Õóóëü áóñ àãíóóðûí ýñðýã Èðâýñ-3

2-ð í¿¿ðò

4-ð í¿¿ðò

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)-ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÑÎÍÈÍ ¹3 (23), 2007

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì.

Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.

WWF International, Gland (CH) Av. du Mont- Blanc 1196 Gland Switzerland T: +41 22 364 91 11F: +41 22 364 88 36

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð Àìàðûí ãóäàìæ-4, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, 8-ð õîðîî, ø/ñ-20A, ø/õ-115Óëààíáààòàð 210620AÌîíãîë ÓëñÓòàñ: +976 11 311 659 +976 11 310 237 È-ìýéë: info@wwf.mn

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâä õîò äàõüÀëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðÓòàñ: 01432-24100Ôàêñ: 01432-23849

Âýá õóóäàñ: http://www.wwf.mn; http//www.panda.org

Äýëõèéí õýìæýýíä õàìãààëàí õàäãàëæ ¿ëäýýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí 200 ýêîá¿ñ íóòãèéí íýã íü Àëòàé-Ñî¸íû á¿ñ íóòàã áèëýý. Äýëõèéä õîâîðäîæ áàéãàà îëîí ç¿éëèéí àìüòäûí ºëãèé íóòàã, îëîí çóóí ç¿éëèéí øóâóóäûí ºñ÷ ¿ðæèõ, àìüäðàõ òààëàìæòàé îð÷èí Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðæ, áàòàëãààòàé õàìãààëàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýíèé àðâàí æèë, îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñ, íàìãàðõàã ãàçðûã õàìãààëàõ Ðàìñàðûí êîíâåíöèéí á¿ðòãýëä îðñíû íàéìàí æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí òýíä àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà, áàéãàëèà õàéðëàæ õàìãààëàõ ñýòãýëòýé íèéò õ¿ì¿¿ñò ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí åðººå.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí

Áàéãàëüä ñýòãýëòýé áîëñîí äóðñàìæ ñóðãàìæààñ

5-ð í¿¿ðò

Íóóðûí ìèíü çàãàñûã õÿòàäóóä çàëãèæ, õîðòîé

õ¿íñèéã íü ìàíàéõàí øèíãýýñýýð áàéõ óó?

Õàð-Óñ íóóðûí òºëººõ ýìçýãëýë õààíààñ ýõòýé âý?

3-ð í¿¿ðò

(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàðò áàéãàëü îð÷û ñóäàëãàà õèéõ, õàìãààëàëòàä õàìðóóëàõ ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëñàíäàà áàÿðòàé áàéäàã áºãººä ¿¿íýýñ õîéø òàñðàëòã¿é àðàâ ãàðóé æèë òóñàëæ äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð èðëýý. ªíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä ìàíàé áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñë¿¿äèéí ¿íäñýí çîðèëò íü Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëàõ, õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëæ, áàéãàëü õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, îð÷íû á¿ñèéí èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ èäýâõè îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õóëãàéí àãíóóðûã áàãàñãàæ, óëìààð õîâîð àí àìüòäûí òîî òîëãîéã òîãòâîðæóóëàõ, áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áèëýý.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààã ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàõààñ íü ýõëýýä àæëàà õýâèéí ÿâóóëàõ ìàòåðèàëëàã íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààã òàñðàëòã¿é ÿâóóëæ, õàìãààëàëòûí çàõèðãààã ýð÷èì õ¿÷, õàëààëò äóëààí çýðýã ãàäíû ÿìàð íýã áàéãóóëëàãààñ õàìààðàëã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä øààðäàãäàõ óíàà, áàãàæ õýðýãñýë, õóâöàñ çýðýã ç¿éëñýýð õàíãàæ, îð÷íû á¿ñýä îðøäîã 5 ñóì òóñ á¿ðò èæ á¿ðýí òîíîãëîãäñîí áàéãàëü îð÷íû

7-ð í¿¿ðò

• Ýõ ãàçðûí öýíãýã óñíû òîìîîõîí íººöèéí íýã ýíä îðøäîã.• Ýíä öýíãýã óñòàé íóóðóóäààñ ãàäíà óñ, íàìãàðõàã ãàçàð, ãîâü, òàë õýýð,

óóëûí õýýð, Àëòàéí ìºíõ öàñò ñàðüäàã óóëñ çýðýã ãàçàðç¿éí á¿õ á¿ñ¿¿äèéí òºëººëëèéã áàãòààñàí ñóðãàëòûí ¿ç¿¿ëýí øèã ãàéõàìøèãòàé õîâîð òîãòîöòîé.

• Áàéãàëèéí ýíýõ¿¿ öîãöîëáîðò ãàçàðò 54 ç¿éëèéí õºõòºí àìüòàí, 268 ç¿éëèéí øóâóóä, 455 ç¿éëèéí óðãàìàë, 4 ç¿éëèéí çàãàñ, 6 ç¿éëèéí ìºëõºã÷ àìüòàí, 131 ç¿éëèéí øàâüæ àìüäàðäàã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. /Äýëõèéí çàðèì óëñ îðîí ýíä äóðäñàíä õ¿ðýõã¿é öººõºí ç¿éëèéí àìüòàäòàé áàéõ íü îëîíòàà/

• Öîîõîð èðâýñ, çýãñíèé ãàõàé, Ìîíãîë áºõºí, Àëòàéí àðãàëü, õàð ñ¿¿ëò çýýð, Òºâ Àçèéí ìèíæ çýðýã õºõòºí àìüòàä áîëîí áîðöãîð õîòîí, ãýçýãò íóãàñ, õîøóó ãàëóó, óíäàð øóìáóóð, óñíû íºìðºã á¿ðãýä, íºìðºã òàñ çýðýã 30 ãàðóé ç¿éëèéí õîâîðäñîí øóâóóä áèé.

• Ýíä õàëõ, êàçàõ, çàõ÷èí, ººëä, ìÿíãàä, äºðâºä, òóâà çýðýã àðàâ ãàðóé ¿íäýñòýí ÿñòíóóä õàÿà õàÿàãàà ò¿øèí èõðèéí ñýòãýëýýð çýðýãöýí îðøäîã óãñààòàí ç¿éí ºëãèé áîëñîí íóòàã.

• Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé, áàëàð ýðòíèé õàäíû ñ¿ã çóðãóóä, Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åèéí ò¿¿õòýé õîëáîîòîé áóãàí õºøºº áîëîí áóñàä äóðñãàëóóä, áóëø õèðãýñ¿¿ð¿¿ä, ò¿¿õ ñî¸ë, àðõåîëîãèéí îëäâîðîîð àðâèí áàÿëàã íóòàã.

ìýäýýëýë, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàéãóóëñíààñ ãàäíà 1998 îíîîñ ýõëýí “Àëòàé Ñî¸í” (Õàð-Óñ íóóð) ñîíèíã òîãòìîë ãàðãàæ, îð÷íû á¿ñèéí èðãýäèéã ìýäýýëëýýð õàíãàæ áàéíà. Ìºí ºíãºðñºí õóãàöààíä Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàðò 30 øàõàì ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã òºñë¿¿äèéíõýý ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéæ, õîëáîãäîõ ìàòåðèàë á¿õèé íîì, òîâõèìîë õýâë¿¿ëæ, áàéãóóëëàãà èðãýäýä õ¿ðãýëýý.

Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàðòàé õàìòðàí õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãèéã Õîâä àéìàãò 2003 îíä áàéãóóëæ, áîëîâñîí õ¿÷èí, òåõíèê õýðýãñëýýð õàíãàæ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí àæèëëóóëæ áàéãàà íü Õàð-Óñ íóóðûí ÁÖÃ-ò õóóëü áóñ àãíóóðûã òàñëàí çîãñîîõ, õîâîðäîæ áàéãàà àìüòàäûí òîî òîëãîéã òîãòâîðæóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áîëëîî.

Áèäíèé ýíý ¿éëñ Åâðî Àçèéí ýêîñèñòåìä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàðò àæ òºðºã÷ õýí á¿õíèé ºâ ñàí áîëñîí ãàéõàìøèãò òîãòöûã õàäãàëàí õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áèëýý.

Áèäíèé õèéæ áàéãàà ýíý á¿õ àæëûã íóòãèéí îëîí ò¿ìýí èë¿¿ òýí¿¿í ñýòãýëýýð îéëãîí äýìæèæ, ¿ð óäàìäàà çóó çóóí æèëýýð ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõ ãýãýýí ñýòãýëèéí õ¿÷ýýð õàìòðàí àæèëëàíà ãýäýãò ýðãýëçýëã¿é èòãýæ áàéíà.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí

Çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð

Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðñíû 10 æèëèéí îéä çîðèóëñàí òóñãàé äóãààð

Ýöýã ºâãºäèéí ¿åýñ ýçýí áèäíèéõýý ñýòãýëèéã ñîðîíçîí ìýò òàòñààð èðñýí, ýä¿ãýý öàã äîð õàðü ýëãèéí îëîí ò¿ìíèé ÷ õàðöûã áóëààõ áîëñîí ýíý ë ¿çýñãýëýíò

íóòãààðàà áàõàðõàõ ºäèé òºäèé ó÷èð øàëòãààí áàéâ÷ òîéìòîé õýäèéã äîîð äóðäñó.

Õàð-Óñ íóóðûã îëîí óëñ èâýýëäýý àâñàí ò¿¿õèéã

ñºõâºë

© WWF-Canon / Anton VORAUER

¹3 (23), 2007 2

Øâåéöàðü óëñûí Ãëàíä õîòíîî áîëñîí õóðàëäààí äýýð Ìîíãîëûã òîéðîîã¿é íýãýí àñóóäëûí òàëààð íóõàöòàé õýëýëöñýí áàéíà.

Ãîëûí ãîëäèðëûã ººð÷ëºí ººð ñàâ ãàçàðò øèëæ¿¿ëýõ í¿ñýð òîì òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ýêîñèñòåìèéã òýð ÷èãò íü õºí人ä çîãñîõã¿é ÿäóó àðä ò¿ìíèé àìèí çóóëãàä ÷ õîð õºíººë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õýìýýí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ ãàðãàñàí øèíý èëòãýëä äóðäæýý.

“Ãîëûí óðñàöûã ººð á¿ñ íóòàãò øèëæ¿¿ëñíýýð óñíû õîìñäîë ¿¿ñãýõ ¿¿?” õýìýýí íýðèéäñýí òóñ èëòãýëä äóðäñàíààð ãîëûí óðñàöûã èéíõ¿¿ ººð÷ëºõ íü áàéãàëü îð÷íûã ñ¿éòãýí, õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé õ¿íñ, óñíû õàíãàìæèä ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðãèéã íü áóóðóóëäàã ãýíý.

Äàëàí ãýõ ìýòèéí ºíäºð òåõíîëîãè õýðýãëýæ áóé òîõèîëäîëä, ìºí õîëûí çàéä õîîëîéãîîð óñ òàòàõ çýðýãò ãàðàõ óñíû õîìñäëûí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéæ áàéõ ¸ñòîé àæýý.

ªíººãèéí áàéäëààð äýëõèé äàÿàð íèéò ãîë ìºðí¿¿äèéí 40 õ¿ðýõã¿é õóâü íü ë ººðñäèéí çºí㺺ð óðñàæ áàéãàà áºãººä áóñàä èõýíõ õóâèéíõ íü óðñàöàä èõ áàãà õýìæýýãýý𠺺ð÷ëºëò îð÷èõîîä áàéãàà íü óñíû õÿìðàëä õ¿ðýõýä òóí îéðõîí áàéãààã ãýð÷èëæ áàéíà. Òóñ èëòãýëä Àâñòðàëè, ªìíºä Àôðèê, Èñïàíè çýðýã óëñóóä äàõü ãàøóóí òóðøëàãóóä

áîëîí áóñàä Áðàçèë, Õÿòàä, Ãðåê, Ïåðó çýðýã óëñàä õèéõýýð òºëºâëºæ áàéãàà àæëóóäûã äóðäñàí áàéíà. Ýäãýýð àæëóóä ìàðãààíû áàé áîëæ áàéãàà òóë îäîî áîëòîë çàðèì íü îëîí íèéòýä èë òîä áîëîîã¿é áàéãàà àæ.

Ýäãýýð òîõèîëäëóóäûí äóòàãäàëòàé òàë åðºíõèé人 èæèë áàéæýý. Òóõàéëáàë: õýò ºíäºð ºðòºãòýé, óñíû òóíãàëàã ÷àíàð àëäàãäñàí, ãîë ìºðºíä íºõºæ áîëøã¿é õîð õºíººë ó÷ðóóëñàí, îðîí íóòãèéíõíû øèëæèëò õºäºë㺺íä íºëººëñºí, òºëºâëºæ áàéñàí ¿ð àøãèéí õýìæýý ýðñ áàãàññàí, îëîí òàëûí ¿ð àøãèéí ñóäàëãààã îðõèãäóóëñàí ãýõ ìýò.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Äýëõèé äàõèíû öýâýð óñíû õºòºëáºðèéí çàõèðàë Æýìè Ïèòòîê õýëýõäýý: “Îëîí òîõèîëäîëä ãîëûí ãîëäèðîëûã ººð÷ëºõ íü “á¿òýøã¿é ìºðººäºë” áîëæ õóâèðñàí òºäèéã¿é íýã ãîëûí óñûã íºãºº ð¿¿ íü øèëæ¿¿ëñíýýðýý íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýýä íºãºº õ¿íäðýëèéã áèé áîëãîæ áàéíà ãýäýã ýíãèéí ç¿éëèéã òîîöäîãã¿é. Óñíû õÿìðàëûã øèéäýõäýý òóõàéí óñ, íàìãàðõàã ãàçàðò õýäèé õýð õýìæýýíèé óñ ÷èéã øààðäëàãàòàé ãýäãèéã ¿íäýñëýõ ¸ñòîé” ãýæýý. Òýðýýð áèä óñûã õýìíýõ, äàõèí àøèãëàõ òàë äýýð àðäûí óëàìæëàëò àðãà óõààíûã õýðýãëýõ íü ç¿éòýé ãýæ öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ - www.panda.org

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Èðâýñ-3 õýìýýõ áàãèéã áàéãóóëñíààñ õîéø 4 äýõ æèëèéíõýý í¿¿ðèéã ¿çýæ áàéíà. ¯çýñãýëýíò Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàð äàõü Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäñîí àìüòäûã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé ýíý áàãèéí àæèë ¿éëñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí ñàíõ¿¿æèëòòýéãýýð ÿâàãääàã áºãººä Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Ãàçðûí ç¿ãýýñ óäèðäëàãà, àðãà ç¿éí õóâüä äýìæèí àæèëëàäàã áèëýý. Èðâýñ-3 áàãèéí ñýòãýë ç¿òãýë íèéëñýí õàìò îëîí ýíý äºðâºí æèëèéí õóãàöààíä íèéò 370 ãàðóé ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí íîöòîé õýðã¿¿äèéã èëð¿¿ëñýí àæýý. Òýäãýýðèéí äîòîð Ìîíãîë óëñûí òºäèéã¿é äýëõèéí Óëààí íîìîíä áè÷èãäñýí Ìîíãîë áºõºíã îëíîîð íü õºíººñºí íîöòîé õýðýã èëð¿¿ëñíèéã äóðäàõ íü ç¿éòýé. 2006 îíû 11-ð ñàðûí 15-íû ºäºð Õîâä àéìãèéí èðãýí Ã.Àëòàíãýðýë íü ×àíäìàíü ñóìûí òºâººñ Õÿòàä ðóó õèë äàìíóóëàí

Õóóëü áóñ àãíóóðûí ýñðýã Èðâýñ-3

“Á¿òýøã¿é ìºðººäºë” - Ãîëûí óðñàöûã ººð÷èëñíººð äýëõèéí àìüäðàëûã

òýòãýã÷ õàìãèéí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæèéã ñ¿éòãýæ áàéíà

Õºë èõòýé çóí

Äàãóóðûí õýýðèéí ýêî-á¿ñ íóòàã, Îíîí ãîëûí àé ñàâûí

õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õèéãäýæ áóé àæëóóä

Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò Ãàçðûí äîòîîä á¿ñ¿¿ä áîëîí îð÷íû á¿ñ íóòãèéã òîãòîîõ ñóäàëãààíû àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí çàõèàëãà, ãýðýýíèé äàãóó ØÓÀ-ûí ýðäýìòýäèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ñóäàëãààíû áàã õèéæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð (ÁÖÃ) íóòàãò õàìðàãääàã íèéò 7 ñóìäûí àðä èðãýä, óäèðäëàãàòàé óóëçàæ, òýäíèé ñàíàë áîäëûã ¿íäýñëýëä ñàéí òóñãàõ, õàìãààëàëòûí á¿ñ¿¿äèéí õèë çààãèéã ¿çýæ øàëãàõ àæëóóä õèéãäëýý. Ýíý ¿åä ìºí Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-òàé õèë çàëãàà îðøèõ ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäûí Øèì Ìàíäàëûí Äàðõàí Öààçàò Ãàçðûí óäèðäëàãà ñóäëàà÷äûí áàã èðæ õàìòðàí àæèëëàâ. Ñîõîíäûí ÄÖà íü Äýëõèéí Øèì ìàíäàëûí ºâä á¿ðòãýãäñýí ãàçàð íóòàã þì.

