundi quachi,yonacusi conondiquachi, yodzatnanindi, yodzandavua, yodzan-dachindi quachi.

Desdoblar, vi. desemboluer.Desembaraçar como casa. yosani-

yyundi, f. cani, yotasiyyundi, yo-cahindidzondi sayyo ini huahi, yo

folio 73v column 2

yoquidzayyundi, f. cadza. yodzaca-indi sayyoini huahi.

Desembaraçarse asi. yocuvuiyyu,yosacuiñeyyu, f. qcuiñe.

Desembaraçada estar. yñe yyucaasina, yosina, f. qna.

Desembaraçar algo, poniendo pororden lo que auia. yosina. f. qna,yosicotasindi.

Desembarcar. yonanandi tnundooyondaindi tnundoo.

Desembarcadero. sayonanata tnun-doo.

Desemboluer. yonandasi, yondecandiDesemboluerse alguno. yocuvuique-

yendi, yocandandahandi.Desemboscarse. yondaituvuindi, yon-

dainaha nuundi, yondai cuiñen-disindi.

Desembrauecerse. yondico inindi,yondai inindi, yonduvuiquai inindi

Desembriagarse. yondetuvui inin-di. yondai dedzi, yonatacuinindi,yonduvui quandiyendi.

Desemparejar cosas . yoquidzayo-hondi, yoquidzayaquandi.

Desempedrar. yonananahindi yuu,yonatavuandi yuu, yondoyona-hindi yuu, yonanacaqndi yuu, yo-cananahindi yuu.

Desempedrarse o deshazerse lo em-pedrado. yonduchindodzo yuu,yondoyondodzo yuu, yonacan-da yuu, yonduchi yuu, yondoyon-ditayuu, yonanacavua yuu.

Desempegar. yodzandaidaa. yoqua-indaa, yonatneendaa, yonadzitan-daandi.

Desempegarse. yondaidaa.Desem-

folio 74r column 1

Desempeñar algo. yonadzandaindi,yonaquaindi,

Desencabestrar. yonandasindi yohoñoho saha cau.

Desencapotarse, desenojarse. yon-dico inindi, yonduvuidzee inin-di, yondaha inindi, yondahaninoinindi, yondai inindi, yonandateinindi, yonacotodzeendi, yona-coto huahandi. l. huatundi.

Desencadenar. yonandasi yohocaa,yodzanana caandi, yonacahindiyohocaa.

Desencasarse los huesos. yoyahani-noyeque, yosicocodzo yosinon-dodzo yeque, yosicocavuando-dzoyeque, yosicocuiñeyeque, yo-yahandodzoyeque.

desencasar los huesos. yodzayaha-ninondiyeque, yosicocanindiyeque.

desencaxarse algo. yondaidaatnahayonduvuidzee yosicocavuadzee,yonadzañatnaha.

desenconarse lo hinchado. yonoo-cuiño, yondaacuiño, yondaicui-ño, yondoyo ñuhucuiño, yonda-chicuiño, yondahuacuiño.

desenconar lo hinchado. yodzanoocuiñondi, yodzandahuandi cuiño.

desenfrenar cauallo. yondainahin-dicaa yeheyuhu cauallo, yodzan-daindi caa ñoho yuhu cauallo.

desengañar a otro, yodzatuvuitnu-nindi sita. yodzatuvuindisa. l. cui-tendi sita.

desenhadarse. yosisinini inindi, yon-devuicama inindi, yúduvuidzeeinindi, caa sina inindi, yonduvuicanu inindi, yosinaninoinindi.

folio 74r column 2

desenhadar a otro. yodzadzee ini-ñahandi, yodzasisinini ini ñahandiyodzahuatuiniñahandi, yoquidzacama ini ñahandi.

desenetrar como los cabellos. yonatneedzitandi, yonatasitetundi.

desenmarañar. yonandasininondi, yon-dadzahuahandi, yonatneedzitadi.

desenmarañarse. yonduvuihuaha.desenojarse. yodicoinindi, yonduvui

quaindi, yonduvuindahui inindi,yondahuainindi, yondahainindi, yon-dai inindi, yonduvuiñuhuyocoinin-di, yondate inindi, vi. aplacarse.

desenojar a otro, v. aplacar.desenseñar lo enseñado. yonadzate-

vuindisita, yonadzadzamandisita.desensillar bestia, yocahindodzodi-

tayu, yonandasindi tayu, yodzano-onditayu, yonaquaindodzotayu

desenterrar muertos, yonacatandiyequendeye, yonananahindi yequendeye, yonanandidzondi yequende-ye, yonatavuandi yequendeye.

desentonar el canto. yodzatevuindiyaa. l. dudzu yaa, yodzacaninon-dudzu yaa, yodzayaandi dudzuyaa

desentonado en cantar. tay ñayosatnahandudzu, tay dzoninaca qua-handudzu.

desentonadas estar las vozes. yote-vuindudzuyaa, yocuvui huaandu-dzuyaa, yocuvui nahandudzuyaa,yonadzacandudzuyaa.

desentonadas asi. dudzuyaa nitevuinicuvuihuaa, nicuvui naha.

desenuainar espada. yondainahi ta-tnucaa, yocai nahidi, yodzanananuundi yuchicaa, tatnucaa.

K 2 dese-

folio 74v column 1

Deseredar al hijo. yonaquaidehen-di sita, yotasi huichi sahañahan-di, yosanihuichindita, f. cani, yo-nacani huichiquaandita, yonatni-ño ñaha cuchicusandi.

deseredado. tay ninduvui huichi sa-ha, tay ni nocoho cuchicusa.

deseruar. yotnohondi cuhu, yona-dzitandi cuhu, yonaquaindi ye-hecuhu.

Desesperar de la misericordia deDios. yodzasino inindi, yotniñodehe numainindi, yosanda inindif. canda, yosanuinindi, f. canu. yo-dzasinondehenuma inindi, yosan-dacuii yaainindi sistohonDios.

desesperar de los hombres, vide des-confiar.

desfallecer desmayandose. yocoo-naandi, yosihiyavuindi, f. cuvui,yocuitandi, yocuvui huasindi, yo-caindaindi, yocoondaadaindi, quacuitandahasahandi, quacuita ninicoñondi, quandocondaa coñondi,quadzii nini coñondi.

desfigurado estar. ñadzavuacasiton-di, ñadzavua cacandi, nicuvuitu-cu nuundi, yosicosiyo nuundi.

desflorar virgen, v, corromper.desganar a otro quitandole la volun-

tad o gana . yosandanino ini ña-handi, f. canda. yodzanduta iniña-handi. v. desanimar.

desgajar arbol. yosanundodzo yu-tnu dzeheyutnu. f. canu, daha yu-tnu yondatadaandi dzeheyutnu,yodzacaanditandi dahayutnu, yo-cachindaandi yutnudzehe, yodzi-tandaandi.

folio 74v column 2

desgajarse el arbol. yódatadzehe yu-tnu, yosaanditandahayutnu, f. caayotnanundodzondaha yutnu.

desgouernar hueso yodzamaninon-di yequeta, v. desconcertar.

desgracia acontecer. vhuindahui ni-cuvui, y por metaphora, ñuhu-ñaha nidzoo sindi.

desgraciado, vi. desdichado.desgranar maiz. yodzacoyondi nuni

yodzacoyondaandi, yodzacoondi.desgranar trigo, garuanços, frisoles

yocanindi, yodzaquachindi, yo-quidza huiindi.

desgranar semillas pequeñas entrelas manos, yosaundi, yosauninon-daha, f. cuu.

desgreñado en el cabello . taydze-quetichihi, dzequetaca, dzequetaa.

deshazer el concierto. yonacanendidudzu, yonadzacandindudzu, yo-nacanendi sinatnaytnuni , yona-dzatevuindidudzu.

deshazer lo que otro haze o dize mo-fando dello. yocachi quadzundi,yodzaquadzuninoñahandi, yoca-chiñahandi, yodzayevuininondi,yodzanoocavuiñahandi.

deshazerse vna cosa por muy cozi-da. yondachi, yocachi.

deshazerse las nuues. yondachi hui-co, yonduta huico yositadzee hui-co, f. cuta.

deshazerse el tianguez acabarse. yon-dutayahui, yosinocavua yahui.

deshazerse terrones de tierra. yon-duta, yotnani, yonoo, yonduvuiñu-hu, yocachi yonduvuindihi tehui.

deshazer terrones . yotahuindi tehuihui

folio 75r column 1

hui, yocachindi.Deshazerse la sal enel agua. yondu-

ta, yonoocoyo ñee.Desarrapado. tay yosicatanda, yosi-

cataa, yosicahuichi.Deserrar cauallo. yodzandaindi disa

cauallo. yondai nahindisate, yo-natavuandi disate.

Deshilar lienço haziendo hilas, yo-nacanandi, yocahindaandi, yodzan-dai daandi yuhua. yonacatadzee-ndi yuhua, yondatandaadzama.

Deshilarse la ropa, por la orilla. yon-daindaa yuhua yuhusi, yondaico-yo yuhuayuhusi, yotnanindaayuhuayuhusi.

Deshilado, labor de deshilado. hui-si deque, huisi quicu.

Deshilada ropa de vieja, dzoonicu-vuiñami, dzoonicachinini, dzooquatandanini, dzoo ñadziica.

Deshinchar bota yodzananandita-chi, yonaquadzinditachi, yodzandainditachi.

Deshincharse lo hinchado, vi. des-enconarse.

Deshojar quitar la hoja del arbol.yodzacoondi huisi, yodzacoyondi,yosidzondaandi huisi. f. cuidzo.

Deshojado arbol, yutnunicoo huisinicoyohuisi.

Deshollejar. yocachiñeendi, yodzacuiindi yutnu, yocani yaquandi,yodzacainoondi.

Deshollejarse el arbol. yosicocui-tandodzo yutnu, yosicondita, f.cuico, yocaindaandodzo.

Deshollinar. yodzacoyondi yaha, yo-natehuindi yaha. yodzacoocoyondi

folio 75r column 2

di yaha, yonatneendaandi yaha.Deshonesto. l. desuergonçado. tay

sanduvuanuu sasica, tay ñacaha-nuu, tay ñanaha ini, tay ñacacaini, tay ñacahayuhu nuu dzavuatnaha nuu ñana nuuta.

Deshonesto, que trata de carnalida-des. tay sicadzana sicaquadza.

Deshonrrar a otro . yodzandaidzi-coñahandi, yodzanoo ñahandi,yodzanoonahañahandi, yondadza-yeqquachiñahandi.

Deshonrrar el hijo al padre, con sumala vida. yodzacahaninondi sidzutundi, yoquidzacahandi sita,yodzanoocuvuiñahandi, yonaca-nindaa dzeedzitni ñahandi sita,dzoquaha yodzaquainuudi sita

Desierto. yucu ñuhu, yucu cuhu,yucu yoosini naa ñuhuyucu, yu-cu yyo.

Desierta casa. huahi yyu, huahi naaDesygual cosa. ñanutnaha, ña nata-

vui, ña nasaa, ña yonduvuidzavuaña yomaha ñayosatnaha.

Desygualarse en el precio. ñayodzasino yahuindi sihita, ñayodzasaayahuindi, ñayotnai yahuindisihi-ta, ñayosandayahui.

Deslauarse algo. yonduvui yaa nuusi, yocuvuiquehui, yonatevui nuusi,yóduvuitésaha, yóduvui naa, yon-duvui sahanuusi, yonoocoyo nuusi yonoocoyonuusi, yodicocavuayondicocuisi nuusi, yonduchisi.

desleir algo, como medicina. yotnaan-di, yosadzindi, fu. quadzi, yotnaa-ninondi.

Desleida cosa, sanitnaata.K 3 Deslin

folio 75v column 1

Deslindar eredades. yonacanendidzanu, yonatehuidi dzañu.

Deslindarse eredades. yotnani dza-ñu, yotehuidzañu,

Deslizar o resbalar. yocaanini sahan-di, yocaandaandi, yocaande huin-di, yocaandodzondi.

Deslizarse algo de entre las manos.yondaidehuidahandi, yondaica-vuadehuidahandi.

Deslomarse. yotnanusatandi, yosaan-ditasatandi, f. caand, yosaacavuasatandi .

Deslomar a otro. yosanundi satata,f canu, yodzacaanditandi satata.

Deslumbrar a otro. yodzanaandiñuhu nuuta.

Deslumbrarse la vista con la claridad.yosito tuundi, yocuvuicacanuun-di. yositonaandi, f. coto

Desluzir la pintura vide. desdezir.Desmayarse. yocoonaandi, yonaa

inindi. yodzahuiindi, yocuvuihuasind, yocuitainindi, yocooya-vuindi.

Desmayarse de temor. yosihiyavuindi f. cuvui yonaayodzahui inindi.

Desmandarse o descomedirse en pa-labras. yocahanihi yuhundi nuu-ta, yodzadza vuandidudzuta, yo-caha yechi, yocaha chitnundi, yo-caha sisi, yocahayevui, yodzaqua-dzundita yodzayevuindi, yoca-hadzanandi, yocaheye hequahin-di, yocahandavua, yocaha dasandiyocahandidzondi, yocahadzavuan-di. yocahayutnundi, yocahasatundi

Desmandarse en algo no teniendorespecto al mayor. ñayochihindatu

folio 75v column 2

tu inindi nuuta, ñayosito yyondi,Desmarañar supra. (f. cotoDesmedrar. yonoocoondi, yocuvui

casindi yocuvui casindaandi, yodu-vuicuitendi, yonduvuidihindi, yo-noocavuandi.

Desmedar la criatura por estar lamadre preñada. yocuvui cahuisi,yocuvui casisi, yonoocoosi

Desmedrar en hazienda. yonoo cu-vui. yosandehendodzoyahuindi.f. qdehe, yondehendaa yahuindi,yondehendodzo yahui, yondu-vuidzuchi yahui, yonoondaa, yo-cuvuidzoco.

Desmembrar a otro. yosandaquachiñahandi canda, yondataquachiñahandi, yosandadzee ñahandi,yosatadzeeñahandi. f. cata, yoca-chi quachindi,

Desmembrarse asi. yotandaquachi,yositaquachi, f, cuta, yositadzee.

Desmemoriado. vide desacordado.Desmenuzar como pan. yocachi qua-

chindi, yotahuiquachi, yosandaquachindi, f. canda.

Desmenuzar algo entre las manosrefregando. yosaundi, yosauninon-dindahandi, f. cuhu.

Desmentir a otro sin razon. yodzan-dai yete ñahandi, yoquidza yeteñahandi, yoquidza yetendi dudzu-ta, f. cadza, yodzayetendi.

Desmentir a otro con verdad. yosanuundicondi yetesita, yosandiconinondi yetesita.

Desmentirse el vno al otro. yonacu-siyuhu tnahandi yete, yonatusinuutnahandi yete, yonatniño nuu

yete

folio 76r column 1

yete sitnaha.desmerecer. yotnanundatundi, yosi-

tandatundi, f. cuita,desmesuarrse. yocuvuinuu deendi,

yocuvuinuu nahandi, ininocuvuinuundi, ininosita nuundi. f. cuinino,yodzacata nuundi, yodzacuiconuundi. (nuu naha.

desmesurada persona, tay nuundeedesmigajar pan. yocachindiinidzitadesminuir algo. yodzanoocuvuindi

yosaindodzondi, f. quai, yodzanoocavuandi. (yonoo cavua.

desminuirse algo. yonoocuvui, yo-desminuirseme la pena. yonoocuvui

sayondohondi, yonoondaa, yonoocavua, yositandaa. f. cuita.

desmochar arboles. yodzacoocoyon-di daha yutnu. yosandandaha yu-tnu, yodzacoondaandi daha yu-tnu, yosandandaa daha yutnu. f.cand, yodzandaa yutnu.

desmochar animales. yodzaqcavuan-di dequete, yosanundidequete, f.canu, yosandandidequete, f. canda.

desmochado animal. quetenicana-cavuandeque quete nitnanudequequete nicoo cavuandequeue,

quetenindo-yondodzodeque,

quetenicananditandeque.desmontar. yodza qcoyondi yutnu.yosandandi yutnu, f, cand.desmontarse asi, yosacasa yutnu, f.

qcasa, yosacoyo, f. qcoyo.desmoronarse pared. yocachindaa

nama, yonduchi nama, yotasana-ma, yocuvuiteyaatiyechiyondo-yondaa nama yocachi nama, yo-cuvuiquaye namayocuvuiyy. yo-cuvuii quaye.

folio 76r column 2

desmoronarse madera carcomida.yocachindaa yutnu.

desmoronarse terrones de tierra,yondachi. yondoyotehui.

desmotar algodon. yocanandicachiyodzihindi cachi.

desnarigar a otro, yosaindodzondidzitnita, yodzacaa cavuandidzi-tnita, yosandandaandi dzitni, f.cand, yosandandodzondi.

desnarigado . tay nisacavuadzitni,taydzitni ñañu,

desnatar. yodzitandodzondi nuusi.yocahindodzondi nuusi, yosain-dzondi nuusi, tedziinuusi, f, quai,

desnaturalizarse de su tierra. cai cui-indi ñuundi, yoquevuindi ñunndi,yocananditandi, yosaha cuiindi.

desnaturalizar a otro. yodzacanan-ditañahandi, yodzacaicuiiñahandi

desnudar a otro. yotasi huichindi,yodzacananoondidzonota, yocanana hindi dzonota.

desnudar asi. yonananahindi dzo-nondi, yonootasi yucundidzoo,yodzanananoondi.

desnudo estar. yyo huichiyaandi yo-siyo huichi yaandi.

desobedecer. ñayosaindatundi. ña-yocahandisandidudzuta ñayoni-ni sayocachiya.

desocupado lugar caasina. caande-ca caanuna.

desocupar lugar. yosinandi f. qna, yo-sico tasindi, yonatehuindi, yosiconaindi.

desocupar lugar quitandome de don-de estoy sentado. yosinandi, f. qna,yosicocoondi, yosicocuiñendi,

K 4 deso-

folio 76v column 1

desocupado estar el lugar. yonunaf. con. caa sina yosina.

desocupado estar sin negocios. yosi-na ninosindi, yosinasindi, caasinasindi.

desocopada tierra uide yerma,desollar yocachi ñeendi, yodzacoo

nuu ñeedi, yodza cootehuindiñee , yodzacoondacandi ñee.

desossar sacar huesos. yocainahindiyeque, yodza caindi yeque.

desouar el pescado. yotahui teyacadevuite.

despachar gente. yotaa tniño ñahandidespachar gente con breuedad. yo-

taa queye ñahandi, yotaa ñahan-di tniño queye.

despajar el trigo vide limpiar . l. a-ventar.

de espaldas estar hechado. caandu-vuandi. f. cavua.

de espaldas estar arrimado. yondaatuvuisatandi, yondaanduvuandifuturo con.

desparramar vide derramar gente.desparramarse vide ibi.desparramado estar, caadzee, caa

yadzi nuni,despartir a los que riñen, yodzanda-

indaa ñahandi sita, yondadza dze-endita, yodzitandahandi, yosata-dzeendi.

despartidos asi tay nindai daa, tayninduvuidzee.

desparzir vide derramar.despauilar. yosandondodzondi nuu

ñuhu, futuro canda, yodza qca-vuandi ite.

despearse. yocovui tatusahandi, yo--olob 4 N

folio 76v column 2

yosiñendaasahandi. f. cuiñe, yondo-yondaa sahandi, yoyucu inisahan-di, yosatusahandi, yocuvui chichisahandi.

despeado. taynicuvui tatu saha, taynisiñendaa saha.

despeçonar fructa. yocainaindi ten-desi, yocainaindi sandusi, yodzacaindi sandusi, tendesi,

despechar los vasallos. yodzanoocu-vuindi dahata, yodza noondaan-di daha, yodzacuitandaandidaha.

despechugarse descubrirse los pe-chos yodzatuvuidicandi.

despedaçar vide desmenuzar.despedir al criado. yodzandai ñahan-

di, yonatasi ñahandi, yondai te-hui ñahandi, yodzandaicuiindi.

despedirse para su casa, yondaindinuhu, yonduvuiichindi.

despedirse como el que se quieremorir. yondaq dayundi, yotasin-dayundi, yotasiyuhundayundi,yonacahandayundi.

desipedirse el señor. yotasindayuya.despedirse la calentura, niquehui,

ninday dzinuhu.despedir a otro hechandolo por fu-

erça de casa. yocaiñohondi, yo-dzitandita, yocainahindita, yosaqyucuichi ñahandi.

despedirse de la amistad de alguno.yosandacuiiinindi, yosanda yaainindi. f. canda.

despegar. yodzandaindaandi yon-doyonahindi, yodzandoyondita

despegarse. yondoyondita yondaindaadespeluzarse los cabellos, yonanañu

idzi, yonandequeidzi.despe

folio 77r column 1

despenar a otro vide alegrar,despeñar a otro. yodzacuitacanuña-

handi cavua, yende.despeñarse. yosita canundi, yositan-

di cavua. f. cuita, yocaicavuandicavua yositaninondi, yocooca-vuandi.

despeñarse el agua de alto. yosasani-nonduta, f. casa, yocoo coyondu-ta, yocoo coyo ninonduta.

despeñadero vide abarrancadero.despensa, idem. l. huahi sayyo sacasi,despensero. tai yondaasacasi, tai yo-

saitnuni sacasi, tainisacoho sahatniño sacasi tai ñoho siña. l. tai ño-ho saha sacasi.

despender gastar, yodzandehendi,yodzaquiñuhundi, yoquidzaqua-chindi. f. cadza.

desperdiciar algo. yodzandehe dzi-condi, yodzandehe cahandi, yo-dzandoyo ñuhundi, yosatadzanan-di, f. cata, yodza qhucaha.

desperdiciado que todo lo dexa per-der. tai yosatanino, taydzoyon-ditanino casita, tay dzo yoyucucasita, tay dzo ñoho yucu casita.

despertar al que duerme, yodzando-toñahandi, yosanundiñumanataf. canu.

despertar a otro no le dexando dor-mir, yodzacudzu cana ñahandi,yodza quidzi canandita.

despertar del sueño. yondotondi,yonatahuinuundi, yonana ñuma-na nuundi, yondaandita dzucua,yonandeca nuundi.

despierto hombre que no duerme.tai yondito, ta ñayoquidzi, tay

folio 77r column 2

ñanumana nuu, tayñayehuanuu,despierto estar. yonditondi,desperezarse. nayocaa, yonacuiyon-

di, yonacaa ñumanandidespicar quitar el pico a aues, yosá

dandaandi, tayate yosandando-dzotayatef. canda. yodzaqcavuandi táyate, yodza quaindi tayate.

despicar maiz. yodzacaindi sahasitendesi, yosasindaandi sahasi, f. ca-si, yotahuindaandi sahasi, yocai-nahindi tendesi, yodza caindi tendesi.

despiojar quitar piojos. yotneenditi-yucu, yonducunditiyucu.

desplacerme algo. ñatuvuidzee sin-di. vide descontentarme.

desplegar. yondecandi, yonandecan-di, yonadza caandi, yonandasindi.

desplumar vide. pelar.desplumar como cañon. yosidzonda-

andi. f. cuidz, yodzitandaandi.despoblarse el pueblo. yositañuu. f.

cuta, yotnani ñuu, yonduta ñuu,yocuvuidzee ñuu.

despoblador de pueblo. tai yosatañuu, tay sane nuu, tai yodza qhuñuu, tai yodzanduta ñuu.

despoblarse pueblo por enfermedado guerra. yosiñe yyuñuu, f. cuiñe,yonaa ñuu, yonduta ñuu.

despoblado pueblo. ñuu ninaa, ñuuninduta.

despoblar pueblo. yosanendi ñuu, f.cane, yosatandi. f. cata.

despulgar. yodzacaca ninindahandiyositonditiyucu. l. tiyoho, yodzan-daa ninindahandiyotneetiyoho. l. tiyucu.

despojar a otro, yonama ñahandi,yosai

folio 77v column 1

yosaiqueyeñahandi, f. quai.Despojar muchos a vno. yotatendaa

ñaha. yotavuindaañahata. yoca-tendaañahata.

Despostillarse el jarro. yondatandaayocaindaa, yotahuindaa,

Desposarse, vi. casarse.Desposado. taynitnahandaha, tay

dzoicanitnahadaha.Despues. icadza.Despues a la postre. dzonduvui, dzon-

dehe, dzonduvuindu.Despues a la tarde. huata, naquai.Despues del baptismo. saninihindu-

ta, sanisadzonduta.Despues de missa. quevuituhumissaDespues de comer. quituhucasidzi-

tandi, tuhucasidzita.Despues de qualquiera fiesta . dze-

quequevui, cuita siyoquevui, sisi-davua, caiquevui pascua.

Despues de vn año, sanisinondodzoeecuiya, saniyahandodzo eecui-ya, sanisitasiyoeecuiya, sanisisica-vua, sanicaieecuiya.

Despues de mi. yehetnaha, huasita-satandi, huahsitasatandi, sandicoña-hata huasi.

Despues que. dzoquaha, dzoquanduDespues que por desde que daandu,

vt. daandu quacuvuitacuinindi ña-niquidzandi dzavua. despues que ten-go entendimiento no he hecho tal.

Despuntar algo. yosanundodzondinuusi, f. canu, yodzacaacavuandiiñosi, yoquidzaticundundi. f. cadz.yosandandodzondi, f. canda, yodzaqcavuandodzondi yuhundicosi.

Despuntada cosa. sanitnanundodzo

folio 77v column 2

iñosi, sanisacuandicosi.Desquartizar. yosatadzeendi, f. cata.

yosandaqmi dzee, f. candaDesquartizado, sanitanda dzee.Desquiçiar puerta. yondainahindi yu-

tnu, yosiconuu, yonacanendi yutnuDesquitarse en el juego. yodzandai-

ndidzuhuaDesquixarar. vi. descarrillar.Desabrir a otro. vi. desaficionar.Desabrirse. yotevui inindi, yosande-

hui inindi, yondehuinindi.Desabrida cosa al gusto. dzacatica, ña

adzi, ñadzicosi.Desainarse. yocaindaindi.Dessear algo. yondiyoinindi, yodzan-

diyo inindi, yocatni inindi, yosicodaa, yosiconduundi, yosatendi. f. quete.

Dessear cosa de comida. yocuvui-too. yocuvuitendendi.

Dessear algo la muger preñada. yo-cuvuitendendi, yosiyondi.

Dessear honrra. yondiyoinindi queheñuhu quehedzicondi, vi. ambicion.

Dessear ser obedecido y acatado.yondiyoinindi cuindaa ñuhundu-dzundi, naquayndatuta nuundi.

Dessear ser visto. yondiyoinindiqniñahatasindi.

Dessear ser codiciado. yodzacatneiniñahandi, yodzacoto ñahandi,yodzaquaitnuhuñahandi.

Desseoso que todo lo que vee lo desea yapetece. tay dzuchi ini, taydatneini, tay tooini, tay sacatñe sacayuini, tay sandiyo, sacatneini.

Desemejar, no parecer a su padre.,ñayonaquaineendi, ñayonanihineendi sidzutundi, ñayonanihindi

di

folio 78r column 1

di sita, ñayondacuneendi sidzutu,v. deshonrrar a su padre.

Dessollar vi. supra.Dessollarse como la mano. yosico-

cuitañee. yosicondita ñee, f cuicoDessollarse con golpe o herida, yo-

nañendi, yosiconditañeendi, yosi-cocuitañeendi, yondoyondita-ñeendi, yosicoñeendi.

dessollar sacando el cuero entero. yo-dzacainuundiñee, yodzacootehuin-di neete, yodzacoondacandi ñeete

Dessollarse la culebra, o el hombre porenfermedad. yocai nuu ñee,yondai nuu ñee, yonoocuiñe yu-cuñee, yonucuico ñee.

Dessollar viuo. dzoyonditocata yo-cachi ñeendi. (vua.

Destechar casa. yonananahindidavuadestechada casa. huahi ninanandavuaDestemplado hazer el tiempo, y desa-

brido. yñe nene yñe dzusa, yñetucu nuu, yñe yy. yñe taha, iñehuisi, iñe tecudzi.

Destemplarse en comer, ñayosasitu-huandi, ñayotniño cuhua inindicasindi, ñayosatu inindi, ñayochi-hitnuni inindi, yosasinana, yo-sasicavui yondi.

Destemplar cuchillo, yonadzadzaan-di, yonacanindi, yonadzacocondi,yonadzaqni ñuhundi, yuchicaa.

Destemplado cuchillo. yuchicaaninduvuicoco.

Desteñirse alguna color, v. desderirDesterrar a otro. yotasiñahandi, yo-

cai nahiñahandi, yodzacanacavuañahandi, yodzacananditañahandi,

folio 78r column 2

yodzacacandaañahandi, yodzaca-caniniñahandi, yodzacacandodzoñahandi, y por metaphora. yosaq yu-cuichiñahandi, yodzaquaiñahandi.

Desterrado tay nicai, tay nicanaca-vua, tay nicanandita, tai nitasita,tay sicandaa sicanini, tay sican-dodzo.

Desterrado andar. yosicandaa, yosi-candodzondi, yosicaninindi, f. ca-ca. yonducu ñuundi coondi.

Destetar al niño. yodzaquevuidze-cui ñahandi.

Destetarse. yoquevuidzecuindi.Destilar agua. yotoonduta, yocain-

duta.Destilar, caer gota a gota. ynditacan-

danduta, indita coyo, f. cuindita.Destorcer lo torcido. yonadzandu-

vuandi yoho.Destral para cortar madera. caasan-

dayutnu, tahuiyutnu.Destraido con negocios. tay yodza-

canino ini.Destrocar. yonadzamandi.Destroncar. yosandandi sahata, fu-

tu. cand.Destruir algo. yodzanaandi, yodzan-

dehendi, yodzatuhundi, yodzanaaninondi.

Destruir matando a todos. yodza-naañahandi.

Destruir el patrimonio. yodzande-he cahandi, yodzandehe nahandisasi may.

Destruir el pueblo con mal exemplo.yodzanooñahandi yodzasiniña-handi, yoquidzadzana ñahan-di, yoquidzayehequahiñahandi,

yodza

folio 78v column 1

yodzacotoñahandi, sahaquachi,yyoquahi yodzatandi, yosaqca-huindi ñuu, yodzandaya ñahandi.

Destruirse el pueblo con vicios. yo-sinaquachi, f. qna.

destruir los peccados del pueblo.yodzanaandi, yodzaquehuindi,quachi, yodzandoyo ñuhundi.

destruirlo todo el yelo o tempestad.yondehe, yotuhu yocuvuidziyo,yocuvuinani, yotevui.

destruir y asolar la pestilencia al pue-blo . yodzanaadziyonani quete-quahi ñuu, yodzanaananidziyo-quetequahi ñuu.

desuainar, vi. deseauainar.desuanecerse. yonaanuundi, yodza-

nanuundi, yosiconuundi, f. cuico.desvariar el enfermo, v. desatinar.desvariar en lo que dize. quandai, qua

nana, yocahata.desvelar a otro para que no duerma.

yodzacudzucana ñahandi.desvelado. tay quidzicana, tay ña

ñumana, tay ñayehuanuu.desvelarse. yoquidzicanandi. ña ñu-

mana nuundi, dzonuundi tondinituvui, yocanandehui nuundi.

desventurado, vi. desdichado.desvergonçarse. ña yonuu naha inin-

di, ñayocuvui caha nuundi, ña yo-cuvui nuunaha inindi, ña yosihicahandi.

desvergonçado. tay ña yonuunahaini, con los demas.

Desuiarse . yosicocuiñendi, yosi-cocoondi, yosacoondahandi,yosacoondiyondi, yosacuiñen-di yondi.

folio 78v column 2

desuiar alguna cosa. yodzaqndiyon-di, yodzaqndahandi, yodzitandi-yondi.

desvirgar. vi, corromper.de tal manera. ycadzuhua.de tarde en tarde. l. raras vezes. dzo

yyoniquevui, cuihini, ñohonahoquevui, dzoamadzoamani, dzoa-madzoninoni, amani, dzocuihi.

detener a otro. yocoocaniñahandiyocootasiñahandi, yodzaquaiñahandi.

detenerse. yocoocuiñendi, yoqua-indi.

detenerse el agua. vide, asoluarseel caño.

determinarse de hazer algo . yotni-ño canu inindi, yocachinihi inin-di, yocachisaa inindi, yochihi cu-hua inindi, yotniño yee inindi,yotasi ndaainidi, yocachindaa in-indi

determinarse de dexar los pecca-dos. yosandacui inindi, f. canda,quachi yodzañacuii inindi, yo-dzacuitacuii inidi quachi.

determinar pleyto. yotasitnunindiyodzasinocavuandi.

determinar alguna differencia entrepartes. yotniño mañundi, yotni-ño sahundi.

determinado hombre . tay tneni ini,tay cuyuini.

detener el relox. yodzaquaindi, yo-dzayaandi, yodzacoondahandi,yodzacoondiyondi caacuhua.

de todas partes. neecaandu, neenducaa, needzavuandu, neecaa nee isi.

de todas partes venir el agua quandollueue.

folio 79r column 1

llueue. nacañu nadzucu huasidza-vui.

De todo mi coraçon. neeinindi, neeyuinindi, nee daainindi, neecutuinindi, nee cuii yuinindi.

De todo en todo dehe cuii.De todo punto. idem.Detras de algo. sata,De traues. disi caandisi.De valde. dzodzicoca, dzo cahaca,

dzondahuicaDevanar con aspa. yondiindi.Devanar hazer ouillo. yotuvuindi

yuhua, yonatuvuindi,Devanear. yodzanaini, yodzanani-

noini, yodzaca ninoini, yocuvuitucuini, yodzama inindi.

Deudas tener deuerlas. yotavui ye-candi, yondidzoyecandi, yonainuundi. yonai yecandi yeheye can-di, f. quehe.

Deudas pedir. yonundacandi sayo-nai yecata.

Deudo pariente, dzo eendutay yo-cuvui sihindi.

Deudor . tay dzi yahui yonai yecatatay yonai yeca yahuindi.

Deuerseme en alguna parte dinerosynditayahuisindi, f. cuindita, indi-ta yeca yahuisindi.

Deudor ser por beneficios recebi-dos. yocaha, yosaq inindi sita fu-turo caq.

Deuieso. taha. quahi ñuhu canu,tindoo.

Deuieso salir, yocana taha.De villa en villa. dehendu ñuu, dehen-

du tayu.Devisar algo. yosinituvuindi.

folio 79r column 2

Devisarse. yotuvuiyaa.De vna parte y otra. duvuisiyo du-

vui sichi.De vna parte sola. siyoni . dzosiyo

dzo ee nisivo.De vno. eenita, dzo eenita.De vno mismo. sadzevuindu sadze-

vuindu saha.Dejar generalmente. yoquehuindi

yodza ñandi, yoquehuicoyondi,yodza cuitaandi.

Deuoto vide in deuoto.Dexar soltando. yodzañandi.Dexar de sampar a otro. yoquehu-

indita.dexar por temor. yodzaña yyondi.

yodzañañahandi, yoquehuiyyondidexar memoria de si. yochihindi yu-

hu quevui yuhu cuiya nisito hua-handi ñuucoo ñuucaca, yocootasindi tnuni taniño, yocoo tasin-di taniño, yocoo tasindi tnunicu-hua, tatatoniño yocootasindi, de-he dzuhua sacacuvui nuucaanuuqhu yocoo tasindi.

dexar de hazer algo por descuido,nicuvuinaa inindi, nicuvuinaan-di, nidzahuindodzo inindi.

dexar algo por uerguença. yoque-vui cahandi.

dexar algo por pereza, yoquevui-dzusandi.

dexar a otro con desden y enojo. yo-quevuidzoo dzuchindi.

dexar pasar a alguno sin castigo.dzo yondito candi, dzoyondayacandi.

dexar de venir a misa. yocaindimisayodzacaindi misa.

dexar

folio 79v column 1

Dexar de hazer algo por enojo. yocuvuiyecandi, yocuvuidzichiinin-di, yocuvui yecainindi.

Dexar a otro durmiendo e yrse. yo-dza cudzundaa ñahandi.

Dexar la muger durmiendo al va-ron e yrse. yodzacudzu huisiñaha-ñasi yeeña, yondyondaañahañaquahaca.

Dexar algo de la comida para otroyodzandoondi sita. yochihitnu-nindi sita, yocataasindi.

Dexar de enmendarse perseverandoen el peccado. yondihi yonañun-di quachi, yondiyundodzondiquachi yondidzoyotavuindiqua-chi. yotnee yonahindi quachi.

Dexar algunos dias de venir. caani-no quevui yoque sita.

Dexar la puerta abierta. yonuna,Dexar en el camino al que venia pa-

sando adelante. yosahanduundi,f, qhu niquevui ñahandi.

Dexalo mandado. nacoo, nacoo ca-dzavua, nacoonidzavua.

Dexo o fin de algo. sayosinocavua,sayosandehe, sayosatuhu.

Dezir, yocachindi. yosiindi, f. cuvui.Dezir el señor. yocanadzahaya. yo-

sinodzahaya, yosichi dzahaya, f.cuchi.

Dezir en comun. yocachicanundi.Dezidor o hablador. tayyocahañee

yocaha cani, taydudzu cani.Dezir vnas cosas dexando otras.

dzonino yocahandi.Dezir algo concertadamente. yehe

toto huii yondasininondi nuuta,yochihindasi huiindi nunata. yehe

folio 79v column 2

dasi yehe totoyocahandi, yonda-hui yototo, yocahandi, yehendi-co huii, yehetnaha huii.

Dezir verdad, yocachindaandi. l. cu-ite. l. mihi, mihindaa yocachindi.

Dezir mal de otro en su ausencia,yocachidzumadzequendi, sita,yocachi nenindidzondi sita, yoca-sindi sita, yocasindaandi sita. yo-tnaisiyondi tnuhuta, yotnaiyu-hundi.

Dezir bien de alguno. yocachi hua-handi sita, yocachi huatundi sita,yocachi huii, yocachi manindi,yocacu nahi huahandi, yochidzohuidzondita.

Dezidor suaue. tay caha huii, cahahuayu, tayndudzu huiidudzuhu-ayu,

Dezir presuntuosamente, yocahahuicondi cahatachindi.

Dezir gracias o donaires. yonducudzequendi. yocachidzequendi,yocachitnuhudzeque, yodzaqua-cu ñahandi, yochihidzequendi.

Dezir gracias no honestas. yocachidzequendahindi dzequeñahuahadzeque ñuu, dzequendii dzequecuiya, dzeque dzana dzequequadza.

Dezir algo auisadamente, yocachi-tuhuandi, yocachi quaindi, yoca-chi huatundi, yocachindichindi.

Dezir algo de veras y no de burla,ñadzeque ñadzeeyocachindi.

Dezir de esta manera que es buena.y sabrosa cosa . ñanidzeque huahahuidzi adzi ñadzequeñadzee huaha

Dezeno, sacuvui vsi,Deze-

folio 80r column 1

Dezena. ee sichi sa vsi.Dezmar sacar el diezmo. yosaindo-

dzondidiezmo. f. quai, yodzatacan-di yodza cayandi diezmo, yodzacaindi diezmo.

Dezmar pagarlo. yosaha ñahandi sacuvui vsi, yodzocondi sayosinovsi.

D. A N T E I.

Dia quevui duvui, devui.Dia de fiesta, quevuicanu, huicocanu, huico quevui, quevuihuico

Dia de trabajo de entre semana. que-vuidzo ninocaquevui dzoninocaquevuidzandehe, quevuidzaninoquevui dzohooca, quevuicuvuitniño.

Dia de fiesta de guardar. quevui ca-nu, quevuii, quevuiyoocadzatniño

Dia pequeño. duvuidzuchi, duvuiñacani.

Dia y noche. ee quevuieeñuu, duvuiniñu, danduvui dañuu,

Dia del nacimiento del señor. que-vui nituvuinanaya, quevui nisiñenanaya.

Dia y medio. eequevui yodzodza-vua, ee nee ee ñahu quevui, nuca-ñu quevui cuvui vvui.

Dia del juizio. quevui quitasi tnuni-ya tniño dehetaca ñayevui, que-vui qndehe qnaa ñuu ñayevui.

Diablo vide demonio,Diabolica cosa. sasi ñuhuu cuina.Diamante. yuchicasi, yuchiyuu. Dia entero . duvui yacaduvuiyaa,

quasaa qua cañundi candii

folio 80r column 2

Dias a. saycandaa, saycandehe que-vui, saycandehe huico,

Dicha buena. sasi cuiñendaa ñuhu,datu, tahui sasindaindatu, saisin-daa ñuhu.

Dichoso ser. yndaañuhundi, f cuindñuhu sindi, yocaindatundi, da-tundi.

Dichoso hombre. tayndaa ñuhu, taiindaandatu, tayyehendatu, tayyocaindatu, tai yonihitahui, tayyonihindatu tayyocaihuahandatu

Discernir. yonacani tnuniinindi, yo-natnaitnunindi, yonatasi ninandiyuhusahu, yonatasiquaandi, yo-tasi siñandi, yotasi sichindi.

Diciplinar doctrinar a otro. yoyu-hui ñahandi, yodza cuisindaa ini-ñahandi, yodzatuhua ñahandi,yotniño tacu, yodzaquaha ñahan-di. yodzacoto ñahandi. .

diciplinado hombre virtuoso, tayquaiini, tayndaa ini, tay ñoho ta-cuini

diciplinar. vide açcotar.diciplina, yoho ñuma.diciplina de cinco ramales. yohoñu-

maindita hoho yoho.dicipulo. tay nidzaquahata, tayni-

dzacaata,diente noho.dientes delanteros. noho yahi, no-

ho inino mañu, noho mañu,dientes andarse. yocandanoho, yon-

duchi, yosichi. f. cuchi. yocuvuiquayanoho, yocuvuiyy.

dientes doler. yocuhui noho, yosa-cuiñeii noho, f. qcuiñe.

dien-

folio 80v column 1

dientes comerse de neguijon. yota-yunini saha noho, yosasinini sa-ha noho.

dientes de peine. yño cucua.diestra mano. dahaquaha.diestra persona . tay tuhua taysini.dieta en el comer tener . yodzaque-

huininondi sacasi, yochihitnuniinindi sacasi.

dieta asi. sayoquehuinino sacasi sa-saquehetnuni ini sacasi.

dieta camino de vn dia. cuhuaichi,yosica eequevui.

diezmo. sasinovsi sacuvui vsi.differir, diferenciar vna cosa de otra.

ñayonduvui dzavua, ñayonutna-ha, ñayosatnaha, ñanicuvui cu-hua. ñaninu coho cuhua.

differir vna lengua de otra en algu-nas cosas, como la de tepozculu-la, y yanguitlan. dzuchini yodza-ma yuhuta, dzuchiniyondiyonda-andudzuta, yondicocuisi yondi-cocavuandudzu.

differenciar o diferir como españolde yndios. nina sichi caata, nina-sichi nicacu, ninasichi yyo.

differenciado en colores. ninasichicaa noo.

differir en hechura, nina yyo, quaayyo, tucu yyo tucu sichi yyo.

diferir alguna cosa dilatarla comoel tiempo. yodza caandi yondi,yodzacaandahasicandi yoquidzayaandi quevui, f. cadza. yodzaqnda-caninondi quevui, yosataninondi que-vui, yosatacanindi, quevui, fu-tu cata.

diferirse asi yosaacuita caniquevui

folio 80v column 2

yosaacuitanino quevui, f. caa, yo-saandahadiyoquevui, f. caa.

diferir o dilatar algo por pereza.yocuvuicocoinindi. yoquidzaco-coinindi, yosataninondi, f. cata,yosaqninonahondi, f. caq.

diferentemente. tnuhuña yonutna-ha, tnuhuñayonduvuidzevui

diferencias tener. yodzatnahatna- handi, yonaandisihita, yotnaindisihita, yocuvui huaandisihita.

dificil cosa . cana, tadzi, neni, tatehuisi.

dificultosa de entender. yyohuisi,yyotadzi ini, yyo.

difficultosamente. tnuhucana, neni,tadzi.

difinir, determinar. yotasitnunindi,yosinotasindi.

digerir la comida . yosicosiyo sayo-sasindi, yondicosiyo, yosihinino,f. cuvui, yosicocuisi, yosandoho,yosanini sacasi chisindi, f. qnini,yositanini chisindi, f. cuta.

digna persona taindatu, taindaa ñu-hu, tay ñuhusita, tahuisita dza-hua.

digna cosa. sayeheñuhu, sayehe-dzico.

dignidad o señorio. sasiyya, sasito-niñe.

digno ser de algo. datu yosatnaha-ninosindi, dahuitahui yotnaha-nino sindi.

digno de ser temido. tayyosatnahasitaha co yuhui ñahatucutay, tayyosatnaha sita cotoyyotucutaynuuta.

digno de ser creydo. tay yyosatna-hasita

folio 81r column 1

tnahasitasa coyuhuiñahatucutay,tay yosatnaha sita cotoyyotucutay nuuta.

Digno de ser creydo. tay yosatna-hasita sacahandisatucu tai dudzu-ta, tay yyosita satacundisa tucutay dudzuta qnindisata dudzuta.

Digno de honrra. tay yosatñaha si-ta saqquehendudzu.

Digno de ser respectado. tai yosatna-hasita sacoocoto ñaha sacadza-canu, cadza nuu, ñahata, sacaha-tnuni sita.

Dilatar algo, vide diferir.Diligente. tay cuyu, tay ñuhuini,

tay tneni ini, tay ñohocuvui ini,tay ñohotneni ini.

Diligente ser. yocuvuicuyundi, yo-cuvuitnenindi, yosacoondaa ni-hinditniño, yosacoondaatnenin-di, f. qcoo.

Diligentemente, tnuhucuyu, tnuhutneni.

Diligentemente se haga mandando,davui natuvuindaa, davuinacu-vuiqueye, nacuvui ñuhu nacuvuitneni tniño taainindo cadzatni-ño, cuitandaye cuitandichindo-cadzando.

Diligentemente hazerse asi. davui yo-tuvuindaatniño, davui yocuvuique-ye, yocuvuiñuhu, yocuvuitneni.

Diligentissimo, presto en lo que haze.dzoñena, dzondayuca tnenita,dzoñena dzondayuca cuyuta, ñanaha ñanducu yocuvui tniñota.

Diluuio general. sanicoodzavui ñu-hu, dzavui yyo nidzahui ñuu ña-yevui, nidzahui yucu siqui ninaa

folio 81r column 2

nindiyu, ninananduta canu, nin-daanduta, ninucavuandaanduta,nindacandaanduta.

Diluuio. sayonanadutacanu, soyo-coocamadzavui.

Diluuio venir. yondesinduta, yona-nanduta, yocoocavuanduta.

Dinero. dziñuhu dusa.Dios. ñuhu, ñuhu toniñe.Dios omnipotente. ñuhundehehua-

ha dehecuvui, ñuhu tnani huisi,ñuhutuhuandichi.

Diputar algo para alguno. yotaatnu-nindi, yocachitnunindi.

Diputar alguno para algun oficio.idem.

Discordar en pareceres. ñayosatna-handudzu, ñayocuvui eendudzuñayocuvui eenuundudzuta, yo-cuvuidzeendudzuta.

Discordes enemistados. ñohodzoositnahata, ñohoquachi sitnahata,ñahuahañahuatu sinitnahata, ñan-daa sinitnahata.

Discordias poner. yotniñodequequa-chi sitnahandi, yodzanaa ñahandi,yotniño dzooñahandi, y por me-taphora, iñondavua yosaqninondiinita, f. caq. idzi mihi yosaquinon-di inita, yecaquachi yotniñondiinita.

Discreto hombre. taituhua, taisini-tnuni, tay nituvui nuu, tay yota-cututnu, tay yosaqtutnadziñe,tay nicuvuituhua.

Discreto ser. yocuvuituhuandi, yo-cuidichindi, yocuvuicasi inindi,yosinitnunindi, f. qni, yotuvui nuun-di, yotacututnundi.

L discre

folio 81v column 1

Discrepar. ñayosatnaha,Discurrir con el entendimiento. yon-

denoo, yondendodzo inindi, yo-nucuinoindi.

Discurrir por diuersas partes. videandar.

Disfamar, vi. deshonrrar.Disfamado ser. yondaidzicondi. yo-

noonahandi, yondavui yeq qua-chindi.

Disfamado. tay nindaydzico, tay ni-noonaha tay ninduvuinaha.

Disforme cosa, vi. cosa espantosa.Disfraçarse. yosicosiyo nuundi yosi-

cocavuandi, f. cuico, yodzacuicosiyo nuundi.

disfraçado. tay sicosiyonuu, tay nisi-co cavua, tay ninadzadzana nuu.

Dislate. dudzu dzana, dudzu naha.Disminuir algo. yodzanoo cuvuin-

di, yodzacoocuvuindi, yodzacoocuisininondi, yodzadzuchindi, yon-dadzadzuchindi.

Disminuirse. yonoocuvui yocoocu-vui, yocoocuisinino.

Disparar arcabuz. vi. arcabuzDisparates dezir yocahadzanandi.Dispensar en alguna cosa. yosay yu-

hundi, fu. quay, yotniño siñandi,yondasi inondi.

Disponerse o parejarse para algu-na cosa. yonucoosahandi, yondu-vuicutundi, yonu coosiñandi.

Disponer o aparejar algo. yoqui-dzacutundi, fu. cadz. yotniño sa-handi, yotniño siñandi, yodzacu-tundi.

Dispuesto gentil hombre. tay caatoho, tay caa yuhu nuu, tay caa

folio 81v column 2

huii tay caa canda, tay huii taycaa huaha.

Disputar con otro. yodzandichi si-tnahandi, yodzandichininondu-dzutnahandi, yodzaqquehendu-dzu tnahandi, yoquidzasisindu-dzu tnahandi.

Dissencion. sañandaa sinitnaha,sa ñohodzoo sitaha, vide. dis-cordia.

Dissimular, vi. fingir.Dissimular que no vee. ñayosinindi

yocachi inindi.Dissimular enfermedad. ñayodza-

tuvui sayocuhuindi, yodzahindisayocuhuindi, yodzananinondisayocuhuindi, yodzasisininondisayocuhuindi.

Dissimular las cosas pasando porellas. dzoyondayacandi. dzoyon -di tocandi, yosinindi.

Dissipar hazienda. yosaiñuhucahan-di, yodzasadzanandi, yodzando-yoñuhucahandi.

Dessoluta muger. ñaha ña ñohodza-dzicaini. ñahaquacuvui dzana, ña-haquatadzi nee ca ini.

Distar vna cosa de otra. ñoho nahof. coho, ñohotanda, ñohondii, ño-hondadzi.

Distancia asi. nahosi, sañohonaho,sa ñohotanda sañohondiyu.

Distar mucho vna cosa de otra. sica. ñoho naho, ñohotanda.

Distantes apartados poner vnos deotros. yotniño naho caa naho,yosita naho, yosaqnaho.

Distar (estando en pie) vno de otro.ñoho naho iñendi, fu. cuiñe, caa

naho

folio 82r column 1

naho iñendi, si sentados. ñoho na-ho yyondi caa naho yyondi.

Distar vnas cosas de otras estandoenhiestas, sica isisiñe, futu. sicacuisi cuiñe, dzoquahadzoquahaisisiñe.

Distar estando tendidas. sica ysisiyo,fu. sica cuisicoo, sica ñoho naho,ysindaa, sica sicani ysindaa, dzoquaha ysindaa, dzoyca dzoycaysisyo.

Distar en mejoria o perfection. ña-yonduvuidzavua, ñasatnaha, ña-cuvui yatni, huaqtnahandaa.

Distilar, vide. destilar.Distinguir. yotasiquaaquaandi, yo-

tasidzeedzeendindudzu. yotasini-nandi dudzu, yosanda ninondi du-dzu, yotniño nahandi eendudzu.

Distraer el entendimiento. yosan-danino inindi, futu. cand yotandaninoinindi.

Diuersa o differente cosa. ñasatna-ha, ñadzavuayyo, nina caa, ñadza-vuasito, ninayocuvui.

Diuersidad de cosas . dehendu de-hendusi.

Diuina o esipiritual cosa, sa siñuhu,si ñuhu.

Diuinamente. tnuhn siñuhu.Diuina cosa, dedicada al culto diui-

no. sasiñuhu.Diuidirse vna cosa como se diuidio

el mar bermejo en el transito delos hijos de Israel . yosina, futu.qna. yosicocoo yosicocuiñe, ni-sicotehuinduta canu, nisico ca-sandaata, siyosiyo nisicocuisita, ni-nucutandaataa ninucoo tehuita,

folio 82r column 2

ninucoyondaata, nitinda dza-vuata.

Diuidir cosas liquidas. yosahuninaninandi, f. qhu.

Diuidir algo, yotasidzee dzeendi,yotasininaninandi, yotasiquaa-quaandi.

Diuidirse asi. yosacoodzee dzee, yo-sacoonina nina, yotandadzeedzeeyotnuhunina nina.

Diuidir algo en muchas partes. yo-sandadzeedzeendi, f. canda.

Diuidirse los rios. yotucunduta, yo-cuvui vvuinduta, yotandadzavu-anduta, yositanduta, f. cuta.

Diuision de rios. sayotucunduta, yo-cuvuivvuinduta.

Diuisa. day yecu, tnuni yecu, dain-dodzo.

Diuorsio. sandaindaa, sanandasi-ndaha.

Diuorsio hazer. yonandasidahandi,vi. apartarlos.

Diuorsio ser hecho. yondaidaa, yo-nandasidaha.

Diuulgar algo. yodzasinotuvuindi,yosinocachindi, yocachitnuhun-di, yosatanino tnuhundi, f cata.

Diuulgarse asi. yosinotuvui, yosita-nino, yosinocuta.

Diuulgar la palabra de Dios, comohizieron los Apostoles. yodzasi-nondi diqtatandudzunDios, yosa-taninondi diqtata, f. cata.

Diuulgada ser la palabra de Dios.nisitanino tnuhu nituvuiudisidudzu, nindaisiyodudzu quaha,nitacunino neecutundu ñuu nanidzi yota nitacu.

L 2 D.

folio 82v column 1

D. A N T E O.

Doblar. yonacanundi, yosanun-di, f. canu.Doblado etsar. caatnanu.

Doblar manta. yonacanundi, yonatasitnanundi, yodaqtnanundi, yo-saqtnanundi.

Doblar la rodilla. yochihiteyesiten-di, yochihindiyesitendi, yonachi-hindadzesitendi.

doblarse asi la rodilla. yonucoote-yesite, yonucoondadze.

doblar la rodilla haziendo reueren-cia. yocootniñositendi, yosanusite, f. canu .

doblar hilo, o cordel. yosaqtnanun-di, yodaqtnanundi, yonacanu.

doblar el cuerpo para alcançar algo.yonucoote yesatandi, yonucoon-diyesatandi, yonucootnanu satan-di, yonoocohondiyesatandi.

doblar o aforrar. yosaqtnahandi, yo-saqndodzo tnahandi, f caq.

doblar el trabajo dzavuaca yochi-dzondi sita, yondadzavvuindi si-ta, dzavuaca yosaachidzondi sitayonachihivvuindita tniño.

doblar el precio dzavuayosahandi-ta, yosahayahuindi, f. cuh.

doblar la pena y el castigo dzavua-ca yodzandohondita, yondaaco-dzoca yodzandohondita, yona-dzandohovvuiquevuindita.

doblado tay dzocaandodzonica sacahata, tay vvuindudzu, tay vvuiini, tay vvui yuhu, tay ñandisan-dudzu, tay dzamandudzu, tayvvui yoo, vvuindatu, tay ña mihi

folio 82v column 2

yuhu, tay cahavvui, tay cahadzu-ma dzeque tay ñoho huisi ini.

dobla hablar. tnuhu ñayyo eenuuyocahandi, caa quaha caa hua-dza tnuhu yocaha, dzotucu dzotucu yocaha, nucahide cahi yo-cahandi.

doblar manta hazia dentro . yona-canundaye, caandaye yonaca-nundi.

doblada estar ygualmente. caatna-nudzavuadzoo.

doblada estar desygual. caatnanun-daa, caa tnanunañu

doblar el braço. yonacanundahan-di, yochihiteyendahandi.

doblegar algo. yodzacayendi, yo-chihindi yendi, yotasindadzendiyodzacuiyendi, yoquidzaticui-yendi.

doblegarse como vara. yocaye yo-siye, f. cuiye, yocuvuitecuiye.

doblegarse la viga por mucho peso.yocoocuisininondavua, yocaye-ninindavua.

docil. tay yosainino, tay yonini.docil, o docible, tay yodzaquahaca-

si, tay quaquicasi, v. abil.dolar madera. yosasindi, f cusi.dolado yutnunisasita, yutnuunitusi.dolencia. quetequahi.doler la llaga. yosasinini, yosatu, yo

cahu, yocaca.doler la llaga con começon . yocuhui

cata, yocata, yocadzenini.doler la cabeça . yotahuininidzini

yocacaninidzini.doler mucho la cabeça, yocuhuicu-

huidzini, yonaanaa nuu, yosicosico

folio 83r column 1

sico nuundi, f. cuico.Doler la frente del peso dela carga.

yosatutnaandi, yocaca tnaandi,yodzo cuino tnaandi, yocotneehua idzidzo, yocootnahahuay.

Doler en alguna parte. yocuhui yo-sasi nini, yotahui nini, yocahuyocoyo.

Doler el pecho por estar repleto.yosatundicandi, yocuvuitnañu-dicandi, yocuvuinenendicandi, yo-chitutnañudicandi nisacoho dze-hendi, yocana ñuhudzuqndi.

Doler el pecho cerrandose . yoca-nañuhudzuqndi, yocuvuidicandi,inino quahindicandi, yosino ñuhudzico quahi dadzuqndi.

Doler los dientes. dzasinoho, yocu-hui noho, yocuhuidzasinoho yu-hundi.

Dolor de dientes. quahidzasinoho.Doler las enzias. yoqueteñee saha

noho.Doler el coraçon. yosatuinindi, yo-

cahuinindi, yocacainindi.Doler los riñones. yocuhui catnu

satandi.Doler la hijada. yocananini inindi,

yosine nini inindi, futu. cuine, yo-sinocuini inindi.

Doler los oydos . yocanacuitno tu-tnundi, yocuhuidzohonodi, yocanadzohondi, yocana nuu tutnundi.

Doler las tripas . yocuhuichisi, yo-tnee ninochisi, yocacachisi.

Doler el costado. yocanacuino dzi-ñe dicandi, yocanandita, yocanacuiñe dzine dicandi.

Dolerse de alguno. yocuvuicoyondi

folio 83r column 2

sita, yocuvuiquacainindisita.Dolerse de alguno sin poderlo re-

mediar. yosihindahui inindi sita,f. cuvui, yocuvui cacainindi sita,ñahuisi cadzadisita.

Doliente estar. yocuhuindi.Doliente estar de graue enferme-

dad, yocuhuicahuindi, yocuhuinenindi, yocuhuii indi.

Doler el vientre a la muger, tener do-lores de parto. yoquañe nuuchi-si, yosatendutadzuta.

Dolorido. tay yecaini, tay yyini, tainicacuquahi, tay ñohoquahi ini,tay dzusaini, taiyondaañee quahitay taha, tay ñayondai quahi.

Dolor. quahi, savhui, sacaca, sanda-hui, y por meraphora quetequa-hi, yuu yutnu.

Dolorosa cosa que pone tristeza, sadzandeheini ñaha, saquidzaqua-ca ini ñaha, saquidzandahui iniñaha, saquidzacoyo ini ñaha.

Dolor los latidos queda. sayocana qni,sayosasinini.

Domar cosa fiera, y braua . yodza-caandite, yodzatneendiinite, yodzacatnindi inite, yoquidzaquaindite

Domar las passiones. yonacani inin-di, yonadzitainindi yonatasicu-tundi satu.

Domestico animal criado en casa.quete yocuvuidzanandi.

Domingo. quevui ñuhu, quevuivsa,quevuidzutundios.

Don. pro nombre castellano. ya, yya.Don. dadiua. omd. saninihi, saninihi

tahui, tahui.Don preseas que suelen lleuar para los

L 3 casa-

folio 83v column 1

casamientos de los SS. inodzehua.Don, preseas tales entre maçegua-

les. dzinoñuhu.Donaire dezir. yonducudzequendi,

yocachidzequendi. yocootniñodzequendi, yondacunahidzeque -ndi, yotniño dzequendi, yodza-quacuñahandi.

Donar, dar gracioso. yosahadzicon-dita yosahacahandita, yotasindi.

Donar hazer mercedes el señor yo-dzasatahuiya, yodzaquai tahui-ñahaya, yosahatahui ñahaya, f.cuhua, yotasitahuiya.

Don recebir. yonihitahuindi, yosaitahuindi. f. qua.

Donde preguntando. mandaa, nandaa.Donde. sadzevuindu yuqua. l. yca.Dondequiera, v. a dondequiera.Donoso. tay dzeque, tay yonducu-

dzeque, tay yocachidzeque, tayyocootniñodzeque, tayyoqui-dzadzeque tay yonahadzeque,tay yonaidzeque, yodzahadzeque.

Donzel, vino. vino huita vino huidzivino huii, vino ñayosihi yyo, de-dzi sihihuii, sihihuita, sihiquai, sihihuatu, sihi adzi l. huidzi.

Donzella virgen. ñaha ñuhu, ñahaneeii ñahaii, ñaha yoco, ñaha neeñaha nee yoco, ñahadzoho, ñahataquiñuhu, ñahaquachi.

Donzel. tay ñuhu, tay taqui ñuhu,tay quachi ñuhu.

Dorar algo. yotaandi dziñuhu, yo-chidzondidzi ñuhu, yotaandi dutadziñuhu, yocoochidzondi dziñu-hu, yodzacaandi dziñuhu.

Doradilla. dzucuadzavui, yucudzu-

folio 83v column 2

cuadzavui.Dormir. yoquidzindi, f. cudzu. yo-

saiñumanandi, yosai ñuu ñuma-nandi, f. qua.

Dormido. tay yoquidzi.Dormir dia y noche . niñunduvui

yoquidzindi, danduvui dañuuyo-quidzidzama, yoquidzi duvui.

dormir profundamente. yoquidzi yyoyoquidzinaa, yoquidzidatnendi.

Dormecerse, caerse de sueño . yosi-hi ñumanandi, yoquesi ñumanan-di, yocuvui yehua nuundi.

Dormir los ojos abiertos. yoquidziydzondi, yoquidzi nuundeendi, yo-quidzi nuu tuvuindi.

Dormirse en pie. yoquidzindichin-di yoquidzinduvuandi.

Dormir la cabeça colgada. yocoo-cuitacaadzuqndi, yoquidzi yo-coocuitandayedzuqndi, yoquidzin-di yocoonaidzuqndi.

Dormir hazer a otro, yodzacudzuñahandi, yodzaquidzi ñahandi, yo-dzaquai ñumanañahandi.

Dormir mucho. yoquidzi yyo yo-quidzi naandi yoquidzindeyendi,dzohootnay yosaqndi yoquidzindi

Dormir mucho tiempo. yoquidzina-handi, yoquidzi cuiindi.

Dormilon. tay quidzi, tay quidzi qui-dzi, tay nuu cudzu.

Dormitar. yoquidzi quañendi, yo-quidzicacandi. (ta.

dormitorio lugar. huahi sayoquidzitaDos vezes mas bueno, o malo. yodzo-

cavvuisichi huaha. l. ñahuaha.Dos dias y medio, vvuiquevui yo-

dzodzavua.Dos

folio 84r column 1

Dos dias despues. savvuiquevui cu-vui, vvuiquevui cadzaquitnaha.

Dos dias antes . vvuicaquevui cuvui,vvui caquevui qtnaha.

Dos caminos do se parten. sayotu-cuichi, sayocuvui vvui ichi, sayo-dzamaichi, sayotandaichi.

Dotar hija, o otra persona. yodza-tnunindi siña, yodzatnunindi sasimayndi, yotasitnunindi siña, yo-tasitnuni quaandi siña.

Dote. sanisiyotnuni siña, sanicuvuitnuni siña, sanisacootnuni siña.

Dotado de gracias naturales. taindatu.

Doto hombre, vi. abil.Dotor que enseña . tay yodzaqua-

handichiñaha, tay yonahandichitay yodzacoto casiñaha, tay yo-dzaquaha ñaha, tay yonahacasi.

Doctrinar, vi. disciplinar.Doctrinar con benignidad. yodza-

quahaquayñaha, dzoyaadzohuiidzonani yodzaquahañaha, yo-dzatacundaa ini ñahandi, yodzatuvuindaa iniñahandi yodzacui-sindaa ini ñahandi.

Doctrina dela yglesia. dudzuñuhu,sancta yglesia, huidzo sahu san-cta yglesia.

D. A N T E V.

Duda. sasiyehendatu ini, sanata-dzi vvui ini.Dudar. yochihindatu inindi,

yehendatu inindi, f. quehe yyonda-tu inindi, yotadzi vvui inindi, yo-saquehendatu inindi, f. qquehe,

folio 84r column 2

yocuvuindatu inindi, yotadzivvui inindi.

Duda ay. datuni, vt. datuniquesidzutu, duda ay si vendra el padre,dzandatunica cacuta. duda ay siescapara.

Duda asi. sandatuni, sadzovvuicasatandaaca.

Duelo tener de otro, v. compassion.Duelos tener. yondehendi, yotnee

inidi, ñohodehe, ñohotnee inidi,yondehui inidi, yocuvuidzuchi ini

Duende. dzndahui ñaha, ñuhu maañuhundevui.

Dueña. toho dzehe.Dueño de casa. tay dzihuahi, tai si

huahi.Dueño de algo. tay dzi yahui, tay

si yahui.Dulce cosa. huidzi, sahuidzi, saadzi.Dulces palabras. dudzu huidzi, du-

dzuadzi, dudzuhuayu dudzu huiidudzu huico dudzu huata.

Dulce y suaue canto. yaa huaha, yaahuii, yaa huayu, yaadzacu.

Dulcedumbre, y gusto spiritual. sa-tuvui huatu sasi ñuhu, satuvuihuatu ini sasiñuhu.

Dulcedumbre tal sentir. yotuvui hua-tu inindi si ñuhu, yonduvuiadzin-di si ñuhu, yosini huidzindi, yosi-ni adzindi tniño stohondios.

Dulce hazer algo. yoquidzahuidzi-ndi, yoquidzaadzindi.

Dulçor. sahuidzi, saadzi.Duo que se canta. yaavvui:Duplicar carta. yoquidzavvuindi

tutu, yoquidzavvui sichinditutufu. cadza.

L 4 Dura

folio 84v column 1

Dura cosa. casi, davua, danda.Dura cosa difficil. sacana, satadzi

sahuisi.Duro de coraçon. tay casi ini, tayn-

davuaini, tay danda ini, tay nihi initay dai ini, tay dzana ini, tay ye-he quahi ini.

Dura aue de comer, o carne por malcozida. dzii.

Dura aue por ser vieja. yyocasite,dzii tuchinicuvuite, yyonisisate.

Dura cosa como barro . casi, yocu-vui yuu.

Dura fructa. casi.Dura fructa por estar ya seca. cuihi

niyechi nicuvui yuu.Duro hombre de conuencer . tay

ñayosinoinindudzu tniño.Durable cosa . sayyonaha, sacuvui

naha, sacoo ycandaa, sacuvuindu-yu, sacuvuiyata.

Durar mucho tiempo . yyonahan-di yocuvui nahandi, yocuvui ya-tandi.

Durar vn dia. sanduvui yyondi, saeequevuiyyondi duvui yyondi.

Durar vna noche. saniñundu yyon-di, sa eeñuu yyondi.

Durar o perseuerar hasta el cabo.dandu sinocavua yyondi. l. coon-di, yoquidzandi neetniño, yodzasinocavua huiindi.

Durar para siempre. dehetnahaque-vui coondi dzavua, coocuiindi,huaqnaa huaqndehe sacoondi,neenduchihitaaqhuu coondi-dzavua.

Durazno. daya.Durazno el arbol. yutnu daya.

folio 84v column 2

E.

Ea, para incitar o despertar. na-havuii nahaqueye, nahanda-vui, naha naha.

Ebano. arbol que llaman tlacuiloltquavuitl, yutnuquaha tacu.

Ebano vn poco colorado . yutnu-quaha tata tiñoho.

Ebano mas negro. yutnuquaandayuEbano negro y blanco. yutnuquaa yoho.Exceder. subrepujar. yotasisiyondi,

yochihi yahandi, huihi sica yo-chidzondisita.

Exceder en cuerpo. yosaadzo ninon-di, f. caa. yocana cuisi, yocanandi-taninondi, yocanacuinendi, yota-sisiyo quasaacodzo, yosaacuvuin-di nuuta.

Echar la culpa a otro. yosicotaaña-handi quachi, f. cuco, yodzacu-dzuñahandi quachi, yodzatavuiñahandi quachi, yocahandaaqua-chi ñahandi, y por metaphora, cooquevui tiyechi quevui yodza-quaindaa ñahandi.

Echarse la culpa vno a otro. yosicotaa tnahandi quachi yodzaatavuitnahandi quachi, yodzacuidzotna-handiquachi.

Echar la culpa el acusado al que loacuso, yonataandi quachi.

Echarse de pechos sobre algo. yo-coocavuandodzondayendi, yodzaqquaandicandi nuu mesa.

Echado estar asi de pechos. caando-dzondayendi nuu mesa, yosaqndo-dzondahandi nuu mesa.

Echar-

folio 85r column 1

Echarse o postrarse en oracion, o pa-ra que le bendigan. yocoocuitan-dayendi, yocoocavuandayendi,yocoonai nuundi.

Echado estar asi itandayendi. f cuitaEchar en verguença alguno, v. auer-

gonçar. yodzacahandi nuuta yo-dzacuchindi nuuta, yodzananun-di nuuta, yodzacuchiquahandinuuta, yodzandaa quahandi nuu-ta, yodzacatnaindi nuuta.

Echado estar. caatuvuindi, caandii,caandaandi, caandihindi, sobrepetate.

Echarse sobre algo. yocoocavuandi-hindi, yocoocavuandi.

Echarse en la cama. yocoocavuan-dodzondi nuusito.

Echado estar asi caando dodzondi, f.cavua. caandodzoninondi.

Echarse de espaldas. yocoocavuan-duvuandi.

Echado estar asi. caanduvuandi, fu.cavua.

Echarse de bruças . yocoo cavuan-dayendi,

Echado estar asi . caandayendi, fu.cavua.

Echarse de lado . yocoocavuadzi-ñendi.

Echado estar assi . caadziñendi, fu.cavua.

Echarse con muger. yocoo cavuan-disihiñahadzehe, yocaandi sihi-ña, yoyuhuindiña yodzacaandi-ña, yodzatnahandiña, yotuhuan-diña, yotuhua tnahandi sihiña.

Echarse con la que esta durmiendo.yodzuhundiña, yodzacoonuundi

folio 85r column 2

di sihiña.Echarse muchos con vna. yosaqdza-

handiña, f. caq yocahitacandiña,yocatetacandiña, yocatendaa ta-candina, yoquidzaquadzundi si-ña, yocaha quadzundiña, yoqui-dzaituneñendiña, yoquidza ytutacandiña, yosai yuqndiña. fu.quai.

Echado estar con otra abraçado.caanumindi ñaa, caanumitnahan-di sihiña.

Echar fama de lo que no es. dzo yo-saicainindi tnuhuyocachi, dzoyo-cahatnuhucandi, dzo yosaachi-dzocandi tnuhu, dzoyocahacand-di tnuhu.

Echar los ojos en algo yocainuundi,yodzacainuundi, yositoninondi,

Echar los ojos en mugeres con malaintencion. yositonenandi, yositoninindi, yositoquehendiña, yonan-doyo chihi nuundiña.

Echar algo fuera sacandolo. yodzaca-indi, yocainaindi, yocaindidzondi

Echar cosas largas, sobre otra cosa.yosaqndodzondi, fu. caq. yocoocaqndodzondi.

Echar cosas liquidas sobre otra co-sa. yosatendodzondi, f, cate. yo-dzacoocoyondodzondi.

Echar agua manos. yosadzondi du-ta, f. codzo.

Echar agua por todo el cuerpo. yo-dzacoocoyondaanduta neendu co-ñota, yodzaqcoyondaanduta nuu

Echar de si algo, v. arrojar.Echar agua con la mano, regando.

yosaachihindahandiduta, fu caayo

folio 85v column 1

yochihindahandi duta,Echar con la mano agua para beuer.

yodzacaacoyondutayuhundi, yo-dzacaa cavuandi duta yuhundi,yodzacaandita yuhundi duta.

Echar agua con ysopo. yoquidzindo-dzo ñahandi duta, yodzaquete ñahan-di duta, yoquidzindodzo yavuañahandi duta, yosadzo yavuaña-handi duta, satendodzo tecaya-ñahandi duta, yodzandavuando-dzo ñahandi duta yodzandavuan-daa ñahandi duta.

Echada ser agua asi. yondavuando-dzo dutadzinita, yondavuandaadutadzinita.

Echada ser agua en cantidad sobrela cabeça. yosatendodzoduta dzi-nita, yocoyondo dzondutadzini,yocoocoyondutadzinita.

Echar a otro de casa vide despedir.Echar las carnes de fuera. yodzatu-

vuindi coñondi.Echar agua en la tinaja. yodzacain-

di duta, yoconondi duta, yocoyoninondiduta quedze, yodzacaicoyondi duta, yotniñondi duta.

Echar carne en la olla. yodzacaindicoño, yotniñondi coño quedze.

Echar el bocado de la boca antesque se trague. yondaicata, yonda-itevui, yondaicoyo.

Echar algo en la boca como granosde vbas. yodzaquevuicavuandi,yodzacaacavuandi.

Echar algo del pensamiento. yodzatuhundi, yodzaquehuindi yodzadzananinondi, yodzacaninondi,yodzanaa ninondi yodzandoyo

folio 85v column 2

ñuhundi, yosanuninondi. f. canu,yodzaqnditandi.

Echar agua de cantaro en otra cosayosacondi duta, f. coco.

Echar cosas liquidas de vna vasijaen otra. yosicoconondi, f. cuico.yosicocoyondi, yosico tniñondi.

Echar agua con xicara. yotniñondiyasi, yosacondiyasi,

Echar a mala parte las cosas, yota-dzi tucu inindi. yotadziñena inin-di, yosaqñenainidi, f. caq, yocahan-dehe nuundi, yodzaqhu ñenainin-di sita.

Echar a buena parte lo que se dizeyotadzi huaha inindi, yotadzin-daainindi, yotadzihoonicainindi

Echar en la carcel. yotasindi huahi caa,yochihi ñahandi huahicaayocoo tasi ñahandi huahicaa.

Echar prisiones. yotniñondicaasaha. l. daha yochihindi yoho caa.

Echar fama diuulgar. yosataninon-ditnuhu, f. cata yodzaconododzotnuhundi yosatandodzonditnuhu

Echar red en el agua para pescar. yo-saqndi yuhua tnee tiyaca, yochi-hindi yuhua tnee tiyaca.

Echar al niño en la cuna. yonatniñon-di sisadzuchi dzoco. yondaqninon-di dzoco, yocoo caqndisidzoco

Echar arena en alguna cosa, yotni-ñondi ñute, yotnaandi ñute, yo-dzacandi cuchi, yodzacaninondi

Echar repulgo, yosanundaandi yuhudzoo, f. canu, yotuvuindaa yuhudzoo, yonatuvuindaa yuhu dzoo

Echar sal al guisado. yodzasahandiñee, yodzacaindi ñee.

Echar

folio 86r column 1

Echar tierra a otro en la cara. yoco-yonininondi, yocoyondaandi ñu-hu nuuta, yotnaandi ñuhu nuuta,yotniño yucundi ñuhu nuuta, yo-conondi ñuhu nuuta, yodzacanandaandi ñuhu nuuta, yodzacaaquete ñuhu nuundi, yodzacuitan-daandi ñuhu nuuta, yosicondi ñu-hu nuuta.

echar mordaza. vide amordazarechar niuel. yositondaandi. f. coto.echar flores los arboles. v. abotanarechar fruta los arboles. yocoocuihi

yocai cuihi, yocoo cuita cuihi.echar sartal de rosas al cuello. yotni-

ñondidzuqta, yodzaquacundiitadzuqta.

echar la muger las pares, yodzacoo-ña ñee dzoco, yodzacooña dzo-co, yodzacoyoña dzoco.

echar de si gran calor como fuego.yocanaquesi inditaquesi, yocanacani ñeendi, yodzaandi, yodzaañeendi.

echar centellas el fuego. yositadzeeñuhudeq. f. cuita, yondavua qua-chi ñuhundeq, itacoyo ñuhudeq.f. cuita.

echar fuego actiuo. yosatadzeendiñuhudeq, yodzacuita dzee ñuhun-deq, yodzandavua quachi ñuhudeq, yodzacuitacoyondi ñuhudeq

echar a mal algo. yodzacuitandi, yo-dzaquaindi, yodzatevuindi.

echar especias en el guisado. yosa-dzondi yaha. f. codzo, yodzacain-di yaha.echar faxa o ribete. yodzacaandu-undi huatu yoquicundaandi.

folio 86r column 2

echar hojas el arbol. yonanoho yu-tnu, yonandusa yutnu, yonacocoyutnu.

echarse el aue sobre sus huebos. yon-dadzitendevui, cadzotedevui, ca-andodzotedevui yonucavuando-dzodevui, yonaquaitendevui.

echar suertes supersticiosas. yotasin-di noño,

echar cacao de vna xicara en otrapara hazer espuma. yodzacaandidutadzehua, yodzacaindi duta-dzehua.

echar de si algo sacudiendo. yoqui-dzindi yodzacuicondi.

echar demonios. yonananahindide-monios, yodzananandidemonios.

echar en el suelo algo vaziandolo dealguna parte yocoyondi,

echarse pullas. yocuvuidzeque tna-handi. yochihidzeque tnahandi

echarse el niño en el suelo rebolcandose de coraje. yoquidza quahi-si, yoquidzadzichisi, yodzoosi, yon-dayu dzoosi, yosicondii yosicotu-vuisi nuusi.

echar tributo. yosaha tniño ñahandiyocachindi tniño daha, yotasinditniñondaha, yosicandidaha, f. caca

echar de beça a alguno. yodzacuitan-dayendita, yodzacuita ninonda-yendita, yosanundayendita, f. canu

echar algo en el Rio para que lo lle-ue la corriente. yodzatnanindi,

echar algo en remojo. yotniñonda-sindi, yotniñondoyondi yotniñotoondi. yodzandoyondi.

echado en remojo ñohondasi, ñohon-doyo. f. coho.

echar

folio 86v column 1

Echar derrama. yosicaninondi, yosi-cananondi yosicandodzondi, f. ca-ca, yocoo cohoyosicandi, yocaicoho yosicandi, yocai tniño yosi-candi tnuino, yocachidi tniño.

Echar las plantas vide retonecer.Echar raizes el arbol. yosino niniyo-

ho yutnu, yondai yoho, yositani-ni, f. cuta. yosanini yoho, f. qnini,yocai yoho, yohoita, yositadzeeyoho.

Echarse sobre otro recostandose.yonucodzo tavui ñahandi, yonucodzodadzi ñahandi, yonucoondi-hi ñahandi yonucavuatavui ña-handi.

Echar ramas el arbol. yosicondahayutnu, yosiconani daha yutnu,quandita canidaha, yositandahayutnu, futuro cuta, yocanandahayutnu.

Echar maiz a las gallinas, yodzaqco-yondi nuni, yosatandi, f. cata.

Echar naues al agua. yodzacainditnundoo duta yosaquinonditnun-doo duta, f. caq.

Echar del termino. yodzaqndiyon-dita nuu dzañu, yotasindita ñuudzañu, yosacanindita nuu dzañu.

Echar algo en el suelo. yodzacuitan-dodzondi nuu ñuhu yodzucuni-nondi nuu ñuhu,

Echar fiestas. yodzaqniñahandi sa-coo quevui, yotniño nahañahandiyonatasindi ino huico, yotasindiyno huico.

Echar juizio . yochihi tnuni inindi,yonacani inindi yodzaquaha inin-di. yosani inindi, f. cani.

folio 86v column 2

Echar rayos de si resplandesciendoyocainduvuandi, yondii ninindi,yotnoondi, yosaquehe yahindi,yoyahindi.

Echar algo haziatras. yodzacuita sa-tandi. l. dzumandi, yodzacanasatan- di, yodza qhu dzumandi

Echar algo en oluido. dzosatandiyodzacuidzonditandidzodzinidiyodzacaandidzondi, yodzanaaninocuiindi

Echar el pan a cozer en el horno, yo-dza quevuindidzitaini sitno, yo-chidzondidzita. yochihindi dzitainisitno, yosivui chidzondidzitainisitno, yocoo chidzondidzita.

Echar agua o vino en algun vaso. yo-tniñondi, yosacondi, f. coco.

Echar de vna parte a otra trasegan-do. yosicoconondi. yosico tniñondi

Echar ojas el arbol. yonduvuicuiiyutnu, yonandeca dahayutnu. yo-nanacocodaha yutnu, yonacocohuisi yutnu, yonduvuinaa huisiyutnu.

Echar como açucar espoluoreando-lo en el manjar. yocoyondodzoaçucar, yochidzondi açucar, yo-quicundodzo açucar.

Echar yerua al cauallo. yochidzon-diita cauallo, yosaqndiitacaualloyocoo chidzondiita, yocootasin-diita.

Echar la silla al cauallo. yochidzon-ditayu, yosaachidzondi silla caua-llo, f. caa.

Echar de aca para aculla a algunorempujandole, yodza qhundaandiyonadzitandahandi, yotaandahandi.

yona-

folio 87r column 1

yonataandahandi, yodzacuicon-dita.

Echar menos lo que me falta. yonaquindi sanindoyo.

Echarme a cuestas el peccado deotro. yosidzoyotavuindi, fu. cui-dzo. quachita.

Eclipsarse el sol o la luna. yosihiyooyosihindicandii, yosinocuvuiyoo

Eco. voz que resuena. dzandaha.Eco sonar. yehedzandaha, f. quehe,

yosaquehedzandaha.

E. A N T E D.

Edad de los Indios de 52 años.eedziya, eedzini, ee toto.Edad tener mas de la dzyta indo-dzo dziya, f. cuindo.

Edad tener mucha . yyonahandi,yyocahicuiyandi, yocuvui nahan-di, yocuvuiyatandi, yocuvuidzii-ndi, yocuvuinduyundi.

Edad antes del vso de la razon. sadzoñuu, dzonaaca yyosi.

Edad de discrecion. sacuvuitacu inisacuvuindichi ini, sacuvuituhuaini, sacuvuiquahata, sacoho ta-cu ini.

Edad de discrecion tener. yocuvuitacu inindi.

Edificar yodzahandi huahi, yodza-mandi huahi, yosaqndi huahi, fu.caq. yodzacaandi huahi, yosani-ndi huahi, f. cani.

Edificio. sanidzamata.Edificar de bobeda. yodzatnahan-

di yuu, yodzacayendi.Edificio tal. sanitnahayuu. sanicaye.

folio 87r column 2

Edificador, oficial. tay huisi huahiEdificador aficionado a edificar.

tay dzeeini tnuhu dzaha huahi,tay cuyu dzaha huahi, tay satehuahi.

Edificar dar buen exemplo. yonahatnunindi sita, yotniñondi taniñohuaha inita, yosahandi taniño, yo-dzaquaandi taniño huaha, yodzacotondita taniño huaha.

Edificarme por alguna buena obraque veo. yocahindi taniño hua-ha, yosainditanino huaha, f. quai,yositodzavuandi, f. coto.

E. A NTE L.

El. ella. ello. dzevui, sadzevui,ycatay.El mismo. sadzevuindu, ycatay.

Elada, o yelo. yuhua,Elar. yocoo yuhua, yocai yuhua,

yocoyo yuhua.Elada cosa. sanisaha, sanisacoocoho

yuhua, sanicoo codzo yuhua.Elarse el agua, duta nicoocoho yu-

hua, nicoocavua yuhua,Elarse alguno de frio. yosihicasindi

yosivuidzicoyuhuandi. f. quevui,yosivui ñahadzicoyuhua.

Elarse como manteca, o çera. yon-duvuicasi, yonacucu.

El que. yoondu, yoona.El que es desta manera o desta con-

dicion. yoonduyyo dzavua, yoon-dudzavua yaha yyo.

Election hazer. yocasi ninondi, yon-ducuninoñahandi, yositonino ña-handi. f, coto, yocahininoñahandi

yoño

folio 87v column 1

yoñoho nuu ñahandisita,Eletor. tay casi ninoñaha, tay du-cu nino.

Elegante persona en hablar. tai yo-caha yehetoto huii tay caha nanitay caha huayu, cahototo cahahuaha.

Elegantemente hablar. yocahayehetoto huiindi. con los de mas

Elegante platica. dudzu huii. dudzuhuayu, dudzu toho.

Elegir vide election.Elegido o electo. tay nicasi ninota,

tay ninducu ninota.Elementos los quatro, qmisichi sani-

quevvi nisiyo saha dehendusacaasaysi ñuu ñayevui.

Eleuarse mirando algo, dzoyonaa-cainindi, dzoyocana nuundi, yo-canandehui nuundi, yocana casanuundi, yosaha inindi, f. qhu.

Eleuado estar encontemplacion vi-de estasi, l. contemplar,

El mismo lo dixo o hizo. mayta nica-chi. icatay.

El mismo. slz, lo torno a dezir. sadze-vuinduta, sadzevuindu ycatay.

Eloquente vide elegante.El primero. tay iñe nuu, tay indo-

dzo nuu, tai yodzonuu, tayiñe-dzina tay nicoo cuiñe dzina. tayyyodzina, tai yyo nuusi.

El segundo. taysiñe cuvui vvui, taynicoocuiñe cuvui vvui, tai yyocu-vvui.

El postrero. tay iñe dzondehe, tayyyo dzonduvui, tai yyoniquinde-he dzuma, tai yyondaadzumasi,yehendico dzumasi, quando van

folio 87v column 2

camino.El que tiene estrecho gasnate. tay

quanatnaha dzuq, tay quandi-yudzuq, tay quanatnaha yeque- dzuq, tay dzuq tuu, tai yoo tuu,tay tuu nidzuq.

E. A N T E M.

Embaçar quedar atajado videsupraEmbaçar. espantarse. yoneheinin-di, yondoyo cavuandi, yonañun-di yocadzendi, yonacandainindi

Embadurnarme. yosaa nuundi, futu-ro caa, yocatundi.

Embadurnarme las yndias las cabe-ças con lodo. yochihiñadayu, yo-chidzo ñadayudzinina.

Embaidor. tai yodzacuico siyo nuu,tai yodzanda huiñaha.

Embaidor otro. ñahuico, tay sicoca-qini ñaha, tay siyo yuu, tai yodzaquaa nuu ñaha.

Embaraçar a otro estoruarle. yodzatuhu ninondi sita, yodzaque vuininonduta.

Embaraçada pieça. tnañu, yyo tna-ñu huahi, yyo neni huahi, nichitunitnañu huahi, nichitu nidzihi.

Embarbascar el pescado. yotniñon-di yucu tiyaca, yotnaandi yucuyiyaca.

Embarbascarse el pescado yosani-catate futuro cani, yosinocuitatenuunduta, yosinocuisiteyosihite

Embarcarse. yocainditnundoo, yo-na cohondi tnundoo, yocoo co-ondi tnundoo, yocoocohondi

folio 88r column 1

tnundoo.Embarcar a otro. yodzacaiñahandi

initnundoo, yotniño ñahanditnun-doo, yocootasiñahandi tnundooyocoo tniño ñahandi tnundoo.

Embarcadero. sasicoocaqta tnun-doo, sasicaitatnundoo, sasicoo co-hota tnundoo.

Embargar a otro la hazienda. yo-coo tasi iindi. & vide aposesio-narse.

Embarnizar, yodzacaa nuundi, yo-chidzondi, yodzandaa nuundi.

Embarrar. yodzandutundi, yonda-qndaandi dayu, yondaqnanindidayu, yoquidzandaandidayu, fu-turo cadz. yodzandaandi dayu,yotnaandi dayu, nama,

Embaucar a otro. yosicocaqiniña-handi, f. cuico, yodzandahuiña-ñandi, yoquidzasiyoyuundi, yo-nacachindi huico,

Embaucador. vide embaidor.Embaxada. tnuhu, dudzu, dzaha.Embaxador. tay sanai dudzu canu

dzahaya. tay nahandudzu, taiyo-sico naidudzu, tai ininosiña yya.

Embermejecerse. yondaa quahanu-undi, yonacoto quahandi, yocu-vuiquaha nuundi, yosichi quahanuundi, yonacuchindi, yonacuchiquaha nuundi.

Embetunar. yodzacaa nuundi dacayosaqndidaca, f. caq. yochidzon-di daca, yotaandi daca.

Embeuerse el agua en la tierra. yo-sandoho, f. qndoho, yosaninandu-ta. futuro, qnini, ysayechininon-duta.

folio 88r column 2

Embeuer algo actiuo. yodzaqndo-hondi, yondaaqninindi.

Embeuer algo arrugandolo. yochi-hi teyendi,

Embeuecerse en algo . yosihinda-anditniño, futuro cuvui, yondaañeendi tniño. futuro. cond. yo-quidzaqueyendi tniño, yoqui-dzatnenindi tniño, yondaanihin-di tniño.

Embeuecido asi. tai yosihindaa tni-ño, tai yosacondaa ñee tniño.

Embiar mensajero. yotaa tniño ña-handi, yotaandita yotehui ninon-dita, yosanindita f. cani.

Embiar a alguno con cautela. yotaatniño huisindi. tnuhu huisi yotaan-dita.

embiar algo a otro. yotaandi taynunay, yotaa tniñondi tay sanai, taynunai.

embiar a llamar. yotaandi tay qca-hasi Pedro.

embiar algo en retorno. yonatniñodzavuandi sita, yodzandicoca-vuanaandi sita, yonadzadzamanaandi sita, yonatniñosiñandi. l.naandi.

embiar a alguno por guarda de otroyotaandita, coondaa ñahasita, con-dicoñaha sita.

embiar delante. sadzinacayotaandiyotaadzina ñahandi, yotaa nu-undi.

embiar otra vez. hooca yotaa tni-ñondi, yotaa tniño ñahatucundi

embidar. yochidzondi, yosaachi-dzocandi, futuro. caa, yochidzon-di dzuhua.

embi-

folio 88v column 1

Embidia tener. yocuvuiquadzuinin-di sita, yocuvui yechi inidisita, yo-cuvui cuiño inindi sita, yosini qua-dzundita, yosinicuiño inindita,futuro qni.

Embidioso tay quadzuini, tay cui-ñoini.

Embiudar vide viudo.Embijarse. yosaanuundi. f. caa.Embismar. yodzacaa nuu ñahandi.Emblanquecer algo. yodzacuisindi

yoquidzayaa yoquidzaqueyendi,yoquidza cuisindi, f. cadza.

Emblanquecerse. yocuisindi, yocu-vui cuisindi, yocuvui queyendi,yocuvui yaandi.

Embocar. yodza quevuindi.Emboltorio de manta, tnani, dzoo

nicuvni tnani, dzoonisaqtnani,dzoo niquidza tnani.

Emboltorio hazer asi. yosaqtnanidzoo yoquidza tnani.

Emboltorio de cartas . tutu ñohodzucu, tutuñoho dzaha tutu ni-saqdzahata, tutunisacavuadzaha

Emboltorio tal hazer. yotniño dzu-cundi tutu, yotniñotuvuinditutuyosaqdzahatutu, yotniñodzahan-di tutu.

Emboluer algo con lo demas. yotniño tnanindi, yotniño tnahandi tna-ni, yotniño dzucutnahandi yonadzucu tnahandi tnani, yotnaanditnani.

Emboluer algo como quiera. yotni-ño dzucundi, yodzucuninondi.

Emboluer ñino. yodzatuvuininon-disi, yotniño dzucundisi, yodzucuninondisi.

folio 88v column 2

Embuelta cosa. sañohodzucu, sanisacoho dzucu,

Emboluer el demonio a algun hom-bre en peccados, yodzacuiyo ni-no ñahasisitai sadzatevui, yodza-cuiyondaañahasi yotniño dzucuñahasitay sadzatevui.

Emborracharse. yodzahuiinindi yo-sinindi, yonaa inindi.

Emborracharse del todo hasta caeryodzahui cuiiinindi, yodzahuiyaaini, nindoyoñuhuinidi. yosaca-vuandi, yosiniyaandi.

Emborrachar a otro. yodzasini ña-handi, yodzadzahui ini ñahandi.

Emboscarse. yosivuindi. yucuñuhu,f. quevui, yosaandi yucuñuhu. f.caa, yosahandi yucuñuhu, f. qhu,yucu yyo.

Emboscado. tay nisivui yucuñuhu.Embotar cuchillo. yoquidzadzitnin-

di, yoquidza tiquequendi nuuyu-chicaa, yoquidzanduhundi. yo-quidza quetnendi, yodzatevuin-di, yodzacoo tehuindi nuuyu-chicaa.

Embotado. yochicaa, nicaicohonu-usi, yuchi nicuvui dzitni, nicuvuiduhu.

Embotar punta. yosanundodzondi,vide despuntar.

Embotarse el juizio con vicios. nisacoho naa ñuu ininindi.

Embouecerse o embobarse miran-do algo. dzoyondecacayuhu, yon-ditondi, dzoyonaaca inindi, dzonicana canuundi, nicana nano nu-undi yonditandi, dzo quahacai-nindi yonditondi, dzoyocoocainindi

Embra

folio 89r column 1

Embraçar rodela. yonacahindi yu-sa, yodzandevui nuundahandi yu-sa, yonacahindaandi yusa, yodzan-dai nuundahandi yusa.

Embrauecerse. yocuvuidzaainindi,yodzicoinindi, yocuvuidzichiinindi.

Embrauecer a otro. yodzadzichiini ñahandi, yodzadzico ini ñahan-di, yoquidzadzaa ini ñahandi, yo-dzasatu ini ñahandi, yodzacahuini ñahandi, yodzadzaa ini ñahandiyoquidzadzichi ini ñahandi, futu-ro cadza.

Embriagarse, v. emborracharse.Embrocar vaso. yosanindayendi, yo-

saqndayendi, f. cani. fu. caq. yota-sindayendi.

Embrocar cosa enhiesta . yosanin-dayendi, yonacanindayendi, yo-tniñondayendi.

Embudo . caa tnuquu, caateyaha,caa sahandico.

Embudar algo. yoconondi duta, tnu-quu, yodzacaindi, yotniñondi, yo-sacondiduta, f. coco.

Embudar, poner el embudo. yotne-endi quu, yodzacaindi quu, yosa-nundi quu.

Embuelto estar en peccados . yosi-yoninondi, yohoquachi, yosiyon-daandi yohotñumanaha, yodzu-cuninondi.

Embutir. yotniñocutundi. yotniñonihindi, yodzacutundi, yosadzini-nondi, f. quadzi, yotniño tnanun-di, yodzacainduundi, yodzacaini-nindi, yotniñochitundi, yotniñodadzindi, yotniñondiyendi.

folio 89r column 2

Embutido. sanisacohocutu, sanisa-cohonihi.

Enmaderar casa. yotniñondi davuayodzacaindavua.

Enmaderada casa . huahi nicainda-vua huahi nisacohodavua, huahiñohondavua.

Emmagrecerse. yocuvui cuiyandi,yocuvui yequendi, yotavuindi,yoyechindi, yocuvuindahui nuun-di yocuvuindaandi, yondahuandi,yocuvindavui nuundi.

Emmagrecer a otro . yoquidzacui-yandita, yodzatavuindita, yoqui-dzayequendita, f. cadza, yodzaye-chiñahandi, yoquidzandaañahandi

Emmagrecido . tay nicuvui cuiya,tay nindahua.

Emmachitarse, v marchitarse.Emmelar algo. yodzacaanuundi du-

dzi, yosadzondi dudzi, f. codzo.Emmohecerse algo yocudzi yoca-

nacudzi, yocuvui cudzi, yosino-cachi, yocanadzitnu.

Emmudecerse. yocuhui ñehendi,yondai dudzundi, yosahandudzun-di, fu. qhu.

Emmudecer hazer a otro . yoqui-dzañehe ñahandi, f. cadza.

Empacho tener, vide auergonçadoestar.

Empachado. tay yosihicaha, tay yo-cuvui caha nuu.

Empacharse el estomago . yochituchisi, yocuvui tnanuchisi, yosiñeyee chisindi, f. cuine, yocuvuiyeechisndi, yocuvui nene chisindi,yocuvuinihi, yondaha inindi, yosaacuhua inindi, yonaquaha inindi.

M Em-

folio 89v column 1

Empadronar. yotaandi tutu, sana-nita, yotaandidzevuita, yochi-dzoditutu sananita, yotaatacun-didzevuita.

Empalagarse. yondehuisindi, yonde-huindaasindi, yondehuindaa inin-di, yosacodzo inindi, f. qcodzo.

Empalar a otros . yodzandaanditayutnu.

