ALCATRUZ 4-ylla ALCATRUZ 3 - airadasmantas.com · Adiós, ríos, adiós, fontes; adiós, regatos...

Nº 4Agosto 2012A L C A T R U Z

asociación cultural AIRA DAS MANTAS

EDITA:A. C. “Aira das Mantas”

DESEÑO MAQUETA:José Luis RodríguezMilagros Aldemira

MAQUETACIÓN:

José Luis Rodríguez

MONTAXE:

Yolanda Lloves Álvarez

COLABORACIÓNS:Santiago Prol BlancoLuis Del Campo ProlJuan Carlos Garrido PérezAmbrosio Borrajo CondeJosé Ramón SarmientoFrancisco Carballo

AGRADECEMENTOS:Francisco NóvoaI.E.S. Otero PedrayoPedro Ávila CaramésIsmael Del CampoVeciños do val de Tioira

IMPRIME:Tórculo Artes Gráficas, S.A.

SUMARIO:

Limiar ............................................................. 2

Vestixios dos nosos devanceiros (V) ......... 3

As fontes de Maceda no s. XIX .................... 6

Arde o ceo! (1938) ......................................... 8

Galaxia de Andrómeda ................................. 10

Mámoas .......................................................... 12

Emigrantes de Maceda (1900-1920).

Destinos e ocupacións ................................. 14

As construcións adxectivas:

Os fornos de Tioira ....................................... 16

Vestixios da arte sueva en Asadur .............. 22

No val de Maceda: San Pedro de Maceda.... 24

A pataca en Galicia ....................................... 28

IIª edición dos premios.... ........

“Manuel Gómez Román” .............................. 30

Francisco Carballo. “Bo e Xeneroso” ......... 31

José Mª García Mosquera ............................ 32

Pasatempos ................................................... 36

ALCATRUZAGOSTO 2012Nº 4Ano V

Foto Portada:antiga Calle Nueva (Maceda)

SUBVENCIONA:


22

LIMIAR

Hoxe en día, cando as novas tecnoloxías son capaces de nos aportar imaxes de cal-quera parte do mundo en décimas de segundo…, no noso val de Maceda estamosperdendo a posibilidade de mostrarlle a moitas persoas, entre elas os nosos fillos e

netos, a nosa realidade patrimonial e disto decatámonos especialmente dende esta pequenapublicación cando queremos mostrar imaxes que acompañen os artigos que aquí se escri-ben.

Unha das apostas da Asociación Cultural Aira das Mantas é deixar constancia da memoriamaterial e inmaterial do noso val e divulgar a realidade do grupo social que se desenvolveue deu lugar ao que é hoxe.

É pois, no que se refire ao patrimonio material, en que moitas das veces temos que re-currir a imaxes “prestadas” doutros lugares e ele-mentos semellantes aos nosos, así como taménbotar man de fotos antigas conservadas por algúnque outro veciño. É, si señor, unha tristura que onoso patrimonio material fose, en gran parte, es-poliado, derrubado, mal restaurado ou sinxela-mente abandonado, pola desidia de non poucosque tendo a oportunidade de evitalo, dun xeito oudoutro, non o consideraron suficientemente im-portante para lle prestar a atención debida!

Mais, a pesar disto, aínda estamos a tempo deconservar unha boa parte del -que por sorteaínda pervive!-: cítense cruceiros, fornos, hórreos,muíños,… ou, pola contra, recrealos de novo. Anosa idea é que, a meirande parte das veces, acousa está máis na vontade e xa non tanto non presuposto, aínda que a unha e mais o outroteñan que ir –para ben ser- da man.

Así pois, temos que ser conscientes de que se perdemos o que temos acabaremos pordesaparecerer como entidade social e se o que queremos é non quedar só na lembranzada xente ou ben recollida en documentos “PRESERVEMOS O NOSO!” para, deste xeito,poder seguirmos existindo como pobo.

Cabaceiro



3

Na Torre de Macedanaceu outro, PedroIáñez de Nóvoa, un

dos protagonistas centrais dobispado de Ourense no últimoterzo do s. XIII e comezos dos. XIV. Fixo carreira política emilitar dentro da Igrexa exer-cendo de belixerante caba-leiro feudal. Enfrontouse cosfranciscanos e coas xentes doconcello até o seu derradeiroalento. A cidade pretendía za-farse da opresión episcopal.Tivo que intervir Afonso X oSabio -que mesmo residira naadolescencia en Maceda-,para dirimir os desatinos entreos dous bandos. A chegadade Pedro Iáñez de Nóvoa “dapoderosa casa de Maceda” ácúpula episcopal agravou oconflito. Era “altivo, duro e ira-cundo até non poder conter asúa cólera nin entre os murosde sagrados recintos” en ver-bas de Martínez Sueiro(1912). O cabido escolleunocomo bispo para que manti-vese a integridade do señorío.

O prelado mandou queapresasen aos homes do con-cello que se refuxiaran no re-cinto dos frades menores.Prendéranlle lume á igrexaprimixenia dos franciscanos.Morreran dez persoas carbo-nizadas no interior. Outrasmesmo foran acoiteladas. Aobispo considerárono indutordaquel suceso que aconte-cera na primavera de 1295.Reprobado polos tribunaisreais, solicitou varias veces acondonación. Bonifacio VIII re-clamouno para que na curiapontificia espuxese o suce-dido. Coa bula do 25 de marzode 1296, iniciouse un preito

convocando a Roma aos cul-pabeis. O litixio seguía sen re-solver en 1307. Ao anoseguinte o papa Clemente Vmandou instruír novo sumario.Pedro Iáñez de Nóvoa era tei-mudo cos franciscanos, queforan ben acollidos eiquícunha mensaxe pastoralaberta á sociedade do seutempo, que mesmo colidía coaortodoxia das vedrañas ordes.Ademais predicaban nas ágo-ras e templos en galego e nonen latín.

O bispo recibira orde depoñer a primeira pedra domosteiro de Santa Clara deAllariz, que tivera o apoio ex-preso da raíña Violante, mullerde Afonso X, que mesmo des-exaba soterrarse alí. Logo oprelado negouse á consagra-ción da igrexa e do cemiterio.As monxas clarisas acudiron,despois de esgotar todos osrecursos de mediación, aobispo de Silves (Algarve) queen 1293, executou compra-cido o que o bispo Pedro

VESTIXIOS DOS NOSOS DEVANCEIROS (V)Santiago Prol Blanco

A casa de Maceda, solar dos Nóvoas, é das máis ilustres e grandes do Reino de Galicia.Descenden os primeiros señores dela, dos reis daquel reino. Veneran os seus sucesorespor coñecido ascendente, cando menos a Pedro Iáñez de Nóvoa, en tempos do señorrei don Afonso III o Magno, a quen serviu contra os mouros cando gañou Coimbra eViseu.

MEMORIAL DO CONDE DE MACEDA (1709)

Claustro de San Francisco(Ourense)


44

Iáñez de Nóvoa se negara apatentizar.

Ao finar en 1308 soterrá-rono na catedral de Ourense.A potentada familia Nóvoa deMaceda contribuíu con forteinxección económica na cons-trución do novo mosteiro fran-ciscano na aba deMontealegre, extra muros dacidade medieval, reservandodereito de sepultura paramagnates do apelido e con-sortes. Nel traballaron os me-llores mestres canteiros deGaliza costeados polos po-dentes nobres de Maceda.Porén, o bispo Pedro Iáñez deNóvoa aportou en positivo,despois de morto este formi-dábel legado patrimonial á ci-dade de Ourense: convento,igrexa e claustro. No templo,desprazado nos anos 20 do s.XX ao Parque de San Lázaro–no corazón da parte mo-derna da cidade-, descansanvarios fidalgos de Maceda:Xoán de Nóvoa, a súa nai El-vira de Nóvoa, Gonzalo Pugae a súa dona Teresa deNóvoa. O bispo tiña varios pa-rentes colocados estratexica-mente no cabido. Ao pouco doseu pasamento acadaron a

cadeira mitral, controlando acasa de Maceda boa parte dopoder eclesiástico e civil deOurense até a metade do s.XIV. Gonzalo Daza NuñezOsorio (1311-20), GonzaloPérez de Nóvoa (1320-1332)e Álvaro Pérez de Biedma(1341-51), repousan na cate-dral ourensá, a carón do arco-solio do seu mentor PedroIáñez de Nóvoa.

A familia Nóvoa era belixe-rante. Porén, trouxo progresopara Maceda. Estes fidalgostiñan responsabilidades degoberno en parte do Val doMedo. Obtiveran licenza realpara nomear alcaldes maio-res, mordomos, notarios, es-cribanos… Tamén propiciarono nacemento da feira por mordun privilexio real de 1401,que beneficiou a Maceda,onde se erixira o cárcere xu-risdicional que rexentaban. Odía 20 de cada mes celebrarí-ase un mercado na vila baixoa protección dos Nóvoa, noque cobrarían polo señorío,solo e vasalaxe, o asento dastransaccións. O mercado ini-cial foi evolucionando atétransformarse no eixo centralda riqueza do territorio. Ocasal primixenio comezou amedrar ao abeiro da Torrepola caeira. Trocouse no des-pregamento do burgo e logonunha vila comercial con pro-xección. A mediados do s.XVIII “amosaba un mercadode primeira orde” consonteXan Carmona (1990), ates-

tado de bufariñeiros da bisba-rra que ían a Castela na pro-cura de mercadorías etardaban entre seis e novemeses en tornar. Logo ven-dían eiquí panos, lenzos, liño,

estopas, azafrán e outras es-peciarias. Tamén obxectos demadeira, corda, peixe seco,perfumes, adubios e quincalla[o bufariñeiro máis nomeadoda contorna foi Manuel BlancoRomasanta, que actuou -amediados do s. XIX- como“fera salvaxe” contra os dasúa propia especie pola Serrade San Mamede e pasou áposterioridade asociado -mesmo xudicialmente- á lican-tropía].

Os fidalgos de Macedaforon espallándose e xunguín-dose con nobiliarios de Vila-marín, Mos, Monforte,Betanzos, Ourense, Noia… econ apelidos notábeis: An-drade, Lemos, Enríquez, Alta-mira, Ribadeneira, Ulloa,Puga, Córdoba, Mendoza, Ca-dórniga…, nunha labiríntica eprolífica árbore. A decadenciada casa de Traba no s. XIII ea inimizade entre os Castro eo rei Afonso X, repercutiu ne-

Arca sepulcral dePedro IáñezNóvoa (Catedral de Ourense)

Castelo (Maceda)



5

gativamente no Reino de Ga-liza. No s. XIV asentáronseeiquí liñaxes alleas. O rei En-rique II, antigo conde de Tras-támara, favoreceu aos novosfidalgos. A casa de Macedasoubo manterse, mesmo en-grandecerse aínda que nal-gunhas ocasións con métodospouco diplomáticos.

Entre a fidalguía con pesoen Ourense aparece un mem-bro “da podente familia de Ma-ceda” en verbas de LópezCarreira (1998), que destacoupor non apoiar as reivindica-cións do concello: “Facendocausa común co bispo contra

a cidade, apareceron célebresfidalgos como Xoán de Nóvoaque está tan estreitamenteunido a el, que en 1458 viveno Castelo Ramiro [redutoepiscopal até o asalto defini-tivo do movemento irman-diño]. Dedícase a pillaxespropias de calquera malfeitor”.

