Filozofski fakultet u Tuzli

Odsijek: Pedagogija – psihologija

Naziv kolegija: Seminarski rad

Mentor: Alma Malkić

POREMEĆAJI KONTROLE IMPULSA

Student: Asmir Delić

Tuzla, maj, 2008.

SAŽETAK

Cilj ovog rada je istražiti i prikazati poremećaje kontrole impulsa. Kroz teorijsko

razmatranje ove teme, naveden je i objašnjen pojam, vrste, etiologija i tretman poremećaja

kontrole impulsa.

Poremećaji kontrole impulsa su grupa poremećaja kojima je najvažnije zajedničko

obilježje nekontrolisano impulsivno ponašanje koje je rekurentno, i često ima

samodestruktivne ili destruktivne posljedice.

Impulsivnost se definiše kao predispozicija za brzu, neplaniranu reakciju na unutrašnji

ili vanjski stimulus, bez razmišljanja o negativnim posljedicama ovih reakcija. Osobe oboljele

od poremećaja kontrole impulsa osjećaju tenziju koja raste do visokog nivoa prije nego se

upuste u aktivnost.

Vrste poremećaja kontrole impulsa su: patološko kockanje, kleptomanija, piromanija,

intermitentni eksplozivni poremećaj i trihotilomanija.

Ovaj rad ukratko prikazuje dosadašnja saznanja o kliničkoj slici,i tretmanu poremećaja

kontrole impulsa, i predstavlja skroman doprinos poznavanju i razumijevanju poremećaja iz

ove kategorije.

Ključne riječi: poremećaji kontrole impulsa, impulsivnost, patološko kockanje,

kleptomanija, piromanija, intermitentni eksplozivni poremećaj i trihotilomanija.

SADRŽAJ:

Uvod............................................................................................................................................1

Teorijsko razmatranje problema................................................................................................ 2

Poremećaji kontrole impulsa...................................................................................................... 3

Vrste poremećaja kontrole impulsa............................................................................................ 3

Simptomi poremećaja kontrole impulsa.................................................................................... 4

Tretman poremećaja kontrole impulsa...................................................................................... 5

Farmakoterapija......................................................................................................................... 6

Psihoterapija.............................................................................................................................. 6

Patološko kockanje.................................................................................................................... 7

Etiologija................................................................................................................................... 7

Kleptomanija............................................................................................................................. 8

Etiologija................................................................................................................................... 9

Piromanija............................................................................................................................... 10

Etiologija................................................................................................................................. 11

Intermitentni eksplozivni poremećaj....................................................................................... 12

Etiologija................................................................................................................................. 12

Trihotilomanija........................................................................................................................ 14

Etiologija................................................................................................................................. 14

Zaključak................................................................................................................................. 15

Literatura................................................................................................................................. 16

UVOD

Ljudski organizam predstavlja jedinstvo fiziološkog i psihičkog, pa tako neki fiziološki

poremećaji mogu izazvati niz psihičkih problema i obratno.

Kada govorimo o pojmu poremećaj, to ukazuje na sve oblike neuspješnog odvijanja

nekog procesa. U humanističkim disciplinama, pojam poremećaj označava svaki neuspjeh u

postizanju čovjekove ravnoteže i sklada.

Postoji širok opseg poremećaja koji se danas smatraju psihološkim i psihijatrijskim

poremećajima. Tu spadaju različite vrste mentalnih i emocionalnih poremećaja, zatim

problemi vezani za zloupotrebu lijekova, opojnih sredstava i alkohola, te neke bolesti koje

istovremeno imaju i psihološke i fiziološke simptome. Problemima psihičkog zdravlja bavi se

grana psihologije psihopatologija ali, takođe, i grana medicine psihijatrija.

U ovom radu ćemo istražiti, teoretski obraditi i analizirati poremećaje kontrole

impulsa. Poremećaji kontrole impulsa su grupa poremećaja kojima je zajedničko obilježje

nekontrolisano impulsivno ponašanje koje je rekurentno i često ima samodestruktivne

posljedice ili negativne posljedice na osobe ili predmete iz okoline oboljele osobe. Poremećaji

u ovoj kategoriji karakterišu se nemogućnošću, ili velikim poteškoćama, kontrolisanja

vlastitih impulsa uprkos negativnim posljedicama impulsivnog ponašanja. Ljudi koji pate od

ovih poremećaja osjećaju tenziju koja raste do visokog nivoa prije nego se upuste u aktivnost.

Tokom podlijeganja uticaju impulsa, i obavljanju impulsivne aktivnosti, osjećaju olakšanje a

nekad i zadovoljstvo. Neki ljudi naknadno mogu osjećati i sram ili grižnju savjesti, a neki

samo zadovoljstvo.

Poremećaji kontrole impulsa uključuju sljedeće poremećaje:

1. Patološko kockanje

2. Piromanija - patološko podmetan]e požara

3. Kleptomanija - patološka sklonost krađi

4. Trihotilomanija - patološka sklonost čupanju kose

5. Intermitentni eksplozivni poremećaj.

6. Drugi poremećaji impulsa

Ovi poremećaji su u prošlosti dobivali malo ili ni malo pažnje, ali se u nekoliko zadnjih

decenija vrše opsežna i mnogobrojna istraživanja na ovom polju.