Empanada de carne. ticoo noho,coño, ticoo coño.

Empanada de pescado. ticoo tiya- ca dzita site tiyaca.Empaparse algo. yosino chii, yosino

huidza, yosinocoyo.Emparamentar algun aposento. yo-

satandidzoo, yosatacaandidzoo f. cata. yodzacoondidzoo.

Emparejar algo. yoquidzandaa, yo-quidzananindi, f. cadza, yosaqna-ni, yosaqndaandi. f. caq.

Emparejarse algo. yocuvuindaa, yo-cuvuinani, yonduvuidaa,

emparejar algo, ygualarlo. yodza-dzevuindi, yosaqtnahandi, f. caq.yodzadzavuandi, yosaq dzavuan-di, yosanidzavuandi, f. cani, yodza-quahandi, yonudzaquaatnahandi.

emparejarse el vno al otro. yondu-vuidzavuandi yonutnahandita,yonaquahandita.

emparejados andar. duvuindi qua-hatayu, yonuquaa tnahaduvuindiyonaquahaeecuhua duvuindi.

emparentar con alguno. yonaquaitnuhu tnahandi, yonacocotnuhutnahandi, yonadzitatnuhu tnahan-di, yondecuico tnuhu tnahandi,yocuvuitnahandita.

folio 89v column 2

Empeçar algo, yodzacaisahandi, yo-chihisahandi, yosayundi, yosayu-sahandi, yotasi sahandi.

empeçarse algo. yocaisaha, yosiyo-saha, f. coo, yosayu.

empeçar canto. yodzacaisahandi yaa,yocananai dzinandi yaa, yocana-ca dzinandi yaa. (ñar.

empecer a otro. yodzatevuindi, v. dañarempedernecerse el pan. yocuvui ca-

si, yoyechicasi, yoyechiyoo, yocu-vuiyuu, yocuvui casi danda, yocu-vui casi toto.

empedernecerse la nieue. yondu-vui yuu yocuvui yuu yocucu, yo-cuvuitecucu.

empedrar. yosaqnanindi yuu, f. caq.yochihitnahandi, yonañundiyuu

empedrado como calle. yuu nichi-hitnahata ichi, yuu nitasitaichi.

empegar. yodzatneendi daca, yosa-qndi daca, yodzacaanuundi ndaca

empegar bota o cuero . yodzacaa-nuundidzusa, yosaqndi dzusa iniñee, yotniñondi dzusa ini ñee, yo-chihindidzusa

empeine. yaa.empeines tener. yocuhuindi yaa,

yocuvui yaandi yonduchi yaan-di, yotusindi yaa, yositandaandiyaa, f, cuta.

empeine pequeño . yaa tisaha, yaatnundoco, yaa techi.

empeine grande . yaatiyaque, yaaquene, yaacuiya yaandii.

empeine del pie. yata saha.empellon o empujon. sachihindaha

satquidzindaha sataandaha.Empellones dar asi. yochihindaha

ña-

folio 90r column 1

ñahandi, yotaandaha ñahandi, yo-quidzindahañahandi.

empeñar. yotniñondi siñasi, yocoota-sindi siña si, yocootasindi naasi.

empeñada cosa . sanisacoho siñasi.l. naasi.

empeñado tener algo. yonaindi sa-ñohosiña sita ñoho naasita.

empeorar aotro. yoquidzanenindiyoquidzatadzindi, yoquidzaca-nandi, yoquidzahuisindi, f. cadz.

empeorar al enfermo . yocuhuiin-di, yocuhui ñenindi, yocahui ca-huindi, huasicodzosayocuhuindihuasi cuhuicahui.

empeorar cada dia mas en la vida.dahoocayonduvui dzana, dahuihica yonduvuidzanandi, dayodzo-cayonduvuidzanandi, dahuihidahuihicadzana yocuvui.

empeorarse, burla burlando la llaga.quaini yocuvuicahui, dzequedze-queni nisiyosaha, yaa yaani quacuhui cahui dzo yaadzoyaa quacuhui cahui, dzeque dzequeni nisi-yosaha, dzodzini sinicuhui cahui.

empeorar a otro queriendole corre-gir con alguna reprehension. da hoo-cayoquidza cahui, da hooca yo-quidzacana, l. neni, da hooca cahuiyocuhui yoquidzandisita, f. cadza.

empeorado asi. yodzoca satnaniquahasi cananeni sacuvui sita.

Emperador. yyacanu, Emperador.Emperatriz. yyadzehe, siyya Empe.emperezar. yocuvuidzusandi, yo-

cuvui cudzidi, yocuvui tecudzin-di, yocuvui huasindi, yocuvui cun-dundi, yocuvui tayundi, yocuvui

folio 90 column 2

yehuandi, yocuvuitendacundi.emperezar de muy cansado. dzuchi

yoquindehui inindi, yosacuiñeinindi, f. qcuine.

empero. dzoco, dzoco saha.empicotar, poner a la verguença.

yocaicaniñahandi, yonaha ñahan-di yodzacoto ñahandi, yodzaco-tondodzoñaha nuutaca.

empinar, o enestar alguna cosa. yon-doyocanindi, yondoyocanindi-chindi, yosanindi. f. cani.

empinarse el cauallo. yondoyocui-ñendichi, yondoyo cuiñendaate.

empinarse el hombre, poniendosede puntillas yondoyo cuiñe tedza-dzandi, yondoyocuiñedzini sahandi.

emplastar. yotaandiyucu, yodzacaanuundi yucu yodzacaandi yucu,yodzacaandichindi yucu, yodzacuchindi yucu.

emplasto. yucu, yucusa nicuhua, yu-cudzusa nicucu,

emplazar. yocahandisita, yosacahan-disita, f. qcaha.

emplear en algo la hazienda. yochi-hindi, yoquidzaquachidi, f. cadz.yodzadehendi, yotniñondi, yo-dzaquiñuhundi. (sindi.

emplearse en algo. yonatuvuindaasindiemplumar. yotaatnumindi, yodza-

caatnumiñahandi, yodzacuchitnumi ñahandi.

emplumado. tay nisacuhua tnumi,tay nisacoondatnumi, tay nisichitnumi, tay nisaanuu tnumi.

emplumecer el aue quando empieçaa hechar pluma, yocanatnumite,quandusate, quacuvuiquendete.

M 2 emplu-

folio 90v column 1

Emplumecer el aue que ha sido pe-lada. qua nduvuicoco tnumi, quanandusate, quanduvuinaa tnumi-te, quanana tnumite.

Empobrecer. yonduvuidahuindi,yonduvuidahui caindi.

Empobrecer a otro. yondadzanda-hui caiñahandi, yondadzandahuiñahandi, yoquidzavhuindahui ña-handi, yotasi huichi sahandita, yo-tasindahuiñahandi.

Empoluorar. yodzaquete ñuyacan-di, yodzaquete tiyachindi, yodzaquete mihi ñahandi.

Empoluorarse. yoqueteñuyacandiyoquetetiyachindi, yosachindaa-ndi, fu. quachi, yoquiquachindaamihi ñuyaca.

Empoluorear. yodzoconondi.Empollarse el huebo. yosacohoque-

te. f. qcoho, yocuvuiquete, yocu-vui huahaquete, yoquevui quete

Emponçoñar, vi. beuedizo dar.Emponçoñar, mordiendo la viuora.

yosinu nuunduta yuhute, yosinonininduta yuhute, f. cano yosani-ninduta yuhute, f. qnini, yosanoodzicote, yosinoninidzicote, yosaninidzicote.

Emponçoñarse de enojo . yodzicoinindi, yoquete inindi, yondavuainindi.

Emprenta. caandusa tacu.Emprentar, vi. imprimir.Empreñarse la muger, vi. concebir.Emprestar lo mismo que se buelue

en la misma especie. yosahanuun-di, f, cuhua, yodzasanuundi, yotasinuundi, yosahandayundi.

folio 90v column 2

Emprestado tomar asi. yosai nuun-di, f. quai. yosayyecandi, yodza-cai yecandi.

Emprestado pedir . yosicanuundi,fu. caca.

Empeñar yotniñondi dzaya, yoqui-dzahuahandi dzaya yotniño dza-yañahandi.

Empulgar arco. yonatniñondi yo-ho cusi, yonacanindaandi yohocusi, yondadzacutundi yohocusiyonacanindaanihindi yohocusi.

Empulgueras de arco. dzinicusi.Empuñar espada. yonatneetatnu-

caa, yonacahinditatnucaa.Empuñar algo en el puño . yotneen-

di yonahindi.Empujar, vi. empellones.

E. A N T E N.

En. preposicion. nuu, vt nuu ya-hui, en la plaça. sa, vt sayyo Pe-dro en casa de Pedro.

Enaguaçarse la tierra. yonandehuin-duta ñuhu, yosivuinduta ñuhu,f. quevui, yondehuinduta ñuhu,yonananduta ñuhu, yosihindutavuiyu, f. cuvui.

Enaguaçada tierra. ñuhunicainde-huinduta, ñuhu ninananduta, ñu-hunindehuinduta.

Enaguaçarse la fructa. yosichinde-hui cuihi, f. cuchi.

Enaguaçarse el estomago. yosaco-dzonduta nuu inindi, fu. qcodzoyonachitunduta nuu ini, yosaco-ho cutunduta nuu ini, f. qcoho.

Enagenar vna coga. yosahandi sasi

folio 91r column 1

simaindi, f. cuhua.Enalbardar, yochidzonditayuidzu,

yochidzondi dzahadzidzo idzu.enalbardada bestia. quete nisaco-

dzo tayu.En alguna manera. huaha dzacuvuiEn alguna parte. mandaaca, huadza-

ca cuvui, huadzaca.En ninguna parte. huadza.En algunas partes si, y en otras no.

dzoicadzoica, dzo ninodzonino,dzoquaha dzoquaha.

En algun tiempo. yyocaquevui, caa-caquevui, yyo cacuiya, amanaque-vui, amana cuiya.

en algun lugar. huadzachiyo huadzan-duvua huadzayodzo, huadza ya-vui, huadzasiqui. huadzaytnu.

Enamaneciendo. saquatuvuinini, na-tuvuinini dzatnaa ñuhuni, quatu-vui casini.

Enamorarse. yocuvuiinindi, yocu-vuihuatuinindi, yondiyoinidi, yo-sico inidi, f. cuico, yocoocuita inin-di, yositainidi, f. cuita, yocatneini-ndi, yosihindaadi, yocuvuidatneinindi,

Enamorar a otro. yodzacuvuiiniña-handi, yodzacuita iniñahandi, yo-dzacacuiiniñahandi. yoquidzada-tne iniñahandi. f. cadza.

Enamorado. vi. andar enamorado.Enano. taindeque, taindehe, taitendeEn anocheciendo. dzoquaanooni,

dzoicani quaa nooni.En bolandillas lleuar algo. yonaini-

nondi, yocahi ninondi.En bolandillas lleuar muchos vna

cosa. yonahi huadzuta, yocahihua

folio 91r column 2

adzuta, yosaanai huadzata, f. caa.En buen tiempo. quevui iñe huaha,

quevuiiñe huii, yñedzee, inetuiatu yne dzadzi, f. cuiñe.

En mal tiempo. queuui iñecana iñetadzi iñe dzusa,

En buen tiempo y sazon y ocasion,dzo huatuca, dzohuatuca nisa-quaa. l. nisatnaa, dzodzevuicani-cuvui, nicuvuidzevui.

Encabrestarse el cauallo. yonucohoyoho daha cauallo yodzucuninoyohodaha. l. sahate, yonucoho na-no yoho dahate.

Encadenar, yotniño yohocaa nahan-di, yodzacaa yohocaa ñahandi.

Encadenado ser. yosacohoyohocaasaha, yocaiyohocaa saha.

Encalar. yodzacuiindi dayucaca.Encalarse algo. yocuvuicuii, yocu-

vuindaa.Encalar el suelo. yotasindi chico,Encalarse el suelo . yocuvui chico,

yosisa chico.Encallar barco. yondecavua tnun-

doo, yocoo cavuatnundoo. yosi-conini tnundoo, nuuñuhu. f. cuico:yoteuuindodzo tnundoo nuucu-chi ini yuta, yocootnahatnundoocuchiini yuta.

Encalmarse cauallo. yocoo yavuiteyosihi yavuite, f. cuvui, yucuitate

Encaluecer vide. caluo.Encaminar a otro . yonahandi ichi

sita, yonahatnu nindiichi, yoca-chitnunindi sitaichi.

Encaminar a otro en algun negocio. yo-dzatuhuañahandi yodzacuisinda-andi inita.

M 3 En-

folio 91v column 1

Encanalar el agua. yocahindi sichi,yosacandiduta. f. quaca.

encanalado hazer. yoquidzahuahan-di sichi, f. cadza.

encanalado viento. tachi inino nihi.encandilar a otro con la lumbre. yo-

dzanaandi ñuhu nuuta, yonatni-ño ñuhundi nuuta.

encandilarse asi. yonaandi nuu ñuhuñoho ñuhu nuundi.

encanecer. yocanahuidizdzi nindi,yocanandaa, yoquetendaa, yoque-tehuidzi, yocanaidzi cuisi.

encañar agua. yodzaqhunduta inisichi yosaqnini yuhundi duta, yo-saqnini yuhundi sichinduta, yochi-hi yuhundi sichinduta.

encañonar las aues. yocanatnumi-te yonanatnumite yonanandisite,yonanayodzote.

encaparse, ponerse la capa. yodza-nundodzondi dzoo capa, yondaan-desindi capa, yonadzacuidzondi dzoo yodzanundidzondi capa.

encapotarse de enojo . yonacotoy-yondi, yonacoto satundi, yonaco-todzaandi yondaachihi nuundi.

encaramarse. yosiñendodzosahandi,f. cuiñe, yosacuiñnendodzondi, fu.qcuiñe, yosandodzondi, f, qndodz.

encarcelar. v, carcel, echar en carcel.encarcelar, dar la casa por carcel.

yochihiñahandi huahi.encarecer algo en el precio. yoqui-

dzamanindi, yoquidzatesi yahuin-di, yoquidzacuihi yoquidza ya-huindi, f. cadza.

encarecido asi. sayocuvuimani, sa-yocuvuitesi, sayocuvuicuihi, sayo-

folio 91 column 2

cuvui yahui, sicacatasi, sicayon-daasi, sanisacuiñecayahui, sanisaayahui.

encarecer alguna cosa con verdad.yocachicooyocachi chidzundi.

encargar algo a otro. yosi itniño ña-handi, f. cuvui, yotaatniño ñahan-di, yosahatniño ñahandi, f. cuhuayocachitniño cadzata, yodzacui-dzondi, yodzatavuindita tniño.

encargarse de algo. yotusitniñondiyonihindi tnino, yosaindi tniñon-di, quai, yocoo coondi tniño.

encargado, a cargo tener algo. yon-daatniñondi, yyotniñondi

encargar a otro la consciencia. yo-dzacuidzondi, yodzatavuindi ini-ta, yodzatuvuindi sahadzidzo-huay sandidzota.

encargar su consciencia . yonacui-dzoyonatavuidi yondai yuhunuun-di, yonucoho tutnudziñendi, yo-nucuvuandi yonucuiñendi, yonucoondaandi.

encarnar nuestro Redemptor IesuChristo. niquiquayya yeque coñochisi yyadzehe sancta Maria.

encarniçarse en vn peccado. yosaisiña inídi, f qua, yosino siña inindi,yosacoho siña inidi, fu. qcoho. yo-caanino inindi, yosisaninoinidi, f.cusa, yocoocoocutuinidi quachi

encarniçarse. ñohoyodzoyosinindi-ta, f. cohocodzo, ña ñuhu ñayocoña sinindita.

encarniçarse el lagarto, o cayman,tragando, yosidzo ñahate, yoco-coñahate, yosiadzite yuta. f. cadzi.

encartar a otro. yodzatuvuindi quachitachita

folio 92r column 1

chita, yocacu nahindita, yosino ca-nindita, yocanacachindi quachita

Encartado. tay dziquachi nisinotu-vui, tay nicacunahita.

encaxar vna cosa en otra. yonatni-ño tnahandi, yosanutnahandi, fu.canu, yodzacaicuinotnahandi.

encaxarse asi. yocaicuino, yocainuuyocaicuiñe.

encaxar vn negocio entre otros.yoquidzatnahandi, f. cadz.

ençella. doho, tesite, tindusi.ençenagar. yodzacaindusiñahandi

dayu, yocai canu ñahandi dayuyodzaquevui cuinoñahandidayu,yodzacaindita ñahandi dayu.

ençenagado. tay nicaindusindayu,tay nisivui cuinodayu, tay nica-inditandayu

ençenagarse. yocaindusindi dayuyosivui cuinondi dayu. f. quevui.

ençender fuego. yotehuindi ñuhu,yotniñondi ñuhu yodzacatnindiñuhu, yotehuindaandi ñuhu,

ençender carbones. yodzacayundinuu ñuhu, yotniño cayundi nuuñuhu, yosamindi nuu ñuhu, futu.cami.

ençender, hazer arder la lumbre . yo-dzacana catne tneendi ñuhu, yo-dzacaandahandi ñuhu, yodzaca-tne tneendi ñuhu.

ençenderse la leña. yocanacatne,yocatne tnii tutnu yocatne.

ençenderse mas el fuego, echandolemas leña . yocanacatne nihi ñu-hu, yosaandaha ñuhu, yosaanditanino yaa ñuhu, f. caa.

encenderse mucha paja. yosaacatne

folio 92r column 2

ñuhu yocatne tnii.encenderse mucha paja junta, y ar-

der con ruido. yehenehe yeheca-tne, yondoyondoyoquesi, tnii tniinicatni, sicasicaita quesi.

ençenderse leña o paja mucha encantidad que leuanta mucha lla-ma. yocoocatne tnii yondoyo yaañuhu sica inditaquesi, sicainditacani, yosico yaa ñuhu.

ençenderse en yra y enojo, yodziconuhu inindi, yocayu yocahu inin-di, yocuvuidzichi yyoinindi, yo-dzico huaha inindi, yocuvuidzaahuaha inindi.

encenderse el rostro de enojado.yonacuchi nuudi, vide.

ençender copal. yosamindi cutu. fu-tu. cami.

ençenizaralgo. yodzacaindi yaa, yo-dzacaninondi yaa yochihindiyaa.

ençensar, o inçensar. yodzaqnditan-di cuu ñoho cutu yochihi ñuman-di, yodzaqhu ñumandi, yotniñoñuhundi. yoquidzindi cuu ñuhu.

ençensario. cuu, cuu samicutu, cuuñuhu.

encontar lo entero. yosaindodzondifu. quai, yosaidodzodzinandi, yo-saindaadzinandi, yotahuindaadzinandi.

encerar. yodzacaandi ñuma, yodzacaandi chindi ñuma, yodzacaa-nuundi ñuma.

encerrar pan o otra cosa. yotniñohuahandi, yotasi huahandi, yochi-hi huahandi, yodzandevuindi yo-sadzindi sañoho, f. cadzi.

ençerrar trigo en troxe. yodzacaindiM 4 nuni

folio 92v column 1

nuni yaca yotniñondi nuni yacayotasi yucundi nuni yaca yotna-andi nuni yaca.

Encerrar a alguno. yochihinditahu-ahi, yotasindita huahi, yodzaque-vuindita huahi, yosadzindita, fu-turo cadzi.

Encerrarse asi mismo. yonacadzin-di sayehendi, yonuquehendi hua-hindi.

Encerrarse muchas razones en vnatnuhu ininoichi, dudzu ininoichiyohosi sayosita, quahasiyo qua-ha siyo.

Encienso. cutu dzusa.Encima de lo alto. dzinisi dzequesi.Encima de algo. nuusi, y en compa-

cion yodzo, f. codzo.Enclauar. yochihindi duyucaa yosa-

sindi duyu caa, f. casi, yodzacai-ndi duyucaa, yosanindodzondi du-yucaa, f. caa.

Enclauado. sanidzacaita duyucaa,sanisasininoduyucaa.

Encoger como costura. yodzateyen-di, yodzandeyendi yochihi teyendi

Encogerse asi, yoteye yondeye.Encogerse la erida. yonandeye tuchiEncoger las espaldas al que açotan

yonacuiyosatandi yonadzitasatan-di, yonateye, yonachihi yai satan-di, yonacuiyo, yonacatandi.

Encogerse los neruios. yoteye, yosi-si, yocuitno tuchi yocuvuinihituchi.

Encogerse la ropa acortandose. yon-daa deyedzoo yondeyedzoo, yo-nayechindadzudzoo, yonayechiyyodzoo, yonacañadzoo. es quando

folio 92v column 2

do la lauan y se encoje.Encojida persona. tai yyo, tay ñaca-

hi ini, tai yoyuhui, tai yochihiinitay ñayee ini, tay ñañoho yeeini.

Encomendar a otro el officio que leencomiendan. yosicocuvuinditayosicotaañahandi, f. cuico.

Encomendar algo a otro. yotaa tni-ño ñahandi yosii tniño ñahandi.

Encomendar el officio a otro o otracosa pidiendolo con humildad.yocachindahuindinuuta yonaqua-tundita. juntando el verbo de arriba.

Encomendar su officio a otro. yocootasinaandi, yocoo tasi siñandita,yotniño siña ñahandi.

Encomendar officios a otros. yosa-ha tniñondita, f. cuhua.

Encomendar sus necessidades al ma-yor. yosatuhuandita, f. qtuh.

Encomiendas dar para otro. sahan-dudzundi cadza canundota.

Encomiendas tales dar. yoyuhuiña-handi, yonacachindi sayocachita.

Enconarse la llaga . yocuhuicahuiyocuhui nene, yonasiño, yosihichisi, yondicocavua quañuhu. yon-dicosiyo quañuhu, yosiñechisi, f.cuiñe.

Enconarse la herida. yonacuhui, yo-nacuico, yondaa quehe sanicaa,yonduvui cahui.

Encontinente. davuitna davui tna-ni, danahani, daqueyeni, queyequeyeni eetnanini yachini, davuitnañuhuni, tanditani.

Encontrar a caso con otro. yona-tnaha ñahandi yondacu tnahaña-handi, yonatnaha tnahadi.

Encon

folio 93r column 1

Encontrar como quiera. yonatnahatnahandi yonanihi tnahadi.

Encontrarse peleando. yodzatnaha-ndi, yotniño dzavua tnahandiyodzadzavuatnahandi, yonuquaatnahandi.

Encontrarse con enojo. yodzatnahadzoodzichi ñahandi yodzadza-vuadzoo dzichi ñahadi.

Encontrado estar con otro, ñoho-dzoo inindi, sita.

Encorarse la herida. yonduvuiñee,yonduvui yuta ñee, yonde nohoñee, yondaa ñee.

Encorar algo. yotniño dzucundiñee, yotniñondi ñee.

Encordio. dzemi, sayocanatoco. l.ytnudzehe.

Encordio grande. dzemi canu.Encordio pequeño. dzemicoo taha

nuni.Encorocar. yotniño ñahandi, dzete

tutu, yochidzondi dzete tutu,dzinita.

Encorporar vna cosa con otra. yo-dzacandi, yodzacainduu tnahan-di, yodzacainini tnahandi.

Encorporar en compañia. yochihitnahandita, yocahui tnahandi,yosaqtnahandi, f. caq,

Encoruar algo. yodzacayendi, yo-quidzayaquandi. f. cadza, yona-chihindi yendi.

Encoruarse algo. yocaye, yocuvuitecuiye yocuvui yaqua.

Encoruar el cuerpo inclinandose.yonoocavuandayendi yondonainuundi, yonundayendi.

Encrespar algo. yoquidzateyendi,

folio 93r column 2

yoquidzandeyendi, yodzateyen-di. yodzandoyondi.

Encresparse el cabello. yoteyeidziyondeyeidzi.

Encrespada aue, quete indodzo tnu-mi sañu, quete indodzo yodzo sa-ñu, quete indodzo yooyaca sañu, que-te indodzo ñee dzini, quete nin-doyo cuiñendodzosañu, queteni-cana cuiñendodzo ñee, quete in-dodzo ñee sañu queteindodzotandata, quetedzeque ñee.

Encrestada aue como la gallina decastilla. quetetindata.

Encruelecerse. yosidzo inindi, f. cu-idzo, yoquete inindi, yocuvuiyyinindi. yocuvuidzaa inindi, yocu-vuidzichi inindi.

Encrucijada de caminos. sayo tucuichi, sañoho nano ichi, sanoho na-ni ichi, sañoho dzamaichi, ichiño-ho nani ichi ñoho dzama.

Encuadernar libros. vi. cuadernar.Encubrir algo, yodzahindi, yotasi-

dzahindi, yochihi dzahindi, yo-dzadza huindi, yochihi yuhundi,yochihindoyondi, yochihi huahan-di, yodzahininidi.

Encubrirse. yodzahindi. yosaqueheyuhundi, f. qquehe, yosaquevui-dzahindi, f. qquevui, yosiyodza-hindi. f. coo, yosiyoyuhundi.

Encubrir o disimular culpa de otroyotniño inidi quachita yosasindiquachita f. casi, yosañundi quachi-ta, f. qua, yosadzinino inidi, f. qua-dz. yodzadzahuindi vuisi quayoquachita.

Encubierto estar defecto de otro.caa-

folio 93v column 1

caa dzahui, caa tete caayuhu caasiyo, caandiyu , quachita.

Encubrir algo debaxo de la manta. yo-chihidzoondi yonaquaininidzoondi

Encumbrar vide cumbrarse.Encubrirse debaxo de la manta. yon-

devui quehe chisi dzoo, yonaque-tendidzoo, yonucoo tetendidzoo

encumbrarse en honra. yocuvui canun-di, yocuvui dzuq, yocuvuininondiyocuvui candandi, yotacuninondi,yosacodzo ninondi, f. qcodzo, yo-cuvuinuundi.

encumbrar a otro vide alabarle.encuñar. yochihi tneendi duyu.ende bien del que se goza del mal de

otro. casihuaha, huaha tnaha hu-ii, huaha nicuvui, huaha nisino. pa-ra tercera persona. nacasihuahata

endemoniado, tay dzi ini nicai dia-blo, tay dziini nisivui cohodiablonicaicoho, tay dziininiñoho ñu-hu cuina. (haini.

endemoniado estar. ñohoteñumiñahainiendereçar algo. yoquidzandaandi,

f. cadza, yodzandaandi, yonda-dzandaandi, yondaqndaandi.

enrededor aduerbial . satecuta, sa-nadzucu, sana cañu, sanacuicon-dau, sacaa cuta.

enrededor cortar. yosandacutandif. cand. yodzete cutandi.

enrededor poner algo, yonacañuyocoo tasindi, sana cañu yocootasindi,

en duda lleuar algo por si o por no.yonaindatundi. sanai tuhuandi,sanay datuudi.

endulçar algo. yoquidzahuidzindi,

folio 93v column 2

adzindi, f. cadza (huidziendulçarse. yocuvuihuidzi yonduvuiendureçerse algo. yocuvuiyuucasi

cucu, danda, davua.endurecer algo. yoquidzacasi, con

los de mas. f. cadza. (cerse.endurecerse el pan, vi. empedernecerseendurecerse obstinarse. dzavuatna

tnaha yuu nicuvui ini, toto, casi,yuu casi,

enebro arbol. yutnu ítni.eneldo. yucutedzico.ennegrecer. yoquidzatnoondi, f.

cadz, yoquidza quandahuindi,yodzasino tnoondi.

ennegrecerse. yocuvuitnoo, yosinotnoo, t. cono, yosaa nuu tnoo.

ennegrecido. tay nicuvui tnoo, nisi-no tnoo

enemigo. yecu, ñahu.enemistarse con otro. ñoho quachi

inindi, yosini vhu indita, ñohodzoondi sihita, yodzoondisihita,inindita quachindi sihita.

enerizarse de frio. yototo casindi, yo-nandequendi, yonandeyendi, yo-nanaidzi tnumi ñeendi, yodaan-dodzosatandi, yonandeye casindi.

enerizarse los cabellos de miedo. yo-nanañu idzindi, yonandequeidzindi

enerizarse el perro . yondoyondavuaidzite, yonandeque idzite. yonan-davuaidzite, yonanañuidzite.

enero mes. idem. yooyondai saha-dzina, yocai sahadzina.

enertarse los miembros. yocuitnoyonacaye, yonacuiyo, yocuvui-tnuu, yonacaa.

enertado asi. sanicuitno saninacuiyo.enfa-

folio 94r column 1

enfadarme. yosacodzondii inindi,f. codzo, yosacodzo quene inindif. idez, vide enhadarme.

enfermar. yocuhuindi. yotnaha qua-hindi, yotnahandi quete quahi,y por metaphora queheyosacavuan-di, f. qquehe, f. qcavua.

enfermo. tay quahi, tai yocuhui, taiyotnaha quahi.

enfermar hazer a otro yosaha qua-hi ñahandi, yodzacuhui ñahandiyodzanihi quahiñahandi, yosahañahandiquetequahi, f. cuhua yuuyutnu,

enfermeria. huahi quahi.enfermero . tai yondaa tay quahi,

tai yondico tay quahi, tai yonda-ca tay quahi

enfermizo. tay dzocaacandaca, taycaa huasi, tay caaquahi, tay caatnana, tay ñadatnu.

enfermar començar la enfermedadyotuvuiquahi, yocai quahi, yosi-yo saha. yocaisaha, yosayuquahi.

enfermedad dar nuestro señor. yo-coo chidzoyayuu yutnudaha sa-ha, dzuq dicando, yotasiya que-te quahi, yotnahando, yondaayotusindo.

enfermo estar vide enfermar.enfermedad de todo el cuerpo. qua-

hi nee.enfermo estar asi. dzo neecandi

yocuhui, dzoyocachi, yocoyon-daha sahandi.

enfermedad etica. quahi yaa, quahitachi, quahi cuiño.

enfermedad de tiricia quahi quaa,

folio 94r column 2

enfermo estar asi? yosino cuvui nuuyosino quaa, yosinodzi yahi nuu,yodzachii quaandi.

enfermedad de camaras de sangre.quahi dzasi.

enfermedad comun de camaras. qua-hi caa chisi, quahi sico nuu chisi,quahi coo chisi, quahi tadziini.

enfermedad de la hijada, quahi dzi-ñe chisi.

enfermo estar asi. yocananini ini,yosiñe niniini. f. cuiñe, dziñe chisiyocananini yondoyo cuiñe ninituchi, yocana cuini dziñe chisi.

enfermar de la orina. quahiyondiyudzadza (hi yehe.

enfermedad de gota coral. quahi sihi yeheenfermedad de quebrantamiento.

quahi tahui yeque.enfermedad de cadarro. quahi dza-

yu. quahi dzitni.enfermedad de perlesia. quahi nehe

quahi coonduu ñuhu, quahicuitñon-daha, quahi sisindaha saha.

enfermar por mucho beuer. yonde-huindedzi ini, yotusindedzi inin-di, yosaandedziinindi, yosacodzon-dedziinindi, f. codzo.

enfermedad contagiosa. quahiyosi-co tnaha.

enfermedad pegar a otro. yodzacui-co tnahandi quahi.

en fin. dzondehe, dzonduvui.en fin en conclusion. dzondaandu,

dzonduvui vui sayo sinocavua,sayosinosayondehe, dzondaanduhuitna, qndehe qtuhu.

en fuzia de algo o de alguno hazer alguna cosa yocuvui saa inindi,

yocu

folio 94v column 1

yocuvui yee inindi cadzandi saha,yocuvui sihindi.

enflaquecerse. yoyechi, yotahuin-di, yoyequendi, yocuvuicuiyandi,yocuvuiyequendi, yocuvuindaa,yocuvuicuiñe, yoyequendaanda,yoyequendahandi.

enflaquecer a otro. yodzayechindi-ta, yoquidzayequendita, yoqui-dzacuiyañahandita, f. cadza.

enflaquecido. tay yocuvuicuiya nuu,tay yeque taindaa.

enflaquecerse el cuerpo con absti-nencias, yondahua coñondi, conlos demas.

enfrenar cauallo. yotniñondi frenoyochihindi freno.

enfrente. yonditonuu, yehendisicuite nuu, tuvuindaa cuite, yehenani cuite nuu, yehetuhua cuitenuu, f. quehe.

enfriar alguna cosa. yodzandicondi,yoquidzahuisindi, yoquidzaca-sindi, yoquidzacoyondi, f. cadza.

enfriarse. yondico, yocuvui huisi,yocuvuicasi.

enfriarse mucho. yocuvui huisiñeñe.

engañar a otro. yodzandahui ñahan-di, yocuvuidzeque ñahandi, yosi-ni sisi ñahandi, yodzadzequeñah-handi, yosaidzuhuañahandi, f. quai,yosini yechi ñahandi, f. qni.

engañarse. yoyusi inindi, yocuvuiquani inindi, yosanindi, f. quani,yoquaa yonanindi, yocuvui dze-quendi, yonduvui dzeque quanindi,yonuquehe dzuhuandi.

engañar a otro con aparencia de bien

folio 94v column 2

yocuvui quaniñahandi, yocahahui-sindi sita, yosani huisindi, f. cani.

engañar a otro con palabras fingi-das. yosininaha ñahandi, yosinisi-siñahandi, yodzaquaañahandi, yo-saidzuhuañahandi, yosaidzee ña-handi, yosidzonaha tniñondi sitafu. cuidzo.

engañar a otro, dandole menos delo que meresce. yosanindahui ña-handi, f. cani, yosai dzuhuañahan-di sita, f. quai, yodzaquaañahandi.

engarabatar. yodzacayendi.engarrafar. yosaacuiañahandi, f. caa

yotnee ñahandi, yodzitanahandi.engastar, o engastonar como en oro

yotniñondi dziñuhu, yotniñodzo-condi, dziñuhu, yotniño tnahan-di dziñuhu.

engastonado asi. sanisacohodzoco-dziñuhu.

engendrar. yoquidzahuahandi dza-ya, yodzaqnandi, yotasindidzaya,yosaqndidzaya, f. caq.

engendrador. tay yoquidzahuaha-dzaya, tay yosanidzaya, yodza-qnadzaya.

engendrado ser. yocuvuindeq tata,yocuvuitnuhu yaa yosiñendodzoyaatnuhu.

engolfarse. yosanuundi mañundutacanu, f. qnuu. yosanuundi inindu-ta, yosanuu candandi mañundu-ta yocaindi ininduta.

engordar. yonañundi, yosacuhuacoñondi, f. qcuhua, yocuvuicanun-di, yosanundi, f. quanu, yosidzo co-ñondi, f. cuidzo, yosanucanundi.

engordar a otro. ei. ceuar.en

folio 95r column 1

Engorrar vide tardarse.Engrandecer a otro. yodzayuhu nu-

undita, yotasinuundita. vi. alabarEngrandecerse vanamente yosaisa-

nu inindi, yosai ñuhundi mayndif. quai, yonanduvua ninondi. videalabarse.

Engrassarse como en las minas. yosi-condi dzico ayodziñuhu, dzicoayoyosivuindi, dzico ana, yosicoyosivuindi, f. cuico, f. quevui.

Engrasado estar asi. quahi nacuiyosacuvuindi quahisisi sacuvuindiquahi nacuitno sacuvuindi sahadzico ayo dzi ñuhu nisicondi,

Engrifarse como el gato. yonande-quete. yosiñate.

Engrosar yoquidzacocondi, yoqui-dzacanundi, yoquidzadzayundi,f. cadza.

Engrudo tindaca.Engrudar vide empengar.Enhadarme o enfadarme alguna per-

sona. yodzandehui ñaha tasindi,yoquidzañaña ñahata, yodzadzi-chiiniñahandi, yodzaqcodzoque-ne ini ñahata. yodzaqcuiñeini ña-ha yoquidzandii iniñahata, yodzacuicondodzo iniñahata sindi.

Enhadarse por la tardança. yocuvuidzuchi inindi, yondehui inindi,yotnee inindi.

Enhadarme darme en rostro la co-mida. yosiconduta yuhundi, yosacodzoqueneini, f. qcodzo, yosicon-dodzoini, f. cuico.

Enhadarme o enfadarme de tractaralgun negocio. yondehui inindi,

Enhestar leuantar en algo alguna

folio 95r column 2

cosa. yondoyo canindi, yondoyocanindichindi, yonacanindi.

Enhiesto estar. yñendi, f. cuiñe iñen-dichindi.

Enhetrar alguna cosa. yoquidzaca-nandi, yoquidzatetacandi, yoqui-dza techihindi, yoquidzatetaan-di, f. cadza.

Enhilar aguja. yochihindi yuhua, ya-vuindii, yodzaquevuindi yuhua.

Enlabiar engañando. yocaha huisin-di, yodzacai huisi ñahandi, yoca-hatachindi, yodzatnee yaañahan-di, yocaha huatandi, yocaha hui-dzindi, , yocaha dzeendi, yocahaquaindi, yocahahuiindi, yocahananindi.

En la copa del arbol, vide arbol co-pado.

En la cumbre. dzini dzitu, dzeque.En la gloria eterna. sacaicuiindatu

sacaindatu nee caa qhu, sanihiinineenducaaqhu, saquai quaha neechihi qhu.

Enladrillar suelo. yochihi tnahandidoho tavui, yonañundi dohota-vui, yosaqtnahandi dohotavuiyosaquanindi doho tavui.

Enlazar. vide echar lazos.Enlizar tela. yotnee quundiidza, yo-

chidzondi quuidzaEnlizada tela. idzanitneequu, idzani-

sacodzo quu.Enlodar arrojando el lodo con la

mano. yodzaquetendaandi dayuyocoyondaandi dayu. yodzaqco-yondaandi, yodzandavuandaan-di dayu, yosatendaandi dayu.

Enlodar algo poniendo el lodo conla

folio 95v column 1

la mano o con paleta. yodzacaan-di dayu, yodzacaanuundi dayuyosaqdi dayu, f. caq.

Enlodarse. yosaa nuundi dayu, f. caayoquetendi dayu yosaandichin-di dayu, yocatundi dayu, yonda-vuandaandayu.

Enloquecer. yodzanainindi, yoqui-dzana inindi, yocuvuicanainindi,yoquitevuiinindi.

enloquecer a otro. yodzadzana ini-ñahandi yoquidzadzana iniñahan-di, f. cadza, yoquidza cana iniña-handi, f. cadza.

enlosar, yochihi tnahandi yuu, yona-ñundi yuu yosaqtnahandi yuu, fu-turo caq.

enlutarse ponerse luto. yosaidzohon-di sindeye, yocaiiindisindeye. yo-tasi yyndisindeye, yondaandi sisin-deye, yondisindi dayusahandeye.

enluzir dar lustre . yodzandaa nuuñuhu, yondadzayaa. yondadzasa-andi, yonadza cuiindaandi, yon-dadzaqueyendi.

enmarañar. yoquidzate tacandi, yo-quidzatechihindi,

enmarchitarse. yonadzii, yocuvui-dzii.

en medio estar. inino mañudzavuan-di, inino mañundi, f. cuinino.

enmedio estar echado. canu manun-di, canudzavuandi,

en medio ponerse de los que riñen.yotniñomañusahundi, yocasima-ñu dudzundi, yosacuino mañun-di, f. qcuino, yosananundi. f. qnanu.yosivui cuinondi. f. quevui. yotni-ño canu sahundi, yotniño canun-

folio 95v column 2

ndudzu.enmendarme de la vida mala, yosi-

cocavuavuatuiuindi yosicocuisiinindi, yondicocaq inindi, yodzaque-huindi dzica quachindi.

en muchas maneras. cahi sichi, cahinuu.

en muchas partes. quanduuquaniniquacai nini, cahi sichi, yodzondu-vua, ytnu yuvui, quasaa quasivuiquacainini.

en mi tiempo. sayyondi, yyondique-vuidzavua, dehendi quevuidzavua

en mi niñez quevui quachindi, que-vuidzo quachindi, quevuiyeqndiquevuinisiyo yequendi, quevuiyequeyuhuandi.

en mi lugar. siñandi say yondi.en ninguna manera. huadza, hua-

dzayu.en negrecer. vide, supra.en noblecer a alguno vide armar

cauallero.ennoblecerse. yocuvui tohondi, yo-

cuvui yuhunuundi,en nombre de fulano. naa. (au si,enñudecer la cana. yosacoonana huau sienojarse. yocuvuidzichiinindi, yocu-

vuidzaa inindi.enojarse con otro, yocuvuidzichi

inindisita, yocuvuidzaainindisitaenojarme mucho, yodzico inindi,

yosatu inindi, yocahu inindi.enojar a otro. yoquidzadzichiiniña-

handi, yodzadzichi iniñahadi, yo-dzasatu iniñahandi, yodzadzaainiñahandi.

enojado estar con otro. yodzoondiñoho quachindi, ñoho yodzoyo

sinin-

folio 96r column 1

yosinindi, ta, f. coho.enojado estar con otro con deter-

minacion de nunca le hablar. yo-tniño dehe numa inindisita.

enojadizo que luego se enoja. tai yyini, tay dehuidzichiini tai yecainidzoyy dzoyecacaini, queyeni yo-cuvuidzichiini ñatuvui sacuvui-dzevuisita.

enojarse sin razon. dzo huisica yocu-vuidzichiini dzotnunica yocuvuidzichiini, ñacuvui tnunisa cuvui-dzichiini, ñatuvuisaha, ñacuvuitnunisaha.en otra manera. tucu sichi yyo, ni-na sichi yyo ninayyo, tucu yyo.

en otro tiempo pasado. sandaa sani-noca. sadzinacasanahaca, saycan-daaca, dadzavua.

en que manera preguntando. nay-yondidza? nanicuvuindidza.

en que manera se hara. nacuvuindi-dza? nayyondidzacuvui?

en paciencia recebir algo . yosahainindi, f. cuhua, yosai canuinindi,f. q, yocuvui canuinindi, dzoyosa-indatucandi.

en pobreza viuir. vide viuir en po-breza.

en pobreza ser criado . yosanunda-huindi, f. quan, yocanundahuindi

en poco tener a alguno yosini ñahan-di, yosini yechindi, vi. despreciar.

en que tiempo amana. nasadzavuahuitna.

en que grado de parentesco estas? nadzahadzininadzahadeyeqnindota

enrranziarse alguna cosa por gorda.yocuvuicudzi, quaa cudzi quaha,

folio 96v column 2

yocanasiye.enrramar. yotaandi huisi cuii, yodzu-

cuninondi huisicuii, yodzacaanuun-di huisi cuii. yodzucundaandi hui-si, yochihindiita.

enrramar haziendo arcos de rosas. yo-taandiita yutnu, cuta, yodzandaindii-ta yaicuta, yosanindaandiyaicu- ta, f. cani.

enrredar algo. yochihindiyohoqua-ye, yuhua quaye,

enrredarse el halcon quedar colgado delas pihuelas yosacoho nano ñeeñoho sahate, yosacohodzucuñeeyosacoho nano tnaha ñee, yodzu-cunino tnaha ñeete, yosiyondaatnaha ñee, f. cuiyo, yondiyondaatnaha ñeete.

enredado echo como red. sanidzahañono, sanidzucua, sanidzuhua, sa-nidzahandeque, sanicatnu ñononicatnundeque.

enrrexar cerrar con rrexas. yochi-hindi tnucucuacaa, yochihindicaadeque yochihindi caatnucucua

enrrexar poner rexas depalo. yochi-hindi yutnundeque yosani ndiyutnundeque, f. cani.

enrriquecer en cosas temporales.yonihi inindi, yocavui ñacutundiyocayasindi, yoquaha nino huahin-di, yonduvuihuaha dzico sindi.

enrriquecer a otro. yodzanihi iniña-handi. yoquidza huaha dzico ña-handi. f. cadz. yasaha quaha ñahan-di f. cuhua,

enriscarse, yosahandi, yucu ñuhu, f.qhu. yosivuindiyucuñuhu, yucu ca-na, yucu yoosica, yoosini f. quevui

en-

folio 96v column 1

Enronquecerse. yocuvui nañadzu-qndi, yocadzidzuq, yondiyo ninodzuqndi, yosinoyacadzuqdi,

enrroscare la culebra yonucooto-tote, yototote, yonatotote, yonacuiyote. yonucoo yucute, yonu-cooyucu totote, yonucoondoyo-te, yonucooteyete.

enrrubiarse los cabellos. yoquidzahuahaidzi dzinindi yoquidza qu-aa. yoquidzayahandiidzidzini, fu-turo cadza.

ensayarse para algo, yositotnunindif. coto.

ensayarse para la guerra. yodza qua-ha tnunindi, yonaquete yusandiyodza quahandi coocuisindi.

ensalçar vide alabar.ensalada . yuvuayodzaca cahi nuu,

yodzacanino.ensanchar camino o ropa o otra co-

sa. yoquidzacahindi, yoquidzaco-nondi, yoquidzaquahandi, yoqui-dzasicandl, f. cadza, yodzandeca-ninondi.

ensancharse asi. yocuvuicono cahisica.

ensanchar agujero. yodzacuicondi,yodzacono nuundi.

ensangostar algo. yoquidzatucundicuite tnañundi, f. cadz.

ensangostarse algo. yocuvui tuu. yo-cuvui tnañu.

ensangrentar algo. yodzacaa nuun-di neñe, yodzandichindineñe, yo-dzaquetendineñe, yodzacatundineñe, yocoyondaandi neñe.

ensangrentarse. yosaanuundi neñe,f. caa, yosaadichineñe, f. cai.

folio 96v column 2

ensañarse uide enojarse.ensartar como cuentas. yonachihin-

di dzeque, yonatniñondi yuhuadzeque.

enseñar vide diciplinar. yodzatuhu-anuu ñahandi. yodzaquaañahan-di, yoyuhui ñahandi, yodzacotoñahandi, yodzaquahañahandi,yodzatuhua ñahandi.

enseñarse asi. yodzaquaandi, yodzaquahandi, yondaanoondi, yocu-tuhuandi.

enseñar o descubrir alguna inuencionyodzatuvuihuisindi, yonahandihuisi, yonahatadzindi.

enseñarse el vno al otro lo que sabenyonadzamandihuisi sihita, yodzaquaha ñahandisita, yonadzaqua-ha ñahatasindi.

enseñorearse. yocvuiyyandi, yocu-vui toniñondi, yocuvuinuundi,yondacandi ñandahi, yodzonditayu. f. codzo, yondaanditayu, f.condaa, ñohouditayu, f. coho.

enseñorearse tomando lo que no essuyo, vide alçarse.

ensebar. yodzacaanuundi dzaha, yo-daqndidzaha, f. caq.

ensebada cosa. sanisaa nuu dzaha sanicatudzaha,

ensilar pan o otra cosa. yotniñondinuni yavui yuhu, yodzacaindi nu-ni yavui yaca yuhu, yotnaandinu-ni yavui yuha.

ensilado pan. nuni sacoho yavuiyu-hu. l. ñoho, nuninicai yavui yuhununi nitnaa yavui yuhu,

ensillar cauallo. yochidzonditayu,yosaqndodzondi tayu, f. caq.

ensi-

folio 97r column 1

Ensillado cauallo. idzu yodzotayu,sacodzo tayu.

Ensoberuecerse. yocuvui ninoinin-di, yocuvui yyo inindi, yocuvui-dzico inindi, yosaainindi, yosanuinindi, f quanu. yocuvuidzini inindi

ensoberuecido. tay yosaaini, tay yo-sanu ini, tay yodzicoini.

ensordecer. yodzohondi, yocuvuidzohondi, yocuvuidzoho tutnun-di, yondiyudzohondi, yondadzi-tutnundi.

ensordecer a otro. yoquidzadzohoñahandita, fu. cadza, yodzadzo-ho ñahandi tutnuta, yosadzindiyodzandiyundi tutnuta, f. cadzi.

ensuziar algo yoquidzatnahandi, yo-quidzatatandi, yoquidzacudzin-di, yoquidza ñumandi, yoquidzayaquandi, f. cadz.

ensuziarse algo. yocuvui tnaha, yo-cuvuitata cudzi.

ensuziarse la criatura. yosiyo saqua-chi yeq, yosatesi.

en sueños. quevui yoquidzi.entablar algo. yotninondi davuaco-

no, yosaquedi davua, yotininondidavuadzoco davuadziyo, yutnudziyo.

entablarse algo, yosacohondavuayutnucono.

entablar como andamio. yosaqndo-dzondi yutnu cono, f. caq. yodzacutundi yutnucono.

entallar. yotaandi dusa yutnu, yosa-tandi dasa yutnu, f. cata, yotavuan-didusa yutnu, yodzacanadi dusa.

entallada cosa. yutnu nisatatandu-sa, nitaatandusa.

folio 97r column 2

Entallecerse las versas yosaaita, yocana yetu, yocanayutu, yosaa ye-tu, yosaa yutnu.

en tanto, o en tanto que. neendudza-vua, neendudzavuatnaha, neenduyocuvui missa, en tanto que dizenmissa, dzavuatnaha yocuvui mi-sa, nee yocuvui missa, dandu yocu-vui missa.

en tanto en quanto. dehe dzavuani,dzavuani.

entanto grado de parentesco. dehedzavuatnaha toto, dehedzavuatoto tnahandita, dehedzavua to-to, yehendico tnahandi sihita.

en tanto quanto ha que llegue aquisa neenduniqui saandi yaha, dan-du niqui saandi.

entenado, vi, antenado.entender algo. yotacusindi, yosinin-

di, fu. qni, yosacoho dzohondi, fu.qcoho.

entender clara y distinctamente al-go. yotacucasindi, yotacutnuni-sindi, yosinicasindi, yosinitnunin-di, f. qni, yotacundaa sindi, ñahuisiñatadziyotacusindi, yotacundehendi

entender los pensamientos de otro.yosinitnunidi inita, yotadzi inindi,yotuvui tnuni sindi sañoho inita

entender hazer a otro. yodzatacun-dita, yodzaqnindita.

entender algo por sospecha . yosa-nuu inindi f. qnuu, yosaatadzi inin-di, yosaatuvui inindi, yosaacaniinindi, f. caa.

entender en vna sola cosa. dzoeeniyosacoondaandi. f. qco. dzoeeniyoquidzandi, f. cadz. dzoeeni yo

N taa

folio 97v column 1

yotaainindi, dzoeesichini yoquidzandi. dzoeeni yotaanuundi, yondaanihindi.

entender yo solo en vna cosa. dzo-mainindi, dzoeenindi yoquidza,f. cadz. dzomai ñuhunindi dzo-mai eenindi.

entender al reues lo que se dize. yo-tacudzoho sindi, yosinidohondi,f qni, yotacudzanasindi, yotacuitnisindi, dzotucucayosinindi, dzotucucayotacusindi.

entera cosa no partida. nee, neenduneecutundu, neecaandu.

entera cosa sana, sin macula ni faltasaneenda tnu neendai, sanee hua-haa nee huii, saneenisinonee nisi-no huii caa.

enternecerse algo. yocuita, yocoo-cuita, yocuvuihuita, yotnama,yotadzi.

enternecer actiuo. yoquidzahuitan-di, f. cad. yosadzindi, f. quadzi, yo-dzatnamandi, yodzaqcacandi.

enterrar muertos. yosasindideye, f.cusi, yotasi yuhundi deye, yochi-hi yuhundi deye, yochihindoyon-di, yodzahuindi deye.

enterrado, estar muerto. yondusin-deye, f. con. nicuvui yuhu.

enterrarse muerto. yosacoondusi de-ye, f. qcoond.

enterrar alguna cosa. yosasindi, fu.cusi, yonacusindi.

entibiar algo enfriandolo. yodzan-dicondi, yoquidzahuisi.

entibiar algo poniendolo al fuego.yódadzahuidzi hui hindi, yodza-cuidzi huii huihindi,

folio 97v column 2

entibiarse asi. yonduhui huidzi huii.entibiarse en el proposito. yotevui

inindi, yocuvuitucuinindi, yocu-vuidzusainindi, yondehui inindi,yondehui naha inindi.

entibiarse en el coraçon, mudandoparecer, o proposito. yonatuhu-inindi, yosanda inindi, f canda, yon-dico cavuainindi, yotevui inindi,yonoocuisi inindi. yonoocavuainindi, yoquehui inindi.

en todas partes. neendu, neecaandu,neecaa neeisi, neenduquasaa qua-sivui qua cainini, dacunduta dacuneñe, neenduca, neendu isi.

en toda la redondez del mundo. neecutu sayosico ñuu ñayevui, dehedzavuatnaha caasico ñuu ñaye-vui, dehedzavuatnaha yosicoñuuñayevui.

entomecerse pie o mano yosisi da-ha saha, yocavuiquehui saha.

entorpecerse la lengua . yosisi yaa,yocuvuidatni yaa, yocuvui queteyaa, yocuvuicocoyaa.

entonar canto empeçandolo. yoca-nacatadiinandi, yochihi sahandi,yotasisihandi, catandi yaa, yocanacachidzinandi yaa, yodzacaisahandi.

entonar canto desentonado, yona-dzatnahandi dudzu yaa, yonata-sindaandi dudzu yaa, yondadzahua-handi dudzu yaa, yodzaqtnahahuatundi, yodzandaindi dudzu yaa

entonada persona presuntuosa, tayyosicandandu, tay yosica huico,tay ña siconai nuu, tay ña yosan-doyocoto nee caa, tay yonandu-vua nino.

en-

folio 98r column 1

Entonarse con presuncion. yosican-dandundi, con los de mas.

Entonces adueruio. quevuidzavua,dzoquevuidzavua.

entorpecerse. quanduvui naha, yo-natevuiini, yocuvui naha, yonu-cuiñendaa dzeedzitnindi, yondu-vuiyeq quachi.

entortar a alguno quebrandole ojoyodzacandenuu ñahandi, yoqui-dzandaa nuu ñahandi, yoquidzacohondi nuuta, yoquidzachindon-di nuuta, f. cadza, yodzayechi ni-nondi nuuta, yodzacaidzohondinuuta, yodzaquevuindocondi nu-uta, yodzaquevui tnimandi nuuta

entortado tuerto destamanera, taynicandenuu, tay nuundaa, tay ni-yechininonuu, taynuudzoho, taynuundoco tay nuu tnima.

entortarsa asi yocande nuundi. yo-cuvuindaa nuundi, yocaidzohonuundi, yosivuindoco nuundi, yo-sivui tnima nuundi, f. quevui.

entortarse tabla yosiyo yutnu, yo-nacuiyo yutnu.

entortar algo. yodzacayendi, yoqui-dzayaquandi, yoquidza yohondi,f. cadz.

entrambas partes, vide ambas.entrambos. duvuita, dehenduvuita teentrañas. ñee ñoho naho nuu inindi

ñee dziyu, ñee yondadzi nuu ini,ñeedziyu, ñohondadzi nuu ini.

entrañable amigo, tay sini daa maainindi vide amigo,

entranablemente. tnuhu nee yuinientranas de la tierra. ini ñuhu.entrar en mi casa. yondevuindi.

folio 98r column 2

entrar en casa agena . yosivuindi, f.quevui, yosanuundi huahita, futu-ro, qnuu.

entrar a escondidas. yosivui yuhun-di, dzo yuhuni yosivui, futuroquevui

entrar paso a paso. yosivuicayandi f.dzocayani yosivui,

entrar apretado por la mucha gen-te, yosivui tnañundi, yosivui cui-ñe tnañundi, yosivuicoo tnañun-di, f. quevui.

entrar apretado. yosivui nihi nenicutu tnañu, f. quevui.

entrar como perdidas las palabrasde vno. yosivuindoyondudzundiinindo, yosivui naandudzundiin-indo, l. no te aprouecha lo que yote digo. y quado dize que si apro-uecha dize el que las oye. nisaco-ho inindi dudzundo.

entrar a jornal, yonadzicondi dze-hedzocondi, yonacanindi dzehedzocondi, yonacanudzehedzocon-di daha sahandi.

entrar frio en alguna parte del cu-erpo. yosivui casi neendi, yosidzocasi neendi, f. cuidzo.

entrar algo holgado, ñoho sino no-ondaa yosivui.

entrar en religion. yosaindi dai dzu-tu, futuro quai. yondevui nuun-di dzonoii, yonduvuindi dzutu.

entrar en llano el que abaxo desierras. yosasaandi yodzo, ichin-daa ninanihindi, yocoo sinondiyodzo.

entrada de casa çaguan. yuhu yahinuu huahi huahiyocacunditadzina

N 2 huahi

folio 98v column 1

huahi ichi, huahiyosasaadzina.Entrate aca. taquevuindo, dzoque-

vuindo, dzondevuindo.Entradas de la frente. sasaaninitnaa,

sasaandodzotnaa, dziñetnaandi.Entradas tener asi. yosaanini tnaan-

di, sasaandodzotnaa dziñetnaandi.Entre algunos. nahota, yyota, tna-

ñuta, dzavuata, nahota yyota.Entre arboles naho yutnu, yyuyu-

tnu, tnañu yutnu.Entre el mismo arbol. ini yutnu, yyu

yutnu, daha yutnu, dzini yutnu.Entre las mantas, o entre la ropa. ini

dzoo, mañu inidzoo, chisidzoo.Entre sierras. naho yucu, dzoco yu-

cu, yyuyucu.Entre los dedos. dzehendaha, na-

hondaha.Entre coyunturas. sañoho tnaha

yeque,Entre cuero y carne chisi ñeehuisi,

chisi ñeeyadzi ñee huisi, nahoñee sihi coño.

Entre la carga, y el sobornal. sacaanino mañu sataidzu dzidzo.

Entre doblezes. caa nini sayoto-to, yotavuidzoo, caa nini sanina-tnudzoo.

Entre dia. duvui sayondii.Entredicho. sayondaadzuhu huahi

ñuhu, sayonucavuayy, sayonandi-yuhuahi ñuhu.

Entredicho poner. yotaadzuhundihuahiñuhu, yosaniiindi huahiñuhu, yosaqiindi, yosaqnahondi,f. caq. yosanidzuhundi huahi ñu-hu, f cani.

Entregar algo enlas manos de alguno

folio 98v column 2

no. yochihindi dahata, yosahaña-handi, f. cuhua, yotniñondi yuhun-dahata.

Entremeter algo entre otras cosas.yodzaquevuindi nahosi, yosanundinahosi, f. canu, yochihindinahosi.

Entremeter platica diferente . yo-cootniñondi dudzu, yodzacaina-nondi dudzu, yodzacaicohondidudzu.

Entremererse asi platica. yosivui co-hondudzu, yocainano, yocaico-hondudzu.

Entremeterse entre otros yosivuin-di, f. quevui yosivuinduu queyen-di, yosaanduundi, f caa.

Entremeterse donde no le llaman.yosivui cohondi, f quevui yocaina-nondi, yodzacatnahadi, yosaan-duundi, yosaaninondi. f. caa,

Entremetido hombre, tay yosivuicohotnaha, tay yosivuinduu, yo-sivui ninindi.

Entresacar algo, escogiendo. yoca-hininondi, yocasininondi, yocaitasindi, yocananahindi.

Entresacar algo arrancandolo. yo-tnoho ninondi, yotnohoni ninin-di, yocahinini yocahi ninondi, yo-dzitaninindi.

Entreranto. neeni, v. entanto.Entretener a vno en palabras. yotni-

ño yaayuhundi sita yosataninoyaandisita, f. caca, yocoocani huisiñahandisita, yodzaquai ninondita.

Entretenimiento de conuersacion.satnai tnuhu, sandaa nuu tnuhu,sacahatnuhu.

Entretexer. yotnaandiEn-

folio 99r column 1

yodziñandi sacu yotniñondisin-di sacu.

Entreuenir poniendo paz. yodzanooquachindi, yotniño mañu sahundiyotniñoquaindi, yotniñosahundi.

Entreuenir rogando. yocahandaan-dodzo ñahandi, yocahandodzoñahandi, yocahaninondi sahata,yosiñendaandi, f. cuiñe.

Entreuerado. sayehedzaca.Entreueradamente, de diferentes co-

lores. dzotecuiñe, dzotnucucua.Entricada cosa. sañohodzaca, sacaa

dzaca, sayehedzaca.Entricar, vi. enmarañar.Entristecerse. yocuvui coyo inindi,

yosaca inindi, fu quaca, yocuvuiquaca inindi, yocaca inindi, ño-hondayu inindi, ñoho sacainin-di, yosacu inindi, futu. quacu, yo-cuvui dzinda inindi, ñoho sacuinindi.

Entristecido. tay yocuvuicoyo ini,con los demas.

Entristecer a otro . yoquidzacoyoiniñahandi, yoquidzaquacaini ña-handi, yoquidzadzinda ini ñahan-di, yodzacoyo ini ñahandi.

Enturbiar algun licor. yoquidzañu-hundi, f. cadz. yodzañuhundi, yo-dzacanino ñuhundi.

Entretexer juntando colores. yoco-no tecuiñendi.

Enturbiarse algun licor. yocuvuiñuhu, yodzacanino.

Envasar. vi. embudar.Envano o en valde. dzohuisicadzo-

tnunica, dzodzicoca, dzocahaca,dzodziconica, dzocaha nica,

folio 99r column 2

Envano, hablar, y sin prouecho. dzo-yodzaña cahacandi, dzoyondoyocahacandi dudzu, dzoyondoyodzicocandudzu, dzoyotevuicaha-candudzu, dzo yositadzanacandu-dzu, f. cuita.

Envararse. yocuitnondi, yosisindi,yocuvuitnuundi.

Envejecerse. yoyeendi, yosanundi,f. quan. yocuvuidziindi, yocuvui-tnanundi.

Envejecido. saniyee, sanisanu, sani-tnanu.

Envejecerse la ropa. yocuvuituhu,yocuvui yata, yocuvui ñami, yo-cuvuiyadzi, yotanda.

Envejecerla. yoquidzatuhundi, yo-quidzayatandi, yoquidzañamin-di, f. cadza.

Envejecerse en peccados. yosanuni-nondi sihi quachi, yosanu sihindiquachi. f. quanu, nicaa ninoinindiquachi, nisicoinindi quachi, f. cui-co, nisisaninoinindi quachi. f. cusa.

Envejecerse arbol. yutnunisino, yo-sinocuvui yutnu quacuvui yata.

Envelesado estar. yocananuundi,yositonanondi, fu. coto.

Envilecerse por vicios. yonoonahan-di, yonduvui yeqquachindi, yon-daidzicondi, y por metaphora,yonucuiñendaa dzeedzitnindi,yonacahiyuhu nuundi, yonatneedzaandatundi.

Enxabonar. yochinindinama, yo-dzaqhundi nama, yosadzondinama, fu. codzo, yosaundodzon-di nama, f. quu, yosihindodzondinama, fu. quhu.

N 3 En-

folio 99v column 1

Enxabonar baldonar. yonaniñahan-di, yosaquehe ñahandi, f. caa, yon-daa quehe ñahandi yodzayevuiñahandi.

Enxaguarse la boca. yonachiyundiduta, yochihindi duta yuhundi,yodzacononininduta yuhundi,yodzacono nuunduta.

Enxaguar vasija. yodzacono nuun-di, yodzacuico nuundi, yonaqnin-di inisi, yodzacanacoyondi, yo-dzacama ninondi duta.

Enxaguar jarro teniendole de la asayoquidzi ninondi yodzacandani -no tindoho.

Enxaluegar . yonacanindi dutaca-ca, yonacanindiñuhuyaa, yodzan-daandi ñuhu yaa, yodzandaandu-undi ñuhuyaa, yosanindayundi, f.cani. yonacanindi dayu,

Enxambre de abejas . yoco quetey-cana, yoco cahiycana, yocoicanacana saitate itate tneete, itatete.

En vn instante. dzohoondutuvui, hoonaquanini, hoondoyo cotoni, hoonudzucuani, dzotuvuinica dzotu-vuica.

En vn puncto idem.En vno simul. dzooni, dzohoondu

dzohoonica dzohoo nanica.En vno viuir dos. dzoeeyyondi, dzo

hoo yyondi sihita.En vno viuir muchos. dzohoo ysisi-

yo tacata, dzoee yosiyo.En vna parte y otra. duvuisiyo dehen-

duvuisiyo.Enxerir arboles. yochidzo tnahan-

di, yodzacuico tnahandi yutnu,yodzatnee tnahandi, yosanindo-

folio 99v column 2

ndodzo tnahandi yutnu, f. cani.Enxerto arbol. yutnu nitnee tnaha,

yutnu ninucodzo tnaha, yutnunisicotnaha, f. cuico, yutnuninucui-ñendodzo tnaha.

Enxugar algo. yodzayechindi, yo-dza yaandi.

Enxugarse. yonayechi yonayaa.enxugar algo al sol. yodzayechiquan-

dii, yodzayechicani, yosaqndi sa-yondii, f. caq.

Enxugar al ayre. yodzadzucundita-chi, yodzachihindi tachi.

Enxuta. saniyechi, saniyaa.Enxuto hombre. tai yeque, tay cui-

ñe, tay daa tay ñacoñodaa.Enxundia. dzaha.Enzias. ñee saha noho.Enzina. yutnundii, yutu yata.Enzinal. saisi yutnundii, yutnu yata.

E. A N T E R.

Era donde trillan. sasicani nuni,sasidzaquachi nuni, sasidzacaa nuni.

Era de verdura. doho.Era con caualletes . doho ninu ca-

vua ticoo, ninucuinoticoo,Erbolario. tay sini yucu, tai yonaha

yuca, tay tuhua yucu, tay sitonde-he nuu yucu.

Eredad. ita ñuhu.Eredad fertil. ytu quaha, ñuhucoco

ñuhu caa, caha ñuhunduhua, ñu-hu yodzo, itudzico ñute caa saa,

Eredad del comun, ytu niñe ytucaa canu.

Eredad de patrimonio. ytu chiyondi,Ere-

folio 100 column 1

Eredar por testamento. yocoo tasi-tanduhu, yotasitnuni tasindi, yo-saitnunita saquaindi sanihindi, fu-turo quay.

eredero dexar. yocoo tasindita, yo-tasitnunindi sita, yochidzonditaytuchiyo.

eredero dexar el señor. yotniñondi-tañuu, yochihindi yuhundahadzayandi, yosahandidzayandi, fu-turo cuhua.

eredero ser. yonaindi sasimayta, fu.conay, yehe yuhundahandi sasimaita, ñohosiñandi. nohondisiñata ñohondi naata,

eredero vuiuersal. tay ninihidehen-du, tay ninihi canu neecaa nee isitay conai condidzodehendu, tayna nihindehe, tay nanihi nee.

ereje. tai yodzatevuindudzu ñuhu,taiyondicocaqn dudzu ñuhu, taiyochihi idzi mihi dudzu ñuhu,tai yotniño tnahandudzu ña hua-ha, sindudzu huaha, tai yocai tni-ño dudzu dzana sindudzu ñuhu,tai yona dzama dudzu ñuhu . taiyonadzacandudzu ñahuaha.

ereje ser. yodzatevuitandudzu ñuhuerguirse. vide ensoberuecerse. l. le-

uantarse.eriazo que no se labra. cuhu.erizarse el hombre . yonanañundi,

yonandeque idzindi, yocadzindierizo que llaman chayote, naña.ermano ñani.ermano mayor. ñani yevua, ñanidzi-

na, ñani nuu.ermano menor. ñaninduvui,ermano el menor de todos. ñani-

folio 100r column 2

dzatnu, ñanidzonduvui dzon-dehe.

ermano menor que yo, auiendo otrosdespues. ñanitacundi,

ermano de muger. cuhua.ermana de varon. cuhua.ermana entre las mugeres. cuvui, y

para dezir mayor o menor. comoentre los varones se dize.

ermano de mi padre o madre. dzi-tondi.

ermana de mi padre o madre, dzi-dzindi.

ermano de mi abuelo. dzito saee to-to saee dzini,

ermana de mi abuelo. dzidzi saee to-to ee dzini.

ermanos mellizos. ñaninicacutetne-he, nani nicacunehe.

ermano de leche. tainisadzi eendo-dodzo sihindi. (chi.

ermita. huahi ñuhudzuchi yuqdzuchiermitaño. tay sicandatuyucu ñuhu,

tayna caha vhui yucu ñuhu.errar el camino. yodzanandiichi, yo-

tucundiichi, yodzamanidichi.errar hazer a otro. el camino, vide,

descaminar.errar otro el camino. ñaninihindita

ichi, ñanina tnahandi taichi, ñani-na qnindi taichi.

errar hazer mal. yodzatevuindi,yodzananino inindi.

errar en lo que dize o haze. yoqui-dzadzanandi.

errado estar vno o engañado. dzo-naadzo nuuca yocuvuiinindi, yo-yusuinindi, vide engañarse.

eruaçal yucu cuhu.N 4 erua

folio 100v column 1

eruaçal hazerse la milpa por crecerla yerua. yondusi itu yonduvuico-co cuhu, yonduvui yeheitu, yon-duvui cuhuitu, yondaa cuhuitu,

eruaje. ita cuhu.

E. A N T E S.

Esaminar. yodzandichi ninondisita, yonanducundichinidisitayonanducudziyondi dudzu,yonanducu casindi dudzu, yosa-noondicondi dudzu, yosandiconinondi dudzu.

esaminar testigos. yodzacahandi-ta, yodzandaindi dudzuta, yonda-ca tnuhu casindita.

esaminar prouar alguna cosa. yositotnunindi. f. coto.

esaminanda esperimentada. sanisitotnuni. sanisaqtnuni . sanisiconaynisicocaq, nisini tnunita.

esaminar la conciencia. yonacaniinindi. vide aparejarse para se con-fesar.

escabullirse. yondaicavuandi, yuhun-dahata, yondaicavuandindahatayocacu yosinondi.

escala vide escalera,escalar fortaleza. yosaandi nama fu-

turo, caa.escalentar algo. yodzacuidzindi, yo-

dzahuidzindi. yodzadzaandi, yon-dadza huidzindi, yoquidzaynin-di, f. cadz.

escalentarse algo. yocuidzi, yocuvuiini, yonuni, yodzaa.

escalentarse al sol. yotatandi, yondi-indaandi. yonacuidzindi, yonduvui

folio 100v column 2

vui huidzindi.escalentarse al fuego. yotnunindi,

yotaacani, yotaaquesi,escalentarse o sahonarse, yonahan-

di, f. saha, yosahandaandi, yosahacacandi. l. dzandandi,

escalentar horno o temascal. yochi-hindi ñehe, f. cami. l. sitno.

escalera. quayu diyo.escalera de un palo solo. yutnu yo-

saa, yutnuyondaa.escalera llana. diyocaa caayehendiyoescalera agra. diyoindaandichi, in-

daa tuvui.escalon. diyo.escama de pescado. yaatiyaca, dzoo

teyaca. dzoo tayatiyaca.escamar pescado. yodzaqcoyondi

yaa tiyaca, yozodzacuiindi dzooti-yaca, yodzacoyondi yaa tiyaca,yoñahindi yaa.

escampar la lluuia. vide dexar dellouer.

escanciar. yosacondivino, f coco, yo-tniñondi vino, yodzacaindi.

escanciar. dara ueuer a muchos, yo-dzacaandi, yodzaqnduundivino.

escaño. tayu satnu, tayu yutnu.escandalizar a otro siendo occasion

decaida, yodzadzana ninondiini-ta, yodzaqnuu ñena iniñahandi,yodzatadzi ñena iniñahandi, yo-dzacaanduu, yodzacaañena, yo-dzacaa quehendita, yodzatevuiiniñahandi.

escandalizarse. yosanuu ñena inindif. qnuu, yodzana ninoinindi, yota-dzi ñena inindi, yosaandnundi, f.caan. yosaquehedi, yotevui inindi.

esca-

folio 101r column 1

Escaparse de peligro. yocacundi, yo-sinondi, f. cono, yocai cuisindi, yo-cacu yuhundahandi, yocacu ñu-hu quetendi.

Escaparse antes que le hechen ma-no. yocacuninondi, yondainditan-di dahata, yondaininindi dahata.

Escaparse de entre las manos. yon-daicavuandi dahata.

Escaramuzear peleando. yocauan-di yecu, yodzasahandi, yecu.

Escaramuçear con los cauallos, enpaz, yosiconuundi, yodzaconon-di idzu, yodzaconotnañundi ca-uallo, yodzaconocutandicauallo

Escarauajo. tedzitni yehui, teque-tne yehui.

Escardar la tierra quitando la yer-ua . yonaquaindi cuhu yonatno-hondi cuhu, yonadzitandi cuhu,yosiaindodzondi cuhu, f. quai, yo-naquaindi yehe cuhu.

escardar la tierra ablandandola. yo-nachihi cocondi, yonadzatayandiñuhu, yonadzayaandi ñuhu, yosi-tandodzondi .

escarmenar lana. yocanandiidzi, yo-dzihindi idzi.

escarmentar. yosiniyotacundi, f. qniyosanda ninoinindi, f. canda yoyu-huindiqtnahasavvui, yotuvuidaainindi, yondecoho inindi.

escarnecer de otro. yocuvuidzequeñahandi, yosacundaañahandi, yo-sininaha ñahandi, yosinisisiñahan-di, yocahandaañahandi. yocahan-daa sisi ñahandi, yodzadzequen-daa ñahandi, yosini yechi ñahan-di, yosini quadzu, f. qni.

folio 101r column 2

escarnecer burlar de lo que otro di-ze. yocachi cahandi dudzuta yo-dzaquadzuninondi dudzuta, yo-dzaquaa caha ñahandi, yodzaye-vuindi dudzuta, yocachinahandidudzuta, yodzandainahandi du-dzuta, yocachi yechindi.

escaruar tierra. yostandodzon-di, f. cata, yoñahindodzondi, yo-caindodzondi.

escaruar los dientes, yonacata ninin-di nohondi, yonatavuandi yutnusaha nohondi, yonacatanino yu-tnu saha nohondi, yondaa chihin-di yutnu saha nohondi yondai naiyutnu saha nohondi.

escaruar orejas. yonaquai ninondiñuma dzohondi, yodzacono nuuyutnu dzohondi, yonanaindi ñu-ma dzohondi.

escaruar la tierra con los pies. yoñooniño sahandi ñuhu, yosaunino sa-handi nuu ñuhu, yosihindodzo sa-ha nuu ñuhu.

escaso . ta indiiini, tay quacu, tay que-ne ini tay dzaha ini, tay cuiyaini,tay quene, tay cuiya, tay dziiini.

escaso ser. yocuvuindiindi, yocuvuidzaha inindi. yocuvuidzahandi,yocuvui cuiyandi, yocuvui que-nendi yocuvui quacundi.

ecasa cosa en peso o medida. sañanee cuhua, saña ñuni. saña sinotu-hua, sañanisatnaha cuhua, sañayocuvuicuhua, sañanisinocuhua.

escatimar. yocuvuidziiinindi, yochi-dzodzuchi dzuchindi, yodza qca-vuandaa dzuchidzuchi yodzaq-cavuandodzo dzuchi dzuchi

es-

folio 101v column 1

Escaruar los arboles. yoquidzayen-di sahayutnu yodzacai coho sahayutnu, yosaqyendendi saha yutnufu. caq.

Esclarecerse o afamarse . yosaque-hendudzundi, yosaquehedzicon-di, yosaquehe ñuhundi, f. qqueheyotacuninondi.

Esclarecer o afamar a otro. yochi-hindudzuñahandi, yochihidzicoñahandi, yochihi ñuhuñahandi,yodzatacuninoñahandi.

Esclarecer el dia. yoyahinini, yocui-sinini, yotuvui, yosinocuisi, yo-canandii.

Esclareciendo yr ya el dia. quayahinini quacuisinini.

Esclauina. dzoo sicaychi, dzooyo-dzonino, dzoocuite.

Esclauo vendido. dahasaha, tay ño-ho yahui, tay nisihinino, dahasa-hayodzo yuhua yahui, tay nicu-vui yahui.

Esclauo que se vendio en juego. da-ha saha yuhua tacu.

Esclauo auido en guerra. tay nicu-vuinduq. tay nicuvuidzaha, taynicoo yucucavua, daha saha yu-cu cavua.

Esclauo, nacido en casa . dzaya-dzana.

Esclauo hazer a otro. yoquidzanda-ha saha ñahandi, f. cadza, yonda-dzandaha sahañahandi.

Escoba. itandacu.Escobajo de vbas . yutnudaya yo-

ho, tendedayayoho, sandu.Escobilla para alimpiar ropa. yoco

ñuyoco.

folio 101v column 2

Escoda para labrar. caa sasindaayuu, caa sasi yuu caa tusi yuu,caanduvuisi yonuu, caa nuundu-vuisiyo.

Escofina. caa daye, ñahi yutnu.Escoger lo mejor. yocasininondi sa

huaha, yonducu ninondi sahua-ha, yositoninondi sahuaha, fu. co-to, yocahi ninondi sahuaha, yoca-nanahindi sahuaha.

Escogido. sanicasininota.Escolastico. yay yehetnaha sadza-

quahata, tay yehendahui tnahasadzaquahata, tay yyotnaha, taycaa tnaha sadzaquahata.

Esconderse. yodzahindi, yodzahinuundi, yosiyodzahindi, yosiyoyuhundi, yosaquehe yuhundi, fu-tu. qque.

Esconder algo. yotasidzahindi, yo-tasiyuhundi.

Escondidamente lleuar algo. yonaininindi, yonai yuhundi, yehedzoon-di sanayndi, fu. quehe.

Escondidamente tomar algo. yosaininindi, fu. quai.

Escondidamente dar algo, yosahayuhu ñahandi, futuro. cuh. dzoyuhuni yosahandi, dzondoyoniyosahandita.

Esconderse entre matas, o arbolespara esipiar. yotetendi, ita yucuyutnu, yoquetendi daha huisi, yo-sacohonditondi naho ita yucuyosaquehendidzini yutnu, f. qcohfu. qquehe.

Esconderse de otro, yosiyodzahin-di, fu. coo.

Esconderse detras de otro, yehe dzahindi

folio 102r column 1

dzahindi satata, yehetetendi, f. queh.Escondido estar algo, debaxo de la

hoja caida. caa nini huisi, caa ni-ni quayo, caa ninindoyo, caaniniyuhu.

Esconder algun peccado en la con-fession. yochihidzahindi yocaita-sindi quachi, yosasininondi qua-chi, yosadzinino inindi quachi, fu-tu. quadzi. l. cadzi, yotasi siyon-di quachi.

Escondrijo. yavui yuhu yodzahita.Escopir. yosatedzeendi, fu. cate, yo-

tehui dzeendi, yodzaqcoyodzeen-di, yodzaquaidzeendi.

Escopir con presucion . yosate ya-cadzeendi.

Escopir, hechando la saliua comoxeringa. yosatecuiñedzeendi.

escopirgargajo. yosatedzayudzeendiEscopir con ruido. yodzacuitanda-

tnedzeendi, yosatedatnendi.Escopir a otro por menosprecio.

yotehuindaadzeenditaEscopitina. dutadzee, duta yuhu.Escoplo. taca.Escoplear. yocaanditacayutnu, yo-

satanditacayutnu, f. cata.Escoria de metal. dzehui.Escorpion. coo dedziyo dedziyo.Escote en el comer . sayotniño ya-

huidzee sacasi.Escotar asi. yotniño yahuidzeendi

sacasi, yonatniño yahui sayehe sanisasindi, yonachihi yahuindi sa-nisasindi.

Escozer algo. yosatu vhui, yocuhuisindi, yocahu, yosasininisindi.

Escriño . tesite canu, tesite yutnu,

folio 102r column 2

yecayutnu.Escriuano. tay taatutu,Escriuano publico, o principal. tay

yonaitniño taa tutu tay dzitni-ño taa tutu, tay yocuvui nuu taatutu.

Escriuania, el lugar. sasitaa tutu.Escriuir . yotaandi tutu, yotaandi

tacu.Escriuir matriculando. yotaatacu

ñahandi, yotaa ñahanditutu.Escriuir firmando, yotaandi sana-

nindi, yochidzondi dzequendi. l.nanindi, yotaandidzevuindi.

Escriuir respondiendo a carta. yo-dzandico cavuandi dudzu, yondi-conaindi dudzu, yonadzavuidzon-di nuuta.

Esicriuirse como en cofradia. yosa-quehendahuindi yuq. cofradia,yosaquehetnunindi, f. qqueh, yo-sacodzondi tutu, yosacootnaha,fu. qcoo.

Escriuir por minuta . yotaandidu-dzu nacaha.

Escripto estar algo. yondaa, f. con.yondaatnuni, yodzo tutu, yodzotnunitutu, f. codzo. yondaatutu.

Escripto ser algo. yosacondaatutu,yosacuvua tutu, yosacodzo tu-tu, yosacondaatnuni, yosacuvuatnuni.

Escriptor que compone. tay yodzacacundudzu, tay yodzaquevuin-dudzu, tay yodzatuvuindudzu,

Esicriptura. tacu.Escriptura contra alguno. tacu

yondaadudzu sita, tacu yondaa-tniño sita.

Escri-

folio 102v column 1

Escriptura de propria mano . mihiyu tacundahamayndi, mihi casiyu tacunitaa mayndi.

Escriptura verdadera. tacundudzun-daa, l. disa.

Escriptura falsa. tacuyete, tacuñan-disa.

Escrupulo tener. yoyuhuininoinin-di, yosidzonino inindi futu. cui-dzo, yonachihi inindi, yonateyeinindi.

Escrupuloso . tay yonayuhui ninoini, tay nateye ini.

Escuadron de batalla. ee siña yecu,eesichi, eeichi yecu.

Escuadra o cartabon . yutnu siqui,yutnu sani siqui.

Escuchar, yoninindi, fu. conini, yosi-nindi, f. qni.

Escuchar de secreto. yonini yuhundiyosiniyuhundi, f. qni yñe yuhundi.

Escuchas, espias de campo. tay yon-daa yecu, tay yocuvui dotoyecu.

Escuchas, espias de ciudades. tay si-vui yuhutnañu, tay yosacoto yu-hu, tay yosivui nano tnaha tnañutai yosivui coho tnaha tnañu, taiyosaquaitnuni ini.

Escudo. yusa.Escudarse. vi. abroquelarse,Escudero que haze escudos. tai yo-

dziña yusa, tai yoquidzahuaha.Escudero que acompaña. tay indo-

dzo nuu, tay codzo nuu.Escudilla. cohotutnu.Escudilla sin orejas. coho tinduu.Escudilla vidriada. cohondee, coho

nisadzodzevui ñuhu.Escudilla que llaman molcaxetl. co

folio 102v column 2

cohondedzi, coho yehe sahaescudriñar cosas arduas. yonuhuyon-

desi inindi, yonanducundi dudzuyonanducudziyondidudzu huisiyodzatnani inindi.

Ercudriñar lo que ay. con curiosidadyodzacacanuundi. yonducucasin-di, yodzacononini nuundi yodzacacandahandi, yotasi nuundi, yo-sacoho nuundi, f. qcoho, yosaconuundi. f coo.

Escuela. huahi sadzaquaha.Escuerço teyahuadzecui.Esculpir. yosatandindusa, yosataco-

nondi dusa, f. cara. yotavua hua-handindusa, yodzacanaconondi-dusa.

Esculpida cosa en piedra o madera.yuu, l. yutnu dusa yuu, l. yutnu ni-satandusa, dusa yuu, l. yutnu.

Escura cosa. sanaa sañuu, sayavui.Escura vn poco . huahi ninaa iñe,

huahi nicuinda iñe,Escura cosa dificil. huisi tadzi, hui-

si ini.Escurecerse algo. yocuvuinaa, yon

duvui naa, yosaquehequandahui,yosaquehendoyo, f. qquehe.

Escurecerse como quando cierranventana. yonuquehe quandahui,yonduvui naa.

Escurecerse el dia con nuues . yñehuico, iñe naa, ita huico. fu. cuita.yosaquehe quandahui, fu. qque,yonandutu huico.

Escurecerse el sol, o la luna. yodza-hui nuundicandii, 1. nuuyoo, yonaa nuundicandii, yñe naandicandii, l, yoo. f. cuiñe.

Escu

folio 103r column 1

Escurecer a otra cosa. yoquidzana-andi, yoquidza ñuundi, yoquidzacuiudandi, f. cadz, yochihidzahu-indi, yochihi quandahuindi.

Escurecimiento. sayosaquehe naa.Escurecer a otro con mayor luz. yo-

dzandoyo ninindi, yodzadzahuininindi.

Escurecer vn poco como a la tardeyocuvui quehui, yoquaandeq, yon-doyo nuuñaha, yoquaa nuu ñahayoquaa yocuvuinaa.

Escurrir el agua con las manos en lomojado. yosanindi, f. qni. yonaque-nindi.

Escusarse. yoquahadaandi, yocahan-daandi, yonducu yuhundi.

Escusarse echando la culpa a otro.yosicotaa ñahandi, yodzatavuin-dita quachi yotaandi taquachi

Escusada cosa no necessaria. sañasi-ni ñuhu, sañasa cuvui.

Escusado por priuilegio. tay nindainini, tay nisi tatnino.

Esecutar. yonadza cuitendi. yodzan-daandi, yodzaqcuvuindi, yoqui-dzandisandi, yoquidza cuiteniño-nondi, yodzasinocavuandi, yodzasinocoo sentencia.

Esento. vide escusado.Esequias hazer, yonaquatundidatu

deye yosicandi datundeye.Esforçarse para algo yoquidzandai

inindi, yoquidzayeeinindi, yoqui-dzasaainindi, yoquidzaca nu inin-di, f. cadz, yotniñoyee inindi, yon-ducundaindi, yonacaha inindi.

Esforçar a otro. yoquidzandaiiniña-handi, yoquidzayee iniñahandi,

folio 103 column 2

yoquidzayeendi inita, yoquidzasaa iniñahandi, yoquidzacanuiniñahandi.

Esforçado vide animoso.Esigremir. yonucuiñe tatnundi, yo-

dza quaha tnunindi tatnucaa yo-naquahatnuni dzavua canitnahayodzacaanduu tnahandi tatnucaa

Esgremidor. tai yonucuiñe tnuni ta-tnu caa.

Eslabon de Cadena. caa ñohotnahayoho caa,

Eslabon de pedernal. caadzacai ñuhuEsmeralda. yuu yuchi yodzocuii.Espacio de tiempo. sañohonaho, sa-

caa nino quevui, sacanu quevui.Espacio de lugar o distancia, nahosi

noho naho, sacaa siña nino naho-sisañohondihi sacaandecanahosi.

Espacio o interualo en el canto. sayoquevuinino, sayosacuitanino.

Espaciosa cosa como delugar ancho.quahasica ñoho naho, sicacaatan-danino, quahasica caa nuna.

Espaciosa cosa tardia. sacuvuiquay,sacuvui naha, sacuvui quahanaha

Esipacioso hombre. tay quidza quaitay quai, tai cundu tay dzusa, taiyoquaininotniño, tai yoquidzininotniño, tai yoquidzahuasitniñotai huasi.

Espaciosamente hazer algo. yoqui-dzaquaindi, f. cadza.

Espaciarse por via de recreacion.yodzacana inindi yodzasisi inin-di, yodzanuna inindi.

Espada tatnucaa, yaquacaa.Espada de dos filos. tatnucaanduvui

siyonuu.Espa-

folio 103v column 1

Espadar lino o algodon. yocanindicachi, yodzucundi cachi.

espadaña. cóyo.espadaña esquinada . coyo siqui-

dziñe.espadaña con tallo, y bohordo, coyo

dzi yahi, coyo ticooyetu, coyo ti-nama, coyo nicanadzitu, l. yetu.

espalda. sata.espaldar de asiento. tayutehe.espantar, vi. atemorizar.espantar a otro, estando descuydado

yodzayuhui naa ini nahandi, yo-dzayuhuiñuu naa ini ñahandi.

espantarse . yoyuhuindi, yoyuhui-ninondi, yonehe nino inindi, yo-naainindi.

espantarse, admirandose. yosaitnu-hundi, f. quai, yonaa inindi.

espantarse como de trueno. yondo-yocavuandi.

espantar como de ver cosa muy hon-da. yotuvuinino yyosindi, yositonuu yyondi, f. coto, yondaando-dzo satandi.

espantable cosa, que pone espanto.yyondadze iñe, chidzu dadzeiñechidzu yyoyñe, dzoyyo yyo iñe,dzo yyondehuica cadzi dzini yu.

espantadiza cosa . yyo, queteyyo,queteyo yuhui.

espantajo, que ponen en las milpas.teyucu, tanduvua tecuvua, tandu-vua nicuvui, huaha tecuvua.

esparto. yetu, yetusata.espartero. que lo labra. tay yotnaa

yetu ita.esparteñas, calçado de esto. disaye-

tu, disa ñuu.

folio 103v column 2

esparzir. yosatadzeendi. yosata ya-vuandi, futu. cata, yondatadzeen-di , yosaqdzeendi, yosaqneñeyosaqee .

esparzirse el color . yosicanano neecaa, f. cuico, inditadzico, f. cuind.sicaita dzicosi, sicayosiconanosayosaha neecaa nee isi yosahaquai quai indita saha nee caa,nee isi, yosiconanodzico yocanan-ditadzico.

esparzir o derramir flores. yosatan-di, f cata. yodzaqcoyondi, yoqui-cundiita, yoquicundodzondi ita

esparzidas, ser asi flores . yosita ita,f cuta, yosacoyoo ita, f. qcoyo, yo-coo coyo ita.

esparzirse las ramas del arbol. yosi-condaha yutnu, yositandaha yu-tnu, f, cuico, fu. cuta, yococonda-ha yutnu, yonduvuinaa dahayutnu.

esparzirse la fama . yotacuninotnu-hu neecaa, yosinondodzotnuhu,yosinonotnuhu, yosita ninotnu-hu, yositandodzo tnuhu, fu. cuta,yosaandodzotnuhu, f. caa.

especular o contemplar . yonandu-cuinindi, yonachihitnuni inindi,yosaa cani inindi, fu. caa, yosahanee caa nee isi ynindi, f. qhu, yo-nuhuyondesi inindi, yosanaininoinindi, f can.

especies, o diferencias de cosas. sa-yonduvuidzee dzee dzee nuusi,saninanina nuusi.

especies o diferencias muchas de co-sas. cahisichi nuu, vt muchas dife-rencias de fructas, o peccados ay,

cahi

folio 104r column 1

cahi sichi nuu cuihi, cahi sichinuu quachi, cahi sichi yehendahuinuu quachi.

especia de comer. yaha castilla.espender, gastar. yoquidzaquachin-

di, fu. cadz. yodzasandi, yosahaña-handi yahui, f. cuhua.

espejo. yuu tata.espejo otro. teino, yuu caatnoo.espejo limpio. yuundoo, yuunina ña

tuvui cuiñe yehe, ñatvui sanisañunini, ñatuvui sayondaha.

espejo sucio y manchado. yuutatanicuvui cuinda, nicuvui naa, ni-coocodzo nuu yaca.

espejuelos, vi. antojos.espeluzarse los cabellos. v, erizarse.espeluzarse el aue. yonandequete, yonana

ñute, yondavua. 1. yo-nandavua tnumite, yodzocavuatnumite.

esperança tener. yondatu huahandisistohondios, futu. cond. yosatuhuahandi, yosatuninondi, yosatusahandi, fu. quatu yocuvui cutuinindi sindios.

esperar algun bien. yondatu tuhuan-di, yondatundi sahuaha.

esperar con cuidado. yondatutuhuandiesperar generalmente. yondatundi,

f. cond. yosatundi, f. quatu.esperar animosamente al enemigo.

yosatu yee inindi, f. quatu yonda-tuyee inindi.

esperar en Dios. yosatusahandi, fu.quatu, yondatundi nana stohon-dios, yotasicanu inindi, yotasin-daa inindi, yotasiee inindi.

esperezarse. yonacaa. yonacuiyon-

folio 104r column 2

di, yodzayehuandi.esperimentar. yositotnu nindi, f. co-

to, yosatnahaninondi, f. qtnaha,yosatnahandi sahuaha sadzico.l. sacanasavhui.

esperimentar, haziendo todo lo quese puede hazer para ver si se po-dia alcançar. dehenuu dehendu-si niquidzandi nidzatnaniinindi,ninducu inindi, ninducutnani inin-di, nindehenituhu niquidzandi, ni-cacundita nicacucavua niquidzan-di, sacaa sayyoniquidzandi, dzo-caa dzo yyoniquidzandi.

espesa cosa de potaje . vhua, sani-cuhua.

espesarse asi. yocavui vhuandayu,yocuhuandayu, yocucundayu.

espessar algo. yoquidzavhuandi, fu-tu. cadz.

espesar rexa, o otra cosa, juntando-la. yotnaha yutnu, yotnahayo-tnee yutnu, ysinaa yutnu ita ta-vuicaa isi yutnu.

espessar algo como de seto. yodzatnahandi, yodziñandi, yoquidza-naandi, f. cadz. yodziñacutundi, yo-dzatnaha cutundi, yonañucutundiyutnu, yochihi naandi, yotnaacu-tundi, yocootasicutundi.

espessarse asi. yotnahacutu yodziñacutu, yonañucutu yosaquaatna-hacutu yutnu, yotavuitnahacutu

espessa o tupida tela o manta. dzoocaacutu, ñee ñee, caa nuudzoo,yyonitusidzoo, dzoo caa ñee nuu

esphera, o espherica cosa. satinduu.espiar, vi. açechar.espia. vide. adalid.

espia

folio 104v column 1

Espia de guerra. tai yondaa nuu tna-ñu, tai yyo nuu yecu, tai yodzo-nuu tnañu, tai yyo nuu yecu taynoho nuu yecu, tai yondaa nuuñahu, tai yondiyu yondadze nuuñahu.

Espiga de trigo. neñe nuni castilla.Espiga de trigo mocha, dzañee nuni

castilla dzañee nicaicoo,Espigar el trigo o maiz. yocanadzi-

ni, yosinondehe dzinineñe, yoca-na yoco

Esipina. iño, iñodzaa.Espinoso arbol. yutnu iño, ducuiño

yutnuita temii, yutnu yeque.Espinosa cosa. sandaha iño, sani-

canaiño.Espinas de visnagas. yño quaha, iño

tetaha, teñodzini.Espina de pescado. iño teyaca.Espinar punçar. yotuvui iño ñahan-

di, yoquiñoñahandi, yodzacui-dzo iño ñahandi.

Espinazo, yeque noho tnaha sata. ye-que sata.

Espinilla de la pierna. dzichi, dzequedzichi.

Espirar hechar el huelgo. yotniñoyocondi, yodzacai yocondi.

Espirar por rezollar. yocai yoco yu-hundi, yocana tachi yuhundi.

Espiradero o respiradero. sayocanatachi, sacai tachi.

Espirar. yosihindi. f. cuvui, yondehen-di. yonaandi.

Espiradero de troxe. sayndii sahaya-cacoo, dzoho yacacoo.

Espiritu o soplo. sasitehuitachi, sasi-tehuindodzo tachi ñaha.

folio 104v column 1

Espiritu lo que da vida. ini.Espiritual cosa, sasi ñuhu.Esipiritualmente. tnuhu siñuhu.Espital vide enfermeria.Espital de pobres. huahi tayndahui,

huahi taycai,Espoladas dar al cauallo. yochihin-

diiñocaa, yotuvuindite, yosaachi-hindicate, dziñete.

Espolon de gallo. dziñete, yeque in-daa sahate.

Esponja de la mar . yuu ñuñu dutañuhu.

Esponja de piedra. yuu ñuñu saindiiyavui, sandaye satequeque.

esponjarcon esponja. yosihindaandif. cuvui yosaundaandi, f quu, yosi-hindaandi nuu yuu ñuñu,

esportilla. doho ñuu, doho tindusi.esposo. tay nitnahandaha, tay nicu-

vuitayu sihi ñahadzehe.esposa, idem.esposas prision. caa sacohondaha, caa

saco nunidaha l. dzuqndaha.espuela. caa saquehe dzeve. f. saha.esprimir sacar çumo. yosanidi, f. qni

yonaquenindi, yodzatoondi.esiprimida cosa asi . sanitoo sanicai

nini.esprimir retorciendo paño. yonaq-

nindi, yocoyondi, yodzacuiyondi,esprimida cosa las orruras que que-

dan. tetu sanisanisa niqueni.espuerta. doho.espulgar, yonducundi tiyoho. l. tiyu-

cu. yotneendite yodzaconondi ti-yucu.

espuma. teiño, itanduta. de agua cru-da, tequeyenduta.

espu-

folio 105r column 1

Espuma de cacao. teiñodzehua, itadzehua.

Espumosa cosa. sacana teiño, saye-heteiño, sayyo teiño.

Espumar, hazer espuma . yocuvui-teiño, yocanateiño, yosidzotei-ño, f. cuidzo.

Espumar, quitar la espuma. yosain-dodzondeteiño, fu. qua, yocahin-dodzondi, yodzitandodzondi, yo-qhundodzondi teiño.

Espumarajos hechar. yocanandutadzee yuhu, yosidzondutadzee yu-hundi, f. cuidz. yosiconduta yu-hu. yonanandutadzee, yosatendu-tadzee yuhu, f. cate. yoquesindu-tadzee, yuhundi.

Esquero, bolsa. ytne quachi,Esquilmada tierra, ñuhu nicuvui

ñumi, ñuhu ninduvui ñama, ñu-huninasino ñuhu ñasacuvui hua-haca, ñuhu tesii, ñuhu tesaha ñu-hunicuvuitiyaa.

