2.1 Παιδική λογοτεχνία: όρος προς υπονόμευση;Η παιδική ποίηση ή ποίηση για παιδιά και νέους, εντάσσεται στο γένος της παιδικής

λογοτεχνίας ή λογοτεχνίας για παιδιά και νέους-και προσδιορίζει ένα αυτόνομο λογοτεχνικό είδος. Περιλαμβάνει ένα μεγάλο σώμα ποιημάτων με ευδιάκριτα και σαφή χαρακτηριστικά που οριοθετούνται ως μια ξεχωριστή λογοτεχνική μορφή και έκφραση. Τα ποιήματα αυτά πέρα από ποικιλίες τάσεων και ρευμάτων που επηρεάζουν τη μορφή και το περιεχόμενό τους, επιδέχονται ως βασικό κοινό προσδιοριστικό αλλά και αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό το φανερό τους προσανατολισμό προς έναν αναγνώστη με προσδιορισμένα ηλικιακά χαρακτηριστικά. Αυτή η ιδιαίτερη συνθήκη είναι και η αιτία των πολλών ενστάσεων και αμφισβητήσεων. Η προσθήκη «παιδικός» ή «για παιδιά και νέους» θεωρείται τουλάχιστον μειωτικός και απαξιωτικός.

Η «επίσημη» κριτική δεν ασχολείται με την κριτική της παιδικής λογοτεχνίας ή το κάνει πολύ σπάνια και επιλεκτικά. Σε περιπτώσεις συγγραφέων με σημαντική και αξιόλογη παρουσία στην παιδική λογοτεχνία σιωπά επιδεικτικά και συγγραφείς, όπως ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Αλέξανδρος Πάλλης, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ακόμη και όταν μνημονεύονται στις φιλολογικές μελέτες για το υπόλοιπο συγγραφικό έργο τους, δε συνοδεύονται από κάποιαν αναφορά για τα λογοτεχνικά τους έργα που έγραψαν για τα παιδιά (Καρπόζηλου Μ., 1993). Κάτι ανάλογο επιφυλάσσει η επίσημη κριτική και για νεότερους ποιητές και μάλιστα ποιητές του μεγέθους ενός Ρίτσου και ενός Σεφέρη, που έχουν γράψει ποιήματα για παιδιά. Η αρνητική αυτή και απαξιωτική στάση απέναντι στην παιδική ποίηση και παιδική λογοτεχνία επιτείνεται τα τελευταία χρόνια ακόμη περισσότερο από την αποχή των σύγχρονων δημιουργών της ποίησης για μεγάλους. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ποιητές όλων των μεταπολεμικών περιόδων Μεταπολεμική γενιά, γενιά της ήττας, της αμφισβήτησης και τον ιδιωτικού οράματος) με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν γράφουν ποιήματα για παιδιά. Η κατάσταση είναι εμφανώς καλύτερη στο χώρο της παιδικής πεζογραφίας, επειδή οι αναγνωρισμένοι δημιουργοί που συγγράφουν και λογοτεχνικά έργα για παιδιά είναι πολύ περισσότεροι. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις η παιδική λογοτεχνία αποτελεί την αρχή ή την αφετηρία της συγγραφικής τους δραστηριότητας, όπως είναι η περίπτωση της Ευγενίας Φακίνου και της Αλκής Ζέη.

Υπάρχει μια γενικότερη αμηχανία και μια σειρά αποριών από την πλευρά των ερευνητών και συγγραφέων που ενδιαφέρονται και ασχολούνται ποικιλότροπα με την παιδική λογοτεχνία. Ορισμένοι στέκονται επικριτικά και με πολλά ερωτηματικά σε πολλές επιλογές της παιδικής λογοτεχνίας και ορισμένοι είναι εξ αντιθέτου υπέρμετρα θετικοί. Διαμορφώνεται έτσι ένα τοπίο απόψεων που καλύπτει όλο το φάσμα της αξιολογικής κλίμακας. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις των παλαιότερων μελετητών της γαλλικής παιδικής λογοτεχνίας (Caradec F., 1977 Jan I., 19732) που στέκονται επιτιμητικά και απαξιωτικά σε πολλά έργα της παιδικής λογοτεχνίας σε αντίθεση με εκείνη των κριτικών της αγγλικής λογοτεχνίας (Hunt P., 1990 Tucker Ν., 1981). Οι πρώτοι αποτιμούν αρνητικά την ποιότητα της παιδικής λογοτεχνίας επιμένοντας σε μια κριτική που επικεντρώνεται στην απουσία της λογοτεχνικότητας του κειμένου. Οι δεύτεροι επιμένουν σε μια πιο αναλυτική διερεύνηση του ποικιλόμορφου τοπίου που εμφανίζει η παιδική λογοτεχνία και διευρύνουν την θεώρηση του παιδικού λογοτεχνικού κειμένου στοχεύοντας σε μια πολύπλευρη και πολυδιάστατη ανάλυση, προσθέτοντας πλευρές και προσεγγίσεις ιδιαιτερότητας του παιδικού βιβλίου ως φορέα λογοτεχνικού νοήματος. Βεβαίως υπάρχουν και ορισμένοι μελετητές που θεωρούν την παιδική λογοτεχνία ένα ιδιόμορφα δύσκολο είδος λογοτεχνικής γραφής και σύνθεσης με