TEORIJSKO RAZMATRANJE PROBLEMA

POJAM IMPULSIVNOSTI

Pri proučavanju, i za razumijevanje, poremećaja kontrole impulsa potrebno je najprije

se osvrnuti na prirodu impulsivnosti.

Impulsivnost se defmiše kao predispozicija za brzu, neplaniranu reakciju na unutrašnji

ili vanjski stimulus, bez razmišljanja o negativnim posljedicama ovih reakcija na samu osobu

ili njenu okolinu. Impulsivnost karakteriše nedostatak brige, podcjenjivanje štete,

ekstroverzija, nestrpljivost, nemogućnost odgađanja akta i tendencija riskiranja i traženja

zadovoljstva (Hollander i Stein, 2005).

Poremećaji koje karakteriše smanjena mogućnost da se odoli impulsu, koji može imati

samodestruktivne ili druge dalekosežne posljedice, su u DSM-IV karakterizirani kao

poremećaji kontrole impulsa. Impulsivni akt nije promišljen unaprijed i osoba nad njim ima

malo ili ni malo kontrole. Impulsivnost je brzina i nemogućnost odgađanja namjere. Reakcija

može biti iznenadna i brza, ili uspon u tenziji može polagano rasti prije eksplozije koja

rezultira neodgovornim ponašanjem.

Treba napomenuti da se svi ljudi ponekad ponašaju impulsivno te da se dijagnoza

postavlja nakon određenog vremena ponavljanja impulsivnog ponašanja iste kategorije. U

mnogim slučajevima jedna osoba ima više od jednog dijagnostikovanog mentalnog oboljenja

(Hucker 2005). Treba naglasiti da impulsivnost nije samo karakteristika poremećaja kontrole

impulsa. Impulsivnost je jedan od vodećih simptoma mnogih psihijatrijskih oboljenja koja

nisu klasificirana kao poremećaji kontrole impulsa (granični poremećaj ličnosti, antisocijalni

poremećaj ličnosti, hiperaktivni poremećaj i poremećaji pažnje (ADHD), alkoholizam,

bulimija i mnoga druga oboljenja).

Hollander i Stein (2005) navode tri kognitivne komponente koje igraju odlučujuću

ulogu u modulaciji impulsivnosti.

Prva je nemogućnost odgađanja zadovoljstva. Osobe sa poremećajima kontrole impulsa

prave odluke koje dovode do trenutnog zadovoljstva, i nemaju sposobnost sagledavanja

dugoročnih posljedica svog ponašanja.

Druga kognitivna komponenta je distraktibilnost, odnosno nemogućnost održavanja

dugoročne pažnje.

Treća komponenta je dezinhibicija, odnosno nemogućnost usmjeravanja vlastitog

ponašanja u smijeru društveno prihvatljivog ponašanja (smanjena mogućnost

samokontrole).

POREMEĆAJI KONTROLE IMPULSA

Poremećaj kontrole impulsa defmiše se kao nesposobnost odolijevanja

impulsivnom aktu ili ponašanje koje može biti štetno za počinitelja ili za okolinu.

Poremećaji kontrole impulsa su specifična grupa impulsivnih ponašanja koja su

defmisana i kategorisana u DSM-IV kao psihijatrijski poremećaji. Tako su grupisani u

zajedničku dijagnostičku kategoriju, ovi poremećaji imaju neke sličnosti kao i neke razlike.

Poremećaji kontrole impulsa u zadnjih nekoliko godina dobili su značajno mjesto u psihijatriji

i u svakodnevnom životu. Poremećaji iz ove grupe su u zadnje vrijeme izazvali pojačan

interes psihijatara i istraživača kao posljedica negativnih uticaja ovih poremećaja na čitavo

društvo. Promjene u društvu i veliki tehnološki napredak, dijelom su odgovorni za porast

pojave poremećaja kontrole impulsa. Sa razvojem interneta i neograničenim pristupom seksu,

kockanju i kupovini pojavio se i porast postojećih, ali i nove forme poremećaja kontrole

impulsa (Hollander i Stein, 2005).

Neki dijagnostikovani mentalni poremećaji, poput opsesivno kompulsivnog

poremećaja, bipolarnog poremećaja, poremećaja ličnosti te mnogih drugih, mogu imati i

elemente poremećaja kontrole impulsa, ali tada je poremećaj kontrole impulsa

dijagnostikovan samo kao simptom postojećeg oboljenja, a ne kao zasebno oboljenje. Da bi se

dijagnostikovao poremećaj kontrole impulsa, mora se isključiti postojanje nekog drugog

mentalnog oboljenja ili fiziološkog stanja koje je rezultiralo pojavom impulsivnosti.

Zajednička karakteristika svih poremećaja kontrole impulsa je nemogućnost

odupiranja impulsu ili izvođenje akta koji je štetan za samu osobu koja ga izvodi ili za

okolinu. Osoba osjeća rastuću tenziju ili uzbuđenje prije izvođenja impulsivnog akta, te

olakšanje ili zadovoljstvo nakon izvršenja impulsivnog akta. Oboljela osoba može, ali i ne

mora osjećati kajanje ili krivnju zbog svog ponašanja.