Ñîõîíäûí ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàñàí çîðèëãî íü îëîí óëñûí õèë äàìíàñàí “Èñòîêè Àìóðà” áóþó “Àìàð ìºðíèé ýõ óíäàðãà” õýìýýõ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áàéãóóëàõ ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ, óëìààð ò¿¿íèé íýãýí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûã Äýëõèéí øèì ìàíäàëûí ºâä á¿ðòã¿¿ëýõ ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëóóä áàéëàà.

Ñîõîíäûí áîëîí ×èòàãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷ ýðäýìòýä Õàí Õýíòèéí ÄÖÃ, Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ, Ñîõîíäûí ÄÖÃ, Ãîðíàÿ ñòåïü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûã áàãòààñàí äýýðõ “Àìàð ìºðíèé ýõ óíäàðãà” îëîí óëñûí ÒÕà áàéãóóëàõ êîíöåïöè áîëîâñðóóëààä àæèëëàæ áàéíà.

ÌÓÈÑ-èéí “Ýêîëîãè Ýðäýì” áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáèéí îþóòíóóä, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Á.Áàò-Ýðäýíýòýé õàìòðàí “Òºðºëõ íóòàã áèäíèé áàõàðõàë” íýðòýé áàéãàëü õàìãààëàõ àÿëëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.

Ýíý àÿëàë íü Õýíòèé, Òºâ àéìãèéí 10 ãàðóé ñóìààð àÿëñàí áà òýäãýýðò Îíîí ãîëûí àé ñàâ íóòãèéí èõýíõ ñóìä áàãòàæ áàéãàà þì. Àÿëàëä áèîëîãè, ýêîëîãè, ìîíãîë õýë, ýäèéí çàñàã, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöäàã 20 îþóòàí îðîëöñîí áà òåëåâèç, ðàäèîãèéí íýâòð¿¿ëýã, ñîíèíû íèéòëýë áýëòãýõ çîðèëãî òàâüæýý. ̺í íóòãèéí èðãýäýä áàéãàëü õàìãààëëûí ñàíàë àñóóëãà, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà õèéæ, Áàòøèðýýò, Äàäàë ñóìûí íóòàãò áàéãàëü õàìãààëàõ ñóðòàë÷èëãààíû ñàìáàðóóäûã õèéæ áàéðëóóëàâ.

Îíîí ãîëûí àé ñàâ íóòàã äàõü íèéò ñóìäûí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä áîëîí Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí íèéò áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã õàìðóóëñàí áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëòûí áýëòãýë àæëûã õèéæ, áàéíà. Õàìãèéí ãîë íü áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ¿íýëãýý õèéæ òîãòâîð ñóóðüøèëòàé àæèëëàõ çºâ õ¿íýý ñîíãîæ ÷àäâàë ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í ñàéí ãàðàõ þì. Ýíý ñóðãàëòàíä 25 îð÷èì õ¿í õàìðàãäàíà.

̺í Äàäàë ñóìàíä áàéãàëü õàìãààëàõ ìýäýýëëèéí òºâèéí öîãöîëáîð áàéãóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ òºâä îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíóóä áîëîí Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ¿éë àæèëëàãàà òºâëºð÷ ÿâàãäàõ þì.

Äàãóóðèéí õýýðèéí ýêî-á¿ñ íóòàã, Îíîíãèéí àé ñàâ õºòºëáºðèéí àæèëòàí Á.Ãàíõóÿã

õóäàëäàõ çîðèëãîîð 108 øèðõýã ýâðèéã ÓÁÌ 92-39 äóãààðòàé ÇÈË-130 ìàðêèéí àâòîìàøèíû íººö äóãóéí äîòîð íóóæ

õîëáîãäîã÷ 13 ýòãýýäèéã èëð¿¿ëæýý. Òýäíèé õýðýã ¿éëäñýí áóó ñýëòèéã ýâðèéí õàìò õóðààí àâñàí áîëîâ÷ ýíý ë æèøýý ãýõýä 54 ìîíãîë áºõºíãèéí àìü ñ¿éäñýíèé ãýð÷ ãýæ áîäîõîä òóí ýìãýíýëòýé. “Èðâýñ-3”-ûíõíû èëð¿¿ëñýí ýíýõ¿¿ õýðãèéí òàëààð Íèäåðëàíäûí íýãýí öàõèì ñýòã¿¿ëä ñàÿõàí íèéòëýãäñýí áèëýý.

Èðâýñ-3 áàãèéí èëð¿¿ëæ øèéäâýðëýñýí õîâîð, íýí õîâîð àìüòäûí õóóëü áóñ àãíóóð, õóäàëäààíû çàðèì çºð÷ëèéí òîî:

Àðãàëü õîíü 5Öîîõîð èðâýñ 5Ìîíãîë áºõºí 62Çýãñíèé ãàõàé 2Õóëàí 4ßíãèð ÿìàà 15Õîéëîã 15Õºë人ñºí ÷îíî 187Çààðò õàðõ 1352

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí îëîí óëñûí òºëººëºë á¿õèé ýýëæèò áàã ºíãºðñºí 6-ð ñàðûí 12-íä Ìîíãîë îðîíä õ¿ðýëöýí èðñýí þì. Æèë á¿ð ìàíàé áàéãóóëëàãà îëîí óëñûí ò¿âøèíä àæëàà òàéëàãíàí, òýð õèðýýðýý óäààõ æèëèéíõýý àæëûí ¿¿äèéã íýýäýã áèëýý. Ýíý æèëèéí òóõàéä îëîí óëñûí òºëººëºã÷èä áèäíèé îíãîí áàéãàëèà õààöàéëàí õàìãààëàõ àæèë ¿éëñýä èõýä ñýòãýë õàíãàëóóí áóöàöãààëàà.

Çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýðýý äýëõèéí ò¿âøèíä õàðààõàí íýâòýð÷ àìæààã¿é õàìòûí àæèëëàãààã ìàíàé áàéãóóëëàãà íýâòð¿¿ëýýä áóéã îðîí íóòàãò õèéãäýæ áàéãàà àæëûí ¿ð ä¿í äàâõàð íîòîëæ ºãñºí þì.

̺í òóí ñàÿõàí áóþó 8-ð ñàðûí 8-íä “1001 – Èòãýëèéí ñàí”-ãèéí íýð õ¿íä á¿õèé 8 ãèø¿¿í ìàíàé áàéãóóëëàãûí óðèëãààð Ìîíãîë îðîíä àéë÷ëàí èðëýý.

Ýíýõ¿¿ ñàí àíõ 1971 îíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíã èâýýí òýòãýõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäæýý. Òóñ õàíäèâëàã÷ ñàíãèéí ãèø¿¿äýä äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðèéí,

¿íäýñòýí äàìæñàí òîìîîõîí êîðïîðàöè, áàíêíû åðºíõèéëºã÷èä ãýõ ìýò õºðºí㺠÷èíýýãýýðýý òýðã¿¿ëýã÷èä áàãòäàã áèëýý.

àâ÷ ÿâñíûã èëð¿¿ëñýí áàéíà. Ò¿¿íèé ýíý õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõ ÿâöàä á¿ëýãëýí ¿éëäñýí ãýäýã íü òîãòîîãäñîí áºãººä

Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí àõëàõ áàéöààã÷ Ø.Ãàíòóëãà, Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, Èðâýñ-3 áàãèéí òóñëàõ Ì.Ãàíòóëãà íàð

¹3 (23), 20073Õàð-Óñ íóóðûí òºëººõ ýìçýãëýë õààíààñ ýõòýé âý?

1997 îí, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ ãàðãàñàí ñàíàà÷ëàãûí äàãóó, èðýýä¿éä áèé áîëæ áîëîõ ìóó ìóóõàé áîëãîíîîñ Õàð-Óñ íóóðûã õàìãààëàõ çîðèëãî ºâºðòºëñºí íóòãèéí óíàãàí õ¿¿ Ä.Áàòõ¿¿ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí èäýâõè ç¿òãýëýýð õîëáîãäîõ äýýä áàéãóóëëàãóóäààð øààðäëàãàòàé á¿õèé ë øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãóóëñíààð Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí àñóóäàë õàðèóöñàí ñàëáàðûã áàéãóóëæ áàéæýý.

Öààøèä õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãàà èä ºðíºæ áàéõ ÿâöàä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ ÷ ÷àìã¿é òóñàëæ äýìæèæ áàéñàí ãýäýã. Àæèë ýõëýõ ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ñóäàëãààíû øèíæèëãýýíèé òàë äýýð òóñàëæ äýìæèí àæèëëàñààð èðëýý. Ãýòýë æèë á¿ðèéí õàâàð õîëûí õîëîîñ çîðèí èðäýã îëîí îëîí æèã¿¿ðòýí øóâóóä çýãñ øóãóéä íü ¿ð ºíä㺺 ºñãºí áîéæóóëæ, “äèâààæèí”-ä òºðñºí ¿ðñýý äàãóóëàí íàìàðòàà ãàíãàíàí îäîõäîî õîðãîäîí ÷óóëäàã, Õàð-Óñ íóóðûí ¿çýìæ æèëýýñ æèëä ãóíäñààð áàéíà. Õýí õýíýý ø¿¿ìæëýõäýý áóñ, õýí íýãíýý äºâèéëãºí ìàãòàõäàà áóñ, ¿ð ä¿íã óëàì ñàéæðóóëàõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõ çîðèëãûã ºìíºº òàâüÿ.

Óðüä Õàð-Óñ íóóðûí õºâºº îð÷ìûí àéë õóíàð çýãñ øàãøóóðãàíäàà äàëäëàãäàí, ÿíäàíãèéíõ íü óòààíààñ ººð áàðèìæààëàõ ç¿éëã¿é áîëæ îëîõîä áýðõ áàéñàí áîë îäîî íóóðûí õºâººí äýýðõ á¿¿ õýë àðàë äýýð íü áàéãàà òîìõîí øèã àðãàë òîîëîãäîõ øàõàì õàðàãäàõ áîëæ, òýíä áàéäàã àìüòàä, øóâóóäûí àìüäðàëûí ãîë îð÷èí áîëîõ çýãñ õóëñ ýðñ áàãàñëàà õýìýýí õàëàãëàõ áîëæýý. Õîðâîîä õîâîðò òîîöîãääîã õîòîí øóâóóä òýð ¿åä õîðü ãó÷ààðàà ÷óóëàí íààääàã áàéñàí áîë îäîî Õàð-Óñ íóóðò òýäíèéã õàðàõ íü ºäðèéí îä ¿çýõòýé àäèë áîëîâ. Õàð-Óñ íóóðûí õºâºº, àðëóóä íü õîã íîâø, ñýã çýìýíä äàðàãäàæ, í¿õ, ñóâàã øóóäóóíóóä ñýãëýãäýæ, õýòð¿¿ëæ õýëáýë ãýð áàðèõ ýð¿¿ë ãàçàðã¿é øàõàì áîëæ áàéíà. Õàð-Óñ íóóðûí òýæýýëèéí ãîë ñóäàñ áîëîõ Õîâä, Áóÿíò ãîëûí áóðãàñ, áóò, ñººãèéã õÿäàæ àéìãèéí òºâä àâàà÷èí àðèëæààëàí í¿öãýëñíèé óðøãààð îëîí ñàëàà ãîë õàòàæ, õîðîí ºâñíèé òàðõàö æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ, ìàëûí ýð¿¿ë ñàðóóë áýë÷ýýð õîìñäîõ áîëëîî.

Õîâä àéìãèéí õýìæýýíèé áàéãàëü îð÷èíä òóëãàìäààä áàéãàà áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëñýí çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñíûã òà á¿õíèé õ¿ðòýýë áîëãîõ íü ç¿éòýé õýìýýí áîäëîî.

Þóíû ºìíº ó÷èð øàëòãààí, íºõöºë áàéäëûã äóðäúÿ

Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé òîãòâîðòîé õºãæèë, àðä èðãýäèéí àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãàà íü òóõàéí óëñ îðîí áàéãàëü îð÷íîî ýëäýâ áîõèðäëîîñ õàìãààëàí, áàéãàëèéí íººö áàÿëàãàà õýðõýí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ áàéíà ãýäãýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã ãýäãèéã äýëõèé äàõèí íýãýíò õ¿ëýýí çºâøººðñºí áèëýý.

Ìàíàé óëñ 21-ð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí äýëõèé íèéòèéí ¿çýë õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí õºãæëèéí òýíöëèéã õàíãàõ çàìààð ýäèéí çàñãàà ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé õºãæ¿¿ëæ, àðä èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàõ ýðõç¿éí îð÷íûã ¿íäñýíäýý á¿ðä¿¿ëýýä áàéãàà ãýæ ¿çäýã. ªíººäºð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ çýðýãòýé õîëáîîòîé 30 ãàðóé õóóëü, 25 õºòºëáºð, 100 ãàðóé çààâàð, æóðàì áàòëàí ãàðãààä áàéãàà ÷ õýðýãæèëòèéí òàë äýýð ø¿¿ìæëýëòýé ç¿éë èõ áèé. Òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð çàñàã çàõèðãààíû á¿õèé ë íýãæèéí ò¿âøèíä õóâààðüò àæèë ¿¿ðýã áàéõ àâ÷ ýíý ¿éë õýðãèéã ýí òýðã¿¿íä òàâüæ, ýðõýì çîðèëãîî áîëãîí ÷àðìàéõ ýð÷èìòýé àæèë ¿ã¿éëýãäñýýð áàéãàà íü õýíèé ÷ í¿äíýý èëõýí áèëýý.

Õîâä àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû í¿¿ð òºðõ ºíººäºð ÿìàð áàéíà âý

Íèéãìèéí îðîî áóñãàà öàã ¿åä àðä îëíû àìüäðàë äîðîéòñîíîîñ áàéãàëèéí áàÿëàã õè÷íýýí ¿íý öýíýòýé ãýäãèéã óõàìñàðëàõã¿é, äóð çîðãîîð àøèãëàõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ áàéíà. ¯¿íèé áàëãààð áàéãàëèéí ç¿é çîõèñò áàéäàë

Áèäíèé àæëûí ¿ð ä¿í èéì áàéõ ¸ñã¿éñýí.Áèä ç¿ãýýð ñóóñàí óó ãýâýë ¿ã¿é þì.