No reinado de Pedro I o

Cruel, Ourense viuse envoltaen loitas co seu irmán [o futurorei Enrique II] pola coroa. Na-quela xeira manifestouseoutro fidalgo da casa de Ma-ceda que defendeu en 1366 aPonte Romana, onde tiña de-reito de portádego. Amosá-base clave no acceso ácidade cando Fernando deCastro atacou aos partidariosde Enrique. En 1386 o nobremacedán Xoán de Nóvoa de-fendeu infrutuosamente outravolta a Ponte contra o duquede Lancaster que, nas súasaspiracións dinásticas, contouco apoio de parte da nobrezagalega.

BIBLIOGRAFÍA

LANZÓS E NÓVOA, J. B.: (1709), Memorial. Ed. facsimilar, Boletín da Real Academia Galega, 1923, A Coruña.

FERNÁNDEZ ALONSO, B.: (1897), El Pontificado Gallego. Crónica de los obispos de Orense, Imprenta del Derecho,

Ourense.

FERNÁNDEZ ALONSO, B.: (1916), Orensanos Ilustres, Imprenta El Diario de Orense.

MARTÍNEZ SUEIRO, M.: (1912), Fueros Municipales de Orense, Imprenta La Popular, Ourense.

YZQUIERDO PERRIN: (1993), La Catedral de Ourense, Edilesa, León.

LÓPEZ CARREIRA, A.: (1998), A cidade de Ourense no século XV. Sociedade urbana na Galicia Baixomedieval, Depu-

tación de Ourense.

FRAGA SAMPEDRO, M D.: (2002), San Francisco de Ourense, análisis histórico-artístico de la iglesia y el convento,

Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.

PROL, S.: (2009), Nobres vencellados ao Castelo de Maceda. Pedro Iáñez de Nóvoa. O prelado pirómano medio séculono poder, Difusora de Letras, Artes e Ideas, Ourense.

Ponte romana (Ourense)


66

AS FONTES DE MACEDA NO S. XIX(Publicado o 3 de abril de 1995 no xornal La Región)

Concepción Caramés González

Adiós, ríos, adiós, fontes;adiós, regatos pequenos;adiós, vista dos meus ollos,non sei cando nos veremos.

Rosalía de Castro“Cantares Gallegos”

Nun pasado non lon-xano houbo varias fon-tes en Maceda con

nomes tan fermosos como fa-mosos son nomeadas a do“Alcatruz” e a dos “Caños”.

Fonte dos caños

Hai varios documentos quefan alusión a ditas fontes. Noano 1840 (a máis anterga) fá-lase dun reparto de augacomún da fonte dos “caños”,“… para regar según costum-bre las legumbres de verano,procediendo los vecinos a nom-

brar un perito (desde 1º demayo a últimos de agosto)…”que foi Joaquín González deOuteiro.

No ano 1847 acórdase acomposición da fonte e do tan-que dos Caños, a “… exten-sión del pilón para comodidadde lavanderas y desagüe. Bal-dosado y techo o tinglado sos-tenido por dos columnas depiedra…”, o costo foi de 1.200reais e o proxecto foi admitidopolo Goberno Civil.

Na acta do 15 de xuño doano 1848, a Corporación reco-

noce “… la necesi-dad de que seconstruya un cañoa la salida de lafuente principal depueblo, pues sin élno puede des-aguarse ni lim-piarse el pilo… yademás indispen-sable para que al-rededor del mismo

puedan transitar las caballe-rías que de continuo van aaquel punto y sin incomodar alas lavanderas, beber en el tan-que …” y “…se nombra al te-niente de alcalde don MelitónRodríguez que como agrimen-sor que tener conocimiento…”

Nun escrito do día 20 domes, en referencia ó de antes,dícese entre outras cousasque entre o pilo da fonte e omuro que por o nacente sos-tén un terreo de Xosé Alde-mira e Tareixa González haique construír uns asientosque proporcionen ás lavandei-ras e ós cestos da roupa aco-modo. Este acordo faisesendo alcalde Ramón Carni-cero, e custa 1.480 reais.

Fonte do alcatruz

Outra fonte moi sonada foia do “Alcatruz”, chamada asípolo caño que se forma contubos de barro cocido paraconducir a auga dunhas par-tes a outras.

A noticia máis anterga quetemos sobre esta fonte é do



7

ano 1846 por un escrito deXoán de Nóboa, desta vecin-dade, e que di: “… RamónGonzález de esta villa tratade aislar un terreno servicial alpueblo y feriantes a la parte dearriba contiguo a la casanueva;… por separado en elextremo fondero del terrenoque se abista se sabe hay la ar-queta registro del caño yfuente del alcatruz…”

O 31 de maio dese ano, re-únese a Corporación “… pre-via denuncia que hicieronalgunos vecinos de la obra quetrata de edificar Ramón Gon-zález frente al crucero… bajolas condiciones siguientes: 1ºQue las aguas que asciendende la parte superior del pueblolas ha de encañar… o las-trando el camino que desde allíva para el uzal en el sitio pordonde le cruza al arroyo… nobajando nunca agua del cru-cero abajo. 2º Un camino parala fuente que pueda transi-tarse de a pie y con caballerías.3º Que como fundadamente sepresume, con la edificación dela obra “llegará en algúntiempo a aminorarse o faltar elmanatial que desde aquelpunto baja a la fuente del Al-catruz, si esto sucediese seráobligación de Ramón poner asu cuenta espedito dicho ma-nantial siendo extensiva a susherederos…”

A treboada que o 16 dexullo do 1849 caiu sobre afonte fixo que se tomase o

acordo de que con acarretosde prestación persoal se fi-xese o embaldose do lado de-reito do pilo e dúasreparacións do frontris es-querdo.

Parece ser que inmediato afonte estivo o chamado“Campo dos Pulpos”, cousalóxica por demáis, xa que pre-cisaban de auga para os co-cementos.

No ano 1893 faise a re-construcción da fonte por499,95 pesetas, polo mestrede obras Manuel RodríguezFernández.

Non podo deixar de des-cribi-la fonte, o pilo, era circu-lar e tiña arredor unsasentamentos tamén depedra, e un frontis de dondesaía auga a través dun cañoque botaba nunha pía e destapasaba ó pilo. Estaba arrode-ada de grandes árbores quelle daban unha gran sombra evistosidade.

Fonte nova

A terceira fonte da quetemos noticias é a chamada“Fonte Nova”, son do ano1862, e na Acta dícese:“Agrandar tanque FuenteNueva y hacerlo casi de nuevopor no guardar el agua siendoindispensable para gran depó-sito de aguas tanto para riegostanto para lavar la ropa y acu-dir a incendios”.

No ano 1894 faise alusiónas queixas dos veciños dacalle Quevedo e MéndezNúñez de que “…la fuentellamada Nueva tiene lasaguas en descomposición porroturas de cañerías dando có-licos y dolores de vientre”.

Pero para acabar comoempezamos, con un adeustan sentido como o de Rosa-lía, en Maceda ante o quechamen algúns -que nonsaben de que vai a cousa-progreso, a piqueta; e a faltade non saber, foi a causa deque hoxe non teñamos fontes,somentes as da “auga da tra-ída”.

(Nota: A redaccióné fiel á da súa pu-blicación no xornalcitado, mais asfotos foron engadi-das para esta pu-blicación.)


88

O25 de xaneiro de1938, ás sete datarde, un fenó-

meno moi raro inquietou áxente de Maceda. Non sa-bían o que estaba a oco-rrer cando viron unresplandor inmenso. Isto,

suscitoulles un temor moigrande e nun primeiro mo-mento levounos a pensar,a moitos deles, que se tra-taba dun incendio.

A xente saiu á rúa co-rrendo e gritando con cal-deiros nas mans, cara ás

Canteiras -como se duncorpo de bombeiros se tra-tase- berraban, IN-CEN-DIO NA PA-NA-DE-RÍADO DEL-FÍN, (naquelesanos situada na parte deatrás dos Almacéns San-tos).

ARDE O CEO! (1938)

A.C. AIRA DAS MANTAS



9

Mais cantos alí chega-ron, aparvados quedaronó ver que non había lumepor ningures; entón empe-zaron a dicir que o lumeera nos piñeiros (ondeestá actualmente o barCortés).

Seguiron correndo e óse achegar o que vironnon foi o lume anunciadosenón unha luminaria ver-mella moi intensa cunsescintileos que abarcabanparte do firmamento.

Para situarnos no con-texto, deberiamos ter enconta -por unha banda-que ás sete da tarde nomes de xaneiro é xa noitepecha e -por outra banda-a súa intensa cor vermellaque se proxectaba na es-curidade da noite.

Así que ó ver aquel in-tenso resplandor, antesnunca visto, que iluminabatodo, para nada é desati-nado imaxinar que o pá-nico se apoderara daxente e que os levara aberrar como se duns posu-ídos se tratara: AR-DE OCE-O! AR-DE O CE-O!AR-DE O CE-O!

Pero que estaba a oco-rrer?

Os veciños de Macedapensaban que algo graveestaba a ocorrer, pero asinquedanzas producidaspor este feito por primeiravez vivido foron disoltaspolo párroco, un tal D.Xullo Álvarez, grande eru-dito nesta materia, polasúa afección á meteorolo-xía e mais á astronomía,que calmou á poboación eexplicándolles o que es-taba a suceder e así sa-cándolle importancia.

Nin máis nin menos setrataba dunha aurora bo-real, en todo o seu esplen-dor! De cor vermella aíndaque o habitual é que sexaverde, azulada ou ama-rela.

Os macedanos nuncaviran semellante fenó-meno meteorolóxico (porcerto e abofé, moi raronestas latitudes) e despoisdas explicacións que o pá-rroco lles deu, a xenteacougou e, así, todo que-dou nunha mera anécdota,que serviu de tema deconversación durantealgún tempo.

Mais non é todo pois,non só a vila de Macedase abraiou senón taméntoda España e grandeparte de Europa e América

do norte.

Ao día seguinte, aprensa de todos os paísesonde foi percibido este fe-nómeno, publicaron o su-cedido.

Segundo o lugar ondese vira, cadaquén o inter-pretaba dunha maneira;así, por exemplo, en Ho-landa foi acollido como unbo presaxio, pois acababade nacer a que posterior-mente sería e aínda osegue sendo na actuali-dade, a raíña Beatriz.

En España, sen em-bargo, deu pé a que se au-guraran malos momentosxa que levou a pensar queera un castigo de Deus,dado que se estaba a su-frir a triste guerra civil eunha mostra disto son al-gúns comentarios, deentre eles tiramos este dolibro “La vida cotidiana enPalencia durante la guerracivil (1936-1939)” de MªJesús del Egido, AraceliAlcalde e Mª del MarAyuela, que di:

“…Tema muy comentadofue lo de la aurora boreal quese produjo en enero y que lospalentinos achacaron a laamenaza comunista”.


1010

Encóntrase como o seunome indica na conste-lación de Andrómeda.

A galaxia de AndrómedaMessier 31 é con moito a máisextensa e brillante que se vedende o hemisferio norte. Per-miten divisala -a simple vista-as noites un pouco escuras.Nese momento, o ollo captaun pequeno resplandor suavee esquivo. Cuns prismáticos, apartir de 10 x 25 aumentos,apréciase un disco claramenteoval de luz confeitada.

No centro do óvalo xaceun núcleo brillante -de aspectoestelar- arredor do cal a luzcae con suavidade cara a un

dos bordos.

