AKCIONA ISTRAŽIVANJA U OBLASTI SOCIJALNOG...

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186

Emina Lazović Jović* UDK 364:303.1 Pregledni naučni članak

AKCIONA ISTRAŽIVANJA U OBLASTI SOCIJALNOG RADA

u nauci o socijalnom radu afirmisala se ideja o razlici između tzv. tradici-onalističke i akcionalističke metodologije, odnosno, između tzv. tradicionalnih i akcionih istraživanja koja se, pre svega, odnosi na shvatanje cilja istraživanja. Akciona istraživanja u socijalnom radu prema predstavnicima tzv. akcionali-stičke metodologije trebalo bi da budu pomoćni instrument socijalne akcije čija je uloga da usmerava i orijentiše tu akciju. osnovna svrha akcionih istraživanja u socijalnom radu jeste to da ona služe kao instrument, sredstvo za rešavanje pro-blema ljudi. To znači da svako akciono istraživanje mora prvo da sadrži detaljno razrađen plan akcije, realizaciju istraživanja i ocenu efekata.

Akciona istraživanja u socijalnom radu moguće je razvrstati po više kri-terijuma. uobičajena je klasifikacija na: 1) akciona istraživanja koja se odnose na različite situacije „naglašene socijalne potrebe“; 2) akciona istraživanja koja se odnose na pružanje socijalne pomoći, tj. stručna istraživanja. Značajnija je podela akcionih istraživanja u socijalnom radu na: a) naučno-metodološka istra-živanja, koja mogu biti dijagnostičko-prognostička i stručna istraživanja, i b) metodska istraživanja, koja mogu biti terapijska akciona istraživanja i stručna akciona istraživanja.

Cilj akcionih istraživanja u socijalnom radu je promena istraživane situacije i sa stanovišta društva, tj. socijalnog radnika, ali i sa stanovišta klijenta u nevolji.

Ključne reči: akciona istraživanja, socijalni rad, socijalna situacija, socijalna akcija, vrste akcionih istraživanja

1. Specifičnosti istraživanja u socijalnom radu

osnovnu definiciju naučnih istraživanja, kao i zahteve koje ona postavlja, prihvata i nauka o socijalnom radu. Ti osnovni zahtevi vezani su za jasno, tačno i precizno definisan problem, tj. predmet naučnog saznanja, zatim za utvrđiva-nje društvenih i naučnih ciljeva istraživanja, odnosno stepen naučnog sazna-nja, i za provereno i verovatno naučno-teorijsko i metodološko saznanje, kao i izbor valjanih naučnih metoda i njihovu primenu. Međutim, upravo se u nauci o socijalnom radu afirmisala ideja o razlici između tzv. tradicionalnih i akcionih * Emina Lazović Jović, magistar političkih nauka, Fakultet političkih nauka, univerzitet u

Beogradu, email: [email protected]

Emina Lazović Jović

Megatrend revija ~ Megatrend Review

170istraživanja, odnosno, o razlici između tradicionalističke i tzv. akcionalističke metodologije. osnovna razlika koju akcionalisti prave odnosi se na cilj istraživa-nja. Dok je kod tradicionalnih cilj istraživanja čisto naučno saznanje, kod akci-onih istraživanja cilj je „promena situacije“, odnosno praktična primena sazna-nja. Kako je svako istraživanje u oblasti društenih nauka svojevrstan društveni odnos, a uspostavljanje bilo kakvog odnosa (pogotovu društvenog!) tj. njegova realizacija ostavlja i nekakve društvene efekte, sa tog stanovišta sva su istraživa-nja akciona, pored toga što sva istraživanja moraju imati i naučnu svrhu.

Zato specifičnosti istraživanja u nauci o socijalnom radu (a i uopšte) treba tražiti u predmetu nauke – naučne discipline, u predmetu istraživanja, kao i u primenjenim metodama.

ono što čini specifičnost predmeta istraživanja u nauci o socijalnom radu jesu karakteristike subjekata određene delatnosti i obavljanja te delatnosti. pred-met naučnog saznanja mogu biti i delatnosti koje nisu naučno zasnovane, odno-sno, socijalni rad obuhvata i prirodne procese, ponašanja, aktivnosti. Dževad Termiz kaže: „Nema socijalnog rada ako, potencijalno ili faktički, nema ljudi u ‘situaciji naglašene socijalne potrebe’, a njih nema ako nema starosti, bolesti, gubljenja posla, poremećenog i devijantnog ponašanja, itd.“1 Tačnije rečeno, kao predmet istraživanja u socijalnom radu mogu se javiti:

„ - uzroci i uslovi nastanka stanja ‘naglašene socijalne potrebe’; - bitne odredbe subjekata u situaciji ‘naglašene socijalne potrebe’ i subje-

kata koji treba da ukažu odnosno da ukazuju socijalnu pomoć odnosno da obave ‘socijalnu intervenciju’;

- očekivanja korisnika – klijenta socijalne pomoći i ciljevi davalaca soci-jalne pomoći, uključujući i očekivanja i zahtjeve užih i širih društvenih zajednica, država, itd.;

- aktivnosti u procesu ‘davanja socijalne pomoći’, s jedne strane, pona-šanje subjekata u ‘situaciji naglašene socijalne potrebe’, s druge, djela-nje subjekata davalaca socijalne pomoći, a s treće, subjekata socijalnog okruženja, bližeg ili daljeg, s određenim interesima ili bez njih;

- metodi i sredstva koje treba, mogu se ili koriste u toku davanja socijalne pomoći - ‘socijalne intervencije’;

- svi bitni efekti davanja socijalne pomoći – ‘socijalne intervencije’.“2

Naravno, pobrojani predmeti nisu jedini koji se mogu istraživati u socijal-nom radu, pa tako Termiz navodi još i tipove i svojstva istraživanja i primenjene metode u istraživanju ovih predmeta, tu su i sva područja socijalnog rada, ali se kao specifičan predmet mogu javiti i klasifikacije naučnih istraživanja u socijal-nom radu i predmeta unutar njega.

