Ali eriati _ Kapitalizm Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.

TRKYE Beyazay Dernei

Tarayan: Gkhan Aydner Ali eriati _ Kapitalizm Dnya Yaynclk - 24 Kapak Tasarm Yunus Karaaslan Bask-Cilt Step Ajans Haziran 2004 Dnya Yaynlar Kzta Cad. Kuri Apt. No.51/1 Fatih-ST. Tel. : (0.212) 532 34 58 Ali eriati KAPTALZM eviri: Yakup Arslan Dnya yaynlar Elinizdeki bu eser Dr. Ali eriati'nin tm ekonomik grleri derlenerek oluturulan bir kitaptr. Farsada ktisat Sosyolojisi ismi ile yaymland. Dnya Yaynclk NDEKLER ktisat Biliminin Tanm - 7 Nereden Balyalm - 16 Toplum Bilimi - 27 Feodalizmi ve Burjuvazi - 36 Kapitalizmin Akllanmas - 73 Uzlamac Kapitalizim - 102 20. yy'in zellikleri - 137 Tketim Asaleti - 167 Komprador Burjuvazisinin Douu -186 BRNC BLM ktisad Biliminin Tanm: iktisattan ama, servet deildir, iktisad bilmi, herne-kadar paradan szediyorsa da, asl konusu insan ve servet ilikisidir. Mlkiyet adn verdiimiz ve altyap kabul ettiimiz bu ilikinin kendi iinde iki blm ya da iki ayr iliki tr sz konusudur: a) Toplum iktisad ilikisi (servet) b) Ferd iktisad ilikisi (servet) Bu alt yaplardan herbirinin birbirinden farkl st yaplar vardr. Sosyalizm bunlarn altyapy oluturduunu sylyorsa da, ben bunlarn styap olduklarn savunuyorum. Yani feodalizmden burjuvaziye geite meydana gelen iktisadi deiim ve bakalamda mlkiyetin ekli deimitir; altyapda bir deiiklik meydana gelmemitir. Servetin ekli deimemi ama, insan-servet eklinin biimi deimitir. Feodalizmde aa ve rgat var. Kapitalizmde ise, patron ve ii... Bu iliki ekil olarak deimez, ite bu bireysel mlkiyet, altyapy oluturmaktadr. Btn bunlarn nda ben, mlkiyet ilikisinin bu anlamda btn tarihsel olaylarn altyapsn oluturduu inancndaym. yle ki, btn tarihi meseleleri bu ilikiye gre yorumlayp deerlendirmek mmkndr. ktisad ve deoloji likisi: Soru: Acaba toplumsal reformun ve feodalizmin gszleip, burjuvazinin ekonomik glenmesinin kklerinde ve kaynanda tamamen ekonomik sebepler mi yatyor? Btn toplumsal hareketlerin, manevi ve ahlaki gerikalmln sebebi btnyle ekonomik midir? Cevap: Bu soruya zet bir cevap vermek istiyorum. nk sorunun kendisi zaten geni kapsamldr. Ve ardndan u soruyu da barndrmaktadr: Toplumda ve tarihte sosyal deiimin etkeni nedir? Yani

sosyologlarn cesaretli bir ekilde irdeledikleri, zerinde durduklar problem... Burada iki noktaya deinmek gerekir: Btn yeni oluumlar gibi sosyal deiimlerin de iki trl sebep ve etkeni vardr. Bunlardan biri uzak ve dieri yakn sebeptir. Peki yle ise, uzak ve yakn sebep nedir? Bunu yle rneklendirebilirim. Yamurun sonucunda ovalar yeillenir, otlar yeermeye balar. Ovann yeillenmesinin yakn sebebi, yani sonu zerinde dorudan doruya etkisi bulunan sebep yamurdur. Ne var ki, yamurun yamasnn da bir sebebi vardr. Kukusuz o da bulutlarn olumasdr. Bulutlarn olumasnn sebebi de, atmosferdeki havann so-umasdr. Bunun da sebebi, dnya ile gnein birbirinden uzaklamas ya da hava akmlarna gre gnein bulunduu noktadr. Bulutlarn meydana gelmesinin bir baka sebebi de, deniz sularnn buharlamasdr. Grld gibi, sebepler bu ekilde pepee sralanmaktadr. Ovann yeermesi gibi bir hadisenin pek ok yakn ve uzak sebebi vardr. En yakn sebebi de en son sebebidir. Yani u anda szkonusu ettiimiz sonu (Ovann yeermesi sonucu) zerinde dorudan etkin olan sebeptir. Yamurun yamas ovadaki otlarn yeermesinin yakn 'sebebidir. Gnein deniz sularn buharlatrmas uzak sebebidir, ite sosyolojik meseleler ve olgular da byledir. Her olayn sonuca daha yakn bir veya bir ka tane yakn sebebi bulunur. Uzak sebepler de, daha baka sebeplerle birlikte sonucun meydana gelmesinde etkin rol oynarlar. rnein, uan icad edilmesi gibi bir olay gznnde bulunduralm: Uan icad edilmesi sosyo-teknik bir hadisedir. Bu falan bir gurup mhendis veya teknisyenin, umak iin bir proje hazrlayp byle bir arala umay gerekletirmeleri hadisesidir. Dolays ile uan yakn sebebi, uan icad edilmesidir. Ne var ki, byle bir icad meydana getiren mucidin kendisi de bir niversitede okumutur, yani orann kendi bana yeterli olmayan bir olgusudur. Ona teknoloji ve matematik dersi veren hocalar, byle bir mhendisi yetitiren niversite ve bilim ortam bir toplumsal sistemin rndr. Byle bir niversite, siyahlarn Afrika'snda, Avusturalya'da veya herhangi bir feodal toplumda kurulamaz myd? Byle bir niversite ancak bilim, teknik ve sanayi alannda ileri gitmi bir toplumda kurulabilir. Ayn ekilde bu niversite toplumdaki ileri teknik dzeyin rndr, olgusudur. Toplumdaki ileri teknik dzey de, toplumun refahnn, kltrel ve sosyal gelimiliinin neticesidir. nk teknoloji toplum kltrnn bir parasdr. Toplumun kltr gelimi, bu ekli almtr. yle ki bu kltr de toplumun ekonomik ynden gelitiinin gstergesidir. Yaam standartlarnn ykselmesini salayan toplumun ekonomik ynden gelimesi de, blgesel, siyasi, ideolojik ve iktisadi sebeplerin ve toplumdaki snflar aras ilikilerin rndr. Bu da sonu zerinde dorudan etkisi bulunan bir sebeptir. Ua yapan bay X, uan yaplnn yakn sebebidir. Ama toplumun ekonomik ynden gelimesi de uan yaplnn uzak sebebidir. Dolaysyla her toplumsal meselenin uzak ve yakn sebepleri vardr. Toplumsal meselelerin ve deiimlerin yakn sebepleri bir btn olarak, genel bir yasa, bir kural gibi ekonominin, ideolojik, dinsel, bilimsel, ve ulusal uyann, toplumsal ve uluslararas siyasi artlarn, toplumlar aras ilikilerin ve dnya apnda ba gsteren olaylarn rn olabilirler. Ama nasl? rnein otomativ sanayi, bugnk dzeye ulam tekstil sanayi, Avrupa ve Amerika'da gelien iletiim (televizyon) sanayi zel bir snfn, zel bir kltrn, zel bir ekonomik alt yapnn gelimi yksek teknolojisinin rndr. Uluslararas ilikiler sonucu bu gelimi Avrupa toplumu rnein; Asya ve Afrika'da henz kabile hayatn yayan ilkel bir toplumla temas kurar, bu toplumla bir takm siyasi yada emperyalist ilikilere girer ve onun neticesinde Amerika'nn veya ngiltere'nin ekonomik altyapsna, toplumsal ve snfsal dzenine sahip olmayan bu ikinci toplum televizyon retmeyi renir. Dolaysyla Afrika'nn veya Asya'nn bu geri kalm toplumunda gerekleen televizyon retimi bu veya dier toplumlarla girilen toplumsal ilikilerin neticesidir. Ayn televizyon retimi ingiltere'de, ingiliz toplumunun ekonomik ve toplumsal altyapsnn, yine buna ilave olarak toplumun tarihsel deiiminin rndr, o artlarn bir neticesidir, ikinci bir rnek de ideolojik meselelerden verelim: rnein Faizm 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Avrupa'da bir ideoloji, yada u anda resim, mzik, sanat, sinema ve tiyatro alannda varlk gsteren "sr realist" ekol gibi ortaya 10 kan faizm, Avrupa, toplumsal tarihinin, toplumsal deiiminin rndr. Ortaadan sonra (Avrupa Toplumlar) yeni bir dneme getiler, bilimin, teknolojinin ve ekonominin vazgeilmez olduunu rendiler ve daha sonra gelime balad!... Dini dnceler ya deiime urad ya da bir kenara itildi. Bundan sonra bu gelimeler felsefi ekoller iin de geerli olmaya balad. Felsefi ekollerden biri, teknokrat snf dourdu. Almanya'da ibana gelen teknokrat snf, daha ok faizme sarlmaya balad veya baka bir tabirle bizzat faizmi dourdu. Dolaysyla faizm, Almanya'ca teknokrat snfnn ortaya knn bir rndr. Daha sonra, faizmin ispanya'da ortaya ktn ve halen varln srdrdn gryoruz. te yandan, faizmin anas

saylan Almanya ve italya'da ise ortadan kalkyor. Buna ramen ispanya'da henz varln srdrebiliyor.* Daha sonra faizmin, Latin Amerika lkelerinde, deiik grnmler altnda Asya ve Afrika lkelerinde varln srdrdn gryoruz. Ayn zamanda "sr realizm" ekolnn u anda Iran resim sanatnda, mzik ve tiyatrosunda bir akm olduunu gryoruz. Iran sanat ve edebiyatnda varlk gsteren bu akm veya ispanya, Bolivya ve Afrika'da yaayan faizmin ideolojik ve partisel ekol, partisel ideolojik ve toplumsal boyuttaki varl bu toplumlarn altyaplarnn geliiminin rn deildir. retimin altyapsnn bir neticesi olduu inkar edilemez bir gerektir. Yani Avrupa'da bu ekilde ve ar sanayi ile retim yapmlardr. Bylece burjuva snf olgunluk dzeyine ulap, bir sanayi snf haline geldi. Daha sonra byk sermayedarlk ortaya kt. Sonuta, Avrupa'da bu ekoller, bu toplumsal rejim ve bu ynetim biimi ortaya kt. ok gzel!... Ama Avrupa'daki tketim tarz ve ya*) Bu kitap yazld dnemde spanya da faizm iktidardayd. 11 ama biimi, misal olarak ynetimde bat demokrasisi ve ekonomik hayatmzda, arlarmzda, ticaret merkezlerimizde yaygn olan burjuva tipi tketim dou toplumlarnda da vardr. Ayn ekilde Afrika'da da bunun bir benzerine rastlamak mmkndr. Afrika, Dou ve Latin Amerika lkeleri bu sosyal deiimleri yaamadklar halde, bu sosyal deiimlerin sonucu ortaya kan rnlere saHip oluyorlar. Dolaysyla Asya, Afrika ve Latin Amerika'daki toplumsal olaylar. Avrupa'da bu tr olaylar douran sebeplerin rn deildir. Buralarda balca etken ve sebep smr olmasna karlk, orada temel etken ekonomik retim biimidir. Bu yzden Eme Sezar veya Sordel -yahut her ikisi- "nc dnya lkelerinde altyap uluslararas ekonomik smrdr, retim tarz deildir. Oralarda retim tarzn dahi smr belirler. Yoksa smry belirleyen retim tarz deildir." demilerdir. Asya ve Afrika lkeleri, ulusal ekonomilerinin retim tarzndan dolay bat toplumunun toplumsal altyap ve styap kurumlaryla karkarya kalmamlardr. Dine kar tavr taknmak, dini buhran gibi -bat iin birer sosyal olay olan-olaylar kendi retim tarzlarndan dolay yaamamlardr. Irad kurumunda verdiim ilk derste de akladm gibi, Avrupa'daki din buhran ile Asya'da yaanan din buhran birbirinden farkldr.* Avrupa'da dine kar ortaya kan aydnlk hareketi, din ve din adamlarna kar olan akmlar, burjuva snfnn olgunlamas ile bagsteren sosyal olaylardr. Bilindii gibi burjuvazi, feodalizim dneminde toprak sahipleri (feodal aalar) ile rgatlar iinde yetimitir. Peki neyi sayesinde gelimitir? Hal savalar, Afrika'nn igali, Avustralya ve Amerika'nn kefi ile uluslararas ticaret hz kazand, sanayi ilerledi. *) Daha geni bilgi iin "Dinler Tarihi'nin birinci dersine baknz. 12 Bunun sonunda burjuva snf geliti ve neticede soylu snfn ortadan kaldrd; kylleri tahrik edip byk Fransz devrimini gerekletirdi. Daha sonra bu snf, din adamlarna, kilise dzenine ve hakim olan dini anlaya bakaldrd. Dolaysyla, kiliseye, din adamlarna ve dine kar gelien aydnlk hareketi Avrupa toplumunda yaanan doal snfsal deiimin ve ekonomik retim tarznn bir sonucudur. Bilindii gibi Avrupa'da feodalizimden modern burjuvaziye geite retim tarz deimitir. Bu deiimin temel etkeni ise ekonomidir. Fakat biz, ada eitim grm kimselerin din aleyhindeki hareketlerine Afrika ve Asya'da da rastlyoruz. Bu din adamlarna ve dine cephe alp, 17. ve 18. yzyllarda Avrupa'da bagsteren aydnlanma hareketinin bir benzerini buralarda meydana getirmilerdir. Ancak burada esas faktr smrdr. Smr ne yapyor? Bakyoruz ki, Avrupa'da 15. 16. ve 17. yzyllarda Nasyonalizm hareketi meydana gelmitir. Nasyonalizm... Yani her ulus anadiline dnecek, kendi diliyle eitim yapacaktr, incil ulusal dillere tercme edilecek, her ulus kendi ulusal dini kurumuna sahip olacaktr. Yani btn uluslar papann kiliselerinde ve Latincenin iinde eriyip gitmeyecektir. ok gzel!... Bu burjuvazinin iine gelen-bir gelimeydi, bu yzden burjuvazinin slogan haline geldi. nk burjuvazi iktidara gelmek istiyordu. Bundan dolay, Latin kilisesinin otoritesine uymaya tahamml edemiyordu. Bu yzden nasyonalizm sorununu bayraklatrd. Yani Fransz Fransz olacak, ingiliz de ingiliz, ispanyol ispanyol olacak, italyan italyan olacaktr. Ksacas btn Avrupa papann bayra altnda Latince konuan hristiyan bir mmet olmayacaktr. Bu nasyonilst uyan, Ortaalardan Yeni alara gei yapan Avrupa toplumunun geirdii toplumsal ve snfsal deiimin rndr. Ama ayn nasyonalizmi iki asr ncesinde islam 13 lkelerinde gryoruz, islam toplumunun snrlar Kuzey Afrika'dan Fars Krfezi'ne kadar uzanyordu. Anur'dan in snrna ve Endonezya'ya kadar uzanan blge slam'n egemenlii altndayd. Bu blgede, ayn