Õààíà, õýí, ÿìàð ò¿âøèíä, ÿìàð õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàõ ¸ñòîé âý, òýð á¿õíèéã õàðèóöàã÷ ýçýä íü íîì ¸ñîîð íü ãàðãóóëààä, õóóëü ýðõç¿éã íü á¿ðä¿¿ëýýä ºã÷èõñºí. Ãýòýë þó äóòààä áèä èéì ¿ð ä¿íã ñàíàà àëäàí õàðæ ñóóõ áîëîâ? Ǻâõºí øèéäâýð ãàðãàã÷èä áóñ, çºâõºí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí

õýäõýí õ¿í áóñ, òóõàéí îðîí íóòàãò îðøèí ñóóæ áàéãàà õýí á¿õíèé ñýòãýë ç¿òãýë äóòñàíûõ ãýâýë ëàâ ã¿òãýñýí õýðýãò óíàõã¿é áàéõ. Òýãâýë îäîî áèä ¿¿íèéã òàñëàÿ. Í¿ãëèéí ¿ðèéã òàðèõã¿é àâààñ ¿éëèéí ¿ð ¿ë õóðèìòëàõ áèëýý ë. Áèä áèå áèåíäýý øààðäëàãà òàâüæ, äýýð äîîðã¿é õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä õýíèéã õ¿ëýýí ñóóõ ¸ñòîé ãýæ. Áèä õýí íýãíèéãýý ºâäºæ çîâæ ÿâàõ ¿åä

íü ýâ ñàíààãàà íýãòãýí ºíäèéë㺺ä èðýõ ÷àäàëòàé þì ÷èíü äýëõèéä õîâîðõîí ýíý ë ãàéõàìøèãò òîãòîöîî ýëáýðýëò ñýòãýëýýð õàìãààëæ ÿàãààä áîëîõã¿é ãýæ. Íóòãèéí èðãýä áàéãàëèéíõàà ¿ð øèìèéã õ¿ðòýæ áîëñîí þì ÷èíü ÿàãààä õàìãààëæ áîëîõã¿é ãýæ. ßàãààä ãàäíû, ººðººð õýëáýë òºâ ñóóðèí ãàçðûíõàí àøèã õîíæîî õàéí õàìàð äîîðõ áàÿëãèéã òàíü óñòãàæ áàéõàä ºðâºëçºí áîñ÷ áîëîõã¿é ãýæ. ßàãààä òàíû áàéãàëèéí òºëººõ ¿éëñèéã çîõèñòîé áîäëîãîîð áèä äýìæèæ áîëîõã¿é ãýæ. Ýíý ìýò îëîí òýýãèéã áèä øèéäýæ ÷àäààä ýâòýé áàéõäàà õ¿÷òýé ãýäãýý õàðóóëàõ ¿åòýé òóí óäàõã¿é çîëãîíî ãýäýãò ¿ë ýðãýëçýíý. Îé øóãóé áàéñàí ãàçàðò íü ýëñýí ìàíõàí íýëèéæ, õàð áóðàà, õàëèóðñàí ÷àöàðãàíà óðãàõûí îðîíä õàòñàí õîæóóë ñýðèéñýí ä¿ð çóðãèéã øèðòýí ýëñ õàéðãà ñàìðàí ñóóõ íü òààëàãäààã¿é ë þì áîë áèä äóðòàé äóðã¿é íýãäýõ öàã áîëæýý.

Õóëãàéí àí÷äûí ºëºí ø¿ëñýý ñàâèðóóëàí øóíàäàã çàíã òàñëàí çîãñîîæ, öîîõîð èðâýñ, çýãñíèé ãàõàé, ìîíãîë áºõºí, àëòàéí àðãàëü, õàð ñ¿¿ëò çýýð, òºâ àçèéí ìèíæ çýðýã Ìîíãîë îðíû óëààí íîìîíä îðñîí àìüòàä çîðãîîð àìüäðàõ îð÷íûã ºì㺺ëºí õàìãààëàã÷èä íü íóòãèéí èðãýä áàéõ ¸ñòîé, õàðèí áèä òóñëàã÷èä íü áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã õýí ÷ õ¿ëýýí çºâøººðºõ áóé çà. ªíºº õýäèéíý ìàðòàãäàí á¿äãýðýõ ãóíèã í¿¿ðëýýä áàéãàà áàéãàëü õàìãààëàõ àðäûí óëàìæëàëò àðãà óõààíûã õîñëóóëàí õýðýãëýõ àâààñ ìàãàäã¿é áèäíèé îëîí êèëîãðàìì öààñ ýðýýëýí áàéæ áàòàëñàí õóóëü ä¿ðìýýñ èë¿¿ õýðýãæèõèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é áèçýý.

Õîâä àéìàãò ìàíàé îðíû îëîí ÿñòàí õàÿà õàÿàãàà ò¿øèí îðøäîã áºãººä òýäíèéõýý øàâõàãäàøã¿é èõ óëàìæëàëûã õàäãàëàõ çàìààð õ¿íäðýëýý øèéäâýðëýæ áîëíî ãýæ áîäíîì. Õîòëîí ÷óóëàõ õîâîð íàíäèí æèã¿¿ðòýí øóâóóä, àí àìüòàä, õàëèóðñàí èõ çýãñ øàãøóóðãààñàà ºí÷èðñºí õàòàí ýõèéí ìààíü ñóëüäñàí äàâàëãàà ýöñèéí àìüñãàëûíõàà ºìíº “àìèí òàðèëãà”-àà õ¿ëýýí õàéðãà ÷óëóó, ýëñíèé øèðõýã á¿ðýý á¿ðòãýí èëáýõ ìýò ã¿åëçýí áàéãàà.

Ýõ ñóðâàëæèéã áýëòãýñýí Ä.Áàòõ¿¿¯çýãëýñýí À.Äýëãýðìàà

...îäîî íóóðûí õºâººí äýýðõ á¿¿ õýë àðàë äýýð íü áàéãàà òîìõîí øèã àðãàë òîîëîãäîõ øàõàì õàðàãäàõ áîëæ, òýíä áàéäàã àìüòàä, øóâóóäûí àìüäðàëûí ãîë îð÷èí áîëîõ çýãñ õóëñ ýðñ áàãàñëàà...

ýðñ äîðîéòîæ, íººö áàÿëàã íü õîìñòîæ áàéãààã áèä áýëõýíýý õàðæ áàéãàà.

Íóóð, ãîëóóäûí ñàâ ãàçàðò ë ãýõýä äààöààñ õýòýðñýí îëîí òîîíû àéë, ìàë ñýëãýýã¿é íóòàãëàäàã áîëñíîîñ áýë÷ýýð ãàçàð íü ìàø õóðäàöòàéãààð äîðîéòîæ, øèì òýæýýë ñàéòàé óðãàìëûí ç¿éëèéí òîî öººð÷, õîðîí îðòóóç ìýòèéí òàëõàãäëûã èëòãýã÷ óðãàìëóóä íýìýãäñýýð áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõëîîñ óëáààëæ ñ¿ðãèéí çîõèñòîé á¿òýö ýâäýãäýæ, ÿìàà ãîëëîõ áîëñîí íü áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûí ãîë øàëòãààí áîëæýý. ̺í áýë÷ýýðèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûí äýã æóðàì, õóäàã óñò öýãèéí äóòàãäàëòàé áàéäëààñ áîëæ ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì, áóëàã øàíä îð÷ìûí áýë÷ýýð ãàçàð òàëõëàãäàæ áàéíà.

Ǻâõºí Õîâä àéìàãò áóñ ìàíàé îðíû á¿õ òºâ ñóóðèí ãàçðóóäûí õºðñ ýëýãäýëä îðæ äîðîéòîîä áàéãàà. ¯¿í äýýð íýðìýýñ áîëñîí õîã õàÿãäëûí òàëààð îíîâ÷òîé ìåíåæìåíò ¿ã¿éëýãäýýä áàéãàà ãýäãèéã õàà õààíàà àíõààðàëäàà àâàõã¿é áîë öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì áàéäàë äîðäñîîð áàéíà.

Òºâ ñóóðèí ãàçðûí àéë ºðõ ò¿ëøèíäýý çàã, áóðãàñ, õàðãàíà, øàâàã ìýòèéí ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëóóäûã èõýýð õýðýãëýõ áîëñíûã òàñëàí çîãñîîõûí òóëä òýðõ¿¿ á¿ñ íóòãóóäàä ò¿ëøíèé õàíãàìæèéí àñóóäëûã íýí äàðóé øèéäâýðëýõ øààðäëàãà òóëãàðààä áàéãàà áèëýý. Ýñ áºãººñ ãîëóóäûí ñàâ ãàçàð, õýýð òàë, öààøëààä íèéò íóòãààð ýëñíèé í¿¿ëò, öºëæèëò í¿¿ðëýí õàðàìñààä áàðàõã¿é ãàìøãèéí áàéäàëòàé áîëæ áîëçîøã¿é áèëýý.

Õîâä àéìãèéí õýìæýýíä òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äèéëýíõ àòàðøààä áàéãààãèéí äýýð îäîî òàðèàëàí ýðõýëæ áàéãàà õýí äóðòàé áîëãîí òàðèà, íîãîî óñëàõ ñóâàã øóóäóóã äóð çîðãîîðîî òàòäàã áîëñíîîñ ãîëûí ãîëäèðîë, óðñàöàä íîöòîé íºëººëºí äîðîéòóóëæ áàéãààã àíõààðàí ¿çýõ íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë, äýýðõ øàëòãààíû óëìààñ Áóÿíò ãîëûí çàðèì ñàëàà øèðãýæ, ýíý ãîëûí ñàâ ãàçðààð õ¿í,

àìüòàí àìüäðàõàä òîõèðîìæòîé ãàçàð íóòàã ýðñ áàãàññààð áàéãàà.

Àéìãèéí òºâèéí áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ãîðèìûí äàãóó àæèëëàõã¿é áàéãàà áîëîí ãàçàð òàðèàëàíä ýëäýâ õèìèéí áîðäîîã õÿíàëò, çîõèöóóëàëòã¿éãýýð õýðýãëýæ áàéãàà çýðãýýñ øàëòãààëàí Õîâä, Áóÿíò ãîëóóäûí ñàâ ãàçðûí óñíû áîõèðäîë óëàì èõýñ÷ Õàð-Óñ íóóðûã áîõèðäóóëæ áóé íü íýí õàðàìñàëòàé. Ýíý íü íóóðûí çàãàñíû ºñºëò, ¿ðæèëòýíä ìóóãààð íºëººëæ áàéãàà íü îéëãîìæòîé. Òóñ àéìãèéí õóâüä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé Õîâä, Áóÿíò, Áóëãàí, ¯åí÷, Áîäîí÷ çýðýã ãîëóóäûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà çàìûã ºíºº õýð íü ñóäëààã¿é, ÿìàð ÷ àæèë ã¿éöýòãýýã¿é áàéãàà íü ýíýõ¿¿ àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé õóóëü ¸ñíû çºâëºë¿¿äèéí àæèë ¿ã¿éëýãäýæ áàéãààã ãýð÷èëæ áàéãàà þì.

Õàäëàí áýëòãýõ àæèë ìºí ë ÿìàð ÷ çîõèöóóëàëòã¿é ÿâàãäàæ áàéãààãààñ áîëæ Õàð-Óñ íóóðûí îð÷ìûí õàäëàíãèéí ãàðö ýðñ ìóóäààä áàéíà. Õàäëàíãèéí õýìæýýãýý íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çýãñ, õóëñûã çîðèóä õÿðãàñíààñ íóóð, ãîëûí ýêîñèñòåì ñºð㺺𠺺ð÷ëºãäñººð áàéãààã àíõààðëûí ãàäóóð îðõèæ áîëîõã¿é.

Èéíõ¿¿ áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, óñíû ýõ ¿¿ñâýð á¿õèé ãàçàð íóòãèéí õºðñíèé äîðîéòîë, áîõèðäîë, ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûí õýò àøèãëàëò çýðýã íü àéìãèéí õýìæýýíèé ãàçðûí õºðñíèé äîðîéòëûí ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ, óëìààð çýðëýã àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëàí õóìèæ, áàéãàëèéí æàìààð ºñ÷ ¿ðæèõ íºõöºëèéã àëäàãäóóëæ áàéãàà òºäèéã¿é àéìãèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð, àðä èðãýäèéí àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã áóóðóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà.

Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäîæ áàéãàà öîîõîð èðâýñ, àðãàëü õîíü, ìîíãîë áºõºí, çýãñíèé ãàõàé, õàð ñ¿¿ëò çýýð, áîðöãîð

õîòîí çýðýã àìüòäûí àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîæ áàéãààãèéí äýýð òýäãýýðèéã õóëãàéãààð àãíàæ, ýä ýðõòíèéã íü õóäàëäààëàõ çºð÷èë àðèëàõã¿é áàéãààãààñ õîâîð àìüòäûí òîî òîëãîé æèëýýñ æèëä öººð÷, òàðõàö íóòàã íü áàãàññààð áàéíà. Ýíý àñóóäëûã íààøòàéãààð øèéäâýðëýõ àðãà çàì áîë àéìãèéí íèéò íóòàã äýâñãýðò àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóäàëãààã õèéëãýæ, àí àìüòíû òîî òîëãîé, íººöèéã òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð õàìãààëàëò, çîõèñòîé àøèãëàëòûã õýâø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Õàðàìñàëòàé íü àéìãèéí õýìæýýíä ýíý ñóäàëãààíû àæëûã 1993 îíîîñ õîéø îãò õèéãýýã¿éí óëìààñ çîãñîíãè áàéäàëòàé áàéíà. Áàéäàë óëàì äîðäñîîð áóéã ýíãèéí èðãýä õ¿ðòýë àæèãëàí ìýäýýä áàéõàä õîëáîãäîõ àëáàäûí õ¿ì¿¿ñ ýíý òàëààð õèéñýí ç¿éëã¿é ñóóñààð áàéäàã íü õà÷èðõàëòàé. Ǻâõºí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ ä¿ðýì æóðàì áîëîâñðóóëààä çîãñîõã¿é áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñ äýõ èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëæ, òýäýíä ýíý òàëûí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã îëãîæ òýäíèé ç¿ãýýñ áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëæ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõàä îðóóëæ áîëîõ õóâü íýìðèéã íü çààæ ñóðãàõ àâààñ õóóëèéí õýðýãæèëò ñàéæðàõ ó÷èðòàé þì. Ýíý á¿õ àæëóóä îðõèãäñîíîîñ Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ õóâü õýìæýýíèé òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò ìºí ñóëàð÷, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð õîìñ áàéíà.

̺í çýðëýã àìüòäûí ýä, ýðõòíèéã õóóëü áóñààð àðèëæèõ çàõ çýýëèéí ñ¿ëæýý áèé áîëñíû äýýð áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîë á¿õèé õóóëü òîãòîîìæóóäûí õýðýãæèëò ñóë áàéãàà íü ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí ãàðàëòûã óëàì äààìæðóóëæ, óëìààð àìüòäûí òîî òîëãîéã öººð¿¿ëýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéãàà íü

Ýõ íóòãèéíõàà òºëºº áèä þó õèéõ ¸ñòîé âý?

