AKKARAMAN KOYUNU VE ANKARA KECisiNDE BA~IN YOZLEK …eurasianjvetsci.org/pdf/pdf_EJVS_302.pdf ·...
Transcript of AKKARAMAN KOYUNU VE ANKARA KECisiNDE BA~IN YOZLEK …eurasianjvetsci.org/pdf/pdf_EJVS_302.pdf ·...
\ tl. IIi!. Oerg. (200 1), 17, 3 : 77-85
AKKARAMAN KOYUNU VE ANKARA KECisiNDE BA~IN YOZLEK VE DERiN
VENALARI OZERiNE KAR~ILA~TIRMALI MAKROANATOMiK
ARA~TIRMALAR'
Hakan Yah;:mO I Sadettin Tlplrdamaz'
Comparative Macroanatomical Investigations on the Veins Superficial and Profund of the Head in Akkaraman Sheep a nd Angora Goat
Ozel: Ara~IHmada Konya yOresinden elde edilen 8 adel Akkaraman kOyunu ve 8 adel de Ankara k~isi kullanlldl. Bu maleryalienn incelenmesinde lalex, Melhymelhacrylale ve Baryum SuI/at kurlanlkll. V. jugularis exlerna 5eyri 51' rasmda, v. cervicalis superficialis, v. cephalica, v. Ihyroidea media, v. Ihyroldea cranialis, v. occipilalls, v. linguolacialls va v. maxillaris'i aldlg! gozlendL V. linguolacialis'in, angulus mandibulae'nln caudali duzeymde v. IIngualis ile v. maxillanS'ln birle~esiyle olu~IUOu belirfendi. Vv. palatinae, v. masselerica, w. articulares temporomandibulares, v. buc· calls ve IN. plerygOldea'mn plexus pleygoideus'un olu~umuna kal!ldlgl: buna kar'iln her iki Iurde de 1/11. pharyngeae, v. alveoJaris Infelior ve v. lemporalls profunda'nm direkt olarak v. maxillaris'e ~lldlklafllespit edildi.
Anahtar Kelimeler: Vena. ba'i. yUzlek ve denn vena, Ankara k~isi ve Akkaraman koyunu
Summary: E)ght Akkaraman sheep and etghl Angora goat provided Konya environment were used In Ihis study. Investigation of these materials was used latex, Methymethacrylale and Baryum Sulla!. It was observed thaI in the course 01 the external jugular vein in jugular groove receives the superficial cervical vein, cephalIC vem. medial thyroid vein. cranial thyroid vein, occipital vein, linguofacial vein and maxillary vein. II was observed that linguofacial veins was formed by joining lingual and max~lary veins al the caudal level 01 mandibular angle. II was determmed Ihat the plerygold plexus formed by the palalinal veins, masseteric vein, buccal vein and pterygoideal veins while pharyngeal veins, Inlerior alvolar vein and profund temporal vein directly joined maxillary vein.
Key Words: Vein, head, superficial and profund vein, Akkaraman sheep, Angora goat
Giri!}
Turkiye'de koyun ve k&yinin exlracranial ve intracranial dola~lm sislemleri Dzenne bir yok yall~ma yapltml~ur. Buna ka~1n ven sislemlerine yOnelik yalI~matar yetersizdir. Bu amayla her ikj tOrOn ba!}taki toplardamarlannl inceleyerek sfstemin makfoanatomisini belirfemek ve mevcutsa varyasyonlan da ortaya Ylkarmak. ara!}lmnamn amacrnl olu!}lurmakladlr.
V. jugularis extema, alias yakrnrnda processus jugulans'ln venUaJinde ve angulus mandibulae'nm. caudaltnde v. ringuofacialis Ue v. maxillaris'in birle$mesi ile olu$ur (Schwarz, 1959; Baldwin ve Bell 1963; May, 1964; Getty, 1975; Nickel ve ark., 1981; Khamas va Ghoshal, 1982; Ashdow va Done, 1984; Habermehl ve Rach, 1987; Singh ve ark., 1989; Dursun, 1994; Nur ve Ozmen, 1996). YOzlek olarak bulunan bu damar sulcus jU!lularis boyunca jlerleyerek v. cava cranialis'e aYlttr. V. occipitalis, axis
dDzeyinde v. vertebralis'e yapllOI ramus anastomoticus cum v. occipitalis ile ba!}lar (Schwarz, 1959; Ingram ve Whiltow 1962; May, 1964; Nickel ve ark., 1981).
V, linguofacialis, aogulus mandibulae'nrn ventrail dOzeyinde v. lingualis ve v. facialis'in birle!}mesinden olu$ur. Bu damar angulus mandibulae'mn 1-3 cm. caudali dOzeyinde v. jugularis externa'ya ayllarak sonlamr (Schwarz, 1959; Nickel va ark .• 1981; Nur ve dzmen, 1996). V. facialis; w. lablales inferiores, v. profunda faciel, w. labiales superiores, v. lateralis nasi, v. palpebralis inferior medialis, w. dorsales nasi ve v. angularis oculi'nin birle!}mesiyla olu$mu$tur (Oawes ve Prichard, 1953; Heeschen, 1958; Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981; Nur ve azmen, 1996).
V. profunda faciei; v. infraorbilalis ve v. palatina descendes'in birle$imi Ue olu$mU$lur (Nickel ve ark .• 1981; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve
Geli~ Tanhi: 12.01.2001 @: [email protected] -: Bu !jah}rna lIym ISlmli doklora le:unin blr bOlOmUnden OU"llenml,m. (SABE-I996) I SeI!jul.. Um\iCNues, Velermer FakUltesi Analoml Anablhm 03h. KONYA
YAU;IN. T1PtROAMAZ
Ozmen, 1996). Bu damar koyunda 3. ita 4. molar dl~ hlzaslndakl bOlgeden ve m. masseter'in i((inden ((Ikarak ventromedial olarak ilerler ve m. masseter ile m. buccinaloria arastnda v. facialis'e a((tltr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve ezman, 1996). Plexus v. profunda faciei, koyunda v. profunda faclel ile birle~ir (Khamas ve Ghoshal, 1982).