dnceyi, ayn inanc ve ayn duyarll paylaan tek bir mmet yayordu. Hepsi tek bir dinin deiik ekollerine, ve dini ahsiyetlerine uyuyorlard. slam douunda yeralan bu yekvcut dini g, yeni yeni gelimeye balayan Bat emparyalizmini srekli rahatsz ediyordu. Osmanl kllar slam adna gleniyor ve Bat yaylmaclnn nnde byk bir set oluturuyordu. Daha 19. yzyla kadar gidip Viyana'y kuatyorlard. Btn Akdeniz islam donanmasnn kontrolndeydi. ite bu byk, paralanmalyd. En kk paralara blnmeli, tamamen etkisiz hale getirilmeliydi. Bylece dounun direnme gc ortadan kalkacak, aralarna ayrlk decekti. nk kk kk lokmalar yutmak kolayd. "Bunlardan biri bize bakaldrd m dierini ona kar kkrtalm. Beini, altsn, onunu birbirine dman yapalm. Bunlardan bir dierinin boazna sarlacak olursa, hasmna kar bizden yardm isteyecek, bize yaslanacaktr. Dolaysyla kendi ayaklaryla bizim kucamza decek, biz de onu kolaylkla ezeceiz. Onu ezdikten sonra kendiliinden kk bir lokmaya dnecek, snaksz kalacaktr. Bundan sonra onu igal etmek son derece kolayd. Eer "Lawrens-Arabistan" seyrettiyseniz, bu film islam lkelerindeki nasyonalizmin ne olduunu ak bir ekilde gstermektedir. Orada (Avrupa'da) Nasyonalizmi srtlayan ulusal kahramanlar ortaya kt Bunlar yaamlar boyunca eitli eziyetler ekmi, uluslarn zgrl uruna kiliselerin ikencesinden gemilerdi. Sonra ne oldu? Nasyonalizm bu byk uygarla, batda bu byk evrensel gce dnt. Oysa islam lkelerine, Lawrens adl ingiliz ajan geliyor Araplarla, Trkleri birbirine dman hale getiriyor. Bu uluslarn ikisi de mslmandr oysa. Birine diyor ki: "Sen mslmanlktan nce araptn!" Dierine de- Sen mslmanlktan nce Trktn!" diyor, "islam uygarlyla vnmeden nce, Bizans uygarl, Akdeniz uygprl, Roma uygarl senindir."diyor. Sonra dierine dnyor ve "Kpti uygarl senindir Arami, Sami uygarl senindir." Irakl'ya "Arami uygarl senin eserindir, sen sur, Babil, Smer ve Akad uygarlklarnn sahibisin" diyor. Msrlya da "Sen aslnda arap deilsin. Daha msl-man olmamken, iskender uygarlna sahiptin. Bundan nce de Kopt (Copt) uygarln meydana getirmitin. Sen aslnda, Kaptistsin (Copsite)" diyor. Kuzey Afrika'da -Bu blgede yaayan mslmanlar marip uygarln/marp islam uygarln meydana getirmiler- yaayan halkn yarsna "Sen Arapsn" dier yarsna da "Sen Berberisin" diyor. 14 15 NEREDEN BALAYALIM? Szlerime, Ebuzer gibi, mustazaflarn* Rabbinin adyla balyorum. *) Kur'an'da geen "stzaf' za'fa uratlm, gszletirilmi, gten drlm manasnda kullanlmtr. Tad mana itibaryla ilgintir. nk, istibdat, smrmek, kleletirmek, za'fa uratmak gibi bir genel mana ifade eder!... Bunlarn tamam, deiik zarar ve sistemlerde grlen bazan onunla mcadele edilen ve bazan onun yerine bakas getirilen smrnn deiik ekilleridir, insan smren ezen her sistem, ister iktisadi ynden (smr), ister siyasi ynden (istibdat), ister ulusal ynden (sultan), ister fikri ruhi ve ahlaki ynden (eekletirme) olsun veya bunlardan biri, dierlerinin tamamn tek bir sistem ierisinde uygulamaya koysun, durum deimez! Veya ister sonradan icad ettikleri metodlarla ynetsinler bunun ismi smrdr, ezilenler de mustazaftrlar. Kur'an, bu tabakann kurtarlmasndan ve onlarn menfaatinden szeder. Bundan dolay, mesaj srekli bir canllk tamaktadr. Bundan dolay, onun yerine sadece bir sisteme kar gelseydi ayn canllk ve sreklilik ifade etmezdi. Misal olarak, smr, kltr ve ekonomik emperyalizme kar mcadele verseydi, istiklal, demokrasi liberalizm ve klelik aleyhindeki bir sistemin gereklemesinin ardndan, onun canll kalmayacak ve gayesi son bulacakt, ilahi gayesi, mesaj ve risaleti tarihe havale edilecekti. Halkn yeni bir mklle yzyze olaca istiklal ve liberalizmin ardndan snf smrs veya kltr emperyalizmiyle karkarya gelir. Bunun temelleri de deiik yntemlerle (din, sanat, felsefe, edebiyat, ideoloji, propaganda, ilim, aratrma, cinsi zgrlk, bo felsefeler, nihilizm, sofuluk, zhde ynelme, mnferid yaama, riyazet, mantk oyunlar, maddiyatlk, realizm, idealizm, uyuturucu, yzbinlerce oyun, hile, eski ve yeni rengarenk dzenbazlk, bu sihir, hokkabazlk, ayrca bilin, uur ve mesuliyet adyla halkta bulunan btn deerleri yoketmekle ve onlar 16 Konumamn konusu zel bir konudur. nk bilimsel aratrmalarn ynteminden habersiz halk ynlar, toplumsal gruplar genellikle, herhangi bir konuyu sunarken, aslnda konunun iinde yerald halde "neden u noktalara deinmedin?" diye kar karlar. Oysa siz daha iyi bilirsiniz ki, bir konumac ya da yazar

konumas veya yazs iin bir konu setii zaman, sadece konunun balnn ortaya koyduu snrlar iinde kalmal tm abasn iddia ettii konunun tahlili ve ispat zerinde younlatrmaldr. Dolaysyla, aydnlarn zm yollarnn ve halkn, sorumluluunun aydnlanmas iin ncelikle hangi tarihsel aamada bulunduumuzu belirlememiz gerekmektedir. ayet batnn tarihiyle karlatrmak istersek, bizim toplumumuz u anda tarihsel aama bakmndan rnesansn banda, ortaan sonunda bulunmaktadr. Dolaysysmrmeye hazr hale getirmekle grevli glerin planlarnn araclyla) Kurann risaletinin, yeni ortamda smrye, emperyalizme, klelie ve kltr smrsne kar gelemeyeceini empozeye altlar. Byle bir atmosferde, aydnlarn yeni bir sisteme temel olacak ideoloji, insanlk ve halklara kar yeni gelien olgu ve formlleri yorumlamaya ve onlarla mcadele etmeye yneliyorlard. Bir dostum, bir mukaddesatlarn (geleneksel bir din ballarnn), benim "mustazaflarn Rabbi" cmlemi eletirdiklerini, bunun hakim snfn, yneticilerin, soylularn, zenginlerin ve kuvvetlilerin de bir Rabbinin olduunu zmmen kabul etmek manasna geldiini savunduklarn, syledi. Ben de: "Bu uyank eletirmen ve bilinli dindarlarn nbuvet ve Ali (a.s.)'in zamannda yaamadklarndan ve onlara da byle hakimane uyarlarda bulunma imkanna sahip olmadklarndan dolay zgnm! imdi byle bir frsat olmadndan, en azndan, bu anlayla Kuran, Neh-cl Belagay', ve imamlarn dualarnn metnini tahhih edebilirler. Ve kendi alarndan byk bir "irk" olarak grdkleri, eksiklii giderebilirler. Hususen Kurann son suresinde, Allah'n "halka" ska yer vermesini tehis edip, "Rabbinas", "Melikinnas", "lahinnas"... ibareleri zerinde gr belirtebilir ve "elnas" yerine, bu meseleyi insana zellikten kurtarp, alemi kapsayacak hale getirebilir ve o kelimenin yerine "elalemin" ibaresini koyabilirler"! dedim. 17 la bir dnsel ve toplumsal Ortaa'dan Bacon ve benzerlerinin Rnesans'na benzer bir rnesansa gei durumu yaanmaktadr, bizim toplumumuzda. Ekonomik adan islam toplumlarna egemen olan dzen, genellikle bir pazar ekonomisine, iftilie ve 'ara burjuvaziye' dayanan bir ekonomik yapya sahiptir. /Yani bizim toplumumuzun belli bal ve en byk altyapfs tarmsal retimdir, ehir ekonomisi, para, sermayedarlk ve -u anda anladmz anlamda- burjuvazi deildir. nk byk Fransz devrimin gerekletiren Avrupa burjuvazisi, Iran burjuvazisinden ya da islam lkeleri burjuvazisinden tamamen farkldr. Oysa biz kitle ve snf psikolojisi bakmndan bu ikisini birbirine kartryoruz. islam toplumlarndaki burjuvazi, klasik bir pazar burjuvazisidir, sanayici, bankac ya da byk bir sermaye sahibi deildir. Pazar burjuvazisi hareketli ve ak bir snf deildir. Belli bir dneme zg kapal bir burjuvazidir. Yani tarmn rettiini tketiciye ulatrr, sadece. Henz yeni olumaya balayan bir burjuvaziye sahibiz ki bu durum'a gre 18. yzyl Avrupa burjuvazisine benzemektedir. Ne var ki, toplumsal zmleme asndan onunla hibir benzerlie sahip deildir. Bir arac-komisyoncu-burjuvazisidir bu. Yani pazardan ve odalardan kan kimseler modern rnlerini satmaya arac oluyor ve batnn tketim tarzn kendi toplumlarnda yaygnlatrmaya urayorlar. Ky retimine kar ehir retimini icad eden 18. y.y. burjuvazisinin tersine bu burjuvazi ehirde herhangi bir retim gerekletirmeden ehir tketimini gelitirdi. *) Mudekkik Mehedi'nin dedii gibi: "Allah'n, iilie ve Allah'a olan inan ve itikadten dolay bize vermi olduu, ancak bizim kymetini bilmediimiz bereketlerden biri udur: Avrupallar fabrika ve madenlere gidip, duman ve kir yemekteler ve bazan da bir maden kme18 Kukusuz bizim toplumumuzda da modern retime balayan kiiler vardr. Ama henz bir snf, bir kitle olarak varolduklar sylenemez. nk ulusal burjuvazi son derece modern ve ileri teknolojiye sahip baz rnler retilebilir ancak bizim burjuvazi toplumsal bir grnme sahip olmayacaktr. Bu yzden aydn, halk kitlelerinin iine yaramayan yabanc kltrlerin rn olan eserleri tercme edeceine bu gl ve hayat baheden ruhu ortaya karmak gayretinde olmaldr. Bu, yaayan mesajn kltrnde, toplumun bnyesinde ve ruhunda mevcuttur; scakln koruyacak gerekli sya ve i dinamiklere sahiptir. te yandan klelik, smr ve zorba sistemlere kar kmakla snrl tutulacak olursa Kur'an'n risaleti bu yeni ortamda, herhangi bir tepki gstermemesi gerekir, denebilinir. islam, fakirliin toplumsal bir hayat olduunu zanneden dier dinlerin aksine, mektebinde "Ebuzer" gibilerinin yetitii bir dnya grne sahiptir. Ebuzer yle diyordu: "Bir eve fakirlik girince, din baka kapdan kar." Veya inanmakta olduumuz mektebin kurucusu peygamber yle buyurmaktadr: "Maddi