απαιτήσεις δυσκολότερες και εκείνων της λογοτεχνίας για μεγάλους (Gean J., 19972· Gourevitch J. P., 1969).

Σήμερα με την εκπληκτική και αλματώδη ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας και την αναμφισβήτητη αποδοχή από την Εκπαίδευση και την κοινωνία οι προκαταλήψεις και στερεοτυπίες για τη ουσία της, την λογοτεχνική της ποιότητα σταδιακά μειώνονται. 'Υπάρχει όμως μια γενικότερη ασάφεια για την ουσία και την ιδιοσυστασία της παιδικής λογοτεχνίας, η οποία συνδέεται άμεσα με την αλματώδη εξέλιξη και ανάπτυξη της σε τέτοιο βαθμό, ώστε καθίσταται αδύνατη οποιαδήποτε «κανονικοποίηση» και ένταξη σε γνωστά αισθητικά σχήματα είτε του παρελθόντος, είτε σε σχήματα-δάνεια από τη λογοτεχνία για μεγάλους. Ιστορικά οι λιγότερο ή περισσότερο έντονες ενστάσεις και αμφισβητήσεις για την ποιότητα (λογοτεχνικότητα, γραφή, σύνθεση, ύφος) του παιδικού ποιήματος, αλλά συνολικά και όλης της παιδικής λογοτεχνίας εκκινούν από την εγγενή αδυναμία του μικρού παιδιού για την αισθητική αποτίμηση του λογοτεχνικού κειμένου και από την παρουσία ετερόκλητων παιδικών κειμένων με ελάχιστη ή και καθόλου αισθητική αξία και λογοτεχνική αρτιότητα. Σήμερα η σοβαρότερη κριτική έρχεται από την πλευρά των θεωρητικών της λογοτεχνίας. Επισημαίνουν ότι η λογοτεχνία για παιδιά είναι μια λογοτεχνία ελάσσων, υπό επίβλεψη και εποπτεία, διότι είναι έρμαιο τουλάχιστον τριών διαφορετικών μορφών λογοκρισίας που τραυματίζουν την ίδια την ψυχή της. Η πρώτη μορφή επηρεάζει το περιεχόμενο και το θέμα ή αποφασίζει για το τι θα μιλήσει ή για το τι δεν θα μιλήσει, η άλλη επιτηρεί τις αισθητικές επιλογές και η τρίτη, που είναι και πιο πανίσχυρη, είναι ιδεολογικής φύσεως και επιβάλλει το σύστημα των κατεστημένων ή απλά κοινωνικά αποδεκτών αξιών και προτύπων (Mercier-Faivre Α.-Μ., 1999). ΓΗ υπάρχουσα κριτική στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας συνεργεί σε μια τέτοιαν αρνητική αποτίμηση. Οι συνήθεις κριτικές της παιδικής λογοτεχνίας, εφόσον και σήμερα η «επίσημη» κριτική σιωπά, είναι πάντοτε προσανατολισμένες σε μια λογική περιγραφής του θέματος του λογοτεχνικού έργου και καταλήγουν σε μια αποτίμηση της καταλληλότητας του θέματος χωρίς μια κριτική αισθητική ανάλυση ανάλογη εκείνης της λογοτεχνίας για μεγάλους. Έχει σχεδόν καθιερωθεί μια λογική επιφανειακής προσέγγισης. Κατ' αυτό τον τρόπο όμως διαμορφώνεται και διαχέεται σταδιακά προς τα έξω μια αντίληψη και μια λογική για την παιδική λογοτεχνία, η οποία εγκλωβίζει το κείμενο στα όρια της «καταλληλότητας» και της αποδοχής του από τον αναγνώστη. Η επόμενη και άμεση αντίδραση είναι η δημιουργία ενός ιδεολογήματος που θέλει την παιδική λογοτεχνία μια συνεχή προσπάθεια προσαρμογής στις προσδοκίες και στις επιθυμίες του παιδιού αναγνώστη με συνεχείς διασκευές. Το βασικό αντίκτυπο και αποτέλεσμα είναι να περιορίζεται η ελευθερία της γραφής και της έκφρασης, βασικό συστατικό και απαραίτητη προϋπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Σύμφωνα με αυτήν τη λογική ένα λογοτεχνικό κείμενο θα γίνει παιδικό με βάση τη συνθήκη ότι του αφαιρούμε ό,τι θα πρόσθετε αμφισημία και ερωτηματικά και ό,τι θα μπορούσε να απειλήσει το αποδεκτό σύστημα αξιών. Τα παραδείγματα αφθονούν για τις διασκευές των κλασικών κειμένων της παιδικής λογοτεχνίας και των λαϊκοί παραμυθιών. (Ζερβού Α., 1993 και 1997:).