Xusto ao sur do centro dagalaxia xace unha mancha se-parada -de luz oval- que conprismáticos se ve como unpunto borroso, é a galaxia sa-télite Messier 32 -de tipo elíp-tico- e, polo tanto, uniforme ecarente de trazos. No ladooposto do disco -e algo máislonxe- encóntrase unha tenuegalaxia Messier 110. Trátasedoutra galaxia compañeira.

A galaxia de Andrómeda éa máis próxima cun tamañocomparable ao da nosa propiagalaxia. A luz que desprende

o seu núcleo tarda 2,4 millónsde anos luz en chegar á Terra.

Así, podemos afirmar que agalaxia de Andrómeda é –dasata hoxe descubertas- unhadas máis espectaculares queexisten e a que a centos deastrónomos máis curiosidadeesperta.

Para localizar a galaxia M31na constelación de Andró-meda, a partir do mes dexullo, mirar cara ao Leste,aproximadamente e como re-ferencia cara á Serra de SanMamede.

GALAXIA DE ANDRÓMEDA

Juan Carlos Garrido Pérez.Asociación Astronómica de Ourense (AAO)



11

Localizar a constelación coa carta celeste que se mostra.


1212

Cando estamos peranteunha mámoa o quevemos é un montículo

de forma cónica achatada,cun diámetro de 10 a 13 m. eunha altura non superior a 5metros. Nalgúns casos haiunha coiraza protectora de pe-dras.

Se quitasemos a terra en-contraríamos unha cámara fu-neraria chamada “dolmen” ou“anta” na que foron enterradasunha ou varias persoas coseu enxoval.

Estamos ante un monu-mento funerario moi antigo,construído na época megalí-tica (V-III milenio a. de C.).Tén a mesma finalidade que

as Pirámides de Exipto, peroson máis antigas.

O seu nome procede dolatín (mammula=teta pe-quena). A súa forma recorda opeito dunha muller. As má-moas tamén se coñecen conoutros nomes “medorra, me-doña, madroa, medela, tú-mulo, mamoiña, modia, etc.”

Se retiramos a terra atopa-mos o dolmen (do bretón tol-men <tol=mesa <men=pedra).

Tamén se coñece con ou-tros nomes: “anta, arca, antelaou arquiña”.

Está formado polos “ortos-tatos, esteos ou chantas” queestán en posición vertical eformando o teito unha lousahorizontal.

No seu interior é onde sedepositaba a un ou varios

mortos xunto ó enxoval queconsistía en puntas de fre-chas, machadas de pedra, ce-rámica, ídolos, etc. Nasexcavacións realizadas nuncase atopou ningún esqueleto.Iso débese a que o terreo émoi acedo e destrúe os ósos.As mámoas podemos atopa-las en todo o continente euro-peo, pero onde máis abundané na franxa atlántica. En Gali-cia estímase en 20.000 o nú-mero de mámoas, perosábese que outras moitasforon destruídas polas pistasou por traballos agrícolas. Eunhas 3.000 foron expoliadasno século XVII, cando en Ga-licia tivo lugar a “febre doouro”.

Os feitos sucederon así: Oclérigo indiano, Pedro Váz-quez de Orxea, tras conven-cer ó Rei Felipe III (queacababa de saír dunha guerrae precisaba cartos) consegueun permiso, en exclusividade,para excavar as mámoas doNO peninsular. A cambio aCoroa recibirá a maior partedo ouro e da prata que seatope nelas.

Trascendeu a nova e cen-

MÁMOAS

Ambrosio Borrajo Conde

Dolmen

Mámoa



13

tos de galegos dedicáronse aexcavar as mámoas en buscado tesouro, convertíndose ensupostos violadores ilegais.Como había pelexas, sobor-nos e ata asasinatos estesmonumentos ós que atribuíangrandes fortunas, o Rei man-dou colocar forcas para disua-dir ós furtivos e que seativeran ós riscos que corre-rían se as excavaban ilegal-mente.

Como non había quen pa-rase ós furtivos, o Rei amea-zou co cárcere ós

responsables xudiciais se nonentregaban ós ilegais. Istoprovocou que moitos galegos,entre eles bastantes inocen-tes, fosen detidos.

O Rei extremou as medi-das de represión porque pen-saba que o ouro (inexistente,pois en ningunha mámoa seatopou nin ouro nin prata.) so-lucionaría os problemas daCoroa.

En moitas pódese ver ocono de violación por onde seaccedeu ó interior da anta.

No Concello de Baños deMolgas hai varias que pode-mos visitar: 7 nas Searas, nomonte Cubreiro (cerca de Car-doeiro); 1 nas Raposeirasde Abaixo, en Vilariño deLama Má; a Medorra de Cal-velo e o Burato do Haber, nomonte Medo de Xocín e Cal-velo. Esta última está limpa demaleza e perfectamente sina-lizada. Conta cunha caixa naque hai información acercadeste tipo de monumentos fu-nerarios.

Coñece o noso Patrimonio, colabora na súa conservación e difusión!

Así se cre que foron construídas as mámoas


1414

Aemigración é un fenó-meno que evidente-mente marca a vida e a

historia dunha comunidade.Os nosos pobos, dalgúnmodo, están marcados polaemigración temporal ou defini-tiva das súas xentes, peromoito menos pola inmigración.

O despoboamento, oscambios de mentalidade, a re-novación da arquitectura -nonsempre con criterios acerta-dos-, a promoción social eeducativa dalgúns dos mem-bros de familias dos nosospobos está unido a saír dosmesmos en busca de traballoe formación principalmente.

Non pretendo con estaachega puntual facer un es-tudo da emigración en Ma-ceda, tema que seríainteresante, pero para o calhabería que utilizar máis fon-tes que a concreta que nestecaso uso e que é a secciónchamada “de liberdades doArquivo Histórico Diocesanode Ourense”.

Trátase da documentaciónsolicitada cando alguén des-

exa contraer matrimonio e nonreside na súa comunidade na-tural para ter evidencia de queos contraentes non teñen nin-gún outro vínculo conxugalque lles impida contraer matri-monio canónico, é dicir queson libres.

Con ese motivo solicítasetestemuño, do lugar ou luga-res onde residiron, da súa sol-tería e nesa informaciónindícase lugar e profesión asícomo razóns que os levaronfóra da súa patria.

Como evidentemente nontodos os emigrantes necesita-ron este tipo de documenta-ción, a información é parcialpero serve -a modo de mos-

traxe estatística- para marcartendencias de destino e deprofesión.

Moitos deles achegaron coseu traballo progreso e modosde vivir á familia que quedabano pobo, por iso na maiorparte dos casos son persoasás que debemos recordoagradecido.

Tamén hai que ter en con-sideración que non foron asvilas, onde era máis fácil ato-par algún tipo de ocupación,as que máis emigración xera-ron senón o mundo rural.

Así pois, sinxelamente,imos facilitar a lista dos veci-ños de Maceda que entre1900 e 1920 saíron da vila enbusca de traballo xa sexa aoutras partes de Galicia ou aEspaña e principalmente aAmérica.

Inicialmente indicaremospara facilitar a comprensiónda información os destinos eas ocupacións dos nosos emi-grantes.

Así mesmo, sinalamos queneste tipo de cambio de pobo-

EMIGRANTES DE MACEDA (1900-1920).DESTINOS E OCUPACIÓNS

Miguel Ángel González GarcíaDir. Arq. Hco. Diocesano de Ourense



15

ación hai tres inmigrantes,persoas foráneas que seasentaron en Maceda: éstasson un murciano, pero quizáde orixe estranxeira, quedebeu casar cunha mace-dana; un bilbaíno que se esta-bleceu en Maceda comoxastre e un portugués do quenon se indica profesión.

Tamén, debe sinalarse nes-tas datas, por motivos de es-tudo, dun mozo que cursaba acarreira de farmacia en San-tiago.

Esta razón, é dicir a dos es-tudos, será décadas máis re-centes un dos principaismotivos polos que deixabanmáis ou menos temporal-mente a vila moitos mozos,maiormente de boas familias,que cursaban estudos supe-riores.

DESTINOS

AMÉRICA

Como sucede noutras par-tes de Galicia foi América odestino preferido, por tantonon se apartou Maceda doque foi norma. Os maceda-nos con desexos de traballarencamiñáronse principal-mente nestes anos a Sud-américa, ademais de que oidioma lles era coñecido o tra-ballo tamén era fácil de atopare o gancho que supuña a es-tancia xa doutros moitos com-patriotas facilitou este destino.

Cuba é o principal destino:15 macedanos estiveron alíestablecidos, algúns comosoldados, sendo probable quetras a perda da colonia no ano1898 quedaran exercendo al-gunha profesión por terse alínamorado. Para outros, qui-zais, foi só unha estancia tem-poral.

Arxentina foi o segundolugar de destino dos nososemigrantes. Foron 9 con ocu-pacións moi diversas.

Brasil seguía ós anterioresdestinos citados, con 8 emi-grantes.

Logo, Uruguai e Méxicocon 1 cada unha destas na-cións.

EUROPA

Só, en dous casos, xentede Maceda se estableceu enPortugal e dicir, así mesmo,que 1 portugués se veu esta-

blecer en Maceda.

ESPAÑA

Bilbao e Xirona, con 1cada unha foron os destinosdesta mostraxe, xa que o es-tudante en Santiago -dalgúnmodo- non se pode considerarmáis que nada porque estedestino era temporal. E por úl-timo, 1 murciano que veu vivir-por razóns de matrimonio- aMaceda.

OCUPACIÓNS

A razón da saída por moti-vos militares a Cuba é unhadas máis destacadas, perocomo indicamos supoñemosque foi temporal e culminousecoa caída da colonia en 1898.

Nos outros casos fóra de 2comerciantes en Cuba e Mé-xico os demais ocupáronse enlabores de pouca especializa-ción como panadeiro, ferreiros(2), zapateiros (3), carpinteiros(3) braceiros (3), aguador, em-pregado dos tranvías en BosAires, mozo en almacén demobles, traballador en fábricade licores, traballador docampo, mozo de hotel e ser-venta.

Espero que esta informa-ción lle poida ser dalgunha uti-lidade a quen estude conmaior profundidade a historiada vila de Maceda ou o fenó-meno tan importante da emi-gración en Galicia, pois nontén máis alcance esta achega.


1616

Sen dúbida que moita daarte da alfarería seperde nos castros e

mámoas espallados polo nosoval de San Mamede, rico endistintos tipos de barro a pos-teriori transformado por indus-trias familiares en distintostipos de útiles e represen-tando un complemento econó-mico á agricultura e máis ágandería.

O paso da Vía Nova porriba da corga de Tioira posi-blemente contribuiu a un mei-rande desenrolo destasolerías dado que a man deobra tiña que ser moita e a ne-cesidade de cacharros “fun-cionais” tamén tería que ser

abondosa. De feito, ó longo daVía -polo camiño da Xe- ato-páronse moitos útiles de barrococido. Así mesmo cando oarado vai fondo aparecenabundantes cachos de barroen todo o val.

Temos que pensar que opaso das estruturas social ecolectiva dos castros do val deTioira a una conversión endistintos núcleos de poboa-ción, lugares e aldeas, produ-ciu sen dúbida unhainvolución neste e noutrostipos de traballos artesáns quemáis tarde foron enriquecidoscara ós séculos III e IV polachegada e paso dos romanosa través da Vía Nova.

Durante toda a IdadeMedia, ata os séculos XVI,XVII e XVIII que empezou odesenrolo da economía docampesiñado, este tipo de ar-tesanía era usada maioritaria-mente pola clase máis baixaxa que a nobreza podía dispo-ñer doutro tipo de útiles: ferro,chumbo, estaño,… fabricadosnas súas propias ferrerías es-palladas por toda Galicia.