hayat olmayann manevi hayat da olmaz." Eitici bir cmle! Bu din konusunda imdi yaplan yanl yorumlar, boa karacak bir aklama. Din aleyhindi yorumlar yapanlar, islam adna uydurduklar yalanlaryla yle diyorlar: Fakirlik ve kt artlar altnda yaayanlarn kalbleri krk ve saf olduundan sinden dolay binlerce insann ld haberi gelmektedir. Bu artlar . altnda retilen ve hazr hale gelen ara bize getirilmekte ve biz sadece gaza basp, korna alyoruz. Onlar, bizim binmemiz iin eek gibi hammallk yapmak durumundalar!' Bu modern burjuvazinin kendisini ifade etme eklidir. Yani retimde herhangi bir katks olmadan, masraf modern bir ekilde yapma mantn cazip ^ eklidir. 19 gaybi ilhamn domasna vesile olabilir"! Bo midenin hi bir eyi olmaz. Ekonomik ve maddi ynden yoksul olan toplumlarda, manevi boluun olacandan kuku yoktur. Fakir toplumlarda ahlak ve din adna yaplanlar korkun bir dini sapmadr; maneviyatla hi bir ilgisi yoktur. / "Papa"nn iiyle, Ali'nin yapt nasl kyaslanabilir ki?! Ali baa getiinde btn deme sisteminin deitirilmesini emrediyor. Nitekim lkenin en byk siyasi, askeri ve toplumsal ahsiyetine dinar verirken, bu ahslarn hizmetkar ve klelerine de dinar vermektedir. Tasavvuru bile mmkn olmayan bu pratik, bugn hangi sistemde mevcuttur? Hangi toplum veya sosyalist sistem byle bir pratii bugn kabullenmeye yanaabilir? Biz bu dinin gr, hedef ve yneliini btn aklyla ilan etmeliyiz. Aydnlara, karsnda bulunduklar toplumun ve kltrn, sandklar gibi ilerlemeye engel olmadn hatrlatmamz gerekir. Halkla uyum iinde olabilmek iin, ona dayanmann yannda, dinden dolay onlardan uzaklamamaldrlar. Onlar bilmelidirler ki dinin btn hi bir zaman halk bulunduumuz zamandan geriye; yeryzndeki yaantdan gkyzne; dertlerden, ihtiyalardan, toplumsal hayatn arzularndan ve gereklerden zihinsel hayallere sevketmez. Bilakis zulme kar cihada, adalete salamaya yneltir. Bu dinin en nemli unsurlarndan biri olan ekonomik yap, ahiretin dnya tarlasnda kazanlmas gibi esaslardan kaynaklanmaktadr. Bu dinin sahibi Allah izzet ve erefi sever, peygamberi de slah etmeyi! Adalet meselesi; sadece bu dinin temel esaslarndan biri deil; bilakis hayatn tamamna hakm olan ve peygam20 berlerin retisini oluturan bir ruhtur! Ali, Meysem'i hurma satarken grr ve hurmalarn iyi ve kt diye ikiye ayrdn ve her birini ayr fiyata sattn grr. Ona kzarak: "Neden halk, Allah'n kullarn snflara gre taksim ediyorsun?" dedi ve elleriyle hurmalar birbirine kartrdktan sonra, belirli bir fiata satmasn emretti. Sen Pol ile Ebuzer'i kyaslamak ve ikisinin benzer sfatlara sahip olduunu sylemek entellektellik olmad gibi, mutlak bir cahillik ve insafszlktr da. Hayatnn tamamn sermayedarlk, halkn smrlmesi ve snflamaya kar mcadele vermeye adam ve bu yolda cann vermi Ebuzer ile "Tanrnn mabedleri alk dolaysyla almtr" "Ey arpa sen devaml olarak ilham ve vahiy kaynasn" diyen Sen Pol nasl kyaslanabilir? Felsefeci veya tarihi olanlar, dini istedikleri gibi yorumlasalar da, dinin ilmi ve fikri bak asn mutlak olarak kabullenemezler. Aydn kendi dininin toplumsal konumunu bizzat kendisi tesbit etmelidir. Zira onun yanl, normal bir yazardan ok, toplumsal bir ncnn hatasdr. Toplumu kurtarma gayretinde olann, peygamberlerin varisinin, tarihteki btn peygamberlerin yolunu devam ettirenlerin hatasdr. Dolaysyla zetlemek gerekirse: Toplumumuzun sahip olduu deerler; aydnn tanmas, tamas gereken hedef ve mesuliyetler; toplumdaki tezatlarn yerine topluma hassasiyet ve kitlesel bilin yerletirme yolundaki gayretler; toplumu aydnlatp, hidayet etme maksadyla srdrmesi gereken abalar ve "herkes kendi sahasnda aydndr" ls dorultusunda aydn almasna yardmc olacak ara ve vesileleri kendi toplumunun yaantsndan al21 makla hedefe ulaabilir ve peygamber varisi olmaya layk olabilir. Bu aydn, ortak deer ve llere sahip evrensel aydn snfnn bulunmayacana iyice inanmaldr. Ahlaki erezyona uram sahte aydnlar ile kurulan iliki sonucunda elde etmi olduumuz ac tecrbe; ayrca yabanclardan veya batllar taklid ederek iinin banda dinle savamaya baladndan dolay inzivaya itilen yerli aydnlardan elde etmi olduumuz neticelerden yeterince ders almamz gerek. Szkonusu bu aydnlar almalaryla, halk en zalim, zorba ve

smrgeci glerin gdmne sokmaya byk bir gayret gsterdiler. Avrupa'da esen rzgarlarn etkisinde kalan yerli aydnlar bu etkilenmeyi dine kar gelmekle veya ona ilgisiz kalmakla ifade etmeye baladlar. Toplumdaki bu deerlere ilgisiz kalan aydnn retmi olduu sorumluluk deerlerine yabanci kald. Bilinlenmi aydnn dine kar tavr almas, toplumda aydn snfnn ve bu snfn gen nesle sirayet etmesine ve genlerin bu alandan yeterince yararlanmalarna engel oldu. Dier yandan aydn sahip olduu evrensel ve kendisine zg dncesiyle bir bilginden daha fazla toplumun iman, hareket ve bilin kazanmasnda etkili, faydal ve yardmc olabilir. Kendi toplumunun beklentilerinden dolay, kitleler devaml olarak aydn her trl geri kafallktan, yozluktan, rmlkten, danklktan uzak olduunu zanneder. Btn bunlara ek olarak biz slam inancnn adalet ve rehberlie dayandna inanmaktayz. Ayrca bu din, dier btn dinleri reddeder. Tevhid dininden baka dinlere, inanlara kar her ynyle tepki gsterir. Nitekim Kur'an Tevhid inancna inanmayanlarn snrn dahada genileterek onlara Kurann deiik yerlerinde yle deinmektedir: "Mal toplamak ve biriktirmekle megul olanlar azaba duar olacaklardr." 22 "Allah'n ayetlerini inkar edenleri, peygamberleri haksz yere ldrenleri" toplumda eitlik ve adaletin yerlemesi iin alanlarn peygamberlerle birlikte zikredilmesi aydnn nemini gstermesi bakmndan ilgiye deerdir. Adalet, eitlik ve risalete kar olanlara mukabil olarak, hepsi bir safta anlyor. Bu dinin kfr ve iman arasnda yapm olduu tarihi snflandrmadr. "Dini yalanlayan grdn m? O, yetimi kovan ve yoksul bir para ekmek bulmaya gayret etmeyen kimsedir". Toplumumuzun dine ballndan ve dnyaya evrensel bir mesaj sunuyor olmasndan dolay, aydn btn bunlar gzard etmemelidir. Sahip olduumuz toplumun dnyaya sunabildii bir ehadet gelenei vardr.* Bundan dolay bu din ballarnn hi biri, maaralarda tapnaklarda rmedi. Onlarn ou zindanlarda ikence altnda veya mcadele alanlarnda ehid oldular. Btn bunlarn nda aydn bu toplumda, bu andan itibaren, halkn hrriyete kavumas, onlarn doru yola sevkedilmeleri, yeni bir ak, iman ve aksiyon kvlcmnn parlamas, zihinlerin aydnlk kazanmas, dncelerin *) Tarihimizde ehadet hadiseleri deil; ehadet gelenei vardr uymayanlarn emretmesi, kendi bana slam'n bu snfa kar vermi olduu mcadelenin boyutlarn gstermektedir, islam'n ruhbanlara kar yrtm olduu mcadele, bu snfn hakikati saptrma ve halk alaltmaya ynelik eylemlerinin tesirli ve geni boyutlu olduu gznnde bulundurulursa meselenin mahiyeti daha iyi anlalr. nemli olan slam'da ruhbaniyet snfnn bulunmamasdr. Bu snf, hristiyanlk ve daha nceki dinlerin bnyesinde olutu. slam dinindeki ulema ve alim kesimi, resmi bir makama, irsi veya zoraki bir konuma ve tekelci bir gce sahip deiller. Onlarn bilmi ve tecrbeye dayanan konumlar zaruretten kaynaklanmaktadr. Byle bir dini mesuliyet platformunda oluan ulema islam toplumunda resmi bir snf olmad gibi, varlklar gleri ve nfus alaniar halka dayanmaktadr. Onlarn halk tarafndan tercih edilmesi de tabii ve zgrce bir seyir zeredir. 23 verimlemesi, halkn cehalet unsurlar konusunda uurlanmas, hurafelerden arndrlmalar ve islam toplumunda zulm ve fikri tekelciliin kaldrlabilmesi iin, her eyden nce dine ynelmelidirler. Elbette doru, kendi kaynandan beslenen ve hurafelerle dolu olmayan bir din. Halihazrda genel anlamyla mevcud olan, gerek dine kar / olan, onun aleyhinde ekillenen ve hatta onu yoketmek ' iin varolmas salanan bir din deil! Aydnlar, Ortaa Avrupa'sn patlatan hristiyan protestanlar gibi bir seri reformlara vesile olmaldr. Toplumun geleceini etkileyen her trl dnce ve din adna oluturmu olduu snrlamay etkisiz hale getirmelidir. Toplumun gelecei nndeki bu unsurlar etkisiz hale getirerek veya dondurarak, topluma yeni bir hareketlilik ve canl bir dnce kazandrmaldr. Hi bir eye sahip olmadndan dolay,,bar ve uzlama dini haline getirilen hristiyanl kurtuluu ve evrensel bir mesaja sahip bir din haline getirmeye alan Avrupal protestanlarn aksine mslman aydn hareketlilie, bilinlilie, heyecana, sorumlulua ve evrensel bir dnya grne sahip olan halk ynlarnn zenginliine sahiptir. Kltrnn en kkl temeli, ehadet, gayret ve insani aba esaslar zerindedir. Tarihi ise, adalet ile zulm arasndaki youn mcadelelerle, sorumluluk uruna verilen canlarla ve insanln hrriyetini korumak iin gsterdikleri kahramanca direnilerle doludur. Dncesi de bu unsurlarla doludur. Buna gre aydn toplumun kurtuluu, hareket kazanmas ve yeniden ihya edilmesi iin u noktalara eilmelidir:

1- Toplum kltrnn bir mhendisi durumunda olan aydn, kltrn etkili ynlerini kefedip dzene sokmal; belirli tavsiyeler yaptktan sonra ime ve snrlanmaya 24 vesile olan hammaddeyi enerji ve hareket kayna haline getirmelidir. 2- Toplumda bulunan eliki ve toplumsal snflamalar, sanatkarlk, yazarlk, hitabet ve dier imkanlarla toplumda vicdanlarn ilemesine ve bilinlendirilmesine almaldr. Toplumsal bilinlenmenin, aydnlatc bilgilenmenin mealesini, peygamberlerin birer varisi unvanyla ykselterek toplumdaki souk ve karanlk k gecelerine k ve scaklk samaldr. 3- Birbirinden uzaklam ve giderek bu uzakln artma gsterdii "entellektel adas"yla, "halk sahili" arasnda bir yaknlk, akrabalk, hogrlk ve ayn dilden oluan bir kpr kurulmaldr. Bununla hayat ve hareket iin ekil alm din, hayat ekillendirme frsat bulacaktr. 4- Din silahn, kendi glerini korumak veya savunmak maksadyla her trl yalana bavuranlarn elinden alp, muhalif kutubu bu ekilde silahszlandrarak, halkn bu silahla glenmesine almak. 5- Hayat, hareket, g ve adalet kayna olan dine yeniden dnle, gericilii, aydn bugne kadar takviye eden unsuru fel edip, halk alaltan, donduran, saptran ve ifal eden yanllklardan kurtarp, dinin katksz cev-heriyle ihya, bilinlenme, hareket ve sapmalarla mcadeleye ynelmelidir. Kendi asl kltrne dayanarak, yenilikilik, kendi kltrel kiiliini ihyaya, insani, tarihi ve toplumsal kimliini Bat'nn kltr karsnda savunabilme gcne sahip olmaldr. 6- Bilahare yeni bir "Islami ihya" hareketleriyle, gnmz toplumunun dini haline gelen taklidcilik, kadercilik ve temkinli davranmann ruhu yerine, eletiriye ve itira25 za ak itihad ruhunu hakim toplumunun, tarihinin kalbinde toplanm bu byk enerjiyi retmeli ve tasviye etmelidir. Artklardan arnm bu berrak enerjinin topluma hararet ve hareket kazandrmasna ve meydana gelen byk uur patlamasnn gen neslin yolunu aydnlatmasna almaldr. \ ite bu yzden ben, aranzda dertli bir retmen olarak, halkmn derin aclarnn tecrbelerinden ve tarihinden ayaklandm. Aydnlarn "yeni bir imana" ulamasn ve toplumlarn "kaynayan bir bilin ve ilerlemeye" kavumasn dilerim. Zira halk kitlelerinin bilinlenmeye ve aydnlarn imana ihtiyac var. 26 TOPLUM BLM "MLK-MALK-MELA" = "ALLAH-HALK" Toplum bilimi yine diyalektie dayanyor; toplum iki snftan ibarettir: Habil snf ve Kabil snf. Tarih gibi. Tarih de toplumun zaman ierisinde hareket etmesidir. Buna gre, toplum, tarihin belirgin bir zaman birimindeki bir olgudur. Zaman bir toplumdan aldnz zaman, o topluma sahip olabilirsiniz. Kanaatmca bir toplumda iki temel ta Habili ve dieri Kabili olan iki altyap szkonusudur. Klelik, feodalizm, burjuvazi, kapitalizm ve sekin snfn bir toplumun "altyapsn oluturduu tezini kabul etmiyorum. Tam tersine bunlarn tamam, asl temeller zerinde ykselmektedir. Marks'a gre btn insanlk tarihi birbirini, bir btn halinde aama aama takip eden be toplum eklinden ibarettir: ilkel toplum devri, klelik devri, feodalizm, kapitalizm ve ilk basama sosyalizm olan, snfsz komnizm Marks, tarih boyunca bu ekillerin toplumlarn alt yapsn oluturduunu savunur Bu umuma ait malikiyetin bir ferdin mlkiyetine gemesiyle, bir grubun hereye sahip ol27 masna karlk, grubun da her eyden yoksun olmasyla neticelenir. Hayret! Bir toplumda iki altyapdan baka bir esas toplumun eklini oluturamazm! Biri malik, kendi geleceini tayin etme gcne sahip olan ve. herkesin ona ve onun faydasna alt bir toplum. Dieri bireyin malik kendi ve toplumun geleceini tayin etme yetkisine sahip olduu bir toplum. Ancak bu iki temelde, deiik retim sistemleri ve ekilleri, irtibat tr, ara, kaynak ve retilen mal szkonusudur ve bunlarn tamam "styap"dr. rnein Habili veya snfn bulunmad komn, yani toplu malikiyetin esas olduu toplumdaki hem hayvanclk retimi ve avclk, hem de balklk vardr. Hem ilkel toplumda hem de, kapitalizmden sonraki snfsz toplumun "st yaps"nda bu iki kazan ekli mevcuttur. Hatta ehir burjuvazisinin, feodal dnemi tarm kademelerinin retim kaynaklarn, aralarn ve retim sistemini, komnizmin alt yaps olarak farzedersek, bunun karsndaki zt kutupta Kabili alt yap veya iktisadi tekelcilik yani ferdi malikiyet, deiik toplumsal sistemlere, snflar aras iliki yapsna,