V. maxillaris, koyunda art. temporomandibularis'in 4cm distalinde ramus mandibulae'mn medial kenanndan ~Ikar (May, 1964). Koyun ve kec;ide venlrale g~er ve caudal olarak gl. parotis'in denninde, keylde stylohyoideus'un lalerali duzeyinde v. Jugularis eXlerna'ya at;:llarak sonlandl{)'t bildirilmekledir. V. auricularis caudalis koyun ve ket;:ide kula!)1n caudal kenanndan orijln allr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981), caudal olarak gl. parotis'in iyinden g~erek (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981), koyunda v. jugulans externa'ya (May, 1964) veya v. maxillans'e (May, 1964; Nur ve ark., 1996), k~ide v. jugularis externa'ya veya v. Ilnguofaciaris'e ya da v. maxillaris'e (Schwarz, 1959), genet olarak ruminanllarda ise v. maxillaris'e (Nickel ve ark., 1981; Dursun, 1994) aOYlldr§r bildirilmektedir. V. temporalis superlicialis'in keyi ve ruminanUarda orijini dOzeyinde v. oplhalmica externa dorsalis ve v. frontalis lie bjrle~ti!)j, m. temporalis'ten de kas daUart alarak os zygomaticus'un laterali dOzeyinde venlrate dooru indi!)i bellnilmektedir (Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981; Smuts and Bozuidenhout 1992). Bu damar koyun ve keoyide v. maxiflaris'e at;:llmaktadtr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981; Nut ve 6zmen, 1996). V. opthalmica externa dorsalis koyun ve keoyide plexus ophthalmlcus'lan orijin allr (Schwarz, 1959; Khamas, and Ghoshal, 1982; Nur ve 6zmen, 1996). Craniodorsal yOnde ilerleyerek v. lemporaris superilclalls'e at;:lltr. Plexus ophlhafmicus koyun ve keoyide gOz kaSt konisinin ucunda bulunur (Schwarz, 1959; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nut ve ezmen, 1996), kec;ide dl~ ve Wi yUz olarak ikiye bOlOnOr (S.:hwarz, 1959). Plexus pterygoideus, m. pterygotdeus lateralis ve m. pterygoideus medialis araslllda bulunur (Nic'r<el ve ark., 1981; Nur ve 6zmen, 1996).
Materyal ve Metol
Bu yalt~mada Konya yOresinden temin edilen 8 adel Akkaraman koyunu ve 8 adel Ankara kec;isi kuUantldl. Ara~tlrmada ba~1n yUzlek ve derin venalan incelendi.
Ara~tlrma materyalleri anestezi edildikten soma masa uzenne yatmldl ve linea alba'nlO on
78
klsml ensize edilerek kann bo~lu!)u aOYlldl. Organlar ekarte edilerek diyaframdan gO!)Os bo!,ilu!)una girildL Thoracal omurlar duzeyinde v. cava caudalis ve aorta abdominalis'e plastik sonda ile girildi. Daha soma damarlara % O.9'luk tuzlu su enjekte edilerek iyindeki kan bo~lIlldl. Damar iyerisine dlsseksiyon loyin latex enjekte edildi. Damarlar tamamen doldurulduktan soma v. cava caudahs ligatUre edilerek. anjekle edilen maddenin geri gelmesi 6nlendi. Latex solusyonu 120cc latex ve Sec renklendirici (Deka permanent 20120 mavi kuma~ boyasl)'den olu!,ituruldu. Latex enjeksiyonundan soma ara~llfma rnateryalleri 12 saat oda s.cakh!)lOda bekletildikten soma % 10'luk formaldehit solOsyonu it;:erisine konuldu.
Diseksiyon slraslnda Nikon-SMZ-2T stereodiseksiyon mikroskobundan yararlanlldl. MateryaJlerin resimleri Canon-AE-l model fOlooraf rnakinasryla ahnarak, resimleri ara~ttrmada sunuldu. Bu cah~mada Nomina Anatomica Velerinaria (NAV) (1994) deki terimler esas allndl.
Bulgular
V. jugulans extema (~ekil 1,2 : AJ3, C/17); Akkaraman koyununda ve Ankara kecisinde angulus mandibulae'mn caudali duzeyinde v. maxillaris ve v. linguofacialls'ln birle!,imesiyle olu~tu!)u tespit edildi. Her iki v. jugularis externa'",n boynun proximal 11 3'Onde m. omohyoideus'un lateral klsmlOl oyaprazlayarak sulcus venae jugularis'le seyretli!)i ve Ihorax giri!,iinde v. cava cranialis'e at;:IJdlgl tespil edildl.
V. occipitalis; Allas'ln facies articularis cranialis'i duzeyinde cranial yonden gelen v. emissana foraminis jugularis ve dorsal yonden gelen ramus occipitalis'in birle~mesiyle otu~IUQu gazlendi. Bu damar caudovenlral yande ilerleyerek, m. cleIdomasloideus'un insertiosu noklaslnda va v. jugularis externa'nln orijini dOzeyinde bu damann dorsal duvanna ay.ldlgl tespit edlJd .. V. emissaria fora minis jugularis, for. jugularc'den ylktlktan soma caudoventraJ olarak iler1eyerek v. occipltalis'in olu~umuna kallldt!)1 gOrOtdO.
V. linguofacialis (:;Iekil 1-2 : Al5, C/12); Vv. glandulares. v. laryngea cranialis, (incisura vasorum facialium dOzeyinda) v. lingualis ve v. facialis'in angulus mandibulae'ntn caudali dOzayinde onak bir dar halinde birle~mesiyle oJu~tu!)u belirlendi.
Vv. glandulares ($ekil 2 : c/18); SaYllan 2 ila 3 araslnda de!)i!,ien inca dallar, gl. mandibularis'ten y'karak lek bir dal hahnde, v. linguofacialis'in onjininden 1-2cm sonra bu damann medial duvanna aylldlgl taspit edildi. Bu ara!,itmnada Inn. man-
Akkaranlan Koyunu VI' Ankanl. Ke~isinde blqln yU7Jek VI' dl'rin ...
dibu!ares'ten gelen dalln 4 Ankara keyisinde v. linguofacialis'in orijini dOzeyine, Akkaraman koyunu ile 4 Ankara k~isinde ise v. lingualis'in ba~
langlcma direkt aylldlQI tespit edilmi~tir.