Esquilmo de ganado. sayondaicata-te sayoquicodzote, sayotuvuite.

Esquilon. caa campanadzuchi.Esquilonada campana. caa campa-

na yñe yoo, caa campana iñe cani.Esquina. siqui.Esquinada cosa. sayyosiqui, sayñe

siqui.Esquinancia, enfermedad. quahi ñu-

hudzuq, quahi yondiyudzuq, qua-hi ñuhu nisacoho dzuq, quahi ni-sacoho yacadzuq. l. nisino yaca.

Esquinancia tener , yocanadzuquedi,yondiyudzuquedi, nisacoho quahiñuhudzuquedi , ñoho yacadzuquendi,nisinoyacadzuquendi.

folio 105r column 2

Esquiua, o arisca persona, tay quaaini, taynina ini, tay ñatneeini, taytucuini, tay ñoho tucuini.

Esiquiuarse. yocuvui quaa inindi, yo-cuvuininainindi, yotnee inindi,yocuvui tucuinindi, ñoho tucu-inindi, yotniño ninainindi, ñayo-sicoinindi sita, ñayocaandi sita.

Esquadra de cantero. yutnusiqui.Esquadron de guerra . eesichi yecu,

eeichi yecu.Ese, essa, eso . sadzevuita, ycatay,

dzevui sa sadzevui yca sa yca.Ese mismo. sadzevninduicatay, sa-

dzevuindutay.Esencia del hombre. sacaatnuni ña-

yevuiEssencia de cosa. sacaatnuni.Este es. sahayocuvui.Esta es mi suerte. dzavuandatundi,

dzavuacaa sindi, dzavuacaayun-datusindi, dzahua ñuhusindi, dza-vua ñuhu indaandi.

Estable cosa. sayyocutu, sayyodehetnahaquevui, f. coo, sañayotevuisañayotnani, sayyo sañu, sayyo-dziya, sayyo naha sayyo yata.

Establecer. yocachitnunindi, yota-sitnunindi.

Esta bien. nacuvuidzavua, nacoo-dzavua, huahadzavua, huatu-dzavua.

Establo. vi. caualleriza,Estaca para cauallos. yutnu sacon-

daandico, sacondaanunite.Estaca para plantar. yutnutata.Estacas tales plantar. yodzanda-

indi yutnu, yonacanindi yona-cusindi.

O Esta-

folio 105v column 1

Estacada de plantas. yutnu nina cu-sita, ytu quandai, yutnu cuihi.

Estacada de cimiento . duyu nisanisaha huahi, duyu nisanuta huahi.

Estaca de pared. yutnunduyu.Estacada lugar donde corren caua-

llos. sacaandaa dzaconota caua-llo, sacaandaa cono saa dzuhua,

Estadal medida de estatura de hom-bre, cuhua nee siñendaa, siñendichi.

Estado la altura de cada vno. cuhu-andoyo cuiñendaa, cuhua qcui-ñendaa, cuhua siñendaa.

Estado o grado en que esta vno. sasicoota, sayyota, siñata.

Estado grande. sasicoo candadzico,sisicoo huahadzico.

Estado mediano. sasicoo mañuni, sasicoomañu mañuni, sasi coodza-vuadzavuani, sasicoo dzavuani.

Estado de cada cosa. dzavuayyo dza-vuatnaha yyo.

Estambre de lana. yuhuatinduu, yu-hua cuiñe, yuhua niñe, delgado.

Estampas o figuras. naanisadzitatnoo, nisadzitadusacaa, naayon-daa tutundusa.

Estampida dar el ganado. yositadzeeydzundeque.

Estampida o entrallido dar el fuegoyocande ñuhu, yositadzee ñuhu,f. cuta, yondavua ñuhu.

Estancar parandose. yocoo cuiñen-di chindi, yosatundi.

Estancarse el agua. yoquehuinduta,yoquidziyu duta, yondocondu-ta, yoquindadzenduta, yoquiqua-induta.

Estança de veladores en la guerra.

folio 105v column 2

sasacoota nuu ñuhu sasacoondi-tota yecu, sasacondito yeheyecu

Estança donde esta alguno. chiyota,sayyota, sañuta, sanohota.

Estancia de ganado. sayyo ticachi.Estancia aldea. daha ñuu ñayuq.Estandarte, huayu, huayudzoo.estangurria. quahi dzadza.estangurria tener. yodzachii cacan-

di, yodzachii vhuindi, yodzachiiquaindi, dzonoodzonoo, yodzachiindi.

estaño para dorar. dzoodziñuhu, du-tadziñuhu dzehui ñuhu cuisi.

estanque de agua. yende duta, sahan-duta, sacaanduta, daucaanduta, da -u ñohonduta.

estar como quiera. yyondi, f. coo.estar sentado idem.estar en silla, ñohondi tayu, f. coho.estar sentado en escaño . yodzondi

tayu, f. codzo. yondihindi tayu.estar ssentados muchos . ysisiyota,

f. cuisi coo,estar en pie. yñendi. f. cuiñe.estar muchos en pie. ysisiñeta, f. cui-

si cuiñe.estar de codos sobre la mesa. indo-

dzo sitendahandi nuu mesa, f. cu-indodzo, yosanindodzondisiten-dahandi, ñuu mesa, f. cani.

estar de pechos sobre la mesa. caan-dodzo dayendi, f. cavua.

estar prostado. itadayendi, f. cuita.estar cerca. yyo yatnindi, yatnini y-

yondi, ñasica yyondi, ñasicañohonaho yyondi,

estar dentro de casa yehendi, futu-ro, queh,

estar

folio 106r column 1

Estar dentro de algun pozo. ñohon-di, f. coho, ñohondacu ñohondito

estar de prestado. yyo nuundi, dzoyyo nuucandi.

estar todo lleno y ocupado que nocabe otra cosa. huadza yosinani-no, huadza yonunanino, ña caasinanino, huadzacaa sina.

estar por orden algunas cosas, vnasobre otra. yehe toto huii, fu-tu. quehe.

estar manchado. yocatu, yondaa,yondichi, yondaha.

estar bueno. yyodatnundi, yyonda-indi, yyosaandi, yyohuahandi,dzohuahacayyondi.

estar muchas cosas juntas. yyotna-ha, yehetnaha caatnaha, fu. coo,fu, quehe, fu. cavua.

estar encima de algo, si es en pie.yñendodzondi, indodzondi, fu-turo. cuiñe, y si es sentado . yo-dzondi, futu. codzo, si hechado.caandodzo, fu. cavua.

estar debaxo de alguna cosa . ninoyyondi chisi yyondi, sahasi yyon-di, chisi yyondi, yeheinisi yyondiyehendi chisisi.

estar en alto para caer, yosanditan-di. fu. qndita, nuundita dendita sacuvuindi.

estar entre algo. tnañu si ñoho, na-ho si yyondi.

estar muerto de hambre . yosihidzo-condi, fu. cuvui yocuitadzocondi,yococondi, huasi cocondi.

estar boquiseco. yoyechi yoyaandiyocayayuhundi, yoyechindodzonee yuhundi.

folio 106r column 2

Estar Dios lexos del peccador. sicayodzicastohonDios sitay sadzatevui, sicayoquehuiñahahastohon-Dios sitay yodzatevui, yocuvuisicastohonDios saha quachi, yo-sacoho naho stohonDios, sita sa-ha quachi.

estar metido en algun lugar hondo.caaninoyavui yende, fut. cavua,caa nino cono.

estarse secando la ropa colgada. in-dita caa yechidzoo ynditayechi,y si esta tendida. caa yechi, futu-ro, cavu.

estar de cuesta con otro. caandaa,caaninindita dzuma dzeque yyon-disihita.

estar ocioso o valdio . dzoydo hoo-nicandi, dzoyyocahacandi.

estar firme. yñecutundi, yñedzadzin-di, futu. cuiñe, ñayosanditandi,ñayosichi ñayonehe.

estar claro y manifiesto algun nego-cio. yotuvuidaa, yotuvuindisi,ñayuhu ñasiyo nicuvuindudzu.

estar algo correoso como cuero .yocuita, yocuvui ñami.

estar mohino. yosandehui inindi, f.qdeh. yosacuiñe inindi, f. quiñe.

estar claro y resplandesciente . yo-tnoondaa, yotnoondodzo yo-tnoonino.

estar clara la casa. yocuisinini yoya-hi nini, yotnoo nini, yñeyaa hua-hi, yñecuisi huahi, f, cuiñe.

estar amarrado. yondaanuni, yonu-ni, yondaandico, yondaatneendi.

estar atado de pies y manos, como re-buelto en cordeles. yosiyoninondi

O 2 yo

folio 106v column 1

yosiyondaandi, f. cuiyo, yodzucuninondi yoho.

Estar sobre las puntillas de los pies.yñetedzadzandi, yñe nuu sahandi.

Estar algunos mirando con grandeatencion. yndaya daata, ytaten-daata, ytacandaata, itatavuin-daata.

Estar recostado arrimado. yondaatuvuindi, f. con.

estar las milpas llenas de yerua. caan-dusi itu, nindusi itu, ninduvui ye-he itu, yondaacuhu, ninanacuhu.

estar echando de si calor el agua.yocanaquesiduta, yosinodzaan-duta, yosinoyoconduta.

estar en la carcel. yehendi huahicaa,f. queh. yyondi huahi caa, f. coo.

estar sin sentido . yoquinaainindi,yoquidzahui inindi yoquicuvuitucu inindi.

estar los peccados contra mi ame-nazandome. quachi yodzahui ña-hasindi, yodzacuicoñaha quachi,yodzacoto yyoñaquachi, yodzaneheñahasindi.

estar siempre en peccados. yondihin-di, yonañundi quachi, f. cond. yon-didzo yotavuindi quachi, f. cadi.fu. catav.

estar en el campo. yyondi yucu, f. coo,yehendi yucu, f. quehe.

estar al rededor sentados. yyocuta,ysi siyota, yosicocuta, yotnaha,nañuyyo, nacañu yyota, nitnahaninañu ysisiyota.

estar sentado, arrimado. yondaatu-vuindi, indaatuvuindi, en pie.

estar sobre auiso. yyotuhuandi, yon

folio 106v column 2

yondatu tuhuandi.estar entre otros. ininotnahandi, f.

cuinino, yñe tnahandi sihita, fu.cuiñe.

estar algo rebuelto. yodzacanino.estar apartado o lexos, sica ñoho na-

ho, vi. supra.estatua de bulto yuu. l. yutnu naa,

yuu, sanduvuinaa.estatura vi. estado de hombre,este, esta, esto. tay, yaha, saha.estenderme a la larga. yocaandaan-

di. f. cavua, yocoo cavuandaandi.estenderse el olor. vi. esparzirse.estenderse la enfermedad . yosino

nuuquahi, yosinonini, yosanini-dzico quahi, yochihi huidzo qua-hi, caa ninindudzuquahi.

estender todo el cuerpo. yosaandi-tacaa quai, f. caa, yosaanditaquai,yosandita yaaquaindi, fu. qu. ymandando dizen . tanditacaa quaidzitando, dzondita caaquay.

estender la mano o braço . yodza-qnditadahandi, yodzaqcaanda-handi.

estender alguna cosa. yodzacaandi,yodzaqndacandi.

estendido estar. sanisacaa, sanisacacaestender las ramas el arbol. yosicon-

daha yutnu, yositandaha yutnu,futu. cuta, yosacandaha yutnufu. qcaca.

estenderse el sembrado , multipli-carse la semilla. yositata, f. cuta,yositacama tata, yositandaa, yoco-condaa, yonohondaa.

estenderse por la tierra, como hojasde calabaça. yosinondodzo yoco

con-

folio 107r column 1

yococondodzo, yocuvuicahi yonohon-daa yondidzindaa.

Estenderse el azeite en la mancha.yosinonoo, yosinonini, yosanini,f. qnini, yosandoho. futu, qnd,yosinondoho;

Estenderse la culebra. yosacaate, f.qcaa, yocaate.

Estender el cuello alçando la cabe-ça la culebra. yosaandita, f. caa,yodzacaandita dzuqte.

Estera yuvui.Estera labrada. yuvui tacu.Estercolar el campo. yosaqndimihi

f. caq, yoquidza quahandi ñuhu,yodzaquetendiñuhu mihi, yosa-sindi mihi, f. cusi, yochihi sahandimihi, yosatandi saha. f. cata, yo-dza caindi saha, yosaqndi saha,fu. caq.

Estercolar al pie del chile. yotaan-di saha yucu yaha, yotniñondi sa-ha yucu yaha.

Esteril hombre o muger. tay. l. ña-ha numa.

Esteriles marido y muger. tay nicu-vuindehe numa.

Esteril hazerse. yonduvui numa, yon-duvui quaa.

Esteril arbol sin fructo. yutnu tne-ma, yutnu naha.

Esteriormente. satuvuindaandisisatuvuindaa canda, satuvuindisi,satuvuindodzotnuhudza cotoña-ha, tnuhu saqndodzonica, tnuhudzo saqndodzonica, tnuhudzocaandodzonica.

Estero de mar, dahanduta, sanitucunduta ñuhu sanisacutandutañuhu

folio 107r column 2

Esteuado de piernas taiyosicatne-he site, tay dzichi quaye, tay sitecadzo, tay site yaqua.

Estiercol. yehui.Estiercol vasura. mihi.Estilo de ablar. dzavuayu yocahata

dzavuayu, dudzu yocahata.Estilo o costumbre de la tierra. dza-

vvayuyyo, dzavuacaa.Estimar por tasar. yocachi yahuin-

di, yotnai yahuindi, yosandaya-huindi. f. canda.

Estimado o apreciado desta mane-ra. sanisa cuiñe yahui, sanisanitayahui. sanicachitayahui.

Estima de estado. satoho sayya, sa-canu tnuhu yya tnuhu toniñe.

Estimable cosa en precio. sayondaayáhui, samani, sayondaa, sacatasisasica yondaa, sayehe yahui, saño-ho yahui.

Estimable cosa, sacuihi, satesi sama-ni, sayocuvui mani.

Estimarse en mucho. yocuvuidzu-quedi yocuvuicanundi, yocuvuinino dzuquedi, yocuvui cuihindi,yoquidza cuihi maindi, yoqui-dzadzaha maindi, f. cadz, yona-quai cuihi mayndi, yonaquai ma-nindi maindi, yocuvuidzahandi,yonaquaidzahandimaindi.

Eftimarse en poco. yonoo cuvuin-di, yonduvuidahandi, yondu-vui ninondi, yonduvui dihindi,yonduvui dzuchidzañandi, yo-cuvui ñadzahandi, yonduvuidzuchi.

Estimar vna cosa en mucho. yosinicuihindi, yosinidzahandi fu, qni.

O 3 yonai

folio 107v column 1

yonaicuihindi, yonaitesindi.Estimar en poco o nada. ñayocaha

tnunindi, ñayocoo cotondi, ña-yo cuvuidzaha inindi, ñayocu-vui cuihi inindi.

Estimado ser de otro. yosaquehen-dudzu, yosaquehedzico yyon-di, yyoindaa ñuhundudzu, fu.cuindaa.

Estimar mas vna cosa que otra. yo-dzoca yoquidza manindi hoocayoquidzamanindi, futuro, cadz,huihica yosini manindi cuihica-yosini manindi, hoocayosinima-nindi, yotasisiyoca yosini manin-di, f. qni.

Estimulo de la carne. sayondenooñe-na ini, sacuvui ñenaini, sayoca-tne ini.

Estio. huico ñumi, huicondii.Estirar. yodzitandi.Estirar mucho yodzitanihindi, yo-

dzitasaandi.Estirar la balsa en el agua, yotehuin-

di sito, yodzacacandisito, nuun-duta.

Estirpe de linaje. duhu, sandu, tnu-hu, duhu sandu tnuhu yaa.

Estitica cosa. saatu. sacaya, sayoqui-dzatatna.

Esto. saha .Estiual cosa. sahuico ñumi. sayotna-

ha huico ñumi.Esto no mas preguntando. saee tnu-

hu yca.Estocadas dar. yotuvui ñahandi ta-

tnucaa, yotuvui nuu ñahandi.Estola . idez . l. sayonucoho nano

dzuq.

folio 107v column 2

Estola ponerse el sacerdote cruza-da yotniño nano dicandi

Estola ponerse como el obispo ten-dida. yotniñodacustola dzuqndiyodzanoondudzocuitendistola. yo-dzanoo cuitandaandi stola dzuquendi

Estola ponerse el diacono. yotniñonano dziñendi.

Estola estar puesta. ñoho nano di-candi. l. dziñendi,

Estomago. nuu ini.Estopa. cachi, tetaca, techihi,Estoque. tatnucaa nuucuiñe, nuundicoEstornija de carro. duyucuvuicutu,

yutnu cata.Estornudar. yocadzandi.Estoruar. yodzatuhundi yodzaque hu-

indi, yodzaquehuininondi.Estoruar al que habla. yosandandi du-

dzuta, yodzaquevui ninondi dudzu-ta yosanuninondindudzuta, f. ca-nu yodzacai ninondi dudzuta.

Estoruar o detener al que camina.yocoo caniñahandi, yodzaquaiñahandi.

Estado. tayu toho, tayu yya siña, y-yasiñatoniñe, siñanuu, siña mañusiñadzavua siña yya cuvuinuu.

Estrado poner. yosaqnditayu, f. caqEstragar. yodzatevuindi yodzate-

vui cahandi, yodzatevui ñahadi.Estrago de muertos. ñayatni tay ni-

sihi, ñayatni deye.Estraño o estrangero . tay ñuu

tucu, tay ñuu sica, tay sica nuutay dzaha.

Estraña cosa. sahuasi ñuu sica, ñuutucu.

Estrañarse. yocuvui nina inindi sitayocu

folio 108r column 1

yocuvui quaa inindi, yocuvuisi-cainindi, yocuvui tucu inindisita

Estrañara otro. yoquidzaquaa ña-handi sita, yoquidzanina ñahan-di, f. cadz, yoquidzatucu iniña-handi. yosaniquaa ñahandi, f. ca-ni, yocai cani quaa ñahandi.

estranarse en tierra agena. idem. l.ñayocaa huahandi.

estrecha cosa tuu, tnañu, cuite, ña-cahi, tnehe yyo tnaha.

estrecha cosa como agujero. yavuiindii tuu, yavui cuine.

estrechar algo . yondadza tuundi,yondadzadzu chindi, yonacadzininondi, yonadza tnahandi, yo-quidza tuundi, f. cadz.estrecha mar. sayonduvui cuiñeduta ñuhu, duta canu, saninoon-daanduta canu, saninduvui tuu.

estrecha cama. cuiñe cuite, ñaconoñaquaha mini.

estrella. tiñoo dziniestrellado cielo. andevui ysindaa

tiñoo.estrellera yerua. yucu tehui,estrellados huebos. devuiyochiyo

tniñonee.estremada cosa. yyo canda, yyodzi-

co, yyodzacu, yyohuii, yyo sainuhu,

estremecerse el cuerpo. yonehe yon-dayu, yototocasi, yondoyo ca-si, por frio,

estremecerse por algun miedo. yon-doyo cavuandi, yonadzitandu-dzundi.

estremecer hazer a otro yodzane-he, yodzandayundi, yodzayusi ña-

folio 108r column 2

ñahandi, yodzacandandi,estremidad. dzinisi, sahasi.estrenar vasija. yodzunindi.estrenar vestidura. yosaandesindi,

yodzocondi dzoo, yondisindisa saa.

estrenar casa . yodzacaiñuhundihuahi,

estribo de silla. caa inditadziñe idzucaayonañundaata dziñe, caa sanañundaata, caayonañundodzo-tadziñe, caayonañuninota.

estribo de edificio. dai huahi, na-mandai huahi, namayehe tuvuihuahi, yehenai huahi, yehetneehuahi.

estribar en algo. yosañundodzo, yo-sañundaandi, fu. quañu, yosacui-ñendodzo, f. qcuiñe.

estribar haziendo fuerça con las ma-nos. yondaa cuitandi, yosaacui-tandi, fu. caa, yosicotneendi, yosi-codzitandi, yosico cahindi, f, cuicoyondico tneendi.

estropeçar. yosaaquehe sahandi, f.caa, yosaquehe sahandi, f qque-he, yosacoo tuvuindi, f. qcotuvuiyocaandaa.

estropajo tetaca, dzamandaa, techi-hi tetaa.

estruendo hazer en el agua nadan-do. yodzacamandiduta, yodzacono noosahandinduta.

estruendo o ruido hazer andando.yosicacatne yosicanihindi, yosi-cadatnendi. f. caca.

estruendo hazer lo que se quiebra.yocasa. yocanda yocuuuindandayocuvindasa.

O 4 estru-

folio 108v column 1

Estrujar fructa yosanindi, futu, qni.yoquitundi, yodzacainditandi,yodzacai tnimandi.

Estuche de curujano, o barbero.sa ñoho caa, sa isi nino caa tay ta-tna quahitnani, huahi yuchi.

Estudiante. tay yodzaquaha.Estudiar. yodzaquahandi, yodza-

quaandi.Estudiar, preuenir lo que se ha de

hazer o dezir. yositotnunindi, fu-tu. coto, yodzaquahandihindi,yodzaquahatnunindi, yondaanuundi.

Estudiar, tomar de coro . yodzacaicasi inindi, yotniñocasi inindi.

Estudio, diligencia poner en algo.yosacoondaa mihi yosacoondaatneninditniño, futu. qcoo. yosa-coondaa ñeendi.

Estufa. huahi ini, huahi huidzi, hua-hi iñeyoco.

Esica enfermedad. quahi yaa, qua-hi quaa.

Eterna cosa. sahuaqndehe, huaquaa.

E. A N T E X.

Exalacion, vapor. yoco, yocanañuhu. l. duta.Exceder. yotasisiyondi, yochi-hi yahandi, yocanacuisindi yoca-nanditandi, yocana cuiñendi, yo-sacodzo ninondi. f. qcodzo.

Excellente. Vi. Illustre.Exe de carro. ini yutnu cata, ini yu-

tnu caa nini cata yutnucaa ni-ni cata.

Exear al perro. yotasindi teina, yo

folio 108v column 2

yodzaconondite.Exemplo tomar de otro. yositodza-

vuandi, futu. coto, yosaitaniñon-di, yosaidzavuandi sita, f. quai.

Exemplo dar a otro. yosahandita-niño, fut. cuhua, yonahandi sitataniño.

Exemplo, dechado. taniño, tani-ñondusa.

Exemplificar. yocootasinditaniño,yocootasindi tnuni taniño, yoca-chinditaniño, yodzadzevuinditaniño.

Exercicio de obra . sayoquidzata-niño.

Exercicio tener asi . yoquidzandi,fu. cadza.

Exercitarse en negocios. ñoho sahanihindi tniño, yoquidza ñeendi,yoquidzanihindi tniño.

Exercitado en negocios . tay dehecanu sita tay niquidzañee tniño,tay dehecuvui sita, tay dehesinitnuni.

Exercitar a otro. yonahatnunindisita, yoquaha tnunindi sita.

Exercitarme en armas . yosacuiñetnunindi yondaa nuu tnunindi,yosaanuu tnunindi tniño, yodzaquahatnunindi, yonaquahandi,yonaquahatnunindi.

Exercicio tal. sayondaa nuu tnuni,dzavuacuvui yecu.

Exercito. saninatacacanu tayca-dza tnañu , saitavuitnaha sahacadzatayecu.

Experto. vi. esperimentado.Exteriormente. vi. esterior.Exortar. vi. auisar.

folio 109r column 1

Expeler, vi. desterrar.Explorador. tay qqninacaandi-

dza ñuu.Expeditamente hablar. yocahacasi-

ndi, yocahadandandi ñayehe ñayuhua yocahandi, ñayosaquehen-dudzu, l. saquendudzu, futuro,qquehe.

Expuesto ser . sanisacoho saha si-nandi.

Exponer, vi. autoridad dar. & licen-cia & facultad.

Extasis. sacoo ñuu ini.Extasi, tener, o estar en extasi. yo-

coo ñuu inindi, yosaha inindi, fu.qhu . yosaandita inindi, fu. caa,

F. A N T E A.

Fabrica, hazer por artificio. yo-sai inindi, f. quai, yoquaha inin-di, yonducutnani inindi, yodzacacu inindi, yonducu inindi, yo-dzatnani inindi.

Facultad. sacuvui sindi, sacuvui hua-ha sindi,

Facultad tener. sanindayududzu cu-vui cadzandi.

Facil cosa. ña cana, ña neni, ña ta-dzi, ña ta te, ña taa, ñandavua.

Faisan, tiñoo dasa.Faja. huatu.Falsar . yonadzamandi , yosicoca-

qndi , yodzandico cuisindi, yo-dzandicocavuandi, yodzacuicosiyondi.

Falso testimonio dezir. yonducuye-tendi, yotaandi quachi yodzata-vuindi quachi.

folio 109r columm 2

Falso esicriptor . tay dzocahacataatutu, taa yetetutu, tay ñadaa taatutu, tay dzoyosaicaini yotaatutu.

Falso hombre que engaña. tay yo-dzandahui ñaha tay yoquidzasisiñaha, tay yosinisisi ñaha, tay yosi-cocaqni ñaha.

Falsa medida. cuhua ñandaa, cuhuañacuite.

Falso testimonio dudzu yete. qua-chi naa.

Falta por culpa. quachi, sayotevui,sayotevuinino.

Falta cosa que no esta entera. ña nee.ñandaa, ña needzavua, ñandehe.

Falta por mengua. ñatuvui, ñatuvui-ca, naquaha ñacahi.

Faltar de missa yocaindimissa. yo-dzacaindi missa.

Faltar de misa, passando adelante.yosaanduundi misa, f. caa, yosa-qsiyondi misa, yosaqndisindi misaf. caq yotasisiyondi.

Faltar el que auia de venir. yoo, yo-cai, yocai nuu yondoyondi.

Faltar no estar en casa. yoondiyyo,f. coo, yoondi, yondoyo ñuhundi.

Faltar de lo contado. yondoyo nini,yosanini, fu. qnini.

Faltarme algo de lo que auia mene-ster. ñaquaha cuvuisindi, ñayo-saacuvui sindi.

Faltar las fuerças . yosacuiñe hua-sindi, f. qcuine, yocuvui huasindi,yocuita dzocondi. yosica huasin-di, futuro. caca, yñe huasindi, yyohuasindi.

Fama de nueuas. satacunino tnuhu.sa-

folio 109v column 1

sacutanino tnuhu.Fama, honrra. sasitacunino yyo sa

yosaquehendudzu, sayositaninoyyo, sayosaquehedzicoya saque-he yyondudzu.

Famoso en honrra. tay tacuninoyyotay yehedzico yehendudzu.

Famosamente desta manera. tnuhuyehedzico, yehendudzu.

Fama mala. tnuhu ñahuaha, sandaidzico sa nuu naha, sa nuucuvui,sayoo yocachi huaha sita, sa sita-cunino tnuhu ña huaha.

Fama mala tener. yondaidzicondi,yonunaha isi nahata sa ña huahayoo yacachi huaha.

Familia, gente de mi casa. eedahin-di, eehuahindi, eetnuhundi, eeyaan-di. eeduhu sandundi.

Familiar cosa. tay caaini, tay tneeini, tay cuicoini.

Familiarmente tractar. yodzatna-hadzeendi, yotnaidzeendi sihita,yoquidza ñanitnahandi, yoquidzatnaha quachindi.

Familiarmente como quiera. tnuhucaa ini ñaha tnuhu tnee ini ñaha,tnuhu sicoini ñaha.

Fanfarron, vi. valadron.Fantasma. ñuhundevui, ñuhumaa,

dzandahui ñaha.Fantasia tener. yosica huatandi, yo-

sicandandundi , futu, caca, yonan-duvua ninondi.

Faraute. tay cahadz aha. v. interprete.Farsa, vi. comedía.Fatiga, o congoja. sasi yuhuininoini

sanehe sacatne ini sasi cuiñe ini,sa nee ini, sandehenino ini.

folio 109v column 2

Fatiga tener asi. yondehe nino inin-di, yonehe ini yocatne inindi, yo-nee yoyucu ini, yosacuiñe inindiyondehui nino inindi.

Fatiga del cuerpo. sasi cuvuitatu, sa-sihi tatu, sandehuitatu.

Fatigado estar el enfermo, con al-gun dolor. yondoyo yondusindi,vi. desasosegado.

Fatigado estar con negocios . videafligido.

Fausto. sasicayya. sasicatoho, saisiin-dicoñaha, sadzo yuhu nuu

Fauorecer a otro con gritos. yocanan-disita, yocuvui huaandi sita, yoca-na huaandi sita, yocanasiindisita.

Fauorecer a otro con voto. yocahuitnahandita, yonacani inindi sita.yochi hitnuni inindi sita, yona-quai inindi sita.

Fauorecer a otro, socorriendole enalgun peligro. yotavuindita, yo-cuvuindi sihita, yocuvui sihindi-ta, yñe sihindita, yochihinda-yndita.

fauorecer como quiera. yochihindayñahandi.

fauorecido ser pueblo. yosaquehen-dai yuvui tayu yonuquehendayyuvui tayu, yocuvuinday.

fauorecido ser qualquiera. yosaque-hendayndi, fu. qquehe, yonuque-hendayndi.

faxa. huatu, sa namandodzo.faxa de muger. huatu, yohodziyo.faxarse la muger. yosamandodzondi

f. cama, yodzucuninondi.faxada estar. yonamandodzondi,

yonunindi.faxar

folio 110r column 1

Faxar al niño. yodzacamandodzon-di, yotniñodzucundi, yodzatu-vuininondi.

F. A N T E E.

Fea cosa. sa ña huii, saña caa huii,sandii sacuiya, sa caandii, sacaacuiya, sa caa ñahuaha sasitoyyo, sasitondadze.

Feo hombre. tay dzocaandiica, taydzocaa ninica, tay dzocaatnoo-ca, tay dzocaa cuiyaca, tay ñanatavuicaa tay ñacaa yuhu nuu, taiyondaa nani, tay yondaa naha.

fecunda muger. vi. supra.fementido, sin ley . tay sa saandi-

dzondudzu, tay ñandisandudzu,taysasanududzu, tay dzo sacachihoonica.

fee sasinindisa.fee firme. sasinindi sandaa. l. cuite.fenecer, acabarse algo, yondehe, yo-

tuhu, yosandehe, f. qn.fenecerse alguna obra. yosinocavua.fenecerla, acabarla. vi. acabar.fenecer, acabar el que muere. yosi-

hindi, fu, cuvui, yonaandi, yosinocoo siitniñondi, yondehendi, yo-sanaa, tu. qnaa, yosatuhundi, y pormetaphora. yosande heichi, yo-sandehe yaya, yosicandi, yonuco-ho tnuni, yonucoho cuhua dzuqyucu quandaa tachi dudzundi,cono mini, quandai tachi, yosahahuidzo yosaha sahu.

feno. cuhu.feria, mercado . yahui, quevui ya-

hui, quevui yocuvui yahui, que-

folio 110r column 2

quevui ñoho yahui, duvui quevuiyahui.

feria, el lugar. yahui sayocuvuiya-hui, sa caa yahui, sa nacaca yahuisa yoquidzata yahui.

feria de cinco a cinco dias . yahuinoho.

feria de a siete a siete dias . yahuihuita.

feria, acabarse, yrse la gente. yon-duta yahui.

feria, yr a ven por recreacio. yosan-dayandi, fut. qda. yosadzacanan-di yahui, yosacacandodzondi ya-hui, fu. caca.

feriar vna cosa por otra . yonadza-mandi.

feroz hombre. taydzaa, tay tnañu,tay yyo yy. tay sito yyo . tay sitodzaa.

feroz ser. yonduvuidzaandi, yyodza-andi, yocuvuidzaandi yosito yyon-di, yositodzaandi, f. coto.

festejar fiesta. yodzasaaninondi hui-coquevui.

fertil tierra. ñuhu quaha, ñuhu cu-vui huiyu ñuhucoco, ñuhucaaca-ha, ñute caa saa, ñuhuquidzi ñu-hu tnoo

F. A N T E I.

Fiador poner. yochihindi yoho,yotniñondi yoho.Fiar a alguna persona. yosiñen-daa ñahandi. f. cuine, yocuvui sihin-dita, yonduvuindi naata, yocahiyodzitandi yuhundahata, yocu-vuindidzututa.

fiador

folio 110v column 1

Fiador. taysiñendaañaha taycahidzi-tayuhundahata taycuvuidzututa.

Fiar el precio de lo que se vende. yo-coo tasindi yahui, yocoo chihin-di yahui, yocoo catandi yahui.

Fiar dineros prestandolos. yosatan-di yahui, yocoo catandiyahui, yo-coo catayecandi yahui, yosataye-candi yahui, f. cata.

Fiados estar tomines . ynditayeca-dziñuhu, indita yeca yahui, futu-ro cuindi,

Fiarse de otro. yocuvui cutuinindiyocuvui canuinindi sita.

Fiel hombre. tay yoquidza cuitetni-ño, tay cuite ini, tayndaa ini, tayñayosaconuu, tay ñayotniñonuutay ñadzadzuchi ini, tay ñayosai,tay ñacaa cañandahata tay ña-caa cuina.

Fiebre calentura. dzinuhu, quahi-dzaa, quahi cani, quahi natuvui,quahi quesi.

Fiel de balança. saininoinicaacuhuacaa cuiñe inino mañu caa cuhua,sayocuvuindaa caa cuhua.

Fiel que cree en la fee. tai yosinindisaFiel almotacen tai yosini yahui, tay

yondaa yahui, tatnu yahui.Fiera bestia. quetedzaa,Fiesta deguardar. quevuitasiyy, que-

vui tasidzoho, quevui huacuvuicuvui tniño, quevui sayy, quevuiyy tniño.

Fiesta solene. quevuicanu, huicocanu.

Figura de traças. taniño tacu, tacutaniño.

Figura triangular, taniño inisiqui,

folio 110v column 2

taniño yñe dzidzi.Figura quatriangulada. taniño qmi

siqui, taniño caanduq.Figura espherica . ticuta, taniño

caa ticuta, taniño caa tinduu.Figurar. yotaandi taniño, yodzana-

handi taniño, yotasinahandi tani-ño, yosaqndi taniño, f. caq.

Figuratiuamente hablar. yocahan-di tnuhu taniño, yodzadzevuin-di tnuhu taniño, yotasidzavuan-di tnuhu taniño, yodza qtnahan-di taniño.

Figura o parabola. dudzu taniño.Figura de hombre tomar el de-

monio. yosaisi nuu ñayevui, nin-duvuisi nuu dzadzavua nuu ña-yevui.

Filo de cuchillo. nuu yuchicaa, san-dico nuu yuchica.

Filos tener el cuchillo. dzaa yu-chicaa.

Filosomia de rostro. nuu.Fin de cada cosa. sasandehe, sasino-

cavua.Final cosa. sayondehe, sayosinoca-

vua sasandehe sayodzondehe,sasinocavua.

Finalmente dzonduvui dzon-dehe.

Fin o intencion en lo que se haze.sayocuvui inindi, sayo tadzi i-nindi.

Fina cosa como grana . sanee hua-ha. sanee nina, sanee huisa.saneendoo, sanee queye, sa-neecuii.

Fino algodon. cachindoo, cachi yaa,cachi queye, cachi cuisi.

Finar-

folio 111r column 1

Finarse de risa. yosacusacundi, yo-sacundi, yosinainindi, yosacundinicundii nuutuvui sihi sihindi yo-sacundi dzohoodzohoo yosacun-di nisacoo, nisandehui inindi ni-sacundi.

Finado. deye.Finarse. vi. fenecer.Fingir. yocahatnuhundi, yocahayaan-

di, yocahadzaundi yocaha huisin-di, dzoyocahacandi, yocahadzu-mandi, yocahadzequendi, yoca-handidzondi, yocahaninindi, yo-sadzininodzaundi, yosadzindo-dzondidudzu, yodzo huidzonicacaandodzonica, caandidzonicayocahandi.

Fingir que duerme. yoquidzidze-quendi, yonaquanidzequendi, yo-quidzidzaundi, yoquidzi ñenan-di, yoquidzi huisindi.

Fingir que muerde como el perro.yosasidzaundi, futu. casi. yocahu-dzaundi.

Fingir que esta muerto. yosihi ñenan-di, yosihi huisi yosihidzaundi.

Fingir que sabe qualquiera cosa. de-he yosinindi yocahadzaundi

Fingir que es bueno, dzo yocahacan-di sahuahandi, yonahatuvuidze-quendi sahuahandi, dzoyodzacocoto ñahanicandi, dzoyosaqndo-dzonicandi, yocachindi sahua-handi

Fingir que no conosce a vno . dzoyocachicandi ñasinindita, yoca-chidzaundi, ñasinindita, ña ñohonuu ñahandi yocachidzaundi.

Firme cosa, fixa. sandai sanihi sacutu

folio 111r column 2

tu, sandatnu,Firme estar en vna cosa. yocuvuin-

dai inindi, yo cuvui cutundi, yocu-tuninindi, yocuvui nihi inindi.

Firmar escriptura. yochidzondi, fir-ma sananindi, yotaandi tutu sa-nanindi, dzevuindi yotaadze-quendi.

Firmada escriptura. tutuyondaa sananindi tutu ni sacondaa dzevui-ndi, tutu nisacuvuadzequendi.

Firmar fortificar. yoquidzandaindiyoquidzacutundi.

Firma de esicriptura. tnuni sana-nindi, dzevuindi, quevuindi dze-quendi.

Fiscal del Rey . tay ñoho tniño yyaRey. taysino nuutniñoyya, tai yo-dzatnumi tniño yya. tayñoho sa-hatniño, tay ñoho siñatniño Rey

Fiscal de la yglesia . tay ñoho tniñohuahi ñuhu, con los de mas.

Fisga. duvua quitiyaca, duvuadahaquite, duvua yodzocaa, yoco qui-tiyaca.

Fisgar. yocaha sisindi, vide burlar.Fixar algo en el coraçon. vide afixarFixa cosa, vide firme.

F. A N T E L.

Flaca cosa . yeque, cuiñe, daa,ñacoño, yequendaa, yequen-dasa.

Flaco hombre, doliente. tai yy,tay quahi, tay quaya, tay ñacaayee ini,

Flaco estar asi. yocuvui yyndi, yocu-vui quahindi, yocuvui quayandi.

Flaco-

folio 111v column 1

Flaco hombre de su natural . tayyeque, tai cuiñe, tayndaa, taycuiya.

Flaco estar asi . yocuvui yequen-di, yocuvui yequendi yotavuin-di, yoyechi nini neñe, yocuvuicuiya.

Flaca cosa, no rezia. ñacutu, ña casi,ñadzii.

Flaco, fragil. ña yeeta, ña saata, ñacamata, ñadatnuta, ña sahata,ñandayta.

Flaco que no se puede tener, taydzonehe dzondayucasasicata, tayñacaye nanduvua sasicata.

Flaco en los huesos. tay nisinocuiñeyeque, tay dzoyeque, dzotuchi-ca, taydzavuatnaha deye, tay ñañee, ñacoño, tay nicuvui yan-da nicuvui yechi, tay nitavui ni-yeque.

Flacamente resistir alguna cosa.dzohuihininidzaquehu inidi, ñatnuhu nihi day nidzaquehu indi.

Flauta. cutu.Flauta de los bailes de yndios. cutu

ñaña, cutu yeque.Flauta tañer. yotevuindi.Flecha. duvua. duvua yoco. sin cax-

quillo, duvua yuchi cone.Flechar. yoquiñahandi duvua, yo-

dzacuidzo ñahandi duvua.Flechero. tay quinduvua.Flema. sandehui, dehui, dutandehui

duta cane.Flemas. duta cane, duta dehui.Fletar nao. yodzatanuundi tnun-

doo, yosai nuundi tnundoo, f, quaiyotniño yahuindi.

folio 111v column 2

Flete que paga el pasajero. yahui-tnundoo catasi.

Flocadura o flueco texido, que po-nen la manta huatu, huatu tutnudzundu, huatunduchi, huatu in-daadzoo, dudzi, huatundico, hua-tu ñoho tnumi

Flocadura tener la manta. yn-daa huatudzoo, caandaa huatudzoo.

Flocadura poner. yodzacaanduun-di huatu, yosanindaandi.

Flor generalmente. ita.Florecer. yosaaita, yondasi ita, indi-

ta saaita.Flor de calabaça . tivuaya, ita

vuayaFlor de vino, la lapa . dzii nuu

vino.Floresta. saisi yutnuita, saisi ita, sa-

caaita.Flores poner, enrosar algo . yota-

andi ita.Florida cosa. sayehe ita, sayosaaita,

sayodzoita.Flora de naos que nauegan . tnun-

doo huasitaca.Floxo en el cuerpo. tay ñanday, ña-

datnu, tay nisanu dzusa, tay nisa-nu yuta, tay nisanudatni tay ni sa-nu ynu nisanudatne.

Floxo en el animo . tay ñandai ini,tay ñayee ini, tay nasaha ini, tayña nihi ini, tay huasi ini.

Floxo por negligencia . tay dzusa,tay cundu, tay cudzi, tay yevua,tay taya.

Floxo ser en el animo . yocuvui ya-dzi inindi, yo yucu inindi, yocuvui

vui

folio 112r column 1

vui huasi inindi, yocuvui camainindi, quanee quayucu inindi.

Floxo hombre para nada . tay hui-ta, tay nicuita.

Floxa cosa, no apretada . sa ñohotaya, sa ñoho canda sañoho sico,sa ñoho sino nuu, sa ña cutu, sataya.

Floxo, como seda floxa . yuhuahuita.

Flueco. dudzi.Flueco de borla. tnumicachi, tnu-

midzoo.Fluxo de sangre. sayocoyoneñe, sa

yosateneñe.

F. A N T E O.

Fosa cosa, como tierra. ñuhu tisaha, ñuhu tiyaa, ñuhudzi ya-hi, ñuhundachi.

Fofa cosa, como fructa, o made-ra. sayocuvui huita, sayocu-vuitaha.

Fogon . sayosisi ñuhu, ñuhu yendenuhu.

Follar con fuelles. yotehuindi, yo-dzacainditachi ñee.

Fontanal, lugar de fuentes. sayo-cananduta, sayoquivuinduta, sa-yosinonduta, sayocainduta,

Forastero. vi. estrangero.Forçar. yocachi ñeendi, yosacoon-

daa nihi ñahandi, yotaa neni ña-handi, yotaa yecañahandi, yo-taa yecandusa ñahandi, yotaatuvui ñahandi, yotaa nenindusa

folio 112r column 2

ñahandi, yotevuindaa ñahandi,yotaa nuu ñahandi.

Forçar a muger . yosaacuita que-yeñahandi, futuro. caa, yodzitaqueye ñahandi, yosidzoqueyeñahandi, fut. cuidzo, yocahi que-ye ñahandi.

Forcejar la muger para librarse. vi.defenderse.

Forcejar para salir de algun peli-gro. yotnoñondi, yonducunda-indi, yonducuinindi, yosaa cuitainindi, futuro, caa, yosacuhuatnee nihindi.

Forçosa cosa . yu, ayuntandolo conlo que se dize. vg. cuvui yu, fut.qcuvui yu.

Forçosamente, se ha de hazer.cuvui yu.

Forma o manera. dzavua yyo, dzu-huayyo.

Formar. yosai inindi, f. quai, yodzacacu yodzaquevuindi, yoqui-dzasaandi.

Forma de materia . taniño dzavuatnahayyo.

Forma de letra . dzavuatnahayyo,sayonaha sayonduvui letra.

Formada cosa en dos maneras vvuinuu yyo, saquidzahuaha vvuinuu yonaha.

Formadar. yonahatnunindi, dza-vuatnaha yyo.

Forma de çapatos. cuhuandisa.Fornido vi. robusto.Fornicar. yoducutnanindi.Fortaleza . sasicuvuindai, sasicu-

vuindatnu, sasicuvui yee, sasicu-vui saha.

For-

folio 112v column 1

Fortaleza de edificios para defensade ciudades . huahi yecu, huahitnañu.

Fortalecer. yoquidzandaindi, yoqui-dza cutundi, datnundi, f. ca.

Fortaleçerse. yocuvuindaindi, yonacaha inindi, yonduvuindaindi

Fortaleçerse en el animo animarseconsolandose, yodzandenoo inin-di, yodzandesi inindi, yoquidzatnana inindi, yoquidzacanu inin-di, yoquidzayee inindi, f. cadz, yo-tniño canu inindi.

Fortuna buena. datu tahui.Fortuna buena tener. yosaha ñuhu

ñaha, yocaitahuindi.Fortuna mala. vide desdichado.

F. A N T E R.

Fragosa cosa . yyoyu yyo toto,yyocana.Fragoso camino. vide camino.

Fraile. dzutu sandidzo ñuhu. dzutuyy. dzutu yuq sancto Domingo,san francisco.

Fraile lego, dzutudzoondayu, dzutudzeque tinduu

Franco liberal. taydzaitaini. tay dzasaa ini, tay dzandasi ini, tay yoca-naini, tay yodzasa cahi, tayñadza-ha ini, tay ñacuiya, tay ñandii, taiñaquacu, tai yosinindahui ñaha.

Francamente . tnuhu dzacuta ini,tnuhudzasaa ini.

Franco priuilegiado. vide esento.Frangollar. yoquidzadzayundi, yo-

quidzandayendi.Frangollado asi. sanidzayu, sanicu-

folio 112v column 2

sanicuvuidzayu.Franja. huatu.Fregar. yonaqnindi. yosaundi, futu-

ro quu,Fregar entre las manos. yosauninon-

dahandi, f, quu, yosihindahandiyosihi nini, yosihi ninondahandifuturo. quhu

Fregar vna cosa con otra. yosaundaatnahandi, yonaquundaa tnahan-di. yosihindaa tnahandi.

Fregar mucho. yosaunihindi yosausaundi.

Fregarse. yosaundaandi, yonaquu-daandi, yosihindaandi.

Fregarse los dientes. yonacuhuandinohondi.

Fregarse el rostro con las manos.yosaundahandi nuu.

Freir. yodzachiyondi dzaha, yodzaquevuindi dzaha, yodzacaindi-dzaha, yochihindidzaha.

Freirse asi. yochiyodzaha.Frente. tnaa.Frente ancha. tnaacono, tnaa sica.Frente pequeña . tnaa cuite, tnaa

dzuchi.Frequentemente hazer algo. chito

ñuhu, dzonuu dzonuuchito chitosatucusatucu, chitoeechito nuhu

Freno para cauallo. caa saqueheyuhuidzu, caa sacoho yuhute.

Fresco, sasaa, sañuhuni, dzosaa ñu-huni.

Fresco pescado. tiyacandedzi, tiya-ca yehe.

Fresco por frio, huisi casi, huisi ñeñeFresco hazer asi. huisihuisi iñe, yñe

huisi, huisi.Fres-

folio 113r column 1

Fresco ayre. tachi cuiñe, tachi yohoFresco lugar de verdura. sa caa cuii,

saninduvui cuii.Fria cosa. sa huisi.Fria despues de caliente. sahuisi sa

nindico.Frio. huisi casi, huisi ñeñe coyo.Frio hazer. yyo huisi, iñe huisi, fut.

cuiñe, yocoocasi yocuvui huisi.Frio mucho hazer. yyohuisi yocu-

vui yyohuisi huisi casi casi, ñeñeñeñe.

Frio tener. yocuvui huisindi, yocu-vui casindi, yosihi casindi, futu-ro, cuvui.

Frio tener antes de la calentura. yototo casi. yosini huisindi, yondo-yo casindi. yonandequendi, yon-daandodzosatandi.

Frio salir de alguna parte . yondaicasi ñee, yondai casi nisinonininaha sindi casi.

Frisar como paño . yodzanananditnumidzoo, yodzananandi nuudzoo.

Frisado. sanidzanana tnumi nuudzoo.

Frisoles duchi.Frisoles quando empieçan a salir.

sichi, yucusichi.Frisoles crecer. yococo. yonoho,

yocuvui quaha.Frisoles hechar flores. yosaa yeye,

yosaaita.Frisoles con vaina. dichi.Frisoles grandes. duchi ñuhu duchi

nanu. ]Frisoles colorados. duchi tidzavui.Frisoles sembrar. yochidzondi duchi

folio 113r column 2

Frita cosa, vi. freir.Frontal. dzoo sacuita chiyo altar.Frontalera mayor. dzoo sacuita

tnaa chiyo.Frontaleras. dzoo sacuita dziñechi-

yo, dzoo coocuitadziñe chiyo,dzoo yo sacuita dziñe chiyo, fu-tu, qcuita. (hi.

Frontera, o delantera de casa. tnaa huahiFrontaro, vi. defrente.Fructa generalmente. cuihi, sahui-

dzi cuihi.Fructa tardia. cuihi yotuvui quai,

yocooquai, yocoo dzonduvui.Fructa temprana. cuihi yocoonaha

yocoodzina.Fructa de sarten. dzita huidzi nichi-

yodzaha, sa huidzi ñuñu, sahuidzinisivui ñuñu,

Fructa de corteza. cuihi yocachiñeecuihi sadzacuii dzoo.

Fructa montes, que no es de comercuihidzonahaca cuihi yoo sasi,cuihi huacai nuu.

Fructa vana, que no tiene nada. cui-hidzo yyuca.

Fructa verde, aun no de sazon. cuihisadza ñumaca

Fructa verde, aun no madura. cuihita cuchica.

Fructa seca como higos pasados .cuihi saniyechi, cuihi tnami, cui-hi niyechi tnami.

Fructa dar el arbol. yocoo cuihi yu-tnu, yocoo cuita yocoo quehe, yo-coo sa huidzi.

Fructa mucha dar el arbol. yocooyoquete sahuidzi yocatu, yocaisa huidzi sacuihi.

P Fru-

folio 113v column 1

Fructa madurar . yosichi, fu. cuchi,yoquaa.

Fructas de todo genero. dehenuucuihi cuihi dehe nuu dehendusi.

Fructuoso arbol. yyo yocoo cuihi,yutnu yocoo.

F. A N T E V.

Fuego. ñuhu.Fuego arder. vide, arder.Fuego pegar . yotaa ñuhundi,yochihindi ñuhu, yochidzondiñuhu, yo qnindi ñuhundi.

Fuego pegarse. yosicotnaha ñuhu,yosicoñuhu, fu cuico, yondavuan-daa ñuhu.

Fuelles para soplar. ñee tehui tachiñee tachi ñee sadzita tachi, ñeetehui ñuhu.

Fuelles tirar. vi. follar.Fuente de agua. sayocananduta.Fuente pequeña, dzoco.Fuente de la palma de la mano. inin

daha, yende inindaha.Fuente, plato grande, cohodzita ca-

nu, coho saha, coho cahi.Fuera de lugar. saquaha, yahi ychi,

saquaha nuu cahi.Fuera en el campo. cuhu sacaa sico

nuu ñuu, nitniño quaha siyo qua-ha siyo.

Fuera de aposento. satanama huahiFuera en poblado, cerca de casa.

nuu cahi, saisi huahi.Fuerça hazer a otro, y violencia. yo-

sacoondaa nihi ñahandi, fu. qcoovi. forçar.

Fuerça dehombre valiente. sandai

folio 113v column 2

sandatnu, dzehedzoco.Fuerças. sandai sandatnu.Fuerte ser . yyondatnundi, yyon-

daindi. (dzo.Fuerte ser. sandai sandatnu sandodzoFuerte hombre. tay yee, dodzo, da-

tnuyee ini, saha ini.Fuerte hombre, que no le duele el

açote. tay ñee dzitni, ñee dayeñeendacui.

Fuerte para soldados . huahi yecu,numayecu, yuhua yecu.

Fuero, por el lugar de la Iusticia. sasitasitnunita, sacoo tnuni tniño,sa sinocavua tniño, sa siyotnunitniño.

Funda de caliz. doho, tesitendaa,dziyundaa.

Funda de alguna cosa . itne sacohodzucu.

Fundar, poner fundamento. yodza-handi chiyo yodzamandi chiyon-di, yotniño sitendi, yotnaandi si-te, yodzacaindi site, yodzacaindiyuu saha,

Fundar, principiar alguna cosa. yo-chihi sahandi, yotasi sahandi, yo-dzacai sahandi.

Fundar el sermon sobre alguna au-toridad . yo tasi sahandi sahasi,yuhusi.

Fundador, como nuestro P. S. Do-mingo. yya nisai, nisaq ini yuqS. Domingo, yyanicoo cani yuqS. Domingo.

Fundir metales. yodzandutandi, yo-tevuindi caa yodzanoondi caa.

Furia, o furor. sadzaa ini, sasicuvui-dzaa ini.

Fu

folio 114r column 1

Furias del infierno. sasindoho anda-ya sa sinanindahui andaya, sando-ho sanani cuii.

Furioso de enojado. tay dzaa ini, taydzichi ini, tay yyo ini.

Furioso de locura. vi. loco.Fusta, specie de naue. tnundoo, si-

cayecu.Futuro. sadzoicacuvui, sadzoicaqui

tnaha sahuasi tnaha, sahuasin-didzo, sahuasi tavui, sadzoicahuasi.

G. A N T E A.

Gaçapo. idzo yeq.Gafo . tay yocuvui quahi cui-tno, tay cuitno, tay ni cuitnodaha.

Gaita. cutu ñee.Gaita, tañer. yotevuindicutu.Gajo de vbas. ee tetu daya yoho, ee

huatu, ee tende, eedzitni dayayoho.

Gajo de naranja. ee sañohotnaha.Gajo que sale de algo. sanicain-

daa, sayondicotnaha, sayotna-handaa.

Gajes. yahui sitay yoquidzatnañu.Gala, o galania. sasituvui huatu, sasi

tuvui huaha satuvui huico.Galan. tay tuvui huatu, tay tuvui

huaha, tay tuvuindandu, tay tu-vui huii.

Galana cosa, bien hecha. sanidzahahuiita, sanidzaha huayuta, sanicu-vui huii, sahuii sa huayu.

Galardonar el seruicio . yonaquaiinindi sita, yosinindahuiñahandita

folio 114r column 2

ta, yonatniño dzavundi sita, yo-natniño siñandi sita.

Galardonar la buena obra. yosinin-dahuiñahandi, fu. qni, yosahaña-handi, futuro. cuhua, yotniño ya-huindi.

Galapago. teyoo.Galera. tnundoo sica yecu.Galgo. teinandudzu, teinatnee idzo

teinayachi, teina saa.Gallina. teñoo.Gallina, paua. tiñoo ñehe tiñoo ina.Gallo. tiñoo, queteyee.Gallina de castilla. tiñoo yusi.Gallo de la tierra. tiñoo tnanu.Gallina ponedera. tiñoo yosaqnde-

vui.Gallinaza, estiercol de gallina. ye-

hui tiñoo.Gallinero. huahi tiñoo.Gallinero que las guarda. tay yon-

da catiñoo tay yondaa tiñoo, fu.cond. tay yondito tiñoo.

Gallillo, o campanilla. datu,Gana, vi. antojarse.Ganado menor. ticachi, tecachi

dziyu.Ganancia en el juego. dzuhua.Ganancia en el tracto . saquicodzo

sandai cata, sa caindaa.Ganancioso ser en tracto. yoquicodzo

sindi, yondai catasindi, yo-quindodzosindi, yosaa codzo sin-di, fu, caa. yocayasindi.

Ganapan , jornalero . tay situtatu,tai tatu, tay sanducutniño, taysaitniño, tay canundaha saha.

Ganar en juego. yosaidzuhuandi,fu. quai, yodzayusindi.

P 2 Ga-

folio 114v column 1

Ganar el vno va vez y el otro otra.yodzayusitnaha, yosaidzuhua-tnahandi.

Ganar conquistando. yosamindi ñuufutu. cami. yochihinduvua ñuhu,yodzacuidzondi yucu.

Ganar sueldo. yonihi yahuindi, yo-sai yahuindi, f. quay.

Ganar por la mano. dzinacayosa-handi, yosahanuundi. f. qhu.

Ganar indulgencia, datu yocaindi,dahuindatu yosaindi, f. quai, yoni-hinditahuindatu, yodzasayya.Papa.

Gangoso. tay cahadzitni, tay cahañama, tay cahachitu.

Gangoso hablar. yocahadzitnindi,yocaha ñamandi, yocaha chitundi.

Gancho de pastor. tatnudzini ti-cuiye.

Ganso. dzata nano, tiñoonduta,Gañan que ara. tay situ itu.Ganzua. caa ñena, caacuina, caa hui-

si, caa dzuhu.Gañir el perro. yondayute.Gañir como el niño que se le va la

madre, yondayundaa ñahasi, yo-sacundaañahasi, f. quacu.

Garañon cauallo. ydzu ysacuiñe, fu-turo, qcuiñe, quetedzutu queteyocuvuitata, queteyodzahatata,quete yondacatata, queteyodza-quadzaya, queteyodzacacatata.

Garañon hechar . yodzaqcuiñendiidzu.

Garabato . dzeñe, dzeñe caa, caatecuiye.

Garça blanca. dzami.Garça parda. dzamicuinda

folio 114v column 2

Garços ojos. tenuu yaca, tenuudziñu.

Garço de ojos . tay nuu yaca, taynuu dziñu.

Garçota. tnumidzami, tnumi yo-dzo, yodzodzami.

Garfio . caa nnu yaqua, caa nuu ti-cuiye dzeñe nuu yaqua, caa te-cuiye.

Garfio hechar o meter. yochihindicaa yaqua.

Garfio tirar del. yodzitandi caayaqua.

Gargajear . yocanadzuqndi, yona-qnadzuqndi, yocadadzayudzu-qndi.

Gargajo. dzayu, dzee, sacanadzuq.Garganta. dzuq.Gargarismo. yucu naqni yuhu, yu-

cunachi yuyucunachihi yuhu.Gargarismo hazer . yonachihi yu-

hundi, yonaquindi yucu yuhundi,yonachiyundi yucudzuqndi, yo-natniñondiduta dzuqndi, yodzaqueteninondiduta dzuqndi, yo-dzacai nuundidutadzuqndi.

Garguero. tiqyoo, sanatnanu ninoteq yoo.

Garrapata. tiyucu ydzu.Garrocha. duvua qni idzundeque,

duvuayodzacai idzu.Garroba, o algarroba. dichindaya.Garrote. yutnu ticoo.Garuanço. duchi, duchi tinduu.Gastar la hazienda bien . yodzan-

dehe ninondi, yodzaqui ñuhun-di, yosaindaandi, futuro, quai, yo-quidzaquachindi, futu. cadz. yo-saininondi.

Gastar

folio 115r column 1

Gastar mal la hazienda . yodzande-he cahandi, yodzandehe dzanan-di, yoquidzaquachi nahandi, yo-dzandehedzicondi.

Gastar como quiera, yodzandehen-di, yodzaqndehendi, yodzaqni-ñuhundi, yoquidzaquachindi, fu-tu, cadz.

Gastarse algo, como de cosas discre-tas, yondehe, yosandehe, futuro,quedeh.

Gastarse cosa continua, yonee.Gastarse como la reja de arar, yoyu-

cuyonee,Gastarse dinero, empleandose, yo-

cuvui quachi, yosita, fu, cuita, yo-siniñuhu, fu. qni.

Gastar demasiado, yodzasadzanan-di, yosahadzanandi, fu. cuhua, yo-dzandehenahandi

Gastarse la pintura cayendose, yon-duchi nuusi, yana ñañe nuusi, yon-doyondita nuusi.

Gato. ñaña, quetecau, misto.Gato montes. ñaña ydzo,Gato, otro monteso ñuu cuii,Gatear, yosaandi nama. fu, caandi,

yosaandi yutnu.Gatear, andar agatas, yosicanda-

yendi, l, dahandi,Gauilan, dziña,Gauilla, vide, manojo.

G. A N T E E.

Geminos hermanos. ñani te-tnehe.Gemir. yotnanandi, yondayun-di, ñoho siña dzuqndi, yotnana

folio 115r column 2

huisindigemir al gemido de otro. yotnahan-

di sihita, yotnana tnahandi, yo-tnana sihindita, dasihindi yotna-na, dandehendi yotnana yondayu

genealogia o generacion. sasicacudzini toto deye, saha toto huasisayocacu sayoquevui

generacion linage. yaa tnuhu, duhusandu.

generacion venidera. sadzoica ca-cu, sadzoicahuasi.

general. nee caandu, nee caa nee isineenducaa.

generalmente todos hazen esto.nee caandu yoquidzatadzavua.

generoso de buen linaje. toho, to-hondaa, dzaya yya

genero de qualquier cosa o espe-cie. sanina nina nicacu, sinina ni-na tata, sanicacu nina nina sa-quaa quaanicacu, sadzeedzeenicacu.

gente o gentio. tay ñuu, tayndahi,ñandahi.

gente rrecogida de diuersas par-tes. tay nituhua ñuu, tay niqui-dza ñuu, tay huasi quevui ñuu.

gente de mi casa y familia. tay sicanuundi, tay sica huahindi, tai ye-hetnahahuahindi, tai yoditohua-hindi, tay sinoquachi huahindi,

gentil cosa de gentiles. sanicaa ñuusanaha, saniquidzata ñuu sanahasaniquidza tay ñanisinindisa du-dzundios.

gentil hombre, o hermosa muger.cay caa huii. caa huayu, caatohocaa huatu, caa yuhu nuu, nee

P 3 nisino

folio 115v column 1

nisino nee nisino huii caa, tayhuii.

Gesto. nuu.Gentilmente. tnuhu huii, tnuhun-

daa huii, tnuhundaa huayu tnu-hudaatoho, tnuhu isindaa yuhunuu.

Gestos hazer. yoquidzandico yuhun-di, yocoyo yuhundi yonadzihi yu-hundi dzitnindi, yodzadaanduuyuhundi dehe nuu dehendusi, yo-quidza nuundi dehe nuu yoqui-dza yuhundi.

G A N T E I.

Gigante. tay dzuq, tay cani, tayhuanda, tay canda.Ginete. tay tuhua codzoidzu,tay tuhuadza conoidzu, tay sinidzacaca cauallo.

Girifalte. dziña coco, sasa, disiyuchi.

Giron de vestidura. dzooninucuinidzoo nindaa nuu dzoo nindaa ni-ni, dzoo nisaa nuu, dzoo nisacootnaha.

Giron poner. yochihindidzoo, yo-nacani ninindi dzoo yodzandaanuundidzoo.

G. A N T E L.

Gloria de los Sanctos. sacuvui-dzee ini sacuvui huatu ini, sa-canda sadzee sadzico sani nu-coo yucu sani nucoo tetu, saninucoo nuni, dehe sa huaha ande-vui nuu nisandehe nisatuhu sa-

folio 115v column 2

sahuaha sadzico,Gloria vana. sacuvuitachi, sacuvui

huata, sadzohuisica yocuvui-dzico ini, sadzotnunica cuvui-dzee ini.

gloriarse de algun bien. yonacachiñuhundi, yonacachi huicondi, yo-nacachicoondi, yonasaainid.

gloriarse vanamente, vi. alabarse.glorificar, dar la gloria a otro. yo-

quidza canu ñahandi, fu. cadz. yo-chihindudzudzicoñahandi, yochi-dzo huidzo ñahandi, yochidzoni-no ñahandi, yoquidzuq ñahandi. fu-tu. cadz.

glossar alguna cosa declarandola.yocachindaandi, yocachicasindi,yocachi mihindi, yocachi tnuhudaandi.

glossa de obra. sacachindaa sacachicasi sacachi cuite.

gloton. vi. comedor.glotonear. yosasicahindi, yocuvuin-

dasandi, yocuvui cavuiyo.

G. A N T E O.

Golfo de mar. duta ñasino sahaduta cono.Golondrina, tedzico.

Goloso. tay tende, tay too, tay da-tni ini, tay dzo nanica sasi.

goloso que todo le sabe bien. tay yu-huaque, tay yuhu too, tay yuhuadzi tay yuhucuihi tayyuhuana.

golosinear, andar comiendo a escon-didas, yocuvui quayendi, yosasiyuhundi, yosasiquayendi.

golpes dar en los pechos, como quandodo

folio 116r column 1

do dizen Sanctos. yotniño siquin-di dica.

Golpear con el puño cerrado. yochi-dzo siquindi, yosasasiquindi, yo-dzacatnendi, fu. casa.

golpes dar con los pies haziendo rui-do. yosasa sahandi, yodzacatnendi

golpes dar como quiera. yodzaca tnendi.golpe asi, sayocatne, sayonehe.golpear dando en tabla . yodzaca-

sandi, yodzacasandodzondi, yo-dzacandandi.

golpe darse en la cabeça topando enalgo. yosaaquehedzinindi, yosaachihidzinindi, fut. caa, yosaquaadzinindi, fu. qquaa.

goma de arboles. dzusa dzee yutnugoma negra que maxcan las Indias

que llaman chapopotle, tatayu-chi, dzusa yehui.

gomitar, vi. vomitar.gomito, lo que se hecha. sa nindusa

dzusa.gorda cosa. sacanu.gordura. dzaha.gorgear las aues . yocahate, yocu-

vui huaa te, yondayu yosacute,fu. quacu.

gorgear vno de muy contento. yo-saa yondasindi, sanduvui huatuinindi.

gorgojo. tiquedze.gorgoritas hazer la vasija quando sa

can agua, yocandenino, yocandani-no, yocanaquete, yocaiquete.

gorrion. tidzihigota. yuyu.gotas caer de texado, quando se

folio 116r column 2

llueue la casa. ynditacandeduta,f. cundita, ynditasihinduta, yocoocavuanduta, yocoyonduta.

gotas pequeñas caer quando quierellouar. yoquindavuadzavui.

gotas grandes caer quando llueue.yoquicasa dzavui, yosasadzavui,futu. casa.

gota a gota destilar. yotoonduta, yo-coyonduta, ee yuyu vvui yuyu.

gota coral . quahi sihi yehe, quahinaa ini, quahidzahui ini.

gota artetica . quahi tahui yeque,quahi ñuhu ñoho maa yeque qua-hi ñuhu, ñoho yuhu, l. yeheyuhu.

gotoso de pies . tay ñoho quahi ñu-hu saha, l. yondaa saha.

gotera. sasihi huahi,gotear. yosihi huahi.gouernar como Rey. yocuvui nuun-

di, yotnee yondadziñahandi, yon-duvui yondecañahandi, yodzaque -te yodzadzahui ñahandi, yocuvuidzinindi, yocuvui dzitundi, ñohon-di ñuu, yondadzindi tayu.

gouernar como gouernador. yota-sindi tniño, yosinotasindi tniño.

gouernador . tay yocuvui nuu, tayyotasi tniño, tay yondadzi tayu.

gouernalle de nauio . yutnu saqhuhuatu tnundoo.

gozarse de algo. yonduvuihuatuinindi, yonasaa inindi, yonaquaiinindi.

gozar de cosas delicadas. yosai ca-tandi, yosai quahandi, fu. quai, yo-dzandesi inindi yotuvuininondiquaha. (dos.

gozar de Dios como ser bienauenturadosP 4 yo-

folio 116v column 1

yonacotondi nanandios . yocu-vuinditandi sindios.

Gozarse como quiera. yocuvuidze-e inindi, yocuvui huatu inindi.

Gozarse mucho por cobrar lo per-dido. yonacoosindi, yonduvuihuatuinindi.

Goznes. caayonucoho tnaha, caayehendicotnaha.

Gozque, perrillo. ynaquachi.

G. A N T E R.

Gracia o hermosura . sacuvuihuii satuvui huii, satuvui hua-yu, satuvui huaha, satuvuique-ye, satuvuindoo.

Gracia tener asi. yyohuiindi, yyoni-nandi, yotuvui huiidi, yyohua-yundi.

Graciosamente. tnuhu huii, tnuhun-doo tnuhu nina.

Gracioso asi. tay huii, tay caa huii,tay caa huayu.

Graciosamente hablar. yocahadzi-condi, yocaha huiindi, ñayehe ñayuhua yocahandi, ñayosaquen-dudzundi.

Gracias dar. yoncachindahuindi,yocachi huahandi yonacahanda-huindi, yocahamanindi yocaha-dudzundi, yonatuvui huatusin-di nuuta, yonatuvuindahuisindinuuta.

Gracia o merced. tahui. sacaitahui,sanihitahui.

Grada. diyo.Grada agrada. eendiyo eendiyo.Graduar. yotnino ñahandi siñadichi

folio 116v column 2

Graduado tay nisacoho siñandichitay nisaa siñadichi.

Grado de parentesco. ee toto eedziniGraja. ticaca.Grama yerua . ita datnu, ita ñee,

yta yuu.Grana. duq.Grana color afinada. ñoho.Grano de semilla. diq.Granada. didzi.Granado arbol. yutnudedzi.Granças de trigo. nuni idzaca mihi

nuni yehe mihi nuni nicaicoo mi-hi nuni castilla.

Grande cosa. sacanu sananu, saquahaGrande en edad. sanaha yyota, sa-

naha ñuu saqua quanu yatata.Grandes muchachos . tay quaha,

tay saquaha.Grande en palabras . tay canindu-

dzu, tay caha cani, tay caha ñeeGrande en hecho . tay quidzacahi,

tay quidza yyocahi, taychidzucahi sani quidzata, yyocanu sa-niquedzata.

Grande de coraçon . tay canuini,tay cutuini, tay saha ini, tay huayini, tay yee ini.

Grande de cuerpo. tay dzuq.Grande hazerse. yocuvuidzuqdi, yo-

cuvui canundi.Grande pena tener. yosacuiñe inin-

di, yositaini, f. cuta. Granillo de vbas. inindaya deqdaya.Granizo mediano. ñeñe.Granizo menudo yusi.Granizo grande. yuu.Granizar. yocoo ñeñe, yuu, yusi yo-

coodzavui ñeñe.Gra-

folio 117r column 1

Grano. deye.Grano de sal. ñee tecuvua.Grano de maiz. eedoco, eenuni.Grano de algun razimo. ee daya yo-

ho, eedzeeni, eetinduu, daya yo-ho, ee ñuhunidaya.

grano de oro. ñuhundocodziñu-huquaa.

grassa por grossura. dzaha.granjero . tuhua saquidzandahui,

tay sinitnuhuquidzandahui.granjear, yoquidzanda huindi, fu-

tu. cadz.grasiento, lleno de grassa. tay yon-

dichidzaha, yondaha dzaha, ni-saa nuudzaha, tay yocatudzaha.

grassa tener el caldo . ñoho tnaha-dzaha, nicai tnahadzaha,

gratificar. yonaquai inindi sita, yo-caha manindi

graue cosa pesada. huay.graue persona de autoridad. tay ye-

he ñuhu, tay yehedzico, yehendu-dzu. tay yyo.

grasnar el anfar. yondayudzatananu.

greda. ñuhu nama, ñuhuquedze,grieta delos pies. sayosañu saha, sa

tahui saha sacuvui tetahui saha,sayondata saha.

grillo. ticodzo.grillos, prision. caa sacoho saha, caa

ñoho saha.grillos tener. ñoho caa saha.grillos poner . yotniñondi caa

saha.gritar . yocanasiindi, yocana-

saandi.gritar con gemido yondayusaandi

folio 117r column 2

di, yondayuyehendi, yondayuhuayndi.

grosura. dzaha.grorura, la comida de sabado. site.gruesa cosa. coco.grulla. dzutu yuta.gruñir el puerco. yondayute. yon-

dayudzitnite.gruñir el hombre. yocahasaandi,

yocana yocasindi.

G. A N T E V.

Guacamaya tehuaco.guacamaya verde. tevuasa.guardasiones, vi. esposas.

guay, interiection. dahui nicuvui,dahui nisino, vhui nicuvui.

guayas, canto de dolor. yaasacu,yaadzinda, yaadayu yaacoyo.

guayar, dezir guayas . yosai ñuhu,yosai quacandi, fut. quay yoca-chi ñuhu, yocachi quacandi.

guarda, la persona que guarda.tay yondaa tay yondito, tayñoho.

guayacan. yutnui tandaha.guante. ñee sacuinondaha, ñee si-

cuinondaha.guardar generalmente, yonai hua-

handi, fu, conai.guardar en lugar. yotasi huahandi,

yotniño huahandi, yochihi hua-handi, yosani huahandi, futuro.cani.

guardar fiesta. yosaidzohondi, yo-sai yyndi, futu. quay, yondaandiquevui, fu, cond.

guardar hazienda, mirando no lahur-

folio 117v column 1

hurten. yotniño nuundi, ñohonuundi.

Guardar ganado. yondacandi tica-chi, yonditondi. yondaandite, f.candaca, f. condit, f. condaa.

guarda o guardador de ganado. taiyondaca ticachi. con los demas.

guardar casa o heredad. yondaandiñohondi, yonditondi itu huahi.

guardarse recatarse. yosica tuhuan-di, f. caca, yonditotuhuandi, fu.condit, yyo tuhuandi, f. coo.

guardar secreto. yosadzi nino inin-di, f. quadz, ñoho ini, f. coho.

guardador de secreto. tai yosadzi-nino ini, tai yehe catnu yuhu, taiyondiyu yuhu, tay cutu ini, cu-tu yuhu.

guardar la honra a otro . yondacañuhu coondita, yondaca hui-indita.

guardar algo a otro para quandovenga, como cosa de comer. yon-daitasindi sita, yodzandoondi si-ta, yocaitasindi.

guardar algo a otro . yondaandi si-ta, yotasi huahandi sita, yonachi-hi huahandi sita.

guardara alguno mirando siemprepor el, no le perdiendo de vista.yondi tondi, yonanindita, ñohocutu ñohodzuhua nuundita, ño-ho nuundita.

guardar mandamientos . yonai hua-handi, f, conay, yosaindaandi.

guardar en el coraçon las palabras.yotniño siña inindi, yotniñon-di candi.

guardar la vista. yocoonai nuundi,

folio 117v column 2

yotavuindi nuundi.guarecerse del aguacero. yosinon-

di dazvui, f. cono, yotavui inindiyocacundi dzavui.

guarecerse en guarida. yotavuiinindi nisino nicacundi.

guarnecer. yoquidza huiindi, yo-quidza huatundi, f. cadza, yonda-dza cutundi, yonadzacutundi,yondadza huatundi.

guarnicion de gente. ee sichi yecu,ee ichi yecu.

guarnecer fortaleza en edificio. yon-dadza huahandi, huahiyecu, yon-dadza cutundi, yonacanindi hua-hi yecu.

guarnecer de gente para la guerra.yosaqndiyecu, f. caq, yotasinditniño yecu.

guarnecer fortaleza proueyendode bastimentos. yotasi yuhundi,yotasisiyondi yuchi tuq ya-handuta.

guarnicion de cauallo. sasinduvuicutuidzu

guedija o vedija de cabellos . idzitendichi, idzi tequi, idzitecondoydzi techihi.

guedija rebuelta enmarañada. idzitetaca.

guero huebo. devui nitevui, nitayudevui nisaha, devui nicuvuin-duta.

guerra. yecu tnañu.guerra hazer vide batalla.guardoso que mira que nada se pi-

erda. tay tniño nuu, tay ñohotai yodzacai nuu.

guia. tai yndodzo nuu, taiyodzonuu,

folio 118r column 1

nuu. tay quaha nuu.Guiar a otro. yndodzo nuundi sita

f. cuindod, yodzo nuundi, f. codzoyochidzo nuundi, quaha nuundi

guijarro. yuu ñoho yuta, toto ño-ho yutu.

guindar. yosatacaa ñahandi, f. cata.guindarse yocoo cuita caandi.guirnalda de flores. ytadzini,

ita siya.guirnalda poner en la cabeça. yo-

tniñondi itadzini, yodza cuiyan-di ita, yochidzondiita, yodzaca-andi ita siyadzini.

guirnalda para el cuello . itaconda-cu, yta quacu.

guirnalda larga puesta de lado co-mo la estola del diacono. itaco-ho nano, itatniño nano.

guindo. tnundaya.guinda la fructa. daya.guiñar del ojo. yoquidzi nuundi, si-

cotniñondi nuuta. yosani nuun-di, f. quani. yonaquani quachindi

guisar de comer. yoquidza huahan-di sacasi, f. cadz, yondadza huahan-di sacasi, yochihindidayu, yodzan-da huahandi dayu.

guisada comida. dayu nicuvui hua-ha, dayunichiyo nindahu.

gula. sacasi yyo, sacasindehui, sacasinana, sacasi cahi.

gusano. tindacu.gusano de madera. ticoo yutnu.gusano poçoñoso. tedzina.gustar cosas de comer. yosito tnunin-

di, f. coto. yonayuhuitnunindi,yochihi yuhundi, yosasitnunin-di, f. casi.

folio 118r column 2

gusto. sasito tnuni, sayuhuitnuni sachihi yuhu.

gustosa cosa. saadzi, sasaha dzico,sahuidzi,

gustar de lo que se come. dzico yo-saindi, f. quai, yosaindidzico.

H. A N T E A.

Hablar, yocahandi.Hablar respondiendo a otro,yocana cachindi.

Hablar rezio. yocana tachindi, yo-cana cahandi.

Hablar roncamente yocaha nañayocahandadzindi, yocuvuinda-dzi dzuqndi, yocadzi dzuqndiyocahandi.

Hablar baxo yocahandatnendi,yocaha ninondi, yocahadatnetneendi

Hablar baxo como entre dientes.yocaha cayandi, yocahayaa yaayaa yocahandi, yocaha quaindi.

Hablar con rreuerencia. yosaidza-handi, yocaha quaindi, yocahayehe ñuhu huiindi.

Hablar a la oreja. yocaha ninonditutnuta.

Hablar al coraçon persuadiendoalgo. yodza cahandi inita, yodzacuvuindi inita, yodza canacu-vuindi inita.

Hablar de gracia componiendo desu cabeça. yocaha tnuhundi, dzoyosaica inindi yocahandi, yoca-hadzahandi, yocaha yaandi,

Hablar entre otros. yocaha ninon-di sihita, yocaha ninotnahandi,

sihi-

folio 118v column 1

sihita, yotniño tnahandudzudisihita.

Hablar con enojo. yocaha satundiyocaha dzichindi, yocaha saandiyocaha quete, yocahayyo yoca-hadzaa yocahanihindi.

Hablar con prudencia. yocaha tu-huandi, yocahandichindi, yoca-ha yehe tnuni inindi.

Hablar pausadamente, dzoquahadzoquaha yocahandi, dzo nanodzonano yocahandi, yta itani yo-cahandi, huasi huasini yocahan-di, quai quai yocahandi

Hablar desatinadamente que no seperciue lo que se dize. yoñoo ni-no yuhundi, yocahadzanandi ñacuvui tnuni yocahandi ñasacoocasi yocahandi.

Hablar con otro. yocahandi sihita.Hablar vno por todos. yocachi, ca-

nundi, sahata.Hablar elegantemente. yocahato-

ho, yocaha huiindi huayu.Hablarse al oydo el vno al otro. yo-

caha nino dzoho tnahata.Hablar vanamente. dzohuisicadzo

tnunica, yocahandi yocaha nu-mi yocaha nahandi.

Hablar cosas altas. yocahandichi,yocaha casindi, dasininondichin-di. yocahuindichindi.

hablar burlando. dzeque yocahan-di. yocaha dzequendi, yocaha si-sindi, yocahayechindi, yocahaca-huindi, yodzaca ninodzequendi,yotniño tnahadzequendi.

Hablar llanamente sin mezcla. yo-dzaqtnaha huatundi. yehe tna-

folio 118v column 2

tnaha huii, yocahandi, yehe tnahayehe toto yocahandi yehendasiyehendahui yocahandi, caandu-vui caatnaha yocahandi, caa to-to yocahandi.

Hablar con soberuia. yocaha ni-nondi, yocaha tachindi, yocaha-dzinindi, yocaha dzicondi.

Hablar torpezas. yocaha caha nican-di, yocaha quadzandi, yocaha ta-quedzindi, yocahatecatandi.

Hablar por cumplimienco. yocahahuiindi, yocaha huitandi, yocahahuidzindi, ñoho maa ynindi da-yocaha hoo candi.

Hablar adulando. yocahahuidzin-di, yocaha huatandi yocaha ta-chindi.

Hablar fuera de proposito . yo-caha nahondi, yocaha huadze-vuindi.

Hablar despidiendose para nuncamas verse. yocahandayundi, yon-daqndayunti nuuta, yocahanda-yundi yonayuhuidayundi.

Hablar a otro. yocahandi sita.Hablar mucho. yocaha ñee, yocaha

cani, yehendico yocahandi, yyoyosaquehendico yocahandi, yo-sandiconino yocahandi.

Hablar por otro. vide enteruenir.Hablar mal de otros. yocachindi sa

ña huahasita.Hablar con otro palabras afren-

tosas:yodzayevuitnahandi, yo-dzaquadzu tnahandi, yocaha ye-chi sitnahandi.

Hablar consejas. yocachindi tnuhuchidzu, yocanindi tnuhuchidzu,

yotna

folio 119r column 1

yotnaindi tnuhuchidzu.Hablar contra otro. yocachindisita

yocachindi tnuhuta.Hablar malcriado. yocahayucun-

di, yocahandidzondi, yocahayu-hundi, yocahayuhu nuundi, yo-cahanihindi.

Hablar de papo. yocaha dzuqchitun-di, yocaha yuhu chitundi

Hablar atreuidamente. yocahaye-vuindi, yocahaquadzundi, yoca-handaa.

Hablar alto. yocaha saandi, yocahan-dai, yocaha dasandi.

Hablar congruo. yocaha huii yoca-ha nanindi.

Hablar sin orden ni concierto. yo-caha nahandi, yocahavuadzevuin-di yocahandehuindi.

Hablar en otro lenguaje. tucudza-ha yocahandi, dzotucucadudzuyocahandi.

Hablar cortamente atajandose. dzonicanacanucainindisayocahandi,dzo yoquindi yucandudzu.

Hablar adonde no me llaman. huasicaha nino inindi.

Hablar desatinos. yocaha nahandi,yocaha nahondi.

Haca, cauallo. huatu, cuite.Haz. nuu.Haz, o haze. eenuni ee numi, eetneeHazina de gauillas, o leña . eenuni

ee numi tnundaya yoho, l. tu-tnu ni sanihuiita, nicoto huiita,ni sacoo huii.

Hacha para cortar lena . caa tahuiyutnu, caa sanda yutnu.

Hacha, antorcha. ite ñuma canu,

folio 119r column 2

ytenuma yondiyodaa tnaha, iteñuma niuduvui yoho, yte ñu-mayondiyo ite ñuma yosiyondaatnaha.

Hado o ventura. datu ñuhu sindi,datundi, tahuindatundi.

Halagar. yonacahandahuindi, yo-nacahaquaidi, yonayuhuindahu-indi, yonacoyondidzinita.

Halagar al niño trayendole la manoen la cabeca. yoyocondi dzinita,yotneendidzinita.

Halagando atraer. yodzaquay yu-hu ñahandi, yodzacuvui iniñahan-di, yodzacahainiñahandi, yodzaquaa iniñahandi, yodzatnee ini-ñahandi, yodzacuico iniñahandiyodzasaa yodzandeca iniñahandi

Halcon. sasa.Halconero. tai yodza quanu sasa.Haldas de vestidura. dzoo nitanda

cuta, yuhudzono.Haldas que arrastran . dzono cahi

yocoo cuico, dzoo cahi sasicañu-hu, dzoo cahi.

Haldas de cierra. saha yucu sayehenahitnaha yucu, sayehendicotna-ha yucu.

Hallar algo de presto. daitani yonaquindi, daytanininatuvui. daque-yenidanditaninina quindi, yonanihindi, yonaquaindi.

Hallarse bien en alguna parte. yo-caandi.

Hallarse bien vbique; neenducaa yo-tuvui huatuini nee caandu yo-caandi.

Hallarse atajado y sin remedio enalguna aflicion . ñahuisi cuvui

du-

folio 119v column 1

ducutnani inindi, ñani huisidza-vuacuvui, ñacuvuitnuni sacadzan-di, huadzacuvui tnuni qhu, hua-nihiini dzavua cadzandi, ñatuvuidzavua cadzandi.

Hallarse bien con alguno. yocaan-di sihita, yosico inindita. futuro.cuico.

Hallarse burlado. yosiyondi.Hallar lo perdido. yonanihindi,

yonacahindi, yondacundita sin-di, yonacuvui yonaquindi.

Hallarse burlado. yocuvuidzequequanindi.

Hallar lo que buscaua para com-prarlo. yonanihindi, yocacun-dita sindi.

Hallarse bien dispuesto. yotuvuihuatusindi, yotuvui huaha sindi.

Hambre auer. yosañu nuu yuq, yosi-noñumi, yosino quesi ñuu yuq, yosi-no caniquandii. vi. auer hambre.

Hambre asi. tnamandahui.Hambre vide auer hambre.Hambrear sin poderse hartar . ña

yondate, ñayondico ini yococoñuhundi yococondaa yococo sa-tu yococo yoyechi yococo vhuiñuhundi.

Hambre tener de alguna cosa. yo-cocoyo yechindi, yocanacatnetnee yuinindi, yocatneyocayuinindi.

Hanega. tnundoo cuhua.Hao. dzi.Haragan. tay cudzi, tay cundu, vi-

de floxo.Harda o hardilla, quaño.Harina. yuchi.

folio 119v column 2

Harina la flor . yuchindoo, yu-chi nina.

Harina muy molida. yuchindihi.yuchinicuvuindihi.

Harina frangollada . yuchidzayuyuchindoco, yochisañe, yuchi-dzo neeca.

Harnero . tesite teyehui yodza-cai nuni.

Harona bestia. quete huasi, quete-dzusa, quetecudzi, quete tnanaini, quete huai . lo mesmo parahombres.

harrear cauallos. yodzacande yu-hundi, yodzacacandite, yodza-cahandite.

Harriero . tai yondaca idzu cuica,tai yonadza cutu ydzucuica.

Harpa. ñuu yoho.Harpa tañer. yosadzindi, yodzaqua-

cundi ñuu yoho.Harpar cortar por muchas partes.

yodzee quachi yosanda quachi,f. canda, yotniñoyuchi quachidi

Harpon. duvuacaa dzeñe, duvuan-diye, duvua, duvua yondecoho-tnee, duvua decoho nai.

Hartarse. yondahainindi, yonduvui-huatu inindi.

Hartar a otro . yodzandaha iniña-handi, yondadza huatu iniñahandi.

Hartarse mas de lo necessario. yon-daha yee inindi, yondaha nanainindi, yochituyee chisindi, chi-tudzehechisi yonanacasadzuqdi.

Hartarse con hastio. yondehui inin-di sacasi, yoquidehui inidi sacasiyondehuindaa inindi sacasi, yo-cuvui quene inindi sacasi, yosa-

codzo

folio 120r column 1

codzo inindi sacasi.Hartar como Dios en el cielo a los

bienauenturados. yodzaquaha-ya yodzachituya animas nee cu-tusa huaha sadzico.

Hasta, prepocicion. dandu dzoqua-ha, needzavua, dandudzavua,dadzavua quanda.

Hasta tantos seran. respondiendo.quandadzavua nasino canu, dzoquaha dadzavua nasaa canu.

Hasta dentro en el coraçon. damaainindi.

Hasta donde preguntando . man-daa nani, nandaa mihi, nananinandaa nandaa cuite.

Hasta quando. nadzavuaca nanidza-ha quevui, nananica.

Hasta quando as de andar en pecca-dos. nanidzaha quevui condihiconañundo quachi, nadzavuacan-do candainindo quachi, nanidza-ha quevui cadzando quachi, man-daa naniqsaa sayodzatevuindonadzavuaca.

Hasta aqui señalando. nani yaha, na-ni yya, dayaha.

Hasta aculla, dayuqua.Hasta agora señalando tiempo pa-

ssado. saneendu huitna, saneenduhuasi neendu huasi cana huasi,dandu huitna, neendusacana totoquevui cuiya neendu niquisindosaneendu niquisindo, sayehetna-ha huisi, saneendu quacai neen-du sacana saquesi.

Hasta alli pudo llegar, encareciendoalguna cosa, sadzevuindudzavuani-sino cavua, nisinondita nisinocuisi.

folio 120r column 2

hasta alli llego e hizo puncto. statussupositionis, sadzevuindudza-vua nitacusita nisinita.

hasta el cielo. danduandevui.hasta ay, a donde tu estas . nani say-

yondo, nani yyondo.hasta alli no mas. nee dzavuanica,

nanidzavua nica nanidzavua yu-qua.

hasta mañana. dayutnaa, dandu-yutnaa.

hastio tener. vi. ascohataca para mecer . ticadze yutnu

tecadzi canu.hato de ouejas. ee sichi, ee tacatica-

chi, ee cahite.haua. duchi, nanu, duchi nono.hauar. itunduchi.haua de bestias que sale en la boca.

tenduchi danda ydzu yocanayu-hute, tendichi yocana yuhute,

haz. nuu.haz, por batalla ordenada . ee sito

nuu yecu, eesichi nuu yecu.hazalejas, paño de manos. dzoo na

cuhuandaha.hazaña. sa cáda, sa saitnuhu, sanaai

ni sachidzu sa yyo.hazañoso. tay quidzasacánda, con

los demas.hazaña de varon esforçado. sasitay

yee ini, sasitaindodzo,hazer algo. yoquidzandi, yoquidza

huahandi, f. cadz. yodzahandi.hazer algo de proposito. yoquidza

cata inindi, fu, cadz. dzo yoqui-dzacataini, dzo inicandi, yoqui-dzandi, yotniño inicandi, dzo ñohoinindi yoquidzandi.

hazer

folio 120v column 1

Hazer burla de otro. yosini yechin-di, yosinisisi ñahandi. f. qni, yodzadzeque ñahandi, yosaa quehen-dita, f. caa,

Hazer obra hasta el cabo . videacabar.

Hazerse algo. yocuvui.Hazerse de rogar. yodzacoondi, yo-

dzacoo ñuhundi, yosinicanundiyoquidza yahuindi, yoquidza que-te inindi, f. cadza. yoquidza cuihi.

Hazer pedaços algo. yoquidza qua-chindi, f. cadz, yotahuiquachindi

Hazer creer algo. yodzaqnindi-saini ñahandi, yoquidzandisa iniñahandi, yodzasino iniñahandi.yodza sinondisa iniñahandi, yo-nahandi sandi nuuta.

Hazer tortillas. yotaandidzita, yo-catundidzita.

Hazer reyr a otros. yodzaquacuña-handi, yonducudzequendi, yoca-chinditnuhudzeque, yodzadzeeiniñahandi.

Hazer reuerencia. yocootniño siten-di, yosanusitendi, f. canu, yochihiteye sahandi.

Hazerse avn cabo apartandose. yo-sico cuiñendi, yoscuiñendahan-di, f. qcuin.

Hazer dos partes el sermon. yo-sanudzavuandi, yosandadzavuayosanda ninondi, f. canda.

Hazerse amigos los discordes. yo-naquai inisitnaha v. reconciliarse.

Hazerlo posible en algun negocio.nindehe nituhu nicacundita ni-cacucavua niqiuidzand, dehenuudehendusi nidzatnani inindi.

folio 120v column 2

Hazerse de la parcialidad de otro.yosaquehe tnahandi sihita yosa-coo tnahandi, f. qcoo.

Hazer mentiroso al que dize la ver-dad. yoquidzayetendi dudzuta,yodzayetendi, dudzuta, yodzanuu cuvuindi dudzuta.

Hazer saber algo a alguno dandoleauiso. yodzaqnindi yodzaqnitnuhundi, yotniñonaha ñahandiyodza tacutnuhundi.

Hazerse hombre en prudencia. yo-cuvui nisanu inindi, yocuvui ta-cu inindi.

Hazer pucheritos el niño para llo-rar. yonacoyo yuhusi, yondaan-duu yuhusi, yoquidzadzindayuhusi.

Hazer algo dentro de si como pen-sar y tractar . ñohocuvuiinindi,ñoho tadziinindi, ñohocaha inin-di, f. coho.

Hazer ramilletes de rosas. yosanin-di ita, yotaandiita.

Hazer vna cosa mas rezia. yoqui-dzandai candi, yoquidza cutu-candi, f. cadz.

Hazer ruido la muger con las nagu-as quando anda: yocande yoca-madzamaña.

Hazer malo a otro. yoquidzadzanañahandi, yoquidza yehe quahiñahandi, yoquidzatateñahandi,yoquidza neni ñahandi, f. cadz.

Hazer esquinas. yoquidzandidzin-di, yoquidzadzidzindi.

Hazer tolondrones a otro, yodza-canatecuiño ñahandi, yodzacaacuiñondisita yodzacana teyeendi.

sita,

folio 121r column 1

sita, yodzacanatedzehendi, yo-dzasinondita.

Hazer que lleue alguno a otro con-sigo. yodzacuitandicoñahandi.

Hazerse bestia. yonduvuindi quete.Hazer mal al cauallo gineteando.

yodzadzequendi, yodzaconosaan-di, yodzaconondi cauallo.

Hazer salir la piedra fuera de la pa-red. yocaicatandi yuu, yodzacaicuitandi yuu yocai canindi yuu,yodzacai cuiñendi yuu.

Hazerse pedaços algo. yotahuiquachi.

Hazer ruido la llama. yocande yaañuhu, yocatne, yonehe yonsisa ñu-hu, fu. casa.

Hazer heruir lo que se cueze. yodzaquete, yodzacuidzondi.

Hazer algo con discrecion. yoqui-dzatuhuandi, yoquidza sinitnu-nindi, yoquidzatacu inindi, yo-quidza huiindi, yoquidza nanin-di, fu, cadz.

Hazer algo al reues. yoquidzanahon-di, yoquidza huadzevuindi, yon-dico caqdzamandi, yoquidzan-di, futuro. cadz, yodzandicodza-mandi.

Hazer algo de mala gana. ña yyon-daa ini, ña nee ini, dzoñanuniini, yotuvuiña ñasindi yoquidzan-di, fu. cad.

Hazer buen tiempo. iñe huatu, iñehuaha, iñedzadzi, iñe huii, fu-turo, cuiñe.

Hazer lumbre. yotnaandi ñuhu, yo-tniñondi ñuhu, yotevuindi ñuhuyodzacatnendi ñuhu.

folio 121r column 2

Hazer quenta que es pascua . dza-vuatnaha quevui Pascua yo-quidzandi, yocuvui inindi, yotu-vuisindi.

Hazer algo en vano. yoquidzacahan-di, yoquidzadzicondi.

Hazer plazer a otro. yodzandesi iniñahandi, vi. agradar.

Hazer pesar a otro. yodzandehe iniñahandi, yodzatneeiniñahandi,yodzacuta ini ñahandi, yoqui-dzacata ini ñahandi, yodzanee iniñahandi.

Hazer lugar vna cosa con otra. yo-nadza tnaha tnahandi, yotasitna-handi, yodzaqtnahandaandi.

Hazer incapie, vi. estriuar.Hazer luna o sol. yondii yoo, yondii

dicandii.Hazer mercedes el señor. yodzasa

tahuiya, yosinindahui ñahaya,yodzasaya, yosahatahui ñaha-ya, futuro, cuhua, yodzasayadzi-co quaha.

Hazer espuma. neutro, yocana-teiño,

Hazer mayoral. yocasi ninondi taycuindodzo nuu yocahi ninondi,yoquidza nuu ñahandi.

Hazer copa el arbol. yositandahayutnu, futuro, cuta, yosicondahayutnu, futuro, cuico, yosacasan-daha yutnu, futuro, qcasa, yoco-condaha yutnu, yosanditanda-ha yutnu, futuro, qnd. yonaqniyutnu.

Hazer misericordia . yosinindahuiñahandi, fu. qni.

Hazer escuro. neutro. yñe naa, yñeO ya

folio 121v column 1

yavui, futuro, cuiñe, yocuvuinaa,yocuvui yavui.

Hazer acatamiento a otro. yocoocotondi, yoquidzacanundi, futu-ro, cadz.

Hazerse del vando contrario. yondi-cocuiñedzamandi sa yyota. yo-saquehetnahandi sihita. f. qqueh.yocuvuindi sihita.

Hazer a otro que quiera algo. yodzacuvuiiniñahandi yodzacanacuvuiini ñahandi.

Hazer la cama. yosaqndidzoo. f. caqHazer esclauo a otro yoquidzandi

daha saha. futuro. cadz. yosai tni-ño ñahandi. futuro. quay, yoqui-dza ñadzaya ñahandi.

hazerme yo esclauo. yonduvuindidaha saha, yondadzatniñondi,yonucoho yahuindi, yocuvui ñadzayandi.

hazer testamento. yoquidzandi te-stamento, yocoo tasindi dudzuyotaandi dudzu dayundi, yoqui-dzahuahandi dudzundayu.

hazer detener el relox que anda de-lantero. yonadzacuico nuundinatnahacuhua, yondetasindahan-di cuhua, yodzaquaininondi sa-candaca caa cuhua yodzande da-handi cuhua.

hazer ruido las cañas o esteras . yocaña, yocañe, yocadze yocanda.

hazer justica. yosinotasindi tniñotayotasi tnunindi tniñota.

hazer a su ymagen y semejança.yonadzahandi naandi, yoqui-dzahuahandi naandi, yonoota-sindi naandi, yodzandacundi

folio 121v column 2

naandi, yodzananandi taniñomaindi.