VRSTE POREMEĆAJA KONTROLE IMPULSA

Klasifikacija poremećaja kontrole impulsa u Dijagnostičkom i statističkom priručniku

mentalnih oboljenja DSM-IV (American Psvchiatric Association, 2000):

312.31 Patološko kockanje,

312.32 Kleptomanija,

312.33 Piromanija,

312.34 Intermitentni eksplozivni poremećaj, 312.39 Trihotilomanija i

312.3 Nespecificirani poremećaji kontrole impulsa.

Prvih 5 poremećaja predstavljaju najučestalije vrste poremećaja kontrole impulsa. Zadnja

kategorija sadrži veliki broj manje frekventnih poremećaja kontrole impulsa. .

Tako Hollander i Stein (2005) navode da postoji veliki broj drugih poremećaja koji nemaju

odvojen kod i naziv u DSM-IV i koji su kategorizirani pod zajedničkim nazivom

«Nespecificirani poremećaji kontrole impulsa». To su:

- Impulsivno - kompulsivni seksualni poremećaj; Impulsivno — kompulsivno

samopovređivanje;

- Impulsivno - kompulsivni poremećaj upotrebe interneta i

- Impulsivno - kompulsivno kupovanje.

Poremećaji kontrole impulsa su relativno rijetki poremećaji, i od svih poremećaja iz

ove grupe patološko kockanje i trihotilomanija su najčešći i obuhvataju po 3-4 % ukupne

popu lacije (www.minddisorders.com).

Kada govorimo o mentalim poremećajima, trebamo imati u vidu daje najveći broj ovih

oboljenja takve prirode da ne postoji određeni šablon kliničke manifestacije poremećaja, već

da se svaki poremećaj razlikuje od individue do individue. Definicije navedene u DSM-IV

prikazuju listu osobina koje, kada se pojavljuju zajedno u većem ili manjem broju,

predstavljaju kliničku sliku određenog poremećaja. Broj i kombinacija simptoma varira od

osobe do osobe, i nema apsolutnog kriterija za determinaciju prisustva ili izostanka biio koje

vrste mentalnog oboljenja.

SIMPTOMI POREMEĆAJA KONTROLE IMPULSA

U DSM-IV poremećaji kontrole impulsa su okarakterisani sa četiri stadija

simptomatičnog ponašanja.

Prvi stadijJe nemogućnost da se odoli impulsu ili iskušenju izvršenja neke aktivnosti koja je

štetna za pojedinca i okolinu.

Drugi stadij je povećani osjećaj uzbuđenja ili tenzije prije izvršenja akta. Treći stadijJe

osjećanje zadovoljstva i olakšanja u toku izvođenja akta. Četvrti stadij je osjećaj olakšanja, te

osjećaj kajanja i grižnje savjesti kod nekih osoba, nakon izvršenja impulsivnog akta.

TRETMAN POREMEĆAJA KONTROLE IMPULSA

Ozdravljenje od bilo kojeg mentalnog oboljenja zahtijeva vrijeme i strpljenje. Isto kao

što se poremećaj može razvijati ili pogoršavati tokom godina, isto tako i poboljšanje može biti

postepeno i neravnomjerno. Čak i kada potpuno ozdravljenje nikada ne nastupi, vidljiv

progres je moguć i jako važan. Postizanje mentalnog zdravlja može biti cjeloživotni proces,

jer zdravlje i bolest nisu isključive kategorije i kada se radi o mentalnom zdravlju postoji širok

spektar normalnih i nenormalnih stanja i ponašanja.

Najvažniji korak u liječenju poremećaja kontrole impulsa je priznavanje

postojanja problema od strane oboljele osobe i želja za promjenom patološkog

ponašanja.Postoje različite vrste poremećaja kontrole impulsa i različiti stepeni poremećaja u

okviru svakog pojedinog poremećaja, pa neke individue tokom vremena nauče maskirati

svoje poremećaje ili ih jednostavno vide kao normalni dio svog identiteta. Zbog toga se

dešava da neki poremećaji kontrole impulsa postoje godinama, pa i decenijama, a da oboljela

osoba nikad ne pristupi tretmanu. Terapija, međutim, može biti uspješna jedino ako oboljela

osoba priznaje postojanje problema. Stoje ranija dijagnoza i intervencija, to je prognoza bolja.

Treba imati u vidu da pacijenti oboljeli od poremećaja kontrole impulsa mogu podcjenjivati ili

precjenjivati simptome i posljedice svog ponašanja i, tamo gdje je to moguće, treba uključiti i

druge objektivne izvore iz života oboljele osobe; (članove porodice, nastavnike itd.). Drugi

važan korak je utvrđivanje komorbiditeta, ukoliko je prisutan, te utvrđivanje valjane

kombinacije terapije za postojeća oboljenja.

Hollander i Stein (2005) navodi da su ključne dimenzije na koje treba obratiti pažnju

prilikom tretmana poremećaja kontrole impulsa:

- kognitivna impulsivnost (do koje mjere je kod pacijenta zastupljena nemogućnost

planiranja unaprijed),

- emocionalna impulsivnost (do koje mjere je zastupljena nemogućnost odlaganja

zadovoljstva),

- impulsivnost pažnje (do koje mjere je zastupljena distraktibilnost) i

- moralno procesiranje (u kojem stepenu je zastupljena empatija i savjest). Tretman

poremećaja kontrole impulsa uključuje psihoanalitički, psihodinamički, bihejvioralni,

kognitivni, farmakološki, ovisnički baziran i multimodalni pristup, te pristup samopomoći.