ara, retim kayna ve eitli retim ekillerine sahip olduu tezi ortaya kar. Bundaki takaml de yle geliecek: Klelik, ziraat, feodalizm, burjuvazi, sanai kapitalizmi ve onunda u noktas emperyalizm. Ama benim kanaatmca Marks tarih felsefesinde birka unsuru birbirine kartrm ve toplumsal deiim merhalelerinde ak bir tutarszlk sergilemitir. Bunlar arasnda, "malikiyet" "snflar aras irtibat" ve "retim aralar"nn kemiyet ve keyfiyet ekli zerindeki aklamas, gereklere uymamaktadr. Onun teorisine gre, tarihin her kademesinde toplumun "altyaps" u ekilde deiime uramaktadr: 1- lk komn toplum: Halkn toplu olarak yaamn avclk ve balkla dayanarak srd merhale. Malikiyet, 28 retime dayal olarak -orman ve rmak- ortakt. (Altyap olan mlk burada, ortak kullanma dayanyor.) 2- Toplumun efendi ve kle eklinde ikiye blnd; iki ayr iliki eklinin tezahr ettii klelik merhalesi Malik ile kle ve insan ile hayvan arasndaki ekli olan tarihi deiimin bu aamasnda efendi kleye retim aracyla bakar ve onu istedii ekilde kullanma ve ezme yetkisine sahiptir. (Buradaki "altyap" olan mlk, snflar arasndaki irtibat ekline dayanyor. 3- Bir snfn toprak sahibi olduu ve dier snfn, klelikten kurtulmasna ramen topran klesi durumuna getirildii, toprakla alnp satlan, kleden stn ama kyllerden aa bir konuma sahip olan iftilerin olduu "tarm merhalesi". 4- retim sistemi toprak mlkiyetine ve tarma dayanan malikiyete gre ekil alm feodalizm. Malik belirli bir blgede kyller zerinde hakimiyet sahibi olan, siyaset reten, kylden vergi alan, ekillendirdii ynetim sisteminde belirli ayrcalklar sahibi olan, ailesinden gelen verasetle "erefli ve soylu" konumu olan, ayrcalyla bunlarn tamamndan yoksun olan halkn sahibi olan toplumsal gei kademesi, feodalizm merhalesi! 5- Kazan, ticaret, el sanatlar, ehir hayat ve sermayenin hakim olduu bir "altyap" sistemine dayanan burjuvazi merhalesi. Bu snf ierisinde deiik bir ekil alm olan han, kyl, soylularla hizmetkarlar, satc, esnaf ve sanatkarlk alannda yetenek kazanr ve ehirde kazan elde etmeye balarlar. Bu yzden gelime gsterirler. Daha sonra bu yeni gelimeye balayan unsur, eski ve kkl soylu ve erefli hanlarn yerini alacandan, han ile kyl arasndaki irtibat ekli ortadan kalkar. Toplumun bu yeni 29 ekillenmesinden dolay giderek liberalizme kayma ve demokrasiye meyletme eylemleri geliir. 6- Burjuvazi ve sanayinin gelimesiyle, sermaye birikimi ve retim merkezleri byme gsterdi. Dkkanlar spermarketlere kk ticari kurumlar byk holdinglere, kk elsanat tezgahlar byk fabrikalara, kk sarraflar byk bankalara, kervansaraylar borsa merkezlerine ve tccarlar byk sermayedarlara dnt. Bu deiim karsnda direnen kurumlar ise yokolmaya mahkum edildi. Para yerini de ek, senet, hisse senedi ve kredi kartlar gibi yeni mefhumlar brakt. Bu aralar giderek ekonomik mbadele ve ileyiin temel yaps oldu. Bunun karlnda, tarm alanlarndaki kyller arazilerinden, iiler pazarlardan, kitleler kk tezgahlarndan ve dkkanlarndan oldular ve byk sanai fabrikalarna deiik retim alanlarna yneldiler. Ellerindeki krek, sapan, tezgah ve buna benzer kk aralarn yerini modern ve gelimi makineler aldndan byme hzlanr, ilkel ara-gere modern ve gn getike gelien makinelere dntnden, ii eli bo bir ekilde sermayedarlarn emrine girer ve pazu gcnn karln alr. Fakat ncesine oranla daha ok kleleir ve smrlr. Belki de bundan dolay, ii yerine proletarya ile ifade edilmekteler. 8- Sermayedarlarn says azaldka, servetleri byme gsterdike, sanai, ve sermaye birikimi arttka, sanai sahasnda proletaryann bilinlenme tekaml, gc art gsterir ve bilinlenme devri kademe kademe byr ve neticede iki snf arasndaki diyalektik atmas bu alt snfn yararna tamamlanr. Proletarya yararna devam eden takaml, sermaye sisteminin iten patlamasna, retim zerindeki zel mlki30 yetin ve sermayenin lav edilmesine, onun yerine mterek malikiyet ve snfsz bir toplumun olumasna vesile olur. Grld gibi birinci ve yedinci merhaleler ile 2, 3, 4, 5 .ve 6. merhalelerde farkl "altyaplar" szkonusudur. Ortaya kan bu tablodan da anlald gibi, tarih boyunca toplumun"altyapsn iki merhale oluturmaktadr. Bundan bakas da olamazd. Misal olarak feodalizm ile sanai kapitalizminde "altyap" ayndr. Her ikisinde malikiyet, zel retim kaynaklar ve aralara dayanmaktadr. Tarihin deiik kesitlerinde "altyap" snf zerinde ekil alr. Fark eden retim aralar, retim ekli ve netice olarak retimdeki irtibatn d

grnmdr. Halbuki bunun aksi de olabilirdi; ara ekli ve retim ekli asndan bir olabilir ve bunun yerine "altyap" farkl da olabilirdi. Misal olarak yaam tarma dayanan, tarm aralar deimemi ve burjuvazi merhalesine henz ulamam ve sermayedarln kokusunu almam olmasna ramen, devrimle, d bir savala veya iteki darbeyle "altyap'sosyalizm yani mterek mlkiyet olarak deitirilebilir. Zira tarihi tekamln tamamlamam bir ok lkede byle bir oluuma gidilmi veya bunun aksi grlebilmitir. Marksn meter-yalist tarih anlayndaki, tekaml diyalektii bir topyadan teye gidememitir. Ben nceleri yaadm kabile ierisinde, kardelik ve eitlik balaryla balklk ve avclk yapyorum. Toplumun "altyapsn" bu iki saha oluturuyordu. Daha sonra biri yetkin oldu ben yoksun, biri hakim oldu ben mahkum. Elbette ekiller deiiyor; alma alanndaki ara kaynaklar giderek gelime gstermesine karlk biri devaml malikti, almyor kazanyordu. Ben de hep mahrum kalyordum, devaml almama ramen bunu deitiremiyor31 dum. Bir zamanlar ben kleydim o efendi; sonra hizmetkar oldum o da han. Daha sonra kyl oldum o da aa. Zamanla ben krei o da at braktk ve ehre gittik; o mlklerin parasyla birka taksi satn ald ben de taksi ofr oldum. imdi o fabrikatr ben de ploteryaym! Kimin "altyaps" nasl deimi? Deien sadece ekiller, isimler, iler ve aralardr ve bunlarn tamam "styapdr". Eitlik ve kardeliin hakim olduu ilk merhalenin dndaki btn merhalelerde o hakimiyet makamnda oturmu ve ben de mahkum konumunda onun iin koturmuum! Alt yap, kyde krek, kazma, sapan ve kzlerle toprakta, ilk merhalede olduu gibi birlikte alrsak deimi olur! Habili ve Kabili "altyap'nn iki temel deeri toplumun iki kutba ayrmaktadr. 1- Kabili kutup, hakim="mlkmalikmela". lkel ve gerikalm merhalede toplumun tek kiiden olutuu bu kutupta, fert yalnz bana kendi gcne dayanmakta ve deiik gc kendisinde toplamaktadr. Tek bir ehresi vardr ve bu Kabili zihniyetin ifadesidir. Toplumsal sistemin takaml, gelimesi, medeniyet, kltr ve toplu yaamann farkl sahalarndaki deiim seyri bazan boyutta veya belirgin ehrededir: Biri siyasi ehre -zor-, biri iktisadi ehre -zer-, biri de dini ehre -zhd-. Kuranda Fravun hakim siyasi gcn sembol, Karun hakim ekonomik gcn sembol, Belam hakim, resmi ruhban kurumunun sembol olarak, Kabilin deiik ehresi belirtilmitir. Bu ehre: ?'Mala", "mtref', "rahip"- Kurann stla32 hyla "gz dolduran", "boynu kalnlar", "karn bykler", resmi din kurumlar ve uzun sakall ruhbanlar sistemli biimde yrttkleri hilelerle halk srekli bir istibdat, istismar ve sthmar altna sokmutur. 2- Habili kutup, mahkum-"Allah-halk" "Mlk, malik, mela'dan oluan gen snfnn karsnda "halk" (nas) bulunmaktadr. Her ikisi tarih boyunca birbirine kar ve birbirinin karsnda olmutur. Allah bu snflamada halkn safndan olmutur. yle ki Kur'an'da bir topluluk sz konusu edildiinde, Allah ve nas birlikte anlmtr. u ayette "Allah" kelimesi kaldrlp yerine "Nas" kelimesi konduunda mana deimemektedir. Misal olarak inne tekredullaha karzen hasene ayetin-deki borcun Allah'a deil de "Nas"a verilmesi szkonusu-dur. Bu yzden ayetteki Allah kelimesi yerine "Nas" konulacak olursa anlam deimez. Ortaya kan bu gerek dorultusunda toplumsal meselelerde yani toplum sisteminde (itikadi yani dnya sisteminde deil) "Nas" ve "Allah" birbirinin yerine doldurabilmektedir. Misal olarak *) islam Allah ile halk arasna giren, resmi araclk kurumu ortadan kaldrmtr. Kuran bu teslisi (lem) oluturanlar sert bir dille knya-rak onlar hedef almaktadr. Hatta onlar daha sert bir ekilde knyarak onlar kpee ve eee (bundan dolay sthmar denilmektedir. v.) benzetmektedir. Bundan dolay slam Peygamberi yle diyordu: "Sakaln bir tutamdan fazlas cehennem ateinde yanacaktr." Peygamberin, devaml olarak mslmanlarn kyafetlerini bu ruhbanlardan ayrtrmas onlarn adaletlerine halkn iinde sradan bir fert iken byk zorluklar ierisinde ders okuyup takva mertebesine ulaan, ders veren veya aratrma yapan kimseler olmulardr. Bu takva makamna yetersiz kimselerin sirayet etmesi, tamamen toplumun bilgisizliinden kaynaklanmaktadr. zetlemek gerekirse, ulema makam resmi bir unvana sahip olmayp, ilmi, aratrma ve itihada dayal bir sahadr. 33 "hkmlillah" (hkm Allah'a aittir) veya "elmlklil-lah",* (mlk Allah'ndr) "Yeknddini klllillah") gibi tabirlerde hkmet etme hakknn halka kendilerini ve ocuklarn veya yaknlarndan birini Allah'a nisbet