V. laryngea cranlalis; Sadece Akkaraman koyununda bulunan bu damar incisura thyroidea'dan orilin allr ve bu dOzeyde kar~1 taralin v. laryngea cranialis'i, 7 Akkaraman koyununda ise w. pharyngeae ile aglzla~tlQI gozlendi. GI. mandibularis'in cranialinde klvnmll olarak lateral yonde ilenedigi ve gl. mandibularis'in craniali dOzeyinde v. lingualis'e aylldlgl belirlendi.
V. lingualis ($ekil l -2: Bl11,C/l0); Bu damar arcus hyoideus, v. sublingualis ve v. profunda linguae'nm incisura vasorum facialium dOzeyinde birIe~mesiyle olu~tugu gozlendi. V. lingualis, corpus mandibulae'nln ventrali dOzeyinde caudal yonde ilerleyerek v. sublingualis ve arcus hyoideus'un birle~mesiyle olu~tuQu ve v. linguofacialis'e aylldlgl belirtendi. Arcus hyoideus ($ekil 1 : 8110); Bu damar m. mylohyoideus'un Ozerinde yer aJdlgl ve dil kemiginin basihyoid :·usmmda her iki v. lingualls'i transversal olarak birle~lirdigi gozlendi. M. mylohyoideus'un altlndan ve m. sternohyoideus'un araslndan giden bir venoz dalda, vv. pharyngeae lie aglzla~tlgi tespil editdi. V. sublingualis ($ekil1-2 . B/8, D/23); C;all~rna materyallerinde m. genlhyoideus'un origosundan ylkarak corpus mandibulae'nm ventral kenan boyunca ilerlediQi ve bu damara seyri boyunca a. sublingualis'in e~lik ettigi belirlenmi~tir. Orijininden 6cm sonra v. submentalis ite birle~erek az bir mesafe sonra v. profunda linguae ile beraber v. lingualis'in olu~umuna katlldlgl gozlendi. Bu ara~tlrmada 2 Ankara keyisinde sadece sol yOzde v. profunda linguae'yl almadan direkt olarak arcus hyoideus'un dall ile birle~tikten sonra v. lingualis'in olu~umuna katlldlgl tespit editmi~lir. V. sublingualis, mentum b6lgesi ve frenulum linguae'daki orijini dOzeyinde kar~1 tarafln aynr isimli venasr va v. submentalis ile agrzla~maktaydt. V. submentalis ($ekill : 8f1); Bu damann orijini dOzeyinde bir plexus yaptlgl ve kar~1 tarafrn v. submentalis'i ve aynca v. sublingualis ite aglzla~IIQI gozlendi. V. profunda linguae ($ekil 1 : B/9): Ara~llrmadaki her iki tarde de, dilin m. hyoglossus He m. styloglossus kaslan arasmdan orijin alarak m. genioglossus'un dorsal yOzO boyunca ilerledigi ve orijininden 4cm sonra dilin dor'Salinden w. dorsales linguae'YI da alarak basihyoid dOzeyinde arcus hyoideus ite binikle v. lingualis'e aylldlgr tespit edild1. V. profunda linguae 5 Akkaraman koyunu ve 6 Ankara keyisinde arcus hyoideus ile birlikte, 3 Akkaraman koyununda sadece sag laraftakinin, 2 Ankara keyislnde ise sadece sol
79
taraftakinin direkl olarak v. lingualis'e aYllmakladrr.
V. facialis ($ekiI1-2 : Al6, C/8); Vv. labiales in· feriores, v. profunda faciei, vv. labiales superiores, v. lateralis nasi, vv. dorsales nasi, v. palpebralis inferior medialis ve v. angularis oculi'nin birle~mesiyle olu~tugu beliriendL V. facialis orijininden itibaren tuber faciale'nin cranialinden caudoventrale doQru oblik olarak ilerledigi ve m. zygomaticus'un altrndan g~erek, m. masseter'in ventrati dOzeyinde v. lin· gualls ile birlikte v. linguofacialis'e aylldrgr tespit edil· di. Vv. labiales inleriores; Labium inferiordan orijin alarak, m. buccinatoria'nrn iyinden caudal yonde ilerlediQi, gil. buccales'ten ve m. buccinator'dan ramus muscuiaris'leri de alarak, 12 cm sonra lam v. profunda faciei'nin katrldlgr yerin kar~lslndan v. faciaUs'e ayrldrgr tespit edildi. V. angularis oris'in commisura labiorum dOzeyinde m. orbicularis oris'ten orijin alarak, vv. labiales infenores'e aylldlgr gOz· lendi.
V. profunda faciei; Plexus v. profunda faciei, v. infraorbitalis ve v. palatina descendens'in tuber maxillae'nrn hemen OstOnde, bulla lacrimatis dOzeyinde bine~mesiyle olu~tugu tespit edildi. Bu damar maxilla'OJn 3. ila 4. molar di~ hizasrndan rostral , dorsal ve medial olmak uzere Oy dal halinde orijin aldr ve m. masseterin i~inden oblik olarak ventrocraniale dOQru ilerler ve m. buccalis ile gil. buccales'in caudal kO~esinde v. facialis'in medial duvanna aYlldl . Plexus v. profunda faciei ($ekit 2 : D/22); M. malaris'in medial yOzOnden sayrlan 5 ila 10 arasrnda deQi~en ince dallar ylkarak tuber maxillae'nrn ca· udal ko~esinde v. profunda faciel 'ye aylldlgl belinendi. Bu damar 3 Akkaraman koyununda ve 3 Ankara keyisinde gozlendi ve v. palpebralis inferior lateralis ite aQlzla~trgl belirlendi. V. ophthalmica ex· terna ventralis; M. pterygoideus medialis dOzeyinde, plexus ophthalmicus ite plexus pterygoideus'u brrbiriyle ili~kilendiren bir damar oldugu gozlendi. V. infraorbitalis; For. infraoroitale'nrn 6nOnde saYllan 3 ila 4 arasrnda degi~en jnc~ dallar labium superior ve os nasale'den ylkarak, a. info raorbitafis ve n. infraorbitalis e§liginde canalis infraorbitalis boyunca ilerledigi ve fossa pterygopalatina dOzeyinde for. maxillare'den yrkarak ventrale doOru y6neldigi ve daha sonra v. profunda faciei'ye aylldrgr tespit edildi. V. palatina descendens; Palatum durum ve palatum molle'den orijin alan v. palatina minor, v. palatina major ve aynca v. sphenopalatina'nrn fossa pterygopalatina'da birle~mesiyle Olu~tuQu , caudal yOnde v. profunda fa· ciei'nfn olu~umuna kalrld.Qr belirlendi. V. palatina majorun sert damaktaki plexus'lannln uy dallarr, fissura palatina ve fissura interincisiva duzeyinde burun bo~luQundaki v. sphenoplatina'nrn dalJarr lie
YAL<;lN. nPIROAMAZ
ag'lZla$tlgl tespi! adildi. V. sphenopalatina; Surun bo$lugundaki concha nasalis dorsalis, concha nasalis ventralis ve concha nasalis medialis'ten ylkarak, bu b6lgede geni$ bir ven6z ag olu$turduklan ve aynl isimli arterle birlikte for. sphenopalatina'dan ylkarak caudoventral yande v. palatina descendens'e ayllmakladlr.