Coa mellora da economía

no século XVII, co cultivo dapataca e o millo e coa expan-sión da gandería e o aumentoda poboación prodúcese unhadiversificación económica xaque os excedentes da produ-ción conleva o paso dunhaeconomía de autoconsumo áaparición de oficios artesanaisespecializados xunto cunhaeconomía comercial.

O campesiño non podía teruna vasilla de metal dado oseu alto custo, polo que as va-sillas de barro eran unha alter-nativa menos custosa eusábaas para as necesidadesnas que as de madeira nonpodía usarse, por exemplo asque se poñían ó lume.

Ata o despegue da econo-mía galega, cara ó século XVI,a fabricación de vasillas debarro era moi limitada. A mi-gración propia do noso país,dende tempos inmemorables,e a chegada doutros poboscoma os moriscos, os caste-láns, os portugueses,… su-puxo a entrada de técnicas defabricación con tornos baixose a súa cocción nos fornos co-munais do pan.

AS CONSTRUCIÓNS ADXECTIVAS:OS FORNOS DE TIOIRA

Luis Del Campo Prol



17

A chegada do torno altopermitiu multiplicar a produ-ción e o abaratamento do pro-duto así como poder competircos elaborados con madeira.

Sen dúbida coa mellora eperfeccionamento deste oficionacen as aldeas de alfareirosque chegan ó seu meirandedesenrolo cara a finais do sé-culo XIX.

Cabe dicir que a pesar deque por toda Galicia é abon-doso o termo “oleiros” en nin-gún se constata que teñarelación con tal oficio.

Di Frei Martín Sarmientoque posiblemente respondaéste á existencia destas vasi-llas en lugares de enterramen-tos megalíticos.

Fago referencia a isto poisexisten lugares perto de nóscon ese nome.

AS OLERÍAS DE TIOYRA

A primeira referencia es-crita sobre a fabricación de ca-charros en Tioyra aparece noCatastro da Ensenada (9 deseptiembre de 1752)

Labradores Olleros

Domingo Pasqual, hijo de Pas-qua Mendez, soltero que vive en sucompañía, Alexandro Fernández,Martín González, Antonio Carva-llo, Julián Carvallo, soltero, hijo deFrancisco que vive en su compañía,Francisco de Santiago, hijo de Phe-lipe que vive en su compañía, Bar-tholomé Ramos, Diego Ramos, hijode Francisco, Gerónimo González,hermano de Domingo, Diego Pas-qual, Domingo Estévez, FranciscoEstévez, soltero hijo de María Gar-cía, Juan Cabana, soltero hijo deDomingo, Antonio Pasqual, Ma-theo Cavana, hierno de AntonioGarcía, Domingo González, hijo deMaría Longa, Francisco Garrido,hijo de Blas, Francisco Estévez, mi-liciano, Antonio Santiago, PedroEstévez, Juan Rodríguez, solterohijo de Domingo, Antonio Estévez,Francisco López, hijo de Gaspar,Francisco de Santiago, FranciscoLópez, Manuel Blanco, DomingoEstévez, Eugenio da Vila, soltero,hijo de Josepha, Antonio Carballo,Francisco Rodríguez y Antonio Ro-dríguez, todos estos usan el oficiode hazer ollas, en el qual se ocupa-ran un mes en el año y le rendirá acada uno de estos, cinquenta rrealespor no tener más comercio que ha-zerlas y venderlas luego que lassacan del Horno, y lo más tiempo deel año lo ocupan en el cultivo de susvienes según la regulación quequeda dicho, le consideran.

“En Tioira hai os barros,en Cimadevila fan olas,

en Carguizoi as pucheirase no Batán os xarros”.

Ata hai uns anos, Sarre-aus, Batán, Cimadevivla, OCampo, Sta. Marta, Tioira eCarguizoi eran aldeas de olei-ros e ésta era unha cantigaque se cantaba pola comarca.

O val de Tioira, atravesadopolo río do mesmo nome, ató-pase na corga da serra de S.Mamede, no Concello de Ma-ceda de Limia, e así se chamaata ben entrado o século XX.

Toda esta terra, de depósi-tos ternarios arxilosos dan unbarro escuro e por ende unhacor característica ós seus ca-charros.

Houbo fornos e formas decacharros característicos enparroquias dos arredorescomo son Xinzo da Costa eVilar de Cas.

Había os “oleiros”, que porextensión se chamaban“arrieiros” ou revendedores deolas e os “caseiros”.

O oleiro traballaba para ocaseiro.

O alfareiro estaba obrigadoa facer no día unha carga deolas (o equivalente a unha ca-

Xarra e xarro

Chocolateira


1818

balería) e 13 pucheiros.

Aló polo ano 1940 gañabaun oleiro 3 ptas./día traba-llando ó xornal e mantido, atao ano 1942 ó 1946 que se er-gueron contra os caseiros de-fendendo os fornos para queninguén cocese e esixíndollesun aumento no xornal queconseguiron no 46 e así che-gar a 10 ptas./día.

O barro sacábase nosmeses de setembro e outononos lugares chamados Bal-bón, Casares, O Castro, La-melas, Monte Medo, Pías eSoutiño novo.

Nestes meses xuntábanseata medio cento de homesocupados neste labor. Depen-dendo da funcionalidade dapeza usábase un tipo de barroou ben misturábase. O barro

de Balbón era o máis pesadoe o mellor, pero o de máisplasticidade era o de Soutiñonovo. Para as pezas que sepuñan ó lume tiñan que mes-turalo co de Pías ou co doMonte Medo que era máisareoso ou,senón, con area dorío.

Para sacar o barro fací-anse pozos ou “Barreiras” de2 m. de fondo por 1 e mediode boca, ata dar coa veta dobarro. Ían posteando as pare-des pois os derrubamentoseran habituais.

Utilizando unha “aixada” ou“peta” de folla cadrada cunmango curto de 40 ou 50 cm.sacaban o barro en “cachos”ou “barrolos” que se puñan encestos para extraelos ata aboca na que outro os balei-raba nun montón perto daboca do pozo.

Todo este barro acumulá-base nun campo onde perma-necía varios meses ata que selevaba perto da casa en ca-rros de vacas.

O barro curtido á intempe-rie metíase na cociña ou salaonde remataba de secar. Se-gundo facía falta botábasenun maseiro feito coa metadedun tronco de castiñeiro oucarballo e desfacíase cuns pi-sóns de carballo, traballo queo facía calquera das persoasda casa. Logo de facer o pó obarro pasábase polo “cribo”para separar as “pisas” senesmagar. No mesmo maseiroengadíaselle auga para ama-salo coas mans ata formarbolas que envolvían en sacosde esparto. Esta tarefa taménse facía nas eiras e se ama-saba co pé.

Para o traballo de cada día

o oleiro collía un anaco debarro chamado “pelouro” ebregábao enriba do brega-doiro, de castaño ou bennunha pedra chá, amasandocos puños. Despois o pelourodividíase en pequenos “bolos”chamados “brega” se chegabapara facer unha ola ou “presa”se era para unha cunca.

Denantes de comezar aelaborar a peza había que tra-ballalo bateando entre asmans e rompendo en dous eapretando en cada man parasacarlle todas as burbullas.

O torno atopábase na co-ciña, á calor da lareira, ou nuncurral. O desta zona era rús-tico, de eixe alto envolto entea ou palla. Xirando dentrodunha táboa grosa insertadaen dous furados das paredesdunha esquina, a roda pe-quena ou cabeciñaa tiña uns20 cm. de diámetro de campo.O eixe estaba rematado enmadeira de toxo ou uz xirando

Torno

Barro de Balbón



19

sobre un coio de seixo como aroda dun muíño. De roda aroda había uns 55 cm. Porriba da roda tiña un traveseiroonde apoiaba a perna quedescansaba; o alfareiro traba-llaba sentado nunha táboa ousentadoiro da roda.

Como ferramentas, o oleirotiña o “canivete”, peza de paulixeiramente curva rematadaen punta, feita de mazaira,bido ou pereira, duns 20 x 4cm. e 4 mm de grosor queusaba para pulir ou suprimirrebarbas e para facer decora-cións.

O “pelico”, anaco dun som-breiro de palla para rematar oborde dos cacharros e pulir aspezas, unha alpargata paradarlle á roda, unha cunca conauga para mollar as mans ehumedecer o cacho, e a “liña”,fío de liño para cortar aspezas rematadas. Todas estaspezas levábaas cando ía axornal.

A fabricación dos cacharros:

1º Colocábase a “brega” en-riba da cabeceira asentando ecentrando o barro coas mans.

2º Poñíase a andar a roda,logo coa man esquerda suxei-tábase o barro e coa dereitaaplastábase.

3º Co dedo polgar fundíase obarro facéndoselle un furadopara logo abrilo.

4º Coas dúas mans íase su-bindo o barro.

5º Cos tres dedos centrais daman esquerda e con toda aman dentro e mais o polgar eo índice da dereita por fóraíase dando forma á vasilla,modelando e subindo o barro.

6º Unha vez rematada dába-selle forma ó “puello” co índiceda dereita e limpábanse osbordes co ”canivete” rema-tando a alzamento co ”pelico”.

7º Cortábase a peza coa “liña”e colocábase no secadoiro,con moito xeito, coidando teras mans coa humidade xustapara que non quedaran mar-cadas.

Unha vez que estabanmedio secos nas táboas dasparedes da cociña pasaban ósecadoiro ou cañizo, por ribada lareira.

Unhas das pezas con máisrenome desta zona eran as“olas” de Tioira, pola súa fir-meza e acabado. Usábansepara a auga e mais paramazar o leite xa que pola súafinura ó pólas cerca do lume oleite collía a temperanza nece-

saria para ser mazado.

O facer a ola é todo unhaarte xa que tén que ser elabo-rada en tres pezas: o cu, a ba-rriga e o pescozo.

A masa de barro unha vezcentrada divídese en dúaspartes separadas por unhamasa máis estreita.

Coa parte de enriba ou “ca-

pelo” de arriba faise a partesuperior da ola seguindo amaneira xeral para todas asvasillas. Unha vez rematadacórtase coa “liña” e faise o “ca-pelo” de abaixo, a continua-ción xúnguese e faise a orellaigualando a superficie.

As olas habíaas con e senasa. As de auga e as demazar o leite non a tiñan.Unha característica que dife-renciaba a unhas aldeas de al-fareiros doutras era a formade pegar as asas. En Tioirausaban o dedo índice para in-sertalo no barro e deixaban a

Canabarro


2020

súa pegada.

Normalmente os adornoseran escasos, pero o oleiro naúltima peza parábase e ador-nábaa para demostrarlle ó ca-seiro que sabía traballar.

O remate da peza na súaboca pode ser en “orella” ou“borde”. En orella cando nontiña engrosamento e en bordecando se lle fai un desdobra-mento para reforzar a pezacomo nos barreños, xarros epucheiros.

Os adornos, dependendoda funcionalidade da peza, seera ou non para unha festivi-dade.

Cara ó 1940 comezouse ausar o chumbo para adornarpezas pequenas e a isto se llechamou “chumbarro”.

FORNOS

Ata hai poucos anos aínda

se conservaban algún fornoscomunais como o da Telleira eo de Fondo en Sarreaus,Batán, o de Arnao e o doCampo en Tioira, Cimadevila,Carguizoi e Santa Marta.Aínda hoxe existe un no quese cocía tamén tella.