1 Dž. Termiz: Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu, Grafit, Lukavac 2001, 63.2 Ibid., 63.

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186

Akciona istraživanja u oblasti socijalnog rada 171

ono što je posebno važno pomenuti jeste klasifikacija naučnih istraživanja u socijalnom radu po predmetu istraživanja, jer nam ta klasifikacija omogućava dalje razumevanje akcionih istraživanja u socijalnom radu:

„1. naučna istraživanja nauke o socijalnom radu čiji prvenstveni cilj je sti-canje naučnog saznanja o socijalnom radu kao predmetu nauke i njego-vom metodu sa dugoročno odloženom praktičnom primjenom njihovih rezultata;

2. naučna istraživanja čiji je cilj naučno saznanje koje će moći da bude ubrzo upotrijebljeno u ‘interventnim’ metodama – metodama praktiko-vanja socijalnog rada;

3. naučna istraživanja kao faza, dio, priprema ili ocjena efekata ‘interven-tnih’ metoda;

4. naučna istraživanja kao osnova ugrađena u stručna istraživanja ili ‘interventne’ metode;

5. naučna istraživanja čiji su rezultati osnova ‘rutinskih’ stručnih istraži-vanja ili ‘rutinskih interventnih’ metoda.“3

Specifičnost istraživanja možemo otkriti i u primenjenim metodama. Budući da nauka o socijalnom radu spada u društvene nauke, možemo konstatovati da se i ovde u istraživanju koriste sve metode društvenih nauka, ali da specifičnost nije vezana za njih, već za njihovu primenu i odnos istraživača iz oblasti soci-jalnog rada. Specifičnost je vezana i za razlikovanje metoda naučnog istraživa-nja i „interventnih“ metoda, odnosno metoda praktikovanja socijalnog rada. I u metodologiji istraživanja u socijalnom radu govorimo o analitičkim i sintetičkim metodama, odnosno o „deduktivnim i induktivnim metodama“4. Ali, pošto se u nauci o socijalnom radu prednost daje empirijskim istraživanjima, logično je da se više koriste „induktivne“ metode, što opet ne znači da se ne koriste osnovne, opštenaučne i metode pribavljanja i obrade podataka. Za akciona istraživanja u socijalnom radu značajne su posebno metode pribavljanja podataka i tu možemo govoriti o posmatranju, ispitivanju, eksperimentu, operativnim metodama – studiji slučaja, analizi sadržaja i biografskoj metodi. Važno je napomenuti da su od velikog značaja merenje i komparativna metoda, o kojima zastupnici akcio-nalističke metodologije nisu govorili.

2. Svojstva i vrste akcionih istraživanja u socijalnom radu

Akciona istraživanja u socijalnom radu, prema nekim autorima, predstavni-cima tzv. akcionalističke metodologije, trebalo bi da budu pomoćni instrument socijalne akcije čija je uloga da usmerava i orijentiše tu akciju. u vezi s tim može 3 Ibid., 64.4 Ibid., 67.



172

se reći da su akciona istraživanja komparativna jer porede uslove i učinke različi-tih akcija, ali i vode akciji. Tako shvaćena akciona istraživanja obuhvataju (osim onoga što se odnosi na naučna istraživanja) i deskriptivna istraživanja, laborato-rijske i terenske eksperimente.

Ipak, osnovna svrha akcionih istraživanja u socijalnom radu jeste to da ona služe kao instrument, sredstvo za rešavanje problema ljudi. To dalje znači da svako akciono istraživanje mora prvo da sadrži detaljno razrađen plan akcije, realizaciju istraživanja i, naravno, ocenu efekata.

Koncepcija akcionih istraživanja nastala je iz potrebe da se brzo i što tačnije dođe do upotrebljivih rešenja za koja nije potrebno mnogo vremena. To pre svega zato što je nastala potreba za istraživanjem realnih problema pojedinca, grupa ili zajednica, koji se tako jasno manifestuju u društvenoj stvarnosti da njihovo rešavanje prerasta u društvenu potrebu. u suprotnom bi moglo da dođe do naru-šavanja društvene ravnoteže. Tu nalazimo sličnosti sa istraživanjima u politici, odnosno u političkim naukama. Čovek, kao centralna figura sveukupnog druš-tvenog života, predstavlja skup odnosa i aktivnosti, odnosno skup najrazličitijih potreba i interesa i načina njihovog zadovoljavanja. Međutim, čovek nije pose-ban (izolovan) socijalni entitet. Zato i sva istraživanja koja se tiču čoveka i njego-vih problema, potreba, itd., treba da budu ugrađena u socijalnu akciju kojom se želi promeniti određena situacija. Dakle, ni u nauci o socijalnom radu, kao ni u političkim naukama, ne možemo govoriti o strogoj (izričitoj) podeli istraživanja na tradicionalna i akciona, odnosno na čisto naučna („kabinetska“) i čisto prak-tična. u načelu, istraživanja u socijalnom radu usmerena su na rešavanje nekog konkretnog problema, na izvesnu promenu, znači podrazumevaju i neku soci-jalnu akciju. Ali, isto tako, svako istraživanje mora da bude naučno osnovano (ili zasnovano), da se služi i podržava principe nauke, odnosno, da zadovoljava osnovna svojstva naučnih istraživanja. Jer, na kraju, akciona istraživanja i jesu specifična vrsta naučnih istraživanja! Takođe se, u skladu sa svim prethodno rečenim, ne može govoriti o akcionim istraživanjima kao o novoj vrsti istraživa-nja, niti o novoj metodologiji koju nazivaju akcionalistička metodologija!

Akcionalisti kao bitnu karakteristiku ističu to da akciona istraživanja pred-stavljaju novi tip istraživanja čija je svrha, ne samo otkrivanje, tj. opisivanje društvenih problema, već učestvovanje u njihovom rešavanju. u vezi sa ovim postulatom otvara se jedno sasvim logično i jednostavno pitanje – kako su se to pre akcionih istraživanja rešavali društveni (socijalni) problemi? Znači li to da sva druga (naučna) istraživanja nemaju nikakvu ulogu prilikom rešavanja odre-đenih socijalnih problema, iako se zna da nauka ima i praktični cilj? Ako smo već rekli da svako valjano postavljeno istraživanje uvek ima i naučni i društveni značaj, tj. naučni i praktični cilj, zašto bi to u nauci o socijalnom radu bilo dru-gačije, kada je i u njenom središtu interesovanja čovek, aktivno biće, sa raznim problemima za čije rešavanje mu je često potrebna stručna pomoć?