Vv. labiales superiores ($ekil 2 : C/3); Philtrum, plica alaris, labium superior ve m. orbicularis oris'len orijin aldlklan, daha soma m. depressor labii maxHlaris'in Ozerinden caudal olarak ilerledikleri ve gl. buccalis dorsalis dOzeyinde v. facialis'e aylldlklan belirlendi.
V. lateralis nasi ($ekil 2 : C/2); Plica alaris'in lateral klsmmdan ylkarak, m. levalor labii superior ile m. caninus'un medial yOzO boyunca caudale dogru uzandlgl ve orijininden klsa bir mesafe soma w. dorsales nasi ile birle~erek ortak bir g6vde ile v. facialis'e aylldlgl, oriiin; dOzeyinde w. dorsales nasi ve w. labiales superiores ile aglzla~tlgl tespit edilmi~lir.
Vv. dorsales nasi ($ekil 2 : C/1); Os nasale'nin rostral ucu dOzeyinde yok saylda ince da· marlarla. burnun dorsal yOzOnden ve concha nasalis dorsalis'len ylkUkJan belirlendi. Adl g~en damar v. laleralis nasi ile birle$erek ortak bir truncus ile v. facialis'e aylldlQt tespit edildi.
V. palpebralis inferior medialis ($ekil 2 : CIS); All gaz kapaglOdan orijin alarak, m. malaris'in Ozerinden rostrovenlral yande oblik olarak ilerledigi va orijininden Scm sonra v. facialis'e alflldlQI tespil edildi.
V. angularis oculi ($ekil 2 : C/4); Orbila'nm dorsallnden roslroventral y6nde ilerledigi va orijininden 7.Scm sonra for. infraorbilale dOzeyinde v. facialis'e aylldlgl lespi! edildi. Su damar ba$langlcl dOzeyinde v. frontalis ile birle~ir. Orijininden l.Scm soma v. palpebralis superior medialis'i ve 4.Scm soma da w. dorsales nasi'njn caudaldeki ince da-1101 aldlQI tespit edildi. V. palpebralis superior medialis ($ekiJ 2 : 0121); OS! gaz kapagmdan ylktlgl ve roslroventral yOnde ilerleyerek, Akkaraman koyununda os iacrimale'nin fossa lacrimalis externa'SI ve Ankara keyisinde ise as lacrimale'nin mediali dOzeyinde v. angularis oculi'ya alflldtQI tespit edildi. V. frontalis ($ekil 2 : 0/20): For. supraorbitale'den Iflkarak os fronlale ile orbita'nlO dorsail dOzeyinde v. angularis oculi'ye alflldlgl g6zlendi. Su damann os fronlale'de kar$1 tarallO venas'Yla, boynuzlu hayvanlarda boynuzun basisinin rostrall ve os frontale'nin proc. zygomaticus'unun dorsali dOzeyinde v. cornualis ile ve
80
canalis supraorbitalis ilfinde de v. supraorbitalls ile aQlzla~llgl tespit edildi.
V . maxillaris ($ekil 1-2 : N4,C/16); Akkaraman koyunu ve Ankara k~isinde v. auricularis caudalis, v. masseterica ventralis, v. temporalis superticialis ve plexus pterygoideus'un ramus mandibulae'ntn caudomedial'i dOzeyinde birle$mesiyle olu$tuQu belirlendi. V. maxillaris, art. temporomandibularis'in 3.Scm dislalinden orijin aldlQl, ramus mandibulae'nlO caudal kenan boyunca gl. parolis ire 611010 bir ~ekilde a. maxillaris ile beraber venlrocaudal olarak flerlediQi ve orijininden 3.Scm soma angulus mandibulae dOzeyinde v. linguofacialis lie birlikte v. jugularis externa'ya alflldlQI tespi! edildi. V. maxillaris seyri slrasmda gl. mandibularis'!en de saYllan 2-3 araslOda degi~en dallar aid!. Akkaraman koyunu ve Ankara k~isinde, bu dallann orijini duzeyinde w . giandulares'lerie aglzla~tlgl tespil edildi.
V. auricularis caudalis ($ekil 1 : All); Vv. glandulares, v. stylomasloidea, v. auricularis caudalis, v. auricularis lateralis, v. auricularis intermedia ve v. auricularis profunda'nm kulagm ventrali dOzeyinde birle~mesiyle oJU$tugu belirlendi. M. parolidoauricularis'in Ozerinden gelferek kulagm basis'inden gl. parolis'in caudal kenan boyunca ventrale dogru ilerleyerek, v. maxiUaris'in v. jugulans externa'ya ayllmadan O.Scm onceki noktaslOda bu damann dorsal duvanna alflldlQI gozlendi. Vv. glandutares ($ekil 2 : C/1S): SaYllan 2-3 araslnda deQi~en baglmslz daJlann gl. parolis'in mediatinden Iflkttgl belirlendi. Su dallardan dorsalde olanl m. paratidoauricularis dOzeyinde. diger iki dal ise bu nokladan l cm ventralde ayn ay" v. auricularis caudalis'e alflhrlar. Su dallann v. maxillaris'len gelen dallarla aglzla$tlQI !espi! edilmi~tir. V. stylomastoidea; Su damar cavum tympani'den ylktlgl ve for, stylomastoidea'dan gelf8rek proc. jugularis'in dorsalinde caudal yenlu olarak v. auricularis caudalis'e a~lldlgl belirlendi. V. auricularis lateralis; Kula9m apex'inden orijin alarak, orta hat uzerlnden caudoventrale dogru ilerlediQi ve kulaQm basis'; dOzeyinde v. auricularis caudalis'e a~tldlgl lespil edildi. V. auricularis lateralis'in orijini dOzeyinde v. auricularis intermedia ile aQJzla~tlgt gozlendi. V. auricularis inlermedia; Su damar kulagln apex'inden orijin alarak kulagln medial kenan boyunca caudodislale dogru ilerledi ve v. auricularis prolunda'orn uc; klsmlna alflldJ. V. auricularis intermedia orijini dOzeyinde v. auricularis laleralis ile aglzla~lt. V. auricularis profunda; Kulagm caudal klsmlndan orijin alarak v. auricularis caudalis'in olu$umuna kahid!.