Često se ovi pristupi koriste u različitim kombinacijama.

FARMAKOTERAPIJA

Širok opseg različitih medikamenata je ispitivan u liječenju poremećaja kontrole

impulsa.

Najefikasnijima su se pokazali: antidepresivi,

- antikonvulzanti i stabilizatori ponašanja i antipsihotici.

Lijekovi iz ove tri grupe uspješno se koriste kod pacijenata oboljelih od poremećaja

kontrole impulsa. Pri tome je važno individualizirati svaku pojedinu terapiju i usmjeriti je na

osnovu kliničke slike i istorije bolesti. Različite dimenzije simptoma unutar poremećaja su

responsivne na različite grupe lijekova.

PSIHOTERAPIJA

Psihoterapija može igrati ključnu ulogu pri primjeni farmakoterapije. Hollander i Stein

(2005) navode visoku placebo responsivnost poremećaja kontrole impulsa i visoku stopu

neuspjeha izolovane farmakoterapije, kao dokaz važnosti psihoterapije u determinaciji

odgovora na farmakoterapiju.

Psihoterapijska prevencija prevelikog idealiziranja ili omalovažavanja

farmakoterapije, može igrati veliku ulogu u kompletnom procesu terapije. Razvijanje saradnje

između pacijenta i terapeuta je prvi važan korak u liječenju pacijenata oboljelih od

poremećaja kontrole impulsa. Dok je ovo relativno lako u nekim slučajevima, može biti i

izrazito teško u nekim drugim. Danas se uspješno primjenjuje bihejvioraina terapija, koja se

primjenjuje u više različitih oblika: strategija treninga tolerantnog ponašanja za osobe oboljele

od intermitentnog eksplozivnog poremećaja, finansijsko savjetovanje za patološke

kockare, trening preoblikovanja navike za oboljele od trihotilomanije itd.

Kognitivne intervencije uključuju edukaciju, promicanje svijesti o kognitivnim

greškama, preispitivanje vrijednosti iracionalnih postupaka i kognitivno restrukturiranje.

Uspješna psihoterapija, kao i farmakoterapija, zahtijeva individualni pristup svakom

pacijentu. Dosadašnja praksa, u tretmanu poremećaja kontrole imulsa, pokazuje da se ovi

poremećaji obično mogu liječiti medikamentozno, i obično je potrebna dugoročna terapija.

Dugoročni psihijatrijski tretman se takođe preporučuje, kao i grupna terapija i savjetovanje.

PATOLOŠKO KOCKANJE

Danas se patološko kockanje definiše kao poremećaj karakteriziran kontinuiranim ili

periodičnim gubitkom kontrole nad kockanjem, kod kojeg postoji preokupacija kockanjem i

nabavljanjem novca potrebnog za kockanje, iracionalnim razmišljanjem i nastavljanjem

ponašanja uprkos negativnim posljedicama. Prema www.kockanje.info, bitno obilježje

patološkog kockanja je trajno i povratno neprilagođeno kockanje koje unosi razdor u lična,

porodična ili poslovna nastojanja. Sastoji se od čestih, ponavljanih epizoda kockanja koje

prevladavaju u bolesnikovom životu na štetu socijalnih, radnih, materijalnih i porodičnih

vrijednosti.

Ovaj poremećaj je češći kod muškaraca nego kod žena. Smatra se da je otprilike 1/3

patoloških kockara ženskog roda. Žene s ovim poremećajem sklonije su depresiji i kockanju

kao načinu bijega (www.kockanje.info). Prema istom izvoru, žene su bile premalo zastupljene

u programima liječenja i predstavljaju samo 2-4 % populacije u «Udruženju liječenih

kockara». To može biti posljedica veće društvene stigme koja prati žene kockare. Novija

istraživanja (Moore, 1998; Stinchfield i Winters, 1996) ukazuju da se broj žena, koje

pristupaju terapiji, u novije vrijeme povećava. U pogledu dobne skupine, patološki kockari su

najčešće osobe između 35 i 54 godine starosti. Adolescenti predstavljaju rizičnu skupinu zbog

prirode svog razvoja.

ETIOLOGIJA

Svako kockanje nije patološko kockanje. Razlikujemo:

- Profesionalno kockanje, u kojem je stega prisutna, a rizici su ograničeni; Socijalno-

društveni tip kockanja, koji traje ograničeno razdoblje uz predviđene i prihvatljive gubitke;

Problematično kockanje, koje je kod osobe već izazvalo probleme u važnijim životnim

područjima i

- Patološko kockanje, odnosno ovisnost o kockanju.

Etiologija patološkog kockanja se još istražuje. Smatra se da su uzroci patološkog kockanja

raznovrsni i često mnogostruki. Faktori rizika za nastanak ovog poremećaja uključuju

psihosocijalne, okolinske, genetičke i biološke agense. Novija istraživanja ukazuju da je

moguć neurobiološki uzrok, vezan oko serotoninergičkog i noradrenergičkog receptorskog

sistema (ili hiposenzitivnost ili hipersenzitivnost).