Υπάρχουν βέβαια ορισμένες παράμετροι, οι οποίες είναι διαφωτιστικές για την ταυτότητα της παιδικής λογοτεχνίας και ενδεχομένως δείχνουν τα διάφορα επίπεδα της πορείας και της εξέλιξης της. Ίσως η παρακάτω είναι και η πιο επώδυνη, αλλά και η πιο ουσιαστική για το μέλλον και την πορεία της. Με βάση τη θεωρία της πρόσληψης (Jauss H.-R., 1995) το λογοτεχνικό κείμενο που συμπίπτει απόλυτα με την προσδοκία του ανα-γνώστη δεν είναι λογοτεχνικό γεγονός, είναι απλά ένα εμπορικό προϊόν, το οποίο

υπακούει στη λογική της αγοράς, της ομοιομορφίας και της τυποποίησης. Εδώ και δυο αιώνες η αφετηρία προσδιορισμού της ουσίας και της ιδιαίτερης ταυτότητας της λογοτεχνίας είναι ακριβούς η μοναδικότητα και διαφορετικότητα (Τζιόβας Δ., 1991). Γύρω όμως από την παιδική λογοτεχνία αναπτύσσεται μια καλοστημένη βιομηχανική επιχείρηση που διαμορφώνει και σχηματίζει εκ των προτέρων το νοητικό σχήμα περί παιδικότητας και παιδικής ηλικίας, προσδιορίζει τις ανάγκες ή τις δημιουργεί και τις προκαλεί έντεχνα, και αμέσως μετά παράγει και προσφέρει αφειδώς με βάση τη λογική του «φασόν» και των μαγικών συνταγών της ομοιομορφίας το «λογοτεχνικό» προϊόν για να καλύψει τις ανάγκες της ζήτησης. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένα κοινό ανάλογο με ένα κοινό ειδικά για κείμενα. Είναι μια διαδικασία εμπορευματικής λογικής που ισχύει κατά κόρον για τους αναγνώστες παραλογοτεχνίας τύπου Άρλεκιν ή αστυνομικού χαρακτήρα κ.λ.π. Βεβαίως οι αναγνώστες τέτοιων κειμένων μπορούν να εισπράξουν την ανάγνωση ως μια προπαιδεία για την μετέπειτα ανάγνωση της λογοτεχνίας. Ενοχλεί όμως το γεγονός ότι μια τέτοια στόχευση της λογοτεχνίας προσδιορίζεται εκδοτικά και εμπορικά. Αυτό σημαίνει αυτόματα περιορισμούς και οδηγίες στους συγγραφείς: περιορισμοί και οδηγίες στη γραφή, υπαινιγμοί στο μέγεθος, στο στυλ της γραφής, στις επιλογές του θέματος κ.λ.π.