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


objašnjenja koja akcionalisti daju na slične primedbe uglavnom se tiču toga da „tradicionalna“ istraživanja opisuju, tj. samo konstatuju problem, i zato, u stvari, ona prethode, dok su akciona istraživanja sledujuća i ona rešavaju pro-blem. Nekako nam se čini logičnim postaviti pitanje: šta se čini u situacijama kada problem zahteva hitno rešavanje, odnosno, kada o problemu ne postoje prethodna naučna saznanja? Čini se da i sam prethodni zahtev akcionalista ide u prilog našoj tvrdnji da su ove dve vrste istraživanja takoreći nerazdvojne, tj. da je svako istraživanje uvek i naučno značajno, kao što i rezultati (svakog istraživa-nja) treba da proizvedu neke posledice u praksi.

postoji još jedno moguće objašnjenje zašto se u socijalnom radu toliko insi-stira na akcionim istraživanjima kao najpogodnijim i najboljim u odnosu na druge vrste istraživanja. osim što objašnjava pojave, socijalni rad ima i zahtev ubrzanog „transfera“ znanja u praksu, kako bi se u potpunsti zadovoljile potrebe klijenata. upravo zato socijalni radnici često prvo razmišljaju o načinima delo-vanja u praksi, a tek onda o saznanju koje bi, u stvari, trebalo da bude temelj za donošenje odluka koje usmeravaju akciju. Ipak, ni u jednom slučaju oni ne mogu izbeći oslanjanje na prethodna saznanja!

Bitno za razumevanje akcionih istraživanja u nauci o socijalnom radu jeste i njen predmet.

predmet istraživanja u nauci o socijalnom radu jeste poseban proces „u čijem je središtu delatnost čija je važna komponenta organizovana, sistematična, ciljno definisana i humano orijentisana profesionalna delatnost“.5 Specifičnost tog predmeta je u karakteristikama subjekata koji učestvuju u procesu, kao i u samom obavljanju delatnosti. Iz ovoga se jasno vidi da je reč uvek o nekakvom odnosu, akciji – te da i istraživanja u socijalnom radu uvek moraju imati neku akcionu komponentu (čak i kada se govori o čisto naučnim istraživanjima).

u prilog istinitosti ovog našeg shvatanja navešćemo definiciju socijalnog rada A. Halmija, koji je prvi i najviše zastupao ideju o podeli metodologije na tradicionalnu i akcionalističku:

”Socijalni rad je humanistička disciplina čiji je predmet istraživanje struk-ture socijalnih potreba, putova i načina njihova zadovoljavanja i humanizacije, kao i prevencija socijalnih problema kroz povezanu i koordiniranu društvenu akciju.”6

Društvene akcije se nekad temalje na znanju, tj. na saznanju koje nam pruža objektivne informacije o svetu u kojem živimo i njegovom kvalitetu. S druge strane, neke se akcije u socijalnom radu temelje na vrednostima koje se smatraju poželjnima i koje predstavljaju preferencije prema poželjnim, trajnim ciljevima i uvek su povezane sa snažnim emocijama. Naravno, ima i onih akcija koje kom-binuju vrednosti i saznanje (a takve su u većini). Za akciona istraživanja ovo je

5 Ibid., 63.6 A. Halmi: Metodologija istraživanja u socijalnom radu, Alinea, Zagreb 1995, 40.



174

važno zato što se upravo ovde otvara pitanje i mogućnost njihove zloupotrebe, tj. manipulacije za različite svrhe.

Iz svega do sada rečenog, lako je zaključiti da podela istraživanja na tra-dicionalna i akciona ni u nauci o socijalnom radu nije opravdana, niti naučno moguća. Cilj svih istraživanja u socijalnom radu u krajnjoj liniji i jeste promena, akcija, tako da su i istraživanja akciona. S druge strane, nema valjane akcije bez prethodnog teorijskog promišljanja, kako o problemu, tako i o njegovom rešenju – što znači da su sva istraživanja u izvesnom smislu i teorijska. Svakoj uspeš-noj akciji koja teži rešenju nekog problema uvek prethodi pouzdano, istinito, odnosno verovatno saznanje o tom problemu. Isto tako, svaki čovek, a naročito naučnik – istraživač saznanje o pojavi stiče doživljavajući je, zapažajući, ali uvek i promišljajući o njoj.

Vratimo se ponovo nekim osnovnim principima akcionalističke metodo-logije, kako bismo ih kritički razmotrili sada sa stanovišta nauke o socijalnom radu, odnosno socijalnih istraživanja. Akciona istraživanja u socijalnom radu povezuju teoriju i praksu istraživanja, odnosno prevladavaju odvojenost između teorije i prakse socijalnog rada. ovom principu, koji je u akcionalističkoj metodo-logiji izdvojen kao suštinski, mi dodajemo samo sledeće: nema istraživanja koja su čisto teorijska ili samo praktična, a što smo na prethodnim stranicama već i objasnili. u socijalnom radu to je naročito izraženo, jer je on pre svega praktična delatnost, ali da bi bila delotvorna, ona mora biti i naučno zasnovana. povezano sa ovim je i shvatanje da se radi o novom tipu istraživanja koji nema za cilj samo konstatovanje i opisivanje društvenih problema, već i aktivno učestvovanje u nji-hovom rešavanju. Ako bismo ovaj stav prihvatili kao tačan, postavlja se pitanje: kako su pre akcionalista rešavani društveni problemi, ili nisu uopšte rešavani?!

Sledeći važan princip jeste da se problem istraživanja otkriva, a ne izabira. Šta to konkretno znači u socijalnom radu, kada znamo da neki problemi sa kojima se susreću socijalni radnici postoje otkako postoji i društvo? Kada i gde se „otkriva“ problem istraživanja, odnosno, kako i kada se planira i sprovodi istraživanje? Akcionalisti kažu da predmet istraživanja ne postoji apriori, već da ga treba otkriti u toku samog istraživanja. Međutim, ovo se kosi sa početnim stavom da su tradicionalna istraživanja prethodeća, a da akciona slede, jer čime bi se onda bavila ta prethodna istraživanja, odnosno, koja je njihova svrha – ako se ne bave istim predmetom? u vezi s ovim principom akcionalisti još kažu i da problem treba da postoji u istim društvenim procesima kojima pripadaju i soci-jalni radnik i njegov klijent. Socijalni radnik nailazi na „simptome“, tj. nagove-štaje određenog problema i tek na osnovu njih stvara sliku o stvarnom problemu čijom analizom dolazi do saznanja kako delovati na određenu situaciju kojom se dolazi do rešenja. Sve ovo se dešava i u tzv. tradicionalnim istraživanjima, s tim što je zaista nejasno zašto se toliko insistira na otkrivanju problema, a protivi se njegovom izboru. opet ponavljamo, ne možemo istraživati ako nemamo pro-

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


blem, i ako se ne opredelimo koji problem ili aspekt će se istraživati! Tek se na osnovu toga planira i sprovodi svako istraživanje!