¯ðãýëæëýë 6-ð í¿¿ðýíä

¹3 (23), 2007 4Îðîñûí õîëáîîíû óëñûí Ýðõ¿¿

õîòûí պ人 àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëèéã èíæåíåð-ìåõàíèê÷ ìýðãýæëýýð òºãñººä Õîâä àéìãèéí óñíû àæ àõóéã óäèðäàõ ãàçàðò èíæåíåðýýð òîìèëîãäîí 1966-1977 îíä 11 æèë àæèëëàõäàà àìüäàðëûã òýòãýã÷ àðèóí ýðäýíý óñíû à÷ õîëáîãäëûí òàëààð áàãàã¿é ç¿éë ãàäàðëàäàã áîëñîíû äýýð àëò ýäëýõã¿é 80 íàñëàæ áîëäîã ÷ óñ õýðýãëýõã¿é 8 öàã áàéõàä õýö¿¿ã õ¿í á¿ð ìýääýã ìºðò뺺 àðèóí ýðäýíý-óñàà õàéðëàæ õàìãààëàõàä õ¿ì¿¿ñ òóéëûí õàéõðàìæã¿é õàíäàæ áàéãàà íü ìèíèé áàéãàëèà, ÿëàíãóÿà óñàà õàìãààëàõ òàëààð ÿðèàä áàéõ áîëñîíû ãîë øàëòãààí þì. Òýð ¿åä Ìîíãîë îðíû ãîë ãîðõè á¿ð íü øóóãèí õàðãèëàí óðñàæ, áóëàã øàíä á¿ð íü áóðãèëàí õîðæèãíîæ áàéñàí áîëîâ÷ õ¿í, ìàëûí óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ ¿¿ðýãòýé óñíû àæ àõóéí ãàçðûã àéìàã á¿ðò øàõàì áàéãóóëààä àæèëëóóëæ áàéëàà. Òýãâýë ºíººäºð 1970-ààä îíä áàéñàí ãîë, ãîðõè, áóëàã, øàíäóóäûí áàðàã òàëààñ èë¿¿ õóâü íü õàòàæ øèðãýýä àëãà áîëñîíû äýýð áèäíèé ¿åèéíõíèé 30-ààä æèëèéí íºð èõ õºäºëìºð, ÇÕÓ-ûí çýýë òóñëàìæèéí àñàð èõ õºðºí㺺ð áàðüæ áàéãóóëñàí èíæåíåðèéí õèéöòýé á¿õ õóäàã òîíîãäîæ, ýâäýð÷ àæèëã¿é áîëñîí áàéõàä óñíû àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóä óñòàæ àëãà áîëîîä óñæóóëàã÷èä íü àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýí äîòîð ÿâæ áàéõàä áè í¿äýý àíèàä, ÷èõýý áºã뺺ä ñóóæ áàéæ ÷àääàãã¿é þì.

Ýðäýíýò õîòûí ÌÀÕÍ-ûí õîðîîíä áàðèëãà, îé ìîäíû àñóóäàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð 1979-1985 îíä àæèëëàæ áàéõäàà Õÿëãàíàòûí ìîä áýëòãýëèéí àæ àõóéí æèë á¿ð 200 øàõàì ìÿíãàí øîî ìåòð ìîä áýëòãýõ òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ºìíº õàðèóöàæ, Ñýëýíãý ìºðíèé õîéò óðä óóëñûí ìîäûã õÿðãóóëæ áàéñàí í¿ãýëäýý ñàíàà çîâæ ÿâäàã ìèíü íàìàéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñ ð¿¿ õºòëºõ áàñ íýãýí øàëòãààí áîëñîí áèëýý.

ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä 1985-1990 îíä àæèëëàæ áàéõäàà ìàë ýìíýëãèéí óõààíû äîêòîð, àêàäåìè÷ Ì.Òºìºðæàâ ãóàé, ãàâüÿàò ìàë ç¿é÷, äîêòîð Í.Ìèíæèãäîðæ çýðýã Ìîíãîë óëñûí õºäºº àæ àõóéí òýðã¿¿ëýõ ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàæ, õºäºº ãàäàà õàìò ÿâæ áàéõäàà áàéãàëü, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë íü ìàëûí ãîö õàëäâàðò ºâ÷íèé ãîëîìòûã ñýðãýýí ñýäðýýõ, ìàëûí àøèã øèìèéã áóóðóóëàõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëäãèéã îéëãîæ, ñ¿¿ëèéí 50-èàä æèëä ìèíèé í¿äýí äýýð Ìîíãîë îðíû áàéãàëü ýðñ äîðîéòîí ººð÷ëºãäºæ áàéãààä ñàíàà çîâäîã áîëñîí þì.

Àéìãóóäèéí ÀÄÕÃÇ-íä õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë õàðèóöñàí îðëîã÷ äàðãà àæèëëóóëàõ òóõàé Çàñãèéí Ãàçðûí òîãòîîë 1991 îíä ãàðñàíû äàãóó Õîâä àéìãèéí äåïóòàòóóäûí ÷óóëãàíààð ýíý àñóóäëûã õýëýëöýæ, ìèíèé íýðèéã äýâø¿¿ëñýíèéã äåïóòàòóóäûí îëîíõ íü äýìæñýíýýð áàéãàëü õàìãààëàõ àæèë ýðõëýõ òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ áîëñîí áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø ºíººäðèéã õ¿ðòýë ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðñàíàà ¿ë àíçààðàí 20 øàõàì æèë çºâõºí áàéãàëü îð÷íû òóõàé óíøèæ, áè÷èæ, ÿðüæ ÿâíà äàà.

ªíººäðèéí ºíäºðëºãººñ ýðãýí õàðàõàä, áè áàéãàëüäàà õàéðòàé ãýýä õîîñîí ÿðèàä, ç¿ãýýð ñóóãààä áàéãààã¿é ø¿¿ ãýæ õýëæ áè÷èæ áîëìîîð ñàíàãäààä áàéãààã ìèíü äîîð äóðüäñàí çàðèì äóðñàìæóóä çºâòãºõ áîëîâ óó ãýæ íàéäíàì.

Íàìàéã Àéìãèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðò áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë õàðèóöàí àæèëëàæ áàéõ ¿åä áóþó 1994

Áàéãàëüä ñýòãýëòýé áîëñîí äóðñàìæ ñóðãàìæààñ

îíû ñ¿¿ë÷ýýð Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëü, 1995 îíû 4 ñàðä Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàí þì. Óã õóóëèóäûã ñóäëàæ ¿çýýä, îíöëîí àíõààð÷, çàéëøã¿é õàìãààëàõ ãàçàð íóòãèéã þóíû ºìíº òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëàõ øààðäëàãàòàé þì áàéíà ãýäãèéã îéëãîæ áèëýý. Ýíý íü óã ãàçàð íóòãèéí áàòàëãààòàé õàìãààëàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã ýõëýýä á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã îéëãîëîî ãýñýí ¿ã. Èéíõ¿¿ Õîâä÷óóäûíõàà ø¿òýí áèøèð÷, ñ¿ñëýí äýýäýëæ áàéäàã Àëòàíõºõèé, Æàðãàëàíò õàéðõàí, Ñóòàé õàéðõàí, Ìÿíãàí óãàëçàò, Öàìáàãàðàâ, ̺íõõàéðõàí çýðýã õýä õýäýí õàéðõàíûã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëàõ ¿íäýñëýë, õàìãààëàëòûí ãîðèìûã õî¸ðõîí ñàðä áàãòààí áîëîâñðóóëæ ìºí îíû 7 ñàðûí ýõýýð àéìãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëæ áàéëàà. ¯¿íýýñ õîéø ºíãºðñºí 10 ãàðóé æèëä àéìãèéí ÈÒÕ ãàçàð íóòãèéã îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä îðóóëàõ àñóóäàë õýëýëöýýã¿é þì áàéíà ëýý. ªíãºðñºí õóãàöààíä àéìãèéí îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä îðóóëñàí äýýð äóðüäñàí ãàçðóóäààñ Æàðãàëàíò õàéðõàí, Ìÿíãàí óãàëçàò, Öàìáàãàðàâ, Ìàíõõàéðõàíû óóëñ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðæ, õàìãààëàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí íü óëàì äýýøèëñýíä áàÿðëàæ ÿâíà äàà. ªíººäðèéí áàéäëààð Õîâä àéìãèéí ãàçàð íóòãèéã óõàæ òºíõºõ çºâøººðºë áóþó àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, àøèãëàëòûí ëèöåíç ãýý÷ þìûã 200 ãàðóé àæ àõóéä òàðààãààä ºã÷èõñºí áàéíà. Èéìä óíàãàí íóòãèéí ìààíü ãàçàð øîðîîã óõàæ ñýíäèé÷èõ, óóë óñûã íü õîðò áîäèñîîð áóçàðëàõ àþóëààñ õàìãààëàõ õàìãèéí ýõíèé àëõàì áîë ãàçàð íóòãàà îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä îðóóëàõ àñóóäàë ãýäãèéã óõààð÷ øóóðõàéëàãòóí!

Äýëõèéä õîâîðäîæ óñòàõ àþóëä òóëæ èðýýä áóé îëîí ç¿éëèéí àìüòäûí ¿ðñèéã õàäãàëæ áàéãàà áóÿíòàé íóòàã, Ýíýòõýãèéí äàëàé, Õîéò ìºñºí äàëàéí õîîðîíä í¿¿äýëëýõ îëîí ìÿíãàí øóâóóäûí àëæààëàà òàéëàõ, ºíäºãëºí ºñ÷ ¿ðæèõ òààëàìæòàé îð÷èí íºõöºë áîëäîã Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëàõ ñóäàëãàà õèéõ, ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí ñàíàà÷ëàãûã ìèíèé áèå áîëîëöîîíûõîî õýðýýð äýìæèæ, àéìàã, ñóìäûí ÈÒÕ-ààð õýëýëö¿¿ëýí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëàõûã õ¿ññýí øèéäâýðèéã 1995 îíû

12 äóãààð ñàðä ãàðãóóëæ Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíä óëàìæèëñàíûã Çàñãèéí ãàçàð 2006 îíû ýõýýð ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí áîëîâ÷ ñîíãóóëü îéðòñîí ó÷èð õýëýëöýæ àìæààã¿é þì áèëýý. Èéíõ¿¿ ñîíãóóëèéí äàðàà øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Çàñãèéí Ãàçðûí çºâëºìæ áîëãîñíîîð 2006 îíû 12 äóãààð ñàðä àéìãèéí øèíýýð ñîíãîãäñîí ÈÒÕ-ààð äàõèí õýëýëö¿¿ëæ äýýø íü óëàìæèëñàíû äàãóó ÓÈÕ-ûí 2007 îíû 6 äóãààð ñàðûí 47 äóãààð òîãòîîëîîð Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëàëààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëñàí þì. ¯¿íýýñ õîéø õî¸ð ñàð ãàðóéõíû äàðàà Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 1997 îíû 9 ñàðûí 8-íû ºäðèéí 122 äóãààð òóøààëààð Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí àñóóäàë õàðèóöñàí ñàëáàðûã 1997 îíû 10 äóãààð ñàðûí 1-íû ºäðººñ ýõëýí Õîâä àéìãèéí òºâä áàéãóóëæ àæèëëóóëàõààð øèéäâýðëýñýí.

Èéíõ¿¿ Õàð-Óñ íóóðûí õàìãààëàëòûã õàðèóöàõ áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õ¿ñýë ìºðººäºë ìèíü áèåëæ, ñóóðèéã íü òàâüæ, àæëûã íü ýõë¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñíèéã ìèíü ÁÎß-íû óäèðäëàãóóä çºâøººðñºí þì. 1997 îíû 9 ñàðûí 18-íû ºäºð Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí ñàëáàðûí ýðõëýã÷ýýð Ä.Áàòõ¿¿ã òîìèëñóãàé ãýñýí òóøààë ãàð÷, óã òóøààëûí õóâèéã ºâºðòëºí òàìãà òýìäýãíèé ¿éëäâýðò î÷èæ òàìãàà õèéëãýæ àâààä, òóøààë, òàìãà õî¸ðîî ºâºðòºëñººð 9 ñàðûí 24-íä Õîâääîî èðýõýä àéìãèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð íýã ºðººãºº ÷ºëººëæ íàäàä õ¿ëýýëãýæ ºãººä àæëûí àìæèëò õ¿ñýæ, óðàì çîðèãèéã ìèíü óëàì áàäðààæ

áàéëàà. Òýð ¿åä àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí äàðãààð áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Î.̺íõòîãòîõ àæèëëàæ áàéñàí íü Õàð-Óñ íóóðûí õàìãààëàëò õàðèóöàõ áàéãóóëëàãûí ¿¿ñýë, áîéæèëòîä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íýã íºõöºë áîëæ áàéñàí íü îéëãîìæòîé.

Àéìãèéí òºâä ãàíö õî¸ð õîíî÷èõîîä íóóðàà òîéð÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ààð àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã ñóäëàæ, ×àíäìàíüä Ö.Ãàíòóëãà, Ìàíõàíä ª.Ïàëàì, Ìÿíãàäàä Öàãàà÷, ĺðãºíä Æ.Áàòòîãòîõ, Áóÿíòàä Ï.Áàòòºìºð íàðûã òîìèëîí Õàð-Óñ íóóðàà õàìãààëàõ àæëàà 1997 îíû 10 ñàðààñ ýõýëæ áàéëàà. Õàòàí ýýæèéã õàìãààëàõ àæëûã ãàðäàí ã¿éöýòãýã÷äûí àíõäàã÷èä áîëæ, àðâàí æèë òàñðàëòã¿é, ÷àäëûíõàà õýðýýð ç¿òãýæ ÿâàà ª.Ïàëàì, Æ.Áàòòîãòîõ, Á.Çóíäóéæàìö íàðòàà áîëîí ìºí àðâààä

æèë ç¿òãýæ ÿâàà Ñ.Áîëä, Áàòòºìºð íàðòàà áàÿðëàæ òàëàðõàæ ÿâäãàà ýíä òýìäýãëüå.

Õàð-Óñ íóóðûí ÁÖÃ-ûí ñóäàëãàà õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð áèîëîãè÷ Ö.Ãàíòóëãà, õàìãààëàëò, õÿíàëò øàëãàëò õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð ãèäðîòåõíèê÷ À.Õàøáààòàð, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð ãàçàðç¿é÷ Þ.Ñóâä÷èìýã íàðûí íºõºä ìààíü 1998 îíû ýõíèé õàãàñò òîìèëîãäîæ, àæëàà ýõëýæ áàéëàà.

Òóõàéí ¿åä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü òºñëèéí òîâ÷îîíû äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí Á.×èìýä-Î÷èðûí ñàíàà÷ëàãààð “Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîíû à÷ áóÿíààð áèäíèé ñàíàñàí áîäñîí á¿õýí àæèë õýðýã áîëæ áàéëàà. Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ìààíü àæëàà ýõëýýä ãàíö õî¸ðõîí ñàðûí äàðàà òóñ á¿ð óíààíû 3 ìîðü, äóðàíòàé áîëæ áàéëàà. Õàìãààëàëòûí ñàëáàðûã ººðèéí áàéðòàé áîëãîõîä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ òóñëàõûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ õ¿ñýæ òîõèðîëöîí, òîõèðîìæòîé áàéð ñîíãîí õóäàëäàæ àâàõ, çàñàõ òîõèæóóëàõ, õàëààëòûí òîãîî òàâèóëàõ çýðýã àæëûã 1998 îíû ýõíèé õàãàñò áàãòààí õèéæ, áàéãóóëëàãûí àæèë õýâèéí ÿâàãäàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Àëèâàà õîò ñóóðèí ãàçðûí òºâä íü õàðèëöàà õîëáîîíû ãàçðàà áàéãóóëäàã îëîí óëñûí òîãòñîí æèøèã áàéäàã þì áèëýý. Òýãâýë àéìãèéí õîëáîîíû ãàçðûí áàðèëãàòàé çýðýãöýí îðøèõ áàðèëãà Õàð-Óñ íóóðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõ áîëñîíä ìèíèé ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã.

Èéíõ¿¿ õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõàí àæèëëàõ áàéðòàé áîëñîí òºäèéã¿é áàéðíûõàà îð÷ìûí ãàçðûã ýçýìøèõ ãýð÷èëãýýã Æàðãàëàíò ñóìûí ÇÄÒÃ-ààñ àâ÷, ãàçàðòàé, áàéðòàé, äóòàãäàõ þìã¿é áàéãóóëëàãà øèã áàéãóóëëàãà áîëñîí äîî.