Hazer como que no le conozco.yodzasiyo nuu ñahandi, yodzadzahui nuu ñahandi, yosicocaqnuu ñahandi ña sinitandi, yo-cuvui inindi, yocachindi yo-sai dzuhua nuu ñahandi, futu-ro, quai.

hazer como que no le veo. yotniñoinindi ña yositondi.

hazerse tarde . yoñeni, saquañeni.hazerse vna misma cosa con otro.

dzo ee sichi yonduvui duvui.hazerse moço. yonduvuitaquindi,

quachindi, yonduvui quachi-tucundi.

hazerseme la boca agua . yotoon-dutadzee yuhundi, yonacoco-datnedzeendi, yoquesinduta yu-hundi.

hazer sombra . yondadzacatendinuuta, yodzandatendi nuuta, yo-chihindatendi sita, yochihica-tendi, yosatacatendi, futuro,cata.

hazerse de la parte de los enemigos.yondicocuiñendi, yocananditan-di, yosivuindi ñahu.

hazer bolsas la ropa mal cortada.yoteyendaadzoo, yondaandeyedzoo, yonandeye dzoo.

hazer presa el animal. yosacoondi-hi ñahate . futu. qcoo, yosanda-dziñahate, yosandihi ñahate, fu-turo, qd.

hazer pella . yoquitundi tetu, yo-naqnindi tetu.

hazerse grietas en los pies . yosañusa-

folio 122r column 1

sahandi, yotahui sahandi, yonda-tasahandi.

Hazer mal a otro hiriendole . yo-dza nihi quahi ñahandi, yotniñoquahi dzuq dica ñahandi.

hazer caua. o fosa. yotahui nino co-nondi, yosata nino conondi, fu-turo, cata.

hazer algo fuera de proposito. yo-quidza nahondi, yoquidzahua-dzevuindi, fu. cadz.

hazer pauonada el gallo de la tierra,yositasahate, yonatniño ñuute,yona ñoho disite, yondadzaca-ta dzumate, yondoyondavua yo-dzote tnumite, yonaandecadzu-mate, yonandequete.

hazer a otro participante de susbienes. yocaha yosaq inindi sita,futuro. caq. yoquidzadzayadza-nandita.

hazer calor. yyo ini, yyochichi in-dii. yyocani, yocuvui ini, yo-coo cani, yoco yoco yondii, yo-coo quesi yocoo ñumi.

hazer claro y sereno dia. yosina,yoyahi.

hazerse eruaçal la milpa. yondusiitu, yonduvui cuhu, yonduvuiyehe ñuhu, yonduvui cutu.

hazerse pella de muchos granos.yonduvui ee, yonduvui canu yo-nucoo yucu, yonucoo yucundo-yo, yonucoo taca.

hazerse cobdiciar la muger. yo-dzacatni ini ñaha, yodzacuvuiini ñaha, yodzandiyo ini ña-handi.

folio 122r column 2

hazer algo con negligencia . yoqui-dzandi dzonani dzonaha.

Hazerlo el hombre a la muger, videallegar a muger.

hazerlo vn hombre a otro. yoqui-dzadzinda sihita, yoquidza na-handi sihita, fu. cadz.

hazerlo vna muger a otra . yodza-tnaha tiyahua tnahaña, yodza-tnahatnaha ini dzohonduvui tna-haña, yonataa tiyahua tnahaña,yocaa coño tnahaña.

hazerlo el niño a la niña. yoqui-dzatiyaasi, fu. cadz.

hazer traycion el marido a la mu-ger. yosini quadzu ñahandi, fu-turo. qni, yodzacaha nuu ñahan-di . yoquidza yaandi. futu, cadz.yosaq yaandi, futuro, caq. yotni-ño yaandi.

hazer algo de barro . yodzahandidayu. yoquidza huahandi dayu,yodzatnahandidayu, yoquitun-dindayu.

hazer algo de nueuo. dzonisay yyocandi.

hazerse ouillo acorrucandose . yo-natniño nani dzehendi, yonatni-ño nano dzehendi, yocoocooco-nondi, yocoocoondihindi.

hazer sonido la muger con las na-guas andando . yonatniño saha-ñadziyoña, yonatniño dande sa-haña dziyona.

hazerse del vando contrario, fa-uoreciendole con palabras .yocaha ninondi, yocuvui sihin-dita.

Q 2 ba-

folio 122v column 1

Hazerse mal. yonihi quahindi.Hazer gracias, vi. agradecer.Hazer noche el caminante. yocaan-

di, fu. cavua.Hazerse vno de linaje no lo siendo.

yocuvui toho inindi.Hazer alguna cosa a tiempos o quando

se me antoja . yoquidzacaa qua-ha nicandi, yoquidza caa hua-dzandi, yoquidzanano yoqui-dzaninondi, futuro, cadz. yocaicoho yoquidzandi, yocai na-no yoquidzandi, yoquidzaqua-handi.

Haz, batalla ordenada. sanisaque-hendasi yecu, sanisaquehetnuniyecu, sanisacuiñe yuq yecu, sani-sacavua yuq yecu.

Haz, o batalla ordenar . yochihin-dasindi yecu, yosaq yuqndi yecu,futuro, caq. yosani yuqndi yecu,futu. cani.

Hazia, preposicion. v. a preposicion.Hazia donde esta Mexico? mandaa

quahandidza ñuu coyo, quasaanini, quacai nini.

Hazia aca. yahadzuhua.Hazia culla. yucua dzuhua.Hazia arriba. huadzo quasaa nuu

nino quasaandodzo.Hazia abaxo. huaa quacai nuu nini.Hazia dentro. ini sidzuhua.Hazia fuera. satasi dzuhua.Hazia mano derecha. daquaha dzu-

hua, quaha, & sic.Hazia donde preguntando ? mandaa?

nandaa?Hazia delante, nuusi dzuhua, tnaa

sidzuhua.

folio 122v column 2

Hazienda. sasimayndi, sayyosindi,yahuicatandi,

Hazienda tener. yyosasimaindi, yyoyahui catandi. .

Hazienda desperdiciada. yahui ni-cai, yahui nindehe nino, yahuinicuvuidzaha, yahuinisita, yahuininduta, nindoyo ñuhu.

H. A N T E E.

He. aduerbio para demostrar.yyacaa. ho cotoca.He aqui. huadze yaha, huadziyaha huii sadzevui yaha.

Hebra de hilo. ee dzee yuhua, eecaiyuhua, ee mihi yuhua.

Hecha cosi . sanicuvui huaha, sani-quidza huahata.

Hechizero. taitadzi, tayyoquidzasi -yo yuu, tay yodzacuico siyoyuu, tay siyo yuu.

Hechizero, embaidor que dezia seboluia en Tigre . tay sanduvui,tay yondacu, tay yotusi tnoo, taysandacu, tay yondaatnoo, tay ña-haquete.

Hechizero otro. tay dzininicahu,tay dzuq yuhu.

Hechizero, otro embaidor que porlos ayres bolaua. yahui, yahayahui.

Hechizos. yucudzanaa ñaha, yucudzandahuiñaha yucu dzanainiñaha, yucudzasini ñaha, yucudzanoo ñaha.

Hechos o hazañas . chidzu, chidzuhuaha, chidzucasi niquidzata, chi-dzundai, chidzu yee niquidzata.

He-

folio 123r column 1

Heder. yosahaquene, saha ini, yosa-handii, saha cuiya.

hediondo. tay saha ini con los demashedor. sasaha ini con los demas.hedor de boca. sasaha yuhu, sa saha

ini yuhu.hedor de sobaquina . sa sahadze-

cui.hedor de chile quemado. sa saha

dzico, sa saha satu.hedor de cosa quemada . sa saha ca-

ye, saha ticaye saha ñuma.hedor de piedra açufre . sa saha

ayo.helgado. tay nicuvuindeque noho,

tay nicuvuitequeque noho, sañoho naho noho.

helgado ser. yocuvuindeque nohoyocuvuitequeque noho quahaiñe noho, ycayca iñe noho.

helo alli . ycay yota, dzevui say-yota.

helo aqui. huadzi yaha yyota, ya-ha yyota.

hembra. ñahadzehe, y para los bru-tos quetedzehe.

henchirse la basija. yosino cutu yo-sinochitu .

Henchirse algo. yochitu yosino chi-tu, yosino cutu, yosino quaha yo-chitundaa, yosinocacandaa.

Henchir algo. yodza chitundi, yo-dza sino cutu, yodzasinoquaha,yodza sino tuhua.

Henchirse de ojas el arbol yyonaahuisi yutnu, yyo ninandusa huisiyutnu, yyo ninacoco huisiyutnu

Henchirse algo de gusanos. yosinatindacu, yyonicaya tindacu, yyo

folio 123r column 2

cahini cuvui tindacu, yyo niquicodzo tindacu, yyonitavuindo-dzo tnaha tindacu.

Henchirse de pelos el que se afeitayosachindaandiidzi, f. quachi, yo-sidzondi idzi, f. cuidz, yosaa noo-di idzi yocatundi idzi, yotneen-daandi idzi.

henchirse de suziedad. yosaa noondiyehui, yosaandi chindi yehui, ni-tnahandi, nidzucuninondi yehuiniquetendaandi yehui.

henchirse algo de poluo. ninuca-vuandodzo ñuyaca yyo nacooyyo nichitu ñuyaca, yyonitnañanicoo coho tindoho ñuyaca,yosaa nuuñuyaca, yonaquete ñu-yaca.

henchirse alguno de tierra o poluoque trae el ayre. yosachindaandi,f. quachi, yosaa nuundi mihi, yo-qui cavuandaa mihi,

henchir la bota de ayre. yotevuini-nondi tachi, yotniñondi tachiyodzacutundi tachi.

henchir recalcando. yosadzininon-di, yosadzininonihindi, yosadzinini cutundi, f. quadz, yotniñocutunihindi,

henchirse de empacho y verguença,yonoo nahandi.

henchir algo de çeniza, yodzacaan-di, yodzacaa nuundi yaa.

henchirse la fuente, yosinocasan-duta, yonandaya duta.

hender, yondatandi. yosandandi, f.cand, yodzeendi.

hender madera con cuñas. yodze-endi, yotniño yehendi, yosanun-

Q 3 di

folio 123v column 1

di yeque, futuro. canu, yonasandiyeque, futuro, casa. yosasindi ye-que, yosahundi, fu, quhu.

Henderse en muchas partes. yonda-ta, yosañu sañu.

hender los cabellos haziendo cren-cha. yosicotehuindi idzi, yosan-dadzavuandi, futuro, cand. yonaqhundi idzi sañu.

hendido en dos partes. savvuisichiyondata.

henderse la madera al sol. yondatacuiñe, yositacuiñe yosañutnu,yositatnu, yosacohondaa cuiñe.

henderse vaso, cayendo . yotasa,yosacoo cuiñe, yosacohondaacuiñe.

herir. yodzanihi quahindi, nitahuinicaandita.

hermoso . tay huii huayu, tay caahuii caa huayu tay caandoo, taycaanani, tay nuu huii.

hermoso sin fealdad. huadzacaayan-da, huadza caa tidzoho, huadzayondaa naha, huadza yondaatidzii.

hermosear. yoquidza huiindi, yo-quidzananindi, f. cad.

hermosear al hombre el buen vesti-do. yonatuvui huaha yonatuvuihuii saha dzoo.

hermoso ser. yocuvui huiindi, yocu-vuinanindi.

herir sin hazer llaga . yosani ñahan-di, yocani ñahandi.

herir con cuchillo. yotuvuinditayuchi caa, yodzaquevuindi yu-chi caa, yoqnindi yuchicaa, yo-dza nihi quahindi yuchicaa.

folio 123v column 2

Herir de estocada. yotuvui ñahan-di, yoqniñahandi, yoqni nuu ña-handi, yotuvui nuu ñahandi.

Herir con vara . yocanindi yutnucuiñe , yodzucu ninondi yutnucuiñe.

herir vna cosa con otra. yodzaqque-hetnahandi, yodzaq tusitnahan-di, yodzaq quaa tnahandi, yodzacasa tnahandi, yochihi tna-handi.

herirse vna cosa con otra. yotusitna-ha, yosaquaa tnaha, yonuquaatnaha.

herir el agua al molino. yosacasan-daa duta yuu, futu. qcasa, yosatu-sindaanduta, futu. qtusi, yosaquaan-duta yuu, fu. qquaa.

herir liuianamente. yocaniquai ña-handi, yocanitaya ñahandi. quay-ni, yocani ñahandi, yyni yocaniñahandi .

herido ser de rayo . yocanitasata,yocanidzavuita yosiñendaa ta-sata.

herirse en los pechos quando dizensanctos. vi. golpes.

herir el ayre enlos arboles. yochihitachi yutnu. yotniño tachi, yosa-quehetachi yutnu, f qquehe.

herido ser. yotusindi.herido ser de amor . yotusi inindi,

yosidzo inindi, futu. cuidzo, yosi-hindaandiña. futuro, cuvui, yosi-conduundiña, yoqni inindi yosa-si nini inindi, futuro, casi, yosiyoinindi.

herir el sol en alguna parte yotni-ñonduvuandicandii, yondiindodzo

dzo.

folio 124r column 1

dzo, yositasiyo, yosiyo yosiyodu-vuandicandii

Herradura. disacaa, saquehe ca-uallo

Herrar cauallo . yochihindisa sahacauallo.

herrar ganado . yotaandusa caandiidzu. yotaatnunindi caa idzu.

herrada bestia. quete nisacondaatnuni caa ini.

hermafrodita . tay sanaha tnuhuvvui.

herramienta . caa saquai tniño tayhuisi, caa sini ñuhu sitai huisi, caasa saitniño tay huisi.

herrero. tay tevui caa, tay huisicaa.

herrumbre. sacana cudzi caa. sanisi-dzo ñuhu caa sacana dzitnu caa.

herrumbre hazerse enel hierro. yo-canacudzi caa, yocudzi caa, yo-canadzitnu, yosinotnoo yonanañuhu.

heruaçal. sa canu itacahi, sanisacu-ta cahi, saisi ita cahi, sa nicuvuicuhu, sa nicuvui naa ita.

heruaçal hazerse. yondusi, yondu-vui cuhu, yonduvui yata ichi, yon-duvui naa ita.

heruir el agua quando cueze . yo-quetenduta, yosidzonduta, futu.cuidz, yonduhuanduta, yosicoco-yonduta, fu. cuico.

heruir hazer al agua. yodzacuidzon –di duta, yodzaquetendiduta, yo–dzanduhuandi duta.

heruir la olla fuerte a borbollones.yocanaquete, yocanacuidzo.

folio 124r column 2

Heruiente cosa. saquete. sasicoyo.Heruir la mar, yondoyonduta, yo-

sicondidzonduta futu. cuico. yon-daanduta.

heruor de juuentud. sacanandavuasacana cahi ini, sacaca, sacadzata,satneni ini, sacatne ini.

heruor de spiritu. sa saandita ini, satneni ini.

heruor tener de spiritu . yyo yosaan-dita yocanandita inindi . futuro,caa. yocuvui tneni inindi, yo-cuvui cuyundi, yocuvui ñuhuinindi.

heuilleta . caa cuta yndii yavui.heuilleta quitar. yonandasindi caa

cuta.hezes. dzevui, sanicuhua, sanicoo

cuiñe, sanicoo cavua.hezes quitar de encima. yosaindo-

dzondidzevui. fu. quai.hezes quitar del asiento. yosaini-

nindi. futuro. quai. yocainaididzevui.

H. A N T E I.

Hidalgo. tay toho, tai toho ño-ho nuu.Hedionda agua. duta nitevui,duta yosahandoyo.

Hedionda boluerse el agua . yote-vuinduta, yocuvuicuiyanduta.

hedionda cosa . sa sahaini, sa sahaquene, sa saha tucu.

hiel. cahua. site yyavhuahierro metal. caa, tnoo.hierro para herrar. caa taa tnuni.

Q 4 Higa-

folio 124v column 1

Higa. ticuyu.Higado dzita saha:Higuera. yutnu techi castilla.Higuerilla de la tierra, de que hazen

el azeyte . yutnunduchi dzaha,yutnu nicuvuinduchi tenama.

Higos, techi.Higos tempranos. techiyocoodzi-

na, yotuvuidzina, yotuvui nuu,yosiyo sahanuu, techi numi.

Higos tardios. vi. fructa.Higos muy maduros techinisichi

huaha, nicuvuitadzi, nicuvui hui-ta, nisichindehui.

Higo, dolencia, vide, almorrana.Higo, dolencia de la cabeça sasicu-

vuitiyoodzini, sacanatiyoodzi-ni, sacanaquahi ñuhudzini.

Hijo. dzaya, deqtata, neñe ini, y pormetaphora, naa dzinañu, yequetuchi.

Hijo primero. dzaya yevua.Hljo segundo. dzaya tacu, dzayacu-

vi vvui.Hijo postrero. dzayanduvui, dzaya

dzatnu.Hijos que nacieron en vn mismo dia

pero en diuersos años . dzayadzayu.

Hijo varon. dzaya yee.Hija dzayadzehe.Hijo de animal manso dzayaque-

te nicaa dzaya quetenisico ini,dzaya quete nicuvui ñayevui,dzaya quete nicaa ini nitnee ini

Hijo de animal fiero. dzaya que-tedzaa.

Hijo adulterino, dzaya dzaca, dza-ya yuhu.

folio 124v column 2

Hijo vnico . dzaya dzoeeni, dzayacai, dzaya quaa dzaya dzomaa,dzaya ñatuvuitayu, dzayadzo eeñuhuni.

Hijo prohijado. tay nicuvuidzayan-di, tay ninaquacandi tay ninachi-dzondi ituchiyondi, tay coo hua-hindi, dzaya ninanducundi, dza-yaniquidza dzayandi coho siñan-di dzaya duvuinaadi.

Hijos. dzayaycandehe.Hijo del senor. vide.Hila de piedra. ee yuq yuu, ee toto

yuu.hilar. yocahindi, yotavuindicachi.hilar torcido. yocahuandi, yoca-

hicutundi.hilador. tay cahi.hilas para curar. sanicana, saninaca-

ni, sani cachi, saninandasi.hilas hazer. yonacanindi, yonanda-

sindi, yocanandi yocachindi, yon-dainahindi yuhua.

hilas poner. yotaandi, yosadzinda-andi, yochidzondi yodzatneendi.

hilo. yuhua.hilo de alambre. yuhua caa, caa ni-

ñe yohocaacuiñe,hilo de oro. yuhuadziñuhu quaa.

yoho dziñuhu quaa.hilazas que parecen en la orina. te-

dzadzavhua tedzadza cuisi, tedza-dza dacua.

hiluanar lo que se ha de coser . yo-qniyca ycandi yuhua yoquicundidzo ycadzo yca yuhua, dzo qua-hadzoquaha yoquicundi, yca icayodzacaindi yuhua.

hiluanadura, sasiquicu quaha quahahilar

folio 125r column 1

Hilar floxo. yocahi vuitandi.Hilar con los dedos en seco, como

el que se esta muriendo, o comoel que se sangra. yonaquudahandi.

hincar clauo, vide clauar.hincar clauo o palo enla pared para

colgar algo. yosanindacundi du-yu, f. cani, yochihindi yutnu.

hincarse espina. yosidzo iño, f, cui-dzo. yosivui iño, f. quevui.

hincarse espina en la superficie sinpasar el cuero. yosivuindaa iño,futuro . quevui, vuita yosidzoiño, ña nisacohonai, ñanisaco-hondico.

hincarse algo traspasando. yositasi-yo yocaisiyo con los verbos.

hincar palo en el suelo . yosanundiyutnu, f. canu, yosasindi yutnu yo-coo canundi yutnu yavui.

hincarse de rodillas estando en pie.yocoocuiñe sitendi, yosanusitendi.

hincarse de rodillas estando sentado.yondoyocuiñe sitendi, yonucui-ñesitendi.

hincado estar de rodillas. yñe siten-di, fu. cuiñe.

hinchar soplando . yotnino tachin-di yodzacutu tachindi, yodza-chitu tachind, yodzacuita tachiyuhundi.

hincharse. yosiñondi, fu. cuiño, yo-coo cuiñondi yosaa cuiñondi, f.caa yosacohondi cuiño.

hincharse algun miembro en particu-lar. yocoo cuiño yocuvuicanu.

hinchar a otra cosa. yodzacuiñondiyodzaquanundi yodzanañundi.

hinchado. tay nisiño, tay nicoo cuiño

folio 125r column 2

ño, tai nisacoho cuiño.Hinchazon. sasicuiño sasisiño, sa-

coo cuiño.hinchar los carrrillos como para

chipichape yotniño tachi yuhu-di, yodzacaidzetnendi yodzacaiquende dzitnendi, yodzacai de-endi dzetnendi

hinchazon de podre. taha, taha nisi-ño, taha nisichindacua taha nitu-vui yuhusi, tay nisiyoyuhu.

hinchado asi. tay nicanataha,hincharse a tolondrones. yosiño day-

cada yca.hincharse el rostro los labios de

enojo yonañu nuuadi, yondaicuita nuundi, ñee yuhundi.

hinchir lo que falta yonadzacutun-di, yodzacanacutundi, yodzasinocutundi, yodzasinotuhundi, yona-tniño chitundi.

hinchirse la milpa de yerua mala.yondaa yeheitu yonduvuicuhui-tu yonandusi itu.

hinojo yedze noho tnu tedzico yu-cu tedzico.

hipar. yosaadzevuindi, yosaanoodzevuindi, yosaaquehendicandi.yosaacavuandicandi, yosaanditadicandi, fu. caa.

hironice dezir algo . yocachi sisi yo-cachi nini, yocachindidzo yoca-chininindidzo, yocaha nahandi,yocaha sisindi.

hipocrita. tay siyoyuu, tay yodzaco-to nuu ñaha, tay yodzacuicosiyonuu ñaha, tay dzocaandodzoni-ca tay dzaquai tnuhu ñaha, taydzo yodzacotoñaha nica.

hito

folio 125v column 1

Hito que se tira. sayositonda cuitesayondaa tnuni.

H A N T E O.

Hobachon. tay ninduvui vuasitay vuita ini, tay tnana, tayhuai, tay sacuita, tai yoqui-dza vuasitniño

Hoçe podadera. caadzandaayutnucaa nacanda yutnu.

Hoçe para cegar. caa sidzoita, caasaadaita, caa sandandodzoita,caa saindodzoita.

Hoçar el puerco. yosaa chihidzitni-te, f. caa, yoñoonino dzitnite, yo-sihindodzodzitnite, f. qhu, yodzaquevuindodzoteñuhu, yodzacono ninidzitnite.

hocico de puerco. dzitni quene, dzi-tni cuta.

Hogar. sañoho ñuhu cayu, sayoca-tne nuhu ñuhu, ñohoñuhu cayu.

Hoguera para quemar. sasi cami.Hoyo. yende.Hoyo hazer. yosata ninondiyende,

yocai ninondi ñuhu yende, yoqui-dza huahandi yende.

Hoyos que dar en el rostro de lasvirhuelas. nicuvui yavui nuundi,nicuvui yende nuundi, nicuvuitesañe nuundi, nicuvuitequequenuundi, nicuvuitequedze nuundi

Hoyo que hazian en la guerra paratrampa. ñuma yecu.

Hojas de libro. eevuisi tutu, eedzeetutu yee yadzi tutu.

Hoja de arbol. vuisi yutnu vuisi cuiidaha yucu.

folio 125v column 2

Hoja de arbol caida y podrida.quayo.

Hoja de lata. caa yadzi, caa vuisi.caa nitusi yadzi.

Hoja de yerua. dahaita, daha yucu,vuisi.

Hoja de maiz. dahayoho, dahavuiyuHoja de maçorca uide camisa.Hojosa cosa de hojas. yehe vuisi yu-

tnu yondichi yondaa vuisi, san-dahavuisi, sayehe vuisi.

Hojas echar los arboles. yonanavui-si yonana yucu yutnu yonacocoyutnu yonandedzi.

Hojas hechar el maiz. yositandaha vuiyuyosinodahavuiyu, yococondahavuiyu yocanandaha vuiyu.

Hoja de rosa o flor. dahaita.Hojuela. dzitavuidzi yadzi.Holgarse generalmente, yocuvui

dzee inidi, yodzasisiinindi, yodzasisinini inindi, yodzacanainindi,yodzadzee inindi.

Holgarme como de ver juegos ocosas deleitosas. yondayandi, yo-sai cata nuundi, yosai quaha nuun-di, yosaisasa nuundi, f. quai.

Holgarse del mal ageno. yodzanda-ha inindi sita, yodzanuna inindisita, yodzasino inindi sita.

hollar algo con los pies. yosihi sahan-di, yosihindodzosahandi, yosañun-di, yosañuninondi yosañundo-dzondi, yosaundodzodi, f, quhuf. quañu, f. quu.

hollejo de legumbre o fructa. dzooñeehollin. yaha, yaha huahi, yahadzo-

ho huahi yaha nama huahi.hollin hazerse en alguna parte. yo-

dzucu

folio 126r column 1

yodzucu yaha yocoo yaha yocu-vui yaha.

Homarrache. tai cuvuinaa sayyo sadza yuhui ñaha.

hombre. taiyee.honda. ñono cande, ñono dzacana

yua ñono sico yuu nono tni-ño yuu.

honda tirar. yodzacandendi yuu ño-no candu yodza qhndi yuu ñonoyodzacuitandi yuuñono candu.

honda cosa profunda. cono, dzovuii dzosanituvui nuu, dzovuiidzosaniquacai, saña yosinosaha.

honda agua, duta cono minidutahondon, sahasi cahasi.hondo por lo que esta abaxo . sasi

coo cuiñe sahasi, sacoo cuisi sahasi, sacoo coho sahasi, sacoocavuasahasi.

hondon de olla caha quedze sanisan-dehendico saha quedze.

hongo. siye.honrrar vide acatar.

honrrado. tai yehendudzu yehedzi-co, tai indaa ñuhu dudzu, tay ye-he ñuhu.

honrar el hijo al padre con hechos heroy-cos. yodzacananditaninondidze-he dzutundi yodzasino cani, yo-dzasino cuiñendi dzehe dzutun-di, yochihidzico yochihindudzudzehe dzutundi, yodzayuhu nu-undi, dzehe dzutundi yodzatacuninodzehe dzutundi.

hontanales. doyo ñuhu caa doyoñuhu vuidza, ñuhu yehendoyo.ñuhuñohonduta ñuhucaininiduta

horadar. yocaandi, vide agujerado.

folio 126r column 2

horadado. yndii yondii.Horca para ahorcar . yutnu sacata

caa ñaha, yutnu sacuitacaa , yu-tnu quanata, yutnucuitacaata.

horma de çapato, vi. forma.hormiga. tiyoco, tidzuhu, tiyoco

queque teyocoquende.hormiga grande boladora. idzu-

ndoco.hormiguero. huahiyoco yavuiyo-

co, ñuhuteyoco.hormiguear. yocanateyoco ycana-

ycahite ycanaicadzite.hormiguear por criar. yosinoteyo-

co, yocanate, yosinate, fu. qna.hornaça. sitnu.hornada de pan. eesitnu dzita.hornaço. dzita ñohondevui, dzita

nisacohodevui.hornaguear la tierra. vi. amollentar.horno. sitnu.hornerizo hijo de puta dzayadza-

ca, dzaya yuhu.hornija tamara. yutnu taatutnutaahorro de esclauo. tay nindai, tay ni-

cacu, tay ninduvuiñuu, tayninu-quehe tnaha ñuu.

horro libre como quiera . tay nin-duvui ñuu.

hortiga. davuaquaha, davua tnene.hosco. ñee cuinda.hostigar. yosaniñahandi, yocani-

ñahandi.

H. A N T E V.

Huego. vide. fuego.Huego sacar con artificio. yo-dzacaindi ñuhu.

Huel-

folio 126v column 1

Huelgo el aliento. yocotachi yuhu,yoco yuhu.

Huelgo hechar alentandose. yo-dzondudzundi, yocana codzodudzundi.

Huelgo cerrarse. yosandehe tachi,f, qndeq, yondiyu nuu inidi.

Huelgo tomar. yondaicoho dudzun-di, yonanihi tachindi, yonaqua-indudzundi, yonaquaitachidi.

Huella o pisada sanisani sahata,Huerfano. tay ninduvui cay tainda-

hui, tay ninduvui coyo cai, tai ni-siñe naa, tay nisini yechi tay cai.

Huerfano hazer a otro. vide biudo.hazer a otro.

Huerta. itu,Huerto. ituita.Huesped tai yosica ichi, tai niquesi

huahindi.Hueste gente de guerra. yecu, tay

qhu yecu qhu tnañu.Hueso. yeque.Huebo. devui.Huesa para enterrar. vi. sepultura,Huir yosinondi. f. cono.Huidor. tay sasino.Huir hazer a otro. yodzacono ña-

handi, yodzasiyo ñahandi.Huir del lugar. yonaconondi, yon-

desidi yosinodi.Huir lexos. yosino sicandi, yonacono

sicandi.huir para atras. yondicondi, yosico

conondi, yondicocavuandi, yon-dico cono dzumandi, dzodzumadzuhua yondicondi.

huir de los contrarios. yosico co-nondi sita, yosinondi sita, dzoyo

folio 126v column 2

dzoyosino candi sita.Huir de miedo. yosino yyondi.huyendo andar de aca para alla. sanu-

hu sandesi ñuu, sadzahinuuta yo-sino yonde sita.

huir de las ocasiones. yodza siyondi.humano hombre piadoso. tay da-

hui ini. (vui,humano hombre terrestre, tay ñayevuihumanidad. sasicuvui ñayevui sasi

cuvui ñaha.humano linaje. dzo eendu tnuhu

dehetacañayevui , dzo ee nicatnuhu ñayevui.

humazo dar a otro. yochihiñuman-di dzitnita yodzatnani ñuma dzi-tnita, yodzaquevuindiñumadzitnita

humeda tierra. ñuhu vuidza ñuhucasi ñuhu coyo.

humido. sanicuvui coyo, vuidza co-yo, vuita.

humedecerse algo yocuvui coyoyocuvui vuidza, yocuvuivuita,yosinovuidza, yosidzo casi, yondu-vui dayu.

humilde. tay sicaquai, sicadzadzi,yosicandahui.

humilde ser. yondayendi, yonunindihumilde andar. yosicaquaindi, yosica

dzadzi yosicandahuidi, yosicacaindihumillarse delante de otro. yyon-

dayendi yyotnanudi nuuta, yo-coocuitandayendinuuta, yocoocavuandayendi, yosacavuanda-yendi, f qcavua, yocoo tetendi yo-coo cuisindi, yocoo cuisindayendi

humillarse. yonduvuindahuindi yon-duvui dahui caindi yonduvui qua-indi, yonduvui dzadzindi.

humi

folio 127r column 1

Humillarse de su voluntad. yocahan-dahuindi, yocaha quaindi yyon-dayendi yyotetendi, yonooca-vuandi, yonoocuvuindi yonocuvuiyeq quachindi, yonduvuidihidi.

Humillarse a otro, inclinandose. yo-coo cuitandayendi yocoonai nuun-di, l. dzinindi nuuta.

Humillar a otro para que buelua ensi. yodzatuhuaquai ñahandisitayodzacoo cuisiñahandisita, yo-dzaquaha ñahandi yoquidzaquaiini ñahandi, yodzacaa quaindiinita.

Humillar a otro, vengandose del.yondadzayeq quachiñahandi, yo-dzanoocuvui ñahandi yonda-dzandihinino ñahandi, yondadzadzuchi ñahandi yodzanoocavuañahandi.

Humo. ñuma.Humo espeso . ñumayai, ñuma tu-

tnu, ñuma mihi.Humo, celajes que parecen. ñuma

andevui.Humear . yocana ñuma, yosaa nini

ñuma, fu. caa.Humero. vi. chimenea.Humosa cosa. sanidzucu nino ñuma

sanitnaniñuma sanichihi ñuma.Hundirse la tierra o casa. yocaindi-

dzo. yocai coho yocoo coho, yo-caitnaa, yocootnaa huahi.

Hundirse hazia dentro como la çera.yosivuindidzo, yosivuitnema. f.quevui, yosivui coho, yocai tnema.

Hundirse petaca o chicouite por se-ntarse en el. yocaididzo, yocaicohoyocai tnema yocoo tnaha yeca.

folio 127r column 2

Hundirse el monton de tierra o hari-na. yosacaca yocaca yocoo caca

Hundir hechar a lo hondo . yodzacaindusindi, yodzacainditandi,yodza cai ndidzondi yodza caicohondi.

Hundirse algo asi. yocaindusindiyocaindi tandi, yocai cohondi,yocaindidzondi.

Hundir algo con la mano yosasin-dahandi, f. cusi, yodzacaidusi da-handi.

Huracan tachi nihi, yyo tnuu, yyonihi yocana tachi.

Hurgar. yochihindi dzondi, yosaachihindidzondi, f. caaqh, yoña-hindodzondi.

Hurgunero de horno. yutnuchi-hindidzo saa chihindidzo

Hurtar. yodzuhundi, yoquidza cui-nandi, f. cadz, yosaiqueye, f. quay

Huso para hilar, cata, cata yuhua.Husada o maçorca de hilo. ee ca-

ta yuhua,Husillo. yutnu yosico nuu.

I. A N T E A

Iacinto piedra. yuu yuchi quahayondii nini.Iactarse. yocahatachindi yocahahuatandi, yocahadzicondi yo-cahandocondi, yocuvuitachindi

Iactancioso. tai yocuvui huata yo-cuvuidzico ini.

Iactarse diziendo los pecados queha hecho. yonananahindi qua-chi, yonana cachindi, yonasinocachi quachindi. yocaha huatandi

diq

folio 127v column 1

yocuvuitachi inindi.Iactarse de linaje. vi. alabarse.Iaula. dzoco.Iaqueta sayodzo nino, dzono yo-

dzo nino.Iardin. ituita, sañoho ita, saisi ita, sa

caa ita.Iardinero. el que lo beneficia. tay

yondaa ituita tay ñoho ituita.Iarro. tindoho.Iarro de vidrio. tindoho yuuyuyu, tin-

doho dzusa, tindoho indii nini.Iarro vidriado. tindoho nisaadzu-

sa tindoho dee tindoho dziñu.Iarro desportillado. tindoho yuhu

ñañu, yuhutahui.Iarro de pico. tindoho indodzo do-

ho, indodzo dzata.Iarro sin pico. tindoho yuhu ticuta

yuhu tinduu.Iarro de pie. tindoho yehe saha.Iarro de cuello alto. tindoho dzu-

qcani.Iarro sin pie, tindoho tinduu, ñasahalarro pequeño, tindohoquachi, tin-

doho tende.Iassar o fajar. yodzee ñahandi, yo-

tniño yuchi nahandi.Iaspe piedra. yuu nuu yondii nini,

yehedzaca deh e nuu, yuu nuutecuiñe.

Iaspear. yodzatacunini dehe nuundiIaspeado libro. tutu nisaconuu yu-

husi, tutunicuvuidehenuu yuhusiIauali. quene yucu.Iasmin. itandoho ytandoho ñoho

tnaha, itandoho nene, ytandohoquaa, itaquaa.

Ioya. dzeque dziñuhu.

folio 127v column 2

Iornada de vn dia. sasicaychieequevui,sasica ee quevui, sasicaichi eenduvui.

Iornal. yahui ee quevui, de vn dia.Iornalero. tay tatu, tai yonducu

tniño, tay sasai tniño.

I. A N T E. V

Iubileo. cuiya yosatnahatahuin-huindatu yosinindahui ñahasancto padre.

Iubilado. tay nino cootniño, tay ni-noo tasitniño, tay dzo yyo hoo-ca tay ninucoo siña, tay ñatuvui-catniño.

Iubilado ser. yonucoo tniñondi,dzoyyo hoonicandi, ninoo tasitniñondi.

Iubon. sacuinondica, saininondicadzono cuinondica, dzono nihi.

Iubetero. tay quicudzono.Iuego de palabra . dudzudzeque,

dudzu sacunino.Iueues idem. l. quevui qmi.Iuez ordinario, tay sino tasi, tatnu-

tasitnuni, tai yodza sinocavua-tniño.

Iugar juego de pasa a pasa. yoqui-dzasiyoyuundi, yodzacuicosiyondi

Iugar. yocatnindi.Iugar con postura. yocatnedzuhuandiIugar a la pelota de los yndios. yo-

cotondi ñama.Iugar ala pelota como dizen de bo-

leo. yocatundi ñama.Iugar con piedras hechando en al-

to vna y cogiendo otra . yona-quay yuundi, yonaquainduundi

yona

folio 128r column 1

yonadzamanduundi.Iugar hechando todo el resto. yo-

dzandaindidzuhua, yodzandaicanudzuhua,

Iugar a los bolos. yochihinduundi,yotneenduundi.

Iugar al topar con bolas. yonachi-hi tnahandi yutnu tinduu, yona-taa tnahandi.

Iugar a las barras . yodzandiindi tinduu,Iugar al texo. yodzandiindi ticuta,

yodzacaandi ticuta.Iugar a los barriles. yosani quedze

tahuindi, f. cani.Iugar al soplillo. yotevuindi.Iugar a los titeres . yodza canandi

dzundu.Iugar holgarse. yonducudzequen-

di, yodzadzequendi.Iugar lo que dezimos estarse burlan-

do. yodzadziquendi.Iugar a la gallina ciega. yodzadzi

quitiquaandi.Iugar al esconder . yodzadzeque-

dzahi nuu tiquaa yodzahinuutna-handi, yosaquitindoondi, yodza-dzi quiti ndoo.

Iugar a las cañas. yocoyotnahandu-vua, yonaqnitnahanduvua.

Iuglar. taydzeque, tainducudzequeIuizio. sasitasi tnuni.Iuizio entendimiento satacu ini, sa

tnuni ini, dudzu yyodzini.Iuizio bueno, buen entendimiento.

satacuini daqueyeni yocaicoho iniIuizio entero. sanicuvui tacuini.Iuizio perder vno por borrachera.

o por otra causa. yondoyo ñuhu

folio 128r column 2

dudzu yyodzinindi, ñayonahatnunicami.

Iuizio tener entero despues de al-guna borrachera, o lucido in-terualo saninduvui casi ini, sanin-detuvuiini, sanindetacuini, sanin-de tnoo inita.

Iulio, idem. yoo sanicuvui vsa.Iunco, ancho y aspero. yuchi.Iunco otro ancho pero no aspero. yataIunco o junquillo. yodzi.Iunco negro de que hazen baculos

tnuduvuaydzo.Iunco otro pardillo. tnucuqua.Iuncia. coyo, dziyahiIuncia otra. coyo siqui.Iuncia otra, coyo ita.Iuncia otra delgada de que se haze

esteras. cane.Iuncia otra. coyo, tinduu, coyo ticoo.lunio. idem, yoo sanicuvui iño.Iuntar cosas animadas o inanima-

das. yodzaqtnaha tnahandi, yo-tasi l. sanitnahandi. f. cani.

Iuntarse asi. yonutnaha tnahaluntarse cosas tendidas y largas.

yondaqtnahandi.Iuntar cosas anchas. yosaqtnahan-

di, f. caq, como mantas.Iuntar cosas como en compañia, y con-

tratacion. yodzaqtnahandaandi.Iuntarse asi, vt pecunia dziñuhuni-

quitnahandaa.Iuntarse el dinero que estaua repar-

tido. yonutnahandaa dziñuhu,yoquitnahandaa, yosatnahandaafutu. qtn.

Iuntarse toda la hazienda. yonuco-ho canu.

Iun-

folio 128v column 1

Iuntar muchos y hazer vn açeruo.yotasi canundi, yonatasitetundi.

Iunctarse carnalmente hombre ymuger, yotnaha tnaha.

Iuntarse en alguna parte como pa-ra consejo. yonatacata.

Iunctar asi para esto la gente, yona-dzatacandi.

Iunctarse en parentesco. yonuque-hendico tnaha tnuhundi.

Iunctos ya por parentesco. yonaqnitnaha tnuhuta.

Iunctarse por amistad. yodzatnahatnahandi sihita.

Iunctarse los Rios. yonutnaha tna-ha yuta.

Iunctarse el niño con su madre. yo-satnahasi, f. qtn, yosacondaatuvuisi

Iunctar por pegar, yodzatnee tna-handi,

Iunctarse vna cosa con otra. yosa-tnahandaa tnaha, f. qtn.

Iuncto vide cerca.Iunctura o coyuntura. sañoho tna-

ha yeque, sañohonahotnaha yequeIuncto con otra cosa. tnaha. l. sichi.Iurar como quiera . yotniño naha

ñuhundi.Iurar falso, yotniño naha ñuhudze-

quendi yotniño naha yetendi ñuhuIuramento. sasitniño naha ñuhu.Iuridicion de pueblo. ñuu yehetna-

ha, yondaca ñahasita ñuu . yehetnaha, yocaha tniño sita.

Iurisdicion tener . yonaindi tniño,f. conay.

Iurisdicion dar a otro, yotasindi tni-ñondi, yotniño siñandi, yocoo cani

folio 128v column 2

ñahandi cadzata tniño.Iustar. yotuvui tnahandi, yodzatna-

ha tnahandi.Iusta venir la cosa. yocuvuidzevui,

yocuvui cuhua yosatnaha, futu-ro qtnah.

Iusta estar la cosa. dzodzevuica, dzohuatuca dzo huahaca.

Iusta en medida. pro diuersis supo-sitis. dzo ee nuu, dzo ee nani, dzaee cuhua.

Iusto andar. yonacaca ñuhundi, yo-nacaha ñuhundi, yosica ñuhundiyosicaiindi, yosicandaa, yosicacuite, f caca.

Iusto andar . l. con cuidado y aduer-tencia. yosica tuhuandi, f casa.

Iustos yguales en virtud o vicio.dzodzavuanduvui.

Iusta cosa contraria al mal. sa hua-ha, sandaa, sacuite mihi.

Iustamente. tnuhundaa mihi cuiteIusta venir la cosa que no le falta ni

le sobra. mihi daa nisatnaha.Iusticia virtud. sandaasa cuite.Iusticia castigo. satasi tnuni sadzan-

doho ñaha sadza nani ñaha.Iustisicado ser el hombre, yonduvui

queye, yonduvuindoo, yondu-vui nina, yonduvuiyy.

Iustificar Dios al hombre. yonda-dzandoo, yondadzanina, yonda-dzahuii, yodadza queye.

Iusticiar. yodzandoho, yodzananin-di, yosanindi, f. can, yocanindi.

Iusticia como en el infierno, yosa-nindahui ñaha cuii, f. cani.

Iusticiado. tay nindoho ninani.Iusticiado en el infierno con tormentos

men-

folio 129r column 1

tos eternos. yondoho yonanicuii.

Iuzgar la justicia. yotasi tnuninindiIuzgar del proximo. yosaqni inindi

fu. qqni. yotadzi ñena inindi, yo-tadzi tucu ini, quando es en mal.

Iuzgar entre diuersas cosas. yotuvuitnunisindi, yosaqni inindi. f. qqni.

Iuzgar, estimar. yotuvuisindi.Iuzgar por pensar. yotadzi inindi.Iuuen tay sanisanu quachi.Iuuentud. sa isanu quachi.

Y.

Y Conjuncion copulatiua. da, sihi,dehe, tucu.Y aun, conjuncion aduersatiua.vt. y aun hazes eso todavia ? dayoquidzacando, da hoocayoqui-dzando.

Ya, aduerbio temporis. sa.Ya es tiempo. sa huaha, sacuvui.Ya se va acercando. saquacuvui yatni.Ya acordandoseme lo que se me auia

oluidado, aa, aadica huii.Ya. S. viene. sa huasita.Ya que es hecho. sanicuvui, sanicu-

vuidzavua.Yazer. vide, echado estar.Yda. sa saha.Ydiota. tay ñasini ñandichi ñatuhua.Ydolo. dzavui.Ydolo de los montes y cerros. quacuYdolatrar. yoquidzandi huico, yo quidza

ñuhu yuu quacundi. f. cadzyocaha ñuhundi yuu quacu.

Ydolatra tay yoquidza huico, yo-caha huico.

folio 129r column 2

Ydropesia, enfermedad. quahi yooquahi chisi canu.

Y. A N T E E.

Yegua. ydzu dzehe.Yeguada. eesichi ydzudzehe,sayotacaydzudzehe.

Yelo. yuhua.Yelo. escarcha. yuyu, duta yuyu.Yelo, o elada medio modo . yuhua

cuisi.Yelo muy grande. yuhuatnoo.Yelo, el agua congelada. yuhuanduta.Yelo que llama agua nieue. yuhuaiño.Yema de huebo. duta quaandevui.Yema de arbol. deye yutnu.Yema de arbol el cogollito. numa

yutnu.Yemas echar los arboles antes de

brotar. yonatusi deye.Yemas echar los arboles brotando.

yonatusi numa.Yerma tierra que nunca se ha abita

do. ñuhu caa siña.Yerma tierra desamparada ya. ñu-

hu caa nuna.Yermo. vide, desierto.Yerno. cadzandi, dzayacadzandi.Yerro por culpa. quachi.Yerro, s. por yerro se hizo, dzonicu-

vuidzanaca,Yerto estar. yocuitnu.Yerua generalmente. yta.Yerua que se estiende y echa ojas. yucuYerua que nace en herial. cuhu.Yerua con que hazen casas paxizas. yta

yoco, itandacu.Yerua otra con que hazen xacales.

R itan-

folio 129v column 1

itandaha ita quaha.Yerua buena, inino castilla,Yerua mora, yucu tiñene,Yerua que en beuiendola pierden

el juyzio. yucu nuu.yerua xabonera. nama.yerua que crian los arboles parda.

yudzi.yeruaçal. saisi ita, saisi yucu.yeruaçal inculto. saisi cuhu.yesca. cachi tnuquu, cachi yosico-

ñuhu, futu, cuico. cachitaandicoñuhu.

yeso. yuu ñuhu cachi, ñuhu cachi.

Y A N T E G.

Yglesia. huahi ñuhu, yuq.Ignorar por no saber. ñasinindi.Ignorar. nandidza, nandidza-vuitna.

Ignorar por no auer oydo dezir loque ay. ña yosinindi, f. qni.

Ignorar lo que ay o pasa . ña yona-handi, ña yosinindi.

lgnorar por poco saber. ñatuhuan-di ñacuvui huaha ñayonaha tnu-nindi ñayocuvui huaha. l. ña-tuhuaha tniño simaindi, ñatu-huandi.

Ignorar como la vltima hora. ñayonaha tnunindi.

lgnorante hombre de poco saber.tay ña tnuni ini, tay ñatuhua,ñandichita.

Ignorantemente hazer algo. tnuhuñatnuni ini niquidza.

Iguales cosas parejas. dzo eenuu eenani, dza eccuhua.

folio 129v column 2

Igualarse. yodzadzevuitnahandi, yo-cuvuidzevui tnaha, yoquaha-dzavuatnahandi.

Yguales en vicio o en virtud. dzo-dzevuindudzavuantehendu, dze-vuindudzavua dehenduvui caa,vel cuvui.

ygualmente asi. tnuhu dzavuanduvui.ygual cosa pareja como suelo . dzo

eendaa dzaee nani.ygual el padre, ygual el hijo, ygual

el spiritu sancto. dehe nuni perso-nas sadzevuindudzavua.

yguales en edad . dzo eenducuiya.ygual precio, todo de vn precio. dzo

eendu yahui, yosacuine.yguala o concierto en compra. sasi

tna ndaa yahui.ygualarse en el precio . yotnaiya-

huindi sihita.ygualarse para qualquiera cosa. yo-

tnai tnunindi sihita.ygualar midiendo el vno con el otro

para ver si son yguales. yodza-dzevui ñahandi, yodzaquaha-dzavuandi.

ygual peso en las balanças. daacuhua.

ygualar el peso. l. pesar bien. yochi-hi cuhua daandi.

ygualado asi. yehe cuhuandaa, ye-hendaa cuhua, yehecuitecuhua,fu. quehe.

ygualar los huesos. yondaqtnahan-di, yeque yondaqdzavuandi, yo-dzadzevuindi, yosaqdzavuandi,futuro. caq, yosanidzavuandi, fu-turo, can.

ygualar lo aspero, yoquidzandeendidi

folio 130r column 1

di, fu. cadz. allanandolo.ygualar a todos, dandoles vna pa-

ga. dzo ee cuhua caa yahui yo-sahandita, futuro cuhua, dzoeecuhuayehe.

Ygualarse o concertarse enel pley-to. yotnaiquaindihita.

yguales en edad. dzohoondu sa sanu-ta, dzo eenducuiya.

ygualarse en palabras . yondadza-dzavuandi, yodzatnahandi sita,yondadzanaandi sita, yotniño-dzavuandisita.

ygualar a los que traen diferencias. yo-tasindi yuhu sahundi sita, yoquidzaquayndi, futuro. cadz. yodzan-daha, yodzandicondi inita, yo-dzatnahandi , yodzadzevuiña-handisita.

ygualar a otros en dignidad. yondaqdzva ñahandisita.

ygualarse a otro mayor como luci-fer que se quiso ygualar con Dios.yosaq dzavuañahasi siya, fu. caq.aqui esta actiue. ygualarse asi pas-siue, yonduvuidzavuandi, yosa-tnahandaandi sita, fu. qtnaha yo-nutnahandi.

ygualar a otros tractandolos de vnamisma manera. yotasidzavua-ñahandi sita . es del mayor paralos menores.

yguales son todos los hombres de-lante de Dios. dehetacañayevuidzo eecuhua nucavua dzavuatanuu nanastohon Dios.

ygualar vna cosa como el suelo, yo-quidzandaandi.

ygualar libro de quentas. yonatasi

folio 130r column 2

tnahandi.ygualar las quentas poniendo algu-

nas partidas que faltasen. yondaitniñondi dudzu tutu

ygualarse las quentas asi. yondaicoho tutu.

ygualar las quentas quitando lo queno auia de estar por auerse pue-sto mal o por yerro. yodzando-ondi yodza nuundi sanisaco-ondaa naho, sanicoo coho, na-ho. vel naha, sanisia coondaa huadzevui.

ygualar lo desygual. yodzatnahan-di, yodzavuandi.

ygualar cosas lagas. yodzadzevuin-di, yodzadzavuandi, yodzaqua-ha tnunindi.

yguales son. ninduvuidzavua.ygualarse haziendose ygual, y pare-

jo con otra cosa . yocuvuina-ni, yonduvuinani, yonduvui-dzavua yonutnaha, yonuca-vuandaa yonatavui, yosatnaha,fu. qtnah.

yjada, enfermedad. quahi cana cui-ñotuchi dziñe chisi, quahi canacuiñendaa dziñe chisi.

yjares. dziñe chisi.ylicita cosa. sa huacuvui yoocadza

yoo cachi.y luego. daqueyeni.y luego ala hora. danditani, dandi-

tandu, huitnani.yluminar letras o libros. yosaco-

nuundi, tutu, f. caq nuu.yluminador. tay yosaco nuu tutu.ylustre. tay yehedzico, yehen-

dudzu.R 2 ylustre

folio 130v column 1

Yllustre ser . yehedzico yehendu-dzundi, fu. quehe.

Yllustrissimo. tay yyo yotacu ninotay yyo yehedzico . yyo yehen-dudzuta.

Y A N T E M.

Ymagen. naa.Ymagen de bulto . naa nisasitanaa nisatandusata naa ñayevui.

Ymagen de pinzel. naa nicaidzico-ta. naa nidzatacuta naanisacota.

Ymagen pintada al olio . naa nicu-vuindaha, naa nichidzotandaha,naa nitaatandaha, naanisacodzon-daha.

Ymagen al temple sin olio. naa ni-dzaha hoonicata naa nisaco hoonicata.

ymagen de relieue. naa ña ñuni, naadzavuani, naa ña nisinonee.

ymagen de borron sin color. naadzoica nidzitadz cota naa nitasinahata, naa nisacoo naha naadzoicanicuvuitnoo.

ymagen de diablo, o ydolo. naa ñu-hu, naa nidza nahata ñuhu, naa ni-tasi nahata ñuhu

ymagen otra para memoria de lo pasado, entre Indios. naandeye

ymagen de estampa, naa nisadzitatnoo, naa nisasitandusa caa, naanidzananata.

ymagen sacar al viuo. yonatavuan-di naa. yodzananandidzavuatna-ha yyo, l. caa.

ymaginar. yotadzi inindi.imaginar en lo que se ha de hazer.

folio 130v column 2

yotadzi inindi, yonacani inindi,yochihitnuni inindi.

ymaginar estar pensatiuo. yñequa-candi, yyoquacandi, yonatuvuiyuhundi, yonatuvuidzaandi, yonatuvuitnaandi.

ymitar con bueno o mal exemplo.yositodzavuandi, fu, coto, yosaitaniñondi, fu. quai,

ympaciente. tay yocana cuvui ini,tay ñayosaha ini.

ympaciencia tener . yocanacuvuiinindi, ñayosaha inindi, ñayosai-canu inindi.

Impacientemente. tnuhu canacu-vui ini.

Impassibilidad. ña tuvui sandohosanani.

Impedir, vide, estoruar,Impedir, o para que no se vaya yo-

nootasi ñahandi,Impedido asi, tay ninootasi ñahataImpedido estar alguno por algund

occupacion, yyotniñondi yona-coninondi. fu, candico.

Imperio. satoniñe yya, siña yya.Impetrar, alcançar. yocuindatundi,

yocaindahuidatundi, yonihita-huindi, yocaitahuindi.

Impetrar rogando. yonanihindi, yo-naquatundahuiñahandi.

lmpetuosamente, tnuhu yehecayuyehe sacu nihi.

Impetu, lleuar corriendo . ynditasi-noni, fu. cuindita.

Importuno pedigueño . tayndehuitay dzuchi ini.

Importuno en negocios . tay neniini, tay ñee, tay tnini,

Im.

folio 131r column 1

Ymportuno en negocios. tay neniini, tay ñee, tay tnini.

Ymportunar a Dios con oracionesñee yonaquatundi, yyo tnini yo-naquatundi stohonDios

Ymportunar por frequentar. yo-quidza ñeendi, f. cadza.

Ymportunamente asi . tnuhu ñeeyoquidza.

Ymportar ser necessario. yosini ñu-hu, f. qni.

Ymponer peccado a alguno, yona-tniño sisi ñahandi, yodzatavuisisi ñahandi, yodzatavuindodzoñahandi, yondadza sisi ñahandiquachi, yoquidza sisi ñahandi,fu. cadz .

Ympuesto serme algun peccado. yo-tavui, yosidzondi quachi.

Ympossible que no se puede hazer.ñacuvui ñacanu, ñacuvuiyu, ña-canuyu, f. hua cuvui.

Ympossible ser no tener remedio.ñahuisi cuvui natuvuidzavua cu-vui, ñatuvuidzavua cadza, ñani-hi huisi dzavuacuvui, ñatuvuihu-isi. f. hua.

Ympotente que no puede nada. tayñacuvui sita, tay ñacuvui huahasita, tay ñacanu sita.

Ympotente que no puede engen-drar. tay nicuita, tay nicuvui na-ha, tay huita, tay ñitevui,

Ymprecar contra alguno deseandole venga mal. yodzandaha iniña-handi, yodzanuna iniñahandi, yo-dzacai iniñahandi.

Ymprimir libros . yosadzindi dusacaa, f. quadz, yotaandindusacaa,

folio 131r column 2

yotavuandi dusacaa tutu, yodzacanandusa caa tutu.

Ympresso libro. tutunisasindusacaatutu nitaatadusacaa, tutu nidzacanatacaa tutu nitavuandusa caatutu sanisacondaandusa.

Impression, la emprenta. dusacaa,saquadzi tacu.

Impressor. tay yosadzi dusa caa, taiyodzacanadusa caa tacu.

Y A N T E N.

Ynabil. tay dzo huisica, tai dzotnunica, tay ñatuhua tay ñatnuni ini, tay ñacasi ini, tay ñatacu ini, dzotay nica, tay daha na-ha, tay daha cundu, tay dzusa.

yncitar a otro . yodzacuvui ini ña-handi, yochihi yuhu ñahandi, yo-dzacana cuvui ini ñahandi, yodzacatne ini ñahandi, yodzacana co-no ini ñahandi.

ynclinarse, abaxando la cabeça. yo-coo cuitandayendi, yocoo cuisin-di, yocoo cavuandayendi, yocoonai nuundi.

ynclinarse baxando la cabeça paramirar hazia abaxo. yodzasihinuundi, yosito nuundi, fu. coto, yo-dzacai nuundi, yosaandita caandi.

ynclinarse a algo, aficionarse. yondi-yo inindi, yosiconduundi, f. cuicoyosita inindi, f. cuita, yocoo cuitainindi, yocuvui inindi.

ynclinacion. dzavua yyo dzavua caadzavua nicacu.

ynclinarse a otro, fauoreciendole. yo-cuvuisihindita, yñesihindita. f. cuiñe

R 3 yn-

folio 131v column 1

Ynclinarse el coraçon a tal cosa. yo-sico inindi. fu. cuico. vi. aficiona-do estar.

Ynclinar a otro a mal. yonatniñodzanaini ñahandi, yodzanoo cui-si ñahandi, yonatasindayendi, yo-natasindiyeñahandita.

Ynclinarse pared. quacuiñendaye,quandita quacasa nama.

Ynclinato capite. sanicoo cuitanda-ye yayaya.

Ynclinar a otro con buen exemplo.yotnino tacu ini ñahandi.

Ynclinarse como frailes. yocoocui-tandayendi.

Ynclinar palo o otra cosa, yosanin-dayendi, fu. cani.

Ynconsideradamente hazer algo.dzo huisicadzo tnunica, dzonaadzoñuuca, yoquidzandi, f. cadz.

Ynconstante hombre. tay yondicoca-vuaini, tay yondicocuisi ini, taydatne ini, ñanday ini, tay ñañuini, tay yondiconai ini.

Yncontinente en cosa de passion.tay ñacanuini, tay ña saha ini, taydzuchi ini, tay ñatasii, ini, tay ñayeeini, tay datne ini, ña tuhu ini,ñayoquevuiquachi.

Ynconuiniente. sañoho sayotuhunino. l. dzatuhunino.

Yncorrigible. ña yonduvuiquaita,ña yoninita, ña yosacoho inita.

Yncorrupto. sañanitevui, ña ni-tnani.

Yncorrupta donzella. vi, virgen .Ynculcar negocios. yodzacuihindi,

yodzacandi, yoñoo ninondi tniño.Ynculpado, ñaquachindi, ñadzicandi

folio 131v column 2

di, ña sahandiYnculto. cuhu cutu.Yncurrir en pena. vi. supra.Yndeuoto . tay ñatnini ini, ña ñee

ña chito yonaquatutanDios, ñayocuvuicuyu, ñayosacoondaa ni-hi tniñonDios, ña yosacoondaatneni tniñonDios.

Yndigno ser de algun bien . ña yyosindi, ñaa caasindi, ñandatundi,ña caa ñaisi sindi ña yosatnahasindi.

Yndigesto, yi. digerir puesta la nega-cion. ña sita nini sacasi.

Yndiuisible, sahuacuvui caa quehehuacuvui tanda huacuvui duvuidzee.

Yndomito. vi. incorrigible.Yndulgencia. sayondo saqui quachi

sayocaindaa sandoho, sayositan-dodzo penitencia, sayositandaapena, sayondoo yondoyo sanani-ta nicuvui.

Yndustria. sayosai ini, natnani ini satuhua ini, huisi ini.

Yndustrioso. tay yonduyu. tay yo-quaha tay tnani ini.

Yndustrioso ser. yocuvui huisi inin-di, yonañandichi inindi, yosinin-dichi inindi, yocacuvuisi inindi,yodzatnani inindi.

yndustriosamente viuir con artificio.tnuhu tnani huisi ini yosicandi.

ynduzir, yodzisino ini ñahandi, yo-dzacahandi inita, yodzacai ini ña-handi, yochihi yuhu ñahandi.

ynestimable cosa. ña tuvui yahui, ñatuvui cata qtnaha, ñatuvui san-duvuidzavua.

ynfa-

folio 132r column 1

Ynfalible cosa. sacuiteyu.Ynfalible. saqcuvui.Ynfamar a otro. yodzanoo cuvui

ñahandi, yodzanday dzicoñahan-di, yodza nuu naha ñahandi, yosa-taninondi tnuhuta, fu. cata,

ynfamado estar. yositanino tnuhun-di, futu. cuta, yondaidzicondi, yo-nuu nahandi, yonucoo nahandi,yonduvui nahandi, yonoocu-vuindi.

ynfamar a otro diziendo del lo queno ay, dzonaa dzo ñuuca yodzan-dai dzicondi.

ynfamador. tay dzandaydzi coñahaynferir. vi. colegir.ynfernal cosa. sasi andaya, si andayaynfiel. tay ña sinindisa.ynfiel, que no guarda la palabra. tay

dzocaa queyeca, tay yosanuninotniño. l. dudzu, vi. sementido.

ynfiel, de quien no se fian. tay ñacu-vui canu inisita, ñacutu inisita,vi. abonado

ynfiel en lo que le dan a guardar.quecisa, tay cana. l. cañandaha, tayyoo cuvui canu inisita.

ynfieri. qua, vt quasinocavua. vaseacabando.

ynfierno, lugar de dañados. andayaanuhu anuhu naa, anuhu dahui.

ynficionarse, lugar. dzicoini yoca-nandita yosaha huahi, dzico qua-hi yocanandita.

ynficionado asi huahi yosaha dzi-co quahi. l. dzico quene.

ynfinito Dios. ñuhu dehe cuvui, de-he huaha, huaqndehe huaqnaa.

Ynfinitas cosas sin numero. sañe ye

folio 132r column 2

yehendahui, ñayehe tnuniYnfinito, que no se puede acabar.

sa ñayosandehe, sa ña yonaa, fu.qnd. fu. qnaa.

ynfinitas vezes. ñayehe tnuni, ñayehendahui, ña yatni, ñahuii, ñayehe toto.

ynformar. yocachindaandi sita, yo-nacahui ndaandi nuuta, yonaca-chi casindi nuuta.

ynformar al letrado. yonaha tniñonaha ñahandi sita.

ynformar a otro de lo que ha de ha-zer. yodzatuhua ñahandisita.

ynformarse de otro. yosicatnuhun-di, f. caca, yondacatnuhundi yo-satuvuidzondi, fu. quatu.

ynformacion hazer contra alguno.yonducundi dudzu.

ynflamar a otro o encenderle enamor. yodzahuidzindi inita, yo-dzacatnendi inita, yonadzadzaan -di inita, yodzacuidzindi inita, yo-nadza nunindi inita.

ynflamarse. yocuidzi inindi, yodzun-ni ini, yonuni inindi.

ynflamarse el anima. yosaandita ni-no inindi, fut. caa, yodzaa yosinianimandi, con los demas.

ynfructuoso arbol. yutnu nama, yu-tnu nicoco naha.

yngenio, habilidad. satacutnuni ini,sañoho tacuini.

yngenioso. vi industrioso.yngerir arboles. yochidzotnahandi

yutnu yodzatnee tnahandi yutnu,yonacanindodzotnahandi yutnu.

yngerto arbol. yutnu ninucodzotnaha.

R 4 yn-

folio 132v column 1

Yngle. ytnudzehe toco.Yngrato ser. vi. agradecer. añadien-

do la negociacion.Ynhumano sin charidad . tay ñaita

ini, ñandahui ini.Ynhumano cruel. tay dzaa ini, tay

dzicoini.Ynjuriar a otro. yodzatevuininon-

di nuuta, yodzacaha nuu ñahan-di, yodzacahaninondi nuuta, yo-quidza huadzevuindi nuuta, fu-tu. cadz.

Ynjuriar a otro con palabras. yodzayevuiñahandita yocahasisinditayocahayechindi, yocaha quadzun-dita, yosii cahanahandita yosiin-disita dudzu caha. f. cuvui.

Ynjuriado. tay nicuvui caha.Ynjusta cosa. sañandaa, ñacuite, ña

mihi, sañahuahaYnobediente. tay nihi ini, tay ñayo-

saindatu, tay saa ini, v. contumaz:Ynobediente ser. ñayosaindatundi,

ña yosai yuhundi.Ynocente. tay ñatuvui quachi. tay

ña saha ñadzica, tay ñatuvui sa-yo saanduu, tay ñatuvui sayo sa-quehe, ñatuvuiquachi yondaayondichita.

Ynnumerables. vi. infinitas.Ynquieto ser. yo nuhu yondesindi,

ña yyodzadzicandi.Ynquieto tay nuconodecono, tay

nucahindecahi, tay danda cohodandaquedze.

Ynquieto, trauieso, tay cana, tayneni.

Ynquieto estar el enfermo. videafligido.

folio 132v column 2

Ynquieto estar en la conscienciayosidzo inindi, vi. escrupulo.

Ynquietar a alguno. yoquidza ne-nindita yonadzacaninondi initayodzaca nino ini ñahandi yodzatnañu ini ñahandi, yodzaqcuiñeini ñahandi.

Ynsignias de honrra. tnuni huii,tnunidzico, tnuni huaha, tnuni-dzavui.

Ynsignias de vencimiento, daindodzotnunidodzo.

Ynsuficiente ser para lo que es me-nester, ñayosatnaha ña yosaqua-ha, ña yosacuvuidzevui, ña yo-quaha cuvui.

Ynspirar Dios, hablar al coraçon.yodzacahanDios inindi, yodza-cuvuinDios inindi, yodzacaiyainindi.

Ynstante. dzotuvuini, dzohoondutuvui hoo naquanini, hoondo-yocotoni, hoonudzucuani, dzo-queyeni.

Ynstincto natural. sadzavuayu caaini, sadzavua yyo ini, sadzavuancacu.

Ynstruir, doctrinar. yodzanahandi-chi ñahandi, vi. disciplinar.

Ynstrumenro de qualquier cosa.sa satniño tay huisi.

Ynstrumento musico. ñuu yoho.Ynstrumento tal tañer. yosadzindi

fu. quadzi, yodzacadzindi, yodzacandandi, yodzaquacundi.

Yntentar alguna cosa. yonaquahainindi, yonatnai inindi.

Yntercessor. tay sino nuu, tayyoca-handaadodzo ñaha tai ñoho saha,

tay

folio 133r column 1

tay yosiconai dudzu, tai sanay-ndudzu.

Ynterceder. yosino nuundi, f. cononuu, yosiconaindi dudzu, f. cuicoyosanaindi dudzu, f. quay.

ynteresal. tay yahui, tay nee ini.ynterrumpir platica. vi. estoruar.ynterrumpirse historia, o materia.

yotandanino, yocainano, yo caicoho, yosivuicoho. f. quevui.

ynterrumpida asi. sañohonay, saño-hondico, sañohondiya, sañohon-dadzi.

ynterprete. tay caha dzaha , taysiconai yuhu, tay yosico caqndudzu,

ynterpretar. yocahadzahandi, yo-dzandicocavuandi, yosiconayyuhundi, futu. cuico, yodzandi-cocuisi.

yntricar algun negocio. yoquidza-canandi, yoquidzatetacandi, yo-quidzatatendi, yoquidza nenin-di, yoquidzataandi.

yntroduction de platica o sermon.sacai sahandudzu, sachihi sahan-dudzu.

ynuentario. tacu yondaa sayehen-dahuisita.

ynuentariar . yocahuindi dehe sasimayta.

ynuentar algo de nueuo. yosai inin-di. futu. quai, yodzacacu inindi,yodzatuvui inindi, yodzaquevuiinindi.

ynuernar. dzoy yocandi huico yu-hua yyosiñandi huico ñumi.

ynuernal cosa de ynuierno, sacuvuihuicoñumi. l. yuhua.

folio 133r column 2

ynuernal fructa cuihi ñumi. l. hui-co ñumi.

ynuierno. huico ñumi, huico yuhua

Y. A N T E R.

Yo. pronombre. duhu, y encom-posicion. di.Ypocrita, vi. hipocrita.

Yr. yosahandi, fu. qhu. impera. qua-ha, preterito perse. quaa, dizien-do, fuesse, quanuhu.

yr a pueblo proprio. yoñuhundi, pre-terito, quanuhu, quando es 3. per-sona, imperatiuo, quanuhu.

yr en pos de otro. yosandicondita,fu. qnd. ytandicondita.

yr occultamente. yosaha ninindi,fu. qhu. yosaha yuhundi.

yr por agua. yo saquai indiduta, fu-turo, qquai, yosacuidzondiduta,futuro. qcuidz. yosacaindi duta.futu. qcai.

yr el agua dando golpes en piedras.yosatusinduta yuu, futu, qtusi, yo-sasandaanduta nuu toto, futuro,casa, yosa casandaanduta, futuroqcasa.

yr por algo generalmente. yosaca-hindi, fu. qcahi, imp. quacahi.

yr mejorando en la enfermedad.quanduvui huaha, quanduvui quayinindi, quanduvuindai inindi, qua-coocuisi sayocuhuindi.

yr a dar noticia o relacion de algo.yonutniño nahandita.

yr auiesa la flecha . yondai dziñeduvua, yondai yaqua yondai yo-honduvua.

yr

folio 133v column 1

Yrse augmentando algo. quacaya,quaqua nino. huasicodzo, huasicuvui cahi, huasi cuvui niñe.

Yr a llamar a alguno. yosacahandi,yosaquacandi, f. q, c, imper. qua-caha.

Yr deteniendose por algun temorsacoo cuiñendi, sasiñe sasiñendi,sacoo cuinondi, sa sino sasinondi,sasicandi.

Yr a ver. yosacotondi, f. qcot, yosaquindi, f. qqu, yosandayandi,

Yr y venir. sanuhu sandesindi, san-day sandevuindi, yosiconuundi,f. cuico, yonunooyonde noondi.

Yr a pedir consejo. yosatuhua ña-handi. f. qtuh, yosaquatu huidzon-di sita, yosaquatu ninondisita yo-sa quaca tnuhundi. f. q.

Yr a ver otra vez. yosacoto tucun-di. dahoocayosacotondi.

Yr por medio. yosanumañundi yo-sivui noo mañundi, f. canu, f. que-vui. yotniñonoo mañundi.

Yr por sus pies. yosica sahandi, yosi-ca maindi, f. caca.

Yr por debaxo. yosaha ninindi, f. q-hu, yosicanindi.

Yr a ser contados . yonuquehenda-huindo yonuquehetnahando.

Yr por orden vno en pos de otro.yñeyuq quaha, yehe yuq quaha-ta, yehetnaha quahata, f. cuiñe,f. quehe.

Yrse acabando algo. quandehe.Yrse acabando cosa entera. quaneeYrse acabando cosa liquida.

quandoco.Yr las nuues con presteza. huico

folio 133v column 2

ichi yocana huico yechi yocana.Yr delante de otro. yochidzo nuun-

di vide guiar.Yr a saludar a otro. yosayuvui ña-

handi, yosadzacanuiniñahandi.Yr con tiento o de espacio. yosaha

quaindi, yosaha huayundi. yosa-ha tuhuandi, f qhu.

Yr presto saa yosahandi queye yo-sahandi, ee tnani qhundo, yachiyachi qhundo, canumi canahan-do qhundo danumi danaha qhu-do, danahani qhu, caca queyen-do. ve presto.

Yr tentando con las manos o pies.yodza cacandahandi, sahandi. sasicandi, dzosasihicasahandi yosa-handi yodzacacanduundahandiyodzacaca dahandi.

yr en pos de otro que va huyendo.yochidzondi condita, yotasindi-condita, yosandico saandita, yo-sandicondita.

yr attopellados, yotavuininotnaha-ta, yotavuindodzo tnahata yosa-hata, yosacoondihi tnahata yo-sahata, f. qcoo, yosaquehe tnaha-ta, yosaha nutehui detehui yocu-vuita, yoquidza tnañu tnahatayosahata.

yr todos junctos. sasiyo yucuta qua-ha, satavui tnaha quaha sandehetnahata quahata, dzohoo sate-hui taquahata.

yr muy cargada la barca o carreta.yyonicootnee yyonicoo quaayyo chitu ñoho; cata, vel,tnundoo.

yr por rodeos a alguna parte. yosacui-

folio 134r column 1

cuicundi ichi, f qcuico, yosaqua-andichi. f. qquaa.

Yra. sacuvuidzi ichi ini. sacuvuica-huiini, sacuvuidzaa ini. sacuvuisatuini.

yr arrebatada . sada queyeni yo-dzicoini.

yra envejecida. sacuvuidzichi nahaini, sadzoo sanaha, sadzichisanaha,

yr a estar con alguno para que leprouea de lo necessario yosatuhu-andita, f. qtuh, yosaquehendi sitafuturo, qquehe, yosatnahandita,f qtnaha.

yr a sus parientes le prouean de lonecessario. yonutuhuandi.

yra de Dios. sacuvui queyendiya-stohonDios.

yrregular . tay nisacondaa quachi.tay nindiyuninduvui yy, nindu-vuidzoo.

Y. A N T E S.

Ysla cercada de agua. ñuhuñohomañunduta ñuhu . caa ma-ñunduta.

ysopo. yutnundahanduta, yutnu yo-dzondaa, yutnu sadzonduta, yu-tnu quidzindodzonduta, yutnusadzo ñaha duta, yutnu yodzaque-te ñahanduta, yutnu yodza qca-vuanduta. yutnu yodzandavuan-duta yutnu tiata . yutnu sain-duta yy.

ysopear rociando con el ysopo. yo-quidzindodzonduta, yosadzo ña-handiduta, f. codzo, yodzaquete

folio 134r column 2

te ñahandi duta.ystoria. duvua yya, tnuhu sanaha

tnuhundoho, tnuhu niquidza y-ya, tnuhu nicuvui tnuhu nisicadudzu tnuhu yata.

ystoriador. tay taa tnuhu sayyo taytaa tnuhu nicuvui sanaha, tayninataa ñee ñuhu, tay ninataa to-nindeye.

ystoria contar vide contar.ystoria de linajes. tonindeye.y tambien. dehe, dzavua, dehe tucu

sihi dzevui, dzavua.yugo. yutnucavuandodzo sañu. l.

tnaa ydzundeque.yugada de tierra. sayositu ydzunde-

queee quevui.yunque. caasacusindodzo caa nu-

usi, yosasindodzo caa nuu cono,caa sasandodzo caa, caa tayu.

yunta de bueyes. tayu.yzquierdo . tai daha itni dahadza-

tni, daha yaqua.yzquierda mano. daha ytni daha-

dzatni daha yaqua.

L. AN T E A.

Labor. tniño.Labio o labrio. ñeeyuhu , ñeedzehe yuhu.

Labrar tierra. yositundi, futuro cu-tu. yosani conondi, futuro, cani,yosane.

Labrada tierra. ñuhu nisitu, ytu ni-situ, nisane.

Labrador. taysitu, tay sane itu.Labrar milpa para bien comun. yo-

situ

folio 134v column 1

yositu catandi, yotniño catandi yon-ducundi cata.

Labrar milpa que nunca se a labra-do. yositundasindi , yonacanin-da sindi cuhu cutu, yonacaaninon-di cuhu cutu, yositu nuundicuhuf. cutu.

Labrar esta milpa ygualando la tie-rra. dasi yonacachindi dasi yonaquindi dasi yonatahui quachin-di, tehui tehui yondaq huiindi,

Labrar la milpa antes que se siem-bre. yositusañundi.

Labrar la milpa despues de nacidoel maiz para deseruarla . yositunonondi cutuee, yositundi cutucuii, yositundi.

Labrar la milpa despues de mas cre-cido el maiz limpiandola. yosi-tundi condi yata vvui yondaqndiyonacutundi.

Limpiar las milpas quando tienenelotes. yonacutu ninindi huiyuyatavni yonacutundi.

Labrar la milpa despues de seco elmaiz para ablandar la tierra pa-ra el año siguiente. yonacutu co-condi, yodaqndayundi, yodzaca-andi ñuhusaha huiyu yataqmiyo-nacutundi, yosañunindi sahahuiyu.

Labrar la milpa que a estado por la-brar dos o tres años. yehe yona-quañundi yotnohondi cuhu . l.yucu yehe.

Labrar la milpa en que a salido elmaiz y no se auia labrado an-tes. yositunditnañu tnañu yochi-hindi yata quevui dzocuhuca.

folio 134v column 2

Labrar la milpa en la superficie porser tierra suelta, yositu cocondi,yochihi cocondi, yodzaquevuin-di yata da maa ñuhu.

Labrar milpa para coger a mediasyositu yuquendi, yositundayundi.

Labrada manta de flores a dos ha-zes dzoo nidzaha nini, dzoo ye-he nuhu, dzoo yehe tutu.

Labrada manta de vna parte sola.dzoo nidzahandodzo, dzoo nica-si dzitu, dzoo nicasinzdodzo.

Labrar de vna parte la manta. yo-dzahandodzondi, yocasindi dzi-tu, yosaa chihindi dzitu, yocasin-dodzondi dzitu.

Labrar de aguja o en telar. yodzahan-di huisi, yoquicundi huisi.

Labrar piedras o madera. yosasin-di, f cusi yosasi daandi.

Labrarse la piedra. yotusi yuu.Labrarse el cuerpo al modo anti-

guo los que no eran esclauos. yo-dzahandi dzehui.

Labrar a otros en señal de que eranesclauos. yotaandi dzehui, yoña-hindi dzehui. (chi.

Lacio o marchito. sanidzii, sani yechiLaciarse o marchitarse. yodzii yo-

yechi.Ladera de cuesta. chisi yucu, cuchi sa-

ha yucu, cuchindicayucu. cuchiñene

Ladilla. teyavua, tendeq.Ladino. tay tacudzaha, tai tacundi-

chi dzaha.Lado. dziñe.Lado derecho. dziñe quaha.Lado yzquierdo dziñe itni. l. dzatni

Lade-

folio 135r column 1

Ladear algo. yosanidziñendi, f. caniyosico canidziñe, f. cuico.

Ladearse algo. yosico cuiñedziñe,yosiñedziñe, f. cuiñe.

Ladrar el perro, yondayute, yosa-cute, f. quacu.

Ladrar vno contra otro . yondayutnahate.

Ladrar a otro. yondayundaa ñaha-te yosacundaa ñahate.

Ladrillo. doho tavui.Ladrillar enladrillar. yochihi tna-

handi doho tavui, yonañundi do-ho tavui, yochihi yuqndi dohotavui.

Ladron. tay cuina, tay dzuhu, tayquidzacuina.

Ladron de las rentas publicas. taydzehu sasiyuvui tayu, tai yosasin-daa yosasinini sasiyuvui tayu.

Ladron publico. tay sanai queyetu-vuindisi, tay sasai queye.

Ladron salteador de caminos. tayyonama ñaha.

Ladrones salteadores de caminos.tai yotatendaa ñaha, tai yocaten-daa ñaha tai yosaiqueye sasi tayisicaichi.

Lagartija. tiyechi.Lagartija. tiyechi huiyu, cuii.Lagartija otra. tiyechindaya.Lagartija otra. tiyechi quacu.Lagarto de tierra. tiyechi,Lagarto ponçoñoso. coo quacu.Lagarto que llaman yguana. tiye-

chineñe.Lagarto cocodrillo. coo yechi.Lagaña. dacua yosate. l. yocoo. l. yo-

cai, dacua nuu tayu nuu.

folio 135r column 2

Lago de agua. mini, sacaanduta, sa-caa siñaduta, sacaa siconduta, mi-ninduta.

Lagrima de los ojos. dutanuu. dutaindaa nuu, duta yocainuu.

Lagrimas salir. yocaindutanuuLagrimal del ojo. dzehe nuu, dz

ñe nuu.Laguna. duta caa siña mini doyo.Lamer. yona yuvuindi yoyuvuin-

daandi, yodza caa nuu yaandi,yondaq yaandi.

Lamida cosa. sa niyuvui, sanisaa nuuyaa, sanindaq yaa.

Lampara. sayotnoo ñuhu, sayodzoñuhu, sayosisi ñuhu.

Lampara arder. yocatne, yotnoo,yosisi, fu, coco.

Lamparones, enfermedad, sayota-yudzuq, ichi coo.

Lampara atizar , yosaindodzondiñuhu, fu, quai, yosandandodzondi,fu, canda, yodzaqcavuandi nuuñuhu, yocahindodzondi, yotneen-dodzondi nuu ñuhu.

Lampara encender, yochihi ñuhun-di, yochidzondi ñuhu, yosamindiñuhu, fu, cami, yotaandi ñuhu.

Lampiño, tay dee ñee, tay ña idzi,tay yanda ñee,

Lana. idzi,Lana burda, idzindacui, idzindocoLana merina, idzi huita,Lana retorcida como de perro la-

nudo, ydzindzandu, ydzi taca,Lana suzia ydzi yehe mihi, ydzi tna-

ha, idzitacataca,Lança. tatnu cani, tatnu nani inde-

dzoocaa.Lança

folio 135v column 1

Lançadas dar. yotuvui ñahandita-tnucaa cani, yoqui ñahandi.

Lançadera de texedor. tnundoodzacono nini yuhuaydza, tnun-doo conoidza, dzaquinidziyotnundoo dzuchi dzaquinidziyo,tnundoo chihidziyo, tnundoodziyo.

Lançadera de las yndias. ytayodzodziyo, ytadziyo.

Lançar vomitar. yonandusandi, yo-nana coyo dzuq.

Lançar el bocado entero. dzoneenindito ninana coyo, ninandusan-di, dzonee yondito ninandusandi

Lançe hechar en el agua para pes-car. yodzaqcavuandodzondi yu-hua nuunduta, yodzaqcavuan-di yuhua tiyaca.

Lanceta para sangrar. yuchi chihin-daha, yuchisate neñe, yuchitu-vuindaha, yuchidzacaineñe, yu-chi quindaha, yuchisidzondaha.

Landre enfermedad. quahi canaqua ñuhu.

Landres . sacaa ninidzuq, tenanadzuq, sacaa ninindudzu dzuq.

Langosta. tica.Langosta que come los sembrados

teca ñama, tecadeñama, tecadza-ha, tecacuii, tecaquaa, tecanuuquaa.

Lantejas . duchi quachi, duchiteyadzi.

Lanterna. satnoo nini ñuhu, caa ti-yehui sacuiñe nini ñuhu, caa tiye-hui sacuino ñuhu;

Lanudo animal. queteidzitaa, siidzichihi, idzinani.

folio 135v column 2

Lapa flor de vino o miel. dzee nuusahi nuu, sanicanadzitnu nuu vi-no, sanicoo cavuadzitnu nuu.

Lapidario . ñahuisi sini yuu yuchi,tay sito yuu yuchi.

Lapidario que las labra. tai yodzeeyuu yuchi, yosanda yuu yuchi,tai yosahu yuu yuchi.

Lardo de puerco. duha.Largo liberal. vide franco.Largo como cordel o palo. cani

sacani.Lastar pagar por otro. yosinindi sa-

hata, yosinidodzondi quachi, f.qui, yosininidodzo canundi qua-chita yosacodzodzinindi, f. qcodzyosidzondi quachita, f, cuidzo.

Lastar por mi solo. yondohondi na-nindi, yosinindodzondi, yosiniquachindi, yositandodzondi, fu.cuita yotnaha ninondi.

Lastre de nauio. sanitnaata initnun-doo, sacuvui huay tnundoo.

Lastimarse o herirse . yonihi qua-hindi.

Lastimarse los pies por andar cami-no. yocuvui quañesahandi, yocu-vui chichi sahandi.

Lastima tener de otro. yocuvuinda-hui inindi sita, yositondahuindi-ta, f. coto.

Lastrar el nauio. yoquidza huainditnundoo, yotnaandi sahuay sahatnundoo.

Latrinas o secretas . huahi yehui,huahi cuiya huahi dzachii hua-hitata.

Laton. caa quaa.Lauar ropa. yona catandi.

Lauar.

folio 136r column 1

Lauar uasiija. yonaquindi.Lauarse las manos yondahandi, yo-

nandahandi, yonandahandoondiLauarse la cara yonaquete nuundi,

yoquete nuundi.Lauarse la boca enjaguandola. yo-

dzacononinindi duta. yochihiyu-hundi duta, yochiyundi,

Lauar los pies. yonaqni sahandi, yo-quidzandoo sahandi.

Laurel. yutnundaya techi yutnu hu-isi dzanu, yutnuticaha dzanu, yu-tnu techi ñuu cuii.

Lauajo o lauajal de puercos. sacaan-dayu, ysayondayu, sanicuvuin-dayu, doyo sayotuvuininoquene,

Lauazas. dutanindoo coho, duta ni-naqui, dutanina cata. duta nidzacononduu, dutanidzaconondaacoho, duta ninacuhuacoho, du-ta nama, dutanindaidzoo, dutanindoo dzoo.

Lazada. sayehecatnundehe. sayehen-dehe, sayehe dzaye.

Lazada dar. yochihi catnundehendi,yochihidzaye, chihidehendi.

lazada estar dada. yonuquehedehenicalazada para los pies para subir por

palo. dzayeyoho.lazada esta, hazer para subir. yotasi

dzayendi yoho. yochihidzayen-di, yoho.

lazo para aues. quaye. yohoquaye.lazo para fieras. yoho saqcohoidzu

quayeidzu.lazeria. mezquindad. sandii. sacu-

vui cuiya ini.lazerado . tai quacu, taindii, vide

escaso.

folio 136r column 2

L. A N T E E.Leal, que tracta verdad, y fielmentetay ñadzuchi ini, tay canuini, huaha inita, dai inita, tayndaa ini, ta indisa ini.

Lebrada. dayuidzocuisi.Lebrastilla ydzodzuchi, ydzoyeque

ydzodzuhua.Lebrel. teina dzaa.Lebrillo. saha, tisaha.Lection del que lee . sadza quaha

ñaha, sayonaha , sadzatuhuañaha.

Lection del que estudia. sanacachisayodzaquaha,

Leche. dzecui.Leche para el señor. dudzi.Leche ordeñar. yosanindi dzecui,

futu, qni, yosadzindi, fu. quadzi,yonaqnindi.

Leche dar la muger al niño . yodzacadzi ñaha, yosahaña dzecui, yo-sacoñadzechi yuhusi, yosanini-no ñadzecui yuhusi.

Leche cortarse. yotevuidzecui. yo-siyandodzodzecui, yosiya dze-cui, fu. cuiya.

Leche quaxarse. yocuvui vhuadze-cui, yocuvuitutadzeui, yocuhuayocucudzecui.

Leche cozerse. yochiyodzecui, yo-cuidzidzecui.

Leche cozer. yodzachiyondidzecuiyodzacuidzindi dzecui, yodza-dzunindi dzecui, yodzadzaandidzecui.

Lecho, o cama. sito. (queyeq.Lechon. quene dzuchi, quene quachiLechuga. duvuatecadzi.

Le-

folio 136v column 1

Lechusa . teñumi cuisi, teñumidzayu.

Lechusa chillar. yondayu yosacuteñumi.

Leer. yonacahuinditutu, yositonda-andi tutu, f. coto.

Leer por orden y todo seguiedo. yo-cachi nanindi, yositondaananin-di, f. coto, yehe tnahanani yosi-tondaandi.

Leer sin orden a saltos interpolada-mente. dzoninodzo nino yocachindi, nino ninoyocachindi,dzoica dzoica yositondi.

Leer hasta el cabo. dzoquaha sinocavua yositondi, nee cutu yonacahuindi . dehe yonacahuindi,yosito nanindi.

Legado del papa. yyanicuvuinaaS. padre, yyanicuvui nuuya, yyañoho siñaya.

Legitima cosa por ley. cuitesasimayta.

Legitimo hijo. dzaya cuitendi, dza-yanduvui ñahadzehendi.

Legitimar a alguno. yonaquaydza-ya ñahandi, yodadza dzayandita.

Lego seglar. tai yyohoonica, taysasica hoonica.

Legumbre. duvua, yuvua.Legua, dzana, sacaadzana, nadzaha

dzana sicayucundaa, quantas le-guas ay de aqui a tepozculula.

Ley generalmente. dzaha huidzohuidzo sahu, sanicachitnuniyya,

Ley del pueblo, sanisiyotnunisiñuusanicuvui tnuni siñuu, dudzu ni-siyotnuni yuvui tayu.

Ley poner. yocootasindidudzu, yo

folio 136v column 2

yocoo tasindi dudzu cuhua, yosa-qcuhuhandi, f. caq, yotniño cuhu-andi, yotasi. tnunindi, yocachitnunindi.

Ley quitar. yodzanaa ninondi, sani-cachi tnuni. yonacanindisa nisi-yotnuni, yonadaatevui yodzan-doyo ñuhundi sahu, yonadzatu-hundi.

Ley natural . sayonaha tnuni mayñayevui.

Leyble cosa que se puede leer, sacu-vui cahui sacuvui cotondaa.

Leydo hombre . tay sini cahi tutu, taysinindichi cahitutu, tacu, tayyonahandichicahi tacu

Lendroso lleno de liendres. tay dzi-nitiyahui,

Lendrero. lugar de liendres . sayeheyucu tiyahui, sanicacu tiyahui,sanisitiyahui.

Lengua. yaa.Lenguaje proprio. dzaha, cuitedza-

handi, cuite dudzundi.Lentecerse hazarse liento. yocuvui

coyo, yosivui casi, yosidzo casi,f. cuidzo.

Leña. tutnu.Leña hazinada. tutnunisanitoto. tu-

tnu nicoto, tutnunisaniyucu, tu-tnunisanicuite.

Leña hazinar. yosanitotondi tutnuyosani yucundi, f. cani, yocoton-di tutnu.

Leñador. tay sacuidzo tutnu, taysachii tutnu.

Leon. decaha.Lepra. quahiñuhundii, quahidzichi

quahi ñuhu cuiya.Lepro-

folio 137r column 1

Leproso. tay nicanaquahi ñuhundii,quahi ñuhu cuya.

Lerdo cauallo. quete ñasini yyoespuelas. ña vhui ñeete.

Letania. sayonaquatu Sanctos. sayo-canisi Sanctos, sayuhui Sanctos.

Letor que lee. tay nacahui tutu taycachi tutu.

Letrado. tay yonahandichi, tay sinin-dichi, taindichi taysinitacu.

Leudarse el pan. yosiyayusa, fu. cu-ya, yocuvuiyya.

Leuadura. yusa yya.Leuantarme de la cama para sentar-

me. yondoyocoondi.Leuantarme para estar en pie. yon-

doyocuiñendi, yondoyocuiñendi-chindi, yondoyo cuiñendaandi.

Leuantar en alto la cabeça. yondo-yo nai nuundi, yosaanai nuundi,yodzanduvua nuundi.

Leuantar el coraçon con alguna con-sideracion. yosaanainino inindi,f. caanay, yosaachidzonino inin-di, fu, caa.

Leuantar la cabeça mirando al cie-lo. yochidzonduvua nuundi.

Leuautada asi tener la cabeça . yo-dzonduvua nuundi. f codzo.

Leuantada traer la cabeça con pre-suncion. yodzocuvui, yodzositanuundi, yosicandi, yodzacuiconuundi. l. dzinindi.

Leuantar algo del suelo. yondoyo-didzo, yondoyo nahi, es para co-sa pesada. yosaa chihindahandi,yosaa nay ninondi, yodzacaandi-ta ninondi, yosaa nayndi, futuroquasay.

folio 137r column 2

Leuantar algo poniendolo enhiestoyonacanindichindi, yonacanicui-tendi, yonacanicutundi.

Leuantar alguna cosa pesada paraver si se podra lleuar. yosidzotnunindi, fu. cuidzo, yocanitnu-nindi, yosaquehe tnunindi. futu.qquehe, yochihi site tnunindi.

Leuantar al que cayo, o al enfermoyondoyo canindi, yondoyo tasin-dita yondoyo canindichita.

Leuantarse en las puntillas de los pies.yondoyo cuiñe tedzadzandi, yodoyo cuiñe dzadzandi, yondoyocuiñe dzini sahandi.

Leuantarse en alto çapateando. yo-saanditaninondi. fu. caand. yosaan-davuandi. fu. caa.

Leuantar. como el frontal. yondaanaindi.

Leuantar el rostro mirando. yon-doyo cotondi.

Leuantarse para hincarse de rodillasyondoyo cuiñe sitendi.

Leuantarseme falso testimonio. dzoquachi naaca yodzatavuiña-ha, dzo quachinaa yondidzo yo-tavuindi.

Leuantar falso testimonio. yondu-cuyetendi sita, yotaandita quachi,yodzatavui yeteñahandi, yodzatavuindodzo ñahaquachi, yodzacuidzoñahandi quachi.

Leuantarme a mi testimonio. yonataa quachindi mayndi yonducu-yetendi simaindi.

Leuantar llamas el fuego. yondoyoyaa ñuhu, yocanacatne yaa ñuhu

Leuautar grandes llamas el fuego.S yo

folio 137v column 1

yosaanditanino yaa ñuhu, f. caa,sicayotaacani yaa ñuhu, sicaindi-ta quesi inditacani, f. cuindita.

Leuantar algo del suelo, yosaa chi-hindahandi, futu. caa, yocachi yo-caindi.

Leuantarse contra otro haziendosede la vanda del contrario . yñendisihita, yñesihindita, f. cuiñe, yocu-vuindi sihita, yocuvuisihindita,yocuvuidza hoondisihita, yocu-vuinduvuindi sihita.

Leuantarse contra otro. yodzatna-handita.

Leuantarse de la cama . yondoyocoondi.

Leuantar la mesa, vi, alçarla.Leuantar la gallina que esta con hue-

bos. yocahindodzonditiñoo ca-andodzondevui. (handi

Leuanantar las manos . yondoyonai da-handi

Leuante, parte oriental . sa yoca-nandi candii, sayosino ñuhu, sayo-cana ñuhu,

Leuante, viento oriental. tachi hua-si sa yocana dicandii, tachinde-vui nicana ñuhu.

Leuante del ynuierno tachi yuhua.Leuante del estio . tachi cani tachi

quandii, tachi yocoocani, tachiyosasa cani.

Lexia, duta yaa, tayaa.Lexos. sica. huihi sica, vn poco le-

xos, huihi quaha sicadzuchi sica.Lexos estar. vi. distar.Lexos mucho. yyosica, sicayu.Lexos dela verdad. cuiteyu ñandisa.Lexos de duda. cuitendisa cuiten-

daa, disayu.

folio 137v column 2

L. A N T E I.

Libelo infamatorio. tacuyondaadudzu daidzico, dudzucaha.Liberal. vide, franco.

Libra. ee cuhua libra.Libra y media. ee cuhua yodzo

dzavua.Libre hecho de sieruo . tay ninday,

tay nicacu, tay ninduvui ñayuq.Librarme de algun peligro. yotavui

inindi, yosinondi, fu. cono yoca-cundi, yocaicuisindi, yocaisiyondi.

Librar a otro de peligro. yotavui ña-handi sita, yodzacacuñahandi, yo-dzacacunino ñahandi, yochihi yu-hu ñahandi, yodzahi ñahandi, yo-dzacaisiyo ñahandi sita.

Librar a otro sacandole de manosde Iusticia. yondainahi ñahandiyuhundahata, yonaquacaqueyeñaha yodzita ñahandisita.

Librarse desta manera . yondaica-vuandi yuhundahata, yocaicavuan-di yuhundahata.

Librar al que esta en peligro de al-gun infamia, o en peligro demuerte violenta. yonacahinditon-di, yonacahi quevui ñahandi.

Librar dineros . yonatniño siñanditomines sita, yonatasi siñandi to-mines sita.

Librar de seruidumbre. yotavuiña-handi, yodzandai ñahandi, yonda-dza ñayuq ñahandi , yondadzatay ñuu ñahandi, yodzacacuña-handi.

Libre, nacido en libertad de padreslibres. tay ñuu tay ñayuq tay yyo

daa

folio 138r column 1

ndaa yyo dzico, yoo caha yoocachi.

Librea vestido. dzo ee cuhuandai,dzo eenani caanday, dai ee nuu,tay sandico ñaha, taniño yya, tnu-ni yya.

Librea dar. yosahandai ñahandi, fu.cuhua, yosaha tnuni ñaha.

Libreria. huahi tacu, huahi tutu.Librero que vende libros. tay yodzi-

co tacu, l. tutu.Libro. tacu, ñee ñuhu.Libro de quentas. tutuyehendahui

sayocuvui quachi tutuyondaa sayocuvui quachi.

Licencia pedir. yosatu ninondi, fut.quatu, yosicandi licencia, yocachininondi, yotniño naha ñahandi

Licencia dar. yosai yuhundi, f. quai;yodzahuidzondi nuuta, yosainda-tundi nuuta, fut. quai, yosahandilicencia, fu, cuhua.