I\ kk:ua man Koyunu vc Ankara Ke(isindc ba~m yib.lek ,·c dcrin ...
$ekil 1. A- Akkaraman koyununda v. jugularis eXIema ve seyri 8- V. lingualis ve dallan 1. V. auricularis caudalis 2. Ramus muscularis 3. V. jugularis exlerna 4. V. maxiUaris 5. V. I'nguolacialis 6. V. facialis 7. V. submenlalls 8. V. sublingualis 9. V. profunda linguae 10. Arcus hyoideus 11. V. lingualis
$ekll 2. C- Ankara k09isinde v. facialis va v. maxiUaris'in dallan (yGzlek) D- (derin)
1. Vv. dorsal~s naSI 2.V. lateralis nasi 3. Vv. labiales superiores 4. V. angularis oculi 5. V. palpebralis inferior medialis 6. Vv. labiales in!eOOres 7. V palpebralis superior laleralis 8. V. facialis 9. V. comuaJis 10. V. lingualis 11. V. ophlhsJmica exlema dorsalis 12. V. linguofaciaJis 13. V. masselerica venlralis 14. V. lemporalis superficialis 15. V. auricularis roslralis 16. V. maxillaris 17. V. jugularis axlema 18. Vv. glanduJares 19. V. auricularis caudalis 20. V. fr()(1lalis 21. V. palpebralis superior medialis 22. Plexus v. profunda faciei 23. V. sublingualis 24. V. profunda faciel 25. Vv. articulares lemporomandibulares 26. V. Iransversa faciei 27. V. emissaria foraminis retroartciularis 28. V. palpebralis inferior laterahs
81
YALCIN, TIPIRDAMAZ
V. masseterica ventralis ($ekil 2 : C/13); M, masseter'in caudoventral klsmmdan ve medialinden ~Ikan 2-3 tane ince dallarla ba~langly aldl91 ve caudal Vande ilerleyerek, gl. parotis'in mediali ve collum mandibulae dOzeyinde v. maxillans'in cranial duvanna a~lldlgl tespit edildi. Bu damarm her iki tOrde de v. facialis ile aQlzla~IIQI tespit edilmi~lir.
V. temporalis superficiaHs ($ekil 2 : C/14); V, auricularis rostralis, v. transversa faciel, v. palpebralis superior lateralis, v. comualis ve v. ophthai mica extema dorsalis'in collum mandibulae dOzeyinde birle~mesiyle 01u~lu9U belirlendi. V. temporalis superficialis, os temporale'nin proc. zygomaticus'unun basis'lnden ve m. temporalis'ten yok saYlda dal alarak orijin aldlgl ve bu dOzeyde v. ophthalmica externa dorsalis ire birle~tigi belirlendi. Caudoventral pozisyonda bir kavis yizerek ba~langlcmdan 3.Scm sonra ve mandibula'nm proc. cQndylaris'inin 1.5cm. ventrali dOzeyinde v. transversa faciei ile birlikle v. maxiUaris'e aylldlQI lespit edildl. V. auricularis rostralis; KulaQIn basis'inde ve m. zygomaticoauricularis hemen as· lunden onjin allr ve rostral Vande ilerleyerek os frontale'nin proc. zygomaticus'u dOzeyinde V. temporalis superficialis'in dorsal klsmlna aylldl. V. auricularis medialis; M. cervicoscutularis ile m. in· terscutulariS'len ba~langl~ alarak laleral Vande Ilerleyerek V. auricularis rostralis'e a~lldl. V. transversa faciei ($ekil 2 : 0/26); Os zygomaticus'un dorsalinde ve arcus zygomaticus'un rostral ucu dOzeyinde m. masseterin i~inden ve lateral yOzlerinden ylkan dallarla ba~layarak, caudal yende a. transversa faciei ile blrlikte ilerleyerek, angulus mandibulae'nln dorsali dOzeyinde V. temporalis superficialis lie birlikte V. maxillaris'e aylldl91 tespit edildi. V. palpebralis inferior lateraJis ($ekil 2: 01 28); Arcus zygomaticus dOzeyinde all gOz ka· pagmdan bir plexus halinde ba~ladlgl, caudal olarak ilerleyerek crista facialis'in hemen allinda v. transversa facie;'nin olu!iumuna katlldlgl belirlendi. V. palpebralis inferior lateralis, Akkaraman ko· yununda ve Ankara ke~isinde V. profunda faciei'nin rostral dall ite ve m. malaris'in mediali dOzeyinde plexus v. profunda faciei ile aOlzla!itlgl tespit edil· mi!iti~. V. palpebralis superior lateralis ($ekil 2 : 01 21); Ust g6z kapaglndan ylkarak caudal yande ilerledigi ve arcus zygomaticus'un dorsali dOzeyinde v. temporalis superficialis'e a~lldlgl g6zlendi. V. cornualis ($ekil 2 : C/9); Akkaraman koyunu ve Ankara keyisinin boynuzlu olanlannda boynuzun basis'inden her iki yanlO olarak oriiin aldlgl ve n. cornualis ile birlikte seyreden bu dallann birle~tigi ve os frontale'nin proc. zygomaticus'unun ba!i'
82
langici dOzeyinde ventral Vande v. temporalis superficialis'e a~lldlgl taspit edildi. Bu damar os frontale'nin pars orbilalis'indeki duzeyinde iki kol halinde v. frontalis ile aglzla!ill.