Atopábanse en airas comu-nais, levaban un emparrilladocircular (chan do forno) cunhacolumna central na que seapoiaban unas pedras duns60 cm. de longo, nalgúns ocospoñíanse restos de vasillas xacocidas e outros quedabansen tapar para a saída dolume e mais do fume.

Cada oleiro cocía candotiña, aproximadamente, 10

“cargas” de olas. Este traballofacíano entre todos os veciñose carrexaban unha en cadaman e outra debaixo de cadabrazo. O enfornar era unhaarte pois diso dependía deque saíran ben cocidas aspezas. Ordenábanse en círcu-los concéntricos, as máisgrandes por fóra embocadascara ó centro, e as pequenaspolo medio, embocadas caraabaixo. Cada fornada podíalevar ata 300 pezas.

O encargado desta tarefaera o enfornador.

Todo isto se tapaba con ca-chos de olas, pois semprerompía algunha

Cocíase con toxos arnau ecarpazos xa que amais deabondosos nos montes dosarredores eran o mellor com-bustible.

Na primeira hora o lume fa-cíase agosto para que os ca-charros se fosen quentandointroducindo o material coaforquita de tizos pola boca doforno, distribuíndo por unigual. Despois pasábase ólume forte para conseguir queos cacharros se puxeranroxos e coceran como é de-bido, e así se mantiña durantehoras, poñendo por riba delesmoaña para que chamasepolo lume e conseguir un botiro.

Rematada a cocción botá-base cinsa por riba para arre-batar o lume e manter a calordo forno, cando a cinsa se pe-gaba ó lume era sinal de queestaban ben cocidos.

Tixolo de castañas

Forno comunal Sta. Marta Cazolo pingo

Barreñón



21

Os fornos acendíanse casea diario enfornando despoisde xantar e empezando acocer cando escurecía poloque a noite coa luz do lume re-fulxía por todo o val de Tioira.

A VENDA DE OLAS

Os propios oleiros encargá-banse da venda das olas ousenón os intermediarios coñe-cidos como arrieiros ou porte-adores, habendo casos delevalos ó lombo cando nontiñan cabalería.

Unha carga de olas cons-taba de 18 pezas e 12 puchei-ros. A carga distribuíase 9 decada lado, chamada “terzo”, esobre o lombo ían tres lotesde pucheiros, chamados “viei-ros”.

Os “terzos” atábanse concorda grosa embocando o cudunha ola na boca doutra eseparándoas con herba oupalla. Os “vieiros” atábansecunha corda máis fina e des-pois coa “reata” atábase todoconxuntamente; mais podíasesacar unha soa peza sen terquer desatar o conxunto dacarga.

A venda facíase nas feirasdos arredores, Maceda, Xun-queira, Baños de Molgas,Castro Caldelas, Montede-rramo, Parada do Sil,...

Non soamente ían homes aestas feiras, así podemos citarentre as féminas á señora Do-

lores” A Quintaira” natural deS. Marta.

Cando non se estreabanna venda viñan polos pobosfacendo troque por patacas,castañas, fabas e outros pro-ductos do campo.

En Maceda, na confluenciadas rúas Do Medio, da Cruz,Principal e estrada da Ra-beda, ubícabase antigamentea Praza das olas, (segundodocumento de 1861 vendíanas olas os de Tioira).

Nos últimos anos vendía-nas cos de Niñodaguia na Airadas Mantas.

Os vendedores percorrían

moitos lugares deica as mon-tañas de Laza, Camba, Toro,Cerdedelo, Campobecerros etoda a Limia.

Fabricaban cacharros es-pecíficos para cada feira, asíolas para Xinzo de Limia, ca-zoletas e canabarros paraAllariz e para a novena dosMilagros xarras, canabarros,petos e xoguetes.

Nos últimos tempos, de-bido á emigración, os mozosnon aprenderon o oficio e foidesaparecendo. O derradeiroque houbo foi Manuel Carreraque montou no Batán o seupropio forno aló polo ano1976.

Hoxe, por desgraza temosque dicir que este oficio des-apareceu totalmente, que-dando só a lembranza da súaexistencia nalgunha que outracantiga.

Fornos cacharros e pan

Quentador


2222

VESTIXIOS DA ARTE SUEVA EN ASADURVESTIXIOS DA ARTE SUEVA EN ASADUR

José Ramón Sarmiento

Aprincipios do século V,os pobos bárbaros si-tuados nos confíns do

norte de Europa e apresadospola fame, migran á parte cen-tral da actual Alemaña. Estasmigracións alteraron a distri-bución de todos os pobos deEuropa e precipitaron o finaldo Imperio Romano de Occi-dente. Foi no ano 409 cando aPenínsula Ibérica sufriu undos cambios máis drásticosda súa historia ao observarcomo inmensas ondas destespobos de bárbaros acababancoa súa organización políticae administrativa que adopta-ran do Imperio Romano.

Tras a chegada dos pobosbárbaros á Península Ibérica,o principal problema que seexpón é a repartición do terri-torio. Hidacio (400-469 d. C.),bispo e historiador hispano-ro-mano, que naceu nunha ci-dade romana preto da actualXinzo de Limia, fala nas súascrónicas da repartición das te-rras peninsulares por partedos pobos bárbaros. Así, osAlanos instaláronse nas pro-vincias de “Lusitania e Carta-ginense”, os Vándalos silingosfixérono na provincia “Betica”.En canto á provincia de “Ga-llaecia” quedaría repartida

entre os Vándalos hasdingose os Suevos como ben docu-menta Hidacio nas súas cróni-cas: “...Gallaeciam Vandalioccupant et suevi sita in extre-mitate oceani maris occidua…”. Os Suevos aparecen nascrónicas de Hidacio como unpobo excesivamente protago-nista no devir da historia doséculo V na Península Ibérica,se a iso engadimos que osVándalos e Alanos desapare-cen moi pronto do escenarioou ben porque foron aniquila-dos polos godos (Alanos eVándalos silingios) ou benporque abandonaron a Penín-sula moi pronto (os vándalos

hasdingos). De todos ospobos bárbaros que entraronna Península no 409 d. C., osSuevos eran quizais os menosnumerosos, pero foron os quepermaneceron máis tempo. O“Regnum Suevorum” durouexactamente 177 anos, ataque no ano 585 d. C. o reigodo Leovigildo aniquilounoscompletamente.

Co asentamento dos Sue-vos, o sistema de goberno enGallaecia ía ser a monarquía.Os dous primeiros reis sue-vos, Hermerico (409-441) eRechila (438-448) morrensendo reis pagáns. O sucesor,Rechiario (448-456), convér-

Sartego de Pedro Vázquez de Castro(Igrexa de Asadur)



23

tese ao catolicismo; tratousedunha conversión persoal quenon implicou de todo ao poboSuevo. No ano 469 d. C. co finda crónica hindaciana ábreseun período de escuridade decase un século de duración. Éo rei Miro quen convoca o IIConcilio de Braga (572 d. C.)no que, baixo os auspicios deSan Martín Dumiense (510-579 d. C.), denominado comoo “apóstolo dos Suevos” de-bido á súa obra evanxeliza-dora por todo o “RegnumSuevorum”, organízase aigrexa nacional sueva. A con-versión do pobo suevo ao ca-tolicismo supuxo, por unhabanda, a integración destes copobo galaico-romano e, poroutro, como forma de incordiaraos visigodos e ao arrianismo.Deste II Concilio de Braga xur-diu un documento moi impor-tante para o pobo suevo: o“Parrochiale Suevum”, textoque recolle toda a organiza-ción parroquial e episcopal de“Gallaecia” no século VI. Coneste texto o que se pretendíaera adaptar as estruturas civísxa existentes da época ro-mana (civitates ou populi) aunhas novas estruturas leva-

das a cabo pola Igrexasueva (parroquias).“Gallaecia” no século VIestaba organizada en95 “parroquias”, dascales 10 pertencían aoepiscopado de Ou-rense, e 25 “pagi”,

O que verdadeira-mente chama a aten-ción deste pobobárbaro é que, sendo

tan protagonista durante estesséculos, non deixase constan-cia das súas obras artísticasou culturais ou algún referenteda súa actividade construtora.Non por iso quero pór en dú-bida algunhas obras xa cata-logadas de época sueva comoas “laudas de estola” queidentificou o P. Sarmiento eque Schlunk segue defen-dendo, hoxe en día, a súa au-toría sueva. O feito é que no IIConcilio de Braga incluíronsedisposicións relativas á cons-trución de novas igrexas e áconsagración das xa existen-tes do que se deducen dúasevidencias: que moitas destasigrexas da época romanaforon reconstruídas a partir daconversión do pobo suevo noséculo V, e ao longo do séculoVI que se iniciou unha activi-dade construtora de novasigrexas impulsada pola mo-narquía católica sueva. Hoxeen día podemos contemplarigrexas que foron testemuñadesa transformación comoson a de San Pedro de Rocas(Esgos, Ourense), a Catedralde Ourense (550 d. C.) ou aIgrexa de Santa Mariña de

Asadur (Maceda, Ourense).

Por este motivo, non é deestrañar que algún historiadorteña catalogada algunhaigrexa ou inscrición de épocavisigoda no canto de sueva,como é o caso da de Asadur.Nela foron catalogadas dúasinscricións como visigóticas. Aprimeira delas é unha inscri-ción cristiá situada no interiorda igrexa xunto ao sepulcro deD. Pedro Vázquez de Castro,con letras moi desgastadas. Asegunda delas é un baixorre-levo con inscricións situado naparte exterior norte da sancris-tía. Con esta achega o quepretendo é mostrar a evolu-ción que tivo Asadur duranteos séculos V e VI: sufriu unhatransformación pasando deser a capital dos “interamici” aun centro de culto relixioso go-bernado polos suevos, comoparecen probar as inscriciónsmencionadas con anteriori-dade e que considero daépoca sueva en torno ao sé-culo VI d. C.

Baixorrelevo exterior na sancristía deSta. Mariña (Asadur)


2424

NO VAL DE MACEDANO VAL DE MACEDA(Parroquia a parroquia)(Parroquia a parroquia)

SAN PEDRO DE MACEDASAN PEDRO DE MACEDA

Francisco Carballo Carballo

Cómpre gardar a memo-ria das parroquias. Asdo concello de Maceda

son dez. As Chás e Covaspertencen a Montederramo,inda que teñan parte en Ma-ceda.

O sistema parroquial defreguesías é dos séculos XI-XII. En Galicia, a parroquiafoi, a partir deses séculos, aentidade social primaria até1960. Un aspecto hoxe en de-bate. A parroquia rural, demenos duns centos de habi-tantes, perdeu a función socialprimaria porque pasou ao con-cello. Mesmo hai concellos endesfeita a dar á comarca talxestión. Pode que algunhasparroquias perdan a significa-ción relixiosa ao despoboarse.Estamos nun intre de insos-peitados cambios.

Ante esta situación, apa-rece a urxencia de historiar asparroquias. Un labor cívico erelixioso. Paso a paso imoscoñecendo datos das parro-quias do noso concello (Luisdel Campo Prol vén reco-llendo información sobre SanPedro de Maceda). Os arqui-

vos episcopal, catedralicio,provincial e os das rectorais,posúen numerosos documen-tos para a memoria da histo-riaren. Mais tecer o procesohistórico de cada parroquia édifícil poii hai moitas carenciasdocumentarias. Parece nece-sario sumar investigacións decada parroquia para unhaanálise histórica común.