KLEPTOMANIJA

Kleptomanija je kompleksni poremećaj kontrole impulsa koji uključuje ponavljani

neuspjeh odolijevanju impulsu za krađom, čak i kada osoba nema potrebu za predmetom niti

je predmet od posebne materijalne vrijednosti. To je ključna razlika između kleptomanije i

obične krađe. Kleptomanija se razlikuje od obične krađe i od krađe kao očajničkog akta iz

potrebe po tome što kleptomanija uvijek uključuje potrebu za krađom a ne potrebu za

ukradenim predmetom.

Nakon velike napetosti, koja prethodi zadovoljenju impulsa prilikom krađe, javlja se

osjećaj relaksacije i zadovoljstva prilikom krađe, te osjećaji koji se javljaju nakon krađe:

osjećaj ispunjenosti, zadovoljstva i popuštanja napetosti.

Riječ kleptomanija se počela koristiti prije više od dvjesto godina i njome se

objašnjavala krađa nepotrebnih predmeta ili predmeta male vrijednosti. Neki kleptomani čak

mogu biti nesvjesni svoje krađe, sve dok ne budu primjećeni i uhvaćeni na djelu. Nekada se

izlažu velikoj opasnosti da budu uhvaćeni i ulažu veliku energiju kako bi otuđili neki

beznačajni predmet.

Nemogućnost kontrolisanja vlastitog ponašanja može dovesti do osjećaja srama i

krivnje, što prijavljuje oko 77% kleptomana (Grant i Kim, 2002).

Dijagnostikovanje kleptomanije je obično teško, jer pacijenti ne traže pomoć po .vlastitom

nahođenju, nego obično dolaze na terapiju nakon što su uhvaćeni u krađi i zakonski su

obavezni proći terapiju. Vrlo mali broj kleptomana samoinicijativno traži tretman.

DSM-IV navodi pet dijagnostičkih kriterija koje je potrebno ispuniti da bi se

dijagnostikovala kleptomanija:

1. Rekurentni neuspjeh odolijevanju impulsu za krađom objekata koji nisu potrebni osobi,

niti imaju veliku materijalnu vrijednost,

2. Rastući osjećaj tenzije neposredno prije krađe,

3. Zadovoljstvo, ispunjenje ili olakšanje u toku krađe,

4. Krađa nije počinjena kao izraz bijesa ili osvete i nije rezultat halucinacija i sumanutosti,

5. Krađa nije simptom nekog drugog oboljenja poput poremećaja ponašanja, manične

epizode ili asocijalnog poremećaja ličnosti.

Kleptoman osjeća zadovoljstvo, ispunjenje i olakšanje dok krade. Neposredno prije

krađe dolazi od povećanja tenzije i do velikog uzbuđenja. Kada je krađa počinjena, talas

zadovoljstva preplavi osobu. Obično je ukradeni predmet male materijalne vrijednosti i

individua bi lako mogla priuštiti da plati taj predmat. Nakon krađe, često se dešava da

kleptoman poklanja ukradene predmete, skriva ih, baca ih ili ih potajno vraća. Rekurentni čin

krađe može biti, kod nekih individua, ograničen na neke određene predmete, ali neki

kleptomani ne navode postojanje određene vrste predmeta koji su privlačniji od nekih drugih.

Iako kleptoman obično ne krade ukoliko postoji šansa da bude uhvaćen, ponekad se dešava da

zanemari opasnost, i krade uprkos postojanju velike mogućnosti da bude uhvaćen.

ETIOLOGIJA

Tačan uzrok kleptomanije nije poznat. Iako biološka predispozicija može doprinijeti

razvoju ovog poremećaja, patogeneza kleptomanije najvjerovatnije uključuje multiple faktore:

psihološke, razvojne i biološke (Hollander i Stein, 2005). Smatra se daje, između ostalog, ovaj

poremećaj kontrole impulsa povezan sa abnormalostima u količini serotonina u mozgu.

Povećan uticaj stresora takođe može dovesti do pojave kleptomanije. U nekim slučajevima

poremećaj može imati genetiču komponentu i prenositi se među bliskim srodnicima.

Hollander i Stein (2005) navode i neke psihološke teorije koje tumače nastanak

kleptomanije. To su: zadovoljenje nesvjesnih seksualnih impulsa (Goldman, 1991), strah od

kastracije (Levy, 1934), nisko samopoštovanje (Goldman, 1991), neriješena zavisnost (Allen,

1965), mazohizam (Rado, 1933) i mnoge druge psihološke teorije. Međutim, ne postoje

istraživanja koja mogu dokazati ili opovrgnuti neku od ovih teorija. Postoje istraživanja koja

dokazuju da je kleptomanija povezana sa depresijom i razvojnim poremećajima (Hollander i

Stein, 2005). Fokusirajući se na zadovoljstvo koje mnogi kleptomani doživljavaju u toku

krađe, neke teorije tvrde da je kleptomanija rezultat pokušaja oslobađanja od osjećaja

depresije kroz simulaciju (Goldman, 1991)

PIROMANIJA

Termin piromanija dolazi od grčkih riječi pyr (vatra) i mania (ludilo). Prema Petzu

(1992) piromanija je neodoljiva potreba za paljenjem, podmetanjem vatre i promatranjem

požara. Osoba oboljela od ovog poremećaja kontrole impulsa se naziva piroman.