Õàòàí ýýæäýý ¿íýíõ¿¿ õàéðòàé ó÷ðààñ ë ãýð á¿ëèéíõíèéãýý Óëààíáààòàð ëóó øèëæèí ÿâàõàä Õîâääîî ãàíöààðàà ¿ëäýæ, á¿òýí æèë ãàíöààðàà áàéæ, øºíº óíòàõààñ áóñàä ¿åä á¿õ îþóí ñàíààãàà çºâõºí Õàð-óñ íóóðûí õàìãààëàëòòàé õîëáîãäîõ àñóóäàëä çîðèóëæ áàéëàà. Òýãýýä ÷ æèë õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä áàãàã¿é àæèë àìæóóëñàí äàà. Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä

¯ðãýëæëýë 6-ð í¿¿ðýíä

Õàð-Óñ í óóðû í ñàâ ã àçàðò.Äýë õ èéí áàéã àë ü õ àì ã ààë àõ ñàí (WWF)-ã èéí

àæ èë òàí Ñ óçàí à Âèë ë í åðèéí õ àì ò. 1998-4.26

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü òºñëèéí òîâ÷îîíû àíõíû àæèëòàí Æ.×èìýã áîëîí áèîëîãè÷, ñóäëàà÷äûí õàìò

¹3 (23), 20075

Øóâóóíû òîìóóíû ñóðòàë÷èëãàà ¿ð

ä¿íãýý ºã÷ ýõýëëýý

Ìàíàé îðîí òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéí àéäàñ õ¿éäñèéã òºð¿¿ëäýã øóâóóíû òîìóó ãýã÷ õ¿íä õàëäâàðëàõ áîëîìæòîé ãîö õàëäâàðò ºâ÷íèé ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà øóâóóí ñ¿ðýãò ýåðýãýýð íºëººëñºí áàéíà. Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýëýýð øóâóóíû òîìóóíû òóõàé ñóðòàë÷èëãàà òîãòìîë õèéãäñýíýýð Õàð-Óñ íóóðûí õºâººíä èðäýã øóâóóäûí òîî íýìýãäýæ, áóóí äóó ñîíñîãäîõîî áàéæ øóâóóä íóóðàíäàà àéâàí òàéâàí íóòàãëàõ áîëëîî. Áîð ãàëóó, õîòîí øóâóó, òóðàã ãîãîî, ¿õýð öàõëàé èðýõ íü èõñýæ, ¿ðãýæ äàéæèõàà áîëèîä áàéíà ãýæ íóòãèéí èðãýä ÿðüæ áàéíà.

Íóóðûí ìèíü çàãàñûã Õÿòàäóóä çàëãèæ, õîðòîé õ¿íñèéã íü

ìàíàéõàí øèíãýýñýýð áàéõ óóÕîâä àéìàã ÁÍÕÀÓ-ûí Øèíæààí

Óéãàð, Òàêåøêàí áîîìòîîð îëîí æèë õóäàëäàà àðèëæàà õèéæ áàéãàà áîëîâ÷ ýõ îðíûõîî áàéãàëèéí ¿íýò áàÿëãèéã ÿìàð ÷ õÿíàëòã¿é óðñãàæ áàéãààä õàðàìñàõ þì.

ªâëèéí óëèðàëä ãîë óñ õºëäºíã¿¿ò òîðîîð çàãàñ áàðüæ, Õàð-Óñ íóóðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã, Ìàíõàíû Áààòàðûí õîîëîé, ĺðãºíèé

áàðóóí õèëýýð Õàð-Óñ íóóðàíä õóóëü áóñààð çàãàñ÷èëàõ çºð÷èë èõñýæ, óëñûí áàéöààã÷ íàð òîðûã íü õóðààæ àâààä ÷ òóñûã ýñ îëäîã áàéíà. Òýãòýë íóòãèéí èðãýä çàãàñààð õîîë õ¿íñ õèéæ èäýõ íü á¿¿ õýë öàéíû ãàçàð ÷ àæèëëóóëàõ ýðõã¿é áàéõ àòàë òîð òîðîîð íü íóóðûí ìèíü çàãàñûã ø¿¿æ áàðèàä Õÿòàäûí õèë äàâóóëàí àøèã îëîãñäîä çóó÷ëàãñäûí äèéëýíõ íü õóóëü öàãäààãèéí áîëîí ºíäºð

Àãâàø àðàë, Áóÿíòûí Öàãààí ãîëûí îð÷ìîîð íóóðíààñ òîðîîð çàãàñ ø¿¿ðäýæ áàðüäàã õóëãàéí àí÷èä áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàðò äèéëäýõýý áîëüñîí ãýíý. Õîâä àéìãèéí Áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷èéí ìýäýýëëýñíýýð Àëòàéí ñóãàñ íýðòýé çàãàñûã õóóëü áóñ àí÷èä õàëóóí íàìðààð òîðîîð ø¿¿ðäýæ áàðü÷èõààä ºìõèéð¿¿ëýýä õàÿñàí áàéæýý. Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí óëñûí íýãýí áàéöààã÷ Õÿòàäûí õèëýýð çàãàñ ãàðãàõ çºâøººðëèéí áè÷èã õóóðàì÷ààð á¿ðä¿¿ëæ, õÿòàä õàðèëöàã÷òàé áàéæ áîëçîøã¿é õýí íýãýíä çóó÷èëæ õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí áàéæ áîëçîøã¿é ìýäýýëýë áèé. Õÿòàäûí õèëýýð èõ õýìæýýíèé çàãàñ ãàðãàæ àøèã îëäîã õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ íü õóðäàí óíààòàé, ýðõ ìýäýë á¿õèé ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóä áàéäãèéã íóòãèéí èðãýä ÿðüæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

àëáàí òóøààëòíóóä, õÿòàäóóä áàéäàã ãýæ íýðýý õýëýõèéã õ¿ñýýã¿é æèðèéí èðãýí ìýäýýëëýý. Ýõ îðíûõîî ¿çýñãýëýí òºãºëäºð Õàð-Óñ íóóðûí çàãàñûã áàðóóí õèëýýð Õÿòàä ðóó õóóëü áóñààð ãàðãàñíû “øàíä” ÿëçàð÷ ìóóäñàí, õîðòîé, õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãààã¿é àðõè, ñïèðò, íýð õàÿã, øîøãîã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í èõýýð îðæ èðæ íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã äîðîéòóóëæ, ýëäýâ õàðøèë, õîðò õàâäàð, îíîø íü ¿ë ìýäýãäýõ ºâ÷èí ãàçàð àâñààð áàéíà.

Ýð¿¿ë ñàéõàí áàéãàëèéí á¿òýýã-äýõ¿¿íýý, àí àìüòíàà Õÿòàäûí õèëýýð õÿíàëòã¿é ãàðãàõàä Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àëáà, Ãààëü, Öàãäààãèéí ýðõ ìýäýë á¿õèé àëáàí òóøààëòàí îðîëöäîã áîëîâ÷ õèë äýýð èéì çºð÷ëèéã èëð¿¿ëäýã, õÿíàäàã òîãòîëöîî íýãýíò ñóëðààä áàéãàà áèëýý. Íèðãýñýí õîéíî íü õàøãèðàõã¿é þìñàí.

Õîâä àéìàã, ñýòã¿¿ë÷ À.Áÿìáàñ¿ðýí

Õàð-Óñ íóóðààð àÿëàõàä “Æàðãàëàíò îðãèë íºõºðëºë” òóñàëíà

“¨ëûí óíäðàãà” íºõºðëºë

Çóí, íàìðûí äýëãýð öàã èðýõýä àìðàëòààðàà áàéãàëèéí ñàéõàíä àÿëàõ õ¿ñýë õ¿í á¿õýíä òºðäºã. Òýãâýë Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí Õàð-Óñ íóóðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí íóòàã äàõü Ñ¿ëæýý áàãò, Áóìáàò õàéðõàíû ºâºðò íýãýí òîõèëîã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãýð áààç áàéãóóëàãäààä áàéíà. Ýíý æóóë÷ëàëûí ãýð áààçûã “Æàðãàëàíò îðãèë” íºõºðëºë ãýð á¿ëýýðýý àæèëëóóëäàã. Òàíûã ýíý ãàçðûã çîðèîä î÷èõîä Õàð-Óñ íóóðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí áàéöààã÷ Á.Çóíäóéæàìö íóóðûí øóâóóäûí ÷óóëãàíûã ¿ç¿¿ëæ, çàâèàð àÿëóóëæ õàòàí Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéã òàíèóëààä ºãíº. Ò¿¿íèé ãýðãèé Îòãîíáóëàã ààãòàé øàðãàë öàé, ºðºì, òàðàã, ãóðèëòàé øºë ãýýä ººðèéí ãàðûí æèíõýíý áðýíä áîëñîí ñ¿¿ öàãààí èäýý, ìîíãîë õîîëîîðîî äàéëäàã þì áàéíà. 34 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé “Æàðãàëàíò îðãèë” íºõºðëºëèéõºí ìàëûíõàà íîîñ, íîîëóóðààð õèéñýí ö¿íõ, øèðäýã, öàìö, óëàâ÷... ãýýä õ¿íèé õýðýãöýýíä ýðýëòòýé òºðºë á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óðëàí íóòãèéí æèíõýíý áðýíäèéã ñîíèðõóóëàõ áîëíî.

Ýíý íºõºðëºë áàéãàëü õàìãààëàõàä õ¿í á¿ðèéí îðîëöîî ÷óõàë ãýäãèéã óõàìñàðëàæ ÷àäñàí íü áàõàðõàë òºð¿¿ëäýã. ͺõºðëºëèéíõýí áàéãàëüä ýýëòýé ºðõ øàëãàðóóëàõäàà, ¿ð õ¿¿õýääýý áàéãàëü õàìãààëàõ çºâ õ¿ì¿¿æèë òºëºâø¿¿ëæ, ºâºë溺, õàâàðæààíû áýë÷ýýðýý çºâ õóâààðèëæ, ìàëûíõàà íîîñ íîîëóóðààð á¿òýýãäýõ¿¿í õèéæ, àøèãëàæ áàéãàëüä õàëã¿é îð÷èí áèé áîëãîæ ÷àäñàí ýñýõèéã õàðãàëçäàã áàéíà.

ĺðãºí ñóìûí Ñýýð áàãèéí ìàë÷èí çàëóó Ä.Ãàíòóëãà òýìýýíèé íîîñîîð ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýý𠓨ëûí óíäðàãà” íºõºðëºëèéã áàéãóóëæýý. Ýäíèé íºõºðëºëä íóòãèéí 15 çàëóóñ íýãäñýí áàéíà. ×àíäìàíü ñóìûí “Æàðãàëàíò îðãèë” íºõºðëºëèéí ñóðãàã÷ áàãø Ç.Ñàéíçàÿà ýäíèé ñóóðü äýýð íîîñíû ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ áàéãààòàé òààðëàà. Ìàë÷èä äàí ãàíö ñ¿¿ ñààëü, íîîñ íîîëóóðàà çàõ çýýëä áîðëóóëààä çîãñîõã¿é íîîñîî á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîí çàðæ áîðëóóëàõ íü ýðñäýëã¿é ãýäýã ñàíààã çàëóó ìàë÷èä ýðõýìëýõ áîëæýý. Ýíý ñóóðèéí ìàë÷èí çàëóó÷óóä òýìýýíèé íîîñûã

áîëîâñðóóëæ, ýýðìýëèéí ìàøèíààð óòàñ ýýðñýí íü ¿éëäâýðèéíõýýñ äóòàõààðã¿é õàðàãäàæ áàéâ. 15 õ¿í 500 ã íîîñûã 1 ºäºðò öýâýðëýäýã áºãººä íîîñîî ¿ñíèé øàìïóíèàð 3 óäàà óãààäàã. Äàðàà íü ãàð ñàìàíä îðóóëæ áýëýí áîëñîí íîîñîî ìàøèíä ýýð÷ 100 ã íîîñîîð õ¿¿õäèéí 1 ìàéê õèéäýã ãýíý. Ýíý íºõºðëºëèéí çàëóó÷óóä óãààæ öýâýðëýñýí íîîñîî ¿éëäâýðèéíõýýñ äóòàõààðã¿é öýâýð ¿çýìæòýé áîëñíûã õàðààä èõýä óðàìøèí ñóðãàëòàíä òóí èäýâõòýé îðîëöîæ áàéâ. Òýä õ¿¿õäèéí îéìñ, áýýëèé õèéñíýý ìºí áèäýíä ñîíèðõóóëëàà.

Ìàëààð àìüäðàõ õýö¿¿ ãýõ áîëñîí ºíºº ¿åä çóä òóðõàí áîëëîî ãýõýä ò¿¿õèé ýäýý áîëîâñðóóëàí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéæ ñóðñàí íü ñàéøààëòàé. Òóõàéëáàë 100 êã íîîñ ýýðëýý ãýõýä 100 ã òóòìûã íü 3000 òºãðºãººð áîðëóóëàõ áîëîìæ áèé ãýõ ìýòèéã îëæ õàðàí çàõ çýýëä àìüäðàõ àðãà óõààíä ñóðàëöàæ áàéãàà òýäíèé òóðøëàãà óëàì ºðãºæèí äýëãýðýõ áîëòóãàé. Òýä çºâõºí ¿¿ãýýð çîãñîõã¿é íóòãèéíõàà Çàãèéí ìàíõàí ãýäýã ãàçàð 400-ààä ÷àöàðãàíû ìîä òàðèàëààä áàéãàà þì áàéíà.

Õàð-Óñ íóóðûí òóñãàé õàì-ãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí, ×àíäìàíü, Áóÿíò, ĺðãºí, Ìÿíãàä ñóìûí ìàë÷èä íóòàãëàäàã. Ýíý ñóìäûí ìàë÷èä Õîâä àéìãèéí çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ ¸ñîîð õàâàð ýðò îòîðò í¿¿æ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí á¿ñèéã ÷ºëººëæ, áýë÷ýýð ñýëãýí

õóâààðüòàé àøèãëàõã¿é áàéãààãààñ Õàð-Óñ íóóðûí àðëóóäûí ýêîëîãèä õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéíà.

Æèë á¿ðèéí 6-ð ñàðûí 1-íýýñ àéëóóä óóëûí á¿ñýä ãàð÷ îòîð õèéäýã áàéñàí áîë ãàí çóä èõñýæ, áàéãàëü öàã óóðò ººð÷ëºëò îðæ, áîðîî îðîõã¿é, àãààð õóóðàéøñàíààñ áîëîîä àéëóóä íóóðûí àðàëä áàðàã çóñäàã áîëîîä áàéíà. Õ¿í ìàëûí íºëººíººñ áîëæ 3-ð ñàðûí 20-íîîñ 4-ð ñàðûí 20 õ¿ðòýë í¿¿äëèéí øóâóóäûí àÿ òóõ àëäàãäàæ ¿¿ðýý çàñàõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéíà.

Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä õýäèéãýýð ìàë÷äàä øààðäëàãà òàâüäàã ÷ óóëàíäàà ºâñ ãàðàõã¿é áîëîõîîð áàðàã æèëèéí äºðâºí óëèðàë íóóð îð÷ìûí áýë÷ýýðèéã ýýëæã¿é àøèãëàäàã.

Ýíý áàéäàë óëàì äààìæèð÷, óäààí ¿ðãýëæèëâýë Õàð-Óñ íóóð ýìãýíýëò áàéäàëä îðíî ãýæ íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ¿çýæ áàéíà.