Έτσι η παιδική λογοτεχνία δεν είναι πλέον λογοτεχνία, όταν αρχίζει να υποκύπτει στις απαιτήσεις προσαρμογών και διασκευών έναντι της ιδέας και της αντίληψης τού τι είναι και τι ταιριάζει στο παιδί. Δεν είναι λογοτεχνικό αυτό που δεν είναι ελεύθερο, αυτό που δημιουργείται με αφετηρία τις επιθυμίες του αναγνώστη. Πολλές σειρές παιδικών εκδόσεων επιλέγουν με απόλυτη σύμπνοια συγκεκριμένα αγαπημένα θέματα των παιδιών: διακοπές στη θάλασσα ή στο βουνό, σχολική ζωή και οικογενειακή ευτυχία, το κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού. Το κείμενο πολύ συχνά περιορίζεται σε μια αναπαράσταση της πραγματικότητας που θυμίζει πιστό αντίγραφό της και μετατοπίζει το ενδιαφέρον από το κείμενο στο θέμα που περιγράφει ή απλά το περιορίζει σε φορμαλιστικές τεχνικές. Δεν υπάρχει απογείωση της γραφής, δεν υπάρχει νέα οπτική γωνία αφήγησης, δεν υπάρχει ρίσκο στη γραφή, παρά μόνο η σε γενικές γραμμές τυπική ή η σχηματική απεικόνιση της πραγματικότητας. Βασιλεύει η απλοποίηση, η εξομάλυνση, η στρογγυλοποίηση σε μορφή και σε περιεχόμενο και απουσιάζει η πολυπλοκότητα. Κυριαρχεί η λογική του άσπρου-μαύρου και αποφεύγονται οι ενδιάμεσες περιπτώσεις.

Μια άλλη κριτική εγείρεται από την ποικιλομορφία που εμφανίζουν οι παιδικές λογοτεχνικές εκδόσεις. Οι δισταγμοί και οι ενστάσεις περιορίζονται στην ποιότητα και στον προσδιορισμό των λογοτεχνικών εκδόσεων, κατά πόσο δηλαδή όλο το σώμα των εκδόσεων μπορεί να ενταχθεί στην ευρεία κατηγορία που καλύπτει ο όρος της παιδικής λογοτεχνίας. Πολύ συχνά το λογοτεχνικό βιβλίο συγχέεται ή αντικαθίσταται από τον όρο παιδικό βιβλίο και επιχειρείται μια σιωπηρή εξίσωση μεταξύ τους, πράγμα το οποίο είναι σαφώς λανθασμένο και περιπλέκει περισσότερο ένα τοπίο που ήδη εγείρει ένα μεγάλο αριθμό ενστάσεων, αντιρρήσεων, προβληματισμών και ενίοτε σιωπηρών απλου-στεύσεων. Στα μάτια του ενήλικου αναγνώστη-κοινού είναι συχνές και επίμονες οι σιωπηρές απορρίψεις για τη λογοτεχνικότητα των παιδικών κειμένων παρά το γεγονός ότι αυτή εκτιμάται ως θεμελιώδης και απαραίτητη στη συνολική εκπαίδευση του παιδιού.Ειδικότερα για την παιδική ποίηση οι αρνητικές αποτιμήσεις επικεντρώνονται στη διαδικασία της γραφής. Η συγγραφή ενός ποιήματος για μεγάλους σήμερα έχει ένα χαρακτήρα υποκειμενικής και προσωπικής έκρηξης που ενδιαφέρει συνήθως και

πρωτίστως το δημιουργό και κατόπιν τον αποδέκτη-αναγνώστη. Η σύγχρονη ποιητική γραφή είναι μια προσωπική πάλη με τη γλώσσα και με το «είναι» του κόσμου του ποιητή. Δεν συμβαίνει το ίδιο με το παιδικό ποίημα. Η διαδικασία γραφής στο παιδικό ποίημα προσδιορίζεται από μια λογική κανονιστική, από μια λογική μορφικής και θεματικής χειραγώγησης που επιβάλλεται από μια άτυπη συνείδηση, η οποία περιορίζει, ορίζει και καθοδηγεί το ποιητικό κείμενο, όταν απευθύνεται στα παιδιά. Κάτι που δεν αφορά σήμερα το ποίημα για μεγάλους, παρά μόνον όταν τίθεται θέμα εφαρμογής κανόνων και προδιαγραφών στη σύνθεση του, που υπακούουν στις γενικές χαρακτηριστικές επιλογές της τεχνοτροπίας και του καλλιτεχνικού ρεύματος. Η δη-μιουργία ποιημάτων για παιδιά φαίνεται ότι υπακούει σε κάποιους σταθερούς κανόνες. Το αποδεικνύει η πράξη της συγγραφής, αλλά και η υφή και η ουσία του παιδικού ποιήματος. Η επιλογή του δημιουργού που γράφει ποιήματα για παιδιά δεν είναι απλά η υιοθέτηση μιας οπτικής γωνίας, με την οποία πλησιάζει και συνομιλεί με το παιδί! Είναι κάτι πιο διαφορετικό. Ο δημιουργός υπόκειται σε μια οδυνηρή αυτολογοκρισία που σταδιακά επιβάλλει μια σειρά απλουστεύσεων και καταλήγει σε φόρμες λιγότερο ή περισσότερο μακρινές και διαφορετικές από εκείνες της ποίησης για μεγάλους. Έτσι στα περισσότερα παιδικά ποιήματα διακρίνεται ένα συγκεκριμένο θέμα, το οποίο ανα-πτύσσεται και εκφέρεται μέσα από μια γλώσσα, μια σύνταξη και ένα λεξιλόγιο που υπηρετούν πρωταρχικά το νόημα του ποιήματος και τις ιδιαιτερότητες του αναγνώστη παιδιού.