Liebre. ydzo cuisi.Liendre. tiyahui.Lienço. dzoocuisi dzoo yadzi.Liento, por humido. sacóyo, sa hui-

dza, sandoyo.liga en el oro . sa yodzacadzi ñuhu

quaa sañohotnaha dziñuhu quaasayetnaha dziñuhu quaa.

liga para paxaros. ina, ita ina.liga poner. yochidzondi ina, yotni-

ñondi, yotaandi ina.liga en las amistades. sanoo quachi,

sanacaha sitnahata, sana yuhui-tnahata.

ligar con hechizos, yodzanaha ña-handi, yodzatnee ini ñahandi, yo-sadzi ini ñahandi, fu. cadzi

folio 138r column 2

Ligera cosa. cama, sa saa, cama queye.Ligero ser. yocuvui camandi, yocu-

vui yachindi, yocuvui saandi.ligeramente. tnuhu cama, tnuhu saa.ligeramente yr . yosaha saandi, yo-

saha queyendi, fu. qhu, yosaha ya-chindi.

lima de hierro. caandaye, caa sacu-hucaa, caasaq caa.

limar hierro. yosihindicaa, yosihin-daandi caa, fu. cuhu, yondaqndicaacasi, yonacuhundi,

limaduras de hierro . yuchicaa, sayoqui coyo caa.

lima, arbol. yutnutiquaa lima.lima, la fructa. tiquaa, dzitnitinduu

tiquaa dzitnindico.limon arbol. yutnu tiquaa yya qua-

chi, tiquaa indodzo,limon la fructa . tiquaa yyaquachi.limasa o babaza. sa nicanadzitnu, sa

nicudzi sanicuhua.limosna pedir. yosatandahandi, fu.

cata, yosatu ñuhundi sasiyondatundiyosatutuhuandi, f. quatu.

limosna hazer. yosinindahui ñahandiyosini manindi, f. qni, yodzasandi

limosnero . tay yosinindahui ñaha.limpia cosa. sandoo, sahuii, saqueye

sanina.limpio, aseado. tayndoo ini, tayhuii

ini, tay huisaini.limpia quedar la ropa de bien labada.

yondoodzama, yonoocoyo sahaquedze ñuma, yonoocoyotnaha.

limpiar la muger el algodon. yonda-dza huiiñacachi, yo saindaa mihidehe dzitnicachi dehe yucu yehe,f. quai. yondadzandooñacachi.

S 2 Lim-

folio 138v column 1

Limpiar algo como quiera. yonacu-huandi, yoquidzandoondi, futu.cadz. yondadza yaandi, yonda-dza huiindi.

Limpiar sudor con el paño. yona-yocodaandiduta, tnay yonacu-huandi.

Limpiar a otro. yonacuhuandi. yo-dzandooñahandi, yoquidzandooñahandi.

Limpiaduras . sanindecoyo, sani-noo coyo.

Limpiar platos . yonacuhuandaan-di, yonaqnindi yondadzandoondi.

Limpiar trigo . yoquidzandoondi,yoquidzahuindi, yodzaquachin-di nuni, yocasindi.

Limpiarse las narizes. yonacuhua-dzitnindi, yonayocodzitnindi,yosanidzitnindi, fu. qni, yosahandidzitnindi. fu. cuhua.

Linaje. yaatnuhundi, sichi yuqndi,duhu sandu, tnuhu yehendico sanicacundi, tnuhu yehendicondi,saniquivuindi.

Linda cosa. sahuaha, sadzico, sadza-cu sahuatu. sahuii.

Lindamente. tnuhu huaha con losdemas.

Linde entre heredades. dzañu, nuudzañu, sa ñoho dzañu, sa ininodzañu.

Linde o terminos poner. yosanindidzañu, yosañundidzañu, yosaqndidzañu, futuro, cani. futuro, canu,fu. caq.

Liquidambar. dzusa huidzi, dzusadzanu.

Lirio cardeno. ytandaca, ytandaa.

folio 138v column 2

Lirio blanco. vi. açuçena.Liron, animal teyuhu, teyoto, teye-

quenano, teyeque yuhu.Lisonjear. yocachininondisita, yo-

cachitachindi sita, yocahahuidzin-di sita, yodzacanino ini ñahandi,yodzadzana ini ñahandi, yocahahuatandisita.

Lisa cosa. sandee, saadziñu sanani.Liso hazer. yoquidzandee, yoquidza

nanindi, fu. cadza.Listada de manta labrada . sanicu-

vui huisi.Lista de diuersas colores. sanicuvui

noo, sanooListada manta dzoo ticuiñe.Liuiana cosa. sa cama.Liuiano hombre . tay ña tnuni ini.

tay dzocaa nahacaLiuiano hombre que facilmente se

cree, y se muda. tai ñandai ini, taidicocavuaini, tai vvui ini, vvuin-datu.

Liuianos de asadura. ynidzee.

L. A N T E O.

Loar. vide, alabar.Loable cosa. sacachi huahata,sanisacodzo huidzo huaha.

Lobanillo. tidzehe, tiyee.Lobanillo tener. yehe tidzehe, fut.

quehe yondaa tiyee.Lobo animal grande. tiyehe.Loco de atar. tay satuvui quahi, tai

sadzana ini.Loco como quiera. tay sadzahui

ini, tay ña yonaha tnuni, tay sa-dzana ini, tay sa naa ini, tay yo-

cana

folio 139r column 1

yocanacasa nuu, tay yosito nuu na-no, tay ñoho quahi ini.

Loça. coho ñuhu.Loçano, gallardo. tay sacuvui huii

ini, tay ña ñoho dzadzicaini, taysica nino, tay sica huico, sicadandu.

Lodo. dayu.Lodosa cosa . sanisaa nuu dayu, sa-

niquetendayu, sanicatundayu.Lodoso lugar. sacaandayu, sanicu-

vuindayu.Lograr de alguna cosa gozando

della. yocuvui nahasindi, yosiyonahasindi, caa nahasindi, yocu-vuidzii sindi, yocuvui yatasindi.

Lograrse. yocuvui nahandi, yotacunahandi, yonditonahandi, yosa-nu nahandi, yosiyonahandi, yyonahandi, fu. coo, yosanu yatandi,fu. quanu.

Logro en la vsura sasiquanu yahui-ta, sa siqui codzo yahui sita, sasita-huidzavua yahui sita, sacaindaayahuisita.

Logrero . tay yodzaquanu yahui,tay yosaacodzo yahuisita, tay yo-dzoqnaninoyahui.

Logro hazer. yodzaquanundi yahui,yotahui dzavua yahuindi, yosaacodzo yahuisindi, yocoo chihin-di yahui, yocoo catayecandi ya-hui, yosatayecandi yahui.

Lombarda. tnusii caa canu, yutnutevui canu.

Lombriz de barriga. tindacuchisi,tindacuñoho chisi.

Lombriz qualquiera. cootecanuhucoodzinuhu.

folio 139r column 2

Loma entre dos cerros. ytnu nahoyucu.

Lomo de animal. coñoticoo satateyequesata, yeque ñohotnaha.

Lomo de libro. ticoo saha tutu. l.tacu, tecu tutu.

Lomo entre sulco . ñuhu caaticoo,ñuhu nidza caaticoo, ñuhu nisaq-taticoo.

Longaniza. siti quene nisacoho co-ño, site ñoho coño.

Longura. sacani.Lonja de tocino. eedzee quene, ee

tahui quene.Loor, alabança . sa si cacunahi hua-

ha, sachidzo huidzo.Lo primero. o quanto a lo primero.

dzina, dzinaca, dzinahuii, dzinañuhu dzinadzinaca, sadzinaca.

Lo siguiente. sa huasitnaha, sa hua-sindico, sa huasicavua, sahuasi-tavui.

Lo que esta por venir. sa dzoicacu-vui, sadzoicaqtnaha sadzoicaquitnaha, sahuasitnaha, sahuasin-didzo, sa huasitavui sacoo cuiñecandidzo catavui catniño canda-caqhu, cachihi cataaqhu.

Los que han de nacer . tay dzoica-cacu.

Los que han de venir tai dzoicaquesi.Lo ultimo. dzonduvui dzondehe.Loro entre blanco y negro. tnoo

cuinda, tnoo huisi, tnoo yehedzahaLossa piedra . yuu nono, yuu cono,Lossar o en lossar. yochihitnahandi

yuu nono, yuu cono, yonañundiyuu nono, yosaqtnahandi, fu. caq.yodzatnahandi.

S 3 Lossa

folio 139v column 1

Lossa para tomar aues. yuutavuiquete

L A N T E V.

Luchar, vi. yonaquahatnahandiyodzatnahatnahandi, yocanitnahandi.

Ludir vna cosa con otra. yotusitna-ha, yosaquaatnaha, fu. qquaa, yo-nuquaatnaha.

Ludir, o fregar vna cosa con otra,actiuo. yosihi daa tnahandi, fut.quhu, yodzaconondodzotnahan-di, yonacuhutnahandi

Luciernaga. tiyehui, tiyehuindaaLuego, aduerbio. huitna, huitnani,

huitna ñuhu, huitnahuiini da-huitnani

Luego. naha nooni, huitnicaLuego que. dzoica.Luego que anochecio . dzoicani-

quaani, dzoicaniquaa, nooniquaquaandeq.

Luenga cosa . sacani, huihi cani vnpoco larga.

Luego a la hora. daqueyeni, dana-hani, dahuitnani.

Lauarse el cuerpo . yosaundaandiñeendi, futur. quu, yonacuhuan-daandi, yocondaanda ñee, yonaquundi.

Lauarse con xicara, hechandose elagua. yodzacaa coyondinduta,ñee, yosadzondi duta ñeendi, fu-tu. codzo.

Lugar en que esta algo. siña.Lugar, sitio antiguo de casa. chiyo

yata, sanaha.

folio 139v column 2

Lugar desembaraçado . sa caa siña,sayyu.

Lugar por pueblo. ñuu.Lugar donde huimos. satavui inita,

sadzoiica sasitavui ini, sasidzahi-ta, sasicoo yuhuta.

Lugar por donde entran y salen. sayondai, yondevui, sayocai sayo-sivui.

Lugar donde esta alguna cosa. sacaa,sayehe saisi sayyo.

lugar donde se haze algo. sayosasi-tayutnu, carpinteria.

lugar donde juzgan. sa yosiyotnunitniño huahi yocuvui tnuni tniñohuahi yosinocavua tniño.

Lugar vazio, como casa. sayyu, hua-hi caasiña, huahi yonuna, sanisinasacaa nuna.

lumbre, fuego. ñuhu.lumbre hazer. yotevuindi ñuhu, yo-

tniñondi ñuhu, yodzacatnendiñuhu.

lumbre sacar. yodzacaindi ñuhu,yodzacanandi ñuhu, yotavuandiñuhu.

lumbre, luz. sayotnoo, sayoyahi, sayocuisi.

lumbrera. sayocuisinini, sayotnoonini, sayoyahinini, sayotuvuinini.

lumbrosa cosa. sayehetnoo, sayeheyahi, saitnoo saitasa.

luna. yoo, y en su gentilidad la lla-man los Indios yyacaa huiyu.

luna salir. yocanayoo, yosino yoo.luna hazer . yondii, yotnoo yoya

hi yoo.luna nueua. yoonindoto, yoo nina

yodzo, yoo yeq.Luna

folio 140r column 1

Luna creciente, o media. yoo ñañu,yoo dzavua.

luna llena. yoo ninduvui nee, nindu-vuicuta, yoo ninachitu, yoo ninuquaa cuhua.

luna menguante. yoo ninoo cuvui,yooninuundaa yoo quanduvuidzu-chi, yooninacuvuindaa.

luna eclipsarse. yosihi yoo. fu. cuvuiyonaa nuu yoo.

luna estar cubierta de nuues. huicoyondesi nuu yoo huico yodza-hui yoo.

lunar del cuerpo. tecai, ticai tnoo.lunares tener. ticai yondaa nuu.lunes. quevuiee.lustre, o barniz que se da a las yma-

gines. daha.lustre en la pintura . huisa, nicuvui

huisa, ninatuvui huisa.lustre dar a la pintura. yodzaha hui-

sandi.lustre tener el pueblo. yo nanaco-

dzo ñuu, yonanandita ñuu yon-daa codzo nino ñuu.

luto que se ponen por los difunctos.saquay yy sindeye saquaydzohosindeye, sayonucavua yy sindeyesa nucoo yy sindeye, sasiquay qua-ca sindeye.

luto, vestidura. dzoondayu, dzootnoo sindeye.

luto traer . nicuvui dayundi, sande-sindi dzoondayu.

luto quitar . yodzasinocavuandi ni-sai yy sindeye sisaydzoho sinde-ye, yonoo canyyucundidzoon-dayu yonoo ndaquindi dzoon-dayu.

folio 140r column 2

Luxuria. sa sinoo, sa sanoo, sa sasini,sasicacadzana, sasicadzana.

Luxurioso. tay sanoo tai sasini, taysasicaquadza sasicadzana.

luz, vi, lumbre.luzero de la mañana. quemi, teñoo

nanu teñoo canu.luzero salir. yocai quemi, yona-

tuvui queme , yocana queme,yonayodzo queme, yonatnooqueme.

luzio, o resplandesciente. sadziñu,satasa, sa saanduta.

luzir asi. yodziñu yotasa, yosaandu-ta, fu. caa.

luzir vn poco. dzuchini huihini yo-dziñu yotasa.

luzir, o resplandecer persona. yota-sandi. yosaandutandi, yotnoondi,yondiindi, yoyahindi.

luzir por relumbrar. yotnoondaa,yotnoondisi, yotnootuvui.

LL. A N T E A.

Llaga. sa ni ñañe, sa nicaa, sanitahui, sanindata, sa ninihi quahi, sanisaquehe dacua, sayosa-tendacua sayo tayu.

Llaga reziente con sangre . sanica-tne ñee, sa nisate neñe, sanicachiñe, saniñañe sanisico cuita ñee, sanisicondita ñee.

Llaga tener en alguna parte. yota-yu saha. l. daha.

Llagado estar. yoñañendi, yodzu-sandi, yoñañe yodzusañeendi.

Llaga como quiera. sa ninihiquahi.

S 4 Lla-

folio 140v column 1

Llagado, lleno de llagas . tai niña-ñe, tay nidzusa . nicatne ñeequachi.

Llagado en todo el cuerpo sin te-ner cosa sana, huadza, yonaha,huadza yotacu, saninihi quahin-di, saniñañedi.

Llamar. yocahandi sita, yocanan-di sita.

Llamar a menudo. yocahacahandi,yocahachitondi, yocaha ñeendi,yocanachitondi.

Llamarse por su nombre. yonanindidzavuananindi, asi me llamo.

Llamar a otro por su nombre. yoca-hadzevuindisita, yoyuhui dzevuiñahandi.

Llamar señalando. yocasinino ño-ho nuu ñahandisita, yocahañohonuu ñahandi sita

Llamar nombre de afrenta, comovellaco. yodzandai ñahandita,tay dzana. l. idzu. l. quete, yodzananiquete ñahandi, yodzandaiquete ñahandi.

Llamar a vozes. yocanandisita, yo-canasaandi sita.

Llamar combidando. yosisandi sita,fu. cusa, yocahandi sita.

Llamar con la mano. yoquidzida-handi,

Llamar con los ojos. yoquidzi nuundiyosaniquachindi, fu. quani.

Llamar con la cabeça. yoquidzi dzi-nindi, tnaandi.

Llamar tocando con la mano. yoca-tuñahandi, yodzacanádadaha ñahan-dita yochihindahandita.

Llamar para la guerra. yocanayecundi

folio 140v column 2

di, yodzanumindi yecu, yodzaca-indi yecu, yocachindi tniño yecu.

Llamar a las gallinas como hazen lasIndias. yonacanandi sitiñoo, yo-nacahandi sitinoo, yonaquacan-di tiñoo.

Llamar a la puerta. yodzacasandi yu-tnu, yondiyu, yotaa siquindi, yo-dzacatnendi. yutnu yondadzi.

Llama de fuego. yaa ñuhu.Llamas hechar. yocana yaa ñuhu,

yonacatne yaa, yosaandita yaañuhu, fu. caa.

Llana cosa. daa, sandaa, sacaandaa,sacaa nani, sanicuvuinani.

Llanura de campo. yodzo, yodzosi-ca, yodzondaa, yodzo dzohuii.

Llanura de agua. sasicavuandaadu-ta, sacaandaanduta, sa caadzadzin-duta sa ninoo cavuadzadzinduta

llano hombre tay quai, tayndaa initai cuite ini, tai huaha ini, tay dza-dzi ini, tay huii ini,

llano ser. ñoho quai inindi, ñohodzadzi ini ñoho huaha ini.

llanten. yucu tuchi, yucuticadzi.llanta de col. yuvuanidzaqh cavua,

yuvua nitandandodzo. yuvuani-coyondodzo.

llanto hazer. yosacundi, f. quacu, yon-dayundi, yocoo quacundi, yocoodayundi, yotniñonduta nuundi.

llanto grande hazer. yosacusaan-di, yondayu saandi, yondatayu-hundi.

llaue. daha caa, caa naqua.llaue falsa. daha caa ñena, daha caa

huisi daha cuiña. l. dzuhu.llaue de palo, daha yutnu.

Lle-

folio 141r column 1

LL. A N T E E

Llegarse el tiempo . yosahatna-ha, fu. qtnah. huasitnaha, quacuvui yatni, quevui.

Llegar a alguna parte . yosasaandi,futuro. qsaa, y si es agena. yoquisaandi.

llegar al lugar propio. yonu saandiyonasaandi, yondesaandi.

llegar antes que otro al lugar. yo-sasaanahandi, yosaanduundita ni-sasaa, yosaadzinandi.

llegar a buen tiempo y hora. dzo-dzevuica, yosasaa, dzocuhuacayosasaa.

llegarse la hora de la muerte . yosi-nocoo, yonucoho cuhua, yosa-tnaha cuhua, fu qtnah.

llegar a alguna cosa alta con la ma-no, yosinondaha.

llegar a muger. yodzasaandi, yotna-hatnahandi .

llegar a lo alto escalera, o otra cosa asi,yosinoquehe yosinonani, yosi-no tuhua.

llegate aca, llamando. tacuiñendiyo,dzocuiñendiyo, tacuiñendaha,dzocuiñendahando.

llena cosa. sanichitu. vi. henchir.lleuar alguna cosa. sanaindi, sanain-

di huasi, si viene sanai quandesi,quando viene a su casa. sanaindiqua preterito, fu. canay, impera.canayndosaha qhundo. lleuarasesto. canayndo quesi. traerlo asi.

lleuar el agua de auenida palos. &c.yotnani.

lleuar el ayre, como pajas, o plumas

folio 141r column 2

mas yosaanditanino, fu. caa, yon-davua, yondachi, yositadzee, yon-davuadzee.

Lleuar a cuestas. yosidzondi, fu. cui-dzo, yondidzondi, fu. candidz .

lleuar algo en bolandillas. sanai hua-dzundi, sanay disindi, sanaininon-di, fu canay cahi huadzundi, cahininondi.

lleuar algo colgando de la mano. ytasicondahandi, fu, cuita, ita nahin-di, ita caandahandi.

lleuar lo mismo en la mano leuantan-dolo algo en el ayre. yonaininon-di, yosanaininondi, f. canay.

lleuar algo escondido. yonaininin-di, yonai yuhundi, fu. conay, yo-sanai ninindi, fut. canay, yosanayyuhundi.

lleuar algo en los braços abraçado.yonumi dahandi.

lleuar abraçado a alguno . yonuminino ñahandi.

lleuar la carga a otro para que descan-se. yonadzaquai ini ñahandi, yo-dzandaitatu ñahandi, yosidzo nuun-di dzidzota.

llenar fructo el arbol, vi. fructificar.lleuar fructo el maizal. yotahui idza

huiyu, yosacuiñendaa idza hui-yu, yosacoondaa ydzavuiyu, yo-saa idza.

lleuar algo en la ropa abarcado. yo-numindi, yodzusindi, yotniño tu-vuindi, yodzusidaandi, yosaqtna-nindi, fu. caq.

lleuar en las manos cosa de astas. in-ditandahandi, yosanayndaada-handi, fu, canay, yehendahandi.

Lle-

folio 141v column 1

Lleuar de la mano a otro yotneen-dahandi, yonahindi dahata.

lleuar persona o animal. yondacan-di, f. condac, sandacandi, futuro,candaca.

lleuar candelas en las manos. yni-no itendahandi, f cuinino, inoi-tendahandi, f. cuino, yonaindi iteñuma , f. conay yonucuino iten-dahandi.

lleuar a alguno por fuerça arrastran-dolo. yoñohondita, yocahi ño-hondita, yocahi nahindita.

lleuar algo en los ombros. yodzo-dzocondi, f, codzo.

lleuar algo al pescueço. yodzo dzu-qndi, caadodzo dzuq.

lleuar la muger sobarcado a su hijo.ñoho nanoñadzaya, yondacun-daa dziñeñadzaya.

lleuar arrastrando la ropa. yona ño-hondi dzoo.

lleuar la manta por atar al hombroninundodzo dzoondi, yondesin-di, nidzanundodzondi yon-desindi.

lleuar acuestas algo en vn hombrodzosiyo dzocondi cacandodzodzidzo, dzosiyonidzocondi, yo-sidzondi.

lleuar a vezes la carga. yonadzamadzidzo tnahandi, yosidzo hoodzidzo tnahandi, yodzama ninoyondidzondi.

L L. A N T E O

Llorar. yosacundi, f. quacu, yon-da yundi, yocainduta nuundi

folio 141v column 2

di, yocananduta nuundi yotoon-duta nuund.

Llorar con vozes, yondayu saandi,yocanasiindi, yocanasaandi, yosa-cu saandi, yosucusacundi, yonda-yu huayndi.

lloron. cay tnañu, dzohuihini yosaayosico yosacuta, yotnini yodzon-duta nuuta.

llorar mucho el niño con coraje. yo-tuvui yondiisiyodayusi, yondiiyotuvuisi yosacusi, nituvui detu-vui yosacusi, y es rebolcandose.

llorar macho. yyo yosacundi, yyoyondayundi.

llouer. iñedzavui, f. cuiñe. yocoodzavui, inditadzavui, f. cuindi.

llouer mucho. yonandehuidzavuiyocoondehuidzavui, yocoo ca-madzavui, yocoocamadzavuiñu-hu, dzavui ñatacucaha, dzavui y-yo, dzavuiyehe cayu, dzavui ye-he nehe.

llouerse la casa. yosihi huahi.llouer agua menuda, yñedzavuiqua-

chi, dzavui tiyaa, dzavuiyavua,itayaa dzavui, itaquaidzavui.

llouerme en el camino. yotavuindidzavui, yochiindi.

llouer sobre otra cosa. yosadzodza-vui, f. codzo, yocoo coyondodzodzavui, yocoyondodzo dzavui.

llouer gotas grandes. yoquicasadza-vui, yoquindavuadzavui, yosasadzavui, f. cata, yoquindavuandodzollouer grande espacio. yocoondu-vuiniñudzavui, ñayosaanditadza-vui, ñayonumadzavui.

lluuia. dzavui.lluuia

folio 142r column 1

Lluuia grande. dzavuicama, dza-vui nuhu.

lluuia con granizo. dzavui ñeñe.lluuiasangre. sacoyo neñe, sacoo

neñeña, sacuvui neñeña , indi-ta neña,

lluuia sangre tener. yocoyo neñe-ña. con los de mas.

M. A N T E A.

Maça para majar . yutnu cani-yutnu cani, yutnu dzucun-dodzo, yutnuchidzo, yutnusasandodzo, yutnundaha.

Maça de portero. tatnudzinitinduutatnu yya canu, tatnu yodzo tin-duu, tatnu dziñuhu cuisi.

Maçacote. dayu yaa, nitondayu yaanicainini.

Maça de carreta. yutnuinicata, yu-tnuiniticata.

Maçegual. ñanday tay ñuu.Maçear o maçonear. yocanindi

yutnundaha, yochidzondi yutnun-daha, yosasandodzondi yut-nundaha.

Maciça cosa. cutu, dai, sacutusandai.

Maço de carpintero. yutnundaha,yutnu coo chidzo, yutnu sasan-dodzo, yutnu canindodzo.

Maçonear como el suelo. yosacan-di ñuhu, fu. casa, yocanindi tnuti-yechi, yocanindichico.

Maçorca de hilo. ee cata yuhua, eedzini catayuhua, ee taye yuhua.

Maçorca de maiz, antes que quajeel grano, idza.

folio 142r column 2

Maçorca. ya quajado el maiz. dedziMaçorca ya seca. neñe.Maçorca, el coraçon della. dza-

ñee.Maçorca de cacao. Yaha dzehua, ya-

hadzehua quaha.Maçorca de maiz con ojas. neñe ño-

ho dzucu tesiqui. l. dzoo.Maçorca sin ojas . neñe huichi, ña-

ñoho dzucutesiqui.Macho en cada especie . yee, si es

hombre . tay ye, si bruto. que-teyee.

Machorra esteril. vi. esteril.Machucar cañas. yotahuindi, yodza

tasandi.Machucar fructa. yosadzindi, futu.

quadzi, yodzadzindi, yochidzon-di yuu.

Madera. yutnu.Madero redondo o rollizo. yutnu-

ticoo.Madero esiquinado. yutnu siqui.Maderar pieça. vi. enmaderar. yo-

chidzondidavua.Madeja. taye.Madrasta. dzehenindendodzo, dze-

he caindi, dzehe ninucoo tucu.Madre. dzehe.Madre donde concibe la muger. ñee

dzoco, coo qhu.Madre de rio. sayosivuinduta, sayo-

sahanduta maa yuta.Madre de mi suegro . sitna dzi-

dzondi.Madriguera de conejos. yavuiidzo

yavuiidzo, yavui ñohoteMadrina de baptismo . dzehe sahu

ñuhundi, dzehe ninihindutandi,dze-

folio 142v column 1

dzehenisaydzaya ninihinduta,dzehe ninumi ñaha quevui nini-hinduta.

Madrina de boda . dzehenidzatna-handaha, dzehenisandaca ñahanitnahandaha.

Modroño. tnu yundu.Madroño otro mas colorado. tnu

tineñe.Madroño la fructa. docoyutnu yun-

du, daya sichindusi.Madrugar. ñuuca yondotondi, yon-

docoondi, yondoyo huihindi naa-ca, tecuiñeca, yondotondi.

Madrugada. ñuuca huihica, deq ñu-uca, tecuiñeca, ita tenanica, te-nanica.

Madurar fructa . yosichi, futuro,cuchi.

Madurar hortaliza, o rosas. yosisa,si. cusa, yoquaa.

Madurar toda la milpa, yosichi, yo-quaa

Madura cosa. sanisichi, sa nisisa.Madura mucho. sanisichi yyo, sani-

cuhua, sanisichi dehui.Madurar algo actiuo. yo dzacu-

chindi,Maduro hombre discreto . tay yo-

nahandichi, tay tuhuaini.Maestro que enseña. tay yodzaqua-

ha ñaha, yodzatuhua ñaha.Maestro de algun oficio. ñahuisi,

tay huisi.Maestro de orden. yya yocuvui

nuu, yya indodzonuu, yuq, S. Do-mingo, yuq, S. Francisco.

Maestre escuela. yya yotasi tnunihuahi ñuhu, yonadzahandudzu.

folio 142v column 2

Maestre sala. tay noho saha sa-casi yya , tay yodzanumi saca-si yya,

Magnifico. tay dzasacahi, tay dza-sa ña cuihi , tay dzasa ñadzaha,tay dzaitaini.

Magnanimo. tay ndai ini, tai canuini, tay yee ini, tay saha ini.

Magra carne. coño ñadzaha, ñayon-daadzuha, dzonina coño.

Magro como hombre. tay yequetaindaa, tai cuiñe, tai caa cuiñe,tay ñee yechi, tay nindahua.tai caa yechi, tai ña coño. lo mes-mo se dize de los brutos.

Magrecerse, ponerse flaco . yo ye-quendi, yocuvui yequendi, yo-cuvuindaandi , yocoodaa coñon-di, yoyechi yotavuindi, yocuvuicuiyandi.

Magullar. yosadzindi, yosadzi ni-nindi, fu quadzi, yoquitundi.

Mayo. yoo sa yocuvui hoho.Mayor. yodzoca canu, huihica, yo-

dzoyuca canu, huihicanuca.Mayor vn poco. dzuchica canu, ca-

nunica, dzuchinica canu.Mayor de todos yodzoca canuta,

daandeheta , yotasi siyotadehe-ta, yodzoca canu caata dzan-dehetacata.

Mayoral. tay yondaca ñaha, tay cu-vui nuu, tay yocuvuidzini

Mayordomo. tay yonahatnuni, tayyosai tnuni, tay yondaa huahi,tay ñoho saha.

Mayordomo ser. yonahatnunin-di, futu conaha, yosai tnunindi,fu. quay,

Ma-

folio 143r column 1

Mayor ser en cuerpo . yochihi ya-handita, yotasi siyondita, dzuq-candi, yocanacuiñecandi, yosinocuino candi, yocana cuisindi, yo-cananditandi huihica, yochidzon-di sindi, yosacodzoninocandi, f.qcodzo, yosaandi sicandi.

Mayorazgo. yya yevua.Mayor hijo vide ermano.Mayor hija. dzayadzehe nicacuye-

vua. si nacio despues de algun her-mano se llama. dzayadzehe nica-cutacu.

Maiz nuni.Maiz nacido sin sembrarlo. huiyu

dzomaa huiyu ninana maa hui-yo qmaa.

Maiz blanco. nuni cuisi.Maiz amarillo. nuni quaa.Maiz pintado. nuni tecuiñe.Maiz colorado. nuni quaha.Maiz negro. nunihi.Maiz azul nunindaha.Maiz grueso. nunindoco, nuninano

nunindoo.Maiz que se da en cinquenta dias.

tata dzinicoo yechi.Maiz cadañero, tata nee cuiya, l. ee-

cuiya tata nani.Maiz tostado. duhu.Maiz tostar. yodza yatnandi, yodza

cayendi. (da.Maiz tostado en la ceniza. duhu dzindaMaiz tostar asi. yodzindandi.Maiz cozido para comer. nunindo-

yondusa.Maiz cozido para hazer tortillas.

dacu.Maiz cozer asi. yotnaandi dacu, yo-

folio 143r column 2

yotniñondi dacu , yodza queten-di dacu.

Maiz reboluer en la olla desto paralauarlo. yocoyondi dacu, yoqui-dziniñindi tiyehuidacu, yonaq-ninditiyehuindacu.

Maiz podrido en la maçorca. neñetayu:nitayu nino initisiqui, nitne-endaa tisiqui

Maiz marchito o vano. ydzayyu, y-dza tecoo . idza tedzo idza ñani-chitu huaha.

Maiz tostado y que rebienta. tecu-vua. duhu nicuvui tecuvua.

Maiz que cogen antes de seco y locuezen para conseruarlo todoel año, tnami, duhu tnami.

Maiz cozer desta manera. yodzeyen-di tnami.

Maiz que se da en ochenta dias, nu-ni tata quachi, tata qmindico.

Majar con maço o Piedra . yochi-dzondi yuu, yosadzindi yuu.

Majar mucho. yosadzindihindi, fu.cadzi.

Majada o posada. huahi yondaaituhuahi ñohoitu, huahicaaninoitu

Majada de ganado. sayoquidzi idzun-deque. l. ticachi niñu,

Majuelo de vbas. itundaya yoho, ni-sacavua nuu itu, itundaya yohodzoicanisaqta.

Majuelo plantar. yodzandaindi yu-tnundaya yoho, yonacusinda-ya yoho

Mal. saña huaha, sadzana . sacuvuidzana.

Malo estar. ñacuvui huatusindi, dzoyocuhuicandi.

Mal-

folio 143v column 1

Maldad. sadzana.Maldezir hechando maldiciones.

yosaquahandi sita, f. caq. yochihinaha tniño ñahandi sita, yodzacuita ñahandi naha tniño, yoca-chivhui ñahandisita, yodzacu-ico naha tniño ñahandi.

Maldito ser. yosacoondaa nahandi,f. qcoond, yosaquehe nahandi, f.qquehe, yosicondi naha tniño

Mal dezir de otro. yocachindi sañahuaha sita, yocasindita, yocahanenindi dzondi, yocaha dzumadzequendita, yocachi qua-dzundita.

Mal dezir de otro y de sus cosas porembidia. yocachi quadzundi sitayocachi sisicandi sita. y losdemas.

Maleza de caminos. sacana sadzaasatate.

Maliciosio. tay tadzi tucuini, taydzaqhu ñena ini, tay tadzi ñe-na ini.

Maligno, tay dzanayu, tayñahuaha-yu, tai yehe quahiyu.

Maguei. yavuiMaguei grande. yavui techi, ya-

vui cuii.Maguei otro mas pequeño y de mas

dulce miel. yavui quaha, ya-vui yeq.

Maguei abrir para sacar miel yota-huindi yavui, yocananahindi dzi-tu yavui.

Maguei lo interior de la parte quetiene de ojas blancas. teyeeyavui.

Maguei destilar la miel. yotoondudziMaguei secarse acabandose la miel

folio 143v column 2

yocatne yavui, yodzee yavui, yo-coo cuitandahayavui, yoyechisi

Magueyes pequeños sacar paratrasponer. yotavuandi yavui, yo-sandandi, yavui, f. cand.

Magueyes poner en otro lugar. yon-dicocaqndi, yona cusindi, yodzan-daindi, yonaquaitatandi.

Maguei el tronco que cuezen paracomer. dateyavui, teyohoyavui,caha yavui, yavui sitnu.

Maguei el tallo. dzitu yavui, yutnuyavui.

Maguei la flor que sale encima deltallo. yetuyavui, itayetu yavui,dututavui.

Maguei las pencas. yai, dahayai,dahayavui.

maguei la tela sutil que tiene enci-ma a modo de pellejo. yadzi, qui-tar esta tela. yodzaadoyondi ya-dzi yavui, yocachi ñeendi.

maguei la ebra que sacan del. daaya-vui, daa cuiñe daa yata.

maguei pequeño que nace en las pe-ñas. yavuiqchi tiyeye, yacu.

maguei otro que nace en las peñasespinoso. yavui tehuisi.

maguei grande de que no sacan mi-el. yavui yucu.

maguei que llama pita. yavuindaayusimaguei raspar para sacar miel. yo-

ñahindi yavui, coger la miel. yo-natehuindudzi.

mal puncto o desdicha grande. a. da-hui nicuvui, dahui dahui nisino,dahui niquidzata.

mal poner a otro con otro. yotniñovhui iniñahandi, yodzacacainiña

handi

folio 144r column 1

ñahandi yodzaquañe ini ñahandi,yodzacasi ini ñahandi, yotniñodeqquachi iniñahandi.

Malla. ñono yecu.malla de hierro. ñono caa.malla suelta. quu, caa quu.mal querer. ña yosini maniñahan-

di, yosini dzaandi, yosini vhui ña-handi.

malquisto. taiyoo sini huaha, tayyoo sini huatu, yoee yosini manitaiyoo yocuvui huatu inisita.

malsin. tay satniño quachi, tay dzanaa ñaha, tay inino naho, tay sa-ninino ñaha, tai yete, tay caha na-ha taindanda.

malua. yuvua tayoo cuii, yucu caneyuvua cane.

maltratar a otro. yoquidzandahuiñahandi, fu. cadza. yosanindahuinahandi, fu. cani.

maluado. tay dzana, tay yehequahi.

mamar el niño. yosadzi dzezcuisi, fu-tur. cadzi. yodzitasi dzecui, yote-hui sidzecui, yosaidzecuisi, futu-ro, quai.

mamanton. tay sadziyyo, sadzi qua-ha, dzita nihi dzecui.

mamantar, dar a mamar . yodzacadzi ñahandi, yosahadzecui ña-handi.

manada de ganado. ee sichi ticachiee taca quete.

manar licor. yocana yosino, yotu-vuinduta.

manar sangre. yocana neñe. yosate,futuro. cate, yocoyo neñe, yn-daa neñe.

folio 144r column 2

Manar por diuersas partes. cahi si-chi yocana, cahi nuu, yocanan-duta.

manantial. sayocananduta, sayyon-duta, sayehenduta, doyo sa ño-honduta.

manco de las manos. tayndaha nicu-vuinaha, tay daha nisisi.

manco de los pies . tay niteyesaha,tay sicayaqua,

manco de la mano que se la corta-ron. tai daha tecundu, tainda yu-hu, tayndaha nisacavua.

malencolico. tay ñadzee ini, tay ñayocuvui huatu ini, tay ñadzevuisita, tay ñacuvui huatu sita.

malencolia. sa ñasicuvui huatu sita,saña sicuvuidzevuisita.

maleficio. sa ñahuaha yoquidzata,sa sanindahui ñaha.

mal hechor. tay yoquidza ñahuahayodzatevuita.

malicia. sadzana.mancar de las manos o de los pies.

yodzanihi quahidaha. l. saha, ña-ha, yodzatevui daha saha, ña-handi.

mançano, arbol. tnutinumi.mançana. tinumi.Mançanilla. yucunduvua, itandu-

vua duhu castilla, itatemii castillaMançebo. tay quachisaa, tay saqua-

ha, taindai tay taqui tay taqueñuhu.

Mançebo hazerse. yosanuquachin-di, f. quanu, yosanu camandi, yo-sanu saandi.

Mançebo tornarse. yonduvui qua-chindi, yonduvui quachi hoo can

di,

folio 144v column 1

candi, yonduvui quachi tucundi.Mançebo avn no baruado. tay taña-

ha idzi yuhuca, tay dzondee yu-hu, tay yanda yuhu.

Mançeba tener. yondaca tnanindi,f. candac, yonducu tnanindi.

Mançeba asi. tnanindi. lo proprio di-zen la mager para dezir es miamigo. tnanindi.

Mal auenturado víde escaso.Mancha. o mancilla. sanisaanuu, sani-

catu sanindoho nino, sanisateni-no, sanisaandichi, sanisino nini, sa-nisino nuu.

Mancharse. yosaa nuu, yosaandichi,yocatu, yocuvui ñuma, yondo-ho nino.

Manchar actiuo. yodzacaa nuundi,yodzacaandichindi, yodzandohoninondi, yoconondi, yodzaquendo-hondi.

Mancharse el rostro. yosinotnoonu-undi, yosinotnaha, yonasino ya-quanuundi, yosino yata nuundi.

Manchas sacar. yodzandoondi, yo-naquindi, yonacuhua sanindo-ho nino.

Manda de testamento. sanitasi tnu-ni tay nisihi, sanitasi tnunindayutay nisihi.

Mandar asi. yotasitnunindayundi,yonacachindi, yonatasitnunindi.

Mandar de palabra. yocaha tniñon-di, yocachi tnunindi, yoyuhuitni-ño ñahandi.

Mandamiento de Dios. huidzo sa-hunDios.

Mandamiento de qualquier superi-or. tutu, yodzo dzaha yya, tutu

folio 144v column 2

yondaadzahayya.Mandar el superior o juez. yotasi

tnunindi.Mandar el principe. yocachi tnuni

yya, yotaatniño ñaha yya.Mandar como quiera. yocachi tnu-

nindi.Mandon que manda mucho. tai yo-

tasi tnuni chito, tai yocachi tnu-ni chito.

Mandon como tlequiato. tai yona-ha tniño, tay saqui ñahi.

Mandar a otro lo que le auian man-dado. yosico taa ñahandi, yosicocachindi, yosico cuvui ñahandi,f. cuico.

Mandragora. yucunucohocutudza-ya, yucu dzaya, yucu cuvui cutu-dzaya, yucu nacani dzaya, yucusinduvui cutudzaya.

Manera de vestidura faldiquera.ytne sacohohuaha itneinditayu-hu, itne inditadzahi, itne inditanini, ytne yehe maa.

Manera o modo. dzavuaitnahayyodzavuayyo.

Manear bestias. yosanindi yohoda-hate, f. qni, yotniñondi yohonda-hate. yodzucundi yoho dahate,yotaa nunindi dahate.

Manga de vestidura. daha dzono.Manganilla. sa huisi.Mangonada dar. yodzaqhundahan-

di, yodzacuitandahandi, yodza-cuicodahandi.

Maiestad. sa toniñe.Maiestad de Dios. satoniñeya nee

caa qhu, sayehe ñuhu nee caaqhu, sañuhuya.

May-

folio 145r column 1

Maitines. sasinaquatudzavua ñuu,sasinaquatu ñuu.

Manida, saqhu tuhuata.Manida. sasicudzuta.Manifestar, yodzatuvuindi, yonaha

tuvuindi.Manifestar mis obras para ser alaba-

do. yodzaquai tnuhu ñahandi, yo-dzacoto ñahandi, yodzacuta tnu-hundi, yodzandaya ñahandi. l.hipocrita.

Manifestar, dando a conocer. yona-handisita, yonahandaandi sita, yo-naha tuvuindi sita.

Manifestar lo secreto. yodzatuvuin-di, yodzaqui tnuhundi, yodzan-daituvuindi, yodzasinotuvuindi,yosinocachindi, yocachitnuhundi.

Manifestarse asi. yosino tuvui, yon-dai tuvui, yotuvuindaa yotuvuin-dodzo.

Manifestar a otro lo que tengo dehazer, dandole parte, yotniñonaha ñahandi, yocachitnuhundi,yodzatacundita, yodzaquindita.

Manifiestamente . casi casi nituvui,ñacaa tete, ñacaa dzahui, tnuhunituvuicuite, nituvuindisi.

Manifiesto ser. saninatuvui, sanitu-vuiudisi , sanicuvuicanda, saninasinotuvui, sanisitandodzo tnuhu.

Manjar generalmente. sacasi, sasasi,sasa.

Manjar de señores. sacasi yya, sacu-vuicoho yya, sadza saacoho yya.

Manilla. dzequedziñuhu taandaha,dzeque condaadzuq daha.

Mañana del dia. dzatnaa.Mañana. yutnaa.

folio 145r column 2

Maña, engaño. sahuisi.Mañear. yocahandaa ini ñahandi,

yocaha huisindi, yocaha ñañu ini-ndi, yocaha ñoho maa inindi.

maña darse en alguna cosa . yosinitnunindi, yocuvui tuhuandi, yo-cuvuituhuasindi.

maña tal. sasicuvui huaha. (ma.mañera muger que no pare. ñaha numamano. daha.mano derecha. daha quaha.mano yzquierda . daha itni daha

dzatni.mano de metate . daha yodzo.mano de piedra con que muelen el

chile. yuu yosadzi yaha.mano de almirez . daha chidzo caa

sadzi yaha.mano de papel . tutu caa ocohoho

tutu, tutu caacanu, tutu yotnahacanu.

manojo. ee numi, ee numi canu, eenuni, ee yoho.

manojo a manojo. eenumi ee numidzee dzee numi.

manopla. caa sacuinondaha, caa ini-nondaha.

mansa cosa. saquai ini.mansedumbre. sasicuvuiquai ini, sa

cuvui quai ini.mansa agua dutayosahadzadzi, yo-

saha quai.manta generalmente. dzoo.manta guarnecida con pluma. dzoo

indaa tnumi, dzoo caa tnumi.manta, arrollar para que sirua

de mecapal. yoquidzaticoondi dzooyotuvuininondi dzoo, yodzacui-yondi dzoo.

T Man-

folio 145v column 1

Manta para manteles como de co-tonia. dzoo ysindaa yuhua, dzo-ondusa, dzoocayuhuatecu, dzoocaa yuhua cama.

Manta rota. dzoonindata, dzamati-taca, dzoo tichii.

manta traer debaxo del braço, porfantasia. ñoho nanondi dzoo, ño-hondacudziñendi dzoo,

manta ceñirse ala cinta, sin quitarladel cuello. yódaachihindidzoo,yosamandodzondi dzoo, f. cama

manta ceñirse a la cinta. yodzucuninondi nuu yequendi dzoo, yo-natuvui ninondi dzoo nuuyequendi,yonaquinindi dzoo nuu yequendi.

manta reboluer al braço como pa-ra defensa. yonatuvui ninondidzoo dahandi, yonatniñotuvuin-didzoo dahandi, yodzucuninon-di dzoo dahandi.

manta de la cama. dzoocavuandisi,dzoo sacavuandisi.

manta, fraçada. dzoo ticachi, dzooticachinahi, dzoo coco.

manta de algodon. dzoo cachi.manta labrada. dzoo yehe ita, dzoo

nicuvui huisi.manta que suelen traer los principa-

les que parece cuero de tigre.dzoo yeque, dzoo ñee cuiñe,dzoo coto.

manta blanca con labores blancas.dzoo yehendico, dzoo yehe yu-hua cama, dico yehedzoo.

manta con flueco alrededor. dzooindaa huatu, yndaandudzi.

manta llana sin labor. dzoocuii, dzoocuisi, dzoo huisi cuisi.

folio 145v column 2

Manta que tiene listas de laboresatrauesadas . dzoo caa dzaya,dzoo caandisi, dzoo caandaa.

manta que tiene las labores de lo al-to abaxo. dzooininocutu, dzooinino huisi, dzoo inino dzaya,dzoo ininonducu.

manta que tiene listas menudas a lolargo, y al traues. dzoo iñendichicaandesi huisi, dzoo tnucuqua.

mantas muy delgadas. dzoo yadzi,dzoo cuine.

manta de dos hilos dzoo dziyovvui.manta simple. dzoo dziyo ee.manta frisada. dzoo cachi, ninana

tnumi, ninanacachi.manta de hilo torcido. dzoondoo,

dzoo nindii yondaatnaha yuhuadzoo dziñe.

manta de listas. dzoo tecuiñe.manta basta. dzoo yaa, dzoo coco.manta traer alrebes. caandaye dzoo

yondisindi. l. sandisindi.manta traer al derecho. caanduvua

dzoo yondisindi.manteca. dzaha.manteles. dzoo sacavuandodzo nuu

yutnu mesa.mantener. yodzacasiñahandi, yosaha

sacasiñahandi, fut. cuhua. yodza-quanundi, yodza yusindita, yotaayaha ñeendi, yonducundi yahañee casita.

mantenimiento. sayotnoo yotacu,sayocuvui yoho tuchindo yequecoñondo, sayocuvui neñe inindosasa ñuu ñayevui.

mantenido. tay nidzacasita.mantenerse. yonducuinindi sacasi,

yon-

folio 146r column 1

yonducundi sacasi, yotadzi inindisacasi.

Mantenerse del ayre el camaleon.yococote tachi yodzitate tachiyocahite tachi.

manual cosa. sa huatuni, sanduvuinimanzilla. sanindohonino, sacuvui

ñuma.manzilla, o mancha de ropa . ñuma

tata, yaqua tnaha.manzillarse el cuerpo o la cara . yo-

nasino yaqua nuundi, yosino tnooyosinotnani, yochiyo nuundi, yo-yatnanuundi, yocuvuitnani nuundiyosinotnaha yosino yata nuundi.

manzillarse, o mancharse la ropa. yo-cuvui ñuma, yocuvui yaqua, yon-dohonino, yocatu, yosaa nuu, yosaandichi, fu. caa.

manzilla o lastima tener de otro. yo-cuvuindahui inindi sita yotuvuindahuindi sita

manzilla tener de quien primero esta-ua enojado. yonduvuindahuiinindi sita, yondicondahui inin-di sita.

mapa. taniño nee cutu ñuu ña-yevui.

mar. duta cánu, duta caa canu, dutañuhu canu.

mar estrecho. duta canu yonduvuicuiñe, yonucuinocuiñe, nindu-vui tuu.

mar baxa. duta yadzi, duta ñaconomar alta. duta cono.marañar. yoquidzacanandi, yoqui-

dzanenindi, yoquidzatetacandi,fu. cadza.

marauilla. sacanda. sacanda ini, sanaa

folio 146r column 2

ini, sasai tnuhu saquai tnuhu.marauillarse. yosai tnuhundi, f. quai

yonaa inindi, yocanda inindi, yo-canandehui inindi, yocoo yonde-cayuhundi. (ini.

marauillado. tay saitnuhu, taycandainimarauillas hazer. yoquidza sacan-

da. fu. cadza.marauilloso. yyo, sasaitnuhu.marauillar a otro . yodzaquai tnu-

hundi, yodzanaandi inita.marcar plata. yotaatnunindidziñu-

hu cuisi, yotaandusandi.marcada plata. dziñuhu cuisi nisa

coondaa tnuni.março. idem. yoo sacuvui vni.marchito, sanidzii, sanicuvuidzii, sa

niyechi.marchitarse. yodziindi, yocuvuidzi-

indi, yoyechindi.marea, viento de la mar, tachi yuta,

tachinduta ñuhu.marea correr yñe tachi yuta, yosi-

cotachi yuta, yocanatachi yuta.marfil. nuhu quete canu nani ele-

fante, yequete.margen de libro. yuhu tutu. l. tacu

cuisi yuhu tacu.marojo. yo tnoho, de los arboles.

dzitnu. l. yudzi, yutnu.marido. yee, yeeña.marido y muger casados. tay nicu-

vuitnono, tay nicuvuitayu, taynitnahandaha.

marido y muger, entrambos a dos.duvuiñahadzehe, dize el hombre.duvui yee, dize ella, lo propio di-zen della. v.g. fulano yua con su mu-ger, duvui ñahadzehe ta quaha.

T 2 Mari-

folio 146v column 1

Maridable vida. yondacandahui tna-ha. sasi coonduvui, tay yee ñahadzehe sasi coonduvui dzini sasicoo tayu.

marina, cosa de la mar. sacuvui hua-ha duta canu, sañohonduta canusaqui codzo yuhunduta canu, sasanunduta canu.

marinero. tay yodzacaca tnundootay tuhua tnundoo.

marina, pescado que hecha la marquando crece. saquitehui nuun-duta canu. sa caitehui nuundutacanu, saqui casa nuunduta canu.

mariposa generalmente. ticuvua.mariposa grande pintada. tecuvua

nuu tecuvua quaa.mariposa de capullo de la seda. ten-

dacu ninduvui sani, y despues queha salido del capullo se llama.tecuvua.

mariposa que destruye la ortaliza.tedzo.

mariposa bolar alrededor de la can-dela. yondahuate nuu ñuhu, yo-sicondaate, yosiconduute nuuñuhu.

mariposa dar con las alas en la can-dela, y quemarse, yosacasandaa-te, fu. qcasa, yodzucundaandisitenuu ñuhu, yocanacatnendisite,yosisite.

mariposia caer dando con las alasen el suelo. yocoo cavuate nuuñuhu, yondahua nahate nuu ñu-hu, yosanicatate, yosanindisite.fu. cani, yocuvui cañate.

marmol. yuunduta, yuu cuisi.maroma yoho,

folio 146v column 2

Marrano, cochino de vn año. quenesa ee cuiya, nicacusa ee cuyya.

marta, animal. ñaña idzo, ña ñan-duta

martes. idem. l. saquevui vvui.martillar. yochidzocaandi, yochi-

dzo yuundi, yosasandodzondi- caa, futu. casa. yocanindicaa, yo-canindodzondi.

martillado. sanisacodzo yuu.martillo. caa chidzo, caandah a, caa

yocanindodzo.martilogio. tutu yehendahui quevui.martir. tay nisihindodzo, tay nisi-

hindaandodzo saha stohonDios,tay nisihi saha sinindisa.

martirizar. yosaniñahandita sahastohonDios. yodzacuindaandi,yodzacuvuindozo ñahandi sahan-Dios.

martirio. sasihi saha sinindisa.mas comparatiuo. huihica. yodzo-

ca, hocca, tasisiyoca yodzoyucayyoyuca, yodzo yodzoyuca.

mas pan o otra cosa. ca, tasicadzita,l. dzitaca,

mas conjuncion copulatiua. dzavuadzavua tucu.

mas si, conjuncion aduersatiua . ta-nadzavua.

massa de harina. yusa, tetu yusa.massa de tributos. daha nitaca, da-

ha qnooca, daha qquevui.mastil de nauio . yutnu inino, yu-

tnundoo.mastin de ganado. teynayondacati-

cachi, yondaa ticachi.mastuerço de la tierra. yucu. l. yuhua

siqui, yuhua yondaa siqui.Mas-

folio 147r column 1

Mastuerço del Peru. yucuyaha.Mata de qualquier yerua. duhu yu-

vua, duhu yutnu, tende yuvua, san-du yuvua.

mata de frisoles. yucusichi.mata de calabaças. duhu tahi.matar. yo sani naha ñahandi, yosani

nihi ñahandi, fu, cani, yo sanidza-na ñahandi, yodza naandita.

muerto asi . nisihi ninita dahandi,fu. cuvui,

matar, despedaçando. yondata qua-chi ñahandi, yosatadzee ñahandifu. cata. yosandadzee ñahandi, fu.canda. yocachi quachi ñahandi.

matar a traycion. yosaninaa ini ña-handi, yosani yuhu ñahandi, yo-sani huisi ñahandi, yo sani ñuu iniñahandi,

matar animales. yosanindi quete,fu. cani.

matar animales sacrificando. yosan-dandi quete, fu. canda. yosahata-huindi ñuhu quete.

matar hombres sacrificando. yosa-nindi dzini, fu. cani, yoquidza dzi-ni ñahandi. fu. cadz. yodzaqhun-didzini, yodzaq noo dzini, sacu-vui tahui ñuhu.

matar de hambre. yosanidzocoña-handi. (di.

matarse a si mismo. yosanindi maindimatalotaje. tuq, tuq ichi, yuchi tuq.matalotaje hazer. yotnino sahandi

tuq ichi.materia, podre. dacua.materia tener. yehendacua, fu. que-

he, iñendacua, yosichindacua, fu-tur. cuchi

folio 147r column 2

Material cosa. sadzondudzunica, sa-dzotniñonica sadzotnunicayyo,sadzo huisica nicuvui.

materia. taniño, sayondaa tnuni.matiz en la pintura. sasi coco huisimatizar. yo sáco huisindi, fu. coco,

yoquidza huisindi, futuro. cadz.yona cocondi nuu, yoquidzacui-ndandi.

matricula. tacuyondaa, sananidzevuita tacu yochidzota sa-nanita.

matricular yotaandi sananita, dze-vuita, yochidzondidzevuita.

matrimonio. sadzatnahandaha. sasitnahandaha.

matriz. ñee dzoco.matriz, metropoli. tayudzinisi, tayu

nuu ñuu, tayudzini, dzitusi, tayuyocuvuidzinisi.

matrona, muger honrrada. toho dze-he, ñaha caa yuhu nuu, ñahanicu-vuinisanu.

maxcara o caratula. nuu ñaña nuutnanu.

maxcar generalmente. yosani nu-hundi, fu. cani. yonoo nuhundi,yocoo nuhu yosasindi, fu casi.

maxcar bien la comida. yosasindi-hindi, yosasi yuchindi, fu. casi. yo-sasi quai, yosasi yaandi.

maxcar mal la comida, como el vie-jo que no tiene dientes . yosadzindisacasi, f, cadzi. yoyuvuindi sacasi,

maxcar mal la comida por comer depriessa. yodza yundisacasi, yo-sasi neendi, ña yotadzi sacasi.

mazmorra. huahi naa, huahindahuiyavui yuhu, huahi huisi, huahindoco

T 3 doco,

folio 147v column 1

doco, yacañaha, huahi yutnu.

M. A N T E E.

Mear. yodzachiindi, yodzachiininondi yotatandi.Mear con otro. yodzachii tna-handi dzohoondu yodzachiindisihita.

Mear a otro, yotataninindita, yota-tandita, yodzachiindaandita, yo-dzachiindodzondita.

Mear con miedo no le vean. yodzachiindatu inindi, yodzachii yyoinindi, yoyuhuindi yodzachiindi

Mearse de miedo. yodzachii siñan-di, yodzachii nino siñandi

Mear a la pared. yodzachiindaandidita nama.

Mear alçando la orina. yodzachiin-duvuandi, yodzachii diyendi.

Mear sobre algo. yodzachiindo-dzondi

Meada cosa. sanichii nino, na nidza-chii ninota, sanidzachiindaata.

Meados. tadzadza, dutadzadza.Mecapal. yoho yetu yoho yucu.Mecer. yoñoondi, yoñoo ninondi,

yodzacuicondi, yodzacononduun-di, yodzacaninondi, yodzacononuundi, yodzaconondaandi, yo-dzacandandi.

Mecedor, o mecedero para mecer. yu-tnuñoo, tnudzuu tnuñoo quedze.

Mecer la cuna del niño, yodzacatan-di, yoquidzindi.

Mecha de candil. yuhuatnoo ñuhu,yuhuacatne ñuhu. yuhua yondicoñuhu, yuhua yodzo ñuhu.

folio 147v column 2

Mecha atizar. yosaindodzo ñuhu, f.quay, yotneendodzondi ñuhu, yo-sandandodzondi ñuhu. f. canda.

Mechero de candil, o lampara. sacui-no yuhua tnoo ñuhu sayondicoyuhua yotnoo.

Media braça siyo dzoco, eedzoco.Media libra. dzavuacuhua, cuhua-

dzavua.Mediano entre grande y chico. cu-

huani, yyotnuni mañuni, duvuinidzodzavuani, huii huihini.

Medianamente hazer algo. dzuchihuaha yoquidzandi, dzohuatuni,dzo sacu huaha yoquidzandi, ma-ñu mañu yoquidzandi.

Medianero, entre algunos. taydzanoo quachi ini ñaha, tay dzandaiini ñaha, tay dzandico ini ñaha,tay dzacaha ñahasita.

Medianero en la compra. tay sandayahui, tay sanda mañu yahui, tayyotasitnuni mañu yahui.

Medianero como quiera, tay dzoinino mañuca tai ininodzavua,taydzo yyocanduvuisiyo tay yo-tniño mañu dudzu, tay yosivuicuino. f. quevui, tay yosananu.

Medianero ser yntercediendo . yo-tniño quaindi inita, yotniño ma-ñu sahundi, yosivui cuinomañun-di, fu. quevui.

Mediar, echar hasta la mitad, yotni-ñodzavuandi, yotniño mañundi

Media cosa sanicuvui mañu, sanicu-vuidzavua, sa mañuni.

Medico. tay tatna.Medicina. yucu tatna, yucu yocu-

vuitatna, yucu yondaha qnahiMe-

folio 148r column 1

Medico esperimentado. taytatna si-ni huaha, tay tatna canu . tay ta-tna yonahandichi, tay tatna, yosi-nindichi, tay tatna sinitnuni, taytatnayocachi casi.

Medico ruin. taitatnadzevuini, taitatnadzavuani tay tatna mañunitay tatnadzuchini.

Medida. yutnu cuhua, tindohocuhuaMedir. yochihi cuhuandi, yotniño

cuhuandi.medir derecho . yotniño cuhuan-

daandi, yochihi cuhuandaandi. l.cuitendi, yotniño cuhuahuahandi.

medir tuerto. yochihi cuhua yohon-di, yochihicuhua dziñendi, ya-quandi,

medida cosa. sayehe cuhua, sanisan-dehe cuhua.

medirse en el gasto . cuhuani, yosa-sindi, yehe cuhuani yosasindi, ma-ñuni yosasindidzavuani yosasindiyochihi tnuni inindi sa yosasindi.

medio dia, diametro del norte. hua-hi cahi.

medio muerto. dzo huihinica, dzohuihi yonahata.

medio vino . dzo huitnica cuvuita,dzo caa tacundahuicata, dzo yo-tacundahuicata, dzo naha nooni-cuita, dzo huihi yotnoondaa ini-ta, dzo huihi yotacu.

medio quemado. huihi ninicaye ni-sisi dzavua nicaye.

medio crudo. huihi yeheca, dzuchiyeheca.

medio año. dzavua cuiya, siyo cui-ya, mañu cuiya.

medio, la mitad. mañu, dzavua.

folio 148r column 2

Medio asado. sanichiyocuhuasi, sa-nichiyo dzavuani, sanichiyodze-vuini sanichiyonduvuini.

medio vino. dzuchi yotacuta huihiyotacuta, dzoyonditondahui ni-cata.

medio comido. sanisasi ñañu, nicu-vuidzavua nisasi.

medio tono. huihi dudzu yaa. ma-ñundudzu yaa

medrar en hazienda. yonihi inindi,yosinayahui sindi, fu. qna. yocayayahui sindi.

medrado. tay nicaya yahui sita.medroso por naturaleza. tay yyo,

yyotamedroso, temoroso. tay yoyuhui.mejor nombre comparatiuo. huahaca,

yodzocahuaha, hoocahuaha, yyo-cahuaha, tasisiyocahuaha.

mejor vn poco. dzuchi huahaca,huii huahaca, dzuchi huaa.

mejorar cada dia. yocuvui huahan-di, devuindevui huasi codzo sayo-cuvui quaindi.

mejorar en enfermedad. yondequaiinindi, quacoocuvui quacoocui-si sayocuhuindi, yonanihindain-di, quanduvui huaha sayocuhuin-di, quanatacundaa ini.

melcocha. dudzi nicucu, dudzi nicu-vui vhua, dudzi nidza cucuta.

melena de buey. dzaha sayodzotna-ate, dzaha sicavua tnaate, dzahayosaqndaatnaate.

melena de cabellos. idzi ninacana,ydzi nicuvuitechihi, ydzi tecon-do, ydzi nicuvuindandu.

melezina. yucu saandodzo.T 4 me-

folio 148v column 1

Melezina hechar. yodzacaandodzon-di yucu.

Melon. yeq tenuu castilla.Melonar. ytuyeq, saisi yeqMeloxa. dudzinduta, dudzinicain-

duta, nicainduundudzi yehen-duta,

Mellar algun vaso. yotahuindi, yu-husi, yotahuidaandi, yodzacain-daandi, yoquidza nañundi.

Mellado en los dientes. taindahua,taiyuhundahua, tay nicai noho.

Mellada cosa. sanicuvui tequeque,sanicuvuindeye. l. daye.

Mellado cuchillo. yuchicaanicuvuitiqueque, yuchicaa nitahui ninoyuchicaa nicananino, yuchicaanitahuindaa, yuchicaanicaindaa

Mellar cuchillo, yotahuindaandi,yotahui ninondi.

Mellizos. vide hermanos.Menbrillo arbol. tnu tenumi.Menbrillo la fructa. tenumi.Membrudo. taycanu nee tai nisanu

nee, tai caa canu nee,Memoria. sanacaha, sandenoo ini,

sanucuinoini.mension hazer de otro. yocacuna-

hindita.Mendigar. yosacoondatundi, f. qcoo

sasiyondatundi, sasicandi, sasatan-dahandi yosatu ñuhundi, futuroquatu.

mendigo tay sasiyondatu, con losdemas.

mendrugo de pan. dzita ñañu, dzi-ta nitahui, nicachi

menearse algo. yosichi, fu. cuchi, yo-canda, yonehe, yondayu, yosico,

folio 148v column 2

fu. cuico.Menear algo. yodzacuicondi, yo-

dzacandandi, yodzacuchindi, yo-dzanehendi, yoquedzindi.

menearse los arboles . yosacuicoyondecuico yosacasa, yondecasayosico, f. cuico.

menester. vide auer menester.menesteroso. tayndahui, tai cai, tay

ñatuvuisayyo, tayñatuvuisacaasayyo, ñasayyosita, tay ñatuvuinihidzavua yuqua yyota.

menguante de luna, yoo yonasino,yoo quanoo cuvui, yoo yonuucuvui, yoo yonocuvuindaa.

menguante de la mar. sandaindo-dzo duta canu , sanoo cavuandu-ta canu. sanoocuvuinduta canu.

menguar la mar. yonoo cuvui dutacanu, yonoocavua yondaindo-dzonduta canu , yocaindodzon-duta canu.

menguado hombre. tay ñaa nee sinocavua.

menguarse algo. yosandoco, yonaayotuhu, yosandehe, yosatuhu.

menor nombre comparatiuo. hui-hi huaaninoocuvui, ñandaa dza-vua, dzuchi mañu, dzuchi noocavua.

menos. ñandaaca. ñandaadzavua,dzavuatnaha.

menor de hedad, que esta sub cura.tai ninduvuindahui, tay nidzaquanuta, tay ninduvicai.

menor en meritos o, altura de cu-erpo. yonoo cuvuindi nuuta, yo-nuundaandi nuuta, yonduvui hu-atundi, yonduvuidzuchindi, yo-

noo

folio 149r column 1

yonoo cohondi, yonoo cuisininondiyonduvuidzuchi dzañandi.

Menospreciar a otro. yosiniyechin-dita, yosini quadzu, yosini nahan-di. qni, yocuvuidzequendita ñayo-coo cotondi, ñayocahatnunindi.

Menos cabarse la hazienda, yocoocuvui sindi, yonoocuvuasindi, yo-noondaa sindi, yonduvuidzuchi,

mensajero. tay nisini tniño, tai sicatniño, tai yosahatniño.

mensaje. dudzu nitaa tniñota, du-dzu nisana itaquaha.

menesteroso. tay natuvuisaq cahiqdzitata, ñatuvuisatnee sacahitadzoquene dzocahaca yyota ña-tuvui sacuico yuhundahata, cateyuvua cate huinda yosasita, nuuita nuu cuhu yyota.

menstruo de muger. neñe yoo, sa-yocoyo neñe, sayonduvuineñe.

menstruo tener la muger, vi. camisamente del anima. satacutnuni

sindi.mentar. vide mension.mentir. yocaha yaandi, yocahaye-

tendi yocahatachindi, yocachin-di dudzu huadzevui dudzu ñan-daa, yocahacahuindi, yocahatnu-hundi, yocaha nahandi.

mentiroso, tai yocahayaa, con losde mas.

menuda cosa dihi, sandihi. sayuchi,deqdzeeni, sanicuvuindihi.

menudear el paso yendo a priesa.yosica queyendi, yosica naha na-handi, f. caca, yosaha saandi, yosa-haqueyendi, f. qhu, yosicaquachisahandi, yehe cuvui, yehesinoyo

folio 149r column 2

yosahandi.meollo o tuetano. dzindiquiyeque,

yusa ñoho ini yequemercar vide comprar.mercar por juncto. yodzatacanundimercader. tay cuica.merchante. tay dzata: tai yosai.merced. vide don.merced hazer el señor . yodzasata-

huiya, yosahatahui ñahaya, fu.cuhua, yotasitahuiya.

mercedes recebir. yonihitahuindi,yocaitahuindi, yosai tahuindi,fu. quai.

mercada cosa para vender. sandicotasi, sandicocavua, sandicocodzosandico chidzo, sandico yahui.

merda. yehui, cuiya, sandii saque-ne, saha.

merdoso. tai yondichi yehui, tay ni-sanuu, nicatu yehui.

merecer. yocaindatundi, yocainda-huindatundi.

merecimiento, datundi, sasicaindatumerecer el amor de otro. yocainda-

tundi saqni maniñaha sindimerendar. yosasi dzañundi, f. casi.merienda. sacasi dzañu.merma. sanoocuvui, y en el peso. ña

niñucoho cuhua, ñanisino cu-hua, ñayonasaa cuhua quaninin-doyo nini.

merma asi. yonoocuvui, ñayosinocuhua, yocuvuidzuchi, yocuvuiee sacu,

mesa donde comemos. yutnu sasidzita,yutnu sasindodzodzita.

mesa de tres ordenes . yutnu mesavniyuq, vniñoho tnaha.

meson

folio 149v column 1

Meson. huahi tai ysicaychi. huahinataca tai ysicaichi, huahiyoqui-dzi tai yosicaichi.

Mesonero. tai yondatu sitayisica-ichi, tay ñoho saha sacasitai ysicaychi, tai yonaha tnuni huahi ca-vuata.

Mesar. yotnohondi, yodzitandi idzidzinita, yosaa cuitandi idzi dzini-ta, fu. caa.

Mesura, sasica quai, sasicadzadzi.Mesurarse, yocuvuidzadzindi, yo-

nucuiñe quaindi, l. dzadzindi, yo-cuvui quaindi, yonacoto ñuhun-di, yonacoto yyndi.

Mesurado. taiyocuvuidzadzi. con losdemas.

Metal, caa, ñuhu caa, ñuhudziñuhu.Meter en el coraçon. yotniño inin-

di, yocootniño inindi, yotniñon-di candi. yodzacai inindi, yotni-ño siña inindi, yodzaquevuindi inindi

Meter debaxo de algo. yochihi ni-nindi. yochihi yuhundi, yochihin-di chisi yochihi dzahindi.

Meter entre algo. yochihindi nahosi, yodzaquevuindi tnanusi, yosi-vui chihindi nahosi, f. quevui.

Meter en agujero o cueua. yodzaque-vuindi: yodzaquevui nuundi, yo-dza qnoondi.

Meter algo en alguna parte encaxan-dolo. yodzacainduundi yodzacai-ninindi, yotniñondaandi.

meter como en olla. yotniñondi, yo-dzacaindi.

meter debaxo de la tierra. yosasin-di ñuhu, f. cusi, yochihindusindiñu-hu, yochihindusindi damaanuhu.

folio 149v column 2

meter en la boca como piciete. yo-chihiyuhundi, yotaandiyuhundi ino

Meterse hazia dentro. yocai ninin-di, yosivui ninindi, f. quevui, yosaninindi, f. qnini.

meterse en el Rio. yosaa nuundi du-ta, f. qnuu, yosahandi yuta. f. qhu.

meter en el seno . yotniño huahan-di inidzono, yochihi yuhundi inidzono yochihi maa ynidzono.

meterse espina yosidzoiño f. cuidzometerse en heredad agena, yodza

qhundahandi dzañu, yotehuindidzañu, yodzaqndi yondi.

mexilla. yeque dzitne, yequedzaa. ye-que yuhu.

mexicano. tay saminuu, tay ñuudzu-ma, tai yecoo tay ñuu coyo,

mezclar. yodzacandi, yodzaca ninon-di, yodzacai duundi, yodzacaitnahandi, yonadzacandi.

mesclada cosa. sayodzacanino, sani-nadzaca.

mezcla de cal. dayu caca.mezquino vide supra.

M. A N T E L.

Mio. sasi mayndi.Miedo auer. yo yuhuindi, yoyuhui nino inindi.

Miedo tener de andar de noche. yon-daandodzo satandi, yocadze yo-nañundi, yonandequendi.

miedo tener la muger al varon en elacto. yocuvui nana ña.

miedo tener de ver morir a otro.yoyusi inindi, yonañu inindi, yo-tadzi inindi.

Miel

folio 150r column 1

Miel de auejas. dudzi ñuñu, dudziyucu.

miel que nace o se cria en las flores.dau, dudzi ita.

miel de maguei. dudzi yavui, daududzi yahui.

miel esta cozida. dudzi sami, dudzin-duhua. (dudzi.

miel hazer las auejas. yozahatedudzimiembro, parte del cuerpo . catnu,

ee tnanu, ee sichi coño.miembro, pudenda, de la muger o el

hombre. inidzoho.miembro de varon. tidza, sayu.miembro de muger, dzachi, yuvua,

yeq, iniyeq.miembro de niño. diyohodzaa.mientras, o mientras que. neendu,

needzavua.mierda, vide merda.mieses, huiyu.mieses madurar. saniquaa huiyu,

sanisisa, fu. cusa.mieses coger. yodzacaindi. yosan-

dandodzondi, fu. canda. yosanun-di, fu. canu. yotneendodzondi, yo-sanundodzondi.

migas de pan. dzita nindoyonino.migaja de pan maxcado yusadzita.migaja de pan. tisahidzita, yuchidzitamilagrosa. vi. marauillosa.milagros hazer. vi, marauillas.milano. tadzu.mina yucu sata dziñuhu, yavui yu-

hu, yuta canadziñuhu.mineral. yavui yocanadziñuhu.minar en la guerra . yosino caandi,

yosatandi yavui, yosatandicavua,fu. cata.

folio 150r column 2

Minar, hazer caua. yotehuindi ñu-hu, yosataninindi ñuhu. futuro.cata.

mirar. yositondi, fu. coto. yonditon-di, fu, cond. yosinindi, fu. qni. yosi-ni nuundi.

mirar a menudo chito chito yosi-tondi, yosito ñee, satucu satucuyositondi, yositondehuindi.

mirar algo juzgando mal. tnuhudza-na yosacoho nuundi, fu. qcoho.yotadziñena inindi, yositondi, yo-dzaqhuñena inindi, yositondi.

mirar con mala intencion a mugero ella a el. yositoñena, yositoqua-dzandi, yosito noo yosito que-hendi.

mirar con atencion. yositondaandichindi, yosito mihindi, yositoca-si, yositondehuindi, yosito huahan-di, yositotuhuandi.

mirar al cielo. yondoyo cotondi, yon-doyo nai nuundi, yochidzonduvuanuundi, yondoyo chihi nuundi.

mirar de lado. yositodziñendi, yo-chihidziñe nuundi.

mirar de traues, haziendo que no miraalla. yosico tniño nuundi, yositoquehe nuundi, yosicochihi nuundi.

mirar considerando yositotuhuandi,yositondichindi, yochihi tnuniinindi yositondi,

mirar a lexos. yosito sica.mirar de hito en hito. yositondehuin-

di, yosito ñeendi,mirar. reboluiendo los ojos a vna parte

y a otra. ñoho sita nuundi, ñoho cu-vui nuundi, ñoho sico nuundi, yo-cuvuiudiicanuundi, dzoicadzoica

yo

folio 150v column 1

yositondi, dzotucu dzotucu yosi-tondi, yodzacata nuundi, nee caanee isi yositondi, yodza caca nuun-di, yodzaqhu nuundi.

Mirar el señor . yosacohonanaya,yotniño nanaya, yosininanaya, f.qcoho, fu. qni.

mirar sin grauedad. yodzocuvuiyodzosita yositondi, yonduvuayuhu, yonduvua nuu, yositondi,yocahandi yosicandi.

mirar de arriba abaxo. yosito nuun-di, yodzacaninuundi.

mirar adentro. yositoninindi, yoca-cucotondi, yosito nuundi, yoca-cunahi nuundi.

mirar con contento. yondayandiyositodzeendi.

mirarse por todas partes . yonaco-tondaandi maindi.

mirar con diligencia como la justi-cia que busca al retraido. yosinoninindi, yosaninindi, yosicani-nindita.

mirar con enojo, yosito yyondi, yo-sito satu yositodzichi, yositodza-andi, yositoquetendi nuuta.

mirar atras. yondicocotondi, yosi-conai nuundi, yosicocoto sata. futu. cuico.

mirar con cuidado. ñoho nuundiyonditondi.

mirarse rostro a rostro. yositonuutnahandi, yositondehui, yositon-daa tnahandi.

mirar todos a vna cosa. dzoee sichini yondaa nuu dehetaca, dzoee si-chi ñoho nuundehetaca, dzoee si-chini yndito dehetacata.

folio 150v column 2

Mirarse en espejo. yuu tata yonaco-tondi nuundi, yonaquindi mayndi

mirar a otro con alegria. yositondaadzeendita, sinidzeendita.

mirar por niuel, yositoninindi. yosaqdziñe nuundi yositodziñendi.

miseria. sasicuvui vhuindahui, sasi-cuvui dahuicai.

misericordia. saquindahui ñaha, sadza cacunino ñaha, satavui ñaha.

misericordioso tay sinindahui ñahamisericordia tener de otro . yocu-

vuindahui inindi sita yosininda-hui ñahandi, f. qni.

miserable. vide mezquino.miserable pobre. tayndahui, tai cai

tay sasiyondatu.missa dezir. yocachindi missa, yoqui-

dzandi missa, f. cadz.missa dezirse. yocuvui missa.misal. tacu misal.misterio. dudzu yondaa sadzuq sa-

cana, sayuhundoyo, sayuhu san-doyo, sanaa sayavui, sayehe yuhusasiyo, dudzu ñoho yuhu ñohon-doyo, sayehe yuhu, yehe siyo,

mitad de lo entero. dzavua.mitad, vn poco menos de la mitad.

dzonduvui ni, dzo cuhuani, dzodzuchini.

mitad del camino. sanicuvuidzavuasanitanda dzavua, sayotnanudza-vua ichi. (obispo.

mitra de obisipo. dzite, dzite toniñemisteca. ñuu ñudzavui.misteca alta. ñuu nino, ñudzavui ñu-

hu dzini ñudzavui.misteca baxa. ñuu cani, ñuu qua ñu-

hu, ñuu ditandaa ñudzavui nino.M.

folio 151r column 1

M. A N T E O.

Mocos de narizes. dzitninduta,dzitnindanda . dzitni too,dzee dzitni, dzitni quete.

mocoso. tay ditadzitnindanda, taydzitnitoo, tay dzitnindanda, taydzitni chitu, tayndaa dzitnin-danda .

mocos limpiar. yonacuhuadzi dzi-tnindanda yonacuhuandaandidzitnindanda , yosahandaha dzi-tni danda.

moço de poca edad. tay quachi, taitaqui, tay taqui nunu, tay taquisaa, tay taque cama, tay taquidandu.

moça idem,moço ya crecido. tay quachi mañu

tay nisanu mañu mañu quachitatay quachisaa.

moço que muda la voz. tay quachiquacuvui datnendudzu.

moço que comiença a barbar . tayhuasi cana. l. cai idzi yuhu.

moço de seruicio. tai yosinoquachitai yoquidza tniño, tay sandi-coñaha.

moço de espuelas. taiyonandasicaayehe saha.

mocha cosa sin cuernos. ñandequequete ñanicanandeque, quetedzini tecundu, dzinitecuite, ñatu-vuindeque.

mochuelo, yucui, teyucui.modesta cosa. tay sica quai, tay sica

da e, tay sicanuni, taysicadzadzitay sicanduvui.

modorra, enfermedad . vide, amo-

folio 151r column 2

amodorrido estar.modorro vigilia antes del alua. sa-

huasi tnaha tuvui, dzo huitnica-tuvui, quacuvui yatni tuvui, dzonaha noonica tuvui.

mofar escarneciendo. yocuvuidze-que ñahandi, yocavui quani ña-handi, yosini naha ñahandi. f. qni,yosini yechi ñahandi, yosacun-daa ñahandi, f, quacu.

mohatrar. yodzacaindi, yahuita, yo-dzanaandi yahuita yodzanaa ni-no yahuita.

moyno vide enojado.mohecerse algo. yonacuidzo casi

yocanadzitnu, yocudzi, yosino-tnoo, yonana ñuhu.

mohoso pan . dzita nicudzi, nicanacachi, dzitanitayu.

mojarse. yochii.mojarse llouiendo. yochiindiyotna-

hadzavui, yocoo coyondodzondidzavui, yotavuindidzavui, yosa-codzo dzavui, f. codzo, yochiindidzavui.

mojarse por de dentro . yosinochiidamaa ñeendi indaanduta ñeen-di, yocuvui huidza ñeendi.

mojar actiuo. yodzachiindi, yosa-dzondi duta, f. codzo, yoquidzahuidzandi, f. cadza.

mojar en salsa. yodzatneendayu, yo-saa chihindi dayu yosacondi da-dayu, yochihidzeyendi dayu, yo-chidzondi dayu.

mojar a otro hechandole agua. yo-dza quetendi duta, yodzaqcoyo-di duta yodzaqcoyonda ndita,yosadzodi duta yodza cuchindi.

mo-

folio 151v column 1

Mojon dzañu.Mojonar. yosaqndidzañu, f. caq , yo-

sanindidzañu, f. cani, yotniñon-di dzañu.

Molde. taniño .Moldadura de madera. yutnundusa.Moldura labrar. yosatandidusa, fu.

cata, yotavuandi dusa.Moler. yondicondi yosadzindi, fu.

cadzi, yotahuindi.Molido ser. yotadzi, sanindico, sani-

cuvuindihi.Molino. yodzo.Molinero tai yondaa yodzo.Molestar. yodzandehe iniñahandi,

yodzandehui iniñahandi, yodzacuta iniñahandi, yoquidza coyon-di inita yodzatnañu iniñahandi.

Mollera de la cabeça. sañudzuta.Mollete, dzita huita.Molleja de aue. yodzote.Mollir tierra. yodzacandandi ñuhu

yosanendi nuhu, f. cane, yotahu-indi ñuhu, yodzacuchindi ñuhu,yosico tehuindi, yositu cocondi,yosicondidzondi, yodza tayandi

Mollida tierra. ñuhu ninucavuata-ya, ninucavuayaa.

mollir la cama, yonanañundi idzi,yondaqndaandi idzi, yodza ndu-tandi idzi, yodzacanandi idzi, yo-dzatayandi idzi.

Molliznar. yavuayavuani iñedza-vui, teyaateyaa, quachi quachiniiñedzavui.

Momento de tiempo. nana nooni,hoo tnana nooni, hoonaquaninihoo nuudzucuani, hoo tnaininoo ñuhuni, hoo doyocotoni.

folio 151v column 2

Momo. tai yodzandaiñaha, taiyodzananiñaha tai yotasidzavuañaha.

Mona. ticodzo.Monacordio. satnu ñuu yoho, satnu

ñoho ñuu yoho.Mondar. yocachi ñeendi, yodza

cuiindi.Mondar los dientes. yondai naindi

sahi, yonananaindi sahi saha no-ho, yonacata ninindi saha nohoyondaa chihindi yutnu saha no-ho, yonatavuandi sahi saha nohosanicaicoho, nisivuicoho saha noho.

Mondadientes. yutnu noho, sacatanino saha noho.

Moneda, dzi ñuhu, dusa.Moneda falsa. dziñuhu nisivuitna-

ha, dziñuhu nidzacanino, dziñu-hu nidzacainduuta dziñuhu ñan-doo, dziñuhu yehedzevui ñuhu.

Monasterio. huahidzutu, huahimaadzutu.

Monje. dzutu.Monje solitario. dzutu yosicandatu

yucu. dzutu yehe yucu.Monja. dzutudzete, ñaha yyo yy,

yyo ñuhu.Monipodio. sanatnai taca saha

yahui.Monipodio hazer. yonatnai taca

saha yahui, yodzacononinitadu-dzu sahuataacahitayahui, sadzanoondaata, dzanoo cuvuitayahui.

Montar. yonasino canu. yonatnahacanu yosaacanu, yehendahuicanu

Montaña. yucu ñuhu, yucu yoo ye-he, yucu yyo yucu yoo yosica.

Mon-

folio 152r column 1

Montaña deleytosa. yucu caadzeeyucuisidzee.

monte. yucu.montañes. tai yucu, tay yosica yu-

cu, tai yyo yucu, tai yehe yucu.montear. vide. caçar.montero. tayndudzu.montosa cosa. alta. yucu caa tadzi

yucu caa cani, caaneni; daandi-chi, yndaa tuvui.

monton . yucu, doyo cuite, yu-cundoyo.

montones hazer. yosani cuitendi, f.cani, yocoto tnahandi, yosani yu-cu totondi. yonacoto tnahandi,yosani yucu yosanindoyondi.

monton de tierra. ee cuite ñuhu.montones estar hechos. yoyucu,

yondoyo, yoyucu cuite.moral. yutnu nañu.mora la fructa. nañumorar. yyondi, f. coo.morador. tai yyo, tai yehe huahi.morar cerca de lugar. yatni yyondimorar con otro . yyondi huahita,

yehe tnahandi huahita, f. quehe,yehe tnahandi sihita, yyondisihita.

morador de casa agena. tai yyonuuhuahita, tai yehendayu huahita,tai yondayu huahita.

morador del Cielo. tai yondaa ñu-hu stohonDios andevui, taiyehetnaha andevui, tai yotnahaan-devui.

morcielago tendisiñee, tinoodisiñeemorcilla sitequene nindevui neñe,

site quenenisacoho neñe siteque-ne ninday neñe.

folio 152r column 2

mordaça poner yotayundi yutnuyaata, yodzindayutnu yaata.

mordaza. yutnu tayu yaa, yutnutnee yaa, yutnu dzindayaa.

morder o mordizcar. yocahundi,yocahundahandi, yosasindaandi,yosasindodzondi, f. casi, yocahun-dodzondi.

morena cosa. tnaha: cuinda, tata.morder a otro. yosasiyehendi, yoca-

hu ñahandi, yosasindaandi.morillo. yutnu ticoo. davua ticoo.morir. yosihindi. vi fenecer, f. cuvuimorir señor. yondahuaya, yosiyo

dzahaya, f. codz, yosinoyuhuayasino quahadzahaya,

morir de repente. yosihinda queyequahi queye nisihi, nisihi yavuinisihiyeheta, nisihidzanata, nisihinaha, dahuitnani nisihi, nisihi hui-tnani sihinita.

morir sosegadamente. yosihi nu-nindi, yosihi cayandi, yosihidza-dzi, yosihi quaindi, ñayotnoñoñayosani cata.

morir penando mucho tiempo. yo-sihidziindi, yyodzii yosihindi, yo-sihi vhuindi, yosicodzitandi, futu-ro, cuico, yodzacuicodahandi,yosihindahuindi.

morir de coraje. yosihidzoo dzichin-di, yosihi canandi, yosihivhuinda-huindi

morir ahogado. yosico tuvuininon-di duta. vide ahogarse.

morir de rayo. dzavuini cani, tasanicani.

morir cayendose de su estado. daita-niyosihindi.

morir

folio 152v column 1

Morir por otro . yosihindodzo ña-handi, yosihindaandi.

morosidad en el pensamiento, yon-de nuu ñena inindi, yonatadzi na-ha inindi, yonatadzi quai inindi.

mortaja. dzoo natuvuininondeye,dzoo nucoho dzucundeye dza-macoho dzucundeye, dzoo nuco-ho tuvuindeye, dzoo satniñodzu-cundeye.

mortajar. vide amortajar.mortal cosia. sayo sihi, sayonaa.mortero vide almirez.mortuorio. sacusindeye saninaqua-

tudatu deye sayyo sindeye.mosca. tiyuq.mosca grande que cria querezas.

tiyuq cuii.moscardon, tavauo. tisandu.mosquito que no pica. tiyuq yaa.mosquito que pica. tiyuq.mosquito çancudo. tiquañe.mostaza, idem. l. deq, satu, yucu sasi

tnaha coño.mosrtar con el dedo, yonahandahan-

di, yonahandi sita.mostar general mente. yonahandi.mostrarse ante alguno parecer. yo-

caituvuindi yonaha nuundi sitayocaiaaha nuundi sita.

monstruo en naturaleza. tay ninda-cu naha, tay sanaha.

motete yaa.motete triste . yaa quaha quaca,

quaha coyo, quahadzina.motiuo. sayocuvuicaini, dzo sacu-

vuicaini.motejar. yocasi yuhundita, yocasin-

dita, yonani ñahandi, yodzanda

folio 152v column 2

ndaindita.mouerse. yocanacuvui inindi, yocu-

vui caindi.motiuo dar a otro . yodzacana cu-

vui iniñahandi, yodzacatneiniña-handi, yodzacuvui iniñahandi,

mouerse. yosichi, f. cuchi, yocanda,yonehe yondayu yosico.

mouer otra cosa. yodzacuchindi,yodzacandandi.

mouer algo quitandolo de vn lugarpara otro. yosicotasindi, yondi-co tasindi, yondico canindi, yon-dico caquedi, yosicocaquedi.

mouer tirando hazia mi. yodzitan-di yondi, yodzitandahandi, yo-dzaquindiyondi, yodza quin-dahandi.

mouer la muger . yocoodzaya,yocoyo.

mouer hazer a la muger. yodza co-ondi dzañaya.

L. A N T E Y.

Muchas vezes . cahi sichi, cahiquevui.Muchas vezes sin quento. ña-yehendahui, ñayehe tnuni, ña ya-tni ña huii.

Muchas vezes mas. cahi sichica.muchedumbre. yyocahi, sacahi, sa-

tuvui, satetne.muchedumbre de hombres. tay tu-

vni, taitetne, teyoco quandahui,yocuvuita, itatavuita caata, isitanitnaha dzuhuata, ñayosini ninosayyota, ñayatni, ñahuii ta, ñas-na qnoo qnano,

mucha

folio 153r column 1

Muchacho. tay quachi.Mucho en numero . cahi yyo cahi,

ñayatni ñahuii.muchos. l. no pocos . ñadzaha, ñana-

na, ñacuihi ñatesi.muchos algun tanto. ñacahita.mucho tiempo ha. sanana sayata,

sandaa, sa ycandaa, satoto sadzi-ya sa huaa.

muchas vezes frequentemente. chi-to chito, dzo noo dzo noo

mucho, aduerbio. yyo. yyo yu.mucho, mucho encarceiendo. chi-

dzu, chidzu yosini mani.mudarse de vn lugar a otro hazien-

do ausencia. yodza siyondi, yosi-coconondi, yodzahindi.

mudarse de vna casa a otra. yocaico-ondi, yosico coondi.

mudar a vezes la carga. yosidzo nuun-di, yodzamaninondi yonadza-mandi, yondicodzamandi, yodza-manino yosidzondi.

mudar el coraçon. yondicocavuainindi, yosico cuisi inindi, yondi-cotasi inindi.

mudarse la quaresma . yosinondo-dzo, yosicondodzo, yonoondahayocoondaha, yondendaha, yoya-handodzo, yosaandodzo.

mudar el color. yocuvui tucu nuun-di, yosinocuvui nuundi, yosinocuisi nuundi, yosinodziyahi nuundi

mudar casa . yondicotasindi huahi,yocainaindi, yocaindidzondihuahi.

mudar la sentencia. yondicocavuainindi, yonacanendi yonadzate-vuindi dudzu, l. sentencia.

folio 153r column 2

Mudar los dientes. noho sadzi, nicainoho saaninana, yonadzamano-hondi, noho ninana tecuidzo.

mudar el cuero. yondai nuu ñeendimudar la voz. yocuvuindatnedu-

dzu, yonadzamandudzu, yocu-uuindande dudzundi, yocanan-duundudzundi, yocuvui canundu-dzundi, yocuvui cocondudzundi.

mudecer. yocuvui ñehendi, yondi-yu yuhundi, yonduvui ñehendi,yondiyudzuqndi, yondaidudzundi

mudo. tay ñehe, tay yondiyu yuhul. dzuq, tay quandai dudzu.

muela de la boca. noho yodzo. no-ho sadzi.

muela cordal . noho yodzo yocanadzonduvui. (co.

muela para moler. yuu yodzo, yuundicomuela de barbero. yodzodzacuico

daha.muela para amolar. yuundaye, yuu

ñute, yuundaq yuchi.muelle cosa blanda. huita.muellemente. l. blandamente. quai

quaini, cama camani, huita huita-ni, yaa yaani.

muelle vn poco. huitaduvuini, dzu-chi huita huihi nihuita.

muermo de bestia. quahidzayu. qua-hi cayu idzu.

muermo tener el cauallo. yocayuteyocuvui quahidzayu.

muerto. deye, tay nisihi.muestra de mercaderia . sadza coto

ñaha, sadzandayañaha.muestra, dechado. taniño.muestra sacar. yotavuandi taniño,

yodzacaindi taniño, yodzananandiV di

153v column 1

di taniño, yosicotaandi taniñoyodzandaindi taniño.

Mueltra devisa. dai tnuni.Muestra o indicio. saqui tnuni.Muerte. sasihi sanaa sandoyo ñuhu.Muerte eterna. sasihi cuii, sasihi nee

caa qhu.Muerte cruel . sasicuvui vhui, sasi-

hi vhui.Muger. ñahadzehe.Muger hermosa. ñaha queye, ñaha

huii ñaha huayu.Muger casada. ñaha yyo yee, ñaha

nicuvuicutu, ñaha nicoo cooyee.Muger rezien parida. ñaha quimi,

ñaha quema, nahaqhu;Muger que cria. ñaha yondacayeq,

ñaha yodzacadzi. ,Muger varonil. ñaha yee ini, dai ini

ñaha noho yee ini ñahandodzo.Muger casta . ñaha nisani ini, vide.

casta.Muger carnal. ñaha coco, ñaha qua-

dza, ñaha sasini, ñaha sate, ñahaquate, ñaha sanoo.

Muger soltera. ñahacai, naha yooyee ñaha quaa huichi sasica maa.

Muy mucho. yyo yu, chidzu chi-dzu yu.

Muy alto. yyo dzuq, yyonino.Muy mejor. huahaca, hoocayu yo-

dzo yuca huihica huihi yuca, tasisiyo yuca saacodzo yuca.

Muy de mañana. dzatnaa ñuhunidzatnaa ñuhuca nituvuini.

Muy poco dura este mundo. ñana-ha ñuu ñayevui, ñuunoo ñuunde-si, ñuu ñayevui.

Muy poquito, tanto quanto. ee tooni

153v column 2

ni, ee sacuni, dzo huatuni, duvui-ni, dzodzuchini huihi huihini,huatu huatuni dzonduvuini.

Muladar. saysi mihi, ñuhu mihi, sayo-yucu mihi, sayñendoyo mihi, saninacani yucuta mihi.

Multar, lleuar la pena, yonaquaindodzondi dziñuhu.

Multar, penar con dinero. yotaa ña-handi pena. qni quachita, yodzaqni quachi ñahandi.

Multiplicar. yocahui canundi, yota-sitnaha canundi.

Multiplicar hazienda. yosaqndodzon-di, fu. caq, vi. acrecentar.

Mundo. ñuu ñayevui.Mundanal. sasi ñuu ñayevui, sacaa

saisi ñuu ñayevui, sayyo ñuu ña-yevui.

Mundano amador del mundo . taysiconduu sacaa ñuu ñayevui.

Muñeca de la mano. dzuqndaha.Muñeca de niños con que juegan. dza-

ya yutnu, dzaya yaa.Murmura. yocasindaa ñahandi, yo-

casindita, yocasisicandi, yocahasiyo siñahandi, yotnaisiyonditnuhuta, yocahandaa tnaha, yo-caha neñendidzo yocahadzumadzeque, yocaha satadzequendi,yocahasiyondi yocaha ninindi-dzoñahandi, yocasidzeque dzu-mañahandi.

Murmurar de otro diziendo que notrabaja como yo. chidzo inindiyotniño inindi yosiindita.

Murmullo de gente. sasicatneta sa-cuvui huaata sadzoo nino ta.

Muro de ciudad. yuhua dau, namasacu,

folio 154r column 1

sacu yondiyu ñuu, nama yecu,yuhua yecu.

Musica. sayodzatnaha dudzu yaa.Musico. tay sini yaa, tay tuhua yaa

tay tacu yaa.Muslo. caca, dzanda.Mustio estar. yocuvui coyo inindi,

yondehui inindi, yosacuiñe inin-di, yocuvuitnañu ini, yocuvuiu asi inindi.

Mustia persona. tay yocuvui coyoini con los demas.

M. A N T E A.

Nabo. duvua ñami cuisi.Nacar de perla. tiquivua tayadzoo.

Nacer. yocacundi yoquevuindi, yo-tuvuindi yuhu nuu.

nacer el señor. yosiñe nanaya, yotu-vui nanaya, yocoo coo dzicaya.

nacer despues de otro. yocacucuvuivvuindi, yocacutacundi.

nacer dentro de la tierra. damaa iniñuhu yoquevui, yocacu yocuvuihuaha ini ñuhu.

nacer por de fuera. yoquevuininoda nuu ñuhu, yosino cuiñe yosi-no coto nuu ñuhu,

nacer planta. yocana yosita, yono-ho, yococo, fu. cuta.

nacer con otra cosa. yocanatnaha,yosita tnaha. (ya.

nacer gusanos. yosina yocana, yocayanacer los dientes. yonana, yosino

cuiñe noho. nacer alguna cosa sin sembrarla.

yositaca maasi yosita nino, yo

folio 154r column 2

yonana maa.Nacer el pelo en la cabeça. yonana

yonacoto idzi.nacer segunda muger. yondacudza-

ya, yondacundodzo dzaya, yonucuiñedzaya.

nacer antes de tiempo. yocacu yuta.nacer de pies. yocacundichindi, yo-

quesindichindi.nacido en casa esclauo . tay yosina,

tay yocaya tay yoquidcodzo,tay nicuvuindeq tata.

nacer el esclauo en casa. yocuvuin-deq tata, yocoo coo deq tata hua-hindi, yosina deq tata huahindi.

nacido con otro, vi. gemello.nacido de materia. vi. deuieso.nacimiento de agua. sayocanandu-

ta, sayosino coyo duta. sayosinon-duta, sayocaindua. (cu.

nacion de gentes. tay ñuu tucu, tay tucunada, ninguna cosa. ñaha, ñatuvui,nadar. yodzutandi,nadar con otro. yudzuta tayundi.nadar mansamente. yodzutacayan-

di, yodzuta quaindi,nadar dando golpes con ruido. yo-

dzuta danda, saa, datne.nadar debaxo del agua. yosivuindu-

sinduta, f, quevui yosinoninindu-ta, yocaanininduta, yodzutani-ninduta.

nadar pasando de cabo a cabo. yosi-sindiduta, yodzutandi, yositasiyon-di, yodzutandi, yosacandandi du-ta, yodzutandi.

nadar por encima. yodzutandodzon-di, yocaandodzondi, nuunduta yo-dzutandi.

V 2 Na-

folio 154v column 1

Nadar de espaldas. caanduvuando-dzo duta yodzutandi, yodzutasa-tandi, yodzutanduvuandi.

Nadar pon encima como el azeite,o palo sobre el agua. yonana tna-ni, yonanacuita, yonanadzuta, yo-nanacavuandodzo, yonanatuvui.

Nadie por ninguno yoo, totuvui.Nadando salir. yocai siyondi yosita

siyondi yosiyo siyondi, yondaicavuan-

di, yocaicuisindi yodzutandi.Naypes. tutucatne.Naguas de Indias. dziyo.Nalga. caha, dzita.Nalgada. sacatucaha. (codzo.Nalgudo. tay caha tahua, tay cahacodzoNao. tnundoo.Naranjo. tnutiquaa.Naranja la fruta. tiquaa, yya. l. huidzi.Naris. dzitni.Naris pequeña. dzitnituu.Narigudo de grandes narizes. tay

dzitnindico, tay nicaicuita dzini,tay dzini quedze, tay dzitnindu-tu tay dzitni nama, tay dzitni ca-ni, tay dzitnicodzo.