Dijagnostički kriteriji za piromaniju po DSM-IV klasifikaciji su:

1. Namjerno i smišljeno podmetanje požara više nego jednom prilikom;

2. Napetost ili emotivno uzbuđenje prije čina podmetanja požara;

3. Opčinjenost, zanimanje, znatiželja ili osjećaj privlačnosti prema požaru i s njim povezanim

okolnostima (vatrogasna oprema, vatrogasni kamion, sirena itd.);

4. Užitak, zadovoljenje ili popuštanje napetosti prilikom podmetanja požara, posmatranja

učinaka ili sudjelovanja u gašenju;

5. Požar se ne podmeće zbog materijalne koristi, kao izraz društveno-političke ideologije,

radi prikrivanja krivične aktivnosti, kao izraz bijesa ili osvete, radi poboljšanja vlastitih

životnih u slova, kao posljedica sumanutosti ili halucinacija ili kao rezultat oštećene

sposobnosti procjene (npr. kod demencije, mentalne

.retardacije ili intoksikacije psihoaktivnim supstancama);

6. Podmetanje požara ne može se bolje opisati kao poremećaj ponašanja, manična epizoda ili

asocijalni poremećaj ličnosti.

Piromanija je takav poremećaj kontrole impulsa koji podrazumijeva patološku potrebu

za podmetanjem požara, koji prati patološki osjećaj euforije, zadovoljstva i olakšanja.

Piromani su često fascinirani vatrom i mogu ih privlačiti sve stvari koje imaju veze sa

gašenjem vatre: vatrogasno vozilo, vatrogasne ljestve, crijeva, hidranti i sama pojava

vatrogasaca. Njihova fasciniranost vatrom nekada može rezultirati njihovim voloniranjem ili

traženjem stalnog zaposlenja u vatrogasnoj brigadi. Osobe sa ovim poremećajima mogu tražiti

prilike da posmatraju vatru, organizovati lažne dojave samo da bi posmatrali dolazak

vatrogasaca ili čak i podmetati vatru, prijaviti požar i posmatrati vatrogasce pri gašenju vatre,

čak i kada su svjesni da ostajanje na mjestu zločina povećava šansu da budu uhvaćeni. Neki

piromani jednostavno vole vatru i sve što je s njom povezano, te tvrde da podmeću vatru samo

da bi gledali «ples plamena». U nekim slučajevima, sve se svodi na zadovoljstvo gledanja

kako drugi ljudi pokušavaju da ugase vatru, ili na čitanje o efektima vatre koju su oni

podmetnuli.

Kao i kod ostalih poremećaja kontrole impulsa, tako i kod piromanije, oboljela osoba

osjeća pritisak ili uzbuđenje prije podmetanja požara i zadovoljstvo i olakšanje nakon

izvršenog akta paljenja, ali za razliku od ostalih poremećaja kontrole impulsa, piromanija je

jedini poremećaj koji uključuje planiranje patološke radnje. Piroman obično provodi dosta

vremena planirajući i pripremajući podmetanje vatre. Piromani mogu biti indiferentni na

materijalne i ljudske gubitke izazvane njihovim podmetanjem vatre, a mogu i uživati u

rezultatima destrukcije.

Piromanija je veoma rijedak poremećaj, većina studija je utvrdila da je manje od 1%

ukupne populacije oboljelo od ovog poremećaja. Danas se još uvijek malo zna o piromaniji.

Ovaj poremećaj kontrole impulsa se češće javlja kod muškaraca nego kod žena, i to više kod

muškaraca koji imaju slabe socijalne vještine i poteškoće u učenju (Bayer, 2000). Ovaj

poremećaj se javlja u 90% slučajeva kod muškaraca a u 10% slučajeva kod žena (Poredoš i

saradnici, 2003).

Uobičajeno je daje ovakva individua neosjetljiva na gubitke života i imovine koje

njihova paljevina može prouzrokovati. Upravo suprotno: piroman može osjećati zadovoljstvo

zbog rezultata paljevine, tj. uništenja imovine, zakonskih posljedica i dovođenja tuđih života u

opasnost.

Putanja piromanije je promjenjiva: različita vremenska razdoblja se pojavljuju između

svake naredne epizode podmetanja požara.

ETIOLOGIJA

Tačan uzrok pojave piromanije ni do danas nije utvrđen. Rane studije u ovom polju su

se bazirale na Freuđovoj psihoanalizi u tumačenju etiologije piromanije. Freud je postavio

hipotezu da podmetanje požara predstavlja regresiju na primitivnu potrebu demonstracije

nadmoći nad prirodom (www.minddisorders.com).

Psihosocijalne hipoteze pretpostavljaju da piromanija može biti forma komunikacije za

individue sa slabim socijalnim vještinama, ili kao izraz nezadovoljene seksualnosti.

Medicinska istraživanja sugeriraju da ovaj poremećaj kontrole impulsa može biti povezan sa

hipoglikemijom, abnormalnostima u nivou neurotransmitera serotonina i norepinefrina. Djeca

sa ovim poremećajem mogu pokazivati okrutnost nad životinjama u svojoj istoriji. Smatra se

da visoka spremnost na rizikovanje i druge stimulativne aktivnosti mogu predstavljati okidač

za naslijeđene biohemijske ili genetičke abnormalnost! (Bayer, 2000). Neurohemija u mozgu

prouzrokuje viđenje svijeta na određeni način i odnos prema tom vanjskom svijetu, i ako je

ova pogrešna percepcija ohrabrena okolinskim uvjetima, onda se poremećaji poput piromanije

lako pojave.