edenler bu hakka sahip deildirler. Sermaye halka aittir, karunlarn tekelinde tutulamaz ahs veya makam ismi altnda dini tekeline alamaz. islam'da halk (nas) kelimesi derin ve zel bir anlam ifade etmektedir. Sadece halk Allah'n yeryzndeki halifesi-dir. Zira Allah'n adyla balayan Kur'an halk (nas) kelimesiyle son buluyor. Kabe Allah'n evidir, Kur'an onu halkn zgr evi olarak ifade ederek, ahsi mlkiyet kapsamndaki evlere karlk bu evin halka ait olduunu sergiliyor. Burada grld gibi nas (halk) toplumundaki bir ferdin aksine tm toplumu ifade etmektedir. "Nas" oul anlamn veren tekil bir kelimedir. Barndrd tm bireyleriyle toplumun baka bir kelimede bu kadar kapsaml mana ifade etmesi mmkn olamazd. Milli, siyasi ve ekonomik toplumlar tarih boyunca bir birine zt iki kutuptan oluan bir sistemle ynetilmilerdir. eliki temelde etkili olmaya balam, toplumun snflara ayrlmasna sebep olmutur. Bir birine dman iki kar kutup, Mela, mfret ve onlarn kart din ve halk. *) Muaviye yle diyordu: "Btn mal Allah'ndr/' Ebuzer de buna itiraz ediyor ve: "Sen btn mal Allah'ndr diyerek, kendini Allah'n unvanyla bu mlkn sahibi olarak gryorsun. Halbuki mal halkndr' demen gerekiyor." diyordu. yle ki byle bir yorum, malikiyetin yaps konusunda deiik aklamalarn yaplmasna yol at. zel sermaye ve ferdi malkiyete dini bir koruma ls getirilerek, "halk"n yerine "fert" konuldu. Halbuki dinin getirmi olduu l tam bunun tersineydi. Bunun ardndan yamaya, gasba, smrye dayanan kanun veya kanunsuz zel mlkiyet sistemi geliiyordu. Bu sistemi gelitirmek iin de, her trl tevil ve istinbad mubah oldu! 34 Bir yanda verilmi rzktan dolay azm olan, snr aan snf.. Dier yanda buna kar olan Allah ve halk Birbirine zt ve dman iki kutub,., *) Kuranda Allah, "Rabbinas" "Melikinnas" ve "lahnnas" olarak beraber anlr. Soylularn, aznlktaki sekin bir snfn veya elit tabakann yannda zikredilmez... 35 II.. IKNC BLM FEODALZM VE BURJUVAZ Feodal sistemin zellikleri: Feodalizm, retim sisteminin genel manas asndan Halbuvaks'n da tabiriyle, topraa dayal retim sistemidir. Buna gre bu sistemde, insan tarm toprana baldr. Habuvaks yle diyor: "Kyller ve iftiler balangta topra, bir retim kayna ve bir ara olarak alglamyorlar bunun aksine bu retim kaynaklarn mukaddes bir mekan olarak gryorlard. "imdi kylerimizde grld gibi, bazan zengin bir babann ocuklarna bydkten sonra bir ey kalmamakta. Her yl kendilerine ulaan buday ekmeklerine bile yetmiyor. Bir harabeye dnm ba ve susuz toprak kaldndan kardelerden biri payna deni satp, Tahran'a gelip sanayi iisi oluyor. Daha sonralar ticaret ve satclkla kendisinin ve ailesinin refah seviyesi ykselir. Kyde kalan kardeiyse fakirlik ve sefalet ierisinde srnr. Ama eref ve haysiyeti hie sayp, toplumsal alakla srklenen evini, ecdadn ve topran 36 satp mcadeleden kaan kimsedir. Ala ramen toplumdaki erefli yerini terketmeyip topran koruyan kimse ise, daha zorlu yolu tercih etmitir, ky toplumunda toprak retimi, topran mukaddes bir konuma yerlemesine sebep olduundan, topraa ballk art gsterir. Halbu-vaks "Toplumsal Snflarn Psikolojisi Analizi"nde yle der: "Kyl ve ifti kelime asndan topraa dayanr. Kye veya topraa balln ifadesi olan bu iki kelime, onlarn kimliini ortaya koyar." Bal olan bir insan nasl bir ahsiyet sahibidirse Bal olan bir insan dnce ve dnya gr asndan baml olan kimsedir. ktisadi ynden de bamldr, iktisadi ynden bamllk nasl olur? retim ve tketimden oluan kapal bir daire sistemidir. retir ve ayn daire ierisinde tketir. Bundan dolay ky onun etrafna rlm bir duvardr. Darnn duvarn ierisindeki ekonomik yapyla bir ilikisi szkonusu deil. St reten, bakasna verip buday alr. Yn reten ona verir, o da yn paraya, kumaa dntrr. Bylece ekonomik sistem kendiliinden dner. Bu kapal daire ierisindeki birbirine eit retim-tketim sistemi onlarn bir yaam tarz olur. Bu sistem aldnda, dtan yeni bir unsur ekonomiye girer, iktisadi sistemin almas nedir? Yani yeni bir retim sistemi kurulur. Bu kapal daire dtaki retim-tketim sistemine alr, iran'daki baz kylerde varln srdren karasaban ve kzlere dayal tarm sistemi, o kyn henz kapal retim-tketim sistemini srdrdnn belirtisidir. Ardndan dardan biri gelir, byk bir artezyen kuyusu kazar, traktrlerle byk

arazilere eker pancar eker. Elde edilen bu ykl eker pancarnn kyde tketimi yoktur. Bylece kyn kapal iktisadi sistemine yeni bir retim girmitir. aresiz bu yeni retim mahsl 37 kyden uzakta bulunan fabrikaya tanr. Fabrika pancar ekere dntrr ve kimin rettiini, nereden geldiini dnmeye frsat bile bulmadan bu kyn ve evredeki kylerin kylleri tarafndan tketilir. Netice olarak kapal bir iktisadi sistem, ak bir iktisadi hal alr. Pancar darya gtrldnde, onun yerine transistrl radyolar, } di macunlar, tra-sabunlar gelir. Kapal iktisadi sistem, kapal dnya gr ve toplumsal anlay dourur. Yani kapal iktisadi sistemlerin dairesi ierisindeki insann kendisi de dnyas da kapaldr. Dnyay, merkezinde kynn olduu bir krecik olarak grr. Onun nazarnda, bu merkezden baka hi bir ey mevcut deil. Gkyz de, Hasan Abad dann evresini saran ve aaya doru aydnlk veren bir kubbe gibidir, iinde bulunduu dairenin dnda hakszlk ve karanlktan baka birey olamaz. Kzgn llerden kap Abadan a gelenler oradaki mkemmel yaanty grdkten sonra bile, oradan teye hi bir yer olmadn sylyorlard. Onlarn dnyas gelmi olduklar llerle bu ehirden ibaretti. Dnya gr kapal olann, dini gr de kapal olacaktr. Bir tek tanr var ve o sadece onlarn inand dine, onlarn toplumuna, kavmine, kabilesine aittir. Onlarn hepsi tanrnn ocuklardr; onlarn dndakiler ise eytann ocuklardr cindirler. Sasani'ler dneminde Kazvin'de yayanlar dnyay bulunduklar blgeden ibaret gryorlard. Yaadklar atmosferin dnda sadece devlerin bulunduuna inanyorlard. Bu tarz inanmann rneklerin "ahname'de bile grmek mmkn? Bu dev veya beyaz dev kimdi? Sasaniler ve Akaniler kendi evrelerini tanmyorlard. Bundan dolay dalarn br yannda ranl kahramanlarla savaan kahramana beyaz dev adn takmlard. Onu tanmyorlard, zellikleri de belirgin deildi. Mehed yaknlarnda yakla38 k 700 ila 800 zavall ve yoksul insann yaad "Zeki" isminde bir ky var. Bu kyn bir camisinde btn efsane ve hikayeleri din olarak anlatan bir vaiz konumasnn banda "Ey Zeki yurdunun ahalisi!" demeyi adet edinmiti. Feodalizm kapal retim sistemidir. retim ve tketim bir daire zerinde dner. Bu yzden feodalizmin dnya gr kapal bir grtr. Feodal toplumundaki din anlay da kapaldr. Tek din olarak o grlr. Onun dndaki dinler mutlak kfr, zulmet ve batldr. Avrupa, Orta a'da Portekiz'in bakenti Lisbon'dan teye zulmet denizlerinin bulunduuna inanyordu. Oradan Cenevre tarafna ve italya sahillerine kadar, barbarlarn veya "ecc-mecuc'larn bulunduuna kesin gzyle bakyorlard. Yani bizim tarafta nevard? Hi olumlu bir ey yoktu, dnya sadece Bat'dan ibaretti, din sadece hristiyanln katolik mezhebi. Dnyada mevcut olan tek kudret hristiyanlk, dnyadaki gcn ve varln tek temsilcisi de Papa'yd. Halkn vastas kimdir? Halk nasl yaamalyd? Elbette ki kilise vastayd ve Papa'nn koyduu kanun ve kurallara gre yaamalydlar. Feodal sistemle katolik inan arasnda bir fikri ve ideolojik benzerliin bulunduu aka grlmektedir, iktisadi ve fikri benzerlik var. Orta adan sonra, Bat'da feodal sistem ekonominin altyapsn oluturuyordu. O dnemin ahiret anlaynda da byle bir sistem gelitiriliyordu. Her iki yapda, dondurma ve tek ynllk bulunmakta. Feodal bir sistemde yaayan bir fert, btn toplumsal veya bireysel ilikisi, toplumsal sistemi, dzenledii merasimleri, trenleri, inancn, itikadn, dini, siyasi dncesini ve bunlarn benzerlerini ebedi, ezeli, deimez ve mutlak olarak grmektedir. Subuti, mutlak ve deimeyen bak as anlay, feodal toplumda yaayan insann zelliklerindedir. Kyl ve aann grleri ayndr. 39 Bu yzden de byle bir dnce yaps feodal anlaya uygundur. Feodal devre ahlaki ynden manevi stnlk esasna dayanmaktadr; maddiyata deil. Feodalizmin, ahlak, deer lleri, insani deerler adna szkonusu ettiklerini insani deerler olarak ilan etse de, insani fazilete dayanan bir ahlaki sisteme sahip deildir. Misafirperverlik, mertlik, namusa ballk, byk insanlara sayg, bir ulusu yceltmek ve benzeri karaktere sahip bu yap bir nev'i ahlaki olarak toplumda yer etmitir. Bu din kaynaklar feodalizm devresinin ahlakn oluturur. Bu alt yapnn, katolik toplumundaki ahlaki altyapy oluturduu ortadadr. Donukluk, sistemler deise bile deimeye kapal olmak ve ksr bir dngnn hayata hakimiyeti onlarn toplumundaki deimez mutlak kanun mesabesindedir. Feodal toplumda her snf kesimlerinde bulunan kimseler, sahib olduklar byle bir din konusunda kukuya kaplmazlar. Hi kimse kyl veya hizmeti olduundan dolay isyan etmez. Birinin han oluu, onu ayaklanmaya itmez. Gkyzndeki gne gibi hann varl da doaldr. Nehrin ak gibi, hayat da akp gidiyor; her ey ezeli ve ebedidir! Hayat

srdke bu durum da deimez mutlak olarak varln srdrecektir! Varislerin deimesi, mirasn bu aile ierisinde sonsuza kadar var olaca anlamndadr! Feodal devrede bu ebedilik anlaynn dier toplumsal kesitlere de yansd sylenirse mesele daha iyi anlalr. Nitekim bir ayakkabcnn olu ayakkabc, bir kylnn olu kyl, bir hizmetkarn olu hizmetkar, bir demircinin olu demirci, bir ressamn olu ressam olmaktadr. Bunun yannda bir hann olu han ve bir melann olu mela olmaktadr. Bundan dolay bu dnemdeki feodal yap, top40 lumsal kurum ve bir devredeki toplumsal enstitler iktisadi, sosyal ve fikri sistem gibi kapaldr; donuktur; deimeye ve kendisini gelitirmeye ak deildir. Bu kurumlar bu yapsyla deimez, ebedi ve mutlak olarak kabul edilmekteydi. te yandan bu durum, katoliklerin benimsemi olduu altyapy da oluturuyor. Mukaddes Petros yle diyor: "Hakim snfn veya toplumun sistemine kar kan kimse, yeryzne hakim olann nizamna kar kan kimse gibidir. nk her iki sistem de gkyz sahibinin iradesinden kaynaklanyor. "Bu cmlelerde, katolik anlaynn en ak rnei yatmaktadr. Zira Petros katolik kilise sisteminin kurucusudur. O, katolik mezhebinde kanun, altyap ve sa'nn szcs durumundadr. Kilise byle bir tan zerine bina edilmitir. Grld gibi ortaya konan bu l, feodal sistemde varolan deerlerin kendisidir. Bu cmleyi syleyenin feodal mi yoksa katolik mi olduunu ayrmak imkanszdr. Her ikisi de birbirinin benzeridir. Bu orta a devresinin ehresidir. "Rnesans" bir kimsenin veya toplumun iki lm olduu gibi, iki doumunun bulunduu manasndadr. Yani yeniden dou. Birincisi, yavrunun anne karnnda beslendii ve belirli bir sre sonra gerekleen doumdur, ikinci doumda ve anneye ihtiya yoktur, insan kendi kendisine doar. Bu doumu kendi irade ve isteiyle gerekletirir. Alm olduu geleneklerin ve kendisine mutlak bir gerek olarak dayatlan dini grnml yanlglarn snrn aarak yeniden domay gerekletirmesinin addr rnesans. Rnesans yeniden dou, yenilenme ve donukluktan kurtulmaktr. Nitekim lm de iki trldr. Biri insan ldkten sonra mezara konulmasyla son bulan lm ve ikincisi ise insann eliyle mezarn kazmas ve kendisini diridiri mezara gmdkten 20 yl sonra lm ile son bul41 duu lm. Bunun aksine cesedi topraa gmlm olmasna ramen uzun yllar boyunca yaayan, kendi elleriyle gerekletirmi olduklar doumla toplumun hayatnda sonsuza kadar hayat bulanlarn lm de var. kinci doula, geleneksel ve veraset yoluyla etrafna rlm olan duvarn, surlarn dna kabilenler "bireysellikten" kurtulup "tarihi benlie" kavuabilmiler. lmszleen benlik. Bir air, bir yazar veya bir renci benliinden syrl-mazsa lmszleemez. Ondan sonra gelenler, daha stn bir alma ortaya koyarak kendilerinden ncekileri unuttururlar. Ancak benliklerinden kurtulabilen air ve yazarlar lmszleebilirler. nk onlarn benlii toplumun benliinde eriyerek yeni bir hayata dnmtr. Bu tr aydnlar, her zamann ve her neslin szcs durumundadrlar. Bundan dolay "Enveri szn ustasdr" demiler. Sadi yle der: "Ben ne syleyeyim, szn efendisi Enveri byle demi"! Byle insanlar neden tanmyor? Oysa edebiyatn lamn bilmeyenler bile Mevana'y tanr. Onu verler, onunla yaarlar her zaman biriminde her evde bulunur. nk Mevlana benliini toplumsal insann ruhunda, insann derdinde, insann zdrabnda ve insann ihtiyacnda eritebilmiti. Enveri ise midesini doldurmak, belirli bir konum ve makam kazanmak maksadyla benliini koruyordu. Sadi de bu konuya deinirken Enveri'nin eserinde benlik koktuuna iaret ederek, karlara gre ekil alan eserlerden yaknyor. Midesini doldurmak iin sanatn sergilediinden, onun lmyle sanat da ld. Bu gayreti neden sarfediyor? Bu byk sanat neden sergiliyor? Midesini doldurmak ve eitli karlar salamak iin Sonu ne oldu? Olu bir sanat. Kendi ihtiyalarnn snrlar arasnda donmu ksr bir sanat. Ama sanat ynnden ondan daha zayf olanlarn eserleri lmszleti. Zara gmdk42 ten 20 yl sonra lm Rnesans, bir ferdin veya toplumun kendisini yeniden yenilemesi, onarmasdr. Avrupa bin yldan beridir lm olduunu kabul ettiinden, o insani lmn; toplumsal, kltrel ve fikri lmn yeniden bir douma muhta olduuna inanyordu. Ne ekilde? Nasl bir hayatla? Yunanistan'da veya Roma'da bulunan ruhla canlanmak istiyordu. Bu yeniden hayat bulmann temel unsuru nedir? Eer Orta an durgunluunun ve donukluunun alt yapsndaki unsurun feodal sistemdeki iktisadi yap olduunu dnrsek -ki dnyorlar- bu yapy oluturan sistem ilerici ve yapc olmaz. Bir sistemin donuk durgun ve kapal olmas ve st yap asndan zahidane bir ekilde ahirete ynelmesi, manevi ruhun tecrit edilmesi,