Naris aguileña. dzitnicuiñe, dzitniticoo.

Naris roma. dzitni tnama.Nasa para pescar. yecatnee tiyaca,

yeca chihitiyaca yeca saqtiyaca.Nasa otra para trigo . yacacoo, ya-

canama, yacandoho.Nata de leche. tedzii nuu dzecui.Nata hazerse. yocoo cavua dzii, yo-

coocoodzii nuudzecui.Natura o naturaleza dzuhuayuyyo

dzavuayu nicacudzavuayu sicoodzavuayu sicaca. l. quaha.

folio 154v column 2

Natural cosa. dzavuayu caa, dzavua-yunicacu.

Naturalmente. tnuhudzavuayu-caa. l. yyo.

Naturaleza, tierra de donde es algunoñuu nicacundi, sañundi chiyondi.

Natural de otra tierra, tay ñuusicañuu tucu, tay tucu.

Nauaja. yuchidzatandee.Nauaja de jauali. nohocoo quene.

noho naniquene.Nauaja tal aguzar el jauali. yonacu-

hu noho quene.Nauajon con que matauan los Indios

en los sacrificios, yuchindaha, yu-chisanda ñaha.

Naue de pasaje. tnundoo yodzasisiñaha, yodzacuisi ñaha.

Nauegar. yochihitachi, yosaatnun-doo, yosaa nuundinduta canu,yosaandodzondi duta canu.

Naueta de yncensario. sañoho cutuNaue echar a la mar. yodzacaindi

tnundoo duta, yosaqninondi du-ta tnundoo, yosaqndodzonditnundoo.

Naues sacar del agua. yodzananan-di tnundoo, yonanandaqndodzon-di tnundoo.

Nauegar con velas tendidas. yotni-ño tachindi tnundoo, yochihita-chidzoo, yosacoho tachi dzoo,yosaquehe tachi. fu. qcoho, futu.qquehe.

Nauegar con remos. yodzacacanditnundoo, yotehuindi tnundoo, yo-dzaqhundi tnundoo.

Nauegar hasta el cabo. yosanuundiduta dandu sinocavua sinondita

satna-

folio 155r column 1

satnaha yuhunduta, cacucavuacacundita nuu ñuhu yechi.

Nauegar por recreacion. yodzaca-nainindi, yodzandesi inindi, yosanuundi.

Nauegante. tay sica tnuntoo, tayñoho tuundoo.

Naufragio. sasitahui tnundoo. sasindeca tnundoo, sacuvui cauatnundoo.

Naufragio de padecer. yotahuitnun-doo, yondeca tuundoo.

Nauidad. quevui nituvuinana stohon-do Iesu Christo, quevui nicacuya.

Nauio. tnundoo.

N. A N T E E.

Necedad. saña sinitnuni, sadzonaa dzoñuuca, saña yoña-ha tnuni.

necear dezir necedades. yocaha na-hondi, yocaha naa inindi, yoca-chi nahandi, yocachi nahondi.

necessaria cosa. sasini ñuhu.necessario ser algo. yosini ñuhu, fu-

turo qni.necio. tay ñayonaha tnuni, tay dzo

huisica yocaha.negar. ñayonaquai yuhundi, ñayo-

naquaidzevuindi, yonadzahin-di, yocuvuiyuhu inindi, ñayodza-vuidzondi.

negar meneando la cabeça. yodzacuico nuundi.

negar el debito. yonadzadzahañacoño, yodzacooña, yoquidzaca-ta iniña siyeeña, yodzacoo ñuhuyoquidza yahuiña.

folio 155r column 2

neguijon en los dientes. yocuvuin-deque noho, yositandacu noho,yoduvui tequaa noho.

negligente. tay dudza, tay cundu,tay cudzi.

negar con juramento. yotniño na-hadzequendi, ñayonaquaindi san-di, ñayonaquai yuhundi

negligente ser . yocuvuidzusandicundundi, cudzindi.

negligentemente. tnuhu tecudzi,tnuhu cundu.

negocio. tniño.negociar. yoquidzandi tniño.negra cosa. satnoo sandayu: sandihi.negro hombre. tay tnoo, taindihi.negra cosa vn poco. tnoohuisi. tnoo

cuinda.negrear. yocuvuitnoo, yonatuvui

tnoo, yosinotnoo, yocuvuindayu.negro hazer. yoquidzatnoo, yoqui-

dzatnaha, yodzaha tnoo yoqui-dzandihi, yoquidzandayu.

neruio. tuchi.neruioso. sayehe tuchi.neuar. yocoo iño, yocoyo iño.

N. A N T E I.

Ni, conjuncion. ñaha tucu.Ni a vna parte ni a otra. huadza.Ni a vno ni a otro. huadzevui-ni ica tai, huadzevui tay yca, yooee tay yuqua.

Ni en vn lugar ni en otro. huadza,huadzevui ycasiña, huadzaica.

Ni vn tantito. ña dzuchi ña dzuhuañata dzuchini ñaha ta ee sacuni.

Nidal o nido. taca.V 3 nido

folio 155v column 1

Nido hazer el aue. yodzahate taca,yotniño tetaca, yosaqte taca,fu. caq. (naa.

Niebla o neblina. huico nuhu, huiconaaNieto. dzaya ñani.Nietos descendientes abaxo. dza-

yadzuqua. dzaya nindacudzuquaNieue. iño.Niebla hazer. yñe huico nuhu. yo-

coo huico nuhu, yondesi huiconuhu.

Ninguna cosa. ñaha.Ningun galardon dar. ñatuvui sana

quai inindi sita, ñatuvui sanuque-hendaindo nuundi. i. no seras ennada fauorecido de mi.

Ninguna cosa vbo de que recebie-ron enojo. ñatuvuisadzoosadzichinicuvui. ñatuvui sanitevui nino.

Ningun hombre o muger. yooeetayoo tuvui ñaha, ta. l. ña.

Niña del ojo. yyanuu, tenuutnoo.Niño. sayeq, saquachi yeq.Niñerias. tniño saquachi yeq, tnu-

hu quachi, tniño dzadzeque.Niñear. tnuhu yeq, yoquidzandi,

tnuhu quachiyeq yocuvui yosicaNiñero que ama ninos tay sini ma-

ni ñaha sidzaya tayndahuinisi-dzaya, tay yondaca mani dzayatay sini cuihidzaya, tay sinimanitay quachi yeq.

Niuelar. yositondaandi, yosito cui-tendi, f. coto.

Niuelar con agua el edificio. yosaqcuhuandi duta. f. caq, yotniñocu-huandi duta, yosaqndaandi duta.

Niuel. yutnu sa qcuhua; yutnu taacuhua.

folio 155v column 2

Niuelar con plomada. yosanindi si-qui yuu, yona cuhuandi, yositonini cuitendi yuu, yosata caandif. cata, yuu dzevui ñuhu, yositon-daandi, f. coto.

niuel. tnundoo inditayuu cuhua,tnundoo saqndaa cuhua.

N. A N T E O.

No adueruio. ñaha, f. hua.No ay. ñatuvui.No esta, yoo.

no parece bien. ña yotuvui huatu,ñayonatnaha.

no a mucho, ta nahaca, tacahicaquevui.

noble por fama. tai yehendudzu,yehedzico.

noble por linaje vide generoso.nobleza, saqquehendudzu dzico.no ay remedio. ñahuisi cuvui, ñani-

hi huisi cadza ñatuvuidzavua cu-vui, huacanu hua qcuvui,

no querer resistiendo. vide. hazer-se de rogar . ñayocuvui inindi.yochihi nuhundi.

no ser digno. ñacaa sinduhu, ñay-yosindi.

no ser bastante para declarar algo.ñatuvuindatu ñatuvui tiq yoon-di ñatuvuidzahandi. ñatuvui ya-andi saha cachindehe sacanaca-chindi.

no solamente. huadzevuidzonda-ani huadzevuidzo cuiteni.

noche. ñuu niñu, saquaa.noche tarde. saquaa naha yoon-

ditoca, sanicuvuiñuu, sanicuvuivui-

folio 156r column 1

vuidzadzi niquevui ñuu nique-vui ichi

Noche entera. niñu yaca, niñu yaa.Noche y dia. ñunduvui, danduvui

da ñuu.No curar ni darsele nada : dzo yo-

dzanaa ninocandi, yocachi ñahanicandi, yocachi coco ininicandiñayodzanoondi.

No luego. huadzevui huitna, hua-dzevui quevuidzavua.

No sin prouecho huadzevuidzohui-sica, dzotnunica.

No tanto. ñandaa, ñandaa dzavua.No es asi como quiera. huadzevui

dzo huisica dzo tnunica.No permitir. ña yosai yuhundi, ña

cachindi, ñayocuvui inindi.No poder ya. ñacuvuica, ña canucaNo tener lugar ni espacio . ña yosi-

na ninosindi.No tener lugar para hablar alguna

persona. ña yocuvuisi yocahandi.No poder hablar. ñacuvui cahandi.No tener gana de comer. ña yocai

nuu, na yondai nuu ña yosahadzi-ta, ñacuvui adzi dzita ñayosahadzico.

Nogal, yutnu ticaha castilla.Nombrar, dar nombre. yosaha dze

vuindita, f. cuhua. yodzadoyodze-quendita, yocachindi saconanita.

Nombrarse asi, recebir nombre. yosaidzevuindi, f, quay yonihi dzevuin-di, yondoyodzequendi.

Nombre. sanani.Nombre propio. sadzevui.Nombrar, haziendo relacion de al-

guno yocacunahindi.

folio 156r column 2

Nombre, por fama. satacuyyo, sata-cuhuaha.

Nombre que significa muchas cosas.sadzo eendunani sadzo eendu yo-cachicahi, dzo ee yondicotnaha,ñohotnaha cahi, yehe tnaha cahi

Nones. sacahui may, ñatuvui tayusitnahasi, sayyo dzeeca.

Nono, o noueno. sa ee.No quadrarle algo a alguno ña yo-

cuvuidzevui, ñayocuvui cuhua,ñayosatnaha, ñayotavui

Norte. yucu naa, cataandevui.No saber. ña sinindi ña yonahandi.No auer effecto. ña nicuvui. ña nisi-

no cavua.No estar cabal quenta. ña yosino tu-

hua, ñayosino, ñayosaacuhua, ñayo saandehe.

Nota en la persona. sayondaidzico,sasindaidzico, sasi nuu naha, sasin-duvuindahi, sasinoo cuvui.

Notado asi. tay ninoo cuvui, tay ni-coo cuisi. (dzico.

Notablemente en mal. tnuhundaiNotablemente en bien. tnuhu tacu

nino, tnuhundaa codzo nino,notar en mal. yodzandai dzico ña-

handi, yodzanoo cuvui ñahandi.notar algo en qualquier manera o

cosa. yotuvuisindi, yotuvuitnunisindi, yosaqni inindi, fu. qqui.

notar señalando, como algun dichoo autoridad. ñoho nuundi, yosa-cohonuundi, f. coho, f. qcoh. yotaatnunindi, yochidzo tnunindi.

no tener para comprar lo que me da gu-sto. ñatuvui sacuico quaindi, ña-tuvui sacuicondaha, dzocuvui ni

V 4 ninatna

folio 156v column 1

No tener ygual. yoo duvuidzavuan-di, yoo qtnaha daandi, yoo qsaa,qtusindi, yoo qtnaha cuhuacaandi

No tener reposo ni sosiego. yosanicatandi, yosino noo, yondiyo yon-dusi, ñayodzadzi.

No tener en nada a otros. ñayoca-ha ñayevui ñahandi, ña yocooco-tondi, ñayocaha tnunindi, ña yo-cahavuiindita, yosiniyechinditafu qni.

No tener parentesco con otro. huadzevui nicacusihindita, yooqnin-dita huadzevui tnahandi, ñanica-cu ñaniquevundi sihita, ñayehen-dico tnuhu sihita.

Noticia o conocimiento. sasinitnu-ni, sasiqni tnuni.

Noticia dar a alguno. yotniño na-ha ñahandi yodzaqui ñahandi.

Noticia dar de lo que ha de auer.yodzatuvuindi, yocachindi sadzoicacuvui.

Notificar. yodzaqni ñahandi, yodzatacu ñahandi, yodzaqnitnuni ña-handi, yodzatuvuindi, yosinoca-chindi.

No todos. ñandehetaca huadzevuidehe taca,

Notoria cosa. ysinahata, nituvuin-disi dudzu.

Nouela. chidzu tnuhu, tnuhu chi-dzu, tnuhu dzeque.

Nouelas dezir . yocachinditnuhu,yonaindi tnuhu, yocachindi chidzu

Nouenas de nueue dias. sacuvuiee quevui, sa coo yy ee quevui,coondaa coondita.

Nouicio, o nueno en qualquier officio

folio 156v column 2

cio. tay dzoica nuu tay dzovui-tnani, tay dzoicavuitnani nita-si saha.

Nouicio en religion. tay yochihinda-tu, tay yosito tnuni ee cuiya.

Nouiembre. idem. l. yoo yocuvui vsi eeNouillo. idzundeque saquaha.Nouio o rezien casado. tay dzoicani

tnahandaha, tay nitnahandaha saa.

N. A N T E V.

Nuca dela cabeça. caha dzeque.Nueua cosia. sa saa.Nueua fructa. cuihi nicoo dzi-na, nicoo naha, nituvui naha ni-coo nuu nisichi naha.

Nueuamente. dzohuitnani, dzocu-vui huitna, dzoica nuu, dzoica ni-casaha, dzo saani.

Nueuas. dudzu saa, dudzu dzo ica-nicacu, dzoica niquevui, dzo icanituvui.

Nueuas dezir. vi. desparzir.Nuera. dzaya sanundi.Nuez del pescueço. yequedzuq, ye-

que nicaicuiñe dzuq.Nuez fructa. ticaha castilia . l. chin-

do nano.Nunca en ningun tiempo . ña hoo,

fu. hua, nahoo, ñavvui, ña hoo ñadzuhuaca, na quevui ña ñuu.

Nutria timaha.Nuue. huico.Nuues auer yñe huico, f. cuiñe, yo-

nana huico yta huico, yndita hui-co, fu. cuind, yondutu huico.

Nuues blancas, ralas tener el cielo.yonacutundasi tiyahuaandevui.

Nu-

folio 157r column 1

Nuues coloradas auer. yonacuchihuico sahaandevui, ninduvui qua-ha huico, sahaandevui, yondaañoho huico sahaandevui.

Nuues pequeñas que se derraman.dzo huicondacu ninaconondaasahaandevui.

Nuues que van con presteza. dzohuico ichi yocana.

Nuues con toruellino. yonadzacahuico, yocande.

Nuues deshazerse. yondachi huicoyositadzee huico, fu. cuta. yonda-hua huico.

Nuues de agua. huico nuhu, huicoyehenduta, huico dzavui, huicoyonacuico, quevui coodzavui.

nuue sin agua. huico ichinuue del ojo. huico nuu huico nicoo

cavua nuu, huico caa nuu, huiconicoo codzo nuu, huico niquesinuu.

ñublado. sanandutu huico, sanacu-tu huico.

ñublado hazer. yñe huico, yondaahuico andevui, yonandutu huicoyehe huico.

ñublosa cosa. sasicootendacu , sayo-cootendacu.

ñublo del pan. tendacu quandii, sanicoo cani sanicoo tendacu.

ñudo hazer, yochihi catnundi. yo-catnundi.

ñudo como quiera. catnu.ñudosa cosa, yehe catnu.ñudo de caña. huau yoo, l. doo.ñudo hazerse asi. yosacoho naha

huau, yonaha huau, yosiyo na-ha huau.

folio 157r column 2

ñudo de arbol. tedzoho, yutnu dzi-ta yutnu.

O A N T E B.

O Para llamar. naha naha dzi dziO. disiunctiua. adzi, huahaadzi cuvui.

O no. añaha, hua ñaha, a huadzevuihua huadzevui.

Obedecer. yosaindatundi, yosai ni-nondi, fu. quai.

Obediencia. saquaindatu.O bienauenturado o dichoso. a nan-

dehe cuvuindatu nicai, nadehecu-vuindatu, decuvuindatunicuvui.

Obligarse. yotniño yuhundi, yocootasindudzundi.

Obligar a otro. tomandole la pala-bra, yotasindatu ñahandi, yocootasindatu ñahandi yosaniudatuñahandi.

Obligado ser por profession el fray-le. dzavua yyo inosindi, dzavuanisacoho naha ñuhusindi, dzavuanisacoho quevuisindi dzavua yyon-datusindi, dzavua nisini nitacun-di, dzavua quaha inodatundi, dza-vua ino huidzosindi, yondaa nuni,yondaandicondi.

Obligarsie con voto de religion. yo-tniño naha ñuhundi, yocootasin-dudzundi, yosacoondaanunindiyosacoondaandi condi, yosacoodaa quevuindi yosacoondaa tnu-nindi, yodzaqni ñuhundi, yosaiyecandi, fu. quai,

Obrar, yoquidzandi tniño. f. cadza.yodzahandi tniño.

O

folio 157v column 1

O. A N T E C.

Ocasion. sadzacuvui inica, saquitnuu ini sacanacuvuiini, sacu-vui huatu, f. qtnaha huatu.

Ocasion dar. yodzacana cuvui iniñaha, yodzacanacuvui iniñaha,yodzaquinoo yniñahandi, videdar ocasion.

Occidente. sayocaindicandii, yaayuta,

Occidental. sayocuvui sayocaindi-candii, sahuasi sayocaindicandii,sayotuvui sayocaindicandii

Oçio. sacundu, sadzusa sadzo yyohooca sadzo yyodzadzica.

Oçioso. tai dzusa tay cudzi tai cun-du, tai yehua, tay dzoyyoca, taydzo yyo hoonica

Ocioso estar. dzo yyocandi, dzoyyo caha candi, dzoyyodzico can-di, dzoyyo hoo nicandi.

Ociosamente. tnuhu tecudzi, tnu-hu dzusa.

Ochauo. sacuvui vna.Ocupar lugar. yosadzi ninondi siña

fu. cadzi, yodzacaninondi, yoqui-dza tnañundi siña, yodzasii siñan-di, yosivuicohondi siña, f. quevui.

Ocupado lugar. siñanicuvui tnañu,siña nicuvui ii. siña nindiyu nino.

Ocupado hombre. tai yyotniño.tay ñayosinanino,

Ocupacion auer, ñayo sina ñayo si-na nino.

Odio enemistad. sasini vhui ñaha, sasinidzaa ñaha.

Odioso. tai yosini vhui tacata.Odio tener. yodzoondi sita, yosini

folio 157v column 2

vhuindita, yosinidzaandita, f. qniOdre para vino. ñee sacoho vino.

O. A N T E F.

Offender. yodzatevuindi nuutayodzatevuininondi, yoquidzavua dzevuindi nuuta fu.cadza.

Officio proprio. tniñondi, ycatniñoycandahui yoquidzandi, ycanda-huiyyondi huisi.

Officio tener asi . yoquidzandi tni-ño, f. cadz, yosaha inindi tniño,

Officio para biuir, tnuhu huisi tnuhuquidza huisi, tniño huisi, tnuhutadzi yoquidza, sayocacu ini san-dacundita ini.

Official. tay huisi ñahuisi.Officio publico. tniño yuvui tayu

tniño ñuu yuq tniño yucundutaOfficio ser de alguno . tniñota, sii

tniñota.Offrecer. yodzocondi, yositoñuhundi

f. coto, yosaha ñuhundi, f. cuhua.Offrecer a alguno al diablo. yodzan-

day ñahandi . v. maldezir.Ofrecerseme algo a la memoria. yo-

saa tuvui inindi, yosaa tadzi inin-di, yosaa cani inindi, f. caa, yoquicuino inindi yosacuino inindi, f.cuino,

Ogaño. cuyya huitna, cuiya nicoocuiñe huitna.

O. A N T E Y.

Oy. huitna quevui huitna.Oydo sentido. sayotacu, sata-cu sasini,

Oydo

folio 158r column 1

Oydo oreja. tutnu dzoho.Oyr. yotacusindi, yosinindi, f. qni.Oyr con atencion. yoninindi, yoni-

ni cuitendi, yonini casi, f. con.Oyr consintiendo yotacuhuatu sin-

di, yotacuhuaha sindi.Oyr las palabras del señor siendole

mandado algo. yosinidzaha tni-ñondi nanayya.

Oyr lo que se dize dando credito.yotacundisandi.

O. A N T E I.

Oiear haziendo del ojo. yodzacononininuundi. v. dar del ojoOjeras tener. yocaicoho nuun-di, yocuvui coho nuundi yocuvuicuiyanuundi, yocuvuidzatenuundi

Ojos. tenuu, tehuu sito.Ojo pequeño. tenuu quachi. l. dzuchi.Ojos del que vee poco. nuu tuu.Ojos del que pestañea mucho. nuu

yosito quani.Ojos del que vee poco. nuu tnehe,

nuu tavui.Ojos torcidos. nuuyoho, nuuyaquaOjos resquebrajados. nuusaha nuu

tesaha, nuu tisañu.Ojos lagañosos. nuundacua, nuu in-

daa dacua: nuu tayu.Ojo, quebrado, nuu nicande.ojos saltados. nuu yocana casa, yo-

cana cuico.ojos saltados. nuunicanacavua, nuu

nicanandita.ojo seco. nuuniyechinino. nuu nicu-

vui coho nicaicoho: nicai chindoojos turnios, nuundaa, nuudzoho,

folio 158r column 2

Ojos deslumbrados con el sol. quadii nicai nuu, yocuvuinaa nuundiquandii ñoho nuundi, quandii ni-sacoho nuudi, nuuyocuvui caca.

ojos sin repofo. nuundee, nuu naha,nuu dzacata:nuu dzacuico.

ojo de red, yavui ñono, yavuiyuhuayyu ñono; deque ñono.

ojos trastrauillados, nuu yocainini.yosivuinini, nuundaa, nuu quehenuu sayositodziñe.

O. A N T E L.

Ola, siquinduta, coonduta: du-ta davua.Ola grande. siqniuduta canucoonduta canu doyonduta canu

olas hazer, yosiñe siquenduta, f. cui-ñe, yondoyonduta yosidzondu-ta. f. cuidzo.

oler neutro. yosaha, hechar de si oloroler actiuo. yotnanindi, yochihindi

dzitni, yodzita dzitnindidzicoitaoler como el perro para sacar por

rastro yotnani ninoyotnanidacun-di, yodzacacadzitnindi, yodzaqn-dita dzitnindi, yodzaqnditadzi-tnindi.

oler bien neutro. yosaha huidzi, yo-saha huaha.

oler mal. yosaha ini, yosaha quene,yosaha cuiya, yosahandii , tayuayo, aqui.

oler a olla pegada. yosahaaque.oler a manteca. yosahaana.oler a sobaquina. yosahadzecui.oler a borrachera. yosaha yya,olor de comida. dzicosacasi sahasacasi

olorosa

folio 158v column 1

Olorosa cosa. sasaha huidzi.Olores como perfumes. sasahadzu-

sa, yosamita,Oluidar. yonaandodzondi. yocuvui

naa inindi, yonaa ninoinindi, yondoyo nini inindi, yosivuinaa yosi-vuindoyo ini. yodzana nino, yo-dzahuindodzo indi.

Oluidar hazer a otro. yodzanaan-dodzondita.

Oluidarme no ocurriendo ala me-moria. ñayondacundita inindi,ñayo nacahandi, ñayondacu sindi

Oluidada cosa. saninaa, saninaan-dodzo.

Oluidadizo. tai quehui ini, tai naaini, tay ñacundita ini.

Olla. quedze.

O. A N T E M.

Ombligo. site coho, site cohotiqueye.Ombro. dzoco.

Omenaje de torre. yuhua yecudzuq. yuhua yecunino, huahi ye-cudzuq.

Omezillo enemistad mortal, saño-ho quachi ini, sayodzicoini.

Omiciano hombre. que huye, porque a muerto a otro. tay sayuhuitay sica yuhu, tai sasino, tai sa-dzahi.

Onça animal. yehe huico.Onda vide ola.Onesto. tay caha nuu, yosicayy, sica

quai sica huii sicadzadzi.Onra. tnuhu huaha, sayehedzico, sa

yehe ñuhu.

folio 148v column 2

Onrrar poniendo en dignidad. yo-tniñosiña ñahandi, yotasi siña ña-handi. yosahadatuñahandi, f. cuhua

O A N T E P.

Opinion. sayocachiini, sayotuhuaini, sayosaa tadzi ini, sayotu-vui sindi.

Oponerse. yocai cuiñe maindi, yo-cai maindi.

Oportuna cosa. dzocuiteca ninu-tnaha, sayotnaha ninohuatu, sani-cuvui cuhua, sadzodzevui cani-nutnaha.

Oportunamente. dzohuatucanisatnaha, nisatnaha nino huatu, dzodzevuicanisatnaha

O. A N T E R.

Ora del dia. cuhuandicandii.Ora ser tiempo. sacuvui, sahua-ha. sahuitna.

Oracion razonamiento. sacahacasi,sacahandichi. (caha nino.

Orador que haze la tal oracion. tay caOrar como orador. yocahandichi,

yocaha casi, yocaha tuhuandi.Orar a Dios. yonaquatundi, yonda-

catahuindi, yosatu ñuhundi, fu.quatu, yosicatahuindi, yondaanuuyondaainindi, yotaainindi yonaquatu ñee, yonaquatu, tnenindi

Orar a Dios con gemidos. yonaqua-tu quacandi, yonaquatu coyodi.

Orsa vaso de varro. quedze dza cu-tutadzecui.

Orsuelo, que nace en el ojo . tondotonuu,

folio 159r column 1

nuu, sayocanacuino nuu, sayoca-da cuiñe tequeye nuu.

Orsuelo para tomar fieras. yuuta-vui quete.

Ordenar poner en orden . yosaqyuq. caq, yosani yuq. f. cani yota-si yuq, yochihi yuq.

Ordenacion diuina. sayosaitnunistohonDios sayosaidzevuiya.

Ordenadamente . tnuhu caayuq,tnuhu yehe yuq, tnuhu yehe tna-ha yehe toto,

Ordenar continuada o renglera. sanisani yuqcanuta. (cuvuiyy.

Orden sacra. sasicuvuidzutu, sasicuOrdenar de orden sacra. yoquidza

yy ñahandi.Ordenado de orden sacra. tai nicu-

vui yy, tay nicuvuidzutu.Ordenança de soldados. dzohooni

yehe tnaha, dzohooni ita nani,dzohooniita yuq, dzohooniye-he yuqta. (di.

Ordenar. yosanindi. f. qnind, yoquindiOrdiate. duta nuni coco, nuni

tedzoho.Orear poner al aire. yondaq casi

dzama, yodza dzucutachindi, yo-nadzadzucu tachindi, yocachihitachindi dzama.

Orearse. yodzucutachi. yochihi ta-chi, yosidzo casi, f. cuidzo.

Oregano. yucu tnumi yoho.Oreja. tutnu, dzoho.Orejudo. tay dzoho nono, dzoho

cono, taydzoho chindo, taidzo-ho huanda.

Orejear dandose en las orejas. yo-nacanidzohondi, yodzacuico dzo

folio 159r column 2

dzohondi, yonaquedze dzohondi.Orejear las bestias. yonacnitutnuteOriente. sayocanandicandii, sanica-

na ñuhu.Organo. cutu, cutu sacu maa.Organo tañer. yosadzindi, f. quadziOrigen o principio. sacai saha, sadzi-

na, dasaha, danino dasanisiyosa-ha, dasandusi, dayohosi.

Orginal cosa. sasi caisaha.Orilla de la mar. yuhunduta canu,

duta ñuhu nuunduta canu.Orilla de la manta la franjuela. hua-

tu yndaa yuhudzoo, tutnu, dzun-du yndaa yuhudzoo. (husi.

Orilla bordada. dzoonicuvui yuhusiOrillo de paño. huatu. (dzaOrina. dutadzadza, tadzadza, dzadzaOrinal. tindohodzadza, tindohodzu-

sa. dzachii nino, tindohotadzadzaOrinal yodzachiindi, yotatandi.Orinar con dificultad . yodzachii

cacandi.Orin, sanicanacudzi, sanicanadzi-

tnu, saninana ñuhu.Orla. huatu.Orla hazer. yoconondi huatu.Ornamento sacerdotal. dzavui ñu-

hu, dzoo ñuhu,Oro, dziñuhu quaa.Oruga gusano. tedziña duchi, tedzi-

ña quaa tedziña yusa.Ortaliza para comer cozida. yuvuaOrtaliza para comer cruda duvua.Ortelano. tai ñoho itu, tayndaaitu,

O. A N T E S.Ossar. yocuvui yee inindi, yocu-vuisaa inindi, yocuvuiyacui,

yo

folio 159v column 1

yoquidza saa inindi, yodzahayeeinindi.

Osadia. sayee ini, sasaaini, sandaiini.Osadia con locura. sañayyo, sañayo-

yuhui.O si adueruio. hatana.Ospedar. yosaha ñahandi huahi cu-

dzuta, f. cuhua.Ospedarse. yoquidza huahindi, fu.

cadz, yosacoo nuundi huahi. fu-turo. qcoo.

Ospederia. huahi sacudzu tai ysicai-chi, huahi sacoo tai ysicaichi.

Ossario. huahi yeque dzoco, yequesi yya, sayotasi yocu canuta yeque.

Osso animal. yeye dzaa.Ostia pescado. tiyaca cuta tequevua.Ostiario para guardar ostias. satnu

coho ostias sañoho ostias.

O. A N T E T.

Otero, siqui yucu.Otoño. cohuiyu.Otorgar conceder. yosai yuhun-di, yonaquai ninondi, yosaidze-vuiudi, f. quai, yonadzadzevuindi.

Otras cosas. tucu sichica.Otra vez. hooca.Otro tanto, dzavuaca.Otro vno de los dos. ee cata, ee ña-

hacata.Otros tantos: dzavuacata, dehedza-

vuacata.Otro no ese. tucu tay huadzevuita

huadzevuiyca. Otubre. yoo cuvui vsi.Oua que nace en el agua. dzitnu.Ouar las aues. yosaqndevuite. yon

folio 159v column 2

yondaqtendevui.Oueja. ticachi dzehe.Ouejero, tai yondaca ticachi, tay

yondaa ticachi.O. huaha.O espresando alguna desgracia. da-

hui cuvui dahuisino.Ouillo. tinduu.Ouillos hazer. yonatuvuindi yuhuaOxala. atana.Oxear aues. yotasindi quete, yo-

dzandahuandite , yodzayuhu-indite.

P. A N T E A.

Pacer. yosasi teita, yosasindodzoteita, f. casi.Paciencia tener. yosaha inindi,f. cuhua, yoquidza huay inindi, f.cadza, yoquidzacanu inindi, fu-turo, cadz. yosai huay inindi, yo-saicanu inindi, yosaindatundi,fu. quai.

Pacificar. yoquidzandaandi, yoqui-dza nanindi, yoquidzadzadzindifu. cadz, yosaqndadzindi, yosaqquayndi, f. caq.

Pacificamente hazer alguna cosa.yoquidza ñuhu yocondi, yona-chichi dzicondi, yonachihi du-dzundi, yoquidza nuu coondi.

Pacificar la tierra con guerra. yon-daqdzadzindi ñuu yondaq qua-yndi ñuu.

Pacificada tierra. ñuu ninduvuiquai, ninduvui dzadzi, ñuu ninucavuadzadzi.

Pacificar hazer paz. yodzanoo quachindichindi,

folio 160r column 1

chindi, yodzandahandi, yotniñomañu sahundi.

Pacifico. tai yyoquai, tay sicaquai,tay yyodzadzi.

Padecer. yondohondi, yonanindi,yonanindahuindi.

Padecer mucho. canu sananindahu-indi, canusavhuindahui. yotnahaninondi, yotavui yosidzondi fu.cuidzo.

Padecer de contino. dehetnahaquevui yondohondi, yonanindi,yondoho nee canindi, yondohochitondi.

Padecer hazer a otro. yodzandohoñahandi, yodzananiñahandi.

Padecer por culpa de otro . yosi-dzondi quachita, f. cuidzo, yota-vuindi quachita, yosinindi qua-chita, f. qni, yosai yosinindi qua-chita. f. quay.

Padecer hazer a otro por lo que yohize, yodzatavui ñahandi quachiyosicotaa ñahandi quachi, futu.to, cuico, yodzacuidzo ñahandi.

Padrastro. dzutu nindendodzo, taani nucoo tucu sihidzehendi.

Padrastro de los dedos. dzinitniindisaha tniindi ñee dzini tniidi.

Padrastro salir. ñee dzini tniindi,yondatandaa.

Padre carnal, ñani, taa, dzutu.Padre espiritual. dzutu dzutu san-

didzo ñuhu, dzutu yondaañuhu.

Padres dzehedzutundi.Padre sancto. dzntu canu, yochihi

yahadzutu yondaca canu.Padrino del baptismo. dzutu sahu

folio 160r column 2

sancta yglesia, dzutu ninihidzayanisainduta, tayninumi, tay nidzo-co huahi, ñuhu. nisandacata hua-hi ñuhu.

Padrino de la confirmacion. tay ni-saca tay nisacoondaa tnuni dzu-tu sahu.

Padirno de casamiento. tay nisandacahaña si tai yotnahandaha.

Padron vide matricula.Pagar deuda, yonacuhuayahuindi,

yotniño yahuindi, yonatniño na-andi. yonatniño siñandi.

Pagar pena. yosini quachindi, yosi-nindodzondi quachi, f. qni

Pagar lo que se compra. yotniñoya-huindi, yosahandita yahui, f cu-hua, yotasindi yahui.

Pagar por tercios. ysinacuhuanda-andi yahui, yonacuhuandaa ya-hui ñahandi, yosahandaayahuin-dita, yahui qmi yoo, yotniñondi.

Pagar vna deuda con otra, yosicotniño siñandi.

Paga del que fio al que colgaron.yahui huico ninandasi.

Pagano. tay ñasinindisa Dios.Pago de viñas, ytucaa canu, ytunda-

ya yoho caa sica caa quaha caaduq caa.

Paja. ita.Paja seca. itayechi.Pajas de que vsauan los yndios pa-

ra sacrificios yayu.Paje. tai yosino quachi.Paje de plato. tai siconai sacasi, tay

sicoquaysa casi tay sino nay.Pala para traspalar. yutnu dzaqua-

chi nuni.Pala-

folio 160v column 1

Palabra dudzu, del señor. dzaha, hu-idzo dzaha.

Palabras obscuras, dudzu huisi, du-dzutadzi cana.

Palabras suzias. dudzu caha, dudzun-dii, dudzu tnaha, dudzu quene,dudzu cuiya, dudzu quadza du-dzu coco.

Palabras malas. dudzu ñahuaha.Palabras buenas. dudzu huaha.Palabras de afrenta, dudzu chitu,

dudzu disi dudzu yechi, caha, na-ha, yevui

Palabras ociosas, dudzudzohuisicadzo nahaca dudzu naho.

Palabrero. tay caha cani, tay cahañee, tai yochidzo tnaha dudzu.

Palacio. aniñe, tayu.Palanciano hombre de palacio. tay

yyo aniñe, tay yeheaniñe.Paladar. danda, datu.Paladear el niño quando mama, yo-

coco datni dzecuisi, yosani dzuq-si, yodzitadzecuisi.

Palanca, yutnu chihi tuvui, yutnuchihi nay.

Palenque. sacuyutnu yutnuyehesacuPaleta con que aplanan lo encalado

yutnu canichico, yutnu tiyechi.Paleta de hierro. caa tiyechi,Palma arbol. yutnu ñuu.Palma otra. yucuteyeye.Palma de la mano. inindaha, decan-

daha, mañu daha.Palmada dar. yocatu, yocaninda-

handi.Palmito. yutnu quachi, ñuu quachi

ñuu yuta ñuu ñuma.Palmo. too.

folio 160v column 2

Palo. yutnu.Palo desgado. yutnu cuiñe, yutnu

yaca, yutnu yanda.Palo oloroso de que hazen los rosa-

rios. yutnu itacuta.Palo torcido. yutnu yaqua, quaye

ticuiye.Palizada defension de palos. yuhua

yutnu sacu yutnu.Palo varal. yutnu cani, yutnu dzuq,

yutnu huay,Paloma aue. dzata, dzata cuisi.Palomino. dzatayeq, dzata quachi.Paloma torcas. tnañu.Pampano de vid. numadaya yoho,

detu daya yoho.Palpar tocar con las manos. yodza

cacandodzo daha yoquitunda-handi, yotneendi, yodzasaanda-handi.

Pan. dzita.Pañizuelos que suelen hazer los ni-

ños de sobras de la masa. dzatnudzita dzatnu.

Pan quemado, dzitanicaye, nisisi,nicuvui nuñuhu,

Pan rollizo. dzita ticoo.Panadero que haze pan. tai yoqui-

dza huahadzita , tai yodzahadzita.

Pan tostado. dzita nicadzu, niyatnadzita dadzu.

Pan tostar asi. yodzacuidzindi, yodzayatnandi.

Panal de miel . Yoco dudzi, ten-dendudzi.

Panal sin miel, tisisa,Panarizo de la vna. dziyayocanaPansa. site canu, site sasate tedzehe

chisi

folio 161r column 1

chisi nicai chisi canu.Pansudo. tay chisi canu, tay chisi tin-

dusi, tay chisi nicai, tay chisi te-dzehe.

Pandero. ñuu ñee.Pandero tañer. yocatundi ñuu ñee,

yocanindi ñuu ñee.Pando, cosa tiesa. nihi, sanicuvui nihiPanera, troxe yaca.Pañales. dzama sacoho dzucu sa-

quachi, dzoo codzucu saquachi,dzama numinino saquachi.

Pañizuelo de mesa. dzama nacuhuayuhu dzitni.

Paño para cubrir la cabeça, que escobija . dzama tete dzoondate,dzamacodzahui, dzini.

Paño de cabeça . dzama codzucu-dzini, dzamacoho dzini, dzamacuinodzini, dzama devui nuudzini.

Paño que dizen del rostro. tesaha.Papa sumo Pontifice. dzutu canu.Pantorrilla. dzandadzuchi,Pantuflos. disadzavua, disatiyuhu,

disatecundu, disa ñatuvuindaha,disa ñanindaanduudziñe.

Papagayo aue. queteyehe, tuhua.Papagayo otro menor. quete nuu

yaha, tendeca.Papagayo pequeñito. tedzucui, te-

cuyu.Papada de puerco. ñee dzuq quenePapada de gallo. ñuu tinoo tnanu,

tenana tiñoo tnanu.Papas para niños. tutadzita, duta

dzita.Papahigo. dzoo sa dzahui dzitni,

dzoo sanatniño yuhu.

folio 161r column 2

Papera en los animales. sasiñodzuq,sacoo cuiño dzuq, sanisaacuiñodzuq, sanisanucuiño dzuqte.

Papel de estraça, o de la tierra. tutuñuu dzuma, tutu ñuhu, tutu ñu-dzavui.

Papel blanco. tutu, tutucuisi.Papel en que escriuian los Indios an-

tiguos, ñee tutu, dzoo ñee ñuhu.Papo de las aues. sa sate.Papirote. tindandi, tica.Papirotes dar. yochihi ticandi tnaa-

ta, yotaa ticandi, yosasitendanditnaa, yotaa tendandi.

Par de dos cosas yguales . dzodza-vuandu duvui, dzodzavuandu ca-anduvui, dzo eendu caanduvuidzo ee tayuni, dzoeendu cuhuan-duvui.

Panela de seda. tesite, tesite tecuta.Para. saha.Para lo qual. ycasaha.Para quien es esto. yoondusi cuvui

saha.Par. tayu, vn par, ee tayu, & sic

de aliis.Para siempre. neenduchihi caaqhu,

neendu chihitaaqhu, ca toto ca-dziia qhu, catniño canda caqhu.

Paramentos. vi. tapiceria.Palo de tormento, que vsauan los

Indios. ducu yaha ducusatu, yu-tnudzii, duhu, tnuyaca, tnuyoco.

Paramentar sala. yosatandi dzoofutu. cata, yodzacaandidzoo, yo-dzacoondidzoo .

Parar algo con la mano. yosatanda-handi, fu. cata. yodzaqnditanda-handi, yonahandahandi.

X Pa-

folio 161v column 1

Paraiso, vide cielo.pararse lo que anda. yoquevuinino

yñe, yosacuiñe, f. cuiñe, f. qcuiñe,yocoo cuiñe.

pararse en pie. yosacuiñendichindiyocoo cuiñendichindi, yondo-yo cuiñendichindi, f. qcuiñe.

pararse el niño hazer como dizenpenino. yñe nehesi, yondoyocuiñesi.

parar hazer al que anda. yocoo ca-nindita, yocoo tasindita.

parcionero que tiene parte. tai ye-hetnaha, tay ñohotnaha.

parcionero hazer alguno de algo.yoquidzanisanu ñahandi, yoquid-zadzehe dzutu ñahandi.

parcial. tay sacuino sihi, tay inino si-hi, tay sacuvui sihi.

parche. ñee ñuma.pardo leon. decaha.parear. yodzatnaha tnahandi, yona

tasi tnahandi, yosanitnahandi,yotasi tayundi

parecer lo perdido. yonatuvui.parecerse vna cosa a otra. dzoee si-

tondi, yotuvui sidzo ee caandu-vui natavui natnaha caanduvui,dzoee ducaa duvui.

parecerse bien algo desde lexos. yo-tuvuindozo, yotuvuindisi, yotu-vui nino, yotuvindaa, yotuvuiyaa, yotuvui cuisi.

parecerse algo con dificultad porestar lexos. dzohuihinituvui nuudzotuvui tequanica.

parecerme o asi me parece. dzavuayotuvuisindi.

parecerse vno a su padre. yonana

folio 161v column 2

neendi nuudzutundi, yonaquain-di nuudzutundi, yonaquai neen-di sidzutundi, yondai nuu ñee mi-hindisi dzutundi, nineeta niñodzu-tundi ninanandi.

pared. nama, doho.pared de tapia. nama nitniño chitu

ñuhu nama nidzacutu ñuhu.pared hazer. yodzamandi nama, yo-

dzahandi nama.pareja cosa ygual. sanicuvuidzevui

sanicuvui cuhua, sadzo ee caacuhua, dzoeecaa nani, sadzo eenuu sadzoeenanicaa.

pareja pared. nama caanani, nisinonani, nisacuvua nani.

parejar asi. yodzasino naninama,yodzacaananindinama, yosaqua-nindi nama, f. caq.

parentesco por baptismo o confirma-cion. tnaha sahu ñuhu tnuhu sa-hu ñuhu.

parentesco por sangre. tnuhu tnaha:parentesco para entre señores. tna-

ha toniñe deye dzoee neñe ini,dzoee yequetuchi.

parentesco para entre mesclados.tnuhu tnahandaa,

parentesco por casamiento. tnuhutnahandaha, tnuhu tnaha yee. l.ñaha dzehe.

parentesco tener con alguno, yehen-dico tnuhundi sihita, yosinitnahandita, f. quehe, f. qni.

parientes del señor. nicacu sihi yyaparentesco no tener. yoo qnindita,

huadzevui tnahandi, huadzevuitnuhundita.

pares de muger. dzoco, ñee dzoco,site-

folio 162r column 1

sitedzaya. y de la señora. cayya.Parir la muger. yodzacacuñadzaya

yotasiñadzaya.parir qualquiera hembra. yocacu

dzayate.parir la señora. yodzatuvuinanadza-

ya, yodzacuiñe nanadzayaya.parida muger. ñaha quema, ñaha

cuvui quahi nicacu dzayaña, ña-ha nicuvui qhu.

parlar. yocaha tnuhundi yocaha ñe-endi, yocaha canindi.

parlero que descubre el secreto. taicaha naha, tai yuhu naha, tai yu-hu cavua, tai yuhundanda:tai yo-dzasinotuvui, tay ñacutu yuhu.

parpado del ojo. ñeedzucua, ñee nadzahui nuu, chisi dzucua, tahui-dzucua, ñeedzucua nuu.

parpadear, yonaquanindi, yonaqua-ni quanindi, yonaquanidzu cuan-di, yonaquani quachindi.

parra. yutnundayayoho.parrapho de escriptura. tnoocanda

canana sacai saha, tnoo yehendi-co, tnoo yocachi tnuni.

parrilla para asar. sitocaa, tavui que-te, caa tecucua, caa tnucucua.

parte del todo. ee sichi, ñañu.parte dar. yosandandi sita, f. canda,

yosaha dzavuandi, f. cuhua.parte delantera. nuusi, sayotu-

vuindaa nuusi, sayotuvnindodzonuusi.

parte trasera. satasi, sayehedzahui.

partera. ñaha say dzaya, ñaha sitnayya, ñaha tatna saydzaya.

parte vna del sermon. catnundudzu

folio 162r column 2

dzu, tnanu dzavua.partir en dos partes. yoquidza

vvui sichi, fu. cadz, yosanda vvuisichi, yosandadzavua, futuro,canda.

partir o diuidir platica en dos par-tes. yosanudzavuandi, yosanumañundi, yosanucuhuandidu-dzu, f. canu.

particular cosa. nina sichi, quaa si-chi, dzee sichi tucu sichi,

participar. yonihindi sihita, yoqui-dza tnahandi sihita, f. cadz, yosi-co tnahandi sihita, futuro. cuico,yosaquehe tnahandi sihita. futu.qquehe.

partirse de persona. yotasi yuhun-dayundi, yonaqndayundi.

partirse de lugar proprio. yocaindiyosicandi, fu. caca, yosocacandi,fu. qcaca.

partirse de otra parte para su casa.yondacandi, yondaindi, nuhundiyondoyo cuiñendi nuhundi.

partirse el señor. yonduchi nuhuyayondoyo cuiñedzicaya.

partir pan. yotahuindi, yocachin-di, yosandandi, futuro. canda,yodzeendi.

partir carne . yosandandi coño, yo-sanda quachindi, fu cand, yoca-chindi coño.

partir leña. yosandandi tutnu, futu-ro, can, yotanindi yutnu. yo-dzitendi.

partirse algo. yotahuindaa yo-cachi.

pascua de nauidad . quevui ni-tuvui nanaya quevui nicacuya

X 2 pas-

folio 162v column 1

Pascua de espiritu sancto. quevui ni-coodzica spiritu sancto.

Pascua de flores. quevuinindotoñuhu, quevui ninatacuya.

Pascual cosa. sasiñoho pascua, sayo-tnaha pascua.

pasmarse. yosivuitachi casi, yosinonini tachi, yocuitno yosisi.

passa, de comer . daya yoho ni ye-chi, dayayohotnami.

pasada, o paso largo . ee cananahisaha, ee sani saha ee sica saha.

pasajero. tay isicaichi, yosaha ichi,tay ininoichi.

pasar el rio. yosisindi yuta, yosanoondi, fu. qnooduta. yosandayu-ta, fu, canda.

pasar a otro por el rio. yodzasisindiduta. l. yuta, yodza qnoondita yu-ta, yosanoondacandi yuta.

pasar a otro en balsa . yodza cuidzindidzo, yodzacuisi ñahandi sitoyaha.

pasar arroyo saltando. yondavuan-daandi, yosandisindaandi yuta.

pasar por detras de alguno . yosanoondi satata, futur. qnoo, yosacuicondaandi, futu. qcuico, yosa-quaandi, satata, fu. qquaa.

pasar delante dexando a otro detras.yosaanduu ñahandita, yodza caiquevuindita, yosaanduu ñahan-dita, yotasisiyondita, yochihi ya-handita.

pasar delante de alguno sin parar.yosaqndisindi, yosaqsiyondi.nuuta, futu. caq, yosandandi nuu-ta, fu. canda.

pasador tiro. duvua cusi caa, duvua

folio 162v column 2

yosiyo siyo duvua yositasiyo.Pasar con tiro o ballesta. yodzacui-

ta siyondi yehe siyo niquindi, nisitasiyo niquindi, yodzandai si-yondi.

Pasadero lugar por donde pasan. sayosahata, saysicata.

Passamiento de muerte. sa yosinocoo, saqndehe ñuu ñayevui, sayo-sinocavua.

pasar algo al sol. yodza yechindicani, yodzaqnindi cani, yosa-qndi quandii.

passadera cosa . dzo huahaca, dzodzevuica dzohuatuca.

pasar la pascua . yo sitasiyo pascua,yosisi cavua yocai pascua, yo ya-ha pascua, yo caicavua pascua.

pasar el dia sin prouecho. yodzacaicahandi quevui, dzo yyo cahan-di quevui.

pasar como el tiempo. yocai, prete-rito quacay.

pasar la comida. yocai nuu, yosaco-ho, fu, qcoho, yocai coho.

passar allende el rio. yosahandi siyoyuta, fu. qhu.

passar por puente o palo. yosando-dzondi, fut. qndo, yutnu inditayuta, yosinondodzondi, yosican-dodzondi yutnu, f, caca.

passar tiempo recreandose. yodzacanainindi, yodzadzee inindi, yo-dzasisi inindi, yodzandaitatundi

pasarse el papel. yosandoho, futu-ro, qnd. yosinondoho, yosinochii, yosinonini, yosanini, futu-ro, qnini.

passar atrauesando camino. yosanuu

folio 163r column 1

nuu candandi ichi, yosidzo ca-vuandi ichi.

Pasar alos que van adelante. yotasiinindi, yosaha inindi, yonutnahan-dita, daanduundita.

Pasar vna cosa de vna parte a otra.yosico tasindi, yosico chidzondi,yosico caqndi.

Pasarse las aguas . yocaisiyo huicodzavui, yositasiyo huico dzavuif. cuita, yosandehe huicodzavui.

Pasas de negro. idzi dziniteye, idzinicuvui tichihi.

Pasearse, yosica nuundi, f. caca, nu-quaa dequaa sacuvuindi, nucui-co decuico yosino noo chito, yo-sico cavua chito.

Pasearse por alguna parte por vero ser visto. yondaanduu yonoon-dundi, yonuhu yonde sindi, yo-nucuiñe decuiñendi.

Pasearse por acote a alta, yosican-dodzondi, f. caca, yonundodzo-dendodzondi.

Paso ante paso. quaiquai, quaiquaiyosahandi, yosani sahandi, yotasisahandi.

Paso a paso yr muy quedito por noser sentido. yosicacayandi, yosi-cayaandi, yosica quaindi.

Pasion del alma aora sea de tristezao alegria. sacaaninoini, sayondaaini, sayotusiini, sayosanuu ini, sa-yondainooini, sayondaa nuuini.

Pasion del alma quando es de solatristeza, satusicaca ini sacuvui ca-caini, sacuiñe ini.

Pasto lugar para apasentar. saisiitasacasi quete, sacaaita saninana

folio 163r column 2

naita.Pasto la comida. ita casite.Pastor de ouejas. tai yondaca tica-

chi, tai yondaa ticachi, tai yon-dito ticachi.

Pastorear. yondaca ticachi, yonda-andi ticachi, fu. cand, fu. cond.

Pastel para teñir. quevui yuchi, vi-de añir.

Pastel de comer. dzita ñoho coño.ticoo ñohocoño,

Pato vide anade.Pata de buey o cauallo. tniite.Pata endida. sahadzehe vvui, sanin-

data, tnii nindata, dzehe yotan-davvui.

Pata maciça. saandaha.Patear ollar. yosañundi, yosañundo-

dzondi, yosañuninondi, f. quañu,yosañundaandi.

Patente cosa. sayotuvuindisi, saca-andisi, sayotuvuindaa, sa-caa tuvui.

Patear hazer estruendo con los pi-es. yodzacatnendi, yosasasahandi,f. casa, yodzanehe sahandi.

Patio de casa. cahi huahi, natna-ha cutu huahi , natnahatecuhuahi.

Patrimonio. sasitay nisanundi, sasisii sitnandi.

Patron defensor. tai cahanda ando-dzo ñaha, tay caha nino ñaha,tay nadzita yuhundaha ñaha,tay chihinday ñaha, tay chihi tu-vui ñaha, tai yocahi yuhundaha,tai yondaa, tai yonduvuiyondaca.

Pauellon de cama. huahidzoo ti-X 3 coo

folio 163v column 1

ticoo huahiteyee dzoo, huahidzoo yondiyu siteyuq.

Pauesa de candela. yaaite ñuma ñu-ñuhuite ñuma.

paues. yuscani, yusa yutnu yu-sadzuq.

pauilo. yuhua, ininoite, yuhuaticooininoite yuhua cama.

pauo. queteyocana yodzocuii, te-dzandodzo castilla.

pauonada hazer el gallo o el pa-uon. yona ñohondisite, yositate,yonandequete.

pauor miedo, yoyuhuindi.paxaro. quetendavua, dzaa.paxaro solitario. coonduu, dzaa ñu-

chi, ñuucuu dzavuiñuchi, dzaatoto, satucavua.

paz tener. yosicadzeeini yosica qua-indi, yosica dzadzindi, yosica hua-tuinindi, ñohodzadzi inindi, ño-ho quai inindi, f. coho.

paz hazer entre los que riñen. yo-tniño quaindi, nuuta, yotniñomañu sahundi, yosananundi, fu.quanu. yosivuicuinondi, futuro,quevui.

P. AN T E E.

Pebre. duta yya dzaca yahacastilla.pecca en la cara. nuu teque-que.

pecca o mancilla. tendende, nicanatendende.

peccado quachi, dzica, yecaquachi.

folio 163v column 2

peccado original. quachi noho tu-tnu ñohodziñe, quachi caa qcatacusi quachi yehe dzeque ye-hetnaa sadzuchi yocacu quachisandidzo satavui.

peccado actual. quachi yoquidzan-daha sahando, yuhu nuundo.

peccado impuesto, quachinaa, qua-chihdahui, quachi ñayuhu nuuquachi ñatuvui yuhu nuu.

peccado grande quachicanu.peccador grande que esta de asien-

to en peccado. tai yondihi yoni-ñu quachi, tay nicaa ini quachitay nisisa ninoini quachi, tai yo-tnee yonahi quachi.

peccado contra natura. quachidzinda quachi nasatnahasi ña-yevui.

peccar. yodzatevuindi, yondu-cundi quachi yoquidzandiquachi.

peccar mucho. yyocanu yodzate-vuindi. yyocahui yodzate-vuindi.

peccar con muger. vide echarsecon muger.

peccar vna muger con otra. yonaconoña, yosiyui nuu sacaaña, &vide hazerlo dos mugeres.

pece. tiyacapecilgar. yocoyo ñahandi, yoqui-

taiindi, yocoyondaandi, yochihitniindi.

peçon de teta. dzitnindodzo, ten-dendodzo.

peçon de fructa. sanducuihi, dzitnicuihi, tendesi.

pecho del cuerpo. dicapecho

folio 164r column 1

pecho tributo daha, dahadzino, da-ha quaca.

Pechar. yonducundi dahandi, yosa-qndi daha, f. caq, yocaindi daha,yotniñondi daha.

pechugera enfermedad. quahi dza-yu, quahi cayu.

pechugera tener. yocayundi, yotna-handi quahi dzayu.

pechuga de aue. coñondica, coñocuisi dicate.

pecoso lleno de peccas . tay nuun-dende taydzacatecuiñe nuu,tay nuu tecuiñe.

pedaço de alguna cosa . ñañu, eetahui,

Pedaços hazerse como la olla. yota-huidzee, yondata.

pedernal. yuchi, yuchiyuu.pedigueño. tayndehui, tai yosican-

dehui, tay tniño tai yosicañee,tai yosicachito, tai too, taindatniini, tay tende, tai yuhu tende, tayyosicatniño.

pedir. yosicandi, f. caca.pedir lo que es mio. yondacandi,pedir merced. yosicatahuindi, yosa-

tutahuindi.pedir consejo. yosatuhua ñahandi,

fu qhtuha, yosatuhuidzondi, yo-satu ninondi, yosatunino huidzo-di, f. quatu, yosicatnuhundi, futu-ro caca.

pedir en juizio, yocachi ninondinuu justicia.

pedir algo mas por lo que se prestayondacandodzondi. yosicando-dzondi, f. caca yoquicodzo, yosicandi, vide logro,

folio 164r column 2

pedir prestado algo yosica nuundi,fu. caca yosaiyecandi, yodzacaiyecandi, yotavua yecandi.

Pedo. sayosate tiyachi, iyo sate.pedorro taiyosatetuu, taysate

tiyachi.pedradas tirar. yodzacanandiyuu,

yodzaqhundi yuu, yodzacaandiyuu, yosico yuundi, fu. cuico. yo-taa yuundi, yochihi yuundi

pedregal. saisi yuu sacayuu, toto,ñuhu yuu sanicoyo ninoyuu.

pedregoso. yyo yuu, ysiyuu, ñuhucuchi.

pedrera. sayocanayuu, sayotahuiyuu, sayotuvuiyuu.

pedrero que las saca si tay satayuutay tahui yuu.

peerse. yosatendi, yosatetiyachindif. cate, yosate tuundi.

peer a otro con la boca yosatenininondi nuuta, yosatendaañahandi, yosate yuhundi sitafuturo. cate.

pegar algo. yodzatnee tnahandi, yo-taa tnahandi.

pegajosa cosa quidzi. yyoquidzi:pegarse algo como a la ropa, yotne-

endaa, yotnee yosico, yosachin-daa, yosaa nuu.

pegarse paño a la herida, yotneen-daa, dzama neñe, yosandohonene dzama, yoyechindaa neñedzama yotnahandaa dza-ma neñe.

pegado mal. quahinisicotnaha, qua-hi ninatnaha tnaha.

pegar dos cosas. yodzatneendaae-endi. yodzatnaha tnahandi.

X 4 pegar

folio 164v column 1

Pegar con plomo, yosadzindi dze-vui ñuhu, yodzatneendi dzevuiñuhu.

pegarse la olla. yocayendaa coño iniquedze, yosisindaa coño ini que-dze, fu. coco.

pegarse enfermedad . yosicotnahaquahi, yondavuandaa quahi, yon-dachindaa quahi.

pegar fuego. yotaandi ñuhu, yochi-hi ñuhundi, yoqueni ñuhundi, yo-chidzo ñuhundi.

pegar soldando. yodzatnee, yodzatnahandi.

pegada cosa. sanitneendaa.pegujal como de huerta. itudzuchi,

ytu eetico, ee sacuni.peinar la cabeça. yonayocondi, yo-

natniño cucuadzinindi, yodzan-dai nuu cucua, yodzan daa nuun-daha idzi dzini.

peine. cucuapeine de cardador . caa cana idzi,

caa yo ñahi idzipelar. yo tnohondi, yotnee tna-

handi.pelarme de enfermedad . yocoyo

idzi, yonduvui yanda, yoonduvuindeque, yocoocoyo idzi quata-sindodzodzinindi.

pelarse el aue. yonacoyo tnumi,yonduvui quayote, yonduvuideete.

pelar aues. yotnohondi tnumite.l yodzote, yotneendaandi tnu-mite,

Pelea de naues por la mar. sayosatuhuatnaha tnundoo nuundu-ta canu sayosatnahatnaha tnundoo

folio 164v column 2

doo, sa yonaquahata , yotusitnaha tnundoo, yosatuvuitnahatnundoo.

Pelear. yoquidzatnañundi, yoqui-dzayecundi, yocanitnahandi, yo-dzatnaha tnahandi, yocanandi.

pelea. tnañu, vi. batalla.pelechar el aue. yonana tnumi yu-

tate, tnumi cachi.peligrar . yocuvui canasindi, yocu-

vui nenisindi, yocuvui tadzi sindiyodzacanino sindi.

peligro. sacana, sandadzi, sayyo, sa-neni, sayuhui.

peligrosamente. tnuhu cana, tnuhuneni.

peligroso lugar. sacana, saneni, sa-tate.

pella de masa, o lodo. tetu, ee tetu,ee tinduu ee quitu.

pelliscar, yonacoyo daandi ñee, yo-dzacuiyondaa ñeendi.

pelliscado ser, yosicoñeendi, futu-ro, cuico.

pelleja de animal. ñee.pellejero. tay yodzacuita ñee, tay

yoñahi ñee, tay yoyocoñee.pellejeria donde las venden. yahui

dzico ñee.pelo de la cabeça, idzi, yatadzini,

ydzi tnumidzini.pelo, idzi.peloso, tai idzi, tay ñee idzi tnumi,pelota, tiñama, tinduu,pelotilla donde se cria el algodon,

tindasa, tendequecachi,pena tomar de algo, yotuvui caca

inindi, yocuvui vhui inindi, yosacuiñe inindi, fu, cuiñe.

Pena

folio 165r column 1

Pena tener, por tener muchos te-quios, yotahui nino inindi,

Pena tener, arrepintiendose de al-go yondico tasi inindi, yondi-co cuisi inindi, yondico cavua inin-di, yondehe inindi, yosita inindi,futur. cuta, yocaca inindi, yosacoho caca ini.

pena dar a otro, yodzandehe ini ña-handi, yodzacuta ini ñahandi, yo-dzatateini ñahandi, yodzacuvuivhui ini ñahandi, yodzanee iniñahandi,

pena tener de tormento. yondo-hondi, yonanindi, yotnaha ni-nondi, savhui sandahui, sandohosanani.

pena del tanto por tanto. yahui yo-nucoho dzavua, yahui yonuco-ho naa.

pena de dinero . satniño yahui, saqniquachi, saquai quachi.

pena recebir de algo que me dizen.yocuvuicacainindi yotusicaca-inindi, yonacuiñe inindi.

pena poner. yosaqninonahondi, yo-saqninotanda, fu caq, yotniño na-hondi, yosaqcuhuandi, yodzaco-to yyondi, yosaq yyndi, yosaqdzo-hondi, yotaa ñahandi pena yosa-qndi pena.

penacho, yodzoyata, yodzodzami,yodzo yoco.

penacho tener. yehe yodzo, yoco-dzini indaa yodzo, yocotnaandi,yndodzo yoco, sañundi.

penacho ponerse. yochihindi yodzodzami.

pena, dar tormento yodzandohondi

folio 165r column 2

di, yodzananiñahandi.Penar por el talion. yondai yuhu nu-

undi sita, yonucoho yuhu nuundisita, yonacuidzondi sita, yonata-vuindi sita, yonaqnindi, yonata-cundisita.

penca de maguei. yai, dahayavui,dahayavui, daha yai, teyee yavui

penca de tunal. daha huinda, yaihuinda.

pendejo. idzi inidzoho.pendola. yeque taa tutu. l tacu.pendon. huayu.pendon lleuar. yonaindi huayu.pendon arrastrar. yoñohondi hua-

yu, yodzacuicondi huayu,penetrar. yositasiyo, yosinotuuini

sino cuisi.penetrar alguna razon. vide alcan-

carla.penitencia. sa nacahavhui, satusicaca

ini, sanacanivhui ini.penitente. tay nacahavhui, tayyo-

cuvuidzinda ini, tay yosacu ini,tay yocoyo ini.

penitencia hazer. yonacahavuin-di, yosacainindi, fu. quaca. yosaanuu inindi, yosacu inindi, f quacuyocuvui coyo inindi, yonacutainindi saha quachi.

pensar o tratar algo interiormente.damaa inindi, yonatadzi inindi,damaa dicandi , yochihi tnuniinindi.

pensar. yotadzi inindi, yonacahuiinindi, yonacani inindi, yochihitnunindi.

pensar algo el señor yonduyuya, yo-naquahaya yodzatnanindiyaya.

pen-

folio 165v column 1

Pensar , discurriendo en algunacosa. yonacanindichi inindi, yo-nachihi tnuni ini, yonatadzi di-chi ini.

Pensar los peccados . vide apare-jarse.

Pensar en lo que se offrece de repen-te. yosaatuvui inindi, fut. caa, yo-saatadzi inindi.

pensar mal de otro . yotadzi tucuinindi, yotadziñena inindi, yodzaqhu ñena inindi sita, yotadzi ye-chi inindi sita, yotadzi yevui inin-di sita.

pensar antes. daninocayonatadziinindi, dasahasiyonatadzi inin-di, dadzinaca yonachihitnuniinindi.

pensatiuo. tay tadzi tadzi ini, taynacani cani ini. tay iñequaca ini,yotnee tnaa.

pensar que acierta en todo lo quehaze. dehesa yoquidzandi, yocu-vuidzevui yosatnaha yosacuvuiyotuvui sindi.

pensar bien cauallos. yodzacasi hua-handi cauallos.

pension. tahui yocaindaa, tahui yon-daidaa, satniño yahuita.

peña. cavua, toto, yuu canu, toto na-nu cavua.

peña enrriscada . cavua yaa, cavuayasi.

peñasco. toto canu,peon taysicasaha sicaichi.peon, jornalero . tay tatu, tay

ndayu, tay sasaitniño, tay ducutniño.

peor, compratiuo de malo. yodzoca

folio 165v column 2

cañahuaha, huihica, hooca ña-huaha.

Peor estar el enfermo. cahuicayyo.l. yocuhui huihica cahuica, hoo-cayocuhuita.

Pepino yeq quachi, yeq ñumi ca-stilla.

pequeño, quachi, dzuchi.pequeña cosa. saquachi sadzuchi

sahuatu.peral arbol. yutnu peras.peras la fructa. idem.perguetano. dicañuñu.percha. yutnu sacuita canudzoo.perder algo. yodzaqhundi, yodzan-

doyo ñuhundi.perder la verguença. ñayocuvui ca-

haca nuundi, ñayotadzi caini, tnu-hucaha nuu teinayonaindi nuuñaña ñohondi.

perderse en el camino. yodzanandiichi, yosaanduundi ichi, fut. caa,yotucuichindi.

perderse la hazienda. yositadzanayahuicata , yocuvuidzana sasi-may, yondoyo ñuhu sasimaindi.

perder en juego. yoyusindi, y delseñor, yoyuhuaya.

perder coyuntura. yodzacacundiquaha, yodzacaindi quaha, yo-dzandoyondi quaha, yodza caiquahandi dzo yyudzonaho ni-quisaandi ycasaha ña ninihita-huindi.

perder la gana de comer el enfer-mo. yocuvuindiindi sacasi, ñayo-saha dzita casindi, ña yocuvuiadzi sacasi, ñayosahadzico sacasi,yosacodzo inindi, fu. qcodzo.

Per-

folio 166r column 1

Perder la honrra. yondaidzico inin-di, yonuu nahandi, yonuu cuvuin-di, yonuu cavuandi.

Perder la habla el enfermo quan-dai dudzuta, ñayonana cadudzu-ta, ñayosinocandudzuta, dzoyo-cana quehecandudzuta, ñayoca-ha yuhuta, yondaidudzuta ñaca-chicata, quahandudzuta, yosa-handudzuta.

perder la memoria . yodzananinoinindi, yondoyo ñuhu inindi, yo-naa nino inindi.

perdido sin remedio. huandacundita, nindoyo ñuhu, quaha cuii nindoyo cuii.

perdido, desperdiciador. tay yosa-tadzana sasimayta, tay yodzando-yo ñuhu caha sasimayta, tay yo-dzaqhu caha sasimayta, tay yo-dzacutadzana sasimayta.

perdiz. caa nuhu, nuu quaha.perdiguero. teinandudzu.perdonar a alguno yosaicanu inin-

di, yosai huayini, fu. quay yodzan-dai yodzandico ini yonandiyuyonandadzi quachi inindi yo-naanino inindi quachi.

perdonados fueron los pecca-dos. nisitandodzo quachi ninooquachi.

perdonar por regalo. yonaquinda-huiñahandi.

perdonar la deuda. yosaicanu inin-di, fu. quai, yosinindahuiñahan-disita sayotavui yecatasindi, fu-turo, qni.

perdonar parte de la deuda. yodzacaindi sita, yodzacuitadaadi sita

folio 166r column 2

Perdurable. sahuaqndehe huaqnaasayyodehetnahaquevui.

Perecer yonaandi, yosandehendi,fu. qnd. yonaa ini, fu. qnaa, yotu-hundi, yondoyo ñuhundi,

perecer sin remedio yonaacuiindi.peregainar. yosacoto nuhundi, yosi-

cacanandi, yosica tadzindi futu-ro, caca.

perexil. yucundicoyehe, yucusaayehe.

perezoso en andar. tay huai yosica.pereza tener yocuvuidzusandi, cun-

du, cudzi yevua, yoquidzininodi.perezoso. tay dzusa, tay cundu

tay cudzi.perfumar. yodzatni ñumandi, yo-

chihi ñumandi, yodzaqni ñuman-di, yodzasaha ñumandi, yodzasaha huidzi.

perfumes sasicami ita huidzi, ñumahuidzi.

pergamino. ñee cuisi.perla. sii, yuu sii.perlesia, dolencia. quahi sisi, quahi

quehui, quahi cuitnondaha.perlatico. tay nehe, tay tahui yequepermanecer. yyocuiindi, yyonahan-

di, fu. coo, yocuvui sanundi, yyocutu, yocuvui ñuu, yocuvui hua-hindi.

permitir, consentir. yosai yuhundi.yosaindi, fu. quay, yodzaña yuhun-dahandi.

permitir Dios alguna cosa. yocuvuin-diya Dios sacuvuidzavua.

pernil de tocino. cacaquene yechi,dzehe quene, dzandaquene.

perpetuamente dehetnaha quevuiner

folio 166v column 1

nee caa nee qhu cuvuindico cu-vuinduyu. dzo dehetnaha caque-vui, neecani nuuchihi taa qhu,neenduchihitaa qhu.

Perpetuar continuar. yehendico ye-hetnaha yoquidza chito yoqui-dzandi.

Perpetua cosa. saneecaa yyo.Perpetuidad . sacoo neecaa sacoo

dehetnaha quevui.Perrito de falda. teinandeque, que-

te quachi, cuitedzuchi.Perro lanudo teinacoho, teina

idzitaa.Perro. teina.Perro pelado naturalmente. teina

dzundu, teinandee teina yandanaydzi.

Perrochia. huahi ñuhu ee siña, & si-siqui, ee sichi ee ñuu:

Perrochiano. tai yehetnaha siña hu-ahi ñuhu,

Perseguir. yosico ñahandi, yochi-dzondico ñahandi, yochidzo iniñahandi, yodzo ininaha, yosinicana ñahandi, yositondodzo ne-ñe inita, f. codzo, f. qni, f. coto.

Perseguir enemigos. yosicondita, f.qndi, yosatasindita, yotasindita,yosanani ñahandi.

Perseuerar. yodzasinocavua neen-di, nee cutu yochihi tnaha ñeen-di, yochihi tnahadevuindi, yoqui-dza ñeendi, yodzaha ñeendi, de-he tnaha quevui, yosicatuhuan-di yosicandatnudi.

Perseuerante. tai yoquidzañee tni-ño, con los de mas.

Persignarse . yotaa tnunindi tna-

folio 166v column 2

tnaandi, yodzandaa daha tna-andi.

Persona. ñaha, ñayevui.Personalmente. sadzevuinduyca

yyondi. l. nisyyondiPersona que tiene seruicio tay dzi

nuu, yosinonuu, tai yosinoqua-chita.

Persuadir. yodzacahandi, yochihiyuhu ñahandi, yodzasino iniña-handi, yodza canacuvui iniñahan-di, yodzacaha iniñahandi, yodzacuvui iniñahandi.

Pertenecer. sasinduhu, simayndi, sasimaindi.

Pertenecerme de oficio. tniñondi.Pertigo de carreta. yutnu caanini

cata, yutnusaa nini cata.Peruertir a otro . yoquidzadzana

ñahandi yodzatevui ñahandi.Peruerso tay dzana , tay ñahuaha,

tai yehe quahi.Pesada cosa. huay.Pesadilla que da durmiendo. sihi ne-

ñe dzandahui ñaha.Pesarme de algo. yocaca inindi, yo-

cuvui vhui inindi, yocuvui coyoinindi, yocuvuidzinda inindi, yo-saca inindi, f. quaca, yonacuiñeinindi, f. qcuiñ, yonacuta inindiyositainindi, f. cuta.

Pesado hazerse . yonduvui huay,yocuvui huay.

Pesar tener. yondehe inindi, yositainindi, fu. cuta.

Pesar en balança actiuo. yo-chihi cuhuandi, yotniño cu-huandi, yosata cuhuandi, fu-turo cata.

Pesar

folio 167r column 1

Pesar neutro. yehe cuhua, ñoho cu-hua, yehenunicuhua, fu quehe,fu. coho.

Pesar algun negocio considerarlobien. yondito huahandi, yochihitnuni huahandi, yochihi tnunihuiindi, yochihi tnuni casi inindiyonacani casi inindi, yonacanin-dichi inindi.

Pesadamente con cordura. tnuhun-dichi, tnuhu casi.

Pescado. teyaca, quete ñohonduta,Pescado asado en barbacoa, tiyaca

sitnu.Pescado fresco . tayacadedzi, tiya-

ca yehe.Pescar. yotneenditiyaca, yotavuan-

di teyaca.Pescar con fisga. yoqnindi teyaca.Pescador. taindudzu tiyaca, tay

tnee tiyaca.Pescudar. yosicatnuhundi, f. caca,

yondaca tnuhundi.Pescueço. dzuq, yeque nuudzuq, ye-

quecaa dzeque.Pesocoçadas dar. yocatundi, nuu

dzuqta.Pesebre. sasa codzoita casi cauallo

chiyo sacodzoita.Pespunte. sanaquicuvuii sanaquicu

nani nuudzoo.Pesquisiar. yonanducu sahandi, yo-

nanducudziyondindudzu, yonunoo dicondi dudzu.

Pestaña idzi dzucua , dzucua, dzu-cua nuu dzucua quidzu.

Pestañear. yosanindi, f. quanindi,yondayu dzucuandi . yondayuninidzucua, yondayu nuundi.

folio 167r column 2

Pestilencia. quahi canu, quete qua-hi canu.

Pestillo de cerradura . caacaa nini.sayonandiyu.

Petate. yuvui.Petafio desepultura. yuu yondaa

dusideye, yuundusa yondaa tnu-ni sayondu sindeye.

Pez. dzusatnoo dzusa nicucu.

P. A N T E I.

Piar el pollo. yondayu cuiñe-te, yosacucuiñete, futuro,quacu.

Piadoso. tayndahui ini, tay maniini, taindahui cai ini, tay yocu-vuinda huiini.

Piadosamente. tnuhundahuiin.Piara de ganado eesichi sañoho

quene cahi.Picar como pajaro. yotuvui tayate

yoqnite.Picar muela para moler yonacu-

sindodzondi yuu, yonacusin-daandi.

Pico de aue, tayate.Pico de jarro taya tindoho, dzata

tindoho.Picar carne. yocachi quachindi, yo-

sanda quachindi, f. canda, yosa-dzi quachi, f cadzi.

Pica viento, ynditadavuate , yoco-cotetachi, yondaa cuita ninote,yococote, ynditadzadzite.

Picota. yutnu taandico ñaha, yutnusacoondaa nuni, yutnu sanin-daa ñaha, yutnucuita caata yu-tnu dzacaha nuu ñaha.

Pico

folio 167v column 1

Pico de grano de maiz. tende nuni,sandu nuni.

Picote o sayal. dzoo tecuiñe, dzooyodzaca nuu, dzoo tecandu, dzooyehedzaca.

picina, dau caanduta, namandaunisico caanduta.

piciete. yno, yucuino.pie. saha, y del señor, duhua.pie de copla. tnañu dudzu yaa.pie medida. cuhua saha.pie de arbol. duhu yutnu, saha yu-

tnu.pie de maiçal. dzitni huiyu, saha hui-

yu sanaa huiyu.Pieça. ñañu.pieca de oro. dusadziñuhu quaa.pieca de manta. ee ñumi, dzoo ñañu,

dzoo nitandandaa.piecas de casas baxas . huahi caa ni-

ni huahi, caandaa dziñe a vnlado.

pieças de casas altas. huahi caando-dzo nino, huahi yodzo dzini.

pieça de el medio entre suelos. hua-hi caa nini mañu.

piedad. sasicuvuindahui ini.piedra. yuu.piedra quebradiza. yuu dadzu yuu

ñacutu.piedra dura . yuu casi, yuundavua,

yuu toto, yuu dzee, yuundequedzoo.

piedra azul. yusi daa. yusicaca.piedra por labrar. yuu dzocaa yu-

cuca, yuu dzocaa hooca, yuu dzocaa neneca, yuu dzocaa nahocadzocaa nahaca.

piedra labrada de quatro esquinas

folio 167v column 2

yuu qmi siqui, yuu nicuvuinduq.yuu caanduq yuu nisacoo nahasiqui.

Piedra labrar. yosasindi, fu. cusi, ysi es de quatro esquinas. yosaqnduq yuu, fu caq, yosasiduq.

piedra que se cria en la bexiga. yuusa cohondiyudzadza, yuu sindi-yudzadza.

Piedra tener la enfermedad. yondi-yudzadza.

piedra yman. yuu tachi yotneecaa,yuu quedze, yuu yodzitacaa.

piedra arenisca. yuu ñute, yuu ye-te, yuu cuchi.

piedra esponjada. yuu ñuñu.piedra de amolar yuundaq yuchi,

yuu yete,piedra trasparente . yuundii nini,

yuu tuvui nini nuu.piedra para sepultura. yuudziyu

sayondusindeye.piedra arenisca con que se luzen las

piedras. yuu tnumi, yuudzacuii,yuu yuchi, yuudzadzuta.

piedra preciosa. yuu cuihi, yuu yu-chi, yuu quaha.

piedra en que se hazian los sacrifi-cios a los ydolos . yuudzaa, yuuneñe, yuu sihindodzo dzini, yuusandandodzo dzini.

piedra de molino. yuu yodzo, yu-undico.

piedra muelle. yuundachi, yuu ye-he mihi.

piedra de hijada. yuunduta, yuutatna.

piedra menuda, ripio. yuusite, yuusite huahi. l. chiyo.

pie-

folio 168r column 1

Piedra Bezahar. yuu site ydzu, yuuñoho site idzu.

piedra çufre. ñuhu ayo, ñuhu ca-tne, ñuhu yosisi, ñuhu yocaiñuhu.

piedra para bruñir. yuu yodzacuiiyuu dziñu.

piedra de que sacan nauajas. yuchin-daa, yuchitnoo.

piedra de espejos. yuu teino, yuucaa tnoo, yuu tata.

piel. ñee.pielago . yende, yende duta cono,

duta ña nisino nuu ña nisinosahahua cuvui cai.

pierna de animal. dzihi.pierna de manta. ñumi dzoo, ee ti-

cudzoo.pila de agua. dzoconduta saha yuu

yuunisatanino ñohonduta.pila del baptismo. saha sacodzon-

duta,pilar. daca.pilon de açucar. ñee huidzi, ñee ti-

coo huidzi.piloto. dodzonduta , yonaha tnu-

ninduta.pimienta. yaha tnoo, tinduu.pimpollo yutnu yonandedzindaa,

yutnu yonananduu, yutnu yon-duvui yuta, yutnu yona nohodaa, dzaya yutnu.

pimpollo de maguei. ticoo yee ya-vui, dzayayavui.

pimpollo para plantar. yutnu san-dico coho, yutnundico cuiñe,yutnundico canu , yutnundicocani.

pino. yutnu yusa, yutnuite.

folio 168r column 2

Pino que llaman abeto. yutnu dzañu.Pino otro. yutnu satnu.Pinar, lugar de pinos. saisi yutnu

yusa.piñon. dzehua tendica, tendica

tnuyusa.piña de piñones. tendicatnuyusa,

doco tnuyusa.piña, fructa. huisi.pintar. yodzatacundi.pintar diuersas colores. yochidzo-

di nuu, yosaconoondi.pintada cosa. sanicuvui tacu, sayon-

daa tacu.pintar la fructa quando empieça a

madurar. quatahuitacu; quacu-vuitnoo, quayatna, quacuvui te-cuiñe, quacuvui quahandaya, quacaisaha cuchi.

pintura. tacu.pintor. ñahuisi tacu, tay huisi tacu.pintura de vna color. dzo eeni nuu

tacu, dzo eeni nuu.piojo. teyucu.piojoso. tay sinate yucu, yocana te-

yucu, tay yocoo tehuitiyucu, taicoo coyo teyuca.

pisada de pie. taniño saha iñe, cu-hua saha.

pisar. yosañuninondi, yosañundi,yosañundodzondi.

pilar con los pies estregando . yosi-hi sahandi, yosihindodzo sahandifu. cuhu, yonacuhu sahandi.

pisar con pison. yotuvuininondi,yosasi ninondi, futuro, cusi, yo-sasandi, futuro, casa, yodzacain-diyo, yodzacaindaha yodza-caicoho.

pi-

folio 168v column 1

Pison. yutnu sasa nino, yutnu sa-sinino.

Pita aya fructa. dzichi.Pita especie de maguei, yavui yucu

yavuindaa yusi,Pita el hilado. daa yusi, yuhuan-

daa yusi.Pito aue. taca.Pito que tanen con flautas. catu te-

dzihi, cutu ñoho duta.Pito pequeño de barro. cutu ñuhu,Pihuela de alcon. ñee sacoho saha

sasa ñee yondico sahate.Pixa tedza, sayo inidzoho.

P. A N T E L.

Plaça. yahui, sacaa yahui.Plaço dar. yotniño yuhundi si-ta: yotniño quevuindi sita,yosaqninondi quevui, f. caq.

Plana de albañir. caa tecadzi, caaconodzacuii dayu.

Planta del pie. inisaha, dicasaha,dzanda saha cani saha ini saha,toho saha, fuente del pie.

Planta para plantar. yutnu tata, yu-tnu nandai, yutnunacusi, yutnuninatavua, yutnu nacuico yutnusico coho

Plantar arboles . yosasindi yutnuf. cusi, yodzandaindi yutnu, yonacusindi yutnu.

Planta con sus raizes . yutnu yeheyoho, yyoyoho, nindai yoho.

Platano. chita, dica.Plata. dziñuhu cuisi. Plata cendrada. dziñuhu cuisi nicu-

vuindoo.

folio 168v column 2

Plata marcada. dziñuhu cuisi yon-daandusa tnuni.

Platear. yotaandi dutadzi ñuhu cui-si, yochidzondi dziñuhu cuisi.

Platero. tay tevuidziñuhu, ñahuisidziñuhu tay huisidzeque.

Platica. dudzu.Platicar. vide hablar.Platica hazer a otros . yocaha ni-

nondi, yonatnaindi.Plato. cohodzita cohonuundaa.Placer o deleite. sadzadzee ini, sacu-

vuidzee ini, sadzee ini.Placentero hombre, taidzee ini, tay

cuvuidzee ini.Placer auer. yocuvuidzee inindi, yo-

cuvuidzicoini, yocuvuicandaini,yodzadzee ini.

Placer dar a otro. yodzadzee iniña-handi, yodzacanda iniñaha.

Plegar yodzateyendi , yonadzata-candi yuhu dzama, yochihi te-yendi, yodzandeyendi . yochihitnanundi.

Pleito. sayotnai, sayonaa, dudzuyonaa.

Pleitear. yotnaindi, yonaandi.pliego de papel. ee tnanututu, ee tu-

tu caa tnanu, eetutunee, tutudzoee caa tnanu. ee huisi tutu.

plomo. dzevui ñuhu dutadzevuiñuhu.

pluma de aue pequeña tnumi.pluma grande. yodzo.pluma para escreuir. yequetaa tutuplumaje, yodzodzami, yodzoyoco,pluuia dzavui.pluuia menuda. dzavuiquachi, dza-

vuitiyaa dzavui yavua.pluuia

folio 169r column 1

Pluuia grande . dzavui cama, dza-vui ñuhu.

P. A N T E O.

Poblacion, calles. ee yotaca, eeyaya, ee siqui.Poblar ciudad. yondaqndi ñuu,yosaqndi ñuu, fu. caq. yocoocaq-ndi ñuu, yodzatacandi ñuu.

Poblarse pueblo. yosacavua ñuu, yo-sacavua tayu, fu. qcav. yonatacañuu, yocoocavua ñuu.

Poblar de nueuo. dzoyca yocaisa-ha caq ñuu.

Pobre estar. yyondahuindi, yocu-vuindahuindi, ña canu ña cuvuiyyondi, ñatuvui ninidzavua yu-quayyondi.

Pobre hazer a otro. yoquidzanda-huiñahandi, yosanindahui ñahan-di, yodzandohoñahandi yodzana-ni ñahandi.

Pobre. tayndahui, taicai.Pobre puesto en gran miseria, dicho

por metaphora. nuu ita nuu cu-hu yyondi, yootai cachi initasita,yaha ñee, yotuvui tay coto nuuyuhuchisindi, yotuvuitay taa yu-dzi taa ñaha sindi, ña saha yahaña saha ñee, cateyuvua catehuin-da yosasi nicoo yaha nicoo taan-di ñaha natnaha dzoodzonondi.

Poco. dzuchini cuhuani, duvuini, sa-cuni, huatuni.

Poco para platica. catnuni, dzodzuchi-ni, ee yuhu ee sacuni, ñaninaha.

Poco tiempo, aduerbio. naha nooni,naha noo dzuvuani ña naha dzo

folio 169r column 2

naha noonica, ña cani ñasicaPoco antes. dzoica naha nooni, dzo

ica huitnani dzuchicanutnaha,noo ñuhu nicanutnaha.

Poco a. tanahaca, tanahanica.Poco menos. ñandaa, dzuchiniPoco mas. dzuchica, huihinica, qui-

chidzonica, caa codzonica, quindodzonica, quitnahandaa nica.

Poco mas o menos. adzuchica añan-daa, ahuihica añandaa, dzuchin-daadzavua, adzuchica coo cuvuiadzuchica caa cuvui, dzuchi saadzavua, dzodzuchi dzohuihinicadzodzuchi dzonoonica, dzaq-tnaha.

Pocas vezes. yyoniquevui, tnono-quevui, dzahaniquevui, caanino-caquevui, cuihini, dzocuihini, dzoamani, mandaanicaquevui.

Pocos hombres. dzondahuinita, dza-hanita, tnononita, ña cahita.

Poco rato, o vn poco, noo ñuhuni,noo huiini.

Poco a poco. quaini, huasini, yaayaani, huayu huayuni, dzoyaani,quai quai.

Poçilga. huahiquene, sayequenesañohote.

Podar arboles. yodzacoo cavuanda-ha yutnu, yodzitendi yutnu, yo-sandandi yutnu. fu. cand. daha yu-tnu yodzandaandi nuu yutnu, yo-dzacoondaandi dzita yutnu.

Podadera. caacanda yutnu, caadzandaa yutnu caa sadzavuiiyutnu.

Poder nombre, sasicuvui, sacuvuihuaha

Po-

folio 169v column 1

Poder, verbo. absoluto cuvui.Poder no tener, o no poder . ñacu-

vui, ña canu, ña sacoo nahasindi,ña sacoo tnunisindi.

poderoso que todo lo puede. dehecu-vui dehe tuhua.

podrecerse . yotayu, yotevui, yo-saha.

podrida cosa. sanitayu sanitevui.podre. dacua.poyo para sentarse . chiyo sacodzo-

ta, tayu nama.polaina. dzama nisaquehe, teyedzuq

dzama nindeye, dzamanichi-hi teye,

polea. cata.poleo. yuvua nuu yee.poleadas. duta saha, tuta saha, yu-

sa saha.polipodio. dzucuadzavui.polida cosa. sahuii, sadzacu, sa-

huisa.polir. yoquidzahuiindi, yoquidza

queyendi.polirse. yonduvui huii, yonduvui

ndandu.polilla. tequidze tecasi.poluo. ñuyaca mihi, ñuyaca, te-

yachipoluoroso. sayehe ñuyaca, sanique-

te ñuyaca sanicoocavua ñuyaca.poluora . ñuhutevui, ñuhusii caa.

ñuhu cande.poluorearse, hinchirse de poluo.

yoquete ñuyacandi, yosachindaamihindi ñuyaca.

poluorear algo. yodzaquete ñuya-candi, yosatandodzondi ñuyaca,fu. cata, yoquidzininondi, yoquidzi

folio 169v column 2

dzindodzondi, yoquicundod-di ñuyaca.

Poluos. yuchi.Polucion tener entre sueños. yosa-

tidzana tata, yosatiyechitatandiyondusayocanacoyo coño, yoca-natata, yocanacoyo tatandi

pollo. tiñoo quachi.polla grandezilla. quetemañuni, te-

ñoo quaquanusaa,pollino hijo de asno. dzaya idz-

idzitaa.ponçoña. yucusatu saniñaha, yucu

sihi naha.ponçoña de biuora. dzeecoo dzico

coo dutayuhucoo, duta satucoo.ponçoñosa cosa . sayehe yucusatu,

sayehenduta saniñaha.ponçoñar. yodzaqhunduta yuhu

coo, yodzacononininduta yuhucoo, yotevuindaa ñaha coondu-ta yuhute, duta saniñaha.

poner a otro en mi lugar teniente.yotniño siña ñahandi, yotniñon-dita siñandi.

poner la flecha en el arco. yonatni-ñondi duvuacusi, yonataandi yo-coho cusi.

poner las manos en el suelo el quecayo para se leuantar. yondoyotasindahandi nuu ñuhu, yonaqua-dzindi dahandi nuu ñuhu, yon-doyondi yodzacacandahandi nuuñuhu.

poner encima cosas anchas. yosa-qndodzondi, fu. caq

poner cosas redondas . yochidzondi.poner cosas enhiestas o altas. yosa-

nindodzondi, fu. cani.Po-

folio 170r column 1

Poner ydolo para adorar. yocoota-sita ñuhu cuvuistoho ta.

Poner en el suelo cosas anchas . yo-coocaqndi, yosaqndi, fu. caq. yo-coocaqdihindi, yocoocaqninondi

poner cosas enhiestas. yosanindi, f.cani, yocoocanindi.

poner cosas redondas en el suelo.yocootasindi, yocoo tasininondinuu ñuhu.

poner el pan en la mesa. yochidzon-di dzita nuu mesa yocoochidzon-di dzita.

poner al hombre en el cauallo. yo-saachidzoñahandi, f. caa. yosaana-hindi, yodzacaandita.

poner algo arrimado a la pared. yo-sanindaandi, yocanindaandi.

poner por orden a otros. yocoota-si yuqndi; yotasi yuq ñahandi, yo-saq yuqñahandi, f. caq.

poner colores. yosacondi noo. futu-ro, coco.

ponerse por orden . yocoocoo yu-qndi yocoo cuisi yuqta.

poner a otros por orden en pie. yo-chihi yuqndita, yosani yuqndi, f.caq yochihitnaha yuqndita.

ponerse de pies sobre alguna cosa.yasacuiñendodzondi, fu. qcuiñe,yocoocuiñendodzondi.

poner algo concertadamente. yochi-hitnahandi.

poner libros vnos sobre otros. yo-tasitotondi, yodzatotondi, yoco-tondi yochidzotnahandi.

poner algo sobre las manos. yochi-dzondahandi, yodzondahandi,futur. codzo.

folio 170r column 2

Poner esipinas. yodzacuicondi iñoyosasindi iño, futuro, cusi yochi-hindi iño.

Poner debaxo. yochihi yuhundi, yo-chihi ninondi, yosani ninindi, fu.cani, yosaqninindi, yochihidza-hindi, yochihindoyondi.

P. A N T E O.

Puesto estar alguno de pies so-bre algo. yonañundodzondi.Puesto estar asi sobre cosa alta.yndodzoninondi, f. cuin.

Poner delante. yocootasindi nuu.Poner detras. yocootasindi yocoo

canindi sata. l. dzondehe,poner cada cosa por si. yocootasi

dzee dzeendi . nina nina quaa.l. ee ee.

poner a cada vno en su lugar. yotasisiñandita, yosaha siñandita, fu. cu-hua. yotniño siñandi.

ponerse de puntillas. yosanidzequesahandi, fu. cani, yondoyo cuiñetedzadzandi.

poner mucha diligencia en vn nego-cio. yoscoondaa nihindi, yosacoon-da tnenindi. f. qcoo, yotaanuundi.

poner mal a vno con otro. yotniñoquañe, yotniño vhuindi, yotniñodeq quachindi inita, yodzacaideq quachi.

poner las aues hueuos, yosaque devuiyondaquedevui.

poner las manos sobre algo, yosa-qndodzondahandi.

ponerse el sol. yocaindicandii, yo-sandehe dicandii.

Y 2 Po-

folio 170v column 1

Ponerse la luna. yocai yoo.Ponerse en pie derecho . yondoyo

cuiñendichindi, yocoo cuiñendichindi,

Poner precio a las cosas. yosanindiyahui, fu. cani. yocachindi yahui.

Ponerse el precio. yosacuiñe yahui,fu. qcuiñe.

Poner en precio algo. yocachi ya-huindi, yochihi tnunindi yahui,yochihindi yahui, yosasi yahuin-di, yotnay yahuindi.

Poner las manos en algo para darleyodzacuicondahandi, yocanin-dahandi, yosicondahandi, futu-to. cuico.

Poner las manos debaxo de algo pa-ra sustentarlo. yosaachihindahan-di, fu, caa, yondoyonai dahandi,yodzacaandidahandi.

Poner açechanças. yotaandi tayqcotoyuhu, cotosiyo qcotonini,cotondoto, tay quani, tay coton-daa ñaha.

poner a alguno en algun peligro.yoquidza nenindi sita, yoquidzatadzindi sita, yoquidza canandisita, fu, cadza.

poner cuernos. vide cornudo. poner los ojos en algo para hurtar-

lo. yotniño nuundi, yodzaqhunuundi, yosaconuundi, yodzacainuundi, yosacoho nuundi, f. qco.fu. cono.

poner los ojos en algo que parecebien. yocai nuundi, yodzacainuundi, yositondaandi, fu. coto,yondayandi.

poner añadiendo como remiendo.

folio 170v column 2

yotniñondi, yonatniñondi, yonu-chidzo tnahandi.

Poner atrauesando yosaqndisindi,yosaqninondisindi, fu. caq. yotni-ñondi sindi, yodzaqnoodisindi.

Poner allende, o en otro lugar. yosi-cocanindi, yodico canindi.

Poner cabeça abaxo. yosanindayen-di, fu. cani, yosicocanindayendi,yodzaqcuiñendayendi.

poner al reues algo. yosicocaq. yo-siconahindi.

poner a parte. natasininandi.poner en vno . yotasi canundi, yo-

dzatacanundi, yonadzatnahacanundi.

poner termino a alguno. yotniñoyuhundi, yotniño quevuindi, yo-chidzo yuhundi, yocachiadatun-di, yocachi tuhuandi.

poner las manos juntas como pararezar, yonatuvuindahandi, yonatneendahandi, yonadzatnahan-dahandi, yonacanitnahandahan-di, yonacanindaadahandi.

ponerse en emboscada. yodzahindiyecu, yosaqyuhundi yecu, f. caq,yosasindi yecu. fu. cusi.

poner en precio, como en almone-da el pregonero. yocanandi ya-hui, yocachi yahuindi, yocahayahuindi.

poner al sereno algo . yocai canitu-vuindi, saqcodzo casi, yocaicanutuvuindi sacuvui huisi.

poner ofendiculo para que otro cay-ga. yosani huisindi yuu, yosaniyuhundi yuu. l. yutnu sahaqque-he sahata qcasata,

Po-

folio 171r column 1

Poner petates en la pared. yosanin-daandi yuvui yotaandi yuvui ditanama, yosatandi yuvui dita nama.

Ponerse de espaldas. yocoocavuan-duvuandi.

poner a alguno en publico. yosanutuvuindi , yosanundisindi, futu-ro, canu.

poner en el coraçon lo que se dize ohaze. yotniño siñainindi, yotni-ñondicandi, yotasihuahandi inin-di, yodzacai inindi.

poner las orejas con atencion paralo que se dize. yosata tutnundi,fu. cata, yosanahi tutnundi, yoni-ni cuitendi, yodzaqnditatutnundi,yosaqdziñe tutnundi, f. caq.

ponerse color la muger, vide afei-tarse.

ponerse las bragas cogiendolas arri-ba. yondaachidzondi, yodzacaanuundi, çaragueles yondaachi-hindi, vide çahones.

poner por obra algo . yoquidzandi-sandi tniño, yodzaqcuvui tniñondi.

poner algo alguno delante de otroofreciendoselo. yocoo canindinuu ñuhu, yocoo tasindi.

poner a la verguença. yocoo canin-dita saha cuvui caha sita, yocaicani ñahandi.

poner pena. yosaq yyndi, fut. caq:yotniño nahondi, yotaa ñahandipena.

poner por caso . yocootasindi tani-ño dzavuatnaha yyo.

poner algo e yrse. yocoocanindidayosicoconondi.

ponerse muchas mantas para abrigarse

folio 171r column 2

garse. yonacoto cotondi dzoo,yotasitnahandi dzoo, yonacototnahandi dzoo.

Poniente. yaa yuta, sayocaindi-candii.

Poner a alguno en peligro de peccaryoquidzacanandi, sadzatevuita,yoquidzatatendi, yoquidzacatainindi sadzatevuita.