Historiadores da Igrexa ga-lega teñen intentado recoller eponderar o pasado relixiosodestas instititucións, mais enOurense queda moito quefacer.

1. O DEVALAR PARROQUIAL

O cristianismo da Gallaeciae o dos primeiros séculos doreino suevogalaico presentagran dispersión. Comeza areunirse en oratorios minúscu-los e en eremitorios. Logoaparece na documentación o“bispo da Gallaecia”; ense-guida varios bispos de cida-des e poboacións menorescabeceiras de distritos (tre-bas); nestes son diáconos oupresbíteros os que figuran aofronte das comunidades.

Nos concilios bracarensesdo s. VI xa observamos aexistencia dunha “Igrexa” concentro en Braga. Un metropo-lita e uns bispos. Dese intrequédanos os “ParochialeSuevum” coa táboa de distri-bución dos fieis daquel reinosuevo: once cátedras episco-pais e dúas monacais. Nesedocumento a palabra “parro-quia” significa a diocese oucada distrito.

Da diocese de Ourenseenuméranse estes distritos outrebas: Palla Aurea, Verugio,Bíbalos, Teporos, Geurros,Pincia, Cassavio, Vereganos,Sanabria e Galapacios maio-res. Ao irse afirmando o duplopoder episcopal, o relixioso eo civil, nos ss. IX-XII, a pe-quena diocese ourensá am-plía o seu espazo. No s. XIIaparecen as freguesías conome de parroquias. Posuí-mos algúns documentos queverifican o paso do distrito co-marcal á freguesía.

As institucións difícilmentedesaparecen sen deixar ras-tros. Daquelas “trebas” xentili-cias, baixo a dirección de



25

diáconos ou de presbíteros,quedaron os “arcediagados”.Uns distritos de varias fregue-sías, nas que os arcediagostiñan encomendadas certasatribucións; eran uns interme-diarios entre párrocos e bis-pos. A diocese quedouorganizada nunha rede de“abades” (párrocos) co arci-preste formando un arcipres-tádego, máis outra redesuperior de arcediagadosasignados ás “dignidades” docabido diocesán. Os arcipres-tes tiñan funcións pastorais eos arcediagos de administra-ción no xogo do poder seño-rial.

Os arcediagados de Ou-rense son dos mellor coñeci-dos de Galicia. Foi EmilioDuro quen lle prestou máisatención. Nacen na IdadeMedia, perduran na Idade Mo-derna até a súa desapariciónno concordato de 1851.Erandez, de oeste a este: Orcellón,Castela, Búval, Vicariato,Chantría, Celanova, Deanato,Caldelas (Mestrescola), Limiae Baroncelle. Os catro máisextensos son: Vicariato, Dea-nato, Limia e Baroncelle. Asparroquias do concello de Ma-ceda pertenceron ao deanato,agás San Pedro que pertencíaao Vicariato (F. Carballo, AIgrexa galega, p. 94). Os arci-prestádegos mudaron en nºao longo do tempo. En 1955eran 45, coa reformulación dobispo Diéguez Reboredo en1989 reducíronse a 28. Ma-

ceda foi sempre un deses ar-ciprestádegos.

2. AS PARROQUIAS DOCONCELLO DE MACEDA

O Concello de Maceda es-tabilizouse definitivamente nadécada de 1830, abarcandodez parroquias: Sta. Mariñade Asadur, Santiago da Costa,Foncuberta, Zorelle, SanPedro de Maceda, Piúca, Sta.Maria de Tioira, San Xoán deVilardecás,Sta. Baia de Es-cuadro e Santirso. Éstas sonde orixe medieval, agás Piúcae Foncuberta.

Antes da creación do con-cello de Maceda, estas parro-quias pertenceron a diferentesseñoríos. Á Xurisdición de Ma-ceda, San Pedro e Tioira edesde o s. XVI, Asadur. Zore-lle era da Xurisdición deBaños de Molgas (do condede Monterrei); Escuadro, San-tirso e A Costa do mosteiro deMontederramo. Vilardecásera couto dos Losada ePardo. Foncuberta era da En-comenda de Quiroga. Piúcaque era de San Pedro de Ma-ceda pertencía con Lamas aocouto de Bustavalle. Existiánlugares de diferentes parro-quias que pertencían a seño-rios diferentes dos daparroquia, v.g. Bascós de ACosta, era do mosteiro deXunqueira de Espadanedo;Castro de Escuadro con Píasdependían, a través de Ar-nuide, de Xunqueira de

Ambía, un enclave asignadopor Felipe II ao bispado de Va-lladolid.

Tal pertenza conlevaba de-pendencias espaciais diver-sas, á parroquia, ao señorío eá Monarquía. Triple fiscali-dade: a dos dezmos e primi-cias aos “abades”, asseñoriais e a da Monarquía,etc. Os señores eran padrónsde parroquias; isto conlevabaa presentación de abades e aparticipación no mantementodas “fábricas” (edificios) parro-quiais. Un sistema mixto, reli-xioso-civil que se modifica afondo no concordato de 1851.

3. SAN PEDO DE MACEDA

O arquivo episcopal deOurense posúe a documenta-ción das parroquias até o sé-culo XX. Practicamente atémediados do s. XIX en moitoscasos. Para a Idade Medía éo arquivo catedralicio unhadas fontes de datos. O arquivohistórico de Ourense gardadatos puntuais v.g. de 1601 deSan Pedro de Maceda.

Unha singularidade destaparroquia é a de pertencer ao

Igrexa S. Pedro e Castelo (Maceda)


2626

Vicariato. Inda non coñece-mos a localización do primeirotemplo parroquial nin da ca-pela da vila. O templo acualparroquial de San Pedro, a100 metros do castelo de Ma-ceda, é do s. XVI. (ChamosoLamas estudou o arcosolio daparte do Evanxeo onde foi en-terrado o XVIII señor de Ma-

ceda; Olga Gallego estudou,na súa obra “Historia das mu-lleres”.., o testamento desteseñor dos Novoas. Afirma esteNovoa que el mandou edificaro templo de San Pedro comocapela súa e do seuenterramento, a principios dos. XVI.

En tal templo estanse a ce-lebrar os cultos parroquiaisdurante a Idade Moderna eaté 1880 que se compartencos da capela das Neves. Otemplo ofrecía grandes defi-ciencias no s. XVII. Recibiusucesivas reparacións e no

1991 celebrou con solemni-dade esas melloras. É un tem-plo digno que segue a serverpara servizos dominicais, fu-nerarios e culturais. Garda osartego de Xoán Ianes deNovoa e da súa esposa,Xoana Díaz de Cadórniga. Naparte inferior pode lerse:“Mandou que esta casa deMaceda non a herdase senónpersoa que se chamase dosNovoa” (Texto completo enSantiago Prol, Nobres vence-llados ao castelo de Maceda,2009, p. 147).

A parroquia de San Pedrocomprendía, xa no s. XVI,desde Piúca e Souto por Don-franque, Outeiro da Torre, Ca-sonel, Chaioso, Sarreaus, aIgrexa, Maceda, Francos e Vi-xueses. Piúca e Souto forma-ron parroquia no s. XIX;Vixueses foi unido a Foncu-berta no s. XX.

No s. XVI, esta parroquiaxa superaba ás do arredor envecindario. No 1571 tiña 375habitantes, seguida por Sta.Baia de Escuadro con 225 eTiora con 200. O seu crece-mento é continuo: En 1641,450 hab.; en 1752, 650; a me-diados do s. XIX, 816; en1981, 2.010. Decrece: en1991, 1666; pero decrecemenos que as parroquias dearredor, agás Vilardecás quesó perde 19 hab. O censo de2007 dalle 1.762 hab., 851 va-róns, 911 mulleres. Corres-pondían á Vila, 1591, aos seis

restantes núcleos só 171,sendo os habitantes do con-cello, 3.146.

Para coñecer algúns as-pectos da vida relixiosa cóm-pre sinalar os centros de cultoe de enterramento. A vila con-tou coa capela de San Ilde-fonso. Hai algún documentoque menciona unha capelachamada de Guadalupe, maisparece que é a dita de San Il-defonso. No s. XIX, esta ca-pela desaparece e constrúesea das Neves no 1880 (confesta en agosto). Capela am-pliada hai pouco tempo. Fran-cos tén a capela de sanBartolomeu; Chaioso utiliza acapela da Casa Grande, confestexos na honra de SanPedro.Vixueses tivo capelaMariana; Piúca a de Sta. Eu-femia e Souto a máis célebre,a Donfranque, que posuía aasociación de Nosa Señoradas Dores e, parece, tivo unpequeno hospital. O enterra-mento era dentro dos templos;

Igrexa deDonfranque

Arcosolio do XVIII señor deMaceda (Igrexa de S. Pedro-Maceda)



27

pois todos querían aproxi-marse ao máximo ao altarprincipal. No s. XVIII comeza-ron os cemiterios. O cemiterioactual é de 1824 e posúe uncruceiro. Perante o templo haiun peto das ánimas.

Estas capelas gozaban deculto frecuente. Estaban aocargo de capeláns e servíanpara xuntanzas e festas lo-cais. No s. XVIII o clero era

moi numeroso; a parroquia deMaceda contaba con cinco sa-cerdotes e o abade (párroco)tiña a obriga de atender e fa-cilitar a vida deses capelánsen xeral sen máis bens que opropio patrimonio.

Nos arquivos ourensánsnon aparece ningún estudodas parroquias de Maceda. Éo lbro das “Visitas” onde pode-mos seguir o ritmo económicoe pastoral de cada parroquia.Os secretarios dos visitadores-bispos ou delegados episco-

pais- redactaron breves oulongas entregas coas obser-vacións do Visitador sobre oestados dos templos e das ca-pelas e unha visión da fregue-sía; engadiron numerososmandatos. Podemos consultarestas “Visitas” dos ss. XV aoXIX.

A visión que dan estasactas é monótona, repetitiva econtinuativa, procurando elo-xiar. Destacan o estado dotemplo parroquial e urxen aosmordomos e patróns para queutilicen correctamente as ren-das da “fábrica”. Nunha se-gunda parte resumen osmandatos dos Visitadores. Haiunha insistencia secular: queos abades dediquen tempo,na homilía dominical, á expli-cación catequética, que esi-xan aos curas colaboradoresunha correcta liturxia da misa,polo menos de 20 minutos.Nos ss. XV e XVI, repiten asnormas dos sínodos; no XVII,resaltan a maior presenza defregueses e mellor relixiosi-dade parroquial; no XVIII, me-dran as queixas tanto do malestado dos edificios, temploou capelas como do compor-tamento dos fregueses.

É o bispo don Dámaso Igle-sias Lago, quen, en 1826,quere “restaurar” a vida parro-quial danada polo enfriamentodo XVIII e polas turbulenciasde 1808-1823. A súa visita éun modelo do restauracio-nismo eclesial do XIX: coidado

do templo e das capelas,mandatos tradicionais máisextensos, edicto contra os pe-cados públicos e doazón deindulxencias. A Inquisición queactuaba paralelamente aoclero, non aparece nas ante-riores visitas; nesta tampouco,pero subxace a nostalxia. Aoclero lémbralle a obriga deasistir ás conferencias periódi-cas de moral.

Aparece nestes textos a re-lixiosidade sacramental e a fu-neraria. Cun esforzo ásasociacións do Santísimo Sa-cramento e a de Nosa Señoraque radicaba en Donfranque.