INTERMITENTNI EKSPLOZIVNI POREMEĆAJ

Intermitentni eksplozivni poremećaj je stanje koje je okarakterisano slabom

kontrolom impulsa, koji uključuje izljeve bijesa, izražene verbalno ili fizičkom agresijom,

koji nisu adekvatni situaciji koja ih izaziva. Osoba sa ovim poremećajem pokazuje ekstremne,

nekontrolisane izljeve gnjeva. Ove eksplozije agresije nisu proporcionalne situaciji koja ih

izaziva i rezultiraju fizičkim napadom na druge osobe ili bacanjem i lomljenjem predmeta.

Erupcije agresije obično traju između 10 i 20 minuta. Svi oboljeli prijavljuju potpunu svijest o

postupcima u toku napada i ne primjećuju pojavu amnezije. Većina oboljelih prijavljuje

nesposobnost da se odupru agresivnom impulsu, olakšanje ili čak zadovoljstvo tokom napada

i kajanje i žaljenje nakon agresivnog ispada.

Osobe sa ovim poremećajem se smatraju lako isprovociranim, agresivnim i pretjerano

osjetljivim na pritiske iz okoline. Njihove eksplozije su intenzivnije od normalnog bijesa i oni

ih ne mogu kontrolisati. Za ljude koji pate od ovog poremećaja, ni jedna stvar nije suviše

trivijalna da ne bi započeli sukob oko nje. Ove individue eksplodiraju na prvi znak

provokacije. Prije agresivnog napada mogu doživljavati bujicu misli i povećani nivo energije.

Neki od oboljelih opisuju i pojavu nekih drugih fizioloških simptoma kao što su: treperenje,

tremor, palpitacije, stezanje u grudnom košu, pritisak u glavi, prisustvo eho zvukova itd.

Nakon napada mogu osjećati sram, žaljenje ili kajanje. Mnogi ljudi oboljeli od intermitentnog

eksplozivnog poremećaja, generalno gledano, imaju problematično agresivno ponašanje ih

drugo impulsivno ponašanje. Neki su sposobni da donekle kontrolišu impulsivno ponašanje

djelujući manje destruktivnim ponašanjem, npr. verbalnom umjesto fizičkom agresijom.

ETIOLOGIJA

Intermitentni eksplozivni poremećaj može početi bilo kada između kasne

adolescencije i treće dekade života, i češći je kod muškaraca nego kod žena. Kao i kod drugih

poremećaja kontrole impulsa, tačan uzrok pojave intermitentnog eksplozivnog poremećaja do

danas nije utvrđen. Naučnici se ne slažu oko toga da lije ovaj poremećaj nastao prvenstveno

zbog okolinskih uvjeta ili je genetički predisponiran ili je uzrok u biohemijskim i neurološkim

abnormalnostima ili je u pitanju kombinacija ovih faktora.

Neki naučnici su pronašli nizak nivo serotonina, neurotransmitera koji uslovljava

raspoloženje, u cerebrospinalnom likvoru nekih osoba sa intermitentnim eksplozivnim

poremećajem ali uzročno - posljedična veza ovih pojava nije razjašnjena

(www.healthatoz.com). Elektroencefalograf osoba sa intermitentnim eksplozivnim

poremećajem pokazuje neke abnormalnosti (Bayer, 2000). Takoće, neke osobe koje imaju

dijagnostikovan intermitentni eksplozivni poremećaj imaju medicinsku istoriju koja uključuje

migrene, poremećaje pažnje i hiperaktivni poremećaj (ADHD), ili razvojne probleme različite

vrste, ali nije dokazano ni da ovi poremećaji utiču na pojavu poremećaja kontrole impulsa.

TRIHOTILOMANIJA

Trihotilomanija je hronični poremećaj kontrole impulsa koji se karakteriše

nekontrolisanim repetitivnim čupanjem dlaka s vlastitog tijela, koje rezultira vidljivim

ogoljelim mjestima na tijelu. Trihotilomanija može rezultirati vidljivim nedostatkom kose

zajedno sa infekcijama i inflamacijama dijelova kože sa kojih su dlake iščupane. Najčešće je

to kosa, obrve i trepavice, iako nije isključeno ni da oboljela osoba čupa dlake sa bilo kojeg

drugog dijela tijela.

Sama riječ trihotilomanija dolazi od grčke riječi trich što znači kosa, tillo što znači

čupanje i mania što znači nenormalni impuls.

DSM-IV (American Psvchiatric Association, 2000:674) definiše trihotilomaniju kao sljedeće:

1. Rekurentno čupanje dlaka koje rezultira vidljivim ogoljelim dijelovima tijela;

2. Rastući osjećaj tenzije neposredno prije čupanja dlaka, ili pri pokušaju da se odoli

impulsu;

3. Zadovoljstvo ili olakšanje nakon čupanja dlaka;

4. Čupanje dlaka nije posljedica nekog drugog mentalnog oboljenja ili fiziološkog stanja

organizma i

5. Prouzrokuje klinički značajan poremećaj socijalnih, profesionalnih i drugih važnih oblasti

života.