Poquedad de animo. yni yyo yniyuhui, ini ñanday ini ña canu, iniñayee, ini ña saha.

poquedad de otra cosa. ña canu,dzodzuchini, dzo dzuhani, dzosacuni, dzo huatuni, dzo ñañuni,dzo dzuchi dzuvuani, dzo huihi-ni, duvuini.

poquito. deqdzii, dzo huihini, du-vuini.

por junto contar. yonacahui canun-di, yochihindahui canundi.

por. preposicion. saha, ycasaha.por ventura. adzi, huaha, adzicuvui

adziqcuvui.por. aduerbio. causal. saha ycasaha.por ventura es asi. huahadzavua.por ventura alguno . adzi yoo hua-

ha yoo, ayoo.por ventura alguno de vosotros.

adzi yoo ee ñahando, ayoo eeña-hando, huaha yoondoo.

por algun lugar, aduerbio, huadza,huaha huadza.

por donde quiera. dzohuadzanica,mandaa nica nandaaca.

por donde, preguntando. man-daa, nandaa mandaa yu, nan-daa yu.

por muchas causas. cahi sichi sa-Y 3 ha,

171v column 1

ha, cahi sichi nuu, cahi sichi ye-hendahui.

Por el contrario. yodzamayoqui-dzandi, sanindico cavua, sanindi-cocaq, huadzevuidzavua, huadze-vui dzavua caq, dzotucusichica.

Por concierto. yyotnuni nitnaindo,yyocuhuanitnay.

por ende saha, ycasaha.por orden y concierto . yehe toto

huii, yehendasi huii.por que, preguntando? nasaha? na

yehe saha? ñanacuvui, nacuvui.porque no? nacuvui tañaha?por poco. dzo huitni, dzohuitnica,

dzohuihinica, dzohuitni ñuhuni,dzo dzuvuani, dzodzuchinica.

por vna oreja te entran, y por otrate salen mis palabras. dzosiyotu-tnu, yotacundodudzundi, dande -he yodzandaisiyo tucusiyotu-tnundo.

porfiar. yodzaquadzu ninondudzutnahandi, yodzaquadzu nino tna-handi, yosaanduundudzu tnahan-di, yotasi siyondudzutnahandi,yosasininondudzu tnahandi, yoca-chi yechindudzu tnahatnahandi.

porfiar de palabra. yocaha huaan-di, yoquidzahuaandi, yocuvuihuaandi.

porquero. tay yondacaquene, tayyondaa, yonditoquene.

porra. yaqua yaquatinduu.porrada. sanicani yaqua, sanisicoya-

qua, saniñani yaqua.por todo el cuerpo estar lleno de

llagas. neecutundu coño yocu-hui, huadza yonaha, yotacu, yo-

folio 171v column 2

yocuhuindi, nee cuii nee yaa co-ño nisino nuuquahi, vide. desdelos pies.

Portal. huahi tuvuiPortada de casa. tnaa huahi, yuhu

yahi huahi.Portero. tay ñoho ichi, tay yondaa

ichi, fu. condaa.Por todas partes. nee caa nee isi, na

cañu nadzucu neenducaa , neenduquasaa, quasivui, quacaiñini,dacunduta dacu neñe.

por si estar aparte. dzee dzee, quaaquaa, ninanina.

por si ser pueblo. nina tayu, quaañuu, quaatayu.

por si poner algo . ninayosaqndi,dzee dzee, ee ee, yosaq, f. caq.

posada. huahi.pospelo. ydzi quandaadichi, ydzi

quandaa tahui.posponer. yodzacuitandi, yodzacui-

ta satandi, yosaanduundi, fu. caa,yosidzocavuandi, fut. cuidzo, yo-tasi dzumandi, yosicotasidzuman-di, fu. cuico.

poseer. yonaindi, f. conay, yyosindi,ñohosindi, f. coo. f. coho.

possible cosa que puede ser . sacu-vui huaha, tnuhu sacuvui huaha,yyotnani ini cuvui,

poste para sustentar. yutnu yehe tu-vui, yutnu yehenai.

postigo. yuhu yahi tuu, yuhuyahitnehe, yuhuyahi duvui yuhuya-hi dzuchi.

postilla de farna tayu tetayu, tesa-ha, saninduchi, sanicanandita, ni-ndoyondita teyechi

po-

folio 172r column 1

Postilloso lleno de postillas . tayquandoyondi teyechi.

Postrero. tay yyodzondehe, tay yyodzuma, tay yyodzonduvui, tayyyosata.

postura de planta. yutnudzandaidaa, yutnu sanatavuandaa, yutnusayosicotniño, yutnu sayosicocani.

postura de juego. dzuhua.potente. taycuvui, taycuvuinde-

he, tay cuvuicadza.potranca. idzu dzehe quachipotrillo. ydzuyeq quachi.potroso. tay yosanu yuu, tay yona-

ñu yuu, tay yocuvui quaha yuu,tay yocuvui canu yuu.

poço. numa, yavui yende.

P. A N T E R,

Preciar o estimar. yosini cuihin-di, yosini manindi, yosinidza-handi, fu. qni, yonaitesindi.

Preciosa cosa. sacuihi samani, satesi.Precio. sayondaa, catasi, sayehe, sa-

yehe yahuisi.precio, costar tanto. dzuhua quaha,

dzuhua catasi.preciarse de si . yocuvui huicondi,

yocuvuitachindi, yocuvui hua-tandi.

predicar. yocahandodzondi, yoca-haninondi, yodzaquaha ñahandihuidzo dzahanDios, dudzu ñuhu.

predicador. dzutu yodzaquahañaha.

predicador de verdad. dzutu yo-dzaquaha ñaha sandaa sandaa sa

folio 172r column 2

cuite, dzutu yodzatuvui sandaasacuite.

Predicar de pasada. yodzaquahañahandi dacaqndisindi, qhundi, dacaindi qhundi, ininondi ichi qhu.

Predicar, amonestar en particular.yoyuhui ñahandi, yodzacoto yyoñahandi, yodzatuhuaini ñahandiyodzacuisindaa ini ñahandi, yo-tniño tacundi inita.

predicar o diuulgar. yodzandaysi-yo tnuhundi, yosatanino tnuhun-di, f. cata, yodzaqni tnuhundi, yo-dzasisitnuhundi.

preferir. yotasi nuundi, yotasidzi-nandi

pregonero . tay cana, tay cana saa,tay cahanino.

pregonar. yocanandi, yocanasaan-di. yocaha nino.

preguntar. yosicatnuhundi, fu. caca,yodaca tnuhundi.

preguntar, tomando el dicho al te-stigo. yondaca tnuhu, yodzandaidu-dzu ñahandi, yodzacaha ñahandi.

preguntar para tentar. yosicatnuhuhuisindi, f. caca, yosicatnuhu niniñahandi, yodzandai huisi dudzu-ñahandi, yodzacaha huisindi.

pregunta de que es cosa y cosa. chi-dzu dudzu nacani tnuhu natnaytnuhu.

prelado. vide abad.premeditar. yonacanihuahandi, yo-

saatadzi inindi. f. caa, yochihitnunimaa ynindi, yonatadzicuhua ini.

premia o forçosa condicion. sacachinihi sacachi nene, sacachi yeca,sacachidzaa, sacachi nee.

Y 4, Pre-

folio 172v column 1

Premio o galardon. yahui tahui.Premiar. yosahandi yahui, yosaha

yahuindita, fu. cuhua, vide galar-donar.

Premio recebir. yonihitahuindi,yonihi yahuindi, yocaitahuindiyosaitahuindi, f. quay.

Prenda tomar. yocahindaandidzo-ota, yosidzondaandi dzoota, fu.cuidzo.

Prenda dar de algo . yochihidzinoñuhundi, yotasidzino ñuhundi,yosaqdzino ñuhundi, fu. caq, yo-coo tasidzino ñuhundi.

Prenda lo que se da . dzino ñu-hu, dusa.

Prenter algo con alfiler. yochihin-di condi yequetende, yasacondiyequetende.

Prender. yotneeñahandi, yosaca ña-handi, fu. quaca,

Prender la planta. yonatacu, yonacuico, yondoto yonandedzi.

Preñada muger. ñaha ñoho dzaya,ñaha ñoho chisi.

Preñada hazerse. vi, empreñarse.Prensar algo. yosanindi, fu qni, yo-

naqnindi, yocoyo ninindi, yosa-dzindi, f. quadzi, yosadzindodzon-di, yosandihindodzondi.

Prensa. yutnu sani, yutnu coyo niniyutnu naqni, yutnu sandihin-dodzo.

Presa de agua. teyahua, sanitniñotatiyahua yuta sanisadzeninotayuta, sanidzandiyunino yuta.

Presa de enemigos. dzahayecu, dza-ha yucu cavua, dzaha nitnee ni-cahi nuu tnañu.

folio 172v column 2

Presente cosa. sayocuvui huitna, sa-yotuvui huitna.

Presente estar. yyondi, fu. coo, yosi-nindi, f. qni, yñe, f. cuiñe.

Presencia de cosa presente. yyo nu-uta, yyotnaha nuuta.

Presentar el menor al mayor. yosa-ha ñahandi, futuro. cuhua, yo-dzocondi.

Presentar el mayor al menor. yosa-hatahuindi, f. cuhua, yodzasata-huindi sita.

Presentarse delante de otro. yotni-ño naha ñahandi, yosa naha nuun-di sita, f. qnah, yosacuiñendi nuu-ta, f. qcuiñe.

Presente que se da. tahui, dzoo ni-cuvui tahui.

Preso. tay caa huahicaa, tai yehe hu-ahi caa

Preso quedar como el pece en elanzuelo. yosacoho naite, f. coho,yondecoho naite nuucaa, yosiconinitenuu caa, nitnee ninitenuu caa.

Prestar. yosaha nuundi, fu. cuhua,yotasi nuundi

Prestado pedir. yosicanuundi, f. caca.Prestado tener algo. yonai yecandiPrestado tomar a logro o a vsura,

yosaqndodzondi, f. caq, yochi-dzondi, yodzaqndodzondi.

Prestados tener tomines. yondidzoyecandi, f. cand, yotavuiyecandi,yotnee yonaindi yeca.

Presteza. sacuvui queye, saconumiqueye,

Pretil. yuu yosiya yuu ninacuiya,yuu dzucuahuahi noho huahi,

yuu

folio 173r column 1

yuu nina quacu.Pretil hazer. yosaqnanindi yuu, yo-

dzanuundodzondi, yuu yoho.Presto. queye, ee tnani, danahani,

yachini, canumicanaha qhundo.ve presto, danumidanahaqhu, danahani qhu, caca queye.

Presto hazer algo mandando. davuinacuvui queye, davui natuvuin-daa, davui nacuvui naha cuitan-dayecuitandichi,

Presto antes de muchos dias. ñana-haca, nacahica quevui.

presumir por tener presuncion. yo-cuvui tachindi, yocuvui ninondi,yocuvuidzicondi, yocuvui hua-tandi.

presumir o intentar algo. yotniñoyee inindi, yocuvuiinindi, yoca-nacuvui inindi.

presumir sospechar. yoquinuu inin-di, yotadzi inindi, yotadzi ñenainindi.

preuenir algo antes que suceda. yo-cuvuindatu inindi. yosaa tadziinindi, f. caa, yocahui tnunindi,yochihindatu inindi.

preuenir. vide. anticipar.priesa dar. yodzanumindi.prieto. satnoo sandayu, sandihi.prima en cada genero. sacuihica,

sahuahaca, samanica sayodzoca.prima noche. saquandeq , saqua

cuvui yahi; saquandoyo nuu ña-ha, saquadzahui nuu ñaha, ñatu-vui ninica.

primavera. sayondai saha quanan-dedzi, quanatacu yutnu, quanatusi numa.

folio 173r column 2

Primero, tay dzina, iñedzina, tay cu-vuiee, dzina tai yyonuu.

primero en renglera. tay cuvuinuutay indodzo nuu.

Primeriza en parto . ñahayocacudzayanuu. naha yocacunuu dza-ya, ñaha cacudzina dzaya, ñahayotasi nuudzaya.

primeramente. dzina, dzina ñuhu,dzinahuii, dzinanuu dzinaca, dzi-na huaa.

primera vez. dzocuvui huitna, dzoi-ca nuu huitna.

principe. yya yevua, yyadzina,yyanuu.

princessa. yyadzehe yevua, yyadze-hedzina.

principalmente. ycayuca, dzinaca,dzinanuuca, dzinayuca, dzinañuhuca.

principiar vna cosa. yotasi sahandi,yochihi sahandi, yodzacai sahan-di, yosanisahandi, f. cani, yosayusahandi.

principio de libro. sayocaisaha tu-tu, sayosiyosahatutu, sayosaque-he sahatutu.

principio de qualquiera cosa. saha-si yuhusi, sayocaisaha.

principio del mundo. dasaha dani-no, dandu nisiyo saha ñuu ñaye-vui, daniquevui niquitu ñuu ña-yevui, daquevui nituvui ñuu ña-yevui.

pringue de toçino, o torresno. dzahapringue caer. yocoyondodzo, yo-

coocoyondodzo, yosatendodzo,fu. cate, yotoondodzodzaha, yo-coyodzaha.

pri-

folio 173v column 1

Prision. caa sacoho saha, l. daha.Prisionero tomado en guerra. tay

nitneetadzaha, taynicuvuidza-ha, tay nicuvui ñaha, tay nicu-vuinduq, tay nisihi nino.

Priuarse de trabajo como el enfer-mo. yyo yyndi, yyoquaandi.

Priuada. huahi yehui, huahi cuiya,huahidzachii.

Priuado de gran señor. tai yyo ma-ni, tai yyondita siyya, tai yyo ya-tni, tai yocuvuindita siyya, tayyocuvui cuihi, yocuvui ma-ni siyya.

Priuar de algo a alguno. yonaquain-di sita, yocahi queyendi.

Priuar de officio. yosicotasi ñahan-di, yosicocani ñahandi, yodzan-dai tehui ñahandi, yosaq yy. l.dzohondi.

Priuar de cosa amada. yoquidza v-huindahuindi sita

Priuar con alguno. yyondi yatnininuuta, yocuvuidzahandi nuuta,yocuvuinditandi sita, yocuvuimanindi sita.

Priuado de juizio o loco. tay quahiini, tai yocaha naaini, yocahadza-na. vide loco.

Priuado algun tanto de juizio co-mo tonto. tay quehuiini, tay sitonuunano, tay sito nuundee.

Prouar vestidura. yosivuinuu tnu-nindi, fu. quevui, yosacuino tnu-nindi, f. qcuino, yosaandesi tnunin-di, f. caa, yotniño catnu tnunindi

Prouar çapatos. yochihi tnunindi,yodzaquevuinuu tnunindi, yo-dzaquaha sahandi, yodzaqquaa

folio 173v column 2

sahandi.Procrastinar. vi. diferir.Prouar a otro, yositotnunindi inita

yosito ninindiinita. f. coto, yosinininindi inita, f. qni, yositondi ini-ta, fu. coto.

Procurar. yonducu inindi, yondu-cundichindi, yonducu casindi.

Procurar mal a otro. yodzacai ña-handi, yonducu ninondisita sañahuaha cuvui sita.

Prouar si podra lleuar la carga yosi-dzo tnunindi fu. cuidzo, yosaque-he tnunindi, f. qquehe, yochihi si-te tnu nindi.

Procurar algo por todas vias. dehenduu dehendusi yodzatnaniinin-di, yonducutnani inindi yondu-cu inindi.

Proceder yr adelante con la obra.yasandico ninondi, yosatuhua ni-nondi, f. qndi, f qtuh, yosaha tna-ha ninondi.

Proceder. yondico tnahandi, yehen-dico tnahandi. f. quehe, yosiyo sa-handi duhu, sandu tnuhu yehetnahandi.

Proceso de pleito. tutuyondaa du-dzu nitnai, tutu yondaa tniño.

Procesion, sacainduu, sacuiconduusacuico.

Procesion hazer. yocainduundi, yo-siconduundi f. cuico.

Prodigo gastador. tay dzandehe ca-ha, tay dzandehe naha, tai dzan-dehedzico sasimayta.

Prodigamente gastar, dzohuisicadzo tnunica, yodzasandi, yodza-saña cuihindi, yodzasañadzahandi

yosa

folio 174r column 1

yosata ninondi, f. cata, yosai ñuhu ca-handi sasimayndi, yodzandoyoñu-hu cahandi, yodza sadzanandi.

Profundo. anuhu anuhu maa, mi-ni cono.

Profesion hazer. yotniño naha ñu-hundi, yotasi neñe inindi, yosaqye-candi nuu ñuhu, yodzaqni ñuhundi

Propheta. idem. l. tay sinituvui sadzoicacuvui, tay cachituvui, tay sinitnuni sadzoica quitnaha, tay saaqnituvui sadzoicacuvui tai yoca-ha tuvui sadzoica huasi.

Prohibir. yodzatuhu ninondi, yota-si yyndi, yosanda ninondi sita, yo-tasidzohondi, yodzayyndi sita.

Produzir el arbol. yonanandedziyutnu, yonacoco, yonanatnu, yo-natusinuma, yonatusindeye, yo-nandototnu.

Prohijar. yoquidzadzaya ñahandi,yonaquidzaya ñahandi, yonda-dzadzaya ñahandi, yosaidzayañahandi, f. quay.

Prolixa platica. dudzu cani, yehen-dico cani, dudzu ñatanda nino.

prolixa cosa como obra, yyoquai,yyonaha, yohuasi, yyoñee.

prologo. dudzu yocachi tniño dzi-na, dudzu yocachitnunidzina,dudzu yonaha tnunidzina,

prometer. yocoo tasindi, dudzundiyotniño naha ñuhundi. yotniñoyuhundi.

prometer por voto. yotnino nahañuhundi, yochihi yecandi yosayyecandi yodzoco ynindi, yosaqyecadi, yodzaqni ñuhundi.

prometida cosa. sani saquehendu-

folio 174r column 2

dudzu sanitniñonaha ñuhuta, du-dzu yehendatu yuhu yehedatu,dzaha yehendatu.

Pronunciar. yocahandaandi, yoca-ha cuitendi, yocahatuhua yuhun-di, yocahacasindi.

Pronosticar. yosaindi tnuni, f. quai,yositondi tnuni, fu. coto. yosinin-ni tnuni, fu. qni, yosanindi tnuni,fu. cani, yosaatuvui tnuni inindi,yosaaqni tnuni inindi, sadzo ica-cuvui, fu caa, yochihi tnuni inin-di, sadzoicacuvui

proponer de hazer algo. yotniñocanu inindi, yotnino yee inindi,yoquidzacanu inindi, fu. cadz. yo-coo tniño iñindi. yocachi cuiteinindi, yosaha inindi.

proposito tener de hazer algo, yo-tadzindaa inindi, yocachi cuiteinindi, yochihi cuhua inindi. yo-cachinihiini yoquicohondaainindi

propria cosa. sasimaindi, simaindi.propriamente. needzavua yyo,

nee nidzavua, yyo yosatnaha hu-atu, dzavuani yyo. samihindaadzavuatnaha yyo.

propietario hazerse. yoquidza sasi-maindi, futu. cadza, yocuvui sasimaindi.

proprio oficio de alguno ser. tniñomaindi, tniño mainindi.

prospero. tayadaa ñuhu, taindaan-datu, tay yonihi ini, tay ñacutu,tay yyocahi yahuicata , tay nini-hindatu.

prospero ser. yndaa ñuhundi, futu.cuind yonihi inindi, yocuvui ña-cutundi.

Pro-

folio 174v column 1

Postrero. dzonduvui, dzondehe, da-sandehe yyondi.

Prostrarse. yocoo cavuandayendi,yocoo cavuatetendi, yocoo cuisiyocoo tnahandodzondi.

Prouar con testigos. yodzandisan-di dudzu, yodzandaa ninondi du-dzu, yodzacuiteninondi, yoqui-dzandi sandidudzu.

Prouar por razones . yodzasino iniñahandi, yotniño ini ñahandi, yo-dzaqni ini ñahandi, yodzacai iniñahandi, yodzatuvuindaandi.

Prouar el manjar . yositotnunindi,f. coto, yosini tnunindi, yonasitnu-nindi, fu, casi.

Prouecho venirme de algo. yondaicatasindi, yoquicodzosindi, yon-decodzosindi, yochihi naandi, yo-nucoo naa sindi.

prouecho hazer la comida o beui-da. yocuvui huatu, yosatnaha,yositanini sacasi.

prouechoso ser algo. yosiniñuhu sin-di yositanini sindi, yotnumasindi.

proueer. yosaidzevuindi, yosaitnu-nindi, yochihi tnunindi.

prouincia. tayu.prouision de casa. sasini ñuhu huahi

sasiai tniño huahi.prouocar a yra. yoquidzadzichi ini

ñahandi, yoquidzadzaa ini ñahan-di. yodzadzico ini ñahandi, yodzasatuini ñaha.

prouocar generalmente. yodza-cuvui ini ñahandi, yodzacana-cuvui ini ñahandi, yodzacaha ña-handi.

proximo ñanitnaha, cuhuatnaha.

folio 174v column 2

Prudencia. sacuvui tuhua ini, sasinitnuni sasinindichi ini, sachihi tnu-ni ini.

Prudente hombre. tai tuhua, tay tu-hua ini, tay sinitnuni tay tnani initayndichi.

prudentemente . tnuhu tuhua ini,tnuhundichi.

prudente ser. yocuvui tuhuandi,con los demas.

prueua. sacototnuni.prueua hazer. vide probar.

P. A N T E V.

Pua de hierro. caa nuundico, caanuu yño.Publica cosa. saisi nahata, say-yotnuhu, sanituvuindudzu neecaa sanisita nino.

publicar lo que no se sabe. yodzacaisiyotnuhundi, yodzacutanino tnu-hundi, yodzasisi tnuhundi, yo ca-chitnuhundi.

publico officio. tniño yuvui tayu,tniño niñe, tniño nuu yuq, tniñoyucunduta.

puchas. tuta, tuta saha.puchero de barro . quedze dzuci,

tendeyavui.pucherillo de niño. tende.pucheritos hazer el niño, para llorar.

yonacoyo yuhusi, yondaaduu yu-husi, yocuvui dzinda yuhusi.

pueblo. ñuu, tayu, tayutoniñe, yu-vui tayu, yucunduta, ñuu toniñe.

pueblo templado. ñuu mañu hui-dzi, mañu ini, mañu huisi, mañuhuitani,

Pue-

folio 175r column 1

Pueblo muy calido. yyoini, yyo chi-hi indii, yyo yosasa cani, yyo yo-coo cani, dzocaa nihinihi yodzoysasa cani.

Pueblo rico. ñuu quaha, ñuu caan-daa, caadzico.

Puente de maderos. yutnu ynditayuta, yutnu sisi yuta yutnu caan-dodzo yuta.

Puente del pie. yénde ini saha, coyeinisaha, yyu ini saha, toho saha.

Puerco. quene.Puerco montes quene yucu, idzin-

dacui, idzi iño.Puerro. tenaqmi.Puerta. yahi saquevuita.Puerta de madera. yutnu yondiyu-

yuhu yahi, yutnu inino yuhu ya-hi, yutnu yondadzi yuhu yahi.

Puertas ambasados . yutnu yonatnaha mañu, yutnu yonutnahadzavua, yutnu inino duvui siyo,yutnu yonandiyu vvui,

Puerta de Ciudad, ychiyosivui ñuuychi yosaha ñuu.

Puerto de mar. sayonana tnundooPues no. asadzevui, añaha, ahuadze-

vui dzavua.Pues no te dixe. huadzevui nica-

chindi.Pues no es asi . huadzevui dza-

vua yyo.Pujar en compra. yodzacaa yahuin-

di, yochidzondi yosaa chidzon-di, f. caa, yosaqndodzondi, f. caq,yodzacaanduu yahuindi.

Pujauante. caa dzaqcavua tnee ca-uallo, caa dzacaindodzo tnee ca-uallo, caasachihitnee cauallo caa

folio 175r column 2

sa indodzo tnee cauallo.Pulga. tiyoho.Pulgoso lleno de pulgas. ysi tiyoho

sina tiyoho, yocana tiyoho,Pulgon. tiyasi, ñuñu,Pulmones. inidzee.Pulpa carne sin hueso dzo nina co-

ño ñayeque.Pulpejo del braço. coño chiyo. co-

ñondaha.Pulpito. yutnu sacuino dzutu ca-

hanino.Pulso. tuchi. vide, andar el pulso.Pullas hechar. yochihidzeque tna-

handi, yocuvuidzeque tnahandiyosii ñoho nuu tnahandi.

Punçar. yotuvui nini ñahandi, yo-dzacuidzo ñahandi, yotuvui ña-handi, yoquindi.

Punçon. yeque.Punir castigar. yodzandoho ñahan-

di, yodzanani ñahandi.Punta de cosa aguda. dicoiño, yuhu

si, dzaasi.Puntada de aguja . ee quicu, hoo

quicu.Puntadas dar. yochihi tecundi, yo-

dzaquevui tecundi.Punto de tiempo. hoo naha nooni,

hoo nuudzucuani, hoo naqua ni-ni, hoo doyo cotoni.

Punto de la partida. cuiteniquevuiqhuta, daqhu nitasanicai cuiñeqhuta, sainino ichita.

Punto encima de letra tnoo, ten-dende deq dzeeni, sacuni, sayo-chihindai letra.

Puncto hechar o poner. yochidzotendendi, yotniño tnunindi.

Puño

folio 175v column 1

Puño de la mano cerrada. siqui, yo-natneendaha.

Puñado. eetnoo, ee daha, ee tneenuni,

Puñada herida de puño. sanitaa si-qui, sanicani siqui sanisico siqui,sanitniño siqui, sanichihi siqui.

Puñal. tatnucaa dzuchi, tatnu caan-duu, tatnu caa huatu.

Puñaladas dar. yotuvui ñahandi ta-tnucaa dzuchi, yoqui ñahanditatnucaa dzuchi.

Pupilo menor. tai cai, tai ninduvuicai, tay ninduvui coyocai.

Pura cosa. sanina, dzonina, nina, dzomainisi.

Puramente, tnuhu nina tnuhu maadzonina, mihiyu.

Purificarse vna cosa. yocuvuindoo,yocuvuinina, yocuvuiyy, yondu-chi, yohdoyondita yonayaa, yo-noo coyotuaha.

Purga. yucu caisiyo, yucu caa ninochisi, yucucoo chisi.

Purgarse . yosihindi yucu caisiyo,fu. coho.

Purgar a otro. yodzacoho ñahandiyucu caisiyo.

Purgar limpiar. yoquidzandoo, yo-quidzahuiindi, f. cadz.

Purgarse de peccados. yodza cuitan-di quachi, yonduvuidoondi yosi-ta quachi, yonoo cavua quachi.

Purgatorio. idem. l. sasicuvuindoo,sandoo sanduchi, sanduvuindoo.

Puta ramera. ñahadzana, ñahacocoñaha quadza, ñaha sasay yahui,ñana sanoo, ñaha sasini, ñaha sa-dzico caha, ñaquidza yahui.

folio 175v column 2

Puteria. vide burdel.Putañero. tay coco.Puto que padece . tay dzinda, tay

dzehe, tay caadzinda, tai naha.Puto que haze . tay quidzadzinda

ñaha.Pujo del vientre. sasicuvui nihi chi-

si, sasicuiñe cuisi. sasicai chisi.Puxar algo. yotniñondidudzundi,

yodzacoonduundi dudzundi, yo-saa chidzondi dudzundi.

Puyas. iño.

Q. A N T E V.

Quaderno vide cuaderno.Quadradacosa. caanduq, qmisiqui. caa siqui.

Quadrada cosa como ladrillo. san-duq, huihinduq sahuihinduq.

Quadrar o benir bien como ropa.yonatnaha, yonatavui.

Quadrar poner en quadra. yoqui-dzanduqndi, yoquidzasiquindi,yosaq siquindi.

Quadrar a mi entendimiento. yosatnaha inindi, yonuqni inindi, yo-natusitnaha inindi, yonacuidzonino inindi, yonatnaha inindi, yo-nucuino inindi.

Quadrante yutnu siqui.Quajada vide leche.Quajo. davui.Qual o quien preguntando? yoon-

du, yoona.Qual cosa es mejor o peor. nasahu-

ahaca, nasayo dzoca huaha?Qual de las cosas inanimadas. na.Qualquiera. yoonduta, mandaa ni

ca

folio 176r column 1

nica tay.Qual de vosotros. yonandoho? yo-

ondu doho? yoonandehendo?Qualquiera cosa ñahaca, dzo ña-

haca.Quando peguntando. amana.Quando haziendo relacion. quevuiQuando quiera que quisieres. ama-

naquevui sacuvui inindo, manda-aca quevui cuvui inindo, amanacuvui huatu inindo.

Quando quiera a qualquier hora.mandaaca quesi, mandaacadzavua.

Quando as de despertar. amanana-dotondo ? amananatahui nuun-do, amana nandita ñumananuundo.

Quando avn no era casada. quevuihuata yoo cayeendi.

Quando as de boluer en ti. amananatahui inindo.

Quantos dias. nasadzaha quevui,nadzaha quevui.

Quanto vale esto. nadzaha yondaa. l. quaa, nadaha catasi, nadzahayehesi.

Quarto. vide en la c.Quaresma. ibidem.Quatro tanto. qmi sichica.Que es esto. ñana saha,Que cosa. ñana.Que es cosi y cosa. yoo tachi.Que. na, vt. nayoquidzando. que

hazes,Que. adueruio de comparacion:

dza, ycadza, yodzoca. sini manindi, Pedro dza Ioan.

Que aprouecha esto. nuacuvui saha.

folio 176r column 2

natnuma ñaha, nandai cata saha,nandaha saha, nasaqui codzosaha.

Quebrar. yotahuindi, yondata yo-cachi.

quebrarse. tahui, cachi, yondata, yo-caa, yodzee.

quebrar como palo o vara yosanufu. canu.

quebrarse. yotnanu.quebrar desmenuzando. yotahui

quachi, yocachi quachindi, yoca-chindihindi, yocachiyuchindi.

quebrantar fee. vide sementido.quebrarse pierna o braço yotanuquebrarse la cabeça. yocaa, yota-

hui, yondata.quebrada de monte naho yucu.

yyuyucu tnanu yucu.quebrarse el hilo de la gente. yotan-

danino, yosacoho naho.quebrar el onojo en otro. yosani-

dzoo dzichindita, danindicoinin-di, nindahandodzo inindi.

quebrantar o quebrar los dientesa otro. yosanundi nohota yodzacaindi nohota.

quebrarse por medio. yotnanudza-vuandi.

quebrada entre dos montes. yuvuiquebrada. cavuaquebrado hombre. taiyocai, yocoo

chisi, tay nindata dziñe chisi, taynicaa yavuidziñe chisi, tay indiiyavuidziñechisi.

quebrarse el ojo. yocande nuu, yo-tahui nuu, yocuvuindaa nuu, yo-cuvui coho nuu.

quebrar el ojo a otro. yodzacand-di, yoquidzandaandi nuuta

que

folio 176v column 1

Quebrar piedras. yotahui ninindi,yosanda ninindi yuu.

Quebrar terrones. yosadzindi te-hui, yocachinditehui, yonacanin-di tehui, yodzandachindi tehui.

Quebrantar vna cosa con otra. yo-dzaq quaatnahandi, yodzatusitnahandi yosasandaa tnahandi,su. casa, yotaa tnahandi, yotahuitnahandi.

Quebrarse cordel. yotanda yoho.Quebrarse el bordo del baso. yoca-

chindaa yuhu tindoho, yotahu-indaa.

Quedo sosegado. tai yyodzadzi, taiyyoquai.

Quedo estar . yodzadzindi, yyoquaindi.

Quedarse atras. yocai quevuindi,yoquaindi.

Quedarse en casa . yocoo coondi,huahi.

Quedar o permanecer lo antiguo.sanaha sayata yyo nicuvui dzonee nidzavua, yyo dzo caa nica-dzavua.

Quemar algo como pimiento. satuQuemar mucho. yondecu yocahu,

yosatu, yosaandeq, satuvhui, satudzaa, satuchichi, satusatu.

Quemarse algo creciendo el fue-go alrededor. yosicotnaha ñuhuyosicocuta ñuhu. yosacaca ñuhuyosisi, f. cuico, f. qcaca, f. coco.

Quemar actiuo. yosamindi, f. cami,yosamindi ñuhu, yotaandi ñuhuyoqni ñuhundi.

Quemarse algo. yosisi, f. coco, yoca-yu, yondeye, yocatne.

folio 176v column 2

Quemar las sauanas yosatnindi de-cu, f. cami, yosaqndidecu, f. caq.yoqnindi decu, yoqnindecundi,yochihindecundi.

Quemarse asi. yosisindecu, yoca-tnendecu.

Quemarse el rostro con el fuego.yochiyondodzo ñeendi, yoya-tnañeendi, yosinotnoo nuundi.

Quemarse el rostro con el frio. yo-cuvui tesaha nuundi, yocuvuiyacui nuundi, yocuvuiyaa, yocu-vuiyasi nuundi.

Quemarse con la llama quando ha-ze ayre. yosasandaa yaa ñuhundiyodzucundaayaa ñuhundi, yo-dzucu nino yaa ñuhundi.

Quemarse las arboles con el yelo.yosaha. yoyechi.

Querer bien, vide amar.Querer con temor. yosaiyyondi, f.

quay, yodzahuidzo yyondi.Querer paga. yocuvui yahui inindi

yocuvuicata inindi,Querer mas. yyo yuca, yodzoca,

hooca, yosini manindi.Queso. idem.Queso fresco. quesoyehe, queso saa

dzoica nicuvui huaha.Question o pregunta. sasicatnuhu,

sandaca tnuhu.Question de tormento. sasidzanda

iñudzu, sadzacaha ñaha.Que tanto tiempo a . nasadzavua-

huitna, nasadzavuahuitna, nasa-nanidzavua.

Quanto ay de aqui a donde vamosnadzavuaca candosaando, nadza-vuaca qhundo.

Que

folio 177r column 1

Que tantas jornadas ay de aqui aMexico. nadzaha quevui yosica-ta qhuta ñuucoyo, nadzahaque-vui cohotaichi, qhuta ñuucoyo.

Quantas leguas ay de Mexico a lapuebla. nadzahadzana ñoho na-ho ñuu coyo sihi yutandi yoho.

Quexarse de alguno. yocachininon-di, yonducuninondi, ñoho siñadzuqndi.

Quexarse el enfermo. yotnanandi,yondayundi.

Quexarse con grandes gritos, yotna-na huiita, yosinivhuita.

Quexarse de alguno que es yngra-to. yonachidzondisita, yona-tniñondi nuuta, yonanahandinuuta.

Quexarse como de la fortuna. yonacahavhuindi, yonacasindi sima-yndi, yonanandi simayndi.

Quiças . adzicuvui, adzi, huahacuvui.

Quiças es asi. huahadzavua, huaha-dza huatucu.

Quiçio. sayosiconuu yutnu puerta,sayosicocuino, sayosico cuiñepuerta.

Quien quiera. mandaanicatay, man-daacatay.

Quien. yoondu, yoona.Quien quiera de vosotros. yoondu

doho, yoonandohoQuietarme, asosegarme. yondaico-

no inindi, yonduvui canu inindi,yocuvuicanu inindi, yosai canuinindi, f, quai, yosai huay inindi.

Quietar a otro yodzandai canu iniñahandi, yodzanda nuu ini nahandi

folio 177r column 2

di, yodzandai coho ini ñahandi.Quintal. eecuhua hoho dzico, eecu-

hua qmi arrobas.Quinto. sacuvuihoho.Quiñon de heredad . itu nicaindaa

ytudzuchi.Quiñonero que tiene parte en la he-

redad, tay yonai itu nicaindaa.Quitar algo. yocahi, yonacahi.Quitar cosas que se apegan a la ropa.

yonaquaindaa, yotneendaa, yoca-hindidzondi, yondaindidzondi,yondainahindi.

Quitar como la silla del cauallo. yo-cahindodzondi, yodzitandodzon-di, yosaindodzondi, futu. quai, yo-naquaidodzo.

Quitar algo a otro. yosaindi sita, fu-turo. quai, yodzitandi sita, yoca-hindisita.

Quitar ropa a otro, desnudandole.yotasi huichi ñahandi, yotasi hui-chi yaandi.

Quitar por fuerça, yosaiqueyendi,f. quay, yacahiqueyendi, yodzitaqueyendi, yonama ñahandi.

Quitar la ley. yonadzatuhundi, yo-nadzatuhuninondi, yosanuninondif. canu, yonadzatevuininondi, yo-nadzaquevuininondi, yodzanoocavuandi.

Quitar la ley en parte. yodzanoocu-vuindi, yodzanoo cavuandaandiyodzanoo daandi.

Quitar el miedo a otro. yodzaca-nu ini ñahandi, yodzandai cohoiniñahandi.

Quitar la habla a alguno. yyoñehedzohondi sihita, indita ñehe, dzo

Z hon

folio 177v column 1

dzohondi sihita, yosata ñehedzohon-di sita.

Quitar como manchas. yonacatadaandi, yosaindaandi. f. qua.

Quitar hazienda por sentencia. yo-naquaindi sanisiyotnuni sita, yo-naquadzindi sanisiyotnuni sita,yonatneendi.

Quitar de la memoria. yonaando-dzo cuiindi, yonaanino cuiindi.

Quitarsele la habla. yondaidudzuta,yocuvui ñeheta, quahatachita,quahandudzuta.

Quixada. yequedzaa, yequedzitne.Quitar el antojo, comiendo lo que

deseaua. ninoo quahi, nindaisiyoquahi, nindaisiyo.

R. A N T E A.

Rabadilla de aue . dzuma, dze-quedzuma, nuudzumate.Rabear. yoquedze dzumate,yodzacuicodzumate, yodzacui-ta dzumate.

Rabano. duvuañamiRabo. dzuma.Rabo, o falda de vestidura. dzoo sa

nañoho, dzoo sañoho nino, dzooitasico nuu ñuhu.

Rabo, por el saluonor. dziyu.Raça de paño. dzoo niquevui, dzoo

quatevui, dzoo quacachi nini,dzoo quacuvui yadzi.

raerse la ropa . yocachininidzoo,yocuvuiyadzi dzoo, yosino caadzoo, yotandaninidzoo.

raer. yoñahindi, yoñahindodzon-di yoñahindaandi, yodzitando-

folio 177v column 2

ndodzondi.Raer borron, yosihindodzondi, fu.

quhu, yodzandoondi.Raer de la memoria. yodzanaaninon-

di, yodzanaandodzondi, yonaando-dzondi, yodzahuindodzondi, yo-dzananino inindi.

raya. tnuni.rayar. yotaatnunindi.raya estar puesta. sayondaatnuni.rayas de la mano. tnuni yondaa inin

daha.rayos del sol. duvuandicandii.rayos hechar el sol. yocainduvuan-

dicandii, yosaquehenduvuandi-candii. fu. qquehe.

rayo de carreta. cata ñoho nani, ca-ta ñoho tnaha.

rayo del cielo. tasa.rayo caer. yocaitasa, yocoo tasa, yo-

siñe tasa, fu. cuiñe.rayo matar a alguno. tasanicaniña-

ha, dzavui nicani ñaha.rayda cosa por vieja. sanicoyo tnu-

mi, sanicachindaa tnumi dzoo.raigar, o arraigar. yocai yoho, yon-

duiyoho, quanino yoho yutnu,yonacuico yoho.

raiz de arbol. yoho yutnu duhuyutnu.

raja de madera, yutnu yondoyon-daa nindoyondita, nindoyondo-dzo, yutnu quachi, sahi yutnu.

rajar madera. yotahuindi yutnu,yondata quachi yutnu.

rala cosa como potaje. cuii, daani,cuiini, ñavhua.

ralo hazerse. yonduta , yonduvuicuii, yonduvuindaa.

Ralo

folio 178r column 1

Ralo como maderos . dzee dzee,quaa quaa, ninanina, ysi yutnu, sicasicañoho naho deque dequeisiyutnu, nano nanoni, ysiyutnu,dzoquaha dzoquaha, quaha qua-ha, ysiyutnu.

rala manta, quaha quaha, ytayuhuadequedeque nicaadzoo, ñandee,ñacutu, dzayu dzayuni, tayataya-ni, caadzoo, dzayunicaadzoo.

ralea, linaje. yaa tnuhu, tnahacuico.

rallar con rallo. yosihindi, futu. qu-hu, yoquidza yuchi. futuro, ca-dz. yoñahindi, yosihindaandi ca-andaye.

rallo. caadaye caateyehui, caan-deque.

rama de arbol. daha yutnu, dahayucu.

ramada. huahi cuii, huahicate.ramada, sombra de ramos . cate hua-

hi, yehecate.ramada hazer. yochihindicate, yo-

sainindi huahicate, fut cani, yosa-tandi cate, su cata.

ramal, o ramon. yutnutaa, yutnutetaca.

ramal de disciplina. yoho ñumain-dita vniqmi yoho.

ramas hechar el arbol yocuvui ca-hi daha yutnu yosicondaha yu-tnu, yositandaha yutnu, yococon-daha yutnu.

ramera, vide, puta,ramo de arbol. yutnu cuii.ramo para plantar. daha yutnu na-

cusita,ramo para renueno . yutnu ninan-

folio 178r column 2

dedzi, yutnu ninacacu yutnu ni-nanoho, yutnu ninananduu.

Ramoso. saysi yutnucuii, saysi yu-ytnu ehe.

Ramar, o enrramar. yotaandi yutnucuii, yosanindi yutnu cuii, futur.cani, yotaandi huisi.

ranas cantar. yondayute, yosacute,fu. quacu.

rana. tiyahua, dzahua.ranaquajo. tedzichi.rancioso tocino. quene nindachi,

quene nicanasihi quene nicuvuicane.

rancio o rancionso . sanicudzindo-dzo, sanisidzo ñuhu, sanisidzoñuyaca, nicanadzitnu, sanica-nacachi.

rapar. yodzatandi, yodzata yandan-di, yodzatadeendi.

rapaz. tay quachidzana.raposo, animal. ñaña.rascar. yoñahindi, yosaundaandi,

fu. quudi.rascarse como el cauallo . yosihin-

daañee te, fu. quhu.rasgar algo. yondatandi, yotniño

dahandi.rasgarse algo. yondata, yotanda.raras vezes. cuihini, dzocuihini,

dzoyyoniquevui, dzahaniquevuidzonino dzonino niquevui, dzoi-ca dzoica niquevui amaninoque-vui amani.

rasguñar. yotniño tniindi, yoñahin-di, yosacoho tniindi.

rasguno. saindaa tnii nuu.raso, cosa llana. caandaa, caa-

nani.Z 2 ras-

folio 178v column 1

Raspar. yoñahindi.Rassar. yosaqndaandi, f. caq. yodzi-

tandodzondi, yotevuindodzondi.Rastrillar. yocanandicachi.Rastro de pisada. sasisaha sayonaha

saha, sasiñe saha, sanisani sahata,sayondaacuhua sahata.

Rastro por olor sasitnani, sasaidzicosayosahadzico, sainditasicadzico

Rastrear. sacar de rastro el perro.yonaquaiteina sahate, yonatna-ni teina, yonanduute sahate.

Rato de tiempo . sanahanooni.Rato ha. dahuahi.Raton. tneñe.Raton del campo. tioto.Ratonera para tomarlos. satavui

tneñe, yoho tavui tneñe.Raudal. duta nihi, duta inino nihi,

duta yosita nuu nduta nisinon-daye, dutaininondaye, futur.cuinino.

Rauiar. yosihichitu inindi, yocuvuiquahi nidzaa inindi yosihivhuin-di, yosihi dziindi, yosihindahuin-di. fu. cuvui.

Razimo como de datiles. eedzitni,ee duhu, ee sandu, ee tetu.

Razon natural. sasinitnuni ñayevuisayondaa tnuni ñayevui.

Razonamiento. sacahatnuhu.Razonal, cosa de razon. satacu-

tnuniRazonable cosa, algun tanto buena

sadzuchi huaha, huihi huaha,huaha mañuni, mañu mañu hua-ha dzavua dzavuani huaha, dzu-chihuaa.

folio 178v column 1

R. A N T E E.

Real cosa. sasi yyatoniñe, sayo-tnaha siyyatoniñe.

Real, vn tomin. dusa, dusadzee,dziñuhudzee.

Real, gente armada. sacaa yecu sacaacono, sacaatnañu.

Real assentar . yocoocaqndi yecu,yosasindi yecu, fu. cusi, yocoota-sindi yecu.

Reatar tornar a atar yonaqnindi,yosanivvuindi, fu. qni.

Rebaño de ganado . eesichi ee taca-te, ee siñate.

Rebañar. yodzatacandi, yodzan-daandi, yonatasi yucundi yonu-midaandi.

Rebatar o arrebatar yosaiqueyen-di, yocai nahindi, queye, yodzitaqueyendi.

Rebato hazer. yodzadzoondita, yo-dzanaa ñahandi, yoquidzahuaan-di. yodzadzoonino nahandi.

Rebelde. tay ñayosaindatu, tai ña-yosaihuidzosahu, tay chitnu ini,tay dzocaa chitnunuhuca , taydzoo ini, tai ñayonini, tai chitnu.

Rebelde ser. ñayosaindatundi, ñayo-ninindi, yocuvui dzoondi, yocu-vui chitnu inindi.

Rebentar yocandi, yondata, yocaicoyo sasioho maa.

Rebentar como la semilla, yona na-ñu tata, yonduvuindedzi si.

Reberuerar el sol . yonataacaninama.

Reberuerar. yotasa, yondii nini, yon-diindaa yonayahindaa.

Re

folio 179r column 1

Rebidar. yonatasidzuhua.Rebiuir. yonanatacundi, yonan-

dotondi.Rebolar. yondavua, yondachi, sasi-

co sandavua, nucuico decuico,sandachi.

Reboluer, metiendo zizania. yotni-ño deqquachi ini sitnahandi, yo-dzatnuhuñahandi, yodzanaaña-handi.

Reboluer meciendo. yoñoo ninon-di, yosicotniñondi yoñoondi yosicondidzondi, yosiconaindi.

Reboluer tierra, o barro con palo.yodzaquevuindidzondi ñuhu, yo-saachihindi, fu. caa. yata ñuhu yo-dzacononinidi yata, yoñooninon-di yata ñuhu

Reboluer vna cosa con otra mezclan-dola. yochihitnahandi yodzacain-di, yodzacandi, yodzacaninondi.

Reboluerseme el estomago yosicondodzo inindi, fu. cuico. yosicon-duta yuhundi, yondusanino dzu-qndi, yosacodzoqne inindi, fu qco-dzo, yocuvuiquene, yocuvuindiiinindi.

Reboluerme de vna parte a otra condesasosiego. yosiñecatandi, f. cui-ñe, yosanicatandi, fu, cani, vide an-dar desasosegado.

Rebolcarme. yosicocavuandi, yosi-cotuvuindi, yotuvuininondi, yosi-cocuisindi, yotuvnindodzondi, yo-sicondiindi. yonacaa yonacuiyodi

Reboluer alguna cosa como piedrayondiconahindi yuu, yondicoca-qndi, yodzacuicocavuandi.

Reboluer las suertes. yodzacaaca-

folio 179r column 2

cavuandi noño. yodzacaanditandi,yodzacuitandi.

Reboluer alguna cosa, martillando-la como plomo. yodzacayendi,yotasindadzindi, yondaqtnanun-di, yotasitnanundi.

Reboluerse asi. yosacoondiyeRebosar. yochitucaa sate, caasate

yocanacoyo, ytacoyo ita sate itasita, ytacoyondaa.

Reboluer los cabellos en la cabeçala muger. yonacuiyaña.

Reboluer el puerco la tierra con eloçico. yodzaquevuindidzote ñu-hu, vide ossar.

Rebotar lo agudo. yocoo coonuu,yoquidzandi, yocuvuicoco yoqui-dzanduhundi, yoquidzadzitnindinuu si.

Rebotarse el juizio. yonaa yodza-hui inindi, yoduvui dzitni inindi,nicoo coo ynindi, nitavui inindi,ñayonaha tnunica inindi, vi. em-botarse el juyzio,

Rebotarse el color. yocuvuiquehuiyocuvui yaa, yocuvuitucu nuu.

Rebotarse el vino. yocai dzico vinoyocuvuihuisi vino ñadzaacavinoyocuvui huita vino.

Rebullirse. yosichindi, fu. canda. yo-neheyondayundi.

Rebuscar despues de la vindimia, yo-nanducudzacandi,

Rebusnar el asno, yondayute.Rebuelto estar como con cordeles

yosiyoninondi, yosyondaandiyoho, fu. cuyo.

Recabar, o recaudar yosacotondiyahui, fu. qcot. dzandacundi dzi

Z 3 nuhu

folio 179v column 1

dziñuhu, yosacotondi dziñuhu, yon-dacandi.

Recaer en enfermedad. yonacuhui-ndi, yondicocavua quahi, yona-canda, yondai saha quahi, yonaco-no nuu quahi, yonduvuidiqua-hindico.

Recalcar. yotniño cutundi, yotniñonihindi, yosadzinino nihindi, fu-turo, quadzi.

recatarse. yosicatuhuandi, yosican-datundi f. caca, yyotuhuandi.

recaton. caayehe sahatatnu.recatear, hechar recaton. yochihin-

di caa sahatatnu , yosaqninindicaa sahasi.

recaton mercader. tay yondicotasiyahui, tay yondicondodzo yahui.

recaudar rentas. yodzatacandida-ha, yodzacaindidaha.

recaudo poner en las cosas. yondi-tondaandi, yotaainindi, yositon-dodzondi, yocahandaandi.

recaudo de yglesia. dzavui ñuhu,dzavui huahi ñuhu.

recaudo poner para dezir misa. yo-sachidzondi, f. qchidz. yosatandisacuvui misa, fu. cata, yoquidza-cutundi, f. cadz.

reclamar de agrauio . hoocayoca-chindi, hoocayonacachindi, hoo-cayonatniño nahandi.

reclamo para aues. sadzandayu yu-hudzaa, sadzaquacuyuhudzaa, sayosacuyondayute.

reclinarfe como para dormir. yosaquehendi ditanama f. qquehe.

recoger. yonadzatacandi. yonata-sitnahandi, yonacani yucucanundi

folio 179v column 2

di, yonatasi canundi.Reconciliarse despues de confessa-

do. yonanamadzi yondi, yonana-mandehendi, yonanamavvuindi.

Reconciliarse con otro. yonooqua-chindi sihita, yonacaha sitnahan-di, yondahainisihitnahandi, yon-dahasitnahandi, yotnaiquaindi si-hita, yonduvui yayundi, yodzan-dai dzandico ini sitnahandi, yonaquai ini sitnahandi, yonoocavuaquachindi sihita, yodzadzahuin-dodzo quachi sitnahandi.

recoger algo en la boca como el per-ro. yosaaquaininote, yosaanda-vuaninote, fu. caa, yasaite, f. quai,yosaanditaninote, yosaite.

recoger tomines . yodzatnahandidzi ñuhu, yodzatacandidziñuhu.

recognocer cayendo en lo que auiavisto. yonuqni inindi, yonutuvuiinindi, yonutusi inindi, yonucui-no inindi.

recognocer el beneficio recebido.yonaqnitnunindi, yonatuvuitnu-ni sindi.

recognocer lo que es mio, yona-qnindi.

recordarse. vide. acordarse.recordar el que duerme. yondaandita

dzucuandi, vi, despertar.recordar al que duerme. yodzan-

dotondi, yonadzatahui nuu ña-handi.

recrearse. yodzacana inindi, yodzadzee inindi, yodzahuatuini.

recrear a otro. yodzacana ini ña-handi, yodzahuatu ini ñahandi.yodzadzee ini nahadi.

Re-

folio 180r column 1

Recrecerse algo. dzuchica yonda-cundita, dzuchica sayondacutuvui.

Recudir con renta. yonunaindi da-ha, yodzaqnoondi, yonundacan-di daha.

recibir. yosaindi yonihindi, futu-ro, quai.

recebir la extrema vnction. yosacu-vua tnunindi yonucuvua tnunin-di, yonucoondaatnunindi, yosa-coondaa tnunindi.

recebir aceptando lo que se me man-da. yosay yuhundi, yosaindatun-di, fu quai, yosinindi tniño, yosi-nindi dzaha, fu. qni.

recebir por entero. yonihi neendi,yonihi dehendi, yonihi canundi.

recebir paga. yonihi yahuindi.recebir al que viene. yosayuhui ña-

handi, fu. q. yosacañahandi, futu.quac, yosatnahandita, fu. qtnaha.yosatuhuañahandita ichi, futu-ro, qtuh.

recebir merced . yonihitahuindi,yosaitahuuindi, futu. quai, yocaitahuindi.

recelarse sospechando. yochihinda-tu inindi, yosaa tadzi inindi, yo-saatuvui inindi, f. caa, yochihitnu-ni inindi.

reçumarse el vaso. yotoo, yosinon-doho, yosinotuvui yosinochii,yosihi.

reçungar. respondiendo, yocaha ni-ni yuhundi, yonadzadzavuandi,yocasicayandi.

rechaçar. ñayotacuhuatusindi, yo-nacadzindi dudzuta.

folio 180r column 2

Rechinar. yocañe, yocasa, yocan-de, yocanda.

red. ñono.red en que nace el niño. ñee dzoco.red de palos, como celoxia . tnu-

cucua.redaño. dzaha, ñee dziyu.redimir, vide, librar.redimir el tiempo. yosaitniño huaha-

di, nicundevui ninundevui, yodza-qniñuhundi neequevui.

redoblar. yonacanuvvuindi, yonda-qtnanuvvuindi.

redoma de vidrio. tindoho yuuyu-yu, dzusa.

redondo. tinduu.redondo como rueda. ticuta.redondo como coluna. ticoo.redrojo. sacuvuidzo dzinisi sacuvui

dzondehe sadzinisi, sanduvui, sa-nicaiquevui, saniquindoo, sani-cuvui tedzu.

reduzir . yotasitnahandi, yodzata-candi, yotasicanundi, yodzaque-vuitnahandi, yonatasitetundi.

redropelo. idziquandaadichi, ydziquandaandeye.

referir como autoridad de la escri-ptura. yondacunahindi, yonda-cacachindi, yonacahuindi, yo-dzandacundi.

reformar. yondadzasaandi, yonadza-handi, yonadzaha huahandi.

refregar. yosihindaadahandi, yosihininondahandi, fu. quhu. yosauni-no dahandi, fu, quu.

refrenar. yodzaquehuindi sita, yo-dzatuhundi sita.

refrenarse. yodzaquehuindi.Z 4 Re-

folio 180v column 1

Refrescarse. yonduvui huisindi, yo-dicondi, yondatendi, yondevvuicasindi, yondai tnaindi.

Refrescar la tarde. yonandate qua-ñeni, quanduvuihuisi, quana cui-co tachi.

Regaçar. vide arregaçar.Regaço. sacaandodzosite, sacaando-

dzo nuu site.Regalarse el muchacho con quien

le da fauor yonduvui dzee inita,yonduvui huatu inita, yondu-vui cuihi inita, yonduvui maniinita.

Regalar derritiendo yodzandutan-di, yodzandutundi.

Regalar alagando yonacahanda-huindi yoyocondi yonayocon-di dzinita,

Regalarse el nino con su madre ha-ziendo que llora. yodzacuico nu-usi, yosacu yechisi, yoquaquu nuu-si, yonacuhua nuusi, ñoho sacudzuqsi ñoho siña dzuqsi.

Regar yosatendi, fut. cate, yodzaqcoyondi.

Regar con poca agua. yosate ya-vuandi.

Regar con mucha agua. yosate ca-mandi.

Regar hortaliza. yodaqnduta: yosa-dzonduta, futuro. codzo, yoco-ñondi, yodzaqninindi duta sahahuiyu.

Regaton. tayndico tasi. vide re-caton.

Regañar. yonacasi nohondi yonacu-chi yuhundi, yosiñandi ñoho sa-cudzuqndi, ñoho siña dzuqndi.

folio 180v column 2

Regir. vide gouernar.Regidor. vide gouernador.Reynado, satoniñe.Regoldar. yonadzadzayandi, yoca-

nadzaya yyandi, yodzatnu-nandi.

Rehazer. yondadza huii hoocandi,yondadza huatundi, yondadzahuahandi.

Rehen. sacootasi, sañoho siña, sano-ho naa.

Rehusar. yodzadzahandi, yodza co-ondi, yodzacoo ñuhundi yoqui-dzaquetendi, yodzatuhundi, yo-quidzacata inindi, yoqudzahuiinindi, yocuvui yahui inindi, yo-cuvui cata inindi.

Reyr vn poco y sonreirse . yosacunuu yocoo quacunuundi, yehesacu yuhundi.

Reir a la risa de otro yosacu nuutnahandi, yosacundi nuu tnahan-di, yosacundi nuuta, yosacu tna-handi, fu. quacu.

Reir mofando de otro yosacundaañahandi.

Reir demasiado. yosacu sacundi, fu.quacu, yosana tachi, yosacundi,yosihindi dzoquaha, yosacundi,yondayundi dzoquaha, yocanaduta nuundi yosacundi.

Regla. yutnu cuhua.Reglar. yonaqcuhuandi, yotniño cu-

huandi.Regueldo. sasidza tnuna sasidza

dzaya.Regularmente. tnuhu sinitnuni.Rejalgar. yucu sihi naha, yucusihi,

yucu sani ñaha.Re-

folio 181r column 1

Relamerse. yonayuvui yuhundi, yo-nayuvuindodzo ñee yuhundi,

Relampagear yotasanino, yosiñetecuiye, fu. cuiñe, yocoo cuiñetecuiye, yosaanduta.

Relampaguear de noche sin true-nos. dzitnoo quaica ticuiye, dzitnoo quaicasa, yosaanduta, dzocaa nihi quai saha andevui sayo-saanduta.

Relampago. sacuiñe tecuiye, sasaan-duta tecuiye.

Relatar. yonacanindi, yonacachin-di, yonacahuindi.

Relatar en suma. yonacani canun-di, yonacachi canundi.

Relatar processos. yonacahuinditutu. l tacu.

Relacion hazer de alguna cosa pa-sada. yondacu nahindi, yondacucachindi.

relentecerse. yocuvui huita, yo-cuita.

relentecer. yodzacuitandi, yoqui-dza huitandi, f. cadz.

religion. sacaa sañuhu, sayyo sañu-hu, sasica huaha.

religioso. dzutu sasica huaha . sasicaii, sasica sasiñuhu.

religioso sacerdote . dzutu sandi-dzo ñuhu.

reliquias de sanctos. yeque sanctos.relicario. sañoho yeque sanctos.relinchar cauallo yondayu, yosiña

cauallo.relox. caa canda maa, caa cuhua.relox de sol. cuhuandi candii, sayo

naha cuhuandi candii.relox andar, yosicocaa cuhua,

folio 181r column 2

yosico nuu, f. cuico.Relumbrar por reluzir yodziñu

yotasa, yosaanduta, yotnoo yo-yahi, yondii.

Rellanada cosa, caa caandaa.Relleno. sasi tniño cahi nuu, sanisa

coho chitu, cahi nnu.remanso de Rio. duta caa dzadzi,

duta caa chitu. l. caandaa.remanso andar con remanso. yosa-

hadzadzindi, yosahaquai, yosahayaandi, f. qhu.

remar. yodzacacanditnundoo yo-tehuindi, yodzaqhundi tnun-doo, yodzacuitasiyo, yotzacaisi-yo tnundoo.

rematar quentas. yodzaqndehendiyodzandehendi, yodzasinonde-hendi. yodzasino cavuandi.

rematarse quentas. yosandehe, yo-sinocoo yosinocavua.

remate de la casa. yuu yosiya, yonacuiya, yuudzavui, yuu yoho,yuu noho huahi, yuu dzucuahuahi.

remedar. yositodzavuandi, fu. cotoyosai taniñondi, fu. quay.

remedar o ymitar a los de otra na-cion. yonaquaindi day tucu ñuu.

remediar lo dañado, yondadza hua-handi, yonadzahandi.

remedio no auer. ñahuisi cuvui,ñatuvuidzavua cuvui, ñatuvuidzavua cadza, huanihi huisi dza-vua cuvui, huanihi inidzavua cu-vui, huanihi tnani cuvui.

remedio auer. yyotnani, yyo huisicuvui,

remendar vestidura. yyonatniñondidza

folio 181v column 1

dzama, yonatnemandi, yonaco-tondi tecoto,

Remendon çapatero. tay natniñon-disa, tai yonataandisa, tay natne-mandisa.

Remo. yutnu dzacacata tnundoo,yutnu tehui tnundoo,

Remoçarse. yonduvui quachindi,yonduvui taquindi, yonduvuisaandi.

Remolino hazer. yocana tiyachi,yosico tiyachi, f. cuico.

Remojar. yonatniñondasindi yotni-ñondoyondi, yodzandasindi, yo-dzandoyondi,

Remojado estar. ñohondoyo, ño-hondasi.

Remolino de viento. teyachi, tiya-chiticoo, tiyachi yosico cuta.

Remolino de agua. duta yosico cu-ta, yosiconuu.

Remolino hazerse en el agua . yosi-co nuunduta: yosico cutanduta.

Remolino de cauellos . ydzindeyeteye, idzininacuiyendaa, ydzini-na cono ninitnaha.

Remolinarse. yosicocuta, yosinon-daa, yosicocuiñe, yosinonuu.

Rempujar. yochihindahandi, yota-andahandi.

Remudar. yonadzamaninondi.Remudarse los tamemes. yosinon-

dodzo dzidzo, yodzaconondo-dzondi dzidzo,

Rendirse el vencido. yosacuvuindiyuhundahata, yosaquehendi yu-hundaha, f. qquehe.

Renegar yonatuhu inindi, yondicocavua inindi, yodzaña cuiindi sa

folio 181v column 2

sinindisa, yodzacuita cuiindisasinindisa.

Renglon de escriptura. yuq.renombre. sanani, dzevui.renombre de linaje. sanani tay nisa-

nu sanaha.renouar. yondadza saandi, yonda-

dadza huisandi.renouarse. yonduvui huisa, yondu-

vuisaa.renouar edificio yonacani huahan-

di cum ceteris.renta. daha.reñir. yonaandi sihita, yocasin-

di sita.reñir dando vozes yocanandaa ña-

handi, yocahandaa ñahandi.reñir los animales. yonaa ninote.reparar. yonadzaha huatundi, yon-

dadza saandi.repartir. yodzasandi, yochihi tnu-

nindi, yosaidzevuindi, yosai tnu-nindi, f. quai.

repartir a cada vno de por si. yosa-handidzee, f. cuhua, yosahaninaninandi, quaa quaa.

repartir tequios. yosaha tniño ña-handi, fu. cuhua yotaa cuitendi,yotaa tnuni ñahandi, yosiidze-vuindi, f. cuvui.

repartir tributo o derrama. yotasitnuni cuitendi daha.

repetir, yonacachindi, yocachi tu-cundi, yosicoquai yondico quai,yonundico, yonu noondicondi.yosandicondi, f. qndico.

repelar a otro. yotnohondiidzi, yo-dzaquachindi idzita.

repentino o de repente. adberbio.dzo

folio 182r column 1

dzohoondutuvui, dzotuvuini.Repecho. ytnu.Repicar. yodzacandechitondicaa,

yodzacanda queye yodzacadzichitondi, yotaa cahindi caa hui-tni huitni yodzacandandi caa.

Repieto. sanichitu.Replicar. yocahacatucundi, yosico

quai chitondi.Repollo de versa. yuvua, tinama, yu-

vuaniqni yuvuatinduu.Reposarse el coraçon. vide asose-

garse, & yonucohodzadziinindi.Reposar. yonucavuandi, yondai

tatundi,Reposado hombre. tay quai ini, tay

dzadziini.reprehender. yonaandi sita, yonaa

vhuindi sita, yoyuhuindita, yo-dzacoto yyo ñahandi, yocahayyondi sita, yotniño tacundiinita.

representar vide comedia.representar la yglesia las fiestas. yo-

dzandacu, yodza coto ñaha, yo-dzanoo naha sancta yglesia.

represada estar el agua. yonataca-canunduta, yonachitu nino, yo-sacuino sichi.

represados estar negocios. yonata-cacanu tniño yonatavuindodzotnaha tniño.

reprobar. yodzacuitandi.repulgar. yonatuvuindaandi, yona

taandi yuhudzoo, yonacanunda-andi, yosanundaandi, f. canu, yu-hu. l. nuudzoo.

requirir amonestando. yodzatuhuañahandi, yodzandacu ñahandi,

folio 182r column 2

yotniño naha ñahandi, yocachitnuhundi.

requirir de amores. yodzacuvui iniñahandi, yodzacaha ñahandi.

res. ce ticachi. ee ydzundeque.resbalar, yocaandi, yocaandaandi,

yocaaninondi, yocaanini sahan-di, yocaandaa sahandi, yocaan-dodzo sahandi.

rescatar comprar. yodzatandi, yo-saindi, f. quai.

rescatar librar. yotevui ñahandi,yodzacacu ñahandi, yodzandaidahandi.

rescoldo. yaa deq, ñuhundeq , yaaini, yaa ñuhu.

resfriarse. yosivui casindi, f. quevui,yondicondi, yonduvui huisi.

reseruar vide esento.resembrar. yochihindi quayu, yona

cotondi quayu.resualadero. sandehui.residir. yyondi, yyo cutundi, yehen-

di, f, coo f. quehe,residuo, sanindoo.resina. dzusa. dzusa yehe.resinar la voluntad. yondico chi-

hindi inindi yuhundahata, yonatniñondi inindi, yuhundaha-ta, yonatasindi ynindi yuhun-dahata.

resinar lo consigado. yonataatnunindi.

resistir. yodzatuhundi, yodzatna-handi , yosatuhuandi, futuro,qtuhua.

resollar. ynino yoco yuhundi, yosi-nocasa tachi yuhundi, yonadzitatachindi, yonaquaindudzundi,

yo-

folio 182v column 1

yocana yoco yuhundi, yocai yo-co yuhundi.

Resoluerse. yosinocoo. yosinoca-vua, yocachindi.

Resoluerse hinchazon. yocainini,yondai ninitnaha.

Respecto tener al mayor, antes quehaga o comiençe algo. yocuvuin-datu inindi, yochihindatu inindi.

respecto tener a alguno, hablandocon el. yocainuundi, yonacoto yyon-di yocoocotoñahandi, yonachi-hi inindi nuuta yondaye yoteten-di nuuta, yochihi ñuhundi, yocoonai nuundi.

respirar, vide, resollar.resplandecer. yodziñu, yotasa, yon-

dii nini.responder. yodzahuidzondi.responder a carta. yodzandicoca-

vuandudzu, yodzadzevuindi du-dzuta, yonadzahuidzondi nuuta.yonataandi tututa.

respondor de la misma manera, o lomismo que otro dixo yonadza-dzavuandi.

responder a alguno. yonacanendidudzuta, yonadzahuidzondi, yo-nataandita.

resquebrajarse. yosañu, yosacohocuiñe, yondata, yotahui, yodzee-nino, yotniñocuiñe.

resquiçio. sainitniño cuiñe, sani sa-ñu, sanindata, sanisacoho cuiñe.

restañar o restriñir. yodzaquehuin-di, yodzayechindi yodzandicon-di, yosadzininondi, fu. cadzi.

restriñirse. yonduvuicutuchisi, yo-tneechisi, yonacuico chisi.

folio 182v column 2

restituir. yonatniño yahuindi, yo-natniño naandi, yonacuhuadi, yo-nacuhuanaandi.

Restituir fama. yonadzahuatundiinita, yonucachindaandi, yona-nahandiyuhu , yondaqndaanditnuhuta.

resuscitar, yonatacundi, yonando-tondi.

resusicitar actiuo. yodzandoto ña-handi, yodzatacuñahandi.

retablo. naa sayondaa, naa sayehetoto, dzoco sanctos.

restrojo, itu nidzacaita, itunisina,ytuninucavua nuna.

resustir . yondavuandodzo, yocaandaa duvua,

retardar a otro: yodzaquai ñahan-di, yodzacacaquaindi.

retardarse. yoquaindi, yoquaini-nondi.

retener. yocootasiñahandi.retener apretando. yotnee nihindi,

yotneecutundi.retesar las tetas. yondayadzecuindi.

yonacutudzecuiña, yonduvui ni-hindodzoña.

reteñir el metal. yocadze yocanda.retoçar. yodzadzequendi.retoñeçer el arbol. yonandedzi yu-

tnu, yonacoco tnu, yocananuma-tnu, yocanandeye yutnu.

retoño de arbol . yutnuninande-dzindaa.

retorcer . yonacuhu cutuhdi, yosi-hicutundi, yodzachiyondi, yonacavuacutundi.

retorno de presente. sa natniñodzavua.

folio 183r column 1

Rectatarse. yonucachi casindi, yo-cachindaandi, yonudzadzaman-di dudzu.

Retraerse a la yglesia. yosino yoca-cundi, yotahui inihuahi ñuhu.

Retraerse apartarse. yosico cui-ñendi.

Retraerse o retirarse en batalla. yo-nuhudzumandi, yondaidzuman-di, yondicocavua dzumandi, yo-dicocavua yecundi, yondicondi,yondicocuiñe chiyondi, yosiconai chiyondi.

Retraimiento de mugeres huahiyondiyu saysisiyonahadzehe.

Reuanada de pan. eedzee dzita, eetandadzita ee nuu yuchidzita.

Reuanar. yodzeendidzita, yosandan-didzita, fu. canda.

Reuelar. yodzatuvuindi, yodzasinotuvuindi, yodza cutanino tnuhun-di, yodzandai tuvuindi, yosinoca-chindi, yonanahandi, yocachitnuhundi.

Reuender. yondicotasindi, yonadzi-condi, yonacahandi dahui.

Reuerencia. sacoo tniñosite saca-nusite.

Reuerencia hazer doblando la ro-dilla yocoo tniño sitendi, yodzacayenini sitendi.

Reuerencia hazer acatamiento. yo-coo nai nuundi, yocoo cuitan-da yendi.

Reuerencia acatar. yochihi ñuhun-di, yoquidzacanundi, f cadz, yo-caha ñuhundi, yocoo cotondi,yosai ñuhundi.

Reuerenciar a Dios estar con reue

folio 183r column 2

reverencia delante de Dios. yotniñonaha yotniño dzevuindi, yonaco-to yyondi, yonatetendi, con losdemas, nananDios.

Reues de ropa. satasi inisi chisi.Reuerdecer, yonduvuicuii, yonan-

dedzi.Reuma. duta cani dutandehui.Rexa. yutnu cucua, yutnundeque,

caatnucucua.Rexa para arar. caa cutu itu, caa si-

tu, caa yaca.Rezar. yonaquatundi , yonacaha

ñuhundi.Reziente pan. dzitahu ita.Reziente cosa fresca, dzonee saa dzo

neeñuhu, dzohuii yehe dzoneeyyRezar baxo entre dientes yonaqua-

tu cayandi. l. yuhundi.Rezia cosa como madero casi, da-

vua, datnu yucau, dacui tnu, daitnu, dzii yutnu.

Rezio como cuero. dzii cutu.Rezien nacido como el maiz. huiyu

nisinocoto huiyu nisino iño hui-yu nisinocuiñe.

Rezio ser. yocuvui datnundi, yocu-vuindaindi, yocuvuindodzondi.

Rezio estar yyodatnundi, yyohua-handi, yyondaindi, yosaandi. yyocamandi, yyo yachindi.

Rezio como para atar. nohi.

R. A N T E I.

Ribera de mar. yuhu yuta canuyuhunduta.Ribete. ticoo.

Ribete hechar yosanindi ticoo. yosa

folio 183v column 1

yosanindaandi ticoo, yosanindi, yosaqndaandi ticoo. f. caq.

Rica vestidura. dzono cuito, dzonohuii, dzono huaha.

rico pueblo quetiene muchas co-sas. ñuu quaha, ñuu caadzico,ñuu caa ndaa.

rico en eredades. tay ñacutu, tayyyocutu ini, tai yyondai ini.

rico hombre. tai yosaicata. tai yoca-ya, yoquahanino, tay quicodzomaa, tai yyo yocacundita maa,tai yyoquicayanino maa, tai yo-cuvui sicaitu, tai yocivui nanuhuahi.

rico en todo tay nihiini, tay saicataini, tai yyo huahadzico.

rico ser. yonihi inindi, yocuvui ña-cutundi, yosaicatandi, f. quay, yo-cuvui huahadzicondi

rienda. ñee saquehe yuhu cauallo.riesgo. sacuvui cana, sacuvui neni.rifar o rixar los cauallos. yosiñate.

yosiñadzuq, yonaate.riguroso. tay dzichi ini, tay ñanda-

huiini, tai yyo ini tay dzaaini.rima o rimero. sacani yucu canu, sa

yyo yucu.rincon. natnanu.rincones tener la casa . yosiconuu,

yosicotnanu huahi.riñon. duchi.riñonada dzaha duchi, dzaha ñoho

dzucu duchi.rio. yuta.rio que se seca a tiempos. sichinduta

sichinduta ñuhu.rio arriba yr. yondaa nuundi yuta,

yosaa nuundi yuta.

folio 183v column 2

rio a baxo. yocai nuundi yuta, yon-dai nuundi yuta.

ripio. yuu quachi, yuu site.riqueza. sanihi ini.risa. sasiquacu.risueño. tay sacu, tay dzihi yuhu, tai

sacu sacu.risco depeña. toto nanu.ristra de ajos. yoho tenaqmi yetu.ristras hazer. yodzuhuandi, yotna-

andi yoho, yotnaandi yetu.

R. A N T E O.

Robar. yodzuhundi, yoquidzacuinandi.robar salteando, yonamañahandiyotasi huichi ñahandi, yosai que-yendi, futu. quay, yonama ninoñahandi.

robar muchos a saco mano. yocate-ta, yocatendaa ñahata, yocate ni-no, yosidzoninota, futu. cuidzo,yocatandaa ñahata, yodzasihita.

robar lo publico que es de comuni-dad. yodzuhundi sasi yuvuitayuyondai nahindi sasiyuvuitayu.

robador. tai cuina, tay dzuhu, tayyosacondaha, tay quidzandaha,tay quayendaha.

roble. yutnuyata, yutnuyaa.roca en la mar. totoyuta canu, toto

yondiyu ninoyuta canu, toto ini-no yuta canu.

roçar, yosandandodzondi, fu. cand,yodzaqcoyondi, yodzaqcavuan-di, yotneendodzondi.

roçarse el cauallo. yosaaquehe tnahaha

folio 184r column 1

ha sahate, yosicondaa tnahate,yosaanduu tnahate, yosaquaa-tnaha sahate.

Rociar algo con la boca. yotevuin-diduta, cayani yotevuindiduta,tiyaa yotevuindi duta,

rociar algo. yodzandavuandaandiduta, yosatendaandi duta, futu-ro, cate, cayacayanduta yosaten-dodzondi duta, yodza coyonda-andi duta.

rodar como la vola. yondii, yotu-vuindaa, yosicotuvui huaha, fu-turo, cuico, yondiindodzo qua-na, yotuvuininoquaha.

rodar hazer hechar a rodar, yodzan-diindi, yodzandii ninondi, yo-dzacuico tuvuindi, yodzatu-vuindi.

rodear. yodzacaiduundi, yodzacuiconduundi , yodzacuicon-daandi.

rodear camino. nuquaa dequaandinucanudecanundi, nucuico de-cuico yoscandi. es en caminoque ba dando bueltas.

rodela. yusa, yusadzahui, yusasidzo.rodear camino. yosacuicondi, f. qcu-

ico, yosaquaandi, f qquaa.rodeo de camino. ychi yosacuico,

ichi yosaquaa.rodezno de molino. yutnu cuta dza

cuico yodzo duyudza cuicoyodzo.

rodilla. site, dzequesite, sobre la to-dilla, tnaasite debaxo vn pocode la rodilla.

rodilla hincar. yocoocani sitendi,yocoo tniño sitendi, yocoo cui-

folio 184r column 2

cuiñe sitendi.rodrigar arboles. yochihi naindi,

yochihituvuindiyutnu, yochihin-di naitnu, yosanindi day yutnu,fu. cani .

rodrigon. yutnu quehe tuvui, que-hendai, quehe nai.

roer. yosasindaandi, yosasindodzon- di, yosasininondi, f. casi.

rofian. tay sandaca ñahadzana, taysasini, tay sanoo tay quadze.

rrogar al ygual. yonaquatundi.rogar. yonaquatundahuindi, yona

cañu yonatatundi nuuta.rollizo. ticoo.rollo yutnusatacaañaha, yutnudza

quana ñaha, yutnu yondaan-devui.

romance. dzaha castilla, dudzucastilla.

romancear o romançar. yosico na-hindidudzu. yosiconahindi yu-hu yodzacuico cavuandidzaha,yosico caqndi, yodzacuicocui-sindi.

romadizo quahidzitni, quahi cayu.quahi dzayu.

romero que va en romeria, tai yosi-candatu ñuu sica.

romper batalla. yosatnahandi yahiyuhua, yocaandiyahi yuhua, yosi-vuindi yuhua yosanindi ychi ya-hi yuhua, f. qtnaha, f. qvui, f. cani.

romper batalla en campo. yotasi sa-hata sahatnaa, sahayecu, yondoyotatnu yusa, yodzatnahandi ña-dzaa ñatnañu yecu.

romper. yondatandi.romperse. yondata, yotanda,

ron-

folio 184v column 1

Roncar. yoquetedzitnindi, yocahadzitnindi, yocatnedzitnindi, yo-quidzindatnendi, f. cudzu.

Roncamente dar vozes. yocanan-dasandi yocana tnuyoo, yocananaña, yocanandadzi yocananda-dzi, yocanandandendi. para ha-blar añadiendo el verbo yocaha

Roncha. dusa sayocana.Ronchas salir . yocana cuitandusa

ñee, yocanacuita tecuiñonee, yo-canandusa yotnani ñee yosaco-ho nene tnani . quando tienensangre.

Rondar. yondaa ñuundi, yonditon-di yondaandichi ñuu yosinonu-undi. yosiconuundi niñu.

Roña. deye, tecata,Roñoso. tay ñee deye, tai yocana

tecata.Ropa. dzoo dzono.Rosa. ita.Rosa por abrir ytandetu, ita ninduuRosa abierta. ita nisaa, ita nindeca.Rosca. dzitacuta dzitaindii yavui.Rosquilla. dzitacuta quachi, dzita

huidzi.Rostro. nuu, del señor. nana.Rostituerto enojado estar. yodzo-

ondisita, dzumadzeque yyo yu-hundi nuuta yosini ñahondita,ñehedzoho yyondi sihita ynditañahondi sihita f. cuindita.

Rostro boluer a vn lado, yosiconainuundi yosico cotondi,

Rostro boluer enojado. yosicocatadzequendi nuuta.

Rostro boluer mirando enojado.yosicocotoyyondi. l. dzaa l. dzichi

folio 184v column 2

. l. satu.Rostro boluer mirando con piedad

yosico cotondahui ñahandi, yon-dicocotondahui ñahandi.

Roxo. tay ydzi yaha.Rostro triste. tay yyondehui nuu,

R. A N T E V.

Ruby piedra, yuu quaha, yn-dii nini.Rudo de yngenio. tay dzitnuini, tayndatne ini, tay ñacasi ini,tay ñacasi tay huasiini.

Ruda. yucu saha, yucu ñahadzeheyucudzayu castilla.

Rueca. yutnu sacodzo cachi, yutnudzucu nino cachi.

Rueda de carreta yutnu cata cuta.Rueda qualquiera. tecuta,Rufian vide rofian.Ruga. teye deye, saninucooyucu, sa

ninucoo teye.Rugarse vide arrugarse.Rugir las tripas. yosacu quete chisi,

yosacu tedzoco chisi.Ruido hazer. yodza catnendi, yodza

nehe, yodzacañandi, yosasa saha-di yodzacañendi.

Ruido hazer con los dientes. yonacasi nohondi, yonacasi nañe no-hondi yodzanañe nohondi.

Ruido hazer madera que se quie-bra. yocanda yocande yocañe.

Ruido hazer cosas quebradas. yo-canda yocadzi yocasa.

Ruido hazer el Rio quando vienede avenida yocanu, yocatne, yo-sacu yehe cayu, yehe sacunduta.

Ruido

folio 185r column 1

Ruido hazer el raton yodzacaña-te yodzacañete.

Ruido hazer los arboles con el vien-to. yocayu, yocañeyutnu, yoca-tne, yosacu yutnu, yehenehetnu.

Ruin hombre. taidzana, tay yehequahi,

Rumiar el ganado yonacasivvuite,yonacasindihite yonana nuudzu-qte, yosasite, fut, casi, yonatadziyonacasite.

Ruuia cosa. quaa, yaha.Rumor de nueuas. yehendudzu ta-

cutnuhu ñuu, dudzu yotacuninoñuu, tnuhu saatacu ñuu.

S. A N T E A.

Sabado. quevui iño.Saber yosinindi, yosinitnunindi,fu. qni, yonahandi.

Saber algo de cierto. yonahandi yo-nahatnunindi, yonaha yundi, yo-naha casindi.

Saber perfectamente yonaha casin-idi, yonahacuitendi mihindi

Saber en cosas diuinas tuhuandi du-dzu ñuhu, yonahandi sasi ñuhu.

Saber lo que otro tiene en su pechoyotuvuitnuni sindi, sañono inita,sinitnunindi inita.

Sabio. vide abil. Sabio que siente las cosas. tay sini

tnuni ini, yosaqni ini, tay yosaatu-vui ini, tay yosaatadzi ini.

Saber el manjar. yosaha adzi dzicoyosini adzindi yosaquehe dziyuhundi, yotuvui adzi sindi, te-ner sabor

folio 185r column 2

Sabina tnuyuq.Sabor de manjar. saadzi. sadzico.Saborearse. yoquidza adzi dzaidzi

yuhndi yoquidza huico yuhun-di, fu. cadza

Sabroso ser manjar. yocuvui adziyocuvui adzi.

Saco itne canu.Sacabuche. cutu ñoho maha, cutu-

yondiye cutu yondaa nuu.Sacar algo afuera. yodaacaindi, y si

es de caxa, yocana nahindi.Sacar lana de almohada. yocanandi-

dzondi, yocanacoyo yocananahin-di, yocananaindi, cosas pequeñas.

Sacar algo para afuera desechando-la. yodzacanacayuandi, yodzaca-nanditandi, yodzacuitandi.

Sacar tierra de cimientos yosidzoninondi ñuhu, futu. cuidzo, yoca-nandidzondi ñuhu, yocaininon-di ñuhu.

Sacar desenterrando muerto. yona-nanahindi, yocananahindi, yon-dai nahindi deye.

Sacar la lengua. yodzacaicuita yaan-di, yodzacuicuicondi. yodzacaiyaandi, vn poco.

Sacar demonios. yodzananandi de-monios. yonananahindi, yotasin-di demonios, yondaitevui ñahadi.

Sacar clauo yodzandaindi, yodzacaindi.

Sacar vna cosa de otra, yotavuandiyonatavuandi.

Sacar agua por alquitara. yodza to-ondi, yodzacai nininduta.

Sacar el aire de la bota. yodzananan-di tachi, yodzacaindi tachi.

A a sa-

folio 185v column 1

Sacar lumbre con artificio de palosyosaundi, yosauninondahandi, yo-dzacaindi ñuhu.

Sacar fuego con pedernal . yodza-cai ñuhundi.

Sacar diente o muela yocananahin-di noho, yodzacai yocainahindi.

Sacar regla general haziendo exec-upcion yodzacai cohondi, yodzacaininandi, yodzacaiquaandi, yodzacainanondi.

Sacar algo con la mano, asiendo della.yocahindidzondi. (nuu.

Sacar mancha. yodzandoondi, sanisaanuuSacar agua de pozo. yonatavuandi

duta, yocananahindi duta numa.Sacar esipina. yonatnondi iño yona

tavuandi yondainahindi.Sacar a alguo de las manos de otro.

yodzandai ñahandi, yondai naiñahandi yuhundahata, yonaqua-caqueye ñahandi, yonadzita que-ye ñahandi.

Sacar la verdad por fuerça. yodza-caha ñahandi, yodzandaindi yu-huta, yodzita ninindudzuta, yo-taa yecandi dudzuta.

Sacar de grillos o prision. yonananahindicaa ñoho, yonatavuandicaa, yodzandaindi caa ñoho.

Sachar o escardar. yonadzayaandiñuhu yositundodzondi, fu. cutu,yonadzatayandi.

Sacre. sasa.Sacrificar. yoquidzandi huico, fu.

cadz, yocahahuicondi, yodzacoon-di quevuindeye, para los muertos.

Sacristan tay yondaa sacristia, tayyondaa sasi ñuhu.

folio 185v column 2

Sacudir yoquedzendi.Sacudir poluo de libros yodzaqua-

chindi ñuyaca, yodzandachindiyonatevuindi ñuyaca yonacanin-dodzondi ñuyaca.

Sacerdote dzutu sandidzo ñuhu.Sacerdote mayor de los Indios en

su gentilidad naha niñe,Sacerdote menor de los tales. tay

saque.Saeta duvua.Saeta tirar. yodzandaindi duvua.Sacudir la mariposa las alas en el

suelo, o la gallina quando la ma-tan. yosanicatate, fu, cani, yocu-vuicaña, yonehe yondayute.

Saetera. yavui yndii huahi.Sagrada cosa, sayy. sañuhu, sanicu-

vui yy.Sagrario satnu sañoho dzica sancto

sacramento. dzoco ñuhu dzocosancto sacramento.

Sahornarse yosahandi, fu, saha, yo-tniño tnaycaca, yotniño yoco.

Sahumar. yodzasahandi cutu, yochi-hi ñumahuidzi, yodzatnanindidzusa.

Sahumarse. yonuquehendi ñumadzu-sa, yotnunindi cutu.

Sayal. dzoo coco.Sayo. dzono. (yo.Saya de muger. dzamayuhucuta dziyoSal. ñee.Salar. yochihindi ñee, yodzaquevuin-

di ñee, yodzahandi ñee, yodzacaanuundi ñee,

Salada cosa como potaje. yosahañee, vhua, saha ñee adza.

Sala. huahi cani, huahi caa cani.Sala-

folio 186r column 1

Salario. yahuita, tahuita.salario dar. yotasindi yahui, yosa-

handi, fu. cuhua.salamanquesa. tiyechidzaa, coo-

quacu cooqhuaco.salir de casa agena para yr a la pro-

pria. yondaindi.salir de casa propria para la agena.

yocaindi.salir como quiera. yocaindi.salir a resicebir al camino yosaco-

tondi ichi, fu. qcoto yosayuvuin-di taichi, yosatuhuandi ichi, futu.qtuhua, yonutnahandi ichi, yosatnahandi ichi.

salir para ser visto. yocaicacandi, yo-cai naha nuundi, yocaituvuindi.

salir el rio de madre. yocai canundu-ta, yonucutunduta, yosacavuan-duta nuu yodzo, yosidzondita, yo-sidzocavuanduta yocai, futuro.cuidzo .

salir la semilla. yosita, fu. cuta, yoca-na, yosinocoto.

salir a luz algo. yondaituvui yosinotuvui, yotuvui yonatuvui, yositanino, yositandodzo, fut. cuta, yo-nasinotuvui.

salir humidad. yosinocasi, yosinocoyo, yosino huidza.

salir como el agua hazia arriba, demanantial. yocana coyonduta,yocanaquete, yocanacavua, yo-canacuidzo yocanandita.

salir de alguna parte huyendo . yo-caicohondi

salir de lo intimo. yondai nini.salirse la vasija, reçumarse o yosihi

yocai nininduta, yotoonduta ha

folio 186r column 2

Salir con miedo. yocai cono yyondiyocaicono yoyuhuindi

Salir el xilote . yotahui idza, yosaaidza, yocanandaa idza . yocain-daa idza.

salina. sayocuvui huaha ñee, sayo-cana ñee, ytu ñee.

salitre. ñuhuvhua, ñuhuadza, ñu-hu ñee.

salitroso. sayehe ñuhuvhua.salitral. sayotuvui ñuhuvhua, sa

ñoho ñuhu vhua. saisi ñuhuvhua.

saliua. dzee, dutadzee.salmuera. duta ñee, duta dzadza

ñee.salobre agua. duta vhua, duta

adza.salpicarme el agua por dar en ella

golpes. yondavuandaanduta dzoon-di, yoquetendaa dutadzoondi, yo-coyondaanduta dzoondi.

salpicar. yosatendodzo yondavuan-duta, yondavuacayanduta, yosi-ta yavuanduta.

salsa para el manjar, sacasitnaha,quete,

saltar. yondiyondi, yondavuandi,yosandiyondi, yosandavuandi,futu qd.

saltar la brasa, o centella sobre otracosa. yocandendaa ñuhu cayu,yositandaa ñuhu cayu, yositaco-yo yondavuandaa ñuhu.

saltar las astillas. yondavuandaa sa-hi yutnu, yondoyondaa, yocain-daa yocachindaa.

saltar el coraçon . yocatni inindi,yonehe inindi, yocanda inindi,

A 2 2 yo-

folio 186v column 1

yonehe yondayuinindi, ita neheini, ytacatni ini.

Saltar el macho sobre la hebra. yo-sañu tnahate. f. quañu, para aues.yosiñete, futu. cuiñe. yosiñe tna-hate para cauallos y otros ani-males.

Saltar hazia arriba yosaandavuan-di, yosaanditandi, yosaandavuanino, yasaanavuandodzondi,futu caa.

Saltar de arriba yondiyoninondi.Saltar hazia tras. yondiyodzuman-

di, yondiyo satandi.Saltar hazia otra cosa. yosaanda-

vuandi nuusi, fu: qnd.Saltar resurtiendo yocoo casa yon-

de casanino yondenduvuanino,yonduvuanino.

Saltar a los ojos yondavuandaanuundi.

Saltar en otra cosa . yosaandavuan-dodzondi, f, qnd.

Saltar allende yosandidzondi,yosidzocavuandi, yosidzondi-tandi.

Saltar y correr, yendo de priessa.yondiyocavuandi, yondiyo qua-chindi.

Saltar los ojos. yocande nuu, yoca-nacavua nuundi.

Saltear yonamañahandi, yosaacui-tañahandi, yosaiqueyendi, sasimaita, yosadzindi ichi, fut. cadzi.y para muchos. yotatendaañaha-ta, yocatendaañaha.

Saludar. yoyuhui canu ini ñahandi,yoyuhuiñahandi, yodzacanu iniñahandi.

folio 186v column 2

Saludarse el vno al otro . yoyuhuicanu ini tnaha, yodza canu initnahandi,

Saludar al que me saluda. yonatni-ñodzavandi dudzu canu ini, yo-nadzahuidzondi dudzuta, yona-dzahuidzonaandi dudzuta.

Salud. sandai sandatnu, sacoondai,sacoondatnu.

Saludable cosa sayositanini, sayo-cuvui huatu, sacuvuindatu, sayo-satnaha, sayotnuma .

Salua hazer en la comida. yositotnu-nindi sacasi, yosasitnunindi, fu co-to, fu. casi.

Saluacion. satavui ini, sa cacu sacaicuisi.

Saluador yyayotavui ñaha, yyata-vuindodzoñaha , yyayodzacacuñaha.

Saluarse. yocacu, yotavui ini, yo-caicuisindi, yocacu yosino de al-gun peligro.

Saluar a otro yodzacacuñahandi, yo-dzacacunino ñahandi, yocahique-vui, yocahinditoñahandi, yota-vuiñahandi.

Saluados. dzoo yachi, sañe.Saluaje tay yehe yucu, tay sasica-

yucu.Saluonor dziyu.Saluia. yucundavua, yucuyuvui.Sana cosa. huaha, dai saña nitevuiSano hombre. tai datnu, taindai,

tai huaha.Sanar de alguna enfermedad. yon-

dahandi, yonduvui huahandiSanar a otro . yodzandaha ña-

handi.Sa-

folio 187r column 1

Sanar algun tanto. quandequai ini,nindequai ini.

Sanar de alguna pudrecion de miem-bro. ninde noho ñee, ninanachi-tu coño, ninduvuindaa coño.

Sanar de algun encogimiento demiembro. ninacuita tuchi, nina-caatuchi.

Sanar de quebradura de braço opierna. ninde coho tnaha yeque,ninucoho tnaha yeque, ninucui-ñendaa.

Sanar de los ojos enfermos. ninan-dusa nuundi, ninacoto casi, nin-duvui casi.

Sancochar carne. yodzacaa nuu yo-condi coño,

Sangrar. yodzacaindi neñe. yochi-hi yuchi, yodzaquevuindi yuchi, yotuvuindi yuchi, yoqunindiyuchi.

Sangre. neñe.Sangradera. yuchituvuindaha.Sangre recogida por golpe. neñe

tnani, nisacoho neñe tnani, nita-dzi nini.

Sangriento, o ensangrentado. sayon-dichineñe, sanisaa nuu neñe.

Sangre lluuia, sacoonee cani neñesiñahadzehe, sayocoyo nee canineñe siñahadzehe, quahi duvuayoo, quahi saquehechita, quahiyocoyo neñe.

Sangre corrompida. neñe sisa que-hechita

Sangrentar. yodzacaanuundi neñeyodzandichindi neñe, yodzaca-tundi neñe, yosaqndi neñe, futu-ro, caq.

Sangraza, dutadzaha.

folio 187r column 2

Sanguijuela. cooñana, cooyosivuiñaha, cooquedze.

Sancta cosa. saii, sahuaha, sañuhu.Sancta y sagrada. sanicuvuiyy, sani-

quidza ñuhuta.Santificar. yoquidzayyñahandi, yo-

quidzandoo ñahandi.Sanctiguar por bendezir. yoqui-

dzayy, yoquidzañuhundi , futu-ro. cadz.

Santiguarse. yotaatnunindi tnaandi,yotaatnunindi maindi.

Sanctos los que esta en el cielo. yyanicanandita, yyanicai cuiñe, yyanicanano qua nuhuyaandevui.

Sapo. tiyahuadzecui.Sarmiento de vid. daha yutnunda-

yayoho.Sarna. deye.Sarnoso. tay nicanandeye.Sarpullido. deyetnai, deyeticata.Sartal de cuentas . dzequecaan-

duhua.Sastre. tai quicu, ñahuisi quicu.Satisfazerme de algo. yocuvui hua-

tuinindi, yocuvuindaa inindi.yondaa nuu inindi, yonucohoinindi.

Satisfazer a otro, yondadza huatuini ñahandi, yodzandaa nuu ininahandi, yodzasisininiiniñahan-di, yondadzadzee ini ñahandi,

Sauañon. sacahui saha, sanda-dzu saha, sa sañu saha, sandatasaha.

Sauana de cama. dzooyadzi. saca-vuandihi.

Sauco arbol. yutnu cate.Sauçe. yutnu ñuu.

A a 3

folio 187v column 1

S. A N T E E.

Seca cosa. saniyechi.Seca cosa mucho sanicaña.Secar al sol, yodzayechi dican-dii, yonadzayaandi, yodzadzaan-di, yodzayechindi quandii, yona-dzaqnindi cani.

Secar al ayre. yodzadzucundi tachi,yodzaqni tachi

Secarse yoyechi, yonayechi, yo-nayaa.

Secarse el maguei, despues de auerdado la miel. yocatne yavui.

Secar lo mojado. yoquidzayechin-di, yoquidzayaandi, yoquidzan-dadzondi, fu. cadz.

Secreta cosa. sayuhu sandoyo.Secreto hombre. tai cutu yuhu cu-

tu ini ñohomaaini.Secreto tener. yosadzinino inindi,

dzoñohocainindi.Secretamente, dzoyuhuni, dzoni-

nini.Secretamente lleuar algo. yonaini-

nindi, yonai yuhundi, yonaidoyoyonaidihindi. fu. canai.

Sed. sayechinduta, sayaanduta, sasi-hidzoconduta.

Sed tener de algo que desea. yoye-chi yoyaandi.

Sed tener yosihidzocondiduta, yo-yechindi duta.

Seda. yuhua seda.Seda torcida yuhua nicavua.Seda floxa. yuhua huita.Sedal para pescar. yohotnee tiyaca

tavuatiyaca.Segar. yosanundi huiyu, fu. canu, yo

folio 187v column 2

yodzacaindi huiyu, yotahuindi hui-yu, yosandandi huiyu.

Seguir acompañando yosandicon-di, futu. qdico, yondicoñahandi,yodacandita.