V. ophthalmica externa dorsalis ($ekil 2 : CI 11); Akkaraman koyunu ve Ankara kayisinde plexus ophthalmicus'tan ~Ikarak m. rectus bulbi lateralis'in lateral yuzOnden dorsale dogru ilerledigi ve periorbita'yl delerek V. temporalis superficialis'jn olu~umuna katlldlgl tespit edildi. Plexus ophlhalmicus; VV. vorticosae, VV. ciliares, 'IV. conjunctivales, V. lacrimales, V. ethmoidalis externa, V. supraorbitalls ve V. malaris'in gOz konisinin medialinde va for. orbitorotundum dOzeyinde birle!imesiyle Olu!iluOu belirlendi. Vv. vorticosae; Ikisi dorsal ikisi de ventral olmak Ozere dart lane olduklan ve cornea ile scle· ra'dan orijin aldlklan belirlendi. Oorsaldeki iki dalln m. rectus bulbi dorsalis'in iki tarafmdan baglmslz olarak ylktlklan ve v. supraorbitalis ite birlikte plexus ophthalmicus'a a~lldlklari tespit edildi. Venlraldeki iki dalm ise m. rectus bulbi medialis'in iki tarafmdan ylktlgl ve lateraldeki dalln direkt, medialdeki dalm ise v. malaris ile birlikte plexus ophlhalmicus'a aylldlOI tespit edildi. VV. ciliares; Sclera'dan bir plexus olu~lurarak ba!iladl ve direkl olarak plexus oph· thalmicus'a a~lldl. Vv. conjunctivales; Conjunctiva'dan orijin alarak ventral yanda ilarledi ve plexus ophthalmicus'a a~lldl. V. lacrimal is; Bu damar gazOn dorsalinde iki ince dar halinde gl. lacrimalis'ten ba~langly aldl ve caudoventral yonde v. ophthalmica externa dorsalis'e a~lldl. V. ethmoidalis externa; Lamina cribrosa'dan orijin alarak lateral Vande ilerledi ve for. elhmoidale'den a. elhmoidalis extema ve n. elhmoidalis externa ile beraber ge~erek ventrale dogru y6neldi ve V. malaris'e aYlldl. Adl gayen damar beynin rhinencephalon bOIOmOndeki sinus sagittalis dorsalis'in orijin! dOzeyindeki venalanyla aglzla!itl. V. supraorbitalis; For. supraorbitale'den a. supraorbilalis ve n. sup· raorbitalis ile birlikte g~erek, gazOn medial a~I' smda m. bulbi rectus dorsalis'in lateral yOzO boyunca ventrale dogru indi va plexus ophthalmicus'a a~lldl. Adl ge~en damar V. angularis oculi'njn v. frontalis'i ite aglzla~tlgl gOzlendi. V. malaMs; Fossa sacci lacrimalis'ten a. maiaris'le birlikte ~Iktlgl ve say' Ian 7 ila 8 araslOda degi~en ~ok ince dallan alarak, caudal vande ilerlediQi va plexus ophthalmicus'a aYII· dlgl belirlendi. V. palpebrae tertiae: Palpebra tertia'dan orliin alarak gozOn medial a~lsl duzeyinde V. malaris'e aYlldl.
Plexus pterygoideus: VV. palatinae, VV. pharyngeae, V. alveolaris inferior, V. temporalis profunda, v., masseterica, vv. articulares temporomandibulares, v. buccalis ve vv. plery·
Akkllnollnlm Koyunu "e Anklltll Ke/ihinde bll~m yu:r.lek l'C derin ..•
goldeae'mn ramus mandibulae'nm mediahnde m. pterygoldeus medialis ile m. pterygoideus lateralis arasmdakl b6lgede blrle~mesiyle otu~tuQu gozlendi. Vv. palatinae; Plexus palatina'dan onjin aldl ve caudal yonde ilerleyerek plexus pterygoideus'un otu~umuna katlldl. Bu damar plexus palatinus'ta v. palatina major ile a~lzla~tl. Plexus palatinus; Palatum durum'un tam yQzeyinde bir a~ manzaraSI halindeydi ve nihayelinde w. palatmae'mn otu~umuna ka!lldl. Vv. pharyngeae; Pharynx'in dorsal ve laleral klslmlanndan ~k saylda ince damarlarla C;lktl~1 ve caudodorsal y6nde stylohyoldeum boyunca ilerleyerek, v. temporalis superflcialis'in v. maxillans'e girdi~i noktada bu damann ventral duvanna a/fIIdI~1 tespi! editd .. Su damarlar orijinleri duzeyinde bir plexus olu~turdular. Vv. pharyngeae her iki tarde de v. profunda 'in· guae ile, aynca v. laryngea cranlaHs lie a~lzla~tl~1 tesplt editdi. V. alveolaris inferior; Su damar a. ve n. atveolans inferior ile birlikte lor. mentale'ya gi· rerek, canalis mandibulae boyunca caudal yOnde iterledl ve lor mandibulae'dan C;lkarak art. lemporomandibulans duzeyinde v. maxillaris'e a/flldl. v. mentalis: All dudak mucosaslndan orijin alarak, a. ve n. mentalis ile birlikte caudal olarak seyreHi ve for. menlale dQzeyinde v. alveolaris inferior'un olu~umuna kailidi. V. temporalis profunda; M. lemparalis'leki plexuslarla ba~ladlQI ve arcus zygo· maticus boyunca ilerleyerek, venlrale doQru bir kavis /flzdiQi ve ventrocaudal y6nde orijininden sonra v. maxillans'in olu~umuna katlldl~1 belirlendi. Art. lamporomandibulans duzeyinda w. artlCulares temporomandibulares ile birle~tiQi g6zlendi. V. massetenca ($skil 2 : CI13); M. masseter'in i/(inden /flkarak bu kasm medlalinde ve art. temporomandibulans duzeymde plexus pterygOldeus'un olu$umuna katlldl. Vv. articulares temporomandibularas ($ekil 2 : D/25); Bu da· marlar art. temporomandibularis dOzeyinde, v. temporahs profunda'nln dorsal dati ve v. masselerlCa lie birle$erek plexus pterygoideus'un olu~umuna kaUldlklan belirlendi. Bu damann 4 Akkaraman koyununda ve 2 Ankara k8/fisindc arcus zygomatlCus'un medialinde ve periorbita dO· zeYlnde v. temporalis superficialis'len ventral olarak gelen bir dal ile; gene aynl dQzeyde m. lem· poralis'in medialinden arcus zygomaticus'un dorsal yOzO boyunca gelen sinus temporalis'in dallan ile de aQlzla~II~1 tespit edilmj~lir. V. buccal is; M. buccalis'in medialinde ve bu kasm venlral kenan boyunca ilerlayerek v. profunda faciei ve v. temporalis profunda'yl birb!rine baQladl~1 ve m. pterygoideus medialis ite m. plerygoideus lateralis arasmda plexus pterygoldeus'un olu~umuna kaItldlQI bellrlendl. Vv. pterygoldea: M. pterygoldeus
83
laleraJis ve m. pterygoldeus medialis araslOdan ge((erek plexus plerygoideus'un olu~umuna katlldlldan belirlendi.