Maior, se cabe, valor é ados libros de bautizados. Co-mezan no XVII-tardiamente-;os de Asadur son de 1566. Li-bros até 1891 que permitencontrastar co Catastro da En-senada, etc. Na Idade Con-temporánea eses libros sonmáis completos.

Sería intempestivo some-ter a unha análise históricaesta parroquia de San Pedrono Antigo Réxime sen compa-rala coas dos arredores e senesperar ao estudo da docu-mentación dos arquivos recto-rais dos ss. XIX-XX. Daquelapoderemos intentar un acer-camento analítico dese cristia-nismo parroquial do Medievoe da Idade Moderna no conce-llo de Maceda. Queda a facermoito traballo de estudo e decrítica.

Cruceiro(igrexa de

S. Pedro-Maceda)


2828

A PATACA EN GALICIAA PATACA EN GALICIA

Ricardo Losada BlancoEnxeñeiro en Industrias Agrarias

Secretario Consello Regulador Indicación Xeográfica Protexida pataca de Galicia

No que a Galicia se re-fire, a primeira men-ción do cultivo da

pataca é de data temperá:antes de 1607 fora sementadana horta do Mosteiro de Reco-letos de Herbón, pois nas me-morias do Arcebispado deSantiago, do cardeal Jerónimode Hoyo, dise que na mencio-nada horta “hizo plantar pata-tas el Sr. Arzobispo donFrancisco Blanco (1574-1581); dieronse muchas peromuy bastardas”; é ben signifi-cativo, a este respecto, que apataca se coñeza en Galiciana segunda metade do s. XVI,pero que só cobre realmenteimportancia social un século emedio máis tarde.

As primeiras noticias conrespecto ao cultivo da patacaen Galicia proceden de preitosentre pagadores (campesi-ños) e perceptores do décimo:o labrador debía pagar ata1837. A cronoloxía documen-tada sobre expansión do cul-tivo iníciase basicamente enxurisdicións da provincia deLugo: Viveiro (1736), Paradela(1756), Vilalba (1760) e co-meza a xeneralizarse a partirdo ano 1770.

Dos froitos menores, comoliño, hortalizas, froitas..., ocampesiño podía pagar ounon, pero en todo caso os per-ceptores non estaban dispos-tos a admitir que un cultivonon fiscalizado se estendesede forma desmesurada acosta de cereais que pagabandécimo.

Dende esta perspectiva, ospreitos que sosteñen os cam-pesiños de determinadas pa-rroquias e os perceptores damasa decimal por cuestión dodécimo das patacas son sínto-mas evidentes de que estecultivo comeza a alcanzarunha significativa importanciasocial que antes non tiña.Neste contexto, o primeiropreito pola cuestión de décimodas patacas data de 1736. Nomes de decembro dese ano, opárroco de Santiago de Bra-vos, no correxemento de Vi-veiro (Lugo), e cunhascaracterísticas xeográficas detransición de val a montaña,querelouse cos seus fregue-ses porque se daban a culti-var, sen decimar, “aora depróximo, una especie de frutaque llaman castañas mariñas ocriadillas”.

O Catastro de Ensenada(1749-53) non menciona o seucultivo, salvo en certas parro-quias da provincia de Ou-rense. Cara a 1800, LucasLabrada sinala que o cultivodas patacas se estendeu am-plamente por mor da crise docereal, gravísima de 1768-69,aínda que se equivoca candoafirma que antes desa data sóse coñecía a planta na provin-cia de Mondoñedo (Lugo),pois viuse que hai constanciadocumental do seu cultivo conanterioridade a eses anos enLugo e en Ourense.

Moitas outras testemuñasdunha e doutra parte insistenno mesmo, en que o cultivo daplanta se practicaba en curtascantidades dende illo tem-pore, pero que só a partir dasdificultades frumentarias dadécada de 1760 cobraron aspatacas importancia social, enparticular para os máis nece-sitados.

En calquera caso, o feitode que a nova planta non seestendese a todas as terrasata practicamente o s. XX noné razón para que se desco-ñeza a súa importancia nal-gunhas zonas de Galiciainterior, dende o último cuarto



29

da centuria do S. XVIII. Senalgunhas parroquias de Lugoe de Ourense a poboacióncrece dende 1780 en adianteata ben entrado o s. XIX é, enboa medida, grazas ao novocultivo e aos seus elevadosrendementos.

Pero a importancia da ex-pansión do cultivo das pata-cas non se reduce a todo oanterior, o que non é pouco,senón que se estende a ou-tros ámbitos.

A finais do s. XVIII, son fre-cuentes nas terras do interiorgalaico os preitos por augas,síntomas da extensión da su-perficie dedicada a prado, re-ducidísima ata entón, e taménpor medio de rompementosde inculto ou mesmo por re-conversión de parcelas (con-vertendo en prado parcelas delabradío, o que foi posible polomaior rendemento das pata-cas, que permite unha novaracionalización de cultivos)tomou corpo entón o que íaser un dos trazos máis carac-terísticos da paisaxe agrariagalega contemporánea: a im-portancia dos prados de se-caño e regadío, cada vez máisabundantes dende fins do s.XVIII. Desta forma, e por

dobre vía, as patacas contri-búen a soster, mellorar e au-mentar a cabana gandeira nassúas especies de vacún e por-cino.

A xeneralización da patacaserviu para perfeccionar o po-licultivo de subsistencia, me-llorou de forma perceptible,polo menos mentres non sechegou a unha nova satura-ción demográfica, a situacióndo campesiñado, pero non sechegou a unha transformaciónampla de estruturas agrariasou, máis concretamente, á for-mación de empresas de ca-rácter capitalista, comorequiría a evolución econó-mica do século XIX. Pola con-tra, ao paliar ou mitigar ascrises, o novo cultivo reforzouindirectamente e durante bas-tante tempo a sociedade tradi-cional cos seus trazos máisdefinitorios.

Isto explica que, durante os. XIX, membros da fidalguíaperceptora de rendas se afa-nasen por estender esta pro-dución, ás veces entre osseus propios colonos.. Nonfaltaron tampouco, dendelogo, os tratadistas que vironna pataca un factor que contri-buiría a modernizar a agricul-

tura galega e así incrementara distancia con outras de Eu-ropa para facerse cada vezmáis visible.

En zonas de agriculturamoi avanzadas, como os Paí-ses Baixos, a pataca penetrounun sistema agrario xa moidesenvolvido e contribuíu afacelo aínda máis rendible eespecializado.

Non foi este, non obstante,o caso de Galicia onde, comoquedou sinalado, a patacaperfeccionou lentamente o po-licultivo, reforzando o autocon-sumo, aínda que isto non érazón para desprestixiar osseus efectos sobre a agricul-tura tradicional; ao contrario,os efectos diferentes que ténun mesmo cultivo, segundo omedio humano no que se uti-lice, deben servir para incitarao historiador a fuxir do meca-nismo ou do voluntarismo,para poder desvelar así a ra-cionalidade das actitudescampesiñas, diferentes antesituacións tamén diferentes; ocampesiño galego só botouman cautelosamente da pa-taca na medida en que podíaaxudarlle a paliar as súas difi-cultades.


3030

IIª EDICIÓN DOS PREMIOSIIª EDICIÓN DOS PREMIOS“MANUEL GÓMEZ ROMÁN”“MANUEL GÓMEZ ROMÁN”

Setestrelo

Osábado, 15 de outubrode 2011, entregáronseos Premios “Manuel

Gómez Román” na Torre daHomenaxe do Castelo de Ma-ceda por parte da AsociaciónAmigos do Castelo de Ma-ceda Setestrelo, que preside ofillo predilecto de Maceda,Francisco Nóvoa Rodríguez.

No seu discurso de ben-vida, Francisco Nóvoa fixoconstar a súa gran preocupa-ción pola humanización dapaisaxe das nosas vilas e ci-dades. Outrosí polanecesidade de defen-der a estética urbanís-tica e paisaxística deGalicia. Salientou a vo-cación galega dos pre-mios que se entreganen Maceda, recor-dando a herdanza queOurense aportou eaporta a Galicia, ci-tando a ourensáns distingui-dos a prol da cultura e dadefensa da lingua galega e donoso patrimonio como ManuelGallego Jorreto, Iago SearaMolares, Xoaquín Lorenzo,Clodio González Pérez, Vi-cente Risco, Evaristo CorreaCalderón…

A medalla de prata GómezRomán foille concedida, nestaocasión, ao arquitecto ManuelGallego Jorreto como profe-sional que tén contribuído aprol da afirmación da persona-lidade de Galicia como pobo.O arquitecto Iago Seara foi oencargado de facer a loa dohomenaxeado que agradeceuao xurado o recoñecemento.

Os premios desta xeira re-caeron nos estudos de arqui-tectura “Vázquez Müller” deOurense e “Arrokabe arquitec-

tos” da Coruña. Na modali-dade de “Edificacións tradicio-nais rehabilitadas ourestauradas” o galardón foi re-collido por Estefanía VázquezMüller e Roi Feijoo Rey, poloseu proxecto de rehabilitacióndunha vivenda na rúa Liber-dade, 24 en Ourense, porcoincidir nel unha adecuadainterpretación da tradicióncompositiva e construtiva daarquitectura tradicional quetrae como resultado, recupe-rar zonas degradadas do

casco histórico da ci-dade.

O premio da modali-dade “Construcións ad-xectivas rehabilitadasou reconstruídas” foirecollido por Óscar An-drés Quintela e Lour-des Pérez Castro, poloseu proxecto de rehabi-litación dunha antiga

construción de secado e in-dustria da madeira en Sorri-bos-Abelleira no concello deMuros, para uso de escola dedeportes náuticos, polo quesupón de recuperación dunhaconstrución de ámbito pre-in-dustrial ao servizo da socie-dade civil.

Estefanía Vázquez Müller, Manuel Gallego Jorretoe Óscar Quintela

Francisco Nóvoa entregando opremio a Manuel Gallego Jorreto



31

FRANCISCO CARBALLOFRANCISCO CARBALLO“BO e XENEROSO”“BO e XENEROSO”


AAsociación de Escri-tores en Lingua Ga-lega [AELG]

concedeulle neste 2012, oPremio Bos e Xenerosos aohistoriador Francisco Car-ballo (Celeirón de Asadur,Maceda, 1925). A entregafíxose en acto solemne odía 3 de marzo de 2012, nosalón de actos do Museo doPobo Galego en Santiagode Compostela. Asistiuunha ampla representacióndo eido político e cultural deGalicia, nomeadamente daórbita nacionalista e taméno secretario xeral de Polí-tica Lingüística da Xunta deGalicia. Outrosí moitos ami-gos de Maceda encabeza-dos polo alcalde XabierOviedo e por FranciscoNóvoa. Tamén estaban pre-sentes varios membros daA. C. Aira das Mantas.

Cesáreo Sánchez Igle-sias, presidente da AELG,dixo que Francisco Carballotivo a “vontade de se liberardunha historia imposta”, eiso foi o que vertebrou oseu traballo “nun tempo noque a Universidade non cu-bría as necesidades da his-

toriografía nacional”. Carba-llo entregouse de vez “áconstitución dunha elabora-ción en clave nosa da histo-ria galega e á vindicacióndo cristianismo como es-pazo de loitas contra as in-xustizas, e mesmo desubversión e crítica aopoder”.