maddi hayata isyan, dnyay aalama, teknolojiye muhalefet, ekonomiye, yapc hayata ve otoriteye kar gelme gibi dnceler, sadece feodal sistemin alt yapsna balanamaz. Buna gre Orta adaki durgunluun en nemli iki sebebi var: Biri feodalizm ve dieri de katolik mezhebidir. lki iktisadi ve toplumsal unsurun alt yaps ve dieri fikri ve itikadi unsurun st yapsn oluturmaktadr. Her ikisi de toplumun geleceinde etkilidirler. Bu yzden rnesans unsuru, uyann, orta a ykan hareketin cevheri olmalyd. Aydn ve kararl tutumuyla toplumda fazlasyla etkili olan katolik unsuru zayflatan ve Avrupa'nn ekonomik ve sosyal alt yapsn oluturan feodalizmi tamamen imha eden gl bir enerji retebilmeliydi. Esasen rnesansn asl anlam da budur. Bilindii gibi feodalizm burjuvazi ile yani ehir hayatna, paraya, ticaret ve sanaiye dayanan orta snfn hayat tarzyla son bulur. Aann ve rgatn bulunmad snf burjuvazi snfdr. Bu snf feodalizmi yok ettikten sonra, tarihin ak seyri ierisinde onun yerine geer. Bu kanl43 maz bir seyirdir. Avrupa niversitelerinde burjuvazi konusunda verilen derslerde, rencilerden pek ou bu durumun neden byle olduunu anlayamazlar. nk bu aamalarn zerinden asrlar gemitir; ders anlatlrken de sadece nazari ve tarihi teori zerinde durulmaktadr. Oysa meselenin daha iyi kavranmas iin bu dnemden rnekler verilmelidir. Ben onlar gibi yapmayacam, meselenin iyice hazmedilebilmesi iin bir misal vereceim: Vereceim rneklerin benzerlerine toplumda ska rastlayabiliriz. Tandnz bir ky gznnde bulundurun. Ki bu tarz yerlerde yaanan gelime yaklak 30 ila 40 yln sonucudur. zellikle de yola yakn olan kylerde gelime merhalesi daha hzl olmutur. Kapal bir sistemin kyde deitiini dnn... retim ve tketimi kapaldr... Tarm ve hayvancl da kye bamldr; toprak mlkiyetine sahip olan bir hann dndakiler rgattrlar. Bu benim anlattm sistemden farkl deil. Sistem amelelik ve klasik ziraat sistemidir. Misal olacak Mahmud Abad kynn topraklarna uzanalm; bir kalede yayan byk malik greceiz. Bir kpei ve be gl at var. Bir elinde tfeini tutup, br eliyle de kaln byklarn bkyor. Han olduunun anlalmas iin bandaki apkay da yana sarktm. evresinde anbar ve buna benzer grevlerde alan bir sr hizmetkar; geriye kalanlarsa kyl. Burada iki snftan fazlas yoktur. Biri sadece ara olan ve en aalk bir hayat sren kyl. Daha fazla alabilmek iin kz gibi yiyiyor. Baka da bir fonksiyonu yoktur. Ona byle bakyorlar, kendisi de gerekten byle olduuna inanyor. Bir dieri de onlarn dnya grne gre olanaklarn zirvesinde bulunan handr. Biri en yksek zirvede ve dieri en aa noktada. Bunun ortas yoktur. Bunlarn btn hayatnda bu iki u nokta mevcuttur. Binalarn44 daki yapya bakldnda bu iki farkllk rahatlkla grlr. Hanlarn, aalarn kylerdeki evlerine bakldnda bu yaplarn, han ve akrabalarnn st katta kyllerin ve hizmetkarlarn alt katta kalaca ekilde yaplmad grlr. Byle yaplmamtr. Byk bir avluya sahip belirgin zelliklerle yaplr. Aann bu binada hann evinden ayr konuk evi var. ah makam dedikleri bu odalar en deerli hal ve perdeler ssler. Kn buralara krs kurulur. Krsnn altnda da bir ocak vardr. Krs hanla ve ocak da fakirlie delalet eder. Bu ehirlerdeki durumun tam tersinedir. Acaba bu misafirlere ayrlan blm, neden hann evinden ayrdr? Neden byle bir mimari yntemi uygulanyordu? Bunun manas, burada oturanlarn eit olmadn ve eliki ierisinde olduklarn gstermektir. Bir araya toplanmalar mmkn deil, yleyse bir odada toplanamazlar. Hatta o yukarda, bunlar aada olsa bile bu toplama aykrdr. Aktr ki, bunlar bir meclis ve mahfel-de bir araya gelemezler. Mimar geliyor ve dierlerinden apayr yeni bir bina ina ediyor. st katta han ve akrabalar yani soylular yayor, daha aalardaysa kyller yani rgatlar yayor. Byklk ve mimari biim bakmndan farkl olmas gibi, yksekliin de birbirinden farkl olmasna zen gsterilmitir. Bu bir snfn maldr. ki snf var ve bunlarn arasnda baka hi bir snf yoktur. Eer nisbi bir soyluluk kazanan olsa bile, bunu soylu snfla ilikide olmann dnda bir yolla kazanamaz. Byle bir ayrcalk zgrlne sahip olmas mmkn deildir. Bu iftilik devresi, feodalizmin hayatn srdrd dneme rastlar. Han deiik bir insan, kyl deiik bir insandr. Soylularn evlerinin ambar tahl doludur, ya doludur, tarm rnleriyle tkabasa doldurulmutur. Her taraf yem-yeil-dir, balar meyve doludur. Genellikle belirli bir kapya ve45 ya duvara sahip deiller. Bu snrl iftilikte ve hatta iki snf hakim olduu bu toplulukta belirli bir refah szkonu-sudur. Ky masraf sisteminde, yabanc gider bulunmaz. Bununla birlikte bu ky masraf sisteminde belirgin bir refah vardr. Ve alk yeni bir unsurdur. Tek kelimeyle yabanc giderlerin kye saldrsyla ortaya

kmtr. Bu yeni oluum, retim ekli deimeden meydana gelmitir. Dn kyl ekmeini tarmdan, etini de kznden yiyiyordu. Kydeki yap gereince bann meyvesini, sebzesini yiyiyordu. nk sebzeden ve meyveden baka masraf yoktu. Tarmn neticesinden rettii gdalar vard, bundan dolay paraya ihtiyac yoktu. Hatta ou para saymasn bile bilmiyordu. ehrin lks masraf geldikten sonra, para bulabilmek iin yumurtasn kahvehaneye satmas gerekiyordu. A kaldnda kredi almas gerekiyordu. Daha sonra o krediyi de lks veya modern masraf aralarna veriyordu. Harcama dnemiyle birlikte alk hadisesi dodu. Kapal bir toplumda, kapal bir ekonomik yap ve kapal bir dnya grne sahip bir kyden eei olan biri kp, ehirden tketim maddeleri yani kendi tabirleriyle eya satn alp getiriyor. Bu eitli eyalar eein srtnda dolatrrken, kendi lisanyla reklam yaparak satmaya alr. Aldklar eitli eyalara karlk daha nce hayvan veya tarm rnleri verilirken, zamanla para takas arac oldu. Eein srtndaki mallarn tamamen tketememesi halinde, baka kylere gitmektedir. Uzun sre kylere ehirlerdeki tketim aralar bu yolla gitti. Kylerin tek tketim ensttsdr bu. Fertler bu yeni dairenin etrafnda dnmekten baka bir fonksiyon sahibi deiller. nceleri kyden tarlaya mekik dokuyan ve baka inanlarn bulunduu yerlerle ilikisi olmayan bu kyl, iinde bulunduu duvarlar aarak dalarn ardndaki ehre inmektedir... 46 Kyde bak ufuku genileyen tek insan bu olduundan, dnyadaki gelimeleri, olaylar ondan sorarlar. Hatta btn kylnn bilgin konumu bitii hann kendisi bile, gelimeleri ondan dinler ve onun haberlerine gre yorumlar yapar. Bu adam srekli gezdii iin zamanla olgunlar, bilgilenir. Bu bilgili adam, belirli bir zamandan sonra kye gelir ve bir dkkan aar. Bundan yirmi yl nce dkkanna gittiinizde, iinde biraz fstk, buday, kuru zm ve benzeri rnlerin bulunduu bir ka uval grrdnz. Tavana ss iin asm olduu bir ka sabun torbas hemen gze arpar. Bir sre sonra ay ve eker gelir ve ardndan ehirlilerin yedii ekerlemelerle, tatllar. Sonra yava yava kyde dokunan kumalarn yerini tezgahlarda dokunmu paralar alr. Bir olan dkkanlar bee-altya knca, daha nce amurdan yaplan pencerelerin iine rast gele konulan eya, imdi madeni raflarda dzenli bir hal almtr. nceki basit eyann yerini, artk lks tketim mallar doldurmutur. Dzenli bir ekil alan vitrinleri artk yabanc markal rnler, di macunu, tra kremi, lks oraplar ve benzeri mallar sslemektedir. yle ki dnn sade kyls son moda elbiselerin iinde, bir ehirli gibi hzl ve dzgn konumaya balamtr. Konuma tarz deimi, ilerleyen dile ayak uydurmaya alyor olmutur, artk. Tarlalarda eskiden eser ve belirti kalmam. Harman daha da bym ama elde edilen tahl onlarn evine deil, hann ambarlarna gidiyor. Han da deimi. Her an ehre kamay dnen hann eskiye ait tekbelirtisi, gemiten kalan sararm posbyklardr. ehre kamay giderek artan giderlerden dolay dnyor. nk getirilen mallarn, yeni eyalarn en fazla alcs han ailesi olmutur. Hergn elbisesini ayakkabsn ve kozmetik malzemesini 47 deitirir olmu. Hele elbiseler gibi hergn deien makyaj malzemeleri, kremler. nceden hangi eve gitseydin, hatta hann evi bile olsa yerde sade kee seriliydi, imdiyse her yan lks hallar kaplam. Radyolar, buzdolaplar ve ehirde retilen kaplar hayatlarnn paras olmu. Badanalar, pencere doramalar ve benzeri giderler. Geen yl ve evvelki yln mahslnn neticesi olan bin tmenden iki bin tmenni harmandan nce aldklar gznnde bulundurulursa, masraflarn nasl artt grlr. Daha sonraki ylda bu masraf daha fazla artar. Modaya uygun yeni takm elbiseyi giydikten sonra, bir daha eski geleneksel kyafetlerini giymesi doru olmaz. arn yerine ehirlinin giymi olduu iskarpinleri giymek zorunda olduunu hissettiinden masraf hemen bine kacaktr. Drtbin ksrlk retim geliri eski snrl retimine balyken, masraf gn getike artmaktadr. Kat kat artan masraf karsnda, balarn koruyamamaktadr. Banda elde etmi olduu zmleri kendisi yemektedir, bundan dolay masraflarna para yetitirmek iin ba bozup yerine buday ekmeyi tercih eder. Kanal kazp buday eker. Neden? retimi artrmak iin. rn yeni ylda paraya dnr. Sonraki yllarda masraf srekli ykselir, retimse sabittir. Han btn tarlalarn satsa bile, masraflarn karlamaya yetmeyeceini anlamasna ramen, kyden gitmeye cesaret edemez. Bundan bir ka yl nce hanlarn vermi olduu grkemli ziyafetlerin geri plann aratracak olsaydnz durumun hi de grnd gibi olmadn anlardnz. Han kydeydi ama boazna, kadar dkkanlarn borcuna batm durumdayd. Bu yetmezmi gibi, kyly de idare ediyordu. Kyl gveni kalmadndan hana kar saygsn yitirir. Artk zaman deimitir; be esnaf handan en az on bin tmen alacakldr. Han 48