Tartl~ma ve Sonulf
V. linguolacialis'in lileralOrierin (SChwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981 ; Dursun, 1994; Nur ve ark.,
1996;) ve Ahmed ve ark., (1985) 'nlO merkepter I((in bildirdiklerine benzer ~ekilde v. lingualis ve v. la· cialis'in birle$mesiyle otU$IU~U bununla beraber bu c;all~mada adl gel(8n damann oriJininden 1.Scm soma, 4 Akkaraman koyunu ve 2 Ankara k~isinde m. masseter'in ventralinden saYllan 1 ila 2 arasmda deQi~en dallan da atdl~t saplanml~tlr.
V. laryngea cranialis Nickel ve ark., (1981)'na gOre koyunlarda v. linguolacialls'e, Schwarz (1959)'a gore ise keyilerde v. maxillaris'e a/fllarak sonlandlQI bildirilmektedir. Oysa adl gec;:en damann sunulan bu ara~tlrmada sadece Akkaraman ko· yununda mevcut olduQu ve v. lingualts'e aC;tldIQI, halta her iki laraftaki venanm da birle$tl~i betirlendi.
V. prolunda faciei lileraturlerde (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981:) bildirildi§i gibi, v. transversa faciei'nin v. palpebralis inferior lateratis'i ite, plexus plerygoideus'un v. masseterica'sl ite ve aynca v. buccalis ile aQlzla$IIOI lespil edildi. Plexus v. profunda laciei literatUrde (Khamas ve Ghoshal, 1982) koyunlar iliin bildirildi~i gibi bu c;a· h~mada da 3 Akkaraman koyunu va 3 Ankara keI(isinde g6zlendi ve adt g9l(en damann v. profunda laclei'ye a/flldl~I, aynca v. transvera faciei'nin v. palpebralis Inferior lateralis'j ile aQlzla~tt~1 belirlendi. V. ophlhatmica exlema ventralis Nickel ve ark., (1981)'na gOre ruminanllarda plexus ophlhalmicus ira lIi~kilidir. Su c;ara~tlrmada adl gac;en damar lespit edilmi~ olup, plexus ophthalmicus ita plexus ptery' goideus'u ili~kide bulundurduQu belirlenmi$tir. V. infraorbilalis literatur (Schwarz, 1959; Khamas ve Ghoshal, 1982; Dursun, 1994; Nickel ve ark., 1981) verilerine uygun olarak v. profunda faciei'ye a/flldl~l, Nur ve 6zmen (1996)'nln adl 98/fen damar ile w. lablates inferiores arasmda var oldu~unu bildirdikJen a~tzla~maya bu /f811$mada rastlanllmadl. V. sphe· nopalatlna'nm Singh ve ark. (1989)'na gore koyunlarda plexus ophlhalmicus ite ili~kili oldugu bit· dirilmeslne kar~ln, Ozerinde /fall~llan her iki IOrde de bu durum g6zlenmemi$lir va adl g8/fen damann literaIQr (Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981, Khamas va Ghoshal, 1982; Nur ve Ozmen,1996) venlerine uygun otarak v. palatina descendens'in olu~umuna kallldl~1 lespit edilmi~lir.
V. palpebralis superior medialis SChwarz (1959)'a g6re k8/fide v. temporaJis superficlalis'e
YAL(:IN. TIPIRDAMAZ
veya v. ophthalmica externa dorsalis'e ay.1Ir. Oysa sun ulan bu ara$tmnada Dursun (1994}'nun ve Nickel ark., (1981 )'mn ruminanUar iyin bitdirdiklerine benzer §ekilde her iki tOrde de v. angularis oculi'ye ay.ld.g. belirlendi.
Vv. glandulares'in, literatOrlerde bildirildigi gibi gl. parotis'ten 2-3 dal halinde e1kllgl ve bu damarlann v. auricularis caudalis'e aC.ld,gl gOzlendi. Nickel ark., (1981) ila Nur ve Ozmen (1996) g1. mandibularis'ten y.kan daUann da v. auricularis caudalis'a aelldlgln. bildirmekledirler. Oysa bu CalI$mada her iki IOrde de bu durumu gOzJemleyemedik. V. stylomastoidea'mn keyide Schwarz (1959)'a gore cavum tympani'de v. auricularis media ile aglzla$!IQI bHdirilmesine kar$.n uzerinde eall$llan her iki turde de bu aglzla~ma tespit edilamedi.
V. temporalis superficialis'in odjin, seyir ve daQillmi He ilgili bulgulann literalOr verilerine (Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981; Smuts and Bezuidenhout 1992) uygun oldugu, aynca sOz konusu damann w. articulares lemporomandibulares'ten yukan dogru ylkan bir dal vas.taslyla ve bu dallnda aynca v. cornualis ite aglzla~tlQI belirlendi.
V. transversa faciei'in IiteratOrlerde (May. 1964; Nickel ve ark., 1981; Nur ve Ozrnen, 1996) v. temporalis superficialis'e direkl olarak aylldlgl bildirilmektedir. Oysaki Ozerinde eall$llan her iki turde de Schwarz (1959)'ln keei iein bildirdiklerine benzer $ekilde v. temporalis superficialis ile ortak bir truncus halinde v. maxillaris'e ae1ldlgl tespit edildi. V. palpebralis inferior lateralis'in literaturlerde (Nur ve 6zmen, 1996) v. temporalis superficialis'e ae11d1gl bildirilmesina ragmen, Nickel ark., (198 1),nlO ruminanUar iein bildirdiklerine benzer ~ekilde her iki IOrde de v. transversa faciei'ye aelldlgl !espit edildi.