Seguir el rastro de las pisadas. yonaquaindi sahata, yehendicondi sa-hata, futu, quehe, itandicondi sa-hata, futuro. cuita, sananducundisahata.

seguir a otro ymitandole. yehendi-condi sita, f. quehe, yositodzavuan-di sita, futu. coto, yosaitaniñondifutu. quay.

seguir al señor yondeñuhundi, fu.condehe.

seguir el perro a su amo ytandiconina stohote yondicote, f. condicoyosandicote, fu. qnd.

seguir de lexos. ytandico sicañahan-di, fu, cuita, yondico sicañahandi,sandico sicañahandi.

seguir los mandamientos de Dios.yondaayondicondi huidzodzahan-Dios. fu. condaa, f. condi.

segun, aduerbio. dzavuatnaha.segundo. sacuvui vvui.seguro, descuidado. tay nidzahuin-

dodzo ini, taydzoninaa caini, tayyyonaaini, tay yonaa ñuu ini tayñayonaha tnuni.

segurar, asegurar. yotniño canu iniñahandi, yoquidzacanu ini ña-handi, yodzadzahuindodzo iniñahandi, yodzandaicoho ini ña-handi.

seguro de peligro. tay sasica ñuhuyoco tay sasicandaa, dzico, tayñayosandehe nino ini, tay ñatu

tu-

folio 188r column 1

tuvui sasatadzi ini.Seguro estar de trabajo. yoo yo-

dzandehe, yodzacuta ini, yoo yon-doyonai, yondoyotasi naa tecui-ñe, ñuundaa ñuudzico yyondi,ñuu huaha yyondi.

Sellar escriptura. yotaatnunindi ta-cu, yotaandusandi, yosadzindi du-sa, fu. quadzi

Sellada estar . yondaandusa, yon-daatnuni.

Sello. caa sadzitutu, caa tatnuni,caa sadzindusa, caa taandusa.

Semana. idem. l. huita, eequevui vsa,nee vsaquevui.

semblante de cara . sasituvuitnuninuu, sacachi tnuni nuu, sayotu-vui nuu.

sembrar. yochihitatandeq, yota-sindita, yosaqndi tata , futuro,caq.

sembrar, esparziendo. yosatandita-ta, fu. cata, yodzaqcoyondi tata,yodzaqcononditata.

sembrando estar. yosaquehetata,futuro. qqueh, yosiyotata, yosa-hatata

sementera itu.semejar, comparar. yotasitnahandi

yodzatnaha tnahandi, yodzadza-vuandi, yodzaqtnahandi.

semejante ser. yonaquainindi sita,yonaquainee, yonutnahandi, yon-duvuidzavuandi.

semejar, o parecerse vna cosa a o-tra. dzavuayotuvui, dzavua yo-nana, dzuchi satnaha , yosatna-hadzavua.

Semejante con otro . dzodzavuan

folio 188r column 2

ndu duvui, dzo dzavuandu dehetaca.

senda. ichi cuiñe.Sendos. ee eenita, ee eetaSeno de vestidura. sasicaindaha, sa-

dzacaindaha.Sensual. tai too ini, tay yochihi ñu-

hu yeque coñota , tay yosaiñu-hu yeque coñota, tay yotaa iniyeque coñota.

sentarse. yocoocoondisentado estar. yyondi, fu. coo.sentarse enel suelo, yocoocoondi-

hindi, yocootasi cahandi, nuuñuhu.

sentarse de golpe. yocoocasandi-hindi.

sentarse sobre otra cosa. yocooco-dzondi, yocoochidzondi caha.

sentarse arrimandose . yocoo coon-daatuvui.

sentenciar yositnotasindi, yotasinunindi, yocachi tnunindi, yodzasinocavuatniñondi, yodzaqnde-hendi.

sentenciar, dando su parecer . yo-tuvuitnunisindi, yosaaqni inindifu. qqni.

sentina, lugar de suziedad, saninata-ca sandii, sacuiya.

setina, hedor. sasaha quene, sasa-handii, sasahacuiya.

sentir dolor. vhui yosinindi, yyo-vhuindi, yocuvui vhuindi.

sentir el mal hecho. yonatuvuitnu-nisindi.

sentido, lo que sentimos. sasinitnuni,sentirse de algo. yotusicacainindi,

yocuvuicacainindi.A a 4 Sen-

folio 188v column 1

Sencilla caa eeni, caa huisini, caayadzini.

Sencilla poner alguna cosa yosaqyadzindi, yosaqee, yosaq huisin-di, fu. caq.

Señal, tnuni, dai, taniño, dusa.Señal de herida. yanda.Señalado estar asi. sanicuvuiyanda

yondaa tnuni yanda, f. cond.señal dar en la compra yosahan-

daayahuindi, f cuhua, yotasindaayahuindi, yosaqndaa yahuindi,fut, caq.

Señales de la mano. sayondaa tnu-ni daha.

Señal de aguas. yyo nuhu, yondu-vui nuu yucu yonacoto yyonuuyucu yotuvui tnuni dzavui, yon-duvui ñuhu, yonduvui yyonuu yucu.

Señalar. yotaa tnunindi, yosanin-daa tnunindi, fu. cani, yosaqndaatnunindi, f. caq.

Señalado ser. yonucuvua tnuni, yo-sacuvua tnuni, fu. qcuvua.

Señalar con el dedo yonaha ñohonuundita, yonahandahandi.

Señal dar alguno por donde se pre-suma que hizo algo. yodzatuvuitnunindi, yonaha tnunindi.

Señas dar de la persona o lugar yo-nahandi sita, yonaha tnunin-di sita.

Señor stoho, yya,Señor de sieruos. yya yyo. l isisiyo,

daha saha, yyayyo ñadzaya, yyayyotai ñoho yahui,

Señor grande, yyacanu, yya toniñeyyacanu toniñe.

folio 188v column 2

Señor de casa tai yocuvuinuu hua-hi, taydzi huahi.

Señora yyadzehe.Sepulcro yavuindusindeye, ñaña,

yavui ñaña,Sepultura de señores, dzocoyeque

huahi yeque.sepultar yosasindeye, f. cusi, yochi-

hi yuhundeye.Sequedad. sayechi, vide, auer

esterilidad.Ser. yocuvuindi.Ser menos que otro. yonucuvuin-

di nuuta, yonuundaandi, yonuun-dahandi, yonucoho yonuu cuisininondi nuuta.

Ser de vn tamaño. dzodzavuandu-vui, dzo denducuhua.

Ser embiado. yosinidzaha tniño, yo-sini tniñondi, f. qni.

Ser experimentado. sañoho ini, ño-ho tnuni inindi, sañohonuundi,sayonahandi sayosini tnunindi.

Ser juzgado. yosiyo tnuni tniñondif coo, yosiyotniño yocuvui tnu-ni tniño, yosinocavuatniño.

Ser mayordomo. yonaha tnunindisasimayta yosai tnunindi sasima-yta yotniño nuundisasimayta ño-ho sahandi.

Ser alabado yodzo huidzo huahan-di, yosacodzo huidzo huahandi,f. codzo, f qcodzo.

Ser ensalçado. yosaquehendudzun- di, yosaquehedzicondi, f. qqueheinditadzico, f. cuindi, yehendu-dzu yyondi, f. quehe.

Sereno tiempo hazer . yñedzadzi,iñe huii, nitehuini sinaandevui.

Sereno

folio 189r column 1

Sereno. casi, tachi cuiñe.Serenar poner al sereno. yocoo ta-

sindi casi ñuu.Sermon. huidzo sahu, huidzodzaha

dudzu ñuhu, catna sahu, sahu ta-chindudzu huidzodzaha.

Ser vencido. yocuvuinduqndi, yosa-icahandi, yocuvuidzahandi, yosi-hi ninondi, f. cuvui.

Serpiente. coo.Serrania. yucu isi yutnu.serrana cosa. sacuvui huaha yucu,

sayehe yucu, sahuasi yucu,seruir yosino quachindi. f. cono, yo-

sino noondi, yyondi nuuta.seruidor. tai yosino quachi.seruir a la mesa. yosiconaindi sacasi

yosino nai sacasi, yosaquaindi sacasi, yosanaindi sacasi, fu. qquay,fu. qnay.

seruidor vide bacin.seruir administrar. yoquidzandi

tniño, f. cadza.seso sentido. sacuvui cuhua, sacu-

vui tuhua ini, satacuini, sacuvuicasi ini.

sesudo. tay tuhua ini, tay tacuini,tay sinitnuni, tay yondudzudzinita.

sesos. yusadzini.sestear tener siesta. yondai tnaindi,

yonaquai inindi, yondaha taten-di ñucañu, yocoo coo catendiñvcañu, yocoo coondi cate.

setenas pagar, yosinondodzo vsayonatniño yahuindi, yosaando-dzo vsa, yondaa codzo vsa, yotni-ño yahui.

seta de lo que alguno sigue. sayehen-

folio 189r column 2

dico nino sasicandi, sayehendico.sasicandi.

Setiembre. yoo cuvui ee.seto sacu,seto hazer. yodziñandi, yosanindi,

fu. qni, yochihindi, yodzahandisacuseto cercar. yodzacuiconduundi

sacu, yodzacuicondi sacu.seuero hombre graue. tai yeheyy,

yehe ñuhu, tai yonachihidzico,tai yosito ñuhu, tai yosito yy.

sebo. dzaha.sebo derretido. dzaha ninduta.seboso lleno de sebo. sayehedzaha,

sayyodzaha, sañohodzaha.

S. A N T E I.

Si. ama, dzavua. d para con los se-ñores. dzevuitosi conjuncion condicional. tana

si de veras. tandisa, tacuite.si nunca. tañahoo.siempre. dehetnaha quevui, devuin-

devui, duvuinduvui.siempre viua. tequeye.siempre viua la flor. itadzaa.sienes dziñe namadziñe , dzi-

ñe cono.sierra. yucu.sierra subir. yosaandodzondi yucu,

yosaa tuvuiudi, f. caa.sierra abaxar. yonacuinondayendi.

yonacuita noondi, yocaindodzon-di yodaindi, yonoondodzondi,

sierra de hierro. caa sanda yutnucaadzee yutnu, caa tequeque,caa yehe noho.

sieruo. daha saha, tay noho yahui.sieruo

folio 189v column 1

Sieruos sin prouecho . tai dzonda-hui, tay dzotnuni dzohuisica.

Sieruo nacido en casa, dzaya ñuhuyocondi, dzayadzana dzayadeyendi.

Sieso. dziyu.Siesta en el medio dia. sandaha cate

ñucañu, sandai tnai ñucañu, sanaqua ini ñucañu,

Signo. vide señal.Significar. yonaha tnunindi, yodza

tuvui tnunindi.Significar pronosticando. yotniño

yuhundi, yocachindi, sadzoicacu-vui, yocachi tnunindi, sadzoicaqtnaha, yotasindidudzu, videpronosticar

Silencio. sadzaquehui, sanadzitan-dudzu, sacadzi yuhu.

Silo para trigo. yacayuhu, yavuiyuhu.

Siluar. yotutundi, yocana tutundi,yodzacaadzuvuindi, yotevuindidzuvui, yodza quacundidzuvui.

Siluar a otro en afrenta. yocanan-daandi, yodzacaadzuvuindi sita,yochihi yavuindita.

Siluar como hazen los yndios quan-do suben cuesta. yodzatatundi.

Silla. tayu, tayu ñoho.Silla de cauallo. tayu sacodzota.Simiente. tata, deq tata.Simular o fingir lo que no es. dzo

yodzandai nicandi, dzoyocahatnuhu candi, dzoyodzacoto ña-hanicandi.

Simple no doblado, tayndaa ini, taicuite ini tay dzo eeinini.

Sin preposicion. sañatuvui, saña, ña

folio 189v column 2

vt ñanduta,Sin razon. ñatuvui saha, dzo huisi-

nica, dzonaa dzoñuu, dzonahacasin culpa. ñasaha, ñadzica, ñaquachi

ñatuvui sanicuvui, ñatuvuinuuyeca quachi,

Sin prouecho. dzodzicoca, dzocaha-ca, dzonahaca, dzoyosita ninaha-ca, ñatuvui saquicodzo, ñautuvuisandaicata, ñasatuvuindaa.

Siniestra cosa. ñandaa, caa yaqua,caa yohoca, caa siyoca, caandiyo-ca, caandi yeca.

Siniestra mano. dahaitni dahadza-tni daha yaqua.

Singular cosa. sayoo satnaha, ñatu-vui sanduvuidzavua ñatuvui sa-nutuaha, ñatuvui saq saa, qtusi, sacaa dzeeca, caa quaaca , sa-caanina.

Sino conjuncion. taquaha, tañaha,fu tahua.

Sino fuera por mi. tayoondi, yyo.Sincel de platero. taca caandusa, dzi-

ñuhu.Sisa que se pide. sayosaindodzonda-

ha tay cuica, sayondaindaandahatay cuica.

Sisar. yocaindaandi, yosaindodzon-di, f quai, yodzitandodzondi.

Sitio por asiento de casa o lugar.chiyo.

S. A N T E O.

So por debaxo preposicion. chisinini, saha.Sobaco debaxo del braço. dzahichisi dzahi

soba-

folio 190r column 1

Sobaquina hedor. sasahadze cui.Sobarcar yochihi dzahindi.Soberana cosa. sahuaha sadzico,

sanino,soberanamente tnuhudzico, nino,

huaha.soberuia. sasaaini, sacuvui ninoini,

sasanu ini.soberuecerse o ensoberbecerse. yo-

saainindi, yosanu inindi, yocuvuidzico inindi, yocuvui nino inindiyocuvui yyoinindi.

soberbio. tay saaini, sanuini.soberbio que no se humilla a nadie,

tay ñayonacaye tay ñacoo cototay ñasa coocaye, tay cahanihica-hatnuhu, tay ñayosacuiñendiye,tay ñasacaha huihi.

soberbio en el hablar. tay caha ni-no, cahadzico caha tachi.

sobornar vide aficionar con da-diuas.

sobras sanindoo, sanindoo dodzo,sanindoondaa.

sobras de la comida del señor. tahuisahi, tahui nee, tahui ñañu, sani-cachi, sanisaandita.

sobrar. yondoo.sobre pujar. yotasisiyondi, yosaan-

duundi, fu. caa, yochihi yahandi,yosaa codzo, fu. caa, yoca codzon-di, yocana cuiñendi, yosinocuinoyocanandita nino, yosacodzo ni-no, yocanacuisi, yochidzondisin-di, yodzoca, hooca huahaca.

sobreaguarse algo. yocanadzuta,yocanacuita, yonanadzuta, yoca-natnani , yocanacavuandodzonuunduta.

folio 190r column 2

Sobre preposicion nuu, dodzo. encomposicion. f. codzo.

sobre nombre. sayodzotnaha. sana-ni, sayodzodzini sayodzo dzequesanani.

sobre nombre poner yochidzo tna-handi sananita, yochidzondisaco-dzodzini sanani, yocootasi saco-dzodzini sanani.

sobre escriuir . yotaandi sata tutu.nuu tutu.

sobre todo precediendo platica. dza-vua hooca tucu, dzavuatucuca,dadzavua tucu,

sobre venir dzonduvui nisasaa. nisatnaha niquitnaha.

sobrina, dzicu.sobrino dzasi.socolor, o con achaque. tnuhu huisi

ini, tnuhu sitonini ini ñaha, tnuhusini nini ini.

socabarse la tierra con agua yocoon-daa, yo sacuita tnani, yocainditañuhu, yotnani, yocuvuidzahua.

socorrer. yochihindayñahandi, yo-cuvuindi sihita, yñendi sihita, fu,cuiñe, yñesihindita.

sofrenar . yodzatuhundi site, yonadzitandi.

soga yoho.sojuzgar yoquidzaquai ñahandi,

yodzacoo quai ñahandi, yodzacoto yyo ñahandi, yodzacoo cui-ta ñahandi, yodzacoo cuisi ñahan-di, yodzayuhui yyo ñahandi, yo-dzacoo cavua ñahandi.

sojusgar el que esta en lo alto a losde abaxo. yonditondodzo yon-dayandodzo ñahandi.

Sol,

folio 190v column 1

Sol, planeta dicandii, y enla genti-lidad de los Indios dezian yyacaamaha. l. camaa.

Sol salir. yocanandicandii, yocana-dicandii yosinondicandii.

Solar, señalar el relox yondaacuhua tnuni dicandii, yondaatnuni.

Sola persona, o cosa. mainindi, dzomaynindi, dzo mai ñuhundi, dzoeenindi.

Solamente. dzondaani, dzondehedzavuani, dzomihini,

Sola vna vez. hoo ñuhuni, eenique-vui, eemihiniquevui.

Solas dos vezes. vvuisichi dzuhuaniSolamente agora. dzocuvui huitna

dzondaanihuitna dzohoonihui-tna, dzohuitnani, dzocuvuinihuitna.

Solar de casa. sacuvui huahi, sacavuahuahi, siñasi, chiyosi.

Solar, hechar suelo. yocanindi chi-co, yocootasindichico.

Solaz. sadzacanu ini ñaha, sadzan-dai nuu ini ñaha, sadzahuatu iniñaha.

Soldar. yotneecutu, yotneetnahacutu, yondenoho ñee, yotnaha,yonandutucoño.

Soldar actiuo. yodzatneetnahandi,yodzatnahatnahandi, yodzaca-anduundi, yodzacaanduutnahan-di, yotaa tnahandi, yonadzacui-cotnahandi

Soledad sayooyyo, sayyu, sa iñeyyu.

Solene cosa. sacanda, canucanda.solemnemente. tnuhucanda.

folio 190v column 2

Soler. vide, acostumbrar . dzavuayunisiyocadza, dzavua yyo, dza-vua yuyoquidza, yehetnaha yo-quidzandi dzavua.

Solera, yutnu nuu nama, yutnu-dzuqhuahi.

Solicitar a muger. yodzacuvui inindiña yodzatnuhundi siña, yo-chihi yuhu ñahandi, yodzacatneini ñaha

Solicitar negocio. yotniño sahandiyosicondodzondi, futuro, coto,yodzanumindi, yondaa tniñondiyodzandacundi , ñoho sahandi tniño.

Solitario paxaro. tendaca, tedzimi.Solitario hombre, tay sicadzee, tay

yehe yucu, sicayucu.Soliuiarse. yosaanditandi, f, caa, yo-

cananditandi.Soliuiar lo pesado. yosaanaindi, fu-

turo, caanai, imperati. quasanay,yosaachihindahandi, yondaacaan-ditandi.

Soltar tiro yodzacande, yotevuin-di, yodzacandendi yodzaqhundi.

Soltar deuda yodzacaindi sita, yo-dzandoyo ñuhundi, yodzanaani-nondi, yosai canu inindi sita, futu-ro, quai.

Soltar de prision. yodzandai ñahan-di, yonandasi ñahandi, yodzana-na ñahandi.

Soltar sueños declarandolos. yonatniño sani, yonatniño yuhudi, yo-dzandaandi yuhu sani.

Soltar lo que tengo asido, yodzañandi,Soltarse asi, yondai, yondaicavua,

yocai, yocaicavua.Sol-

folio 191r column 1

Soltarse con descuido alguna. pala-bra. yocanandita dzanandudzun-di, yocaha naa inindi, yocana ca-ha dzanandi, yocana caha queyen-di yyosinocasandudzundi.

Soltar juramento. yonandasindi,yodzandaindi.

Soltero tai cai tai quaa, taysicamaitay nindai caca.

Sollocar yosaa nuu inindi, yosaca-ca inindi, yosacu yuhundi, f. caa.f quaca, f quacu.

Sollamar. yodzucundaa yaa ñuhu,yondavuandaa yaa ñuhu.

Sollar con suelles yotevui ñeendi,Sombra. quandahui, cate date.Sombra de hombre. dzinañuSombra hazer actiuo . yochihindi

cate, yosatandi quandahui, futu-ro cata, yochihindi quandahui.

Sombra hazer neutro por estar cu-bierto el sol. iñendate, f cuiñe, ita huico, iñe huico.

Sombra auer, por venir alguna nu-ue, ninuquehe cate, ninandate,ninucuita cate, nindendita cateninuquehe quandahui.

Sombra auer, yehecate, fu quehe,. l. quandahui , yocuvui quan-dahui.

Sombrero. sañohodzini, sayodzo-dzíni, catedzini.

Sombrero ponerse. yotniñondi, som-brero, l cate dzini.

Somera cosa. ñacono, yadzini caa,yadzini.

Someterse a alguno. yosaquehetna-handi, yosaquehendahui tnahan-di, yosaiyyondi yosito yyondi si

folio 191r column 2

yoyuhui yyondi sita.Son, o sonido. satacu, sacatne.Sonar la trompeta . yehe sacu du-

dzu cutu, yotacudzee dzee du-dzu cutu.

Sonajas. caa yocadzi, caa yoquidzi-ta caandadzi.

Sonajas de los yndios. doco.Sonar ronco, yotacundasa.Sonar la olla a quebrada yosaanda-

ya, sacundaya, yosaa tahui, yosa-cutahui, quedze.

Sonar bien como sana, yosaadzii yo-saandanda.

Sonar como a cosa llena. nama saa,nama sacundatni.

Sonar como tomines o campana.yocanda, yosaa cadze, yosaadzii.

Sonar los çapatos quando andan.yocañendisayocuvui ñe-endisa.

Sonar como trueno. yocande.Sonar bien yotacu huaha.Sonar en el maiz las ojas que me-

nea el viento yocaña,Sonar el eco. yosaquehedzandaha,

yehedzandaha.Sonar el fuego que haze ruido, yo-

cayu ñuhu, yosisia ñuhu.Sonar o zumbar los arboles con

el ayre. yocayu, yosacu, yoneheyocatni.

Sonarse los mocos. yosanidzitnin-di , futuro. qni, yoqnidzi-tnindi.

Sonadero, dzoo nacuhuadzitni.Soñar. yosanindi.Soñoliento estar. yocuvui yehua

nuundi, yonatnaha dzucua, yo-quidzi

folio 191v column 1

yoquidzi nino, quidzindichindi, ñayondaanditadzucuandi, ñayo-natahuinini nuundi.

sonrreirse. yocoo quacundi, yehesacu yuhundi,

Soppa. dzita ñohondoyo, ñohonda-si, ñoho chii.

Sopear hechando sopas. yotniñochii yotniñondasi doyo.

Sopear mojando en el potaje . yo-dzatneendi dayu.

Soplar yotevuindi.Soportar o sufrir a otro . yosaha

inindi, f. cuhua, yosai canu inindiyosaihuayinindi, f. quai, ñayodzanuundi.

Sordo. tai dzoho, tai ñatacudzo-ho.

Sordecer. yocuvuidzohondi, yo-dzohondi, nicana nuu, nicana cui-no tutnu, yondadzi tutnu yonda-dzi dzoho, yondiyu dzoho.

Soruer. yodzitandi. yosihindayu,fu. coho.

Sospechar yotadzi inindi, yosaa tu-tuvui inindi, yosaa tadzi inindi,yosaqni inindi, yoquinuu, yoquitadzi inindi.

Sospechar mal de otro yotadzi ñe-na inindi, yosani ñena inindi, f. ca-ni, yotadzi tucu inindi sita, yon-de noo nena inindi, yosanoo ñe-nainindi sita, fu. qnoo, yodzaqhuñena inindi.

Sospechoso. tai tadzi ñena ini.Sospechoso de quien se sospecha. tay

satadzi tucu ini sita, tay satadziñena ini sita.

Sospirar. yosaca inindi, futu quaca,

folio 191v column 2

yosaa nuu inindi, fu. caa.Sospirar hazer a otro. yodzaquaca

iniñahandi, yodzacaa nuu iniñahandi.

Sosegado estar todo yñedzadzi, yo-cuvui dzadzi.

Sosegarse el viento. yoquehui, yo-cuvui dzadzi.

Sosacar. yosicondaa ñee ñaha,yodza caha ñaha yochihi yu-hu ñaha.

Sosegarse de alguna turbacion yon-dai coho inindi, yonduvui huatuini, yonaquai ini, yonduvui camayonduvuidzee ini,

Sosegar a otro. yodzandai cohoini ñahandi, yoquidza cama iniñahandi, yondadza huatu iniña-handi, yondadza canu iniñahan-di, yonatniño iniñahandi.

Sosegar o pararse algo yoquehui,yoquehui nino, yotuhu nino

Sostener. yotuvui ñahandi, yotneeñahandi, yochihi tuvui ñahandi,yochihitnee ñahandi.

Sostituto ser de alguno. yocuvuin-di naata, ñohondi siñata.

Sostituir. yotniño siñandita, yosa-handi siñandi sita.

Soterrar. yochihindi ñuhu, yochihiyuhundi ñuhu.

Sotil cosa como arina. yyondihi ni-cuvui.

Sotil cosa. sahuii, sahuayu, sahuaha.

Souar. yoquitundi, yonadzindi, fu-turo . quadzi , yosau nino, fu-turo, quu, yoquidza huitandi,fut cadza.

Soua-

folio 192r column 1

Souajar, yoquitundi, yoñoo ninon-dahandi.

S. A N T E V.

Suaue cosa. adzi, huidzi.suaue canto. yaa nutnahaini, yaadzandesi ini yaa yonadzasaa ini.

subir. yondaandi, imper, quandaa,yosaandi, imp. quasaa.

subir a lugar alto pata andar enci-ma. yosaa cacandodzondi.

subir cuesta. yosaandodzondiyucu,f. caa, yosaandi yucu.

subir por palo yosaandahandi yo-saandodzondi.

subir a dignidad. yonaasiñandi, yoni-hi tniñondi.

subir algo actiuo. yodzacaandi, yo-dzandaandi.

subir saltando. yosaandavuandi, yo-saandi tandi, f. caa.

subir al cielo. yonucoo dzicondi an-devui, yonucoo canda, yonu co-odzee andevui.

subitamente. dzohoondu tuvui,dzotuvuindu, tnuhu naa ini,dzonaa ini.

subita cosa . sanicuvui naha nooni,sandaitani.

suceder a otro en nacimiento. yo-cacuvui vvui, yocacu tacundi.

suceder a otro en oficio. yosaque-hendico siñandi. l. tniñondi, nide-hetnaha nicoocoo siñandi niquitnaha nicoocoo siñandi, yondi-condodzo tniño nicoo coondi.

suceder al que va camino. yosaha

folio 192r column 2

cuvui vvui sandicondi tay ndo-dzo nuu.

Sudar. yocana tnaindi, dzotnai dzon-dutandi , yondaandutandi , yn-daa tnaindi.

sudor. dutatnai, tnai.sudar mucho por el mucho trabajo

o calor. yndaa cayutnaindi , itacoyotnaindi.

sudito. tai yondacata, tai yehetna-hasita, tai yehendahuitnaha, taiyyo sihita.

suegro. dzutudzidzo.suegra. dzehedzidzo.suela de çapato. sañoho tna-

handisasueldo ganar. yosaindiyahui, f. quay,

yonihindi yahui.suelo. nuu ñuhu, chico nuu chico.suelo de ladrillos. sanisa cavuando-

ho tavui, saninañuta doho tavuisanichihi tnahatadoho tavui.

suelo de losas. sanisacavua yuu, sani-nañuyuu, sanitnaha yuu nono

suelto no atado. sanindasi, ninanda-si, sanindaindaa, sasicaquaa.

suelto ligero. tay saa, tay cama,tay yachi.

suelta de cauallo. yoho coho sahacauallo.

seño. sani.sueño gana de dormir. ñumana,

saquidzi.sueño tener. yoquesi ñumana nuun-

di, yehe ñumana, futuro, quehe,yocuvui ñumana nuu, ynino ñu-mana nuundi.

sueño pesado . ñumana yonaa ini,yoquidzi naaini.

sueño

folio 192v column 1

Sueño liuiano ñumana quidzi ti-ñee. l tedzi.

Suero de leche. duta nicai ninidze-cui, dutanicoo dzecui,

Suerte. noño.Suertes hechar. yotasindi noño.Suerte caer sobre alguno, yosaque-

he noño, f. qquehe.Suerte de tierra. ee. sichi itu.Sufrir. yosaha inindi, f. cuhua.Sufrirse reportarse. yosichi ñee yu-

hundi, yosahainindi yotniñoyeeinindi yonacuchi ñee yuhundi.

Sufrible cosa que sufre. sasaha ini,satniño yee ini, saquidzandai inisacuvuicuhua ini.

Suyo, sasimayta.Surco de arado, sanicuvui sichi, sa-

nisanuusichi, sanicahi sichi, sanisi-tuidzundeque.

Surcos hazer abriendo çanja paraque venga el agua. yonacanun-di sichi, yodzandaindi sichi, yonacahindisichi, yonaquaininon-di sichi.

Surco cauallete de hera. ticoo.Sumar en la quenta. yocahui canun-

di, yotasi canundi.Sumirse debaxo yosivuindusindi, f,

quevui, yocaindusi.Sumirse el agua en alguna parte.

yondainduta, yocai yechindutayondai cohonduta, yoyechi ni-nonduta, yondoco ninonduta.

Superflua cosa. sayondoondodzo,sasaandodzo, sasaaquevui,

Suplir lo que falta, yodzasinotuhu-andi, yodzaqhutnaha, yodzasino

Suplir por otro en el officio. yo-

folio 192v column 2

yotniño siñandi tniñota, yadzasinocavuandi tniño sahata, yoqui-dzandi sahata, yoquidza neendi,sahata.

Suplicar. yosaq yuhundahandi nuu-ta, f. caq, yocanu yotatundi nuu-ta yocachindahuindi nuuta, yo-sacu yondayundi nuuta, yocahan-dahuindi yocaha caindi nuuta.

Surco que diuide las tierras o Erasquato quato ñuhu, ticoo ñuhu.

Sur la parte de medio dia, hua-hi cahi.

Surzir. yochihi naninditecu, yonda-qndaandi tecu.

Surzida ropa. dzoo nisaquehe na-ni tecu,

Suso naha huii, nahandavui.Suspender como priuilegios. yona

quainuu, yonadzita nuu, yona-dzatevui nuundi, yodzandaa da-ha nuundi.

Suspender de oficio, yosaq yy nahocoota, yosadzinoninondi, ytniñonahondi, yosaqnino naho coota.

Suspenso asi. tay nisaqnino naho,coota.

Suspenso estar sin determinarse avna parte ni a otra. yochihi inin-di, yochihindatu inindi, yehenda-tu inindi, ñayonaha tnuni inindi,ñacuvui tnuni inindi,

Suspenso estar y fuera de si con gran-de admiracion. yonaa inindi, yo-dzahui inindi, yosai tnuhundi, f.quai, yocanandehuinuundi yoca-na casa nuundi.

Sustancia. dai datnu.Sustentar. yodzacasi ñahandi, yodza

dza

folio 193r column 1

Sustentar edificio. yotuvuindi yo-chihituvuindi.

Sustentado asi. yehetuvui, yehenai,yosaquehetuvui.

Sustentarse con baculo. yotuvuinditatnu.Suzia cosa. satata, satnaha, sacuiya,

saquene, sandii, sayaqua sacudziSuziedad. yehui.

T. A N T E A.

Tabardete. quahindeye ñono.quahindeye dusi, deye tiyo-ho, deye yuhu, deyetnoo.

Tabique. nama cuiñe, nama yadzi,namanduvuini, namachisi.

Tabla. yutnu cono davua cono.Tablado . sito yutnu, yutnu dzaha-

tasito.Tablazon para enmaderar, davua-

dzoco. davuayutnu, ñoho huahi,yutnu caanino huahi, davuadzo-co, davuadziyo.

Tabla del braço. dzichindaha chi-sindaha.

Tablero de axedres. yutnu catni.Tacto. sadzasaandaha.Taça, coho.Tacha en qualquier cosa. sanitevui.Tachar yotadzi caha inindi sita, yo-

dzaqhucaha inindi sita.Tachar testigos. yonataandi qua-

chita, yonadzacuidzondi, quachi-ta, yonatasindi nuuta quachi, yo-nacanindi quachi, yonatniñondiquachi nuuta.

Taheño enla barua . tay yuhu idziyaha, idzi quaa.

folio 193r column 2

Taxar. yosandandi, futuro, candayodzeendi.

Taxar plumas para escreuir. yodzaqcavuandi, yosandandi, fu. cand.yoquidzahuahandi, fu, cadza. yon-datandi nuusi.

Tal cosa. yca, dzavua.Tal qual. nacoo cadzavua,Talar montes . yosandandi yutnu,

yosandandaandi yutnu, futu. can-da, yosaqndi yutnu, yodzacoon-di yutnu , yosadzindi yutnu, fu-turo, cadzi.

Taladro. sacaayavui, caayosico, yo-caayavui.

Taladrar. yocaandi yavui, yotasina-handi yavui.

Talega. itne.Tallo de ortaliza, yetu.Tallecer. yocanayetu, yosaayetu.Talluda cosa. sanicana yetu sanisaa

yetu.Tamaño. dzavua, dzuhua.Tamal. ticoo. (cu.Tambien. sihi, dehe, tucu, dzavua tucuTampoco. ñahatucu.Tameme. taysidzo dzidzo, tainsan-

didzodzidzo,Tan solamente. dzondaani, dzomi-

hinica, mihini.Tanto. dzavua,Tanto quanto. dzadzavua , dadza-

vuaca.Tanto tiempo. sadzavuaTanto en numero. dehe dzavuaca.Tanto de ancho. dzuhua sacono, &

sic de aliis,Tantas quantas vezes, nadzahasichi

dehedzavua,B b Ta

folio 193v column 1

Tañer campanas. yodzacandandi,yodzacadzindi, yotaandicaa,

Tañer atabales. yocatundi ñuu.Tañer teponastles yochidzondi qhu

yocanindi qhu.tañer organo. yosadzindi, f quadzi.tañer flauta, o tropeta. yotevuindi.tan lexos. dzuhua sica, dzodzavua-

sica.tapar agujero yodzandutundi, yo-

natnaandi, yonacadzindi, yonatni-ño chitundi yavui.

tapadera. sayondiyu, sayondadzidziyu,

tapar. yosadzindi, futu. cadzi. yonacadzindi.

tapiceria. dzoo cahi, dzoo nahi, dza-ma nicoo nama.

tardarse. yoquaindi, yoquaininondi.tardar en la otra. naha yoquidzan-

di, yoquidzahuahandi quai, yo-quidzahuayuquaindi.

tarde del dia. sañeni, huatanaquai.tarde ser. yoñeni, saquañeni, saniñeni.tardia cosa. saquai, sahuayu.tardon. tay quai, tay quidzaquai.

tay huayu.tarea dar de alguna cosa. cuhua ni-

taa tnuni, yosaqcuhuandi, yochi-dzondi cuhua, yonaha cuhuandi,yotaacuhuandi.

tarro para ordeñar, quedze saqni-tadzecui, quedze sanininodzecui

tartamudear. yocahatata ndi, yoca-handayundi, yosaquehendudzun-di, fu, qquehe.

tartamudo tai cahatata, tay tatayuhu.

folio 193v column 2

Tarugo de madera. duyuyutnu.Tarugos poner. yochihindiduyu,

yodzaquevuindiduyu.Tasar precio . yochihitnunindi ya-

hui, yocachi yahuindi, yosasiya-huindi.

Tauano tesandu.Tauerna. huahi sadzicodedzi, hua-

hi yahuidedzi,

T. A N T E E.

Tea de pino itedzusa, ytecavuaquando es trasparente.Techar casa yotniñodi davua,yochidzondi davua, yosaqndi da-vua, fu caq

techo de la casa. dicahuahi.teja chita.tejo. techiyocuta,tejo jugar. techiyocuta yotaandi sa-

ha nama, yodzandiindaadisaha na-ma, yodzacanandaandi.

tejuela, pedaço de teja. techiyotahuitelilla en que sale embuelta la criatu-

ra. ñee sacoho dzaya. ñee dzoco.tela. ydza.tela texer. yoconondi idza.tela vrdir. yondiindi idza.tela companer en el telar yodzacu-

tundi idza, yotniñondi tnu idza,yosatandaandi idza, yodzacai dza-tandi idza, yotneendi quu idza.

tela por texer. ydzadzoyuhua.tela del coraçon. ñee nuu ini, ñee

huisi.tela de granada. ñee huisi, ñee ño-

ho nahondedzi.telar. yutnu cono, tnuydza.

te-

folio 194r column 1

Telaraña. dzinduhua, duhua.tema de sermon. dudzu yocaisaha,

dudzu yehe sahadzina.tema tomar asi. yodzacaisahandu-

dzu, yochihinahandudzu, yotasisahandi,

temblar la tierra. yotnaa, yonehe,yocanda, yosichi ñuhu, yosiconaiyosicondidzo ñuhu.

temblar alguno de frio. yonehendiyondayundi.

temblar las espaldas de miedo. yonda-andodzo satandi, yonandequendi,

temblar mocho con temor . ñohocatne ini, ñoho nehe inindi, yone-he yondayundi.

temer, yoyuhuindi, yoyuhuininon-di, yyondi, yoyuhui yyondi, yon-doyondavua idzi dzinindi.

temer de ver morir a alguno. yoyusiinindi, yotadzi inindi,

temerosa cosa. yyo chidzu yyo.temor. sayyo, sayuhui, sandadzi,tempestad de ayre hazer. yñe tachi

ñihi, futu. cuiñe, yehe tachi, futu.quehe nihi.

tempestad de vientos padecer. yo-tnahandi tachi nihi, yodzucunditachi.

templar vihuela , vide concordarvozes.

templo. huahi ñuhu yuq, huahi yuqdzoco ñuhu.

temprano. danahani , daqueyeni,nahani.

temprana fructa. cuihi yocoo naha,cuihi yosichi naha, yotuvuidzinacuihi yotuvui nuu.

tenazas. caa tayu caadzinda.

folio 194r column 2

Tenazuelas para cejas. tenoodziyu.Tenazear. yotayuninondi coñota,

yotayundaandi, coñota, yotavuaninondi coñota, yocoyondaadi.

tender ropa. yosatacaandi, futuro,cata.

tender, desplegar, yondecandi, yo-nandecandi, yondecacahindi yo-dzacaandi.

tendero. taydzico, tay yoquidzayahui.

tenderse por los suelos. yosicotu-vuindodzo nuu ñuhu, yotuvuini-nondi nuu ñuhu.

tender lo encogido. yonadzitandi,yonadzasihi yonadzacaandi.

tener. yotneendi, fu. cotnee.tener en la mano, o en su poder. yo-

naindi, fu. conai, nisiyonay.tener gran barriga la muger preña-

da, yosihi chisiña, yocaicoo chisiña, yocaicuico chisña , yocuvuindee chisiña.

tener en el coraçon. ñoho inindi, fu,coho, yondaa inindi.

tener por cierto, dzavuayu yyo ini-ndi, dzavuayu yosinindisandi,dzavua yu yotuvui nuundi.

tener algo en las palmas de las ma-nos, yndodzo ini dahandi, yodzodahandi, ñoho ini dahandi, f. cui-ndodzo, f, codzo, fu, coho,

tener lo que se cae. yotuvuindi, yo-chihituvuindi,

tener en mucho, yonai cuihi, yonaitesi, yosini cuihindi, yosini ma-nindi, yosinidzahandi.

tener cuenta con la fiesta, o con eltianguez para yr a tiempo, yosa

Bb 2 tu

folio 194v column 1

tuhuandi; yosatuhuandi quevuiyosatnaha.

Tener en mas a vno que a otro. yo-dzacanandita ninondita, yodzacaacodzoninondita, yochidzoni-nondita,

Tener embidia. yotadzi quadzuinin-di, yocuvui vhui inindi, yocuvuiquadzu inindi, yocachi, l. yocahaquadzundita, yosiniquadzundita.

tener miedo, o turbarse. yoquineheinindi, yoquindayu inindi.

tener a alguno en lugar de padre ymadre. yoquidzanisanu ñahandiyoquidzadzehedzutundi, f. cadza.

tener a alguno en lugar de hijo. yo-quidzadzaya dzana ñahandi, futu-ro. cadza.

tener cuidado de alguno. yonditon-daandita, yotaa inindita, yositon-daandita, futu. coto. yondaa nuuinindita, yonditocutundita, yon-dico cutundita.

tener en poco. vi. menospreciar. ñayocoocotondi, yosiniquadzundita.

tener atencion. yonini cuitendi, ca-si daa.

tener reuerencia. yochihi ñuhundi,yocaha tnunindi, yocoocotondi,yotniño siñandi.

tener necesidad. yosini ñuhu sindi.tener miedo, como de andar de no-

che. yocadzendi, yoyuhuindi, yyocadzendi.

tener dolor. yocuhui, yocaca, yosa-tu, yocahu, yosasinini, yocuhuinini.

tener algo en las manos. yehendahan-di, f. quehe, yodzondahandi, f. codzo.

folio 194v column 2

Tener polucion. yocanacavuandutatata, vi polucion.

Tener paz . yyoquaindi, yyodza-dzindi, yyoñuhuyoco, yyo ñuhucoondi. vi. paz.

tener cargo de algo. yondito tniñon-di, yondaatniñondi, yocaha tni-ñondi.

tener verguença de algo, yocuvuicaha nuundi, vi auergonçarse.

tener mala fama. ñayotacuninondininuu nahandi nindaidzicondi, yo-tacutnuhudzanandi, yositaninotnuhu dzanandi. fu. cuta, ysinaha-ta sadzanandi.

tener buena fama, ysinahata sahua-handi, yotacutnuhu huaha, yota-cu ninondi, yocacu nahi huaha-tandi, yocachi huahatasindi.

tener vno por otro. yodzaquaa ña-handi sita, yodzadzama nuu ña-handi.

tener enemistad con otro, ñoho qua-chi inindi, ñoho dzoondi sihita,ñoho yodzo yosinindita, fut. co-ho codzo, yotniño yochidzo yo-siindita. l, yosinindita,

tener esperança, yonatniñoinindi,yosatu sahandi, yosatu inindi, yon-datundi,

tenerse en algo el que se cae, yondaacuitandi, yotneendi, yosaacuitan-di, fu caa.

tener escrupulo, yonateye inindi,yonayuhui inindi, yosidzoninoinindi, yochihi inindi,

tener por bien. yonduvui huatu inin-di, yotuvui huatusindi.

tenerse por indigno de algo ñacaasindi,

folio 195r column 1

sindi, ñayyo sindi nihindi, ñadza-vua caa sindi.

Tenebroso . yñe naa, yyo naa, naanaa yyo.

Tentar a otro. yosinini ini ñahandifu. qni, yosico nini ini ñahandi, yo-sito ninindi inita, fu. cato.

Teñir de color. yocayundi.Teñido ser. yosaha, futur. cuhua, sa

nicayu.Teñir de negro yocayundidayu,

yoquidzatnoondi, yoquidzan-dayundi.

Teñido ser asi. yocuvuitnoo, yocu-vuindayu, yosahandayu.

Tercero, sacuvui vni.Tercero, vide. medianero.Terciana, calentura. dzinuhu natu-

vui vniquevui, dzinuhu yonatu-vui idza.

Terciopelo. dzoo seda ninanatnu-mi ninana cachi.

Termino, fin. sasinocavua, sasande-he, sasatuhu.

Termino por linde. dzañu, dzañucaa sico.

Terminos poner. yochihidzañun-di, yosaqndi, f. caq. yosanindi dza-ñu, fu. cani.

Termino de tiempo señalar. yotni-ño yuhundi, yocachi tuhuandi,yocachindatundi, yochidzo yu-hundi, yotasi cuhuandi, yotniñoquevuindi.

Ternero. ydzundequeyeq.Ternilla yequeyuta, yequehuita,

dzitni.Terra pleno. sanicaisite, sanicoho si-

te, sanitnaa site, sanichitu ñuhu.

folio 195r column 2

Terrasguero. tay situndayu.Terrenal cosa . sacaa ñuu ñayevui,

sayyoñuu ñayevui, sayotnahañuu ñayevui.

Terron, pedaço de tierra. tehui.Terrones deshazerse. cachindaa ñu-

hu tehui, yotasatehui, yondachi,yotahuindaa , yocaindaa tehui,yonduvui ñuhu.

Terrible. sayyo sandadze.Territorio. siñandi, ñuundi, sayoca-

handi tniño.terruño ñuhu.teso. nihi cutu, casi dacui, tnuu.tesar, poner tieso yoquidzanihi,

tnuu, cutu.tesoro. dziñuhu nisina, dziñuhu ni-

sacoho satnu, dziñuhu yñe siña.testar hazer testamento. yoquidza-

di testamento, yotasitnunindi, yo-tasitnunindayundi, yosandadayusasimayndi, yonacahandayu, yo-saitnunindi, fu. quai.

testigo. tay yonaha, tay nisini tayñoho ini, tay nitacu.

testimonio falso leuantar. yodzata-vuindi quachinaa, yotaandi qua-chi naa, yonducu yetendi, yoca-hatnuhundi.

testimonio falso, quachinaa, dudzuyete, dudzutachi, dudzu yaa, du-dzu ñandisa, ñacuite.

testimonio falso, imponerseme. yo-tavui quachinaa yotavui yetendi.

testimonio verdadero dar escriua-no. yodzandisandi, yocachindisandi

texer yoconondi.texer trenças yotnaandi.texon. teyeye.

Bb 3 T.

folio 195v column 1

T. A N T E I.Tia. dizidzindi.Tianguez. yahui.Tiara. dzete.

tibia cosacomo agua. huihi huidzi.tibio hombre. tay dzusa, tai cundu,

tai ticudzi tai yonaa, yosihi ini,tai huitaini, tai cunduini, tay dzu-sa ini, tay huasi ini.

tiempo. huico, quevui, cuiya.tiempo pasado. neendu quacai, ne-

endu huasi cana huasi, neendusacana saquesi, neendu satniñosandaca, saquesi.

tiempo por venir. sahuaqtnaha, sa-huasindidzo, sahuasi tavui, sacoocuiñe, sadzoica cuvui, sadzoicaquitnaha, catniño candacaqhu,cachihi taa qhu.

tiempo de siega. huico dzacai, hui-co sanu huiyu.

tiempo de aguas. huico dzavui.tiempo de inuierno. huico ñumi, hu-

ico yuhua.tiempo no tener para hazer algo. ñayo-

sina nino sindi, ñayo yaandaa sin-di, ñayocuvui sindi, ñayo yaa ni-no sindi.

tiempo tener. yosina, fu. qna, caa si-na, yoyaandaa sindi.

tienda. huahi, sadzicota, huahi yo-cuvui yahui.

tierra. ñuhu.tierra fertil. ñuhu coco, ñuhu qua-

ha, ñuhu nuhu caa caha.tierra lugar o patria. ñuundi.tierra de regadio. ñuhundoyo.tierra esteril. nuhu tesii, ñuhunda-

chi, ñuhu tesaha, ñuhu teyaa.

folio 195v column 2

tierna cosa. huita, yuta.tiesto de cosa quebrada. techiyo.tijeras. yuchicaadzata, yuchiicaa

nuu vuui.tilde en la escriptura. tnoo, tendendetina de tintorero. sahasacayu, saha

sacayunino.tinaja. quedze.tiña. tisaha.tinieblas. sanaa, sañuu, sayavui.tinte de tintorero sasicayu, sasaha

dzoo, sacuhuadzoo.tinta. tnoo, duta tnoo.tintero. sañohotnoo, tiyahatnoo.tio, hermano de padre. dzito.tirano. tay sanindahui ñaha, tay

dzandoho ñaha, tay dzanani ña-ha. tay satandaa dehui ñaha.

tiranizar . yosanindahui ñahandi,fut. cani, yosatandaa dehui ña-handi.

tirar. yodzacanandi, yodzacooca-vuandi, yodzacuitandi, yodzaquaindi.

tirar piedra. yodzacanandi . yosi-condi, fut. cuico, yotaandiyuu.

tirar certero. yoqni cuite, yotaacuite, yosico, yodzacana, yositocuite. yodzaqcuite, yodzaqn-daandi.

tirar coces vide acocear.tisica dolencia quahi yaa, quahi ye-

que, quahi cuino.titubear yochihindatu inindi, yo-

chihi inindi, yocuvui vvui ynin-di, yocuvuindatu inindi.

titulo de libro. sanani tutu, dzevuitutu, dzeque tutu.

tizne ollin. tnoo yahatiz-

folio 196r column 1

Tiznar. yodzacaa nuundi tnoo ya-ha, yodzacatundi. yodzacaandi-chindi tnoo yaha.

Tizon. yutnu ticaye yutnu yodzoñuhu, yutnu yosisindodzo, yutnuyocayundodzo.

T. A N T E O.

Toca de muger. dzama tetedzi-ni, satetedzini.Toca como al maizal. dzoo no-ho dzucu, sacoho dzucu.

Tocar algo con la mano. yodzasa-andi, yosaandi, yosaandahandi, yo-dzaq quaandahandi, yosaquaan-dahandi, yotneendi.

Tocar palpando . yoquitundi, yosa-undi, fu. quu.

Tocarme, pertenerme. sasinduhu,sasimaindi.

Tocar vna vasija con otra. yosaquaatnaha, fu qquaa yonuquaatnahayosaquehetnaha, f q quehe yotu-sitnaha, yosatnaha tnaha.

Tocino. idem. l. quene yechi.Tocino magro. quene yodaa coño,

queneyehe coño.Toda la noche. niñuyaca niñuyaa.Todo el dia. duvaiyaca, duvui yaa.Todos dehetaca . dehe cuindi yaa,

deheyata,Todos sin quedar nadie. nanita, na-

nidziyota.Todo poderoso Dios. yyadehecu-

vui, dehe tuhuayaTodo, de cosa continua. nee, neecu-

tu, neendu.Todo el mundo. neecutu ñuu ñayevui

folio 196r column 2

vui, neecaa neeisi ñuu ñayevui,neenduquasaa quasivui, quaca ini-ni, nacañu nadzucu, dacundutadacu neñe ñuu nayevui.

Todos los dias y noches. dehe niñudevui, danduvui da ñuu.

Todo genero de cosas . dehe nuu,dehendusi.

Todas las maneras buscar para con-seguir algo. dehe nuu dehendusi,yodzatnani inindi, yonducutnaniinindi, yonducu inindi.

Todos juntos. dzohoo taca, dzo-hoonducata.

Todo quanto ay en el mundo dehen-du sacaa saisi ñuu ñayevui.

Todo o de todo punto. neecutundu.Tomar. yosaindi, fu. quai, yacahindi

yodzitandi.Tomar fuerça. yosai queyendi , yo-

cahi nenindusa, yocahi yecandi.tomar exemplo. yosaindi tañino, f.

quai, yositodzavuandi, yositon-daandi taniño, fut. coto yosinidzavuandi, futu. qni. yonatavuan-di taniño, yonaquaindi taniño.

tomar consejo yosatu huidzondi,yosatu ninondi, yosatu nino hui-dzondi.

tomar muchas cosas juntas con la ma-no. yosai canundi, yocahi canundi,

tomar algo demasiado, sanisaa que-vui yosaindi.

tomar fructa del arbol. yosai ninin-di, yotnee ninindi.

tomar algo escondidamente. yosaininindi, yocahi yuhundi, yosaidzahindi

tomar prestado , yosai nuni di yosai

folio 196v column 1

yecandi , yodzacai yecandi , ysicanuundi, f. caca.

Tomar fuerças youduvuinday da-tnundi.

Tomar por combate. yodzatnahatnahandi, yodzacuidzondi yucu, yo-dzanaa ñahandi, yonihi ñahandi.

Tomar a su cargo. yonaquaitniñon-di, yonaquai tniño ñaha, yonaquacañaha yonanduvuiñahandi

Tomarse las aues. yosañu tnahate,fu. quañu.

Tomar algo en buena parte yona-dza huidzo huahandi yotacu hu-aha sindi.

Tomarlo en mala parte. ñayotacuhuatu sindi.

Tonto. tay caha naha, tay ñatnuniini, tay caha huadzevui, tay ca-ha naho.

Topar encontrando con otro. yo-natnaha ñahandi, yonanihi tna-handi, yonatnahandi.

Topar con pared o asi yosicotu-vuindaandi nama, yosacasanda-andi nama, fu. qcasa, yosatnahadaandi nama, yosaquaandi nama.

Topar con la cabeça . yosasandaadzini, yosaquaadzini yosaquehedzinindi, fu. qquehe.

Topar con otro no aduirtiendo yo-saquehe tnahandi, yosaquaa tna-ha, yosacasandaatnaha.

Topar con rama o otra cosa: yosaquehedzinindi, yutnu yosaquaayosachihidzinindi yutnu.

Topo. tiyuhu, teñani.Torcaza, dzata yucu.

folio 196v column 2

Torçal. yoho nitnaata.Torcer yosihindi, fut. quhu, yoca-

vuandi.Torcer esprimiendo. yocoyo nini,

yosicondidzondi.Torcer lo derecho entortandolo.

yodzacayendi, yodzacuiyendi.Torcerse asi. yocaye huasindita, yo-

sacoondadze.torcerse los pies o las manos al di-

functo yosiyo, yonacuiyo, yondi-co coho nuuta yuhuta, yocuvuiyoho yaqua, tocerse la boca.

torçon de tripas tener. yosiyo ninochisindi, yosasininochisindi, yoca-ca chisindi, yocuhuininochisindi

tordo. tecundi.tormento. sandoho nani.tornar de donde fui yondicondi,

yondicocavuandi.tornarse atras. yondico cuiñe sa-

tandi dzumandi.tornarse bestia. yonduvui quete.tornar lo prestado. yonunayndi, yo-

nacuhuandi.tornar en su seso yondetuvui inin-

di, yonatacuinindi, yondoto inin-di, yonacuisindaa inindi, yondeyahi ini.

tornadiço hombre inconastante, tayyondicocavua ini, taiyondicocuisi ini, tay ñacutuini, tay ñan-dai ini.

tornar a peccar. yonadzatevuindi,yonanducu naha tniñondi yecaquachi, yondicoquaa.

tornar el perro al bomito. yonaca-site yonacuidzote, yonayuvuitesaninandu sate.

tor-

folio 197r column 1

tornar a comer yonacasindidzita.tornar en nada anihilar. yodzande he,

yodzanaandi.tornarse en nada quedar anihilado.

yondoyo ñuhundi, yonaa yotu-hu yondehendi, yoquehuindi.

tornarse vil, yonduvui nahandi vi.acevilarse.

tornar a la memoria algo. yondenoo ini, yondendodzo ini, yonucuino ini, yondacundita , yonda-cu cahandi.

torno para hilar. cata cai yuhua.tornear con torna, yodzacuico yu-

tnu yodzacuicondicata.tornero tai yodzacuico yutnu.toro. idzundeque yee, quetedzana.torear. yodzadzequendi, ydzunde-

que, yoqnindi ydzundeque.torondon hazerse. yocana tedzehe.

yosaquehe tedzehe, yosacavuaninicasi, yosacavua nini tedzehe

torpe, tay sicahuasi, tayisicatnana,tay nama ini, tay huasi ini, dizesees tambien de los cauallos.

torre huahi dzuq cani, huahi nica-na cuiñe, huahi nicana cuino, hu-ahi nisacodzonino huahi nicanan-dita nino.

torta. dzita nahi, dzita sadzi.tortero de vso tende cata, saha ca-

ta, caha cata.tortuga teyoo.tortola. diyuu, caa ñuhu cuiya.toruellino. tachi nihi, tachi yosico

nihi, tachi yehe catni, yehe sacu.toruellino hazer. yocana tachi nihi,

yosico tachi nihi, fu. cuico.tosca piedra. yuu dzocaa, yucuca

folio 197r column 2

yuudzocaanduvuaca, yuu dzonicanaca, yuu dzocaadayuca,yuu dzocaadzayuca.

Tosco hombre sin pulicia. tay dzocaa yucuca , tay dzocaa hooca,tay dzocaa datnica, tay dzocaadzitnuca, tay dzonaquete mihiñuyaca, tay nidzahui mihi tayna-ha, tay dzocaa huasica, tai caatnana.

tose. sacayu.toser. yocayundi, yocacadzuqndi,

yosino yacadzuqndi.tostar. yodzayatnandi yodzacadzunditostarse. yoyatna, yocadzu.toua de dientes. yaa noho, ñuñu no-

ho, cudzinoho yusasaha noho.toua tener en los dientes yusa yosi-

dzo sahanohondi , yusa yotavuisaha nohondi.

tonajas nacu huandaha.touillo quedze ñee yeq quedzeñee.

T. A N T E R.

Trabajar. yoquidzandi tniño, f.cadta, yodzahandi tniñoTrabucar reboluiedolo todo.yosinonini, yonanducu dziyo, yo-nanducu casindi.

Traçar. yonaq cuhua, yotniño cu-huandi, yochihi cuhuandi.

Traduzir. yosico caqndudzundi, yo-dzacuico cuisindi, yodzandicocavuandi.

Traer muy grande inquietud y pe-na, casi como desesperado . yo-saudahandi, fu. quu, yosadzi dahan-di, f. quadzi, yocahindidzinindi,

yo-

folio 197v column 1

yodzucundaandi nama, ñavhuiqcuita, nuu ñuhu, ñavhui qcuitayuta, dzo nuhudzo yondesi, ñacu-vuitnuni saqcahidzitandi ñavhuicuvui ñavhui naandi.

Traer algo. sanaindi huasi.traer cosas animadas. yoquindacan-

di, sandacandi, huasi huasindacan-di, yondendacandi.

traer algo al cuello como quentas.yondacundi, yosacuindi. f. quacuñoho dzuqndi.

traer espada o palo leuantado en elaire para dar a alguno. huasindi-dzondi tatnucaa, yonadzoconditatnu, y quando le va a dar dize.quandidzota.

traer la muger los cabellos colga-dos hechados a las espaldas. yo-dza cuitandodzoña idzidziñinasata yonacotondodzoña, yositan-dodzo indita idzidziña sataña,yonucuita idzi sataña.

traer algo alrededor yodzacuicon-di, yodzacuico nuundi, yodzacui-co cutandi.

traer la ropa arrastrando. yonatni-ño sahandidzoo, vide arrastar.

traer a cuestas el peccado, yosidzo,fut cuidzo, yotavuindi quachi,sandidzo, satavuindi quachi, fut.candidz, f. catavui, quachi, yehedzeque, yehetnaandi.

traer en canto la honrra yochidzoyaandi, yositandaa ñahandi, fu-turo, cata.

traer fuerça yoñoho ñahandi, yo-dzita nahana, yondoyo caniñahandi.

folio 197v column 2

Traer la comida a la mesa. yosiconaindi sacasi.

traer algo a la memoria de otro.yodzandacu nino ñahandi yo-dzanu cuino iniñahandi, yodzan-dacundi sita, yondacu ñahan-di sita.

traer la mano sobre el cerro. yo-yocondi.

traer las piernas al enfermo, yoyo-condahandisahata, yonatneendiyocata, yonaquadzindi sahata,

traer algo escondido. sanai ninindicanay, yonai dzahindi, yonayyuhundi.

trafagar. yonuhu yondesi ini, san-daa sandevuindi.

tragar la saliua con deseo de comerlo que no le dan. yonacoco da-tni dzeendi.

tragar. yococondi, yocai nuudzuqndi.

tragadero. tiqyoo.tragon. tai sasiyyo, tay cahuiyu, tai

yosasi cahi.trago de cosa liquida. eecoco,

eeyuhu.traje de vestidura. dai.traicion hazer . yosani huisindita,

yocahahuisindi, yocaha nininditraidor. tay huisi ini, tai ñoho huisi

ini, tay niniini.trailla para perros. sacondico tna-

hate ina.trama de tela. dziyo.tranca de puerta. yutnu yonacono

nini nama, l puerta. yutnu caani-ni nama.

tranco. ee sani nahi saha, ee sa-ni

folio 198r column 1

sani saha.Trançado de muger. dzoo sacoho

dzucu yoo ñahuatu sacoho dzu-cu yooña.

trançaderas de muger. vide,cintas.

trapo. dzamataa, techihi, tecoto,tecandu tetaca

trapala estruendo. sacatne, sahuaa.tras prepocision. satasi.trasdoblar. yonacanu vvui, yodza

tnahandi vvui, yonucavuatnahavvui estar doblado.

trasladar algo. yonatavuandi, yonataandi yosicotaandi, yodzana-na noondi.

trasdobla el precio. yosaachidzodzavuandi yahui, yosaqndodzodzavuandi yahui, futuro, caachi,fut. caq.

trasladar de vna lengua en otra. yo-dico caqndi, yosico caqndi, yo-dzandico cuisindi dzaha yondi-conahi.

trasuinarse la vasija yosihi, yotoonininduta yocainininduta.

trasladar huesos de algun difunto.yonanahindeye yonacutandide-ye, yonacaindi yeque deye.

trasluziente cosa. sayondii nini, sayoyahi nini, sayotuvui nini.

trasluzirse. yondii nini, yotuvui ni-ni, yoyahi nini.

trasnochar desuelarse. yondito ni-nu, saniñu yonditondi.

trasnochar no poder dormir. yo-quidzi canandi, ñañumanandi,ñayosai ñumunandi, ñayonihiñu-manandi.

folio 198r column 2

traspasar de parte aparte. yodzacaisiyondi yodzacuitasiyondi, yo-tasi siyondi.

traspalar el trigo boluiendolo dearriba abaxo. yosi cocoyondinu-ni. yosicondidzondi nuni, yona-chihi maandi nuni, yosicotasindinuni, yodzatuvuindi nuni, yochi-hindidzondi nuni.

traspasar mandamiento. yosaandu-undi, yosaandisindi, yosaandidzon-di, fu caa, yosidzocavuandi, yosi-dzondi tandi.

traspasar a otro el señorio. yosicotaa ñahandi satoniñe, yosico ta-sindi satoniñe.

traspie en lucha. satniño ñano sahasadzucu nino saha, yodzacuiyonino saha, yodzacono nihi sahatnahandi.

trasponer plantas yosico canundiyutuu, yonucanindi yutnu, yo-sico canindi yutnu, fu. cuico.

trasquilar. yodzatandi.trasquilar sobre peine . yosaindo-

dzo yodzatandi , yodzatandi-hindi.

trasquilar a panderetes. yodzataticahu, yodzataticuiñe.

trasquilar atusado. yodzatadeendi,yodzatayanda.

trasegar vino. yosico tniñondi,yosico conondi, yondico tni-ñondi.

trastornar plato o escudilla. yosicotasindayendi, yosico canindayen-di, yotasindayendi.

trastornar el cantaro para vaziar elagua. yondoyondidzondi.

tras-

folio 198v column 1

Trastrocar. yodzadzamandi, yosi-cocaqdzamandi.

Tractar algun negocio. yotnai tnu-nindi.

Tractar conuersar. yosicasihindita,fu, caca.

tractar familiarmente con alguno.yodzatnaha dzeendita, yoquidzañanitnahandi, futu. cadz. yondaatnuhundi sihita, yotnaidzeendisihita.

tractarse bien y delicadamente. yyoñuhu yehecoñondi, dzohoyy yyocoñondi, yosaicata ñee coñondi,yosaiquaha ñee coñondi.

tractar en mercaderia . yoquidzacuicandi, yosicacuicandi, yoqui-dzayahuiundi.

trauar. yotaandicondi, yotaa nunin-di, yosanindaandi, fu. qni.

trauarse algo. yosacoho, yosacohonano, yosacoho dzucu dzoo.

trauar pelea. yonaanduvui, yodza-tnahatnahandi yotneetnahandi,yodzitatnahandi.

trauarse en palabras. yodzadzavuan-di dudzuta, yodzatnaha tnahandi-ta, yodzadzichi ini tnahandi.

trauesura. sasicuvuidzana,trauieso. yocuvui cañandi,trebol. ytacuii.trecho. sañoho naho mañu, sacaa

mañu.treguas. saquehui nino tnañu, saca-

vuanino quevui cuvuitnañu, saqcuita quevui cuvuitnañu, sacaan-daha quevui cuvui tnañu.

treguas poner. yotniño naho ca-hindi quevui, yotniño yuhundi

folio 198v column 2

quevui tnañu, yosatacanindi que-vui cuvui tnañu, fut. cata, yodzacaandaha sicandi quevui.

Trementina. dzusayehe dzusaite.Trença. huatu cuiñeTrepar por cuerda. yoho satneen-

di quasaandi, yoho yehendico yo-ho sadzitandi quasaandi.

Treuedes sobre que ponen la olla.yuu yodzoquedze yeye sacuitasiyo, yuu sacodzo quedze, yuuyehe tuvui quedze, yeye, caa ye-ye, yuu yeye, yuu tuvui quedze.

Tribunal. tayu toniñe, tayu ñohoyyatasitnuni, yyayosinotasi.

tributo, daha.tributo dar. yonducundahandi, yo-

tniñondi daha.tributario. tay yonducundaha, tay

yotniño daha.trigo, nuni castilla.trillar yosañute nuni, fu. quañu, ysa-

dzite nuni, fu. cadzi.tripas. site, site cani, site cuiñe, site

yoho.triste. tay coyo ini, tai dzindaini, tai

tnañu ini.triste estar. yocuvui coyo ini, yocu-

vuidzinda inindi, yondehuui inin-di, yosandehui inindi, yosacuinindi, futuro, quacu, yocuvui ca-ca inindi, yocuvui tnañu inindi,yosacainindi , f. quaca, yosaa nuuinindi, fu. caa.

triumphar. yoquidzayeendi, yoqui-dzandodzondi, nidzacuidzondiyucu, niquidzasahandi.

trocar. yodzamandi , yonadza-mandi.

Tro-

folio 199r column 1

Trocarse los que trauajan. dzamanino yoquidza tniño.

Trompeta. cutu caa.Trompeta tañer. yotevuindicutu.Tronar. yocanadzavui, vide,

atronar,Tronco. yutnu tiyuhu, yutnu te-

cundu.Tronera. yavui yndii huahi.Tronido o trueno sacande,

sacatni, sayehe nehe, sacanadzavui.

Tropeçar. yosaquehe sahandi, saaquehesahandi.

Tropeçar cayendo. yosacasandi, f.qcasa, yosasandi, f. casa, yosiñe ca-sandi, fu. cuiñe, yoquai yosaca-vuandi,

Tropellarme el cauallo. yosaquaañaha cauallo, yotnaandaa ñahacauallo, yosicondaa ñahate, yo-saquehe ñaha cauallo, yosañu ni-no ñahate, f. quanu.

Tropel de gente . tetneta, tai cahi,tuvuita, tiyoco quandahui ycu-vuita, tai itavui, tay icana, yo-cana cahita, ycana ycahi y-cuvuita.

Trotar. yosacatne sasicandiinditasino, ytasino cama, ita si-no sate.

Troxe. yaca .Trucha. tiyaca yaa.Trueque o trueco. sadzama. sa-

nadzama.Trueno, vide tronido.Truhan. tay dzaquacuñaha: tay

dzeque, tay yonducu dzeque.Truhanear. yonducu dzequendi,

folio 199r column 2

yodzaquacu ñahandi.

T. A N T E V.

Tu, pronombre segunda perso-na. doho, y para señores. di-si, maini

Tuerta cosa yaqua, yoho, ticuiye.Tuerto de vn ojo . tay nuudzoho,

tay nuu siyo, tay nuuchindo, taynucu coho.

Tuerto de vn ojo que no vee delaun que lo tiene claro. tay nuuquaa ñoo,

Tuerto, que tiene vn ojo mayorque otro, y medio çerrado. taynuutnehe.

tuerto que mira de lado. tay nuudziñe.

tuetano. dzindiqui, dzudzu, ñu-ñu yeque.

tullido. tuy teye. nicuitnu nisisi.tullirse. yoteyendi, yosisindi, yo-

cuitnu.tumba de sepultura, sitondeye.tundir paño. yodzitandodzondi

tnumidzoo yoñaha ndodzo yo-dzatandodzondi.

tuna. chiqui.tupir algo. yotniño nihi, yotniño

cutundi.tupir recalcando. yosadzi ninondi,

tu. quadzi.tupir la tela. yocono cutundi yotu-

si huahandi, yosasi cutundidzituyocoo coho cutudziyo.

tupida manta. dzoo cutu, dzo-odzee.

turar. yocuvui naha, yocuvuidziindidi,

folio 199v column 1

di, yocuvui casindi.Turbarse. yodzananino inindi, yo-

nehe yondayu ini, yoquitevuiini, yoquinaaini, yoqui yuhu ini,yoqui catne ini,

Turbar actiuo. yodzadzananino iniñahandi, yotniño dzanaini ña-handi, yodzacanino ini ña-handi.

turbarse o alborotarse la gente. yo-dzoonino yocuvui huaa.

turquesa. yusicasi, yusindaa, yusin-daa ñuhu.

turquesa da color. yusi.turma de tierra. tecuite.turma de animal. yuute.turnio. tay sito yaqua, tay nuu

yoho.turbia agua. duta ñuhu, nicuvui

ñuhunduta.tutor. tai yocuvuidzutu sitay cai,

tai yodzaquanu ñaha,tuza. tiyuhu.

V.

Vbre. dodzo.Vueca cosa no maçiça, yyu, ye-he yyu inisi.

Vuerfano. tayndahui. vide hu-verfano

vuerta. ytu.vuerta de plazer. ytusidzee, ytu

dzasisi nini.vuesped tai yyo nuu huahi, tay hua-

si coo nuu huahi.vuesa para enterrar. yavui ñaña, ya-

vui condvsi deye.vueso. yeque.

folio 199v column 2

vueste de gente de armas . tay qhuyecu, tay caca yecu.

vuebo. devui.vuebo fresco. devui saa,vuebo guero . devui yocama nino

devui nicuvuindutavfano. tay tachiiini, tai yocuvui nino

ini, tay yocuvui yyo, tai yocuvuidzico ini, tai yodzonduvua yu-hu nuu.

velloso. tai yondichi idzi, nicatu i-dzi, tay idzi taaidzi nani, tay nica-na idzi tay iñeidzi.

vltima o final voluntad. sanidzaqn-dehe, sanicuvui cutu dzonduvui.

vltima. sacaa dzondehe , sacaadzonduvui.

vna cosa. ee sichiee sichini.vna misma cosa ser con otro. dzoee

sichini yocuvuindi sihita, dzoee-niñohondi sihita, dzoee nuu ni-cuvuindi sihita.

vna vez. hooni, hooñuhuni, eenique-vui, eemihini quevui, dzohooñuhuni.

vña. tnii.vngir. yodzacaa nuundi, yodzaca-

tundi, yodzacahandi, yodzandichindi, yodzacuchindi,

vngido ser. yosaa nuundi, yocatu.vn par. ee tayu.vn poco mas. dzuchica , hoonica,

caa codzonica.vn poco menos. noo cuvuidzuchi-

nica, dzuchi huaaca, noo quevui,dzuchi noondaha.

vn poco menos de la mitad. huihi-ca daindaa, sanitnanu dzavua sanisa quaadzavua,

vn

folio 200r column 1

vn poquito duvuini, cuhuani, sacu-ni, dzuchini.

vn poquito mejor estar dzuchi hu-aa dzuchi huaha, yyo huihi cuiihuii huatu yyo.

vn momento. hoo nooni, hoo nuudzucuani noo ñuhuni, hoo tnahanuuni, hoo naqua nini, hoondo-yo cotoni hoo tnaini.

vrdir yondii idza.vrdida tela. ydza nindii.vsar. yosai tniñondi, yodzaqni ñu-

hundi.vsar mal yodzatevuindi, yodzate-

vui dzanandi, yosata nino cahan-di, yodzaqhi ñuhudzanandi,

vsarse entre algunos o entre todos,dzavuayu yyo, dzavuayu , yyonuu yaha, dzavua yucaa ñuu ya-ha, dzavua yocuvui nuu yaha.

vsura. saquai yeca, saqui codzo, saca-vuandodzo yeca sacaqndodzoyeca, sachidzo yeca.

vvas. daya yoho.

V. A N T E A.

Vacar el oficio. nicuvui yyutni-ño, caasiña tniño yoo yehe-catniño , nindehe nisinoca-vuatniño. yoo yodzayy yoo yo-dza yyca tniño.

vadear el Rio. yosisindi yuta, saca-andaanduta, yosanuundi sacaayadzinduta, satuvuinino tuvuin-dodzo cuchi yuta, yosahandi. l.yosisindi.

vado. sacaa yadzinduta, sacaanda-anduta, satuvui ninocuchi yuta

folio 200r column 2

satuvuindodzo.vagamundo. tai yosica nuu naho

nucoo decooo, tay sanuhu sande-si, tay dzo sasicaca.

vaguear con el pensamiento. yota-dzi naho inindi, yosidzo yoque-te inindi, futuro cuidzo, yotadziñayatni ñahuii, ñahuii ñatnuniini yocanandavua, yocana conoinindi, yocanahi yocana qni ini,yondaa yonooini.

vaina de cuchillos. satnu, sacuinoyuchi.

valer precio yondaa yahui, f. cond,cata yahui, yehe yahui quaha, yo-sita, f. cuita, ñoho yahui f. coho

valer poco. ñasica yondaa, ñamaniñasica catasi.

valer mucho. sicayondaa sicayohuisivaler en opinion o estima. yndaa

ñuhundudzu, fu cuindaa, yehen-dudzu, yehedzico.

valle. yodzo.vallesta. cusicaa.Vallesta tirar, yodzandai duvua

cusi, yodzacanandi duvua cusicaa.

Vanagloriarme, yocaha huatandi,yocuvui tachi inindi, yocuvuicanda inindi, yocuvui dzicoinindi.

Vanco, yutnu codzota, yutnu con-dihita,

Vañarse, yosichindi, f, cuchi.Vañarse en temascal, yosaandi ñe-

he f caa, yocaandi ñehe, yosivuin-di ñehe, f, quevui,

Valiente, tay nihi ini,valiente en la guerra. tay nicuvui

tay

folio 200v column 1

tay, tay nicuvuiñaha tay nihidza-ha, tay nisacaho siña, tay nindo-dzodzeque, tay nicaadzaa nicaayuhu, tay nindoyo yooyaca: taynisacodzo yoo yaca , tay yondo-dzo yoo yaca tay nicuvuindai ni-cuvuindatnu.

Valiente señalado. tay nicuvui nihinicuvuindatnu, nicuvuindai ni-nihi tatnu, ninihi yusa, nisacodzoyoo yaca.

Vaño temascal calentar. yosamindiñehe, yochihindi, ñehe, yosaq ñu-hundi ñehe, fu. cami, fu. caq.

Vandear. socorrer a alguno. yñe si-huidita, f. cuiñe. yehendahuindisi-hita, f quehe, yocuvui sihindita,yne tnahandi sihita.

Vandolero. tay iñe sihi.Vandera. huayu.Vandera lleuar sanay huayu.Vanagloria. sadzovuisica yocuvui

dzee ini.Vanagloriando alabarme de algo.

yocachi huatandi, yocachi hui-condi, yocachi ninondi.

Vano en palabras . tay caha tachi,tay caha nino, tay cahadzico ca-ha huata.

Vano mundo. nuu noo nuundisi ñuuqndehe, ñuu quaa ñuu qtuhu,ñuu yondutayotnani,

Vapor. yoco.Vaporosa cosa, sayo cana yoco.Vaca ydzundeque dzehe.Vaquero que las guarda tay yon-

daca ydzundeque.Vara yutnucuiñe, yutnu yaca, dzee

yanda.

folio 200v column 2

Varear. yodzucu ninondi yutnucuiñe.

Vara de justicia de alcalde, tatnusinotasi tniño yodzasino cavuatniño.

Vara de alguazil, tatnu taatniño ta-tnu sino quachi.

Vara traer, yonahindi tatnu.Vara de medir, yutnu cuhua.Vara de pescar, yutnu tavua tiyacaVarandas. yutnundeque.Varon. tay yee,Varonil, tayndatnu, tay saaini, tai

ndai tai saha ini, tay yee ini.Vassallo , ñandahi, tay ñuu tayn-

dahi.Vasallaje. tnuhundahi.Vasallaje reconocer . yosai ñuhun-

di yya, fu quai, yochihi ñuhundiyya, ycayyayosihindi, ycayyayondicondi ycayyayondacañaha.

Vasera. satnu . l. doho.Vaso sin asas. coho coye.vaso vide jarro .Vaso de tres pies. yye .vaso sin pies. yye ticundu.Vasura mihi mihi nitehui.Vaziar algo liquido. yosate, f. cate,

yodzaq coyondi yosatendoco.Vaziar como troxe o casa yoqui-

dza yyundi, yosani yyundi, yosi-nandi, yosico tasindi huahi, yonatehuindi huahi.

Vaziar como chicouite. yocoyon-di, yosatandi, fu. cata, yonana na-hindi sañoho.

Vaziarse aposento yocuvui yyuyonduvui yyu yñeyyu yosacui-ñe yyu.

V.

folio 201r column 1

V. A N T E E.

Vedar. yodzatuhandi, yotasidzohondi, yotasi yyndi. yo-saq yyndi fu caq, yodzatu-hu ninondi yosaqcuhuandi.

Vedriar. yodzacaa nuundi dzevuiñuhu, yodzacaandi chindi.

vidriada cosa. sanisaa nuudzevui ñu-hu, sanisadzodzevui ñuhu.

vega. yodzo.vegada por vna vez. hooni hoo.vehemencia. sacadzandai, cadza ni-

hi, cadza datnu sacuvui ñuhu cu-vui tneni ini.

vedeja de cabellos. idzi teqni, ydzinisani, ydzi nicuvui tecondo.

vejez. sasiyee, sasicuvui tnanu, sano-ondaye, sayee saquanu.

vejecerse. yosanundi, fut. quanu, yo-yeendi, yocuvui tnanundi.

vela de nao. dzooinino tnundoo, in-dita tnundoo.

vela candela. itedzaha.vela de noche. socondito niñu.velar. yondito niñundi, f. condito.velarse los casados yocuvuindo-

dzo misa, yositondi misa yondu-vui yyndi.

velar los casados actiuo. yocachin-dodzondi misa, yoquidzayyndi-ta, fu. cadza.

velo de muger. vide toca.velo de templo. dzoo yondiyu naa

dzoo ininondiyu nuu naa, dzooyodzahuinaa, yondadzi naa, in-di tandiyu naa.

Vellaco. tay dzana tay yehe quahi.vellaco ser yocuvuidzanandi.

folio 201r column 2

vellaco hazer a otro yoquidzadza-na ñahandi., yodzadzana iniña-handi.

vello. idzi huita, ydzi yata, ydzi ca-chi, ydzi tnumi

vellon. ee idzi sicachi, ee tnee idziee tuvui idzi ticachi.

velloso. tay idzi huica, ydzi yatavelloso de pelos rezios tay ñeeidzi

tai yondichi idzu nicatu idzi, idzitaa, idzindacui.

vellota. chindu.ven llamando. naha. (ñe.vena tuchi neñe sichi neñe ichi neñevenablo tatnucaa, tatnudzaa, yuchivencer yocuvuindaindi, yosai dzu-

huandi, fu quai, yonihindayndi,yonihidzahandi , yocuvuindo-dzondi, nicuvui yuhundahandi.

vencido ser yocuvuinduqndi yoyu-sindi, yosihi ninondi, yocuvuidzahindi.

vencer por razones. yodzataa ña-handi, yodzaquehuindudzu ña-handi, yodzacoo cuisindita, yo-dzacoo quni dudzu ñahandi, yo-dzacoo quai ñahandi.

venda dzoo nidzee, dzoo nindataquachi.

vender yoquidza yahuindi, f. cadzayodzicondi.

ven presto llamando. nahandavuihuitahuita, saa, huita cono cacucono saa naha, nahaqueye nahasaa.

Vender con palabras . yosanininoyuhu ñahandi yodzico yuhu ñahan-di, yosaninino naa ñuu ñahandi.

Vender como regaton. yondicota-sindi yosicondidzondi yahui yo

C c sico

folio 201v column 1

yosico codzondi, yahui.Vender por menudo yodzicoqua-

chindi, yodzicodzeendi. yodzicoquaindi.

Vender por juncto, yodzicocanun-di yodzico neendi.

Vendimiar yodzacoyondi yotneen-di, yodzacoondi.

Vengarse. yondadzanaandi sita, yo-nadzatnahandita yodzadzavuan-di sita, yotniñodzavuahdisita, yon-dacu nahindi quachita.

Vengado ser ninduvui naa nindu-vuidzavua nitevuindodzo ini.

Venidero, sadzoica cuvui, sadzoicaqtnaha.

Venir yoquesindi, huasindi, solo enpresente.

Venir a casa propria. yondesindi,quandesindi, en presente.

Venir a menos. yonoo cuvuindi, yo-coondaandi, yonduvuindahindiyonduvui ñuundi, yonduvuidahui

Venirme algo a la memoria. yondenoo yondendodzo inindi, yonucuino inindi, yosaa tuvui inindi,yosaa tadzi inindi, fu caa.

Venir el Rio. de auenida yonu co-honduta yuta yonachitundutayuta, yonduvui canunduta, yonataca yondayanduta.

Venta. huahiyoquidzi tai ysicaichiVentero tai yondatu, sitay ysicaichi.Venta de lo que se vende . sayodzicota.Ventaja hazer. yotasi siyondi, yochi-

hi yahandi.Ventaja dar a otro. yochidzo hui-

dzondita, yocacu nahindita, yo-

folio 201v column 2

yonaquai yuhundi sayodzocata hu-ihica, ñayosatnahandi sita.

Ventana. yavui, sayocuisi nini inihuahi, yavui sayondii nini.

Ventosa cosa de viento sayehe tachisayndodzo tachi, sainino tachi.

Ventosa de vidrio. tendoho, yodzi-ta neñe.

Ver. yositondi, yosino nuundi f. cotoyonditondi, yondito nuundi, fu.condito.

Ver clara o distinctamente. yositon-deendi, yosito casi, yositodziñun-di, yosito yacandi, ñatuvui sayo-dzo nuundi, ñatuvui sayoquindi-yu nuundi, dandusaquachi sandeqñuyacayosinindi, yositondeendi.

Ver tan mala vez por parecerse condificultad por ser lexos. dzohui-hini, yotuvui nuu, dzoyotuvui te-quanica, dzoyotuvui yaaca, yo-tuvui nini.

Verano. huico dzavui huicohuiyu.Verdadera cosa sandisa.Verdad dezir. yocachindisandi,

daa cuite.Verde madero yutnu yehe.Verdecer. yocuvui cuii, yonduvui

cuii, yonduvui yuu, yonduvuinaa.Verdolagas. yucu tecutnu, yuvua

tecutnu.Verdura que se come cruda. duvuaVerdura que se come cozida. yuvua.Verdugo tay dzandoho ñaha, tay

dzanani ñaha.Vereda o senda. ychi cuiñe.Vergajo de toro. tedza ydzundeque.Verguença:sacuvui caha nuu, saca-

ha sasihi caha.Ver-

folio 202r column 1

Verguenças del hombre o muger.coño caha, inidzoho.

Vergel ituita, saisi itu.Veril. saindii nini satuvui nini, sayo-

cuisi nini.Verjas. yutnundeque.Verter. yosati. f. cate.Vestidura. dzono.Vestidura del señor. dzoo chiyo,

dzoo sayusiya.Vestiduras generalmente. saca na-

ma, sacandisi.Vestidura remendada. dzoo nina-

tnema, dzoo ninatniño dzama.Vestirme ropa cerrada. yosivui nu-

undi, f, quevui, yosinondidzono,yondevui noondidzono, yonucu-inondi dzono, yosacuinondidzonof qcuino yonduvui cutundi.

Vestirme como manta, yosaande-sindi, f. caa, yonduvui cutundi.

Vestidura sin costura. dzoo nee,dzoo huadzayondecu, dzooñatu-vui tecu, dzoo yoo niquicu,

Vestidura blanda y delicada, dzoocuito, dzoo huita,

Vestidura aspera. vide cilicio.Vestidura vellosa. dzoo ninana ca-

chi, ninana tnumi.Vestidura para remudar, dzoo yo-

dzama nino yondesi.Vestidura ynterior. dzoo yehe

maa, dzono yehe maa.Vestidura de luto, dzoondayu deye.Vez primera. dzoica hoo huitna,

dzocuvuidzina huitnani. dzocu-vui huitna, dzoica nuu huitnani,dzocuvuidzina nuu huitna.

Vez segunda, sacuvui vvui.

folio 202r column 2

Vezino del varrio, tnaha ñuundi tn-ha siquindi tai yehetnahañuundisiñandi siquindi, tnaha siquindi

vezino con otro de casa . tai yehetnaha huahi, tai yehesi huahi, ta-yyo huahi.

vezino en terminos. tai yyo nuudzañu, tai yyo tnaha dzanu, tayyondaa dzañu.

V. A N T E I.

Via. ichi, yaya.Viandante tai yosicaichi, tayqua-ha ichi, tay inino ichi.

vicario que tiene las vezes de otrotai ñoho siña tai yocuvui nuu.

vicioso. tay sicadzana, tay dzana.victoria vencimiento. sacuvuindai,

sanihinday.victorioso. tay nicuvuinday.vid. yutnundaya yoho, tahi tnunda-

ya yoho.vida. sayondito yotacu.vidrio. yuuyuyu, dzusa.vidriosa cosa. dadzu yy ñacuvui

qquaatnaha dzo huihini, yosaayosico yotahui.

viejo. tay nisanu, tay tnanu, tay ni-yee, tai yata, y para los señoresdizen, tay nisaya, fu. quaya

viejo arrugado. tay nicuvidziinuutay nicoo tadzi nuu.

viejo en la guerra. dodzoyata, do-dzo sanaha.

viento. tachi.viento rezio tachi nihi.viento malo tachi cuiñe, tachi quaiviento con agua. tachi dzavui.

C c 2 vien-

folio 202v column 1

viento estiual. tachindevui.viento de leuante. tachi huico ñu-

mi, tachi huico yuhua.viento del poniente. tachi yuta.viento meridional. tachindaya.viento norte. tachi yucu naavientre chisi.viernes. quevui hohoviga. huituviga labrada para edificio. davua

yeye.vigilia o vispera de la fiesta. chisi

quevui.vil cosa de poco valor. ñacuihi, ña-

dzaha, ñamani, ñatesi.villa cercada. tayu yondiyu yuhua

yecu, tayu yosico namandau.villa aldea. daha ñuu, ñuu ñayuq.villano que viue en villa. tay daha

ñuu tay ñuu ñayuq.villano çafio en la criança. tay cahan-

dahi, tay cahadacui, tay cahanihivinagre. dutayya.vihuela. ñuu yoho.vihuela tañer. yodzaquacundi, yo-

sadzindi ñuu yoho.vinatero. tay dzico vino, yoquidza

yahui vino.vino puro. dedzidzonina, dedzininavino aguado. dedzinicainduunduta

dedzi nicai nininduta, dedzi ni-dzacainduta.

vino blanco. dedzi cuisi.vino tinto. vino dzuq dehe.virrey, yya ñoho siña toniñe.virgen ñaha ñuhu, ñaha yy, ñaha

nee ñaha yoco, ñahadzoho, ñata-qui ñuhu,

virtud sahuaha sadzico.

folio 202v column 2

virtuoso, tay huaha, tay daa ini, taydzico tai cuite ini,

virtud fortaleza, sandai sindatnu sacuvuinday, sacuvuindatnu,

viruelas enfermedad, deyedzita.visajes hazer. yonahandehe nuu, yo-

quidzandehe nuundi, yodzadza-ma nuundi, yodzacuicosiyonuundi

visabuela, sitna tnanundi, sitna dzu-cuandi,

visabuelo, sii taandi, sii tnanundi, siidzutundi, siidzucuandi.

visitar, yosacotondi, fu, qcuto, yosayuhuindi, yodzacanu iniñahandi

visitar pueblos como la justicia, yo-sitondodzondi ñuu, yosicando-dzondi ñuu, yosacotondi ñuu.

visible cosa, sayotuvuidisi sayotuvuisacuvui qnita, sayotuvui canda,

vision de las que espantan , sayonanaha nuundeye, sayotuvui yyo,sayotuvuindadzi,

vision de los sanctos, sayonaha nuusanctos, sayonaha tuvui nuusanctos

visnieto, dzayadzucua , dzayavvui toto,

visojo, tay nuu yaqua,vituallas para hueste, tuq yecu,vitualla para de camino, yuchituq,vituperar, yonani ñahandi, yosaa

quehe ñahandi, f. caa, yodzaye-vuindi, yosii dzevuindi, sacaasanduvuita,

vituperio, sanani ñaha, sacaa que-he ñaha,

vizco, taiyosito yaqua, tai yositodziñe tay yosito quehe,

viscocho, dzitacadzu, dzitan-dadzu,

V.

folio 203r column 1

V. A N T E O.Voluntad, sacuvui ini, sacuvuin-daa ini,Voluntad tener, yocuvui inin-di, yocachi inindi, yocanacuvuiini

voluntad tener a otro, yodzacuvuiiniñahandi, yodzacanacuvui iniñahandi, yodzacanacoto yniñahandi

Voluntariamente tnuhu nee ini, tnu-hu neeyuini, tnuhu nee ñoho ini.

Vomitar. yondusandi, yocana coyodzuqndi.

Vomitar querer. yosani yoondi, yo-cana yoo yechi nuu inidi, yon-dusa nino dzuqndi, yonana coyodzuqndi.

Vomitar el bocado entero, dzoneen-dito yocana coyo yonandusa,dzonee yondito yonandusandi.

Votar hazer voto. yodzaqniñuhun-di, yotniño naha ñuhundi, yosaqyecandi, f. caq, yosai yecandi, fu.quai, yochihi yecandi.

Voto quebrantar. yosanu ninondi,yeca, f. canu, (yeca,

Voto ser quebrantado, nitnanu ninoyecaVotar dar el voto en election, yoca-

cu nahindi, yocachindodzo ña-handi, yochidzo huidzo ñahandiyosino nahi ñahandi , yoñohonuundita, (neeisi

Vulgar cosa, sayyo, sacuvuineecaaneeisi

X. A N T E A.Xabon. nama,Xabonar, yochihindi nama,Xaquima, yetu sacoho yuhu

folio 203r column 2

ydzu, yoho quehe yuhu idzu,Xara, duvua,Xerga, dzoo tecachi,Xeme medida. too dzuchi,Xeringa. ca tecoo saandodzo yu-

caa caandodzo yucu, caayninotnaha tnuquu caa tnuquu.

Xeringa para hechar agua, caa te-huinduta caasadzinduta, caa dzacainduta.

Xicara yasi.Xicara blanca y bruñida. yasitiyoo

yasindaha.Xicara grande yasi coho, yasi coho

canu, yasi tesiyo.Xicara por labrar, yasindahaa yasi

cuisi yasi cuite.Xugosa cosa. huidza sayehenduta.

Z.Zangano tetacui.Zaque. yoo ñee ñee sacohondutaZarco de ojos, tay nuundaa,

Zebratana, tnusii,Zebratana tirar, yosasindi tnusii, fu.

cusi, yotevuindi,Zizania itandeq,Zongotear vasija yocama nino, yosi-

nonuu, f. cono, yocandanino yocandeZorra. teyehe.Zorrillo. teñehe.Zorrillo otro que no hiede teta, sacoZumbar los arboles con el viento yo-

sacu, yocayu, yonehe, yehe cayuyehe sacu, yehe nehe.

Zumbar la piedra quando va rezia.yehesacu yuu,

Zumbar los oydos, yocanadzohoyosacu yocayu,

¶ Fin del Vocabulario Misteco.

folio 203v column 1

¶Quenta de las horas del dia y de lanoche.

A La Vna de la noche. nicuvuidzoco ñuu.A las 2, sacuvui huihi ñuu naahuahaca.

A las 3. naadzuchica.A las 4. quacaque vui sahaandevui.A las 5. quayahi quacuisi, sahanande-

hui, dzotecui ñeni dzotenanini-ca, dzoyndita tenduhuanica

A las 6. nituvui, nituvui yaa.salido el sol. nisinondicandii, nindii.A las 7. quasaandicandii.A las 8. sasinondicandii.A las 9. sanisino huahadicandii.A las 10. nisinoquehendicandii.A las 11. nisinoquehuahandicandii

dzadzuchi canundicandii.cerca de medio dia. sayatnicañun-

dicandii, sanisaa quehendican-dii, nisinoquehendicandii, dzohuitnica.

Alas 12. nicañundicandii nicañu-cuitedicandii.

A la 1. nindicocoo dicandii, yosicocondi candii.

A las 2. nisatanuu dicandii, cacunoondicanaii.

A las 3. sacoondicandii quacoondi-candii,

A las 4. nicoo cuitahuahandicandiiA las 5. sanisinondicandii nicoo co-

dzodicandii, nicoo tnaha dican-dii niñeni.

A puesta de sol. dzocaandii quaacanuu yucu, quacaindi candii, dzoindii quahaca sahaandevui.

A las 6. puesto ya el sol. sanidza-huidicandicandii, sañeni cuii,dzuchica.

folio 203v column 2

A las 7. yotuvui yotuvuica.Ya de noche . nicuvuiquevui, ni-

quaa nuu, nicoo tequaa niquaanindoyo nuu ñaha.

A las 8. saquaa nuu yu.A las 9. saquaa naha yoo inditoca.A las 10. nicuvui ñuu niquaa, nicu-

vuidzadzi ichi.A las 11. nicuvui ñuu huaha yu sa

yatni tnanu ñuu.A las 12. nitnanu ñuu nicuvuidza-

vua dzavua ñuu.

¶ Numerales.

1 ee. 2 vvui. 3 vni. 4 qmi. 5 hoho. 6 iño. 7 vsa. 8 vna. 9 ee.10 visi.11 vsi ee.12 vsi vvui.13 vsi vni.14 vsi qmi.15 saho.16 saho ee.17 saho vvui.18 saho vni.19 saho qmi.20 oco.21 oco ee.22 oco vvui23 oco vni.

24

folio 204r column 1

N V M E R A L E S.

24 oco qmi.25 oco hoho.26 oco iño.27 oco vsa.28 oco vna.29 oco ee.30 oco vsi.31 oco vsi ee,32 oco vsi vvui33 oco vsi vni.34 oco vsi qmi,35 oco saho.36 oco saho ee.37 oco saho vvui,38 oco saho vni,39 oco saho qmi.40 vvuidzico.41 vvuidzico ee,42 vvuidzico vvui43 vvuidzico vni.44 vvuidzico qmi.45 vvuidzico hoho,46 vvuidzico iño.47 vvuidzico vsa.48 vvuidzico vna.49 vvuidzico, ee,50 vvuidzico, vsi,51 vvuidzico vsi ee.52 vvuidzico vsi vvui,53 vvuidzico vsi vui.54 vvuidzico vsi qmi.55 vvuidzico saho.56 vvuidzico saho ee.57 vvuidzico saho vvui.58 vvuidzico saho vni.59 vvuidzico saho qmi.60 vni dzico.61 vni dzico ee.62 vui dzico vvui.

folio 204r column 2

63 vnidzico vni.64 vnidzico qmi.65 vnidzico noho.66 vnidzico iño.67 vnidzico vsa.68 vnidzico vna.69 vnidzico co.70 vnidzico vsi.

100 hoho dzico.200 vsidzico.300 saho dzico400 ee tuvui.500 ee tuvui hoho600 ee tuvui vsi.700 ee tuvui saho.800 vvui tuvui.900 vvui tuvui hoho.

1000 vvui tuvui vsi.2000 hoho tuvui.8000 ee tetne.

10000 ee tetne yodzohoho tuvui.20000 vvui tetne yodzo vsi tu-

vui.30000 vni tetne yodzo saho tuvui.40000 hoho tetne.50000 iño tetne yodzo hoho

tuvui.60000 vsatetne yodzo vsi tuvui.70000 vnatetne yodzo saho tuvui80000 vsi tetne.90000 vsi ee tetne yodzo hoho

tuvui100000 vsi vvui tetne yodzo vsi

tuvui.Millon o quento. vsi sichicavsi vvui

tetne yodzo vsitu vui.Para

folio 204v column 1

Q V E N T A D E L O S D I A S.

Para contar por veyntes, os diezes,no se ha de dezir absolute, sino de-zir quevui, y dizen assi

10 huicui.15 tnaho,15 o veynte, huichitnaño.20 chico ,25 chico naho.30 chico huichi,35 chico tnaho,40 vvuindico, & sic de singulis.

Para contar capatos, ee saha vvuisaha.

Para contar mantas. ee ticu vvuiticuQuenta de los dias.

Oy huitua,Mañana, yutnaa,Passado mañana, idzaEs otro dia. iño.De aqui a quatro dias yq,De aqui a cinco, noho,De aqui a seys, noho icu,De aqui a siete, huita huitaca,De aqui a ocho, mina,

folio 204v column 2

De aqui a nueue, duq noho,De aqui a diez, huichica, De aqui a quinze, tnahoca.De aqui a veynte, chico ca,De aqui a 25. chico nohoca,De aqui a 35. chico tnahoca,

Ayer, ycuyAntiyer, ycu ñuu,Antantiyer, yca ñuu,El dia antes, a ora quatro dias,

sanduq,A ora 5, sanoho, A ora 6, saino.A ora 7, sahuita:A ora 8, sa vnaqhui,A ora 9, saduq noho.A ora 10, sahuichi.A ora 15. satnaho,A ora 20. sachicoA ora 30, sachico huichi,A ora 35. sachico tnaho.A ora 40. sa vvuindico.Quando se espresan los dias f. que-

vui. se dize savvuidzico quevui.Laus Deo.

Acabose este presente Vocabulario, En Tamaçulapa,26 de Septiembre de 1592 años. El qual con

su auctor, se somete y subjecta a la cor-rection de la Sancta madre

Yglesia Romana.

E N M E X I C O.En casa de Pedro Balli. Año de

1 5 9 3

This transcription of Alvarado’s 1593 Vocabulariowas created for The Mesolore Project

and released online in 2012.

www.mesolore.orgwww.facebook.com/Mesolore