Ništa novo odnosno različito u odnosu na druga istraživanja akcionalisti nisu otkrili ni u vezi sa principom vrednosne neutralnosti, tj. aktivne partici-pacije. Ne može se kao tačno prihvatiti stanovište da je istraživač u „naučnom“ istraživanju vrednosno neutralan, tj. potpuno objektivan. Svoje vrednosno opre-deljenje svaki istraživač, a pogotovu socijalni radnik, iskazuje već pri izboru pro-blema istraživanja, pri definisanju teorijskog okvira, kao i pri tumačenju rezul-tata istraživanja. ono gde on (istraživač) može ostati objektivan jeste područje primene metode na teorijski formulisan predmet istraživanja. Ipak, iako istraži-vač nije vrednosno neutralan, to ne mora uticati na objektivnost naučnog istra-živanja – ako se ono metodološki sprovede korektno.

princip dezobjektivizacije, odnosno ravnopravnih učesnika u istraživanju, u socijalnom radu je, moramo da primetimo, teško izvodljiv, tj. potpuno nejasan i nelogičan. podsetimo samo da i u istraživanju u socijalnom radu, kao i u prak-tikovanju socijalnog rada učestvuju: socijalni radnik koji pruža pomoć i klijent koji tu pomoć prima – kako oni mogu imati ravnopravan položaj?7 Specifičan odnos između klijenta i socijalnog radnika je jedna od značajnijih karakteristika socijalnog rada. on ne samo da uključuje poverenje, tolerantnost, prihvatanje lič-nosti klijenta, već i spremnost na saradnju prilikom pronalaženja najboljih oblika pomoći. Zato ovaj princip ravnopravnih učesnika ne može biti primenjiv i na istraživanja u socijalnom radu, jer bi tako on (socijalni rad) izgubio svoj smisao.

Sledeći princip akcionalističke metodologije kaže da je predmet istraživanja celina određene socijalne situacije i da se u akcionim istraživanjima ne mogu izolovano istraživati pojedinac, grupa ili zajednica. Naravno da se pojedinac, grupa i zajednica ne mogu izolovati i tako istraživati, jer među njima uvek postoji međuzavisnost i uslovljenost. Ali, to opet nije novina koju su uveli akcionalisti i koja je tek sa njima počela da funkcioniše, već je to neminovnost svih društvenih istraživanja!

Kao što smo pokušali da objasnimo, neki od ovih osnovnih principa na kojima počiva akcionalističko shvatanje istraživanja u socijalnom radu, i koji su služili kao osnov za razlikovanje, tj. razdvajanje tradicionalnih i akcionih istra-živanja, nisu održivi jer se suprotstavljaju samoj logici istraživačkog procesa u društvenim naukama, uopšte, a i logici socijalnog rada. ovde smo samo poku-šali da ukažemo na neke od nelogičnosti, bez namere da negiramo ili ospora-vamo doprinos akcionalističke metodologije u oblasti naučnih istraživanja, pri-mene metoda i otkrivanja novih puteva, tj. načina sticanja saznanja i rešavanja konkretnih problema.

7 Ivan Vidanović definiše klijente: „Klijenti socijalnog rada jesu pojedinci, porodice, grupe i zajednice koji imaju teškoće u zadvoljavanju potreba, što stvara situaciju u kojoj se zaustavlja ili onemogućava njihovo funkcionisanje i razvoj.“ - Ivan Vidanović: Pojedinac i porodica – metode, tehnike i veštine socijalnog rada, Beograd 1996.



176

2.1. Vrste akcionih istraživanja u socijalnom radu

Akciona istraživanja u socijalnom radu moguće je razvrstati po više krite-rijuma. prema tome na koju se komponentu socijalnog rada odnose, akciona istraživanja mogu biti:

1) ona koja se odnose na razne situacije „naglašene socijalne potrebe“ – gde predmet naučnog saznanja, odnosno istraživanja mogu biti i delat-nosti koje nisu naučno zasnovane. ova istraživanja mogu da obuhvate i određene prirodne procese, ponašanja, aktivnosti, i drugo.

2) ona akciona istraživanja koja se odnose na pružanje socijalne pomoći, za koja se može reći da su stručna istraživanja. Isto tako, ova kompo-nenta socijalnog rada je naučno zasnovana i bazira se na društveno pri-hvaćenim saznanjima i vrednostima.

Zajednička osobina svih vrsta akcionih istraživanja u socijalnom radu je to što se kod svih predmeta istražuje zapravo interakcija subjekata sa raznim soci-jalnim ulogama i na raznim društvenim položajima. Radi se o najrazličitijim odnosima unutar društva, i o otkrivanju uzroka i posledica određenog ponaša-nja, kao i o njihovom eventualnom usmeravanju u određenom pravcu.

Ivan Vidanović navodi osnovne ciljeve prakse socijalnog rada, koji su od veli-kog značaja i za naše razmatranje akcionih istraživanja budući da posredno ili neposredno mogu odrediti i ciljeve samih akcionih istraživanja. on kaže da je jedan od ciljeva socijalnog rada „dostići rešenje problema, poboljšati i povećati odbrambene tehnike i razvojne mogućnosti ljudi“.8 u skladu sa ovim ciljem, akci-ona istraživanja bi trebalo da usmere rad socijalnog radnika u pravcu korekcije određenih problematičnih ponašanja pojedinaca. ova istraživanja se odnose na pojedinca i moglo bi se reći da im je cilj zadržavanje status quo, jer socijalnu akciju, tj. intervenciju usmeravaju prema važećim društvenim normama ponašanja.

Drugi cilj socijalnog rada, prema profesoru Vidanoviću, jeste „poveziva-nje ljudi sa sistemima koji obezbeđuju sredstva, usluge i mogućnosti“. Akciona istraživanja povezana sa ovim ciljem imaju ulogu posrednika između čoveka i sistema. I u ovom slučaju akciona istraživanja ne nude najbolja rešenja, već ona koja su u skladu sa društvenim vrednostima ili normama.