Ovaj poremećaj dovodi do disfunkcionalnosti na socijalnom, profesionalnom i drugim

važnim životnim poljima. Zbog činjenice da je čupanje kose naizgled čudna i iracionalna

navika, oboljeli i članovi njihove porodice mogu da se ustručavaju da priznaju problem

ljekaru ili terapeutu. Kako javnost nije upoznata sa ovim poremećajem, oboljela osoba često

vjeruje da druge osobe nemaju ovakav problem.

ETIOLOGIJA

Iako i muškarci i žene svih dobnih uzrasta mogu razviti ovaj poremećaj, dosadašnji

podaci pokazuju da je trihotilomanija češća kod djece nego kod odraslih. Dok su većina

odraslih osoba, oboljelih od trihotilomanije, žene, dotle je čupanje kose kod djece ujednačeno

između dječaka i djevojčica.

Neka istraživanja pokazuju da se ovaj poremećaj javlja, u nekom periodu života, kod

1,5% muškaraca i 3,5% žena u Sjedinjenim Američkim Državama (Mansueto i saradnici,

1999). Poremećaj obično počinje između ranog djetinstva i adolescencije, iako nije isključeno

ni da se poremećaj javi kasnije u životu.

ZAKLJUČAK

Kroz ovaj rad upoznajemo se sa pojmom poremećaja kontrole impulsa, impulsivnošću,

vrstama, kliničkom slikom, etiologijom te tretmanom svakog pojedinog poremećaja iz ove

grupe.

Poremećaji kontrole impulsa su grupa poremećaja kojima je zajedničko obilježje

nekontrolisano impulsivno ponašanje koje je rekurentno i često ima destruktivne posljedice ili

negativne posljedice na osobe ili predmete iz okoline oboljele osobe. Poremećaji u ovoj

kategoriji karakterišu se nemogućnošću, ili velikim poteškoćama, kontrolisanja vlastitih

impulsa uprkos negativnim posljedicama impulsivnog ponašanja. Ljudi koji pate od ovih

poremećaja osjećaju tenziju koja raste do visokog nivoa prije nego se upuste u impulsivnu

aktivnost. Tokom podlijeganja uticaju impulsa, i obavljanju impulsivne aktivnosti, osjećaju

olakšanje a nekad i zadovoljstvo. Neki ljudi naknadno mogu osjećati i sram ili grižnju

savjesti, a neki samo zadovoljstvo.

Vrste poremećaja kontrole impulsa su patološko kockanje, kleptomanija, piromanija,

intermitentni eksplozivni poremećaj i trihotilomanija.

Razlozi nastanka ovih poremećaja su različiti i mnogobrojni: neki od poremećaja

kontrole impulsa uzrokovani su stresom ili traumom, neki imaju genetičku, odnosno nasljednu

osnovu, a neki se ne mogu povezati ni sa jednim do sada poznatim uzrokom. U zadnjih

nekoliko decenija velika pažnja se posvetila istraživanju poremećaja kontrole impulsa,

etiologije i terapije istih. Veliki broj novih i uspješnih načina liječenja poremećaja kontrole

impulsa razbija stare predrasude o nemogućnosti liječenja ovih oboljenja. Tretman

poremećaja kontrole impulsa uključuje psihoanalitički, psihodinamički, bihejvioralni,

kognitivni, farmakološki, ovisnički baziran i multimodalni pristup, te pristup samopomoći.

Često se ovi pristupi koriste u različitim kombinacijama. Iako se terapijski pristupi ovim

poremećajima uveliko razlikuju od autora do autora, nastojao sam prikazati najčešće korištene

terapijske pristupe za svaki od poremećaja kontrole impulsa.

U ovom seminarskom radu dobiveni su značajni podaci o grupi mentalnih oboljenja

koja imaju važno mjesto u današnjem, svijetu i predstavljaju veliki društveni problem.

Takođe, nastojao sam ukazati na kliničku sliku, etiologiju i tretman svakog od poremećaja iz

ove grupe, kako bi ovaj rad bio pregledan priručnik za upoznavanje sa poremećajima kontrole

impulsa i kako bi doprinjeo prodiranju svijesti o ovim poremećajima.

LITERATURA:

1. American Psychiatrict Assocation.(2000). Diagnostic and Stastical Manual of Mental

Disordes, fourth edition, revised. Washington, D.C

2. Dostojevski, F. M. (1866). Kockar. Zagreb, 1978.

3. Hollander, E., Stein, D. J. (2005). Clinical Manualof Impulse – Control Disorders.

American Psychiatric Publishing. Inc.

4. Krstić, D (1988). Psihološki rečnik. Vuk Karadžić.Beograd.

5. Kulenović, A., Zarevski, P. (1990). Personalni korelati kockanja.

6. Petz, B. (1992). Psihologijski rečnik. Prosvjeta, Zagreb.

7. Poredoš, D., Kovač, M., Tošić, G. (2003). Piromanija: Psihijatriski i socijalni aspekt.

Neuropsihijatrijska bolnica, Dr. Ivan Barbot Popovača.

8. Selimović, E. (2004). Opća psihologija. Bosanska riječ, Tuzla

9. Zarevski, P. (1990). Psihologija kockanja.

10. http:// www. psihijatrija. hr

11. http:// www. psihijatrija. com. /bibliografija/radovi/PoredosDPiromanija.doc.