V. lacrimalis, literaturlerin (Nur ve Ozmen, 1996, Nickel ve ark., 1981) bildirdigi gibi Ozerinde eall$llan her iki IOrde de direkl olarak plexus ophthalmicus'a ae.1mamaktadlr. Sun ulan bu cah$mada Schwarz (1959)'ln ke~iler iein bildirdigi gibi her iki tOrde de v. ophthalmica externa dorsalis's aelldlgl tespi! editdi. V. ethmoidalis exlerna'ntn v. malaris'e (Schwarz, 1959) veya plexus ophthalmicus'a (Schwarz, 1959; Nickel ark., 1981 ; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve 6zmen, 1996) ay.ldlgl bildirilmeslne kaT$.n, sun ulan bu eah$mada Schwarz (1959)'10 keyi iein bildirdiklerine uygun ~ekilde her iki tOrde de v. malaris'e aylldlgl tespit edildi .
Vv. pharyngeae literatOr (Nickel ark., 1981;
64
Dursun, 1994) verilerine gore plexus plerygoideus'un olu$umuna katllmaslna kaT$ln, uzerinde eah$llan her iki tOrde de v. maxillaris'in ventral duvanna ae1ld'gl tespit edildi. V. alveolaris inferior lileratOrde (Nur ve 6zmen, 1996) ilade edildigi gibi plexus pterygoideus'a ae1lmadlgl, buna kar$1O Schwarz (1959)'m keyi ve May (1964)'in koyun iyin bitdirdiklerine benzer ~ekilde v. maxillaris'e aylldl9' belirlendi.
V. temporalis profunda Nur ve 6zmen (1996) laraflOdan koyunlar iyin plexus pterygoideus'a aylldlgl bildirilmesine ragmen, bu yall~mada adl geyen damar literalur (Schwarz, 1959; May, 1964; Nur ve 6zmen, 1996) bulgularlOa benzer $ekilde v. maxillaris'e aelldlgl ve aynca uzerinde cah~llan her iki tOrde de v. emissaria foraminis retroarticularis'in meatus temporalis'teki dall ve aynl noktada sinus temporalis ile aglzla$tlQl tespit edildi.
Vv. articulares temporomandibulares literatur verilerine gOre v. lemporalis profunda 'ya ae.ldI9' bildirilmesine kar$lO, bu yall~mada Nickel ve ark., (1981)'mn ruminantlar iyin bildirdigi gibi plexus pterygoideus'un olu$umuna kallJdrg. ve lileratur verilerine ilave olarak her iki IOrde de sinus temporalis'in daUan ite agrzla~hgl tespit edildi.
V. buccalis'in Nickel ve ark., (1981 ),na gore ruminantlarda v. masseterica ile aQlzla~hQ' ifade edilmesine kar~lO, bu ara$tlrmada bu durum gozlenememi~tir.
Sonuy olarak cranial bOlgedeki derin ve yOzlek venOz damarlann arterlel sisteme nazaran daha lazla varyasyon gOsterdiQi ve bu dUrumun her iki lOr aras.nda da mevcut olduQu gozlenmj~lir. Aynl zamanda damarlar araslOda anastomozJa~ma da oldukea dikkat yekiciydi.
Kaynaklar
Ahmet, M.A .. Anis, H .. Moustafa, M.S.M. (1985). Veins of the head and neck of the donkey (Equus asinus). Zbl. Vel. Med. C. Anal. Histo!. Embr .. 14, 149-157.
Ashdow, A.A., Done, S. (1964). ' Colors Atlas 01 Veterinary Anatomy". Vol J. Ruminants. Beliese tintal., Oval Rood, London.
Baldwin, B.A., Bell, F.A. (1963). The anatomy of the cerebral circulation of the sheep and ox. The dynamic dis.ribulion 01 the blood supplied by the carotid and vertebral arteries to cranial regions. J. Anal. Lond., 97, 2, 203-215.
Dawes, J.D.K., Prichard. M.M.L (1953). Studies of the vascular arrangements of the nose. J. Anal., 87, 311-322.
Dursun, N. (1994). 'Veteriner Anatomi II." Medisan Yaymevi, No: 12. Ankara.
Getty, A. (1975). 'Sisson and Grosman's The Anatomy of
Akkanumm KOYlInll vt Ankara Ke~isillde ba~1II ylizlek "e derin ...
the Domestic Animals· . Vol. I.. Fifth ed .. W.B. Saunders Company, Philadelphia,
Habermehl, KH., Aach. A, (1987). Die angioarchitektur der zungenpapillen von schaf und ziege, Anal. His!. Embr.. 16.227-233.
Heeschen. W. (1958). Arterien und venen am kopl des $Chafes (Diss.). Hannover. "As Ouated" Getty, A. (1975). Sisson and Grossman's the Anatomy 01 the Domestic Animals.
Ingram. D.l. , Whittow, G.C. (1962). The effects of variations in respirato!), activity and in the skin tem· peratures of the ears on the temperature 01 the blood in the extemal jugular vein of the ox (Bos taurus). J. Physi. 01" 163, 211-221.
International Committee on Veterina!)' Gross Ana· tomieal Nomenclature (1994). "Nomina Anatomica Ve· terinaria". Fourth ed., Ithaca, Newyork.
Khamas, W.A., Ghoshal, N.G. (1982). Blood supply to the nasal cavity of sheep (Ovis aries) and its sig· nificance to brain temperature regulation. Anal. Anz .. 151 . 14·28.
85
May, N.D.S. (1964). "The Anatomy of the Sheep". 2.ed., University of Oueenland Press, Barisbane, Australia.
Nickel, A .. Schummer, A, Seiferle, E. (198!). "The Anatomy of the Domestic Animals." Vo1.3. The circulato!)' system, the skin and culaneus organ of the domestIC mammals. Verlag Paul Patey, Newyork .
Nur, LH., Oxmen, E. (1996). Akkaraman koyununda extracranial venOz sircOlasyon uzerinde makroanatomik bir ~ah~ma. Tt. J. of Vet. and Animal Sci., 20, 79-87.
Schwarz, A. (1959). Arterien and venen am kopf der ziege. Hannover.
Singh, A.P., AI-Badrany, M.S., Abid, T.A., Eshou. S.M. (1989). Cranial sinus venography in sheep. Indian J. Anim. Sci.. 59, 1, 24-28.
Smuts, M.M.S., Bezuidenhout, A.J. (1992). Deep dis· sections of the veins of the bovine head: un published work by Prof. J.M,W. Le Aoux (1926-1991 ). Onderstepoort J. Vet. Aes., 59, 211·218.