Treći cilj je „poboljšanje efektivnosti i efikasnosti sistema koji obezbeđuju sredstva i usluge“. Moglo bi se reći da se pažnja ovde više posvećuje čoveku, grupi ili zajednici koja se nalazi u stanju socijalne potrebe, jer se praktični cilj usme-rava na poboljšanje funkcionalnosti sistema sa kojima su ljudi stalno u kontaktu. Akciona istraživanja imaju koordinirajuću ulogu.

Četvrti cilj socijalnog rada je „razvoj i unapređenje socijalne politike“, gde se socijalni rad bavi zakonskim propisima, odnosno, onim delom socijalne politike društva koji je usmeren na zadovoljavanje ljudskih potreba. Akciona istraživa-8 Ibid., 27.

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


nja ne samo da utiču na razvoj programa socijalne politike, već su usmerena i na to da pronalaze nova rešenja, tj. na osnovu saznanja stečenih istraživanjem, predlaže se usvajanje novih propisa i planira razvojna politika. u ovom slučaju akciona istraživanja imaju heuristički karakter.

Ipak, mnogo značajnija podela akcionih istraživanja u socijalnom radu je na: 1) naučna, metodološka istraživanja i 2) metodska istraživanja. To su istraživanja kojima se stiču naučna saznanja o i u socijalnom radu, odnosno, ona istraživanja kojima se stiču saznanja o praktikovanju i delovanju socijalnog rada. ovo su dve osnovne vrste akcionih istraživanja o kojima uvek treba voditi računa i koja se uvek javljaju, ne samo u socijalnom radu, već u društvenim nau-kama uopšte.

2.2. Naučno-metodološka istraživanja

Naučno-metodološka istraživanja u socijalnom radu predstavljaju osnovu za sva druga istraživanja, pa i za praktično delovanje. ona se mogu podeliti na dijagno-stička i prognostička, odnosno, dijagnostičko-prognostička i stručna istraživanja.

Dijagnostička akciona istraživanja imaju za cilj pripremu naučne osnove za akciju. Prognostička akciona istraživanja odnose se na preventivu određe-nog ponašanja čoveka. preventivu treba shvatiti kao svesno i aktivno odnošenje čoveka prema sopstvenom razvoju, sa dejstvom na budućnost. Možemo govo-riti o dve vrste prevencije, a shodno tome, i o dve vrste prognostičkih akcionih istraživanja. To su, prvo, ona istraživanja koja se kreću prema željenom, dakle, stvaraju uslove za njegovo ostvarivanje, i druga vrsta akcionih istraživanja je usmerena ka neželjenom i podrazumevaju mere za sprečavanje njegovog delova-nja. ovde se krije i mogućnost manipulacije u istraživanjima u socijalnom radu, jer različite socijalne grupe, pa i pojedinci, mogu različito definisati „poželjno“, odnosno „nepoželjno“, a na osnovu toga, svesno usmeravati budućnost. u suštini, prognostička istraživanja trebalo bi da pripreme mere za primenu u toku nameravane akcije na osnovu naučnih saznanja. Međutim, pošto se i dajagnoza i prognoza u socijalnom radu često odigravaju istovremeno, opravdano je govoriti i o dijagnostičko-prognostičkim istraživanjima u socijalnom radu. Koje su nji-hove bitne karakteristike?

Dijagnostičko-prognostička akciona istraživanja u socijalnom radu mogu da se sprovode i u početnoj ili pripremnoj fazi i tada se odnose na otkrivanje, pripremu i početak rada. Radi se, u stvari, o identifikaciji pojedinaca, porodica, grupa ili zajednica koje imaju potrebu za socijalnom pomoći, ali i nepovoljnih okolnosti u kojima se pojedinci mogu naći, koje čak mogu biti i društveno nepo-željne. S druge strane, dijagnostičko-prognostička akciona istraživanja najčešće se sprovode u fazi socijalne dijagnoze. „Sociodijagnoza označava korpus postu-paka koje socijalni radnik koristi i poslova koje obavlja da bi došao do potrebnih podataka i saznanja na osnovu kojih će izvesti dijagnostički sud ili dati procenu



178

slučaja.“9 Kod ovih akcionih istraživanja upravo dolaze do izražaja neki od pret-hodno pomenutih postulata na kojima se zasniva tzv. akcionalistička metodolo-gija. ovde se socijalni radnici ravnopravno uključuju u tim stručnjaka koji treba da pomogne u rešavanju teškoća. Istraživanje se bazira na pribavljanju poda-taka i informacija od ispitanika (tj. klijenta). Ispitivanje obavlja socijalni rad-nik, a možemo govoriti o specifičnostima profesionalne prirode, npr. korišćenje metoda i tehnika, specifičan način primene instrumenata, i tako dalje.

Važno je napomenuti da se istraživanja ne usmeravaju samo na disfunkci-onalne pojave, procese, stanja klijenata, već obuhvataju i njegove pozitivne fak-tore (motivaciju, snagu, resurse, itd.), ali i faktore njegove okoline. Zato u okviru dijagnostičkih akcionih istraživanja u socijalnom radu možemo govoriti i o akci-onim istraživanjima životne istorije klijenta, akcionim istraživanjima socio-eko-nomskog stanja i socijalnog funkcionisanja klijenta i o akcionim istraživanjima sredine u kojoj klijent živi i radi. ova istraživanja su od velike važnosti za formi-ranje specifičnog odnosa socijalni radnik – klijent.

u dijagnostičko-prognostičkim istraživanjima najčešće korišćene metode su ispitivanje, posmatranje i studija slučaja. Celokupni proces dolaženja do poda-taka i osnova za socijalnu dijagnozu svodi se, zapravo, na korišćenje ovih metoda.

Ispitivanje, odnosno intervju kao tehnika ispitivanja, za socijalni rad je naj-značajnija metoda utvrđivanja problema i ličnosti klijenta. prilikom korišćenja intervjua u akcionim istraživanjima ne otkriva se samo sadržaj saopštenja, već i emocija klijenta, odnosno emocinalno ponašanje i promene do kojih dolazi u toku intervjua. Dubinski intervju (koji je specifična vrsta intervjua koji se koristi u akcionim istraživanjima) dopušta sistematsku opservaciju klijenta u standar-dnim uslovima.