ve ailesi durumu ktye gittike esnaf kesimin yaants ve giyimi iyilemektedir. Bununla birlikte han, grnn muhafaza etmeye byk bir zen gstermektedir. Dkkan sahipleri, "ahniin" denilen misafir konaklarnn zahiri durumunu srdren hanlarla, kyller arasnda yeni bir snf olarak ortaya kar, burjuvazinin yeni temsilcileri. Han giderlerin youn hcumuyla birlikte ykld, yokol-du yani feodalizm burjuvas son buldu. Ve sermaye sahibi esnaf kesimi hakim olur. Artk o her eydir. Ailesi, yani burjuvazi snf sz sahibi olur. Bylece yeni hakim snf dnemi balam olur. Kydeki feodalizm alt yapsnn yerini bu kez, burjuvazi alt yaps almtr. Byk Fransa devrimi, orta snfn yeni Orta a soy-lularyla "luiler'i arasndaki snfn gelip onlarn rejimini ykmasyla gerekleti. Yeni dneme burjuvazi hakim oldu. Bu burjuvazinin feodalizm ve iftiler arasndaki gelimesi demektir. Feodalizmin gelime gsteren bir snf tarafndan yklmas ve ardndan Orta an sonuna doru burjuvazinin bu khne snfn yerine gemesi. te yandan feodalizmin Batnn ekonomisinin alt-yapsn oluturduu inkar edilemez, hallarn mslmanlara kar balatm olduu savata feodaller tam olduklar nc misyonundan dolay yok olmaya doru gidince, lkenin bir ka kk ehrinde bir virs gibi gelime gsteren burjuvazi toplumda gelime gsterdi. Feodallerin byk darbe yemesiyle byk ehirlere ve limanlara doru yayldlar ve daha sonra ynetimi ele geirdiler. Orta snf olgunlat ve netice salad, ite bu orta snf eek srtnda satcla balayan esnaf kesimidir. Ne handr, ne de kyldr. Bundan dolay teslimiyet, tevekkl, kr, rzaya inanma onlarn dnyasnda bir anlam ifade etmez. Hana inanma ve onun faziletli bir yaratk olduunu kabullenmek szkonusu de49 ildir. Kendisi alr, kendisi kazanr. Handan daha iyi dnr, alan yeni ufukla kendisinin giderek ilerlediini ve hann gerilerde kaldn grr. Bununla birlikte kylnn, rgatn hanlar karsnda duymu olduu aalk kompleksi de son bulmutur, onun ahsiyeti gelime gstermitir. te yandan tarihte kkl bir alt yapya sahip olan hanlk kurumunun ounlukla dini yorumlarla desteklenen soyluluk gelenei byle bir gelimede bile kutsalln yitirmez. Han bile bu kutsalla inanr. Bundan dolay kylleri eski gelenee gre hayatlarn srdrmeleri yolunda bask yapar. u gemi hayat yanstan evlerdeki yaantya gz atldnda, kylerde radyo, kadn elbisesi ve benzeri tketim mamullerini yayan ilk merkezin dkkan sahiplerinin evleri olduu grlr, lk nce dkkan sahibinin karsnn elbisesi deiir. Neden? nk han, toplumdaki sembollerin deimesinden korkar. nk btn soyluluu gemie bamldr, ilerleme salandka, yenik olduunu hisseder. Bu yzden gemiin koruyucusudur. Hatta atas gibi giyinmek, onlar gibi asa tamak, onlar gibi konumak ister. Onun gibi olmak, onun gibi yrmek ve onun gibi oturmak ister. Kars ve ailesi, onun asaletini, geleneklerini, ss eyalarn ve makyaj malzemelerini ve elbiselerini uzun zaman muhafaza eder, onlar gibi yaarlar; onlarn ayakkabsn veya arafn giymekten dolay gururlanrlar. Eski usulle yemek yemek onlarn kvancdr. Bu durum bizzat han iin de vg kaynadr. Bundan dolay yeni masrafn, yeni yaantnn, giyimin, deien ortamn karsnda direnmeye alr. Ancak her ey, deien artlar, gelien olaylar onun aleyhine olmakta. Gemite gl olmasna ramen, gn getike her alanda zayflamaya doru gittiinden gelecekten endie duymaktadr. Gelecek onun varl iin bir teh50 dit oluturmaktadr. Oysa gemi onu gururlandrmakta-dr. Burjuvazi gemite ayak konumundayd, u hann rgatln yapyordu. imdi ise para ve mevki sahibi olduundan hann krssnn yannda oturabiliyor. Gemite byle bir ey sz konusu deildir; imdiyse deimeler oluyor. Bu deimeler de bu snf ileriye gtryor. Bu snf ise durmadan deitiriyor, gemiin hatralarn zihinlerden silmek istiyor. Durmadan ev deitiriyor. Hatta gemite girmesine izin verilmeyen hann brakp kat "ahniin'i satn alp, orada oturmak istiyor. Hann yerine yerleip, ruhuna fatiha okumay planlyor! Kyde rgatlk yaparken, ehre gelenleri bilirim. Bunlar ehirlerde byk bir zahmetle alarak biriktirmi olduklar paralarla, kye geri dnp iinde yaanmaya msait olmayan evleri, srf kompleksten dolay satn almakta ve yazn arabasna binerek oraya gidip, tatil yapmaktadr. Btn bu zahmeti gemite duyduu aalk kompleksinden dolay yapmaktadr. Bunun aksine feodal burjuvaya kar komplekse kaplmaktadr. Bu ikisi birbirinin aksine hareket etmektedir. Bu gidiatta burjuvann baarl olmasna karlk, teki kesim yokolmaya mahkumdur. Bundan dolay burjuva psikolojisiyle, feodalizm psikolojisi toplum bilimi asndan eliki ierisindedir. Feodal kapal geleneklere bal ve soylulua inanmakta; asaletin, toplumdaki snflarn, gemiteki geleneksel yapnn korunmasn isteyerek, dardan gelecek hertrl deiim ve reformlar karsnda byk bir taassub

gstermektedir. Burjuva gemiteki ykc tavrnn aksine, zihinlerden gemii silebilmek iin, kyde kyafet, dnce ve yaama tarzyla ilgili hereyi deitirmeye almaktadr. Geleneksel bina ve giyim tarznn hzla deimesini salamaya alan tccar ve esnaf kesimi, dierlerine nazaran daha abuk bilgi sahibi olu51 yor. Gelitirmi olduu yeni tketim ekliyle gelir salayan esnafn ocuklar, herkesten nce renim yaparak kye, retmen ve memur olarak geri dnyor. te yandan btn gelimelerden habersiz bir ekilde babasnn yerine han olmak isteyen eski soylu ocuunu okula yerletirmek veya resmi bir iini yaptrabilmek iin esnafn oluna ricada bulunacak. Kendi dnemlerinin kapandndan habersiz olan hann bugn iine dt durum budur. Bu etkili her gelime ve deiimdir. Bu kapal geleneklerin yklmasdr. Ancak burjuva menfi bir duyguya sahiptir. Burjuva geleneklere bal olmadndan, btn yorumlarn akla dayandrr. Eski gelenek ve adaletler karsnda kendisini baml grmez, aksine onlar ykmaya alr. Hayatta ekonomik soylulua inanp insani soyluluk lsne -iyi veya kt ekliyle- deer vermediinden ayrca ahlaki retilere inanmadndan, gayretli, akll, zeki, reformcu, yeniliki ve aydn grnmndedir. Byle bir gr, feodal devrenin ak asnn aksine tekniin ilerlemesine, ekonomik retime, devingen durumdaki bir topluma uyum salar. Bu dnya gr, devaml bir deiim ierisinde, maddi ve ekonomik ilerlemeyi dourur. Bylece burjuvazinin gelimesinin neticesiyle burjuvazi anlay, 14. ve 15. yzylda feodal anlayn yerine Batya hakim oluyordu. Rnesans yani Orta a aleyhindeki bu yeni hareket, ak ve dinamik bir dnya gryle ada medeniyetin iktisadi tekniinin temelini oluturmaktadr. Aktr ki yeni medeniyet, burjuvann ruhunun tecellisidir. Yeni medeniyet, orta snfn eseri olarak, ak, saydam dnya gr ve yeniliki, reformcu ve gelimeye inanan ekolyle feodalizm devrini sona erdirdi. iftilik ve rgatlk yapanlarn 52 donukluu ve ektikleri zahmet ile feodalist yaam tarznn; geleneksel prensip ve kapll bu orta snfn geleneksel prensip ve kapall bu orta snfn gelimesine yol at. Bu iki snfn akla, medeniyete ve ilerlemeye bak tamamen birbirinden farkldr. Burada bir esas vurguladktan sonra konuyu tamamlamak istiyorum. Ardndan da btn bunlardan sonu karmaya alacam. Acaba dncenin deimesine sebep olan unsur, iktisadi ve toplumsal deiime de vesile saylabilir mi? Veya iktisadi sistemin deimesinin neticesinde mi dnce deiiyor? Yoksa dncenin deimesi mi, ekonomik deiiklie yol ayor? "Marx" toplumsal ve ekonomik sistemin deimesinden sonra dncenin deitiini savunarak, her insanda bir idrak gcnn ve kltr kalntsnn bulunduunu, kltrn iktisadi yapnn temelini oluturduundan, ekonomik sistemin dnceyi de deitirdiini kabullenmek gerektiini vurgulayarak; dncenin etki neticesinde deitiini belirtir. te yandan ada sosyologlardan olan "Max Weber" bunun aksine bir gr savunarak, dnce, dnya gr, dinin bak as ve geleneklerin deimesiyle, toplumun farkl dnmeye balyaca ve bylece, yaam tarzlarnn deieceine inanr. Buna gre Max Weber bir toplumun ekonomik yapsnn, dncelerin deimesiyle deieceini savunuyor. Ancak tarihsel ve yaamsal tecrbelerini gsterdiine gre, bazen insann dncesi deitii zamanlarda yaantsnn deitii, bazan da toplumsal sebepler hayatn deimesine vesile olduktan sonra dncenin deitii grlmtr. Misal olarak baz unsurlarn etkisi ve evre ko53 nusundaki bilgilenmeyle uur seviyesi artan bir kiiyi verebiliz. Olaylarla ilgilenme orannda bilin seviyesi artmaktadr. Bunun neticesinde daha fazla radyo dinleyip, haberleri takip etmeye ihtiya duyar. Bu bilinlenmenin ak ierisinde yaam artlarnn ktlne karlk, ehirlerdeki refah seviyesini anlamaya balar. Kyde hayat artlarnn fazlasyla dk olmasna karlk daha deiik hayat artlarnn varln kefeder. Bu bilgi onun dncesinin deimesine vesile olacandan, yeni retim ekli aratrr. Daha nceleri buday ekerken bu sefer, pancar ekmeye balar. Veya ehre giderek iilik yapar. Tahsil yapabilme yollarn aratrr. nce dncesi deimi ve ardndan da yaam tarz. Bazan da kyde kan maden kaynana ehirden yatrm yaplr. Yaplan yatrm kyn hayat eklini deitirir; tarlalarda alan kyl bu kez madenlerde veya fabrikalarda almaya balamtr. Eek ve katrn yerine bundan byle arabaya binecek. Giderek hayat tarz

deitike ekonomik dnceleri de deiecek. Bylece yaam tarznn dnceyi deitirdii gerei ortaya kyor. Her iki unsurun etkili olmas halinde, toplumdaki hayat art deimektedir. Eer insann dnce tarznn deiebilmesi iin, ekonomik yapnn deiimine kadar sabretmesi gerekir tezi ileri srlrse insann toplumdaki mesuliyetinin varl inkar edilmi olur. nsan tarihin her merhalesinde, mevcut btn artlara ramen toplumunu daha salkl bir ortama ve refah ierisindeki bir merhaleye ulatrmak iin gayret gsterme sorumluluu tad; determinist deime merhalesini beklemesinin yanl olduu ortadadr. te insann ve zellikle aydnn mesuliyeti buradan kaynaklanmaktadr. 54 Ancak bu mesuliyet teorik ve hayali olmamaldr. Bu mesuliyet insann istedii gibi karar almas, dnce ve inan retmesi ve toplumu istedii ekilde yourup, ynlendirmesi manasna gelmez. Toplum, aydnn elinde istedii gibi youraca bir hamur deildir. Toplum, ilmi ve nlenemeyen toplumsal unsurlara sahip bir sisteme sahiptir, insan bilinli, bilgili ve karar alabilme gcne sahip bir birey olarak, tarihin zorlayc unsuru ierisinde etkileyici fonksiyonunu ifa etmeli ve gayretiyle toplumun eklini deitirmelidir. yleyse toplumun zorlayc unsurlaryla, bilinli, hr ve irade sahibi insan fonksiyonu toplumun deimesine, yeni ekil almasna vesile olur. Tarih bir evreden baka bir evreye geer. Bundan dolaydr ki, bazan fikriunsur, bazan maddi yaam tarz unsuru bazen de toplumsal eler insann deimesine sebep olur ve onun neticesinde toplumsal sistem deiime urar. Rnesans ve Orta a deiiminde szkonusu bu iki nemli faktr mevcuttu. kisi hangi ekilde mevcuttu? Burjuvazi geliti, alt yapy oluturan feodalizmi deitirdi. Alt-yap deitiinde, st yapnn, dncenin, anlay tarznn, dinin, edebiyatn, sanatn, iirin, duygularn ve ahlakn deimesi kanlmaz olur. Alt-yap deiir. Bylece burjuvazinin 13. 14. ve 15. yzylda burjuvazinin ekil deitirdiini sylerken, netice olarak Avrupa'nn dnce yapsnn deime seyrine girdiini sylyoruz. Deiti de. Max Weber'in dayand dier bir unsur, maddi ve ekonomik sistemin deimesinden ayrdr. Yeni an balangcnda, yani Rnesans dneminde bu deiim unsuru Weber'e gre protestan unsurudur. Protestan mezhebi (Protestan yani itiraz etmek) daha nceki dini protesto etmek demektir. Protestan yani Avrupa hristiyan aydnlar dini 55 anlama tarzna, sapmaya, dindeki hurafelere, kilisenin halk ile Allah arasnda arac grevini stlenmesine kar ortaya kp kiliseye itiraz ettiler ve Hristiyanlkta yeni bir reform hareketi balattlar. Protestan dininin btn zelliklerini burada anlatmak mmkn deilse de, onun temel anlayna iaret edebiliriz. Katolik, daha nce de bahsettiimiz gibi dnyay aalama ve riyazet yoluyla ahirete ynelmeyi tebli ediyordu. Protestan ise bunun aksine, Allah'n insann glmsemesinden dolay sevindiini vurgulamamaktayd. "Allah, lezzet almamz iin yeryzndeki nimetleri irin grnml yaratmtr. Bundan dolay yeryzndeki nimetleri aalamak, tanry kk grmektir." diyorlard. Burjuvazi protestan konuuyor. Feodal dnemde din ise kylye yle diyordu: "Bu dnyadaki srlerin, tarlalarn ve sarayn onun mal olduu dorudur; ama neye yarar? En fazla on, onbe veya yirmi yllk bir hayat srer. Sen ise alk ve ektiin aclara karlk ahireti elde edersin. O ldnde "esfelesafilin" de cehennem ateinde yanar. O atete yanarken sen de cennette Tuba dallarnn altnda rahata kavuursun." Bu katoliklerin dnme tarzdr, iinde bulunulan zor artlar kader-i ilahiymi gibi gsterme ekli. (Nitekim islam'a byle bir anlay girmitir.) Yani "Previdance". Previdance nedir? Meiyet-i ilahidir. Yani eer bir eek gelir de "neden ben gzel bir ey olarak yaratlmadm" derse, kfre girmi olur. Buna gre bir kyl de durumundan ikayeti olursa kfre girmi olur. nk bu durum meiyet-i ilahidir. Bu fikir feodal dnemin dnce tarzdr. Bu dnemden sonra burjuva yani orta snf, ortaya kp yle diyor: "Hayr beyler! bu doru deil. Neden biz 56 yoksul olalm ve herey onlarn olsun? Mesele birinin maddi durumu ok ktyd, 50 ila 60 yana gelmi olmasna ramen ban sokaca bir evi yoktu. Genellikle onun bunun evine gidiyor "dn gece hazreti ryada grdm bana 'git falann evini sevaplandr' dedi" diyordu. Bu kyl fezan kendi kendisine yle diyordu: "Allah'm sen 'kim bir ka selavat okursa ona cennetimde yakuttan bir saray vereceim' diyorsun. Ben 50 yldan beridir salavat okumakla, dua, zikr, oru, namaz ve skntdan dolay ac ekmekle megulm... O yakuttan saraylar bakasna ver. Bu dnyada bir iki odalk bir yer olsa yeter!