Í¿¿ðèéã áýëòãýñýí Õîâä àéìãèéí ñýòã¿¿ë÷ À.Áÿìáàñ¿ðýí

Í¿¿äëèéí øóâóóäûí àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîæ áàéíà

Îðîí íóòãèéí äóó õîîëîé

¹3 (23), 2007 6îðóóëñíû ó÷èð øàëòãààí, áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò ÿâóóëàõ, õîðèãëîõ ¿éë àæèëëàãàà, õàìãààëàëòûí ãîðèìûã íóòãèéí èðãýäýä îéëãóóëàõ çîðèëãîîð “Õàð-Óñ íóóð” ñîíèíû àíõíû äóãààðûã áîëîâñðóóëàí 1200 øèðõýã õýâë¿¿ëæ èðãýäýä õ¿ðãýæ áàéëàà. Èéíõ¿¿ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäààñ õàìãèéí àíõ Õàð-Óñ íóóð ñîíèíòîé áîëñîí. Áèäíèé õ¿ñýëòýýð, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Ñ.Øàð, Ä.Ñóðàí, Î.̺íõòîãòîõ íàðûí á¿òýýñýí “Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õîâîð àìüòàí, óðãàìàë” íîìûã õýâë¿¿ëýí øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñò ºã÷ áàéñàí. Èéíõ¿¿ áàéãóóëàãäñàí àíõíû æèëäýý ººðèéí áàéøèí áàðèëãàòàé, ñîíèíòîé, íîìòîé áîëñíîîðîî õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí äîòðîîñ àíõäàã÷ íü áîëæ áàéëàà. Õàð-Óñ íóóðàà õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí ñóóðèéã òàâü÷èõààä, àìüäðàëûí ýðõýýð Óëààíáààòàð õîò ðóó øèëæèõ áîëîõîä Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû óäèðäëàãóóä òàíû ñîíãîñîí õ¿íèéã îðîíä ÷èíü òîìèëíî ãýñýí þì. Òýãýýä ë Ä. Ãàíáîëääîî Õàòàí ýýæèéã õàìãààëàõ àæëàà ºãñºí. Ãàíáîëäûí ààâ íü Õàð-Óñ íóóðûí õºâººíä òºðñºí õ¿í áàéñàí. Ãàíáîëäûã ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æèë ñàéòàé õ¿¿õýä áàéõ ¿åýñ

Ò¿ð¿¿÷ 4-ð í¿¿ðýíä

îéëãîìæòîé. Ýíý ÿâäàë çºâõºí àìüòäààð õÿçãààðëàãäàõã¿é óðãàìàëä ìºí ýëáýã òîõèîëäîæ áàéãàà áèëýý. Õîâä àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò íýí õîâîð áîëîí õîâîðäîæ áàéãàà íèéò 34 ç¿éëèéí óðãàìàë áàéäãèéí äîòîð Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí 22 ç¿éë óðãàìàë áàãòàæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, Àëòàéí ñîíãèíî, Àëòàí ãàãíóóð, Õîíèí àðö çýðýã õîâîð óðãàìëóóäûã àøãèéí çîðèëãîîð èõ õýìæýýãýýð ò¿¿í çàõ çýýëä õóóëü áóñààð íèéë¿¿ëæ áàéãààãààñ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóë õàÿàíä èð÷èõýýä áàéíà.

Ýäãýýð áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéæ, òºð çàñãààñ áàòëàí ãàðãàñàí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ò¿¿íèéã çîõèñòîé àøèãëàõàä ÷èãëýãäñýí àëèâàà õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí íóòàã îðíû îíöëîãò òîõèðñîí áîäëîãî, ÷èãëýëèéã áîëîâñðóóëàí ìºðäºõ ÿâäàë íýí ÷óõëààð øààðäàãäàæ áàéíà.

Õîâä àéìãèéí õýìæýýíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð îéðûí

æèë¿¿äýä äîð äóðüäñàí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà

1. Ãàçàð, áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òàëààð:- Àéìàã, ñóìäûí õýìæýýíä áýë÷ýýð (ãàçàð

àøèãëàëò) àøèãëàëòûí áîäëîãî, òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ, áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæëûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé çîõèîí áàéãóóëàõ

- Æèë á¿ðèéí öàã óóðûí áàéäàëä òîõèðóóëàí áýë÷ýýðèéã õóâèàðòàé àøèãëàõ æóðìûã èðãýäèéí õóðëààð õýëýëöýí òîãòîîæ, ìºðäºõ çàìààð Õàð-Óñ íóóð, Õîâä, Áóÿíò çýðýã ãîë îð÷ìûí áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûã ñààðóóëàõ

- Íóóð, ãîëóóäûí ñàâ ãàçàðò áîã ìàë ºâºëæ¿¿ëäýãã¿é áàéñàí óëàìæëàëûã ñýðãýýõ çàìààð ýíý íóòãèéí áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûã áóóðóóëæ óëìààð àéìàã, ñóìûí àþóëààñ õàìãààëàõ áýë÷ýýðèéí íººöòýé áîëîõ.

- Óëñûí òºñâèéí õºðºí㺠áîëîí ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéí õºðºí㺺ð àøèãëàõäàõã¿é áàéãàà áýë÷ýýðèéí õóäãóóäûã ñýðãýýí çàñâàðëàõ, èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ãàð õóäàã ãàðãàõ çàìààð áýë÷ýýðèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëæ, òàëõàãäëûã áàãàñãàõ

- Îòîð í¿¿äýë õèéæ àëñûí áýë÷ýýð àøèãëàñàí ìàë÷äûí òàòâàðûã õºíãºëºõ çýðãýýð áýë÷ýýð àøèãëàëòàä ýäèéí çàñãèéí îíîâ÷òîé õºø¿¿ðã¿¿äèéã õýðýãëýõ

- Ìàë÷äûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëûã ñààðóóëàõ çîðèëãîîð ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõýýñ èë¿¿ ÷àíàðûã íü ñàéæðóóëàõàä àíõààð÷, øèëìýë õýýëò¿¿ëýã÷ýýð õàíãàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëæ, ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýã÷äèéã äýìæèõ

- Áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûã áóóðóóëàõ, àæèëã¿éäýë ÿäóóðëûã áàãàñãàõ çîðèëãîîð ñóìäàä ãàçàð òàðèàëàí, ãàõàé, øóâóóíû àæ àõóé áîëîí æèæèã ¿éëäâýðëýë ýðõëýõèéã äýìæèæ, ñóì, áàãò àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ

- Õàäëàí, áýë÷ýýðèéí òàëáàéã íºõºí ñýðãýýõ, ñàéæðóóëàõ, òàðèìàë áýë÷ýýð, õàäëàí áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ õîò àéë, õîðøîî, íºõºðëºëèéã äýìæèõ

- Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûã ñ¿éòãýã÷ õîðòîí öàðöààíû õýò îëøèðëîîñ ñýðãèéëýõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ, ÿëàíãóÿà áàéãàëüä ñºðºã íºëººã¿é àðãààð óñòãàõ àæëûã ºðãºòãºõ

- Àéìàã, ñóì, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäûí îð÷íû

õºðñíèé áîõèðäëûã õÿçãààðëàõ, õîã õàÿãäëûã öóãëóóëàõ, çàéëóóëàõ, óñòãàõ àñóóäëûã æóðàìëàõ òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâ÷, Õîâä õîòîä õîã õàÿãäàë ÿëãàí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëàõ

2. Îéí íººöèéã õàìãààëàõ, öºëæèëò, ýëñíèé í¿¿äëèéã ñààðóóëàõ òàëààð:

- Àéìàã, ñóìäûí õýìæýýíä öºëæèëòèéí øàëòãààí, ¿ð äàãàâðûã ñóäëàí òîãòîîæ, ò¿¿íòýé òýìöýõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ

- Õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéí äîðîéòîë, ýëñíèé í¿¿äýë, õóóðàéøèëò, öºëæèëòèéí ÿâöûí òàëààðõ ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàí áàéãóóëæ àøèãëàõ

- Öºëæèëòòýé òýìöýõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä øààðäàãäàõ çàðäëûã æèë á¿ðèéí òºñºâò òóñãàõ çàìààð ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð á¿ðä¿¿ëýõ

- Îéí íººöèéã àéìàã, ñóìäûí íóòàã äýâãýðèéí õýìæýýíä øèíý÷ëýí òîãòîîæ, ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý õèéëãýõ, íºõºí ñýðãýýõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõ òºëºâëºãºº ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ

- Àéìãèéí îé õàìãààëàõ, àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áèé áîëãîæ, áîëîâñîí õ¿÷èí, òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàõ

- Àøèãëàëòûí îé áèé áîëãîõ, áóðãàñíû ïëàíòàöè áàéãóóëàõ àæ àõóéí íýãæèéã ñîíãîí øàëãàðóóëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ýõëýõýä íü òºñ⺺ñ áîëîí îð÷íû á¿ñèéí ñàíãààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

- Øàõìàë ò¿ëøíèé ¿éëäâýðëýë, öàõèëãààí áîëîí õèéí çóóõíû õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð Áóÿíò, Õîâä, Áóëãàí ãîëûí ñàâ ãàçðààñ áóðãàñ, ìîä áýëòãýæ àéìàã ñóìûí òºâ¿¿äèéí àéë ºðõèéí ò¿ëøèíä õýðýãëýõèéã çîãñîîõ

- Ìàë÷èí àéë ºðõ¿¿äèéã õîðãîë ò¿ëäýã áîëîí íàðíû çóóõààð õàíãàõ çàìààð õàðãàíà, øàâàã çýðýã ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûã ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ÿâäëûã áàãàñãàæ õýýð òàëûí áýë÷ýýðèéí öºëæèëò, ýëñíèé í¿¿äëèéã ñààðóóëàõ

- Îéæóóëàëò, ìîä òàðèàëàõ àæèëä îíöãîé àíõààð÷ òàðèàëàíãèéí òàëáàéã îéí çóðâàñòàé áîëãîõ, õîò ñóóðèí ãàçðûí îð÷íûã îéæóóëàõ, öýöýðëýãæ¿¿ëýõ àæëûã òºëºâëºãººòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ

- Õîâä, Áóÿíò, Áóëãàí çýðýã ãîëóóäûí ñàâ ãàçðûí îé ìîäûã ñýðãýýí óðãóóëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëæ, ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé àðä èðãýä, íºõºðëºë, õîðøîîäûã äýìæèõ

- Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé óóðõàéã ò¿øèãëýí øàõìàë ò¿ëøíèé ¿éëäâýð áàéãóóëàõ áîëîí øàòàëò ñàéòàé øàõìàë ò¿ëøíèé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí

¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ- Øàõìàë ò¿ëøíèé çóóõ, õîðãîëíû çóóõ,

íàðíû çóóõ ¿éëâýðëýã÷äèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ

3. Ãîë, íóóðûí ñàâ ãàçðûí õàìãààëàëò, çîõèñòîé àøèãëàëòûí òàëààð:

- Óñíû íººöèéã õîìñäîëîîñ õàìãààëæ, óñ õóðààõ òàëáàéí îé, óðãàìëûí íºìºðãèéã õàìãààëàõ, ãîë, ãîðõè, áóëàã, øàíäíû ýõèéã õàìãààëàõ, ìîä, áóò, ñººã òàðèõ óðãàìàëæóóëàõ çàìààð áàéãàëèéí óñíû íºõºí ñýðãýõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ

- Õîâä, Áóÿíò, Áóëãàí, ¯åí÷, Áîäîí÷ çýðýã ãîëóóäûí ñàâûí óñíû áîëîí ãàçðûí àøèãëàëòûí áàéäàëä ¿íýëãýý õèéëãýæ, ãîëóóäûí îð÷íû ãàçàð áîëîí óñûã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé çºâëºìæ ãàðãàñíû ¿íäñýí

äýýð ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ

- Õîëáîãäîõ àéìàã, ñóì, áàãóóäòàé õàìòðàí Õîâä, Áóÿíò, Áóëãàí, ¯åí÷, Áîäîí÷ ãîëóóäûí ñàâ ãàçðûí “Çºâëºë” áàéãóóëàí õóóëèéí õ¿ðýýíä àæèëëóóëàõ.

- Õàð óñ íóóðûí áîõèðäëûí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòèéã ýðäýìòýä ñóäëàà÷äààð ãàðãóóëæ, áîõèðäëûã áóóðóóëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ.

- Õîâä õîòûí áîõèð óñûã öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ ãîðèìûí äàãóó àæèëëàäàã áîëãîõ.

- Íóóð, ãîëóóäûí ñàâ ãàçàðò õàäëàí áýëòãýõ áàéãàëüä ñºðºã íºëºº áàãàòàé, çîõèñòîé àðãûã áîëîâñðóóëàí, íèéò õàäëàí÷äûã ñóðãàæ ýçýìø¿¿ëýõ çàìààð ìºðäºõ.

- Áîðîî, öàñ, ¿åðèéí óñ çýðýã ò¿ð óðñàöûã õóðèìòëóóëæ òîãòîîõ çàìààð áàéãàëèéí óñíû íºõºí ñýðãýõ ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëæ, îð÷íû áè÷èë óóð àìüñãàëûã ñýðãýýõ

- Óðüä íü áàðèãäñàí áîëîí øèíýýð áàðüæ áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéãàà ÓÖÑ-ûí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý õèéëãýæ, ¿íýëãýýíèé çºâëºìæ, áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîí îð÷íû õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ.

4. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð:

- Èðâýñ, Ìîíãîë áºõºí, Àðãàëü õîíü çýðýã Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäîæ áàéãàà àìüòàäûã õàìãààëàõ õºòºëáºðèéã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ

- Àëèâàà àí, àìüòíûã ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíàõ, áàðèõ àñóóäëûã àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ä¿ãíýëò, çºâëºìæèéã ¿íäýñëýí øèéäâýðëýæ áàéõ.

- Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áîëîí õèë, ãààëèéí áàéãóóëëàãóóäûã õîâîð óðãàìàë àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä, ç¿éëñèéí õóóëü áóñ õóäàëäààíä õàìòðàí õÿíàëò òàâèõ ãýðýýòýé àæèëëóóëàõ

- Áàéãàëèéí áàÿëãèéí õóóëü áóñ àðèëæààëàëòûã òàñëàí çîãñîîõ çîðèëãîîð ò¿¿õèé ýäèéí çàõûí óäèðäëàãà áîëîí õóóëü, õÿíàëòûí àëáàíààñ òàâèõ õàìòàðñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ

- Öàã àãààðûí õ¿íäðýëòýé ¿åä íóòàãòàà áàéäàã íýí õîâîð, õîâîð àìüòàäûã õàìãààëàõ áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ

5.Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òàëààð:

- Àéìãèéí ãàçàð íóòãèéí 30-ààñ äîîøã¿é õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä õàìðóóëæ, Õîâä àéìãèéí ýêîñèñòåìèéí áàòàëãààòàé õàìãààëàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ

- Áàéãàëü, ýêîëîãèéí ºâºðìºö òîãòîöòîé, õîâîðäñîí óðãàìàë, àìüòàí ýëáýãòýé Àëòàí Õºõèé óóë, ¯åí÷èéí õàâöàë, Áàéòàã áîãä çýðýã ãàçðóóäûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îéðûí æèë¿¿äýä õàìðóóëæ, õàìãààëàëòûã íü ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ

- Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû àæëûã äýìæèæ øààðäëàãàòàé àæëóóäûã õàìòðàí òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ

- Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë¿¿äèéí àæëûã äýìæèí, íóòãèéí àéë ºðõèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òºñëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çàìààð òýäíèé áàéãàëü õàìãààëàõ èäýâõè ñîíèðõîëûã äýýøë¿¿ëæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàãâàð íóòàã áîëãîõ çîðèëò òàâèæ àæèëëàõ

- Õîâîðäîæ áàéãàà óðãàìàë, àìüòàíû áàéðøèë íóòàã áîëîí àéìàã, ñóìûí íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçàð íóòãóóäûã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëæ, õàìãààëàõ, àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã òîãòîîñîí ãîðèìûí äàãóó ÿâóóëàõ

- Äîðîéòñîí ãàçðóóäûã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëæ íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýã ¿å øàòòàé çîõèîí áàéãóóëàõ

6. Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé òàëààð:- Óëñûí òºñºâ, ãàäààä, äîòîîäûí

õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí äýìæëýã áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí èäýâõ ñàíàà÷ëàãàä ò¿øèãëýí áàéãàëü îð÷íû àæèãëàëò, ìîíèòîðèíãèéí öýã¿¿äèéã øààðäëàãàòàé ãàçðóóäàä àæèëëóóëæ, áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ä¿ãíýëò ãàðãàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ

- Ñóì á¿ðò ñ¿ëæýýòýé áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéí àéìãèéí òºâèéã áàéãóóëàí àæèëëóóëæ, àæèãëàëò ìîíèòîðèíãèéí öýã¿¿äèéã àðãà ç¿éãýýð õàíãàõ, öýã¿¿äèéí ìýäýýëëèéã íýãòãýí áîëîâñðóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãàí ìýäýýëëýõ ¿¿ðýãòýé àæèëëóóëàõ

- Óñ, öàã óóð, îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâèéí òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëæ, àãààðûí áîõèðäëûí ò¿âøèí áîëîí áîõèðäóóëàã÷

ýõ ¿¿ñâýðò áàéíãûí õÿíàëò õèéæ áàéõ.- Õèìèéí õîðò áîäèñ áîëîí öàöðàã

èäýâõèò áîäèñûí òîîëëîãî, îð÷íû öàöðàãèéí ñóäàëãààã æèë á¿ð õèéæ, ä¿ãíýëò ãàðãàæ áàéõ.