Posmatranjem se dolazi do informacija koje su relevantne za konkretan slu-čaj i to tako što se beleži i utvrđuje sve što može da bude od koristi za saznanje o klijentu i njegovom ponašanju, ili samo ono saznanje koje se odnosi na konkre-tan problem i situaciju. obično se za ove svrhe uvode u posmatranje tzv. skale procene, gde socijalni radnik sastavlja spisak simptoma ili karakteristika odre-đenog ponašanja i onda ih registruje na određen način.

Studijom slučaja utvrđuju se i oblici i sadržaj ponašanja pojedinca i njihova povezanost sa drugim faktorima (psihološkim, socijalnim, fizičkim, itd.). I ovde dolazi do direktnog kontakta klijenta i socijalnog radnika, s tim što se taj kon-takt ponavlja u određenim intervalima sve dok se ne stekne utisak da socijalni radnik zaista može formirati relevantan sud, odnosno mišljenje o klijentu, i na taj način doneti i pravu odluku o tretmanu i merama koje treba preduzeti.

u vezi sa dijagnostičko-prognostičkim istraživanjima, postavlja se još jedno važno pitanje: da li ova istraživanja mogu biti verifikatorna, odnosno, heuri-stička? Recimo da nam se čini logičnim da ona mogu biti heuristička budući da su usmerena na otkrivanje novih činjenica u vezi sa istraživanom pojavom, tj. 9 Ibid., 59.

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


problemom. Kada su ona i da li mogu biti verifikatorna? Da li samo onda kada se radi o istraživanju sličnih socijalnih slučajeva, odnosno u slučaju ponovljenog istraživanja istog predmeta? S druge strane, opet nekako logično gledano, čini se da su dijagnostička istraživanja više usmerena na verifikaciju saznanja, dok su prognostička više heuristička.

2.3. Instrumentalna (manipulativna) istraživanja

Moguće je govoriti o još jednoj vrsti akcionih istraživanja u socijalnom radu, a koja nisu vezana samo za naučno-metodološka istraživanja, već se mogu javiti i kao metodska. Naime, reč je o instrumentalnim (manipulativnim) istraži-vanjima. Slično kao i u političkim naukama, i u nauci o socijalnom radu ova istraživanja jesu instrument sprovđenja socijalne politike. Za praksu socijalne politike velika je opasnost ako se konkretne odluke ne oslanjaju na objektivnu, naučnu analizu, jer su socijalne promene dugoročne. Zato je potrebno obezbediti objektivizaciju preduzetih mera i akcija, a to je moguće uraditi na dva načina. prvi je da se zaista sprovede objektivno naučno istraživanje, zasnovano na svim važećim principima, pravilima i svojstvima naučnih istraživanja. Drugi način je da se napravi privid naučnog istraživanja u svrhu obezbeđivanja naučnog oprav-danja za preduzimanje određenih akcija. Instrumentalna akciona istraživanja upravo tada imaju veliku ulogu, s obzirom na to da ne postoji univerzalni teorij-ski okvir koji se može primeniti na različite sisteme socijalne politike.

S obzirom na to da socijalni rad treba da omogući realizaciju određenih socijalnih ciljeva i da kao deo socijalne politike postaje i deo političkih ciljeva, instrumentalna akciona istraživanja postaju moćno sredstvo onih koji vladaju i omogućava im da, na prividno legalan i legitiman način, ostvare svoje ciljeve. Na ovaj način socijalna politika može postati instrument promena u društvu, kao i značajno sredstvo upravljanja i vladanja. „u razvijenim demokratskim druš-tvima socijalna politika odavno nije dekor ni politički pamflet u predizbornim aktivnostima, već prostor na kome se osvaja ili gubi vlast.“10

Treba još samo napomenuti i to da i dijagnostičko-prognostička i terapijska istraživanja mogu imati karakteristike instrumentalnih istraživanja.

Akciona istraživanja u socijalnom radu mogu se podeliti s obzirom na nivo analize kojim se bave na pojedinačna, grupna i opšta.

10 D. Kočović: Socijalna politika, udruženje stručnih radnika socijalne zaštite R. Srbije, Beograd 2000, 96.



180

3. Akciona istraživanja u ostalim oblastima socijalnih istraživanja

Na samom početku treba reći da ovde ne mislimo na društvena istraživanja, već na istraživanja u socijalnom radu koja se odnose na praktikovanje socijalnog rada.

Dakle, kao što smo već rekli, u nauci o socijalnom radu postoje, osim naučno-metodoloških, i metodska istraživanja. ona se odnose na praksu socijalnog rada, odnosno na praktikovanje onih saznanja do kojih se došlo drugim istraživa-njima. To su, u stvari, praktične mere, akcije i koraci koji se preduzimaju da bi se određeni problem rešio. Njih smo podelili na: 1) terapijska akciona istraživanja i 2) stručna akciona istraživanja.

1) Terapijska akciona istraživanja odnose se na preduzimanje niza kon-kretnih mera, tj. akcija koje služe da se određeno ponašanje promeni ili kori-guje. ona se sprovode sa ciljem rešavanja problema tako što bi trebalo da obez-bede potrebne mere, odnosno akcije kako bi i socijalni radnici i klijenti mogli da napreduju koristeći selektivne intervencije koje će dovesti do promene istra-živane situacije i prakse socijalnog rada. Tek kod ove vrste akcionih istraživa-nja dolazi do praktikovanja i tzv. stručne moći. Aleksandar Halmi stručnu moć definiše kao „ukupnost mogućnosti raspolaganja pojedincima, društvenim grupama i lokalnim zajednicama, dakle, to je ona moć koja svoj sadržaj i svoju opravdanost nalazi u istraživačevu posjedovanju određene kompleksne spo-znaje. Drugi je aspekt te moći u tome što se situacija blokira, tj. što joj se ometa napredovanje.“11 u vezi s ovim treba reći da terapijska istraživanja mogu imati odlike i dijagnostičkih i prognostičkih istraživanja, ali i svojstva manipulativnih (instrumentalnih) istraživanja. Dakle, terapijska istraživanja mogli bismo pode-liti na: 1) ona istraživanja koja se vrše u toku socijalne akcije (u svrhu socijalne terapije), i 2) ona istraživanja koja služe kao instrument socijalne terapije. ova druga istraživanja su, zapravo, instrument uticanja na ponašanja u toku razreša-vanja socijalnog problema.

usko povezano sa instrumentalnim terapijskim istraživanjima jeste i onaj aspekt stručne moći (po A. Halmiju to je najvažniji aspekt delovanja stručne moći u društvenim naukama!) koji omogućava nametanje „idealnog tipa“ vred-nosti kome se klijenti prilagođavaju. Jasno je da takav vrednosni sistem zahteva disciplinovanu ličnost, ali koja ima minimum znanja i koja je naviknuta na razna testiranja i ispitivanja. Kod instrumentalnih akcionih istraživanja u socijalnom radu važno je da socijalni radnik drži pod kontrolom sve važnije delove istraži-vanja, što zapravo podrazumeva svojevrsnu „logiku moći“.12 Zato ova istraživa-nja mogu poslužiti kao sredstvo kojim se služe određene društvene grupe koje kreiraju socijalnu politiku kao najobuhvatniju granu politike. ona ne samo da odslikava suštinu društvenog položaja čoveka, već je i značajno sredstvo uprav-11 A. Halmi: Metodologija istraživanja u socijalnom radu, Alinea, Zagreb 1995, 123.12 Ibid., 124.