A loa do homenaxeadofíxoa o historiador AnselmoLópez Carreira, que o co-ñece dende 1978, candoestaban a elaborar o ma-nual Historia de Galicia(1979) que impulsou a

ANPG. Lembrou a “súa ho-nestidade persoal, a fideli-dade aos proxectos queemprendeu e o seu com-promiso social”. Á frontedunha camada de historia-dores novos, FranciscoCarballo –mestre desa es-cola de historiadores- im-pulsou e mesmo asinoupublicacións transcenden-tais para a historiografía deGalicia, a través da editorado semanario A Nosa Terra[ANT], da que foi presidentedurante moitos anos.

Ao recoller o premio, oteólogo e historiador mace-dán Francisco Carballo afir-mou con contundencia que“Galiza é obxecto dun expe-rimento para destruír a súaidentidade”, ao que enga-diu: “Somos un País ao quese lle quere impoñer unhacultura, destruíndo a que elxera e que mesmo arelacontinuar”. Tamén fixo unhareflexión sobre a Igrexa: “Acúpula eclesiástica é máisun problema que unha solu-ción, fronte ao cristianismode base que é un elementopositivo, unha forza viva erexeneradora”.


3232

JOSÉ MARÍA GARCÍA MOSQUERAJOSÉ MARÍA GARCÍA MOSQUERA(Castro de Escuadro 1817 - Ourense 1868)


Queremos dar a coñeceraos lectores da nosarevista, un personaxe

desta comarca que merece onoso recoñecemento pologran labor que desenvolveuna nosa provincia en canto aoseu traballo como docente epoeta.

Naceu en Castro de Escua-dro o 17 de marzo de 1817,foron os seus pais ManuelGarcía e María Mosquera, ve-ciños de Castro, e os seusavós por liña paterna, Do-mingo García e María deNovoa do devandito pobo epola materna, Jacobo Mos-quera e Luisa Feijóo veciñosde Chaioso, segundo partidade bautismo. Arquivo Dioce-sano de Ourense (23.2.3).

Inicia os seus estudos noseu pobo natal, máis tardetrasládase a Ourense. Aos 15anos ingresa no SeminarioConciliar de San Fernando;estuda Filosofía, Lóxica, Onto-loxía, Latín e Matemáticas.Despois de obter o título debacharelato obtivo na Univer-sidade de Santiago o título deRexente (quen habilitaba paraexercer de profesor).

Posteriormente trasládasea Salamanca onde continúacos seus estudos, amplián-doos nunha formación clásica(grego e hebreo); tamén coñe-cía o sánscrito e o árabe e tra-ducía, sen dificultade, oinglés, o francés e mais o ale-mán. Así mesmo foi un estu-doso das linguas mortas.

Unha vez rematada a súavida de estudante regresa aOurense para máis tarde des-tinado a Pontevedra. Alíexerce como profesor durantealgún tempo, pero retorna no-vamente a Ourense e fundaun colexio de Humanidades,ubicado primeiro na praza deSan Cosme e logo na Praza

Retrato conservado no IES Otero Pedrayo (Ourense)



33

de San Marcial.

A docencia entusiasmába-lle, impartía clases de Latín,Grego, Xeografía, Historia, Ló-xica, Ética, Retórica e Poética.Destacou polo seu labor do-cente, era un gran pedagogoe todos os seus alumnos o ad-miraban. Posteriormente no-méano catedrático de Latín eLiteratura no instituto de Ou-rense, actual IES “Otero Pe-drayo”, onde se conserva oúnico retrato que existe del.

Mais se houbera que sa-lientar algo respecto á súa pai-xón polas linguas clásicas nonse podería pasar por alto atradución que fixo cos seuspupilos de Horacio, Virgilio ouPlutarco.

O gran dominio que adqui-riu das linguas (mesmo haique dicir que se atreveu cunhadas linguas considerads máisdifíciles, o vascuence) reflec-tiuno na súa obra cume, a tra-dución ao galego da oda“Beatus ille” de Horacio co tí-tulo de “A vida d’o campo”.Esta obra traducírona ao cas-telán varios autores, entreeles Frei Luis de León.

Cabe salientar, así mesmo,o feito de que Marcelino Me-néndez Pelayo, inclúa estaoda no seu libro, “Horacio enEspaña” (1885), na que co-menta: “Esta oda en gallego esbastante fiel al original yestá ver-tida con originalidad y gracia”.

Outros autores fan referen-cia á mesma:

Ramón Otero Pedrayo: “Alingua galega cobrou fragrancia egálibos latinos na versión do Bea-tus ille”.

Xesús Alonso Montero:“Case todo ou mundo concorda enque esta tradución é fantástica”

Como gran humanista que

era, dotado dun enormesaber, cunha actitude especialpara compoñer poemas, tantoen castelán como en galegoou latín, compuxo variosacrósticos (Composición poé-tica constituída por versos enque as letras iniciais, mediasou finais forman un vocablo ouunha frase).

A pesar de exercer de pro-fesor nunca deixou a poesía,


3434

sendo un dos poetas relixio-sos da época.

Foi un dos creadores dosfaladoiros en Ourense, ondeel destacaba sempre pola súaampla cultura.

Máis tarde os membros daXeración Nós non dubidaronen imitalo e eles mesmos oconsideraban como un dosprecursores en escribir nanosa lingua.

En galego escribe variospoemas como “Recordos D’A-zara” ”A familia real en San-tiago”.

En castelán chama a aten-ción o que lle dedicou a Ma-nuel Feijóo e Ríos (políticoourensán da época) en agra-decemento pola creación do

Instituto de Segundo Ensino,actualmente I.E.S “Otero Pe-drayo”.

LA GRATITUDA LA HONRADEZ

El orensano ya desde sucuna,

cual si naciera dios, la cienciabebe…,

mas la causa de que estadicha reúna,

sino á vos, noble Río, ¿aquién se debe?

Dure vuestro plantel y su for-tuna

para eterno baldón de quiense atreve

a pregonar su orgullo y su ig-norancia,

negando al Instituto la impor-tancia…

Morre prematuramente aos51 anos, na súa casa de Ou-rense na rúa Hernán Cortés, odía 19 de novembro de 1868.Os seus restos mortais foroninhumados no cemiterio de



35

San Francisco e anos máistarde foron trasladados á pa-rroquia de Santa Eulalia deEscuadro, pobo onde nacera.

Non editou ningún libro, eraunha persoa moi modesta,non lle daba importancia aosseus escritos, compoñía porpracer; ás veces asinaba copseudónimo “Armindo”.

Os que si publicaron osseus poemas foron os xornaisda época, como o “Eco de Ou-rense” ou “Tío Marcos d’a Por-tela” e “O Heraldo Galego”,todos eles fundados en Ou-rense por Valentín Lamas Car-

vajal e “A Nova Galicia” publi-cada en Madrid.

Despois do seu falece-mento, o Concello de Ourensedecide facerlle unha home-naxe colocando unha placaconmemorativa na casa ondeviviu. Entre os moitos amigosque asistiron ao devanditoacto atopábase a escritoraEmilia Pardo Bazán. Poste-riormente esa casa foi derru-bada e levantada de novopara vover a pór mesma placaque lembra ao noso poeta.Tamén, ao cumprirse o cente-nario do seu falecemento oConcello de Ourense decidiu

dedicarlle unha rúa á beira doinstituto Otero Pedrayo, es-tando a placa colocada no la-teral da devandita instituciónque el tanto quixo.

En agosto do ano 1874 ogran poeta Valentín LamasCarvajal dedícalle un poematitulado N-O CIMITERIOD’OURENSE (Un lembrou ouinxenioso e inspirado poetagalego Don Xosé García Mos-quera) no que o ensalza e re-mata o seu poema con estesversos tan elocuentes.

Mañá de fixo, cando a xusticia

seu trono asente n-esta Gali-cia

que agora viste mouro sayal,

teredes cinsas, mellor memo-ria…

GARCÍA MOSQUERA foiunha groria,

y-o seu recordo será inmortal.

No ano 1948 a súa netaHortensia González, recompi-lou toda a súa obra para en-tregarlla a José FernándezGalego e que este publicaseun libro.

Acróstico


3636

PASATEMPOSPASATEMPOS

A.. C. Aira das Mantas

Horizontais: 1.‐ Ter valor para facer algunha cousa que entraña certo perigo.1ª Persoa do presente de indicativo do verbo seguir. 2.‐ Vogal. Inflamacióndo oído. Imperativo, verbo oír.3.‐Feito de concordaren de maneira total ouparcial os fonemas de dúas ou máis palabras a partir da última vogal acen‐tuada. 2º Vogal. Pronome persoal. 4.‐ Un. Expresión que se emprega para daránimo. Símbolo do número que representa a relación da circunferencia duncírculo co seu diámetro. 5.‐ Animal africano semellante ao boi pero de menortamaño. Lugar onde se fai o lume, na cociña rústica. Contracción da prepo‐sición “en” co pronome persoal “el”. 6.‐ Peza cilíndrica do tear na que ao tecerse vai envolvendo a tea. Presente de indicativo, verbo amar. Cincocentos. 7.‐Reforza a idea de que o expresado polo verbo é unha acción ou feito cum‐prido e moitas veces antes do previsto. Consoante. Ao revés, feminino, ani‐mal máis pequeno que o cabalo, que se usa como besta de carga. 8.‐ Cañocon chave para abrir ou pechar a saída dun líquido. Vogal. Prefixo indicativo

Verticais: 1.‐Substancias de refugallo segregado polos riles, singular. Repetición. 2.‐ Vogal. Número Romano. Correr presa. 3.‐ Aorevés, plural home que tén criados ao seu servizo. Metal raro, branco, duro e maleable, parecido ao aluminio. 4.‐ Camiño máiscurto ca outro entre dous puntos. Ao revés cloruro de sodio. 5.‐ Ao revés, terminación de infinitivo. Denota ánimo. Nota musical.Consoante. 6.‐ Infusión. Xogo consistente na introdución, dende certa distancia, de pezas redondas de ferro a un moble con buratose unha figura coa boca aberta. Animal anfibio, familia dos anuros. 7.‐ Capital dunha diocese. Cincocentos. Máis grande ca outro ob‐xecto de referencia. 8.‐ Vogal. Vogal. Negación. Cincuenta. 9.‐ Nome que recibe o raposo na zona norte de Galicia. Municipio daprovincia de A Coruña. 10.‐Tempo imperativo do verbo oír. En plural, separada, afastada.

SOPA DE LETRASBusca dez ósos do

corpo humano.

ENCRUCILLADO

S O L U C I Ó N S

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

de movemento, dirección. 9.‐ Nome feminino que significa pedra. Grupo de persoas que anda rondando para viciar de noite. 10.‐Sur. Rastrexar, especialmente o can, polo olfato. Artigo determinado, plural.

B V O M O P L A T A

R G F F B M N O I L

U M E R O E S B A U

E U M A P C I L H T

S C U B I T O A E O

T A R E P O I D A R

E V E L N O E I M E

R S A L E T S O C I

N F L S I P E L V E

O E N A R C B U A MOMOPLATAÚMEROCÚBITORADIOCOSTELASPELVECRÁNEOESTERNORÓTULATIBIA

12345678910

1OUSARSIGO

2UOTITEOE

3RIMAEEL

4IALEDPI

5ÑULARNEL

6ORGOAMOL

7XAFANSA

8BILLAIAD

9IRIAROLDA

10SOSNARAS

ALCATRUZ 4-ylla ALCATRUZ 3 - airadasmantas.com · Adiós, ríos, adiós, fontes; adiós, regatos...

Documents

Transcript of ALCATRUZ 4-ylla ALCATRUZ 3 - airadasmantas.com · Adiós, ríos, adiós, fontes; adiós, regatos...