imdi, burjuva snf gelmi ve baka eyler konuuyor. "Beyler! Geleneklere, dine ve soylulara bal olan melann, soylularn menfaatine konuacandan kuku yok. Burjuva, kyn geleneksel dininin emsiyesi altna snmyor. Soylularn "ahniin"lerinden beslenmeyi kabullenmiyor. Burjuva diyor ki: "Sana ne oluyorda konuuyorsun? Bizi yaratan bir Allah var ve benim de aklm var. Btn bu nimetleri sadece biri iin mi, yoksa hepimiz iin mi yaratt? Btn rn, st hann evine tarken bana btn bunlar dnyann kiridir. Hayvan lei gibi pistir, deersizdir. Geri verseniz zoruma gitmez. Allah btn bu nimetleri bizim iin, lezzet almamz iin yaratmtr. Eer btn bunlarn bo, manasz, irkin ve dnyann kiri olduunu sylersek, yaratcnn btn bunlar bouna yaratarak zahmet ekmi olduunu sylemi oluruz. Bir sanatkarn yapm olduu tabloyu kk grmek, onu yapan ressam kmsemek demektir." "Byk bir dikkat, zen ve gzellikte yaratlan kainat, kulluumuzun gerei kran borcu olan ibadeti ifa etmemize sevk edicidir. Bu olaan st nimetlerle bezenmi kainat sofrasndan beslenmemizin ve yerin altndaki ni57 metlerden yararlanmak iin topran karnn yarmamzn baka ne anlam olabilir? Btn bu nimetler kulluu daha fazla yerine getirmek ve yaratcnn sonsuz gcn grmek iindir." te bu ekilde konuan burjuva snfdr. Protestanlar da soylularn saraylarn destekleyen geleneksel dine kar kmak ve yoksul kesimi savunmak maksadyla ortaya kt. Bu itiraz kendisi iin yapyor. Han'n tekelinde bulunan mlkiyet kutsallna son verip, kendisi de mlkiyet sahibi olmak istiyor. Bu yzden mlkiyetin tekellemesine iddetle kar kyor. Ve feodal devreyi destekleyen kiliseye bu anlayla kanlmaz olarak kar kyor. Ferdi zgrln ncln yapmalarnn temelinde de bu yatyor. alabilmek ve kendisine kapal tutulan yoldan geebilmek iin, "bireysel zgrlk" tccarn slogan haline gelir. Bu ileri grlle sahip olduundan tccarn her trl snrlama, ba ve kstlamadan kurtulmak iin byk aba gsterir. Ancak Yeni adaki zgrlk, burjuva snfnn zgrl oldu. Gmrk, kanuni kural, ba ve dzenlemeler, soylu snfn tekelcilik anlay, kavmi engeller ve snflarn kendi yararlarna oluturduu tekel snr gibi yerleik sistem, almasna gelimesine engel olduundan, muhalif yorumla ortaya kmaktadr. Halkn arasndan km, almak ve gelimek isteyen bu ferdin nnde hi bir din, snf veya toplum engeli, dzenlemesi ve ba olmamaldr. Bu anlay burjuvazinin zgrlk istemesinin kaynan oluturur. Burjuva kendisi iin zgrlk istiyor. Biz ise bunu insanlk adna hmanizm amac iin yaptn sanyorduk. "Brak alsn, brak gitsin!" slogan. Yani brak alsn, brak gtrsn. 58 Grld gibi ayn anda hem vyorum, hem de eletiriyorum! Neden? Toplumu donduran, geri brakan geleneklerin yklmasnda nemli fonksiyon oynayan feodalizmin etkisiz braklmas yolunda etkili olmasndan dolay vyorum. te yandan bu hareketli, deiimci, gl ve ilerici medeniyet atmosferinde aalk bir insan yetitirmi olduundan dolay da yeriyor, eletiriyorum. Protestan kilisenin insan ile Allah arasnda arac konumuna getirilmesine itiraz etti. Buradan yola karak, kilise ve dinin emirlerinden uzaklamay muhalefetin gerei olarak ilan ettiler. Protestanlar keilerin cennet ve cehennemi satmalarna; evlenmeye getirilen kstlamaya; dnya malnn kmsenmesine, mlkiyetin din adyla aalanmasna itiraz ettiler ve buna karlk mal sevgisinin, maddiyata ynelmenin ve iktisadn asil grlmesinin Allah'n isteine uygun olduunu ve bunun meiyet-i ilahinin kendisi olduunu sylyorlard. Avrupa haritasn zihninizde canlandrn. talya, Almanya, sve, spanya, ngiltere ve bilahare Amerika gibi lkelerin ekonomik durumunu kyaslayn. Btn bu lkeler arasnda sanai ve ekonomik adan en zayf lke ispanya'dr. Saat onda trenden inip Barcelona'ya indiinizde, yalar 7 ila 18 olan 10 - 15 gen ocuk ayakkabnz boyayabilmek iin etrafnz sarar! Bu lke Orta ada tpk Badat gibi, kltr nurunun merkezi durumundayd. Is-panya'daki Endls medeniyeti dnyann en parlak medeniyetiydi. Bugn bu hale geldi. Ekonomik g ynnden spanya'dan daha iyi durumda olan lke talya'dr. Fransa bunlarn arasnda orta hallidir. Almanya Fransa'dan daha iyi bir duruma sahiptir. Amerika Almanya'dan daha stn bir konuma sahiptir. Byle bir sralamada spanya ekonomik ynden en alt s59 radadr. Bu lkelerin ekonomik ve sanayi ynnden kyaslamas yapldnda medeniyet, ekonomi ve sanai asndan en iyi durumda olan lkelerde, insan deerinin dt, aa seviyedeki insan saysnda artma meydana geldii, snrlamalarn byd ve ykselme orannda ekonomik yoksunluun da varln

srdrd grlr. Ayn ekilde ekonomik gelimenin saland lkelerin sralanmasnda, aa doru inildike, ekonominin zayflna eit bir ekilde katolik mezhebinin g kazand gerei ortaya kmaktadr. Amerika'nn mezhebi protestandr. Almanya'nn da yle. Fransa'da byk ounluk katolik olmasna karlk, protestan says kmsenmeyecek derecededir, ispanya'nn mezhebi genel olarak katoliktir. ispanya'nn, bir ehrinde yz bin kiiyi sadece protestan olmaktan dolay katlettiler. Byk ounluu katolik olan Fransa'da, son yzyldaki savalar boyunca saysz protestan ldrld. Protestanlara kar dzenlenen byk katliamlarn ardndan Fransa ekonomik bir g saladnda sonra protestanlarn byk bir blm ya Amerika'ya g etti ya da etkisiz brakld. Max Weber'in de dedii gibi, "protestanlarn g kazand her yerde, burjuva, medeniyet ve maddi ilerleme de g kazanmtr. Katoliklerin gl olduklar yerlerde ise medeniyet, sanai ve ekonomi zayflam, gerilemitir. nk protestan mezhebi, maddi hayata, teknie, sanaiye ve ilerlemeye msaitti. Maddiyat inancn ekillendiriyordu. Katolik mezhebiyse maddiyata karyd. Bundan dolay bu mezhep ballar, Avrupa'da olsalar bile sanai ynnde ilerleme salyamamaktadrlar. yle ki parlak bir tarihe ve hristiyanln merkezi olma zelliine sahip olan italya bile, gerikalmlktan kurtulamamtr. Dier yandan 60 Rnesans zamannda btn Avrupa lkelerinin medeniyet ve uyanma bilincini ald ispanya, bugn hepsinden daha gerilerde bulunmaktadr. Bunun en byk sebebi katolik mezhebinin teslimiyeti zihniyetidir." Bu Max Weber'in ortaya koymu olduu ekonomik ve / mezhebi corafyann genel bir tasnifidir. Ortaya kan bu * deerlendirme, protestanlarn Avrupa'nn feodal yapsn, sanai ve medeniyetle deitirmede gl bir motor grevini yerine getirdiini gstermektedir. Burjuvazi Avrupa'da feodalizmin deimesine sebep oldu ve neticede burjuva hakimiyeti saland. Burjuva snfnn hakim olmasn salayan artlar protestanlk ile uyum ierisindeydi. Bundan dolay burjuva snf protestanln kuruculuunda byk pay sahibidir. yleyse her iki ekli de mevcuttur. Yani burjuva glendii zaman, katolik mezhebini protesto etti ve protestanlk mezhebini kurdu. te yandan Avrupa'da 14. ve 15. yzyllarn Orta ada katolik mezhebi ve feodalizmle mcadele etmelerine sebep oldu. yle ki dnce deiiklii, Avrupa'da ekonomik sistemin deimesine vesile oldu. Ancak u protestanlk ve burjuvazi nereden kaynaklanyor? Almanya'l bir yazar bundan 80 ksur yl nce be ciltlik bir kitap yazmt; ben imdi onun grlerini bir ka cmleyle zetlemek istiyorum. "Protestanlk ksaca; Islamize olmu hristiyanlktr. Yani slam'n dnya gryle tanan hristiyanln, islam'n dnya grn, dncesini ve hareket tarzn almasna ramen hristiyan kalmas Tpk Avrupa'ya gidip renim yapan mslmanlarn, Avrupa'nn dncesini ve yeni ilim tarzn almasna ramen dininde kalmas gibi. Bununla beraber Protestanlk, Avrupa'nn modern anlayna gre inancn yeniden yorumlamaktadr. Avrupa da katolik mezhebi islam toplumuyla tantndan dolay is61 lamize olmutur. Yani islam toplumunun verdii uyantan dolay aydn kesim protesto yoluna gidiyor ve itiraz ediyor. Kendilerini donduran, snrlayan ve geri kalmaya sevk eden mezhep aleyhinde ayaklanyor." islam'da ne vard? iki ey: ilki kilise isminde resmi bir kurumu yoktu. Bunun yerine dini zgrlk ve ferdi itiad sz konusudur, islam'da ilahi emirlerin stnde, hkm sahibi bir kurum ve insann dnmesini kstlayan bir anlay yoktur, islam'da dnce reten olan alimler var; ancak bunlar ruhani (ulema) bir snf oluturmaz. Ruhani kelimesi Hristiyanlktan dilimize girmi ve "Ruhul Kuds " ten tremi bir stlahtr. Oradaki mollalar "siz cismani, biz ise ruhani bir varlz. Ruhul Kuds bizde olduundan, onu dnyada yaymak bizim vazifemizdir. Biz Ruhul Kuds'n varisleriyiz, siz deil! Yani halk onlardan da bilgili olsa ruhani olamaz. Hristiyanlkta ruhani, dierlerinden daha fazla bilgili olan kimse deildir, ;bilakis, ifa datan kutsal bir nefes sahibi kimsedir. Bilgisi deil makam kutsaldr. islam'da ruhani (ulema) kelimesi yenidir ve oradan gelmitir, islam'da alim var, ama ruhani snf yoktur. Alim ve talebe stlahlarmz var. islam'da halk renci konumundadr. Alim ve alim olmayan arasndaki ilikiyi belirleyen kurallarmz ve Islami stlahlarmz var. Alim kimdir? Alimler verasete mi dayanyor? Hayr! Belirli bir resmi snf bals mdr? Hayr! Bir tekilat yesi midir? Hayr! Alim, kendi bana aratrma yapmada, renmede ve belirli bir seviye kazanmada zgrdr. Halk da hr bir iradeyle istedii alimden istifade eder ve ilmi derecesine inand bir alimi taklid eder. Bu seimde kimse onu zorlamaz. 62

islam'da, dini, fikri, akli, felsefi, toplumsal ve sanatsal ynetmelik yaynlayan resmi bir kurum yoktur. Dier yandan islam toplumunda dini ve fikri bir merkeziyetiliin yerine siyasi merkeziyetilik var. Avrupa siyasi merkeziyetilii islam toplumundan alm ve siyasi merkezlemeye kar olan feodalizmi, bu dnce tarzyla ykmtr. Dncenin, dinin, inancn, hr itihadn, Allah ile kul arasndaki serbest irtibat hakknn tamamen kilisede merkezletii, ruhaninin dini trenlerde vasta olarak kabul edildii ve dini zgrln bulunmad avrupa, bunlar ykan dnceleri islam'dan ald. Bu hr anlayla, kilisenin halk ile Allah arasndaki resmi araclna, kanuni, rgtsel ve hukuki statsne itiraz etti. Halk zerinde hakszca bir smr kuran kilise, islam'n bu dnce tarzyla etkisiz brakld. Ancak Yeni ada daha sonralar siyasi merkeziyetilik, ulusal hkmetlerin eline geti. Feodal sistemin yerine, nasyonalist dnce giderek yeretti. Feodalizm ykld, kilisenin etkisi kaldrld onun yerine hrriyet, dnce zgrl, dini bamszlk ve dini aratrma yapabilme serbestlii getirildi. Konunun fazlasyla uzadn zlerek belirtmek isterim. Bundan dolay ksaca sonu karmaya alacam. Hal seferleri dnyada meydana gelen btn savalardan farkl boyutlara sahiptir. Dnyada meydana gelen savalarda bir lkenin veya toplumun sistemi ile baka sistemler savayor. Hal seferlerindeyse durum byle deildir. Ve szkonusu sistem veya bloklar mevcut deildir, italya'nn sokaklarndaki bakkal, hamal ve benzerleri Dou Avrupa'dan gelen halkla birlikte yaya veya atl olarak islam'n glendii 10. ve 11. asrda yola koyulup Konstantine, Filistin'e ve Suriye'ye gelip oralarda uzun sre kalp savatlar. Bunlar savatan sonra geri mi dndler? Ha63 yr. Bu Avrupa'llar slam lkelerinde yllarca kaldlar ve daha sonralar geri dndler veya dnmeye zorlandlar. slam kltryle bu ekilde tanmak, bir toplumun dier bir toplumla sava halindeki tankl gibi deildir.