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


ljanja i vladanja. u tom smislu, a slično sa istraživanjima u političkim naukama, terapijska, odnosno instrumentalna akciona istraživanja u socijalnom radu mogu biti humanistički zasnovana, dakle, da služe uspostavljanju takvih druš-tvenih odnosa koji će afirmisati čoveka, njegovu ličnost i omogućiti mu odgova-rajuću društvenu poziciju i socijalnu jednakost. S druge strane, ova istraživanja mogu biti i utilitaristički zasnovana, tj. da teže očuvanju statusa quo u pogledu upravljačke strukture i uspostavljenog sistema vrednosti.

Za terapijska akciona istraživanja važno je reći da ona počinju od onog tre-nutka kada je uspostavljen prvi kontakt sa klijentom. Isto kao što se ne mogu strogo i potpuno odvojiti dijagnostička i prognostička faza socijalnog rada i faza tretmana, ne mogu se, niti se posebno odvijaju dijagnostičko-prognostička (odnosno naučno-metodološka) i terapijska (metodska) istraživanja. ova podela data je radi lakše analize i razumevanja logike akcionih istraživanja u socijalnom radu. u prilog ovom shvatanju ide i činjenica da uspešnost tretmana zavisi i od validnosti i pouzdanosti dijagnostičkog zaključka. osim toga, odlučujuću ulogu ima i umeće i angažovanost stručnjaka da interpretiraju i operacionalizuju data saznanja. Zbog toga bi trebalo da u određenim fazama socijalnog rada, kao i u istraživanjima, učestvuju isti stručnjaci.

u odnosu na vrstu tretmana koji se sprovodi, terapijska akciona istraživanja mogu biti: a) indirektna akciona istraživanja i b) direktna akciona istraživanja. Indirektna akciona istraživanja imaju za cilj, tj. usmerena su na promenu situa-cije, a direktna akciona istraživanja na promenu ponašanja i ličnosti klijenta.

2) Stručna akciona istraživanja usmerena su na sticanje saznanja vezanih za struku, u ovom slučaju za socijalni rad. To su istraživanja kojima se stiču sazna-nja o pravilima, principima i normama vezanim za socijalni rad, njegovu pri-menu i praksu. obično ova istraživanja nisu vezana za konkretne socijalne pro-bleme ljudi, već se tiču onih saznanja koja socijalnom radniku treba da posluže i kojima će se on rukovoditi, kako prilikom istraživanja praktičnih problema, tako i prilikom njihovog rešavanja.

Stručna akciona istraživanja rešavaju probleme struke, ali se ne moraju uvek posebno odvijati. Može se paralelno rešavati (tj. istraživati) neki konkretan soci-jalni problem i sticati stručna saznanja u toj oblasti.

4. Zaključak

u principu, kada govorimo o akcionim istraživanjima u socijalnom radu, sva pravila, norme, osobine, svojstva i karakteristike koje važe za druga istraži-vanja – gotovo su ista i u ovom slučaju. procedura planiranja i realizacije istra-živanja izvodi se na osnovu već poznatih i opšteprihvaćenih pravila o toj proce-duri, a razlike i ovde proizlaze iz prirode predmeta istraživanja. Akciona istraži-vanja i u politici i u socijalnom radu predstavljaju jednu vrstu istraživanja koja,



182

u suštini, ne podrazumevaju novi, drugačiji koncept, već samo drugačiji pristup, pre svega istraživanoj pojavi, tj. društvenoj situaciji ili problemu. Taj drugačiji pristup istraživanju u socijalnim istraživanjima, a koji smo nazvali akcionim istraživanjima, ogleda se u:

1) nešto izmenjenim kriterijumima prilikom odabira predmeta istraživa-nja, mada ne suštinski različitim u odnosu na druga istraživanja;

2) drugačijem odnosu istraživača i prema istraživanoj pojavi i prema dru-gim subjektima, učesnicima u istraživanju;

3) gotovo izričitom zahtevu za praktičnom upotrebljivošću rezultata istra-živanja, odnosno, njihovim „transferom“ u praksu;

4) modifikovanim, prilagođenim načinom upotrebe metoda naučnog saznanja, odnosno metoda istraživanja i metoda praktikovanja, tj. inter-ventnih metoda.

predmet nauke o socijalnom radu jeste takva socijalna pojava čija je suština pružanje socijalne pomoći članovima društva koji ne mogu sami da reše sop-stvene probleme. Kao što vidimo, ovde je akcija predmet istraživanja, pa bi se mogao izvesti i zaključak kako su akciona istraživanja u socijalnom radu pri-menjivija i češća u odnosu na druge sfere društvenog života. To je, naravno, samo prividno tako, jer se i u drugim naukama, kao i u nauci o socijalnom radu, akciona istraživanja mogu podjednako često i uspešno sprovoditi i primenjivati. Ipak, sa stanovišta predmeta različitih nauka, možda bi se moglo reći da je lakše primeniti akciona istraživanja u socijalnom radu, jer tu imamo tačno određene parametre koji definišu jednu situaciju kao problemnu, odnosno, ukazuju da se klijent nalazi (ili ne nalazi) u situaciji naglašene socijalne potrebe i koje korake treba preduzeti (kako pružiti socijalnu pomoć). Akciona istraživanja u socijal-nom radu služe kao instrument za rešavanje problema ljudi, i upravo se zbog toga u socijalnom radu više vodi računa o načinima delovanja u praksi, nego o sazna-nju koje bi, svakako, trebalo da bude temelj socijalne akcije. Zato se u socijalnom radu prednost daje praktičnim empirijskim istraživanjima. Međutim, upravo zbog toga akciona istraživanja u socijalnom radu mogu biti metodološka, tj. dija-gnostičko-prognostička, a njima se stiču naučna saznanja o socijalnom radu i problemima ljudi koji mogu biti predmet istraživanja, i metodska istraživanja, tj. ona kojima se stiču saznanja o praktikovanju i delovanju socijalnog rada.