7. Áàéãàëü õàìãààëëûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð:

- Îðøèí ñóóãàà íóòãèéíõàà áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí èðãýíèé ýðõèéã ºðãºòãºõèéí çýðýãöýý òýäíèé õ¿÷èíä ò¿øèãëýí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ

- Àðä èðãýä, õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿äýõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí ¿å øàòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ

- Ñóì á¿ðèéã áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà, ìýäýýëëèéí òºâòýé áîëãîæ ¿éë àæèëëàãààã íü òîãòìîëæóóëàí áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð òàëóóä çºâøèëöäºã, òºëºâëºäºã, øèéäâýð ãàðãàäàã, õÿíàëò õèéäýã ãàçàð áîëãîõ

- Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí áàéöààã÷äûí ìýäëýã,÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, òýäíèé àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ íºõöºë áîëîëöîîã ñàéæðóóëàõ.

- Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí òîîã íýìýãä¿¿ëæ, òýäíèé ìýäëýã ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ, óðàìøóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ

- ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ á¿ðèéí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý õèéëãýæ, áàéãàëü õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òºëºâëºãººíèé äàãóó àæèëëóóëàõ.

- Áàéãàëèéí áàÿëàã, àí àìüòàíûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ íóòãèéí èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëæ, íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ ¿ð íºëººã íü äýýøë¿¿ëýõ

- Ìàë÷èí àéë ºðõ¿¿äèéí õàðèóöàí ýçýìøèæ, õàìãààëàõ ãàçàð íóòãèéã òîãòîîí, óã ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõ ãýðýý, õýëöýë áàéãóóëæ àæèëëàõ.

- Õàäëàí, ò¿ëø çýðýã ºðãºí õýðýãöýýòýé, èõýýð àøèãëàãäàæ áàéãàà áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàí, óã àðãà òåõíîëîãèéã ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòóóä çîõèîí áàéãóóëæ, ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí èðãýäýä àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîäîã òîãòîëöîîíä øèëæèõ

- Áàéãàëèéí íººö áàÿëàã àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãûã òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð àéìàã, ñóìäûí “Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí” áóé áîëãîæ, áàéãàëü õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, õÿíàëò øàëãàëòûã ñàéæðóóëàõ àæèëä çàðöóóëäàã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ

8. Àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ òàëààð:

- Àéìãèéí õýìæýýíä àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ.

- Àÿëàë æóó÷ëàëûí ãîë öýã¿¿äèéã òîãòîîæ õîíîãëîõ, îòîãëîõ ãàçðóóäûã òîõèæóóëõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ.

- Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûã æóóë÷èä î÷äîã ãîë ãàçàð áîëãîõ, ýíý òàëààð õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàõ

- Æóóë÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, òàíèí ìýäýõ¿é, ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëûã õýâë¿¿ëæ, ãàäààä äîòîîäîä ñóðòàë÷èëàõ

- Íóòãèéí èðãýäèéã àÿëàã÷ æóóë÷ëàã÷äàä ¿éë÷ëýõ ÷èãëýëèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëàí ìýðýãø¿¿ëýõ, æóóë÷äàä á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëäàã õàìòëàã, íºõºðëºë¿¿äèéã äýìæèõ

9. Õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð:

-Àéìàã, ñóìûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áóé ãàäààä îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷èäòýé õàìòðàí àæèëëàõ çºâëºë áàéãóóëæ, çàðèì øààðäëàãàòàé àñóóäëûã õàìòðàí òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õàðèëöàí òàéëàãíàõ æóðàì áèé áîëãîõ.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä

Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãà, ãàçàðç¿éí óõààíû äîêòîð Ã.Íÿìäàâàà, ÌÓÈÑ-èéí áàãø, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Ñ.Øàð, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí àæèëòàí, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Î.̺íõòîãòîõ, áàéãàëü îð÷íû ãàâúÿàò àæèëòàí Î.Ãîíñîí íàð áîëîí Õîâä àéìãèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, áàéãàëü îð÷íû àëáà, óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ìýðãýæèëòí¿¿ä, ñóìäûí áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èä îðîëöñîí áîëíî.çºâëºìæèéí ýõèéã áýëòãýæ, õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëñàí Ä.Áàòõ¿¿.

íü áè ìýääýã áºãººä Ìîñêâà õîòîä äýýä ñóðãóóëü òºãññºí, õóóëü÷ ìýðãýæèëòýé, îðîñ, õÿòàä õýë ñàéí ìýääýã, ºíäºð áîëîâñðîëòîé õ¿í áîëîõîîð íü óðüæ, óóëçàæ, ó÷èðëàõàä, ñàíàëûã ìèíü õ¿ëýýæ àâñàíä áàÿðëàæ ÿâäàã äàà.

Óëààíáààòàð õîòîä øèëæèí èðñíýýñýý õîéø ÷ Õàòàí ýýæèéã õàìãààëàõ àðèóí ¿éëñýä òóñ íýìýð áîëîõ ñýòãýëäýý õºòëºãäºæ, á¿õ áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã íü ìýðãýø¿¿ëýõ ñóðãàëòàä õàìðóóëàí ìýðãýæëèéí áîëãîñîí, ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äààð ×îíî-Õàðàéõûí ãîë äýýð óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàéãóóëàõ àæëûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã ñààðóóëàõ çºâëºìæ ºãºõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Õîâä àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûí òàëààðõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëæ, “Õîâä àéìãèéí áàéãàëü îð÷èí” íýðòýé àíõíû ñýòã¿¿ë áýëòãýí õýâë¿¿ëæ àéìãèéí íèéò ñóìäàä òàðààñàí.

Ýíý ìýòýýð äóíäàðøã¿é äóðñàìæ áàéâ÷ óíøèã÷ àâõàé òàíû àëòàí öàãèéã àðâèëàí õýìíýõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí ò¿ð çàâñàðëàõààð øèéäñýíèéã ìèíü áîëãîîíî óó.

Åëäýí îâîãò Äàì÷óóí Áàòõ¿¿

Ò¿ð¿¿÷ 3-ð í¿¿ðýíä

¹3 (23), 20077

1997 îíû 6 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí øèéäâýð ãàðãàñíààð Ìîíãîë óëñ Ðàìñàðûí Êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí þì. Òóñ êîíâåíö íü îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñ íàìãàðõàã ãàçàð, ÿëàíãóÿà óñíû øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íûã õàìãààëàõàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëäýã áèëýý. Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð (Õàð-Óñ, Õàð, ĺðãºí íóóðóóä) áîëîí Àéðàã íóóðûã 1999 îíä Ðàìñàðûí Êîíâåíö á¿ðòãýëäýý îðóóëàí àâñàí áèëýý.

Òóñ êîíâåíö íü Èðàí óëñûí Ðàìñàð õîòîä 1971 îíû 2 ñàðûí 2-íû ºäºð áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý íü äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîëòîé óñ, íàìãàðõàã ãàçàð, ò¿¿íèé óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çàñãèéí ãàçðóóä õîîðîíäûí ãýðýý áè÷èã þì.

Ýíýõ¿¿ êîíâåíöèä 138 óëñ îðîí íýãäýí îðîîä áàéãàà áºãººä 111,9 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 1382 óñ, íàìãàðõàã ãàçàð

Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã îëîí óëñ èâýýëäýý àâñàí ò¿¿õèéã ñºõâºë

íóòãèéã á¿ðòãýí àâ÷ ¿éë àæèëëàãààíäàà õàìðóóëààä áàéíà.

Ðàìñàðûí êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóä íü äîð äóðüäñàí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã õàðèëöàí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã. ¯¿íä:

- Õ¿í áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü îð÷èí õîîðîíäûí õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîîã õ¿ëýýí çºâøººðíº.

- Óñ, íàìãàðõàã ãàçàð íü óñíû ãîðèì áîëîí óðãàìàë, àìüòíû àéìàã ÿëàíãóÿà óñíû øóâóóäûí àìüäðàõ ýêîñèñòåìèéí çîõèöóóëàã÷ îð÷èí áîëäãèéã õàðãàëçàíà.

- Óñ, íàìãàðõàã ãàçàð íü ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, ÷ºëººò àìðàëòûí äàõèí íºõºí ñýðãýýõýä òóéëûí áýðõøýýëòýé ¿íýò íººö áàÿëàã áîëîõûã óõàìñàðëàíà.

- Óñ, íàìãàðõàã ãàçðûí àøèãëàëòààñ ¿¿äýëòýé õîð õîõèðîë ºíºº áîëîí èðýýä¿éä óëàì á¿ð ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãààã òàñëàí çîãñîîõûã ýðìýëçýíý.

- Óñíû øóâóóä óëèðëûí öàã óóðûí

ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð óëñ îðíóóäûí õèë äàìæèí í¿¿äýëëýäýã ó÷èð ò¿¿íèéã îëîí óëñûí íººö áàÿëàã ãýæ ¿çýõèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº.

- Æàãñààëòàä îðñîí óñ, íàìãàðõàã ãàçðûí õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ººðèéí íóòàã äýâñãýð äýõ óñ, íàìãàðõàã ãàçàð íóòãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð òºëºâëºãºº, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý.

- ªºðèéí íóòàã äýâñãýð äýýðõ ýíýõ¿¿ êîíâåíöèéí á¿ðòãýë æàãñààëòàä îðñîí óñ, íàìãàðõàã ãàçðûí ýêîëîãèéí áàéäàë íü òåõíèê òåõíîëîãèéí õºãæèë, áîõèðäîëò áîëîí õ¿íèé áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû íºëººë뺺ð æàãñààëòàä îðñîí ¿åèéíõýýñ ººð÷ëºãäñºí, ººð÷ëºãäºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áîë ýíý òóõàé íýí äàðóé ìýäýãäýõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýý àâíà.

Ìîíãîë óëñ Ðàìñàðûí êîíâåíöèä íýãäýí îðñíîîðîî Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàð îëîí óëñûí õàìãààëàëòûí

ñ¿ëæýýíä õàìðàãäàæ, óñ íàìãàðõàã ãàçðûã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí îëîí óëñûí àðãà õýìæýýí¿¿äýä îðîëöîõ, äýìæëýã òóñëàìæ àâàõ, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, óñíû ýêîñèñòåì, í¿¿äëèéí øóâóóäûã ñóäëàõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ò¿âøèíä ÿâóóëàõ íºõöºë á¿ðäñýí þì.

Èéíõ¿¿ Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí òºëºâ áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõ õ¿ðýýã äýëõèéí ò¿âøèíä õ¿ðãýñíýýð áàéãàëüäàà õàéðã¿é, ñîõîð çîîñîîð á¿õíèéã øèéäýõ ñîíèðõîëòîé çàðèì òºðèéí ò¿øýýäèéí àëäààòàé õàðàëãàí øèéäâýðèéí ¿ðýýð Õàòàí ýýæ ìààíü ñ¿éòãýãäýõ àþóëààñ õàìãààëàãäñàí áèëýý.

Ìýäýýëëèéã áýëòãýñýí Ä.Áàòõ¿¿

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà þóíû ºìíº ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õèéñýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿í, òýäíèé ãàðãàñàí çºâëºìæèéã èø ¿íäýñ áîëãîäîã áèëýý. ̺í òýäãýýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãóóä øèéäâýðýý ãàðãàäàã áîëîõîîð õýð ÷óõàë áîëîõ íü òîäîðõîé. Ãýâ÷ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòàãäàëòàé, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é çýðýã áýðõøýýë¿¿äýýñ øàëòãààëàí óëñûí õýìæýýíèé òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë òýð á¿ð á¿ðýí ä¿¿ðýí õèéãääýãã¿é. Õàðèí ºíãºðñºí àðàâ ãàðóé æèëä Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçàðò õàðüöàíãóé îëîí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéãäæýý.

Ýíý íü íýãä: þóíû ºìíº õèéõ øààðäëàãàòàé ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëóóäàä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿æèëò áîëîí ìýðãýæèëòíèé òóñëàëöààã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ ¿ç¿¿ëñýí, õî¸ðò: Õîâä äàõü Èõ Ñóðãóóëèéí áàéãàëü ñóäëàëûí ñàëáàðûí ýðäýìòýí áàãø íàð Õàð-Óñ íóóðûíõàà ñàâ ãàçàðò èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëäàãòàé õîëáîîòîé.

Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë - àðâàí æèëä

ªíãºðñºí àðâàí æèëä õýâëýãäýæ îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë

áîëñîí ÕÓÍÁÖÃ-ûí òàëààðõ á¿òýýë¿¿ä:

1. Ñ.Øàð, Ä.Ñóðàí, Î.̺íõòîãòîõ “Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õîâîð àìüòàí, óðãàìàë” Õîâä, 1998 îí

2. Æ.Ìÿãìàð, Ã.Íÿìäàâàà “Õîðîí îðòóóç” ÓÁ, 2002 îí

Õàð-Óñ íóóðûí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò Ãàçàð (ÕÓÍÁÖÃ)-ò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õèéãäñýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëóóäûã òîéìëîâîë:

No Ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë õóãàöàà Ñóäëàà÷èéí íýð

1Õàð-Óñ íóóð îð÷ìûí õºõòºí àìüòàäûí òîî òîëãîé, áàéðøëûí ñóäàëãàà

1995-2005 îí ÌÓÈÑ Ñ.Øàð

2 ÕÓÍÁÖÃ-ûí çýãñíèé ãàõàéí òîîëëîãî 1998 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, Ñ.Øàð

3 Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûí Ìîíãîë áºõºíãèéí òîîëëîãî 1998 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, Ñ.Øàð

4 Õàð-Óñ íóóðûí øóâóóä, ò¿¿íèé áàéðøèë ç¿éí îíöëîã 2000-2004 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, Ñ.Áàÿðõ¿¿

5 Õîâä ãîëûí ýêîëîãèéí òºëºâ áàéäàë áà õîâîð àìüòàí 1999-2003 îí ØÓÀ Ø.Áîëäáààòàð

6 Õàð-Óñ íóóðûí ãèäðîõèìèéí ñóäàëãàà 1999-2003 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, Ý.Áóìàíöýöýã

7 Õàð-Óñ íóóð îð÷ìûí õºðñíèé ãåîõèìèéí á¿òýö, îíöëîã 1995-2003 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, ×.Ëõàãâàñ¿ðýí

8 Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûí öîîõîð èðâýñíèé ñóäàëãàà 1999-2003 îí ØÓÀ. Á.̺íõöîã

9 ÕÓÍÁÖÃ-ûí áýë÷ýýðèéí àíãèëàà, íººö, àøèãëàëòûí àñóóäàë 2002 îí Õîâä Èõ Ñóðãóóëü, Ä.Îþóí÷èìýã

10 Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûí ìºëõºã÷èä 1998-2000 îí ÌÓÈÑ Õ.Òýðáèø

11 ÕÓÍÁÖÃ-ûí ýêîñèñòåì äýõ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë 1998-2003 îí ÄÁÕÑ, Á.Ýíõöýöýã

12 ÕÓÍÁÖÃ-ûí íóóðóóäûí çàãàñíû íººö, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò 1999-2000 îí ØÓÀ Ì.Ýðäýíýáàò, Á.Ìýíäñàéõàí

13 Ìîíãîë áºõºíãèéí ïîïóëÿöèä ñºð㺺ð íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë 2000-2003 îí ØÓÀ Ë.Àìãàëàí

14×îíî õàðàéõûí ãîë äýýð áàéãóóëàõ ÓÖÑ-ûí ÕÓÍÁÖÃ-ûí ýêîñèñòåìä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëºë 2000 îí

ÄÁÕÑ Íýññ íàð

15ÕÓÍÁÖÃ-ûí îð÷íû á¿ñ Õîìûí òàëä òàõü àäóó íóòàãøóóëàõ áîëîìæ

2000-2001 îí ÄÁÕÑ Êëàóäà íàð

16 Õîâä àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ 1998- 2003 Ä-ð Ã.Íÿìäàâàà

17 Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûí òóðàã õºõòºí àìüòàíû ñóäàëãàà 1999-2004 îíÕîâä Èõ Ñóðãóóëü, Á.Ãàí÷èìýã, Ö.Ãàíòóëãà

18ÕÓÍÁÖÃ-ûí ýêîñèñòåìä çààðò õàðõûí ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë, àãíàëòûí áàéäàë

2005-2006 îíÄÁÕÑ Î.̺íõòîãòîõ

3. “Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí øóâóóíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ëàâëàìæ” Õîâä, 2003 îí

4. “Mongolian Red Book Khar Us Nuur National Park” UB. 1997 îí

5. “Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, èëòãýë” 2004 îí

6. “Õàð-Óñ íóóðûí Áàéãàëèéí

Öîãöîëáîðò Ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº” ÓÁ, 2006 îí

7. ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü Òºñëèéí Òîâ÷îî, ÕÓÍÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí ñàëáàðààñ ýðõëýí “Õàð-Óñ íóóð” ñîíèíã 1998 îíîîñ ãàðãàæ ýõýëñýí áºãººä 2001 îíîîñ á¿ñ íóòãèéí ñîíèí áîëãîæ íýðèéã “Àëòàé-Ñî¸í” áîëãîí ººð÷èëñºí þì.

Õàðèí îäîî ýíýõ¿¿ ñîíèí çºâõºí Àëòàé-Ñî¸í á¿ñ íóòãèéí òºäèéã¿é ìîíãîë îðíû áîëîí äýëõèé äàõèíû áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ ìýäýýëëèéã òà á¿õýíäýý õ¿ðãýõ çîðèëãîîð ñýäâèéí õ¿ðýýãýý òýëæ áàéãàà áèëýý.

Ìýäýýëëèéã áýëòãýñýí Ä.Áàòõ¿¿

¹3 (23), 2007 8

Äàëàéí óñûã öýâýðø¿¿ëýí õýðýãëýõ õàíäëàãà ò¿ãýýìýë áîëæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººë ó÷ðóóëæ áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ õèéñýí äýëõèé äàõèíä óñ öýâýðø¿¿ëýõ ¿éë ÿâöàä õèéñýí ñóäàëãààíä äóðäñàíààð óíäíû óñ

Ïåðò õîòîä öýâýð óñíû 1/3-èéã ìºí àäèë àðãààð ãàðãàí àâàõààð òºëºâëºæ áàéãàà ãýíý. Èñïàíèä àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò áîëîí õýò õóóðàé ãàçàð íóòàã äàõü àìðàëòûí ãàçðóóäàä õýðýãëýæ áàéãàà óñíû 22 õóâèéã ýíýõ¿¿ àðãààð ãàðãàí àâ÷ áàéãàà íü äýëõèéä õàìãèéí èõ õóâèéã ýçýëæ áàéãàà õýðýã þì.

Ýíý àðãà íü õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàæ, äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðëûã áóóðóóëæ, öýâýð óñíû áàéãàëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìãààëàõàä ñààä ó÷ðóóëæ áàéãàà òóë ãîë ìºðºí, óñ, ÷èéãò ãàçðûã õàìãààëàõàä ãàð÷ èðæ áàéãàà àñàð îëíîîð áîñãî÷èõîîä áàéãàà àâàðãà äàëàíãóóäòàé íýãýí àäèë ñààä òîòãîð áîëæ áîëçîøã¿é õýìýýí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí óñíû òàëààðõ àñóóäàë ýðõýëäýã íºëºº á¿õèé ýðäýìòýä ä¿ãíýæ áàéíà.

Ó÷èð íü 1950-ààä îíîîñ í¿ñýð òîì äàëàíãóóäûã

Óñûã öýâýðø¿¿ëýõ ¿¿, öàíãàìàë äýëõèéòýé ¿ëäýõ ¿¿?

ãàðãàæ àâàõ çîðèëãîîð äàëàéí óñûã öýâýðø¿¿ëýõ ¿éë ÿâö íü óóð àìüñãàëûí äóëààðëûã óëàì õóðäàñãàõ õîð õºíººëòýé õ¿÷èí ç¿éëñèéã àãóóëæ áàéãàà àæýý. Èéì àðãààð óíäíû óñ ãàðãàæ áàéãàà ãàçàð íóòàãò äýëõèéí íýí õóóðàé ãàçàð íóòàã õàìðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë õ¿í àì øèã¿¿ ñóóðüøñàí, óíäíû óñíû õîìñäîë èõýýð í¿¿ðëýñýí Àâñòðàëü, Äóíäàä Àçè, Èñïàíè, Èõ Áðèòàíè, ÀÍÓ çýðýã ãàçàð îðîíä ãîë÷ëîí õèéãäýæ áàéíà.

Óñ ãàðãàí àâàõ ¿éë ÿâö íü èõýýõýí ºðòºãòýé áºãººä ýíý ¿åä ýð÷èì õ¿÷èéã èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýäýã ó÷ðààñ óóð àìüñãàëûí äóëààðëûã õàìãèéí èõýýð àâ÷ðàã÷ õ¿ëýìæèéí õèéã èõýñãýõýä íºëººëäºã þì.

Àðàáûí õîéãò õýðýãëýæ áàéãàà öýâýð óñíû 60 îð÷èì õóâèéã ýíý àðãààð ãàðãàí àâ÷ áàéãàà áîë Àâñòðàëèéí

áàðèõ àæèë òåõíèêèéí äýâøèëòòýé øóóä õîëáîîòîéãîîð ýðñ íýìýãäñýí íü îäîî ýðãýýä ñºðºã íºëººã íü çàñàõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é áàéäàëä õ¿ðãýýä áàéíà. Ýíý áàéäëûã óëàì äààìæðóóëàõã¿éí òóëä óñíû èíæåíåð÷ëýëä àëèâàà õÿíàëò øàëãàëòã¿é á¿òýýí áîñãîëòûã õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà àæýý.

Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ - www. panda.org

Àëòàí íàðíû ýë÷èéã çºâ õ¿ðòýõã¿é áîë…!

Èõ Áðèòàíèé õîðò õàâäàð ñóäëàà÷äûí òîãòîîñíîîð ñ¿¿ëèéí 10 æèëä àðüñíû õîðò õàâäðûí õàìãèéí àþóëòàé õýëáýð áîëîõ ìåëàíîìà 40 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.

Öýíãýã óñíû äåëüôèíä óñòàõ àþóë í¿¿ðëýæýý

Òîäðóóëáàë ýíýõ¿¿ àéìøèãò ìåëàíîìà íü 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ õîéø ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä õî¸ð äàõèí, ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ãóðàâ äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. Ýäãýýð òîõèîëäëûí èõýíõ íü íàðíû òóÿàíû íºëººãººð ¿¿ññýí áîëîõ íü òîãòîîãäæýý.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, àãààðûí áîëîí õºðñíèé áîõèðäîë íýìýãäñýýð áóé ºíºº ¿åä áèä ýð¿¿ë ìýíääýý èë¿¿ õÿíóóð õàíäàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. ßëàíãóÿà äàëàéí ò¿âøíýýñ 1500 ì îð÷èì ºíäºðëºãò îðøäîã, àãààðûí íÿãòøèë áàãàòàé, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ìàíàé îðíû õóâüä íºëººã èë¿¿ ýìçýã õ¿ëýýí àâàõ ìàãàäëàëòàé õýìýýí ýðäýìòýä ñàíóóëäàã áèëýý.

Äàøðàìä äóðüäàõàä õîðò õàâäðûí íèéò ãàðàëòûí òýí õàãàñ õóâü íü îð÷èí ¿åèéí õ¿íèé àìüäðàëûí õýâøèë ýðñ ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé ãýíý.

Õýò èõ õîîëëîëò, àðõèäàëò, íàðàí øàðëàãà çýðýã íü çàðèì òºðëèéí õîðò õàâäðûí òîõèîëäëûã àñàð èõýýð íýìýãä¿¿ëæ áàéíà õýìýýí Èõ Áðèòàíèé øèíæýý÷èä àíõààðóóëæýý.

Àðõè òàìõèíû íºëººãººð áóé áîëäîã àìíû õîðò õàâäàð áàðàã 1/4-ýýð ºññºí áîë ñàâíû õîðò õàâäàð ìàõëàã ýìýãòýé÷¿¿äýä èë¿¿ õóðäàöòàé ºñ÷ òîìîðäîã ãýäýã íü áàòëàãäæýý.

ßíöçû ìºðíèé äåëüôèí áóþó “áàéæèñ”-èéã õýñýã ýðäýìòýä çóðãààí ñàðûí òóðø öóöàëòã¿é õàéñàí áîëîâ÷ íýãèéã ÷ îëæ õàðààã¿é áàéíà. Òóñ àìüòàí óñòñàí ãýæ áàòëàãäâàë ìàíàé ãàðèã äýýð ñ¿¿ëèéí 50 ãàðóé æèëä ñýýð íóðóóòàí àìüòíû ç¿éë óñòñàí àíõíû òîõèîëäîë áîëîõ ãýíý. Òýäíèé ¿çýæ áàéãààãààð ýíýõ¿¿ ñ¿¿í òýæýýëòýí óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéãàà ãîë áóðóóòãàõ øàëòãààí íü çîõèöóóëàëòã¿é çàãàñ àãíóóð àæýý.

Ǻâõºí Õÿòàäàä îëäîîä áàéñàí ýíýõ¿¿ öýâýð óñíû äåëüôèíèé òºðºë ç¿éë íü èæèë àéìãèéí áóñàä ç¿éë¿¿äýýñýý 20 ñàÿ æèëèéí ºìíº òóñãààðëàí ñàëáàðëàñàí þì áàéíà.

Õàà íýãòýý, àëèâàà íýã àìüòíû òºðºë ç¿éë, òýð òóñìàà ñýýð íóðóóòàí óñòàí ¿ã¿é áîëæ áàéãàà íü ýíý ãàðèãèéí òîìîîõîí ýìãýíýë áèëýý. Òèéìýýñ áèä ÷ ¿¿íýýñ ñýðýìæ àâ÷ àìüä áàéãàëèéã í¿äíèé öýöãèé ìýò õàéðëàõ ¸ñòîé áîëæ áàéíà.

Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ - www. bbc.com

Áàéãàëü õàìãààëàõ àðäûí óëàìæëàëò àðãà óõààíààñ

¯íäýñíèé ¿íýò ç¿éëýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõýä õîé÷ ¿åäýý ýöýã ºâºãäèéí ¿åýñ ¿åä óëàìæëàí èðñýí ñóðãààëèéã òàíèóëàõ íü þó þóíààñ ýðõýì áèëýý. Õàð-Óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä îðóóëñíû 10 æèëèéí îé òîõèîæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí ýíý óäààä òà á¿õýíäýý óñ ãîëîî õýðõýí õàéðëàí õàìãààëñààð èðñýí òàëààðõ óëàìæëàëààñ äýýæèëüå!

Ýðò äýýð ¿åýñ ìîíãîë÷óóä ãîë óñíû ñàâ ãàçðûí ìîäûã õºíä⺺ñ ãîë óñ øèðãýíý, çóëçàãàí ìîä þì óó Ẻí òºãºë çóóí ìîäíîîñ àâ÷ áîëîõã¿é, ìºí áóëàã øàíäíû óñûã àðèóí óñ òóë ëóñ îðøäîã õýìýýí õ¿íäëýí ñ¿¿, óëàéíû ç¿éë îðóóëàõ, áîõèð õóâöàñ, ýä àãóóðñàà óãààõ, óñàíä áèå çàñàõ çýðãèéã õàòóó öýýðëýñýýð èðæýý. Õýðýâ ýäãýýð çîõèñã¿é ¿éëäëèéã ãàðãàâàë, òóõàéëáàë, áóëàã óñàíä ñ¿¿, öóñ äóñààâàë ãîë óñ øèðãýíý, áèå äýýð íü ÿð øàðõ ãàðíà, ìàëûí äýëýí ºâ÷èëíº ãýõ çýðãýýð àõóé ̧ ñ, çàí çàíøëûíõàà õýâøèëä òààðóóëàí îé òîéíä áóóòàë îéëãîãäîõîîð ñóðãàäàã áàéíà.

Óñ áóëàãíû àìèí óíäàãûã òýòãýã÷ óðãàà íîéòîí ìîäûã îãòîëâîë ìîä ñ¿¿í íóëèìñààð óéëæ, îãòîëñîí õ¿íèéã ñ¿¿, öàãààí èäýýíèé õîìñäîë, ãà÷ààëä õ¿ðãýäýã õýìýýí ñóðãàæýý.

Ìîíãîë÷óóä óðò õîëûí çàìä ýëäýâ áýðõøýýëèéã ýñýí ìýíä äàâàí íèñýí èðæ áàéãàà óñíû øóâóóäûí èðýõ ¿åèéã óðèí öàã ýõýëñíèé äîõèî áîëãîí ìàëûí õèøèã áóÿí ãóéæ õ¿ñýë áîäëîî èëýðõèéëäýã áàéæýý.

Øóâóóíû äàëëàãà àâàõàä õýëäýã ¿ãñ:

Öàãààí öýí øóâóó èðýõýä Öàñò óóë ãýñýõýä Öàãààí øàðàã÷ ã¿¿ óíàãàëàõàä Öàãëàøã¿é èõ äàëëàãà èðò¿ãýé Õóðàé, õóðàé, õóðàé Õóí øóâóó èðýõýä Õóð öàñ ãýñýõýä Õóëàã÷ ã¿¿ óíàãàëàõàä Õóâüò èõ äàëëàãà èðò¿ãýé Õóðàé, õóðàé, õóðàé Õºõºº øóâóó èðýõýä Õºðºãñºí ãàçàð ãýñýõýä Õºãíºñºí õóðãà òàâèõàä Õèøèã äàëëàãà èðò¿ãýé Õóðàé, õóðàé, õóðàé

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õýâëýí

ãàðãàñàí øèíý íîì, òîâõèìëóóä