Socijalni rad je nauka koja je humanistički orijentisana i, u načelu, služi da pomogne ljudima u nevolji. Cilj akcionih istraživanja u socijalnom radu je promena istraživane situacije nabolje i sa stanovišta društva, tj. socijalnog rad-nika, a i sa stanovišta klijenta u nevolji kome se pomaže da vodi normalan život. Naravno, i ovde postoje mogućnosti različitih tumačenja „normalnog“, „zdra-vog“, odnosno nepoželjnog i patološkog, ali se, ipak, u većini slučajeva tačno

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


znaju i prepoznaju situacije u kojima je neophodna intervencija socijalnog rad-nika, kao što se zna i u kom bi pravcu ona mogla da ide.13

u socijalnom radu akcenat se više stavlja na metode praktikovanja socijal-nog rada nego na metode naučnog istraživanja.

Literatura

• Babbie E., Rubin A. (1989): Research Methods for Social Work, Wadsworth publishing Company, Belmont, California

• Batarelo A. Ž. (1990): Problem u društvenim istraživanjima, Kritika tra-dicionalne metodologije, A. Ž. Batarelo, Zagreb

• Bogdanović M. (1981): Kvantitativni pristup u metodologiji, Službeni list, Beograd

• Bogdanović M. (1993): Metodološke studije, Institut za političke studije, Beograd

• Boudon B. (1970): Mathematical Models and Methods, in Main Trends of Research in Social and Human Sciences, uNESCo

• Galtung J. (1967): Theory and methods of Social Research, New York• Gilli G. A. (1974): Kako se istražuje, Školska knjiga, Zagreb• Gud V. J. (1962): Metode sociološkog istraživanja, Institut društvenih

nauka, Beograd • Gud V., Het p. (1966): Metodi socijalnog istraživanja, „Vuk Karadžić“,

Beograd• Halmi A. (1986): Metodologija akcionih istraživanja kao naučna i samo-

upravna osnova socijalnog rada, doktorska disertacija, FpN, Beograd• Halmi A. (1995): Metodologija istraživanja u socijalnom radu, Alinea,

Zagreb• Kočović D. (2000): Socijalna politika, udruženje stručnih radnika soci-

jalne zaštite R. Srbije, Beograd• Macneill p. (1991): Research methods, Routledge, London• Milosavljević M. (1998): Socijalni rad na međi vekova, Izdavačka kuća

„Draganić“, Beograd• Milosavljević S. (1980): Istraživanje političkih pojava, Institut za političke

studije, Centar za omladinu i pionire palilule, Beograd• Milosavljević S. (1977): Politička akcija, Institut za političke studije FpN,

Beograd• Milosavljević S., Radosavljević I. (2000): Osnovi metodologije političkih

nauka, Službeni glasnik, Beograd• Nedeljković Y. R. (1982): Socijalni rad, knjiga I, Beograd

13 ovo je, ipak, manje jasno kada se radi o globalnim socijalnim problemima i društvenoj zaštiti (npr. sistem penzionog osiguranja).



184

• parsons T., Shils E. A. (1951): Toward a general Theory of Action, Har-vard university press

• parsons T. (1973): The Structure of Social Action, Book Co., Mc Grow-Hill, New York

• Radosavljević I. (1996): Hipotetičko-deduktivna metoda u istraživanju politike, Dečije novine, Gornji Milanovac

• Stakić đ., Milovanović M. (1991): Metode socijalnog rada, Savez socijal-nih radnika Srbije, Beograd

• Šešić B. (1983): Osnovi logike, Naučna knjiga, Beograd• Šešić B. (1974): Osnovi metodologije društvenih nauka, Naučna knjiga,

Beograd• Termiz Dž. (2001): Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu, Grafit,

Lukavac• Termiz Dž., Milosavljević S. (2000): Praktikum iz metodologije politiko-

logije, Sarajevo• Vidanović I. (1991): Metodika socijalnog rada s pojedincem i porodicom,

Naučna knjiga, Beograd• Vidanović I. (1998): Pojedinac i porodica – metode, tehnike i veštine soci-

jalnog rada, III dopunjeno izdanje, Naučnoistraživački centar za soci-jalni rad i socijalnu politiku FpN, Beograd

• Zastrow Ch. (1992): The practice of Social Work, 4th ed., Woodsworth publishing Com. Belmont, California

Rad primljen: 1. decembar 2014. paper received: December 1st, 2014 odobren za štampu: 8. mart 2015. Approved for publication: March 8ht, 2015

Vol. 12, No 1, 2015: 169-186


Emina Lazović Jović, MAFaculty of political Sciences, university of Belgrade

ACTION RESEARCH IN THE FIELD OF SOCIAL WORK

S u m m a r y

In social work studies, emerged the idea of a difference between the so-called traditionali-stic and actionalistic methodology, and so-called traditional and action research, based prima-rily on a different understanding of the aims of research. According to the representatives, of the so-called actionalistic methodology, action research in social work should be a supporting instrument of social action, whose role is to direct and orient that action. The main purpose of action research in social work is to serve as an instrument, a medium to solving people's pro-blems. This means that every action research must have a detailed plan of action, implementa-tion and evaluation of the effects of research.

Action research in social work can be divided according to several criteria. The standard classification comprises: 1) action research focused on various situations of “expressed social needs”, 2) action research directed at providing social help i.e. expert research. The more rele-vant classification of action research in social work is as follows: a) scientific methodological research, which can be diagnostic and prognostic research and expert research and b) methodi-cal research, which can be therapy action research and expert action research.

The aim of action research in social work is to alter the situation being researched, not only from the standpoint of society i.e. the social worker, but also from the standpoint of the client in trouble.

Key words: action research, social work, social situation, social action, types of action research

AKCIONA ISTRAŽIVANJA U OBLASTI SOCIJALNOG...

Documents

Transcript of AKCIONA ISTRAŽIVANJA U OBLASTI SOCIJALNOG...