Η καταλυτική επιρροή της σχολικής ιδεολογίας στην παιδική λογοτεχνία είναι μια άλλη παράμετρος, η οποία μάλλον ευνοεί τις αρνητικές αποτιμήσεις. Πρόκειται για μια επιρροή που επεκτείνεται τόσο θεματικά, όσο μορφικά. Είναι βέβαια οφθαλμοφανής η χειραγώγηση που γίνεται στο παιδικό ποίημα, όσον αφορά στις θεματικές επιλογές. Τα ποιητικά Ανθολόγια διαμορφώνονται για παράδειγμα με βάση τη λογική των σχολικών Αναγνωστικών. Διακρίνεται εύκολα μια λογική θεματογραφίας που ακολουθεί τη διαδοχή των τεσσάρων εποχών ή διακρίνεται εξ ίσου εύκολα μια θεματολογία που στηρίζεται στις βασικές ενότητες της σχολικής ιδεολογίας, δηλαδή θρησκεία, πατρίδα, οικογένεια. Είναι αξιοσημείωτη η επιρροή της σχολικής ιδεολογίας ακόμα και στις ποιητικές συλλογές των «εγκεκριμένων» ποιητών που υπάρχουν στο χώρο. Η διαμόρφωση και η σύνθεση των ποιητικών συλλογών εναρμονίζονται στις σχολικές επιλογές και στις σχολικές δραστηριότητες. Για παράδειγμα πολλά παιδικά ποιήματα εξ ορισμού έχουν μια εφαρμογή στις σχολικές δραστηριότητες και πολλά από αυτά έχουν ανάλογο προ-σανατολισμό. Εξ αντικειμένου το περιεχόμενο των ποιημάτων ακολουθεί με ευλάβεια τις επιλογές του σχολείου. Υπάρχει όμως και κάτι σημαντικότερο που δείχνει τη στενή σχέση σχολείου και παιδικού ποιήματος. Όλο το σύστημα αξιών που διαχέεται και επιβάλλεται από το σχολείο αποτυπώνεται στις ποιητικές συλλογές άλλοτε εμφανώς χωρίς παρεκκλίσεις και άλλοτε με υπολανθάνουσες όψεις. Υπάρχει μια σχετική ομοιότητα των αξιών και προτύπων που διακρίνει για παράδειγμα μια συλλογή και ένα σχολικό Ανθολόγιο. Σπάνια μια ποιητική συλλογή θα έχει ανατρεπτικές ή αιρετικές ιδέες και αξίες.

Η επιρροή της σχολικής ιδεολογίας είναι έντονη και όσον αφορά στις μορφικές επιλογές στο παιδικό ποίημα. Το λεξιλόγιο και η σύνταξη της «κανονιστικής» σχολικής γλώσσας επιβάλλει, μια γλώσσα πολύ κοντά στη ρυθμιστική λογική της γραμματικής και του συντακτικού. Αντίθετα η λογοτεχνική γλώσσα και ειδικότερα η ποιητική γραφή απαιτεί μια άλλη γλώσσα και μια άλλη χρήση. Η γλώσσα απογειώνεται από την

καθημερινή της χρήση, δίνει ακόμη και προτεραιότητα στο σημαίνον έναντι του σημαίνοντος και αναδεικνύει την αρμονία του ήχου, της ομοηχίας και κάποτε και της νοηματικής ανατροπής. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη και οδυνηρή για τα ποιήματα που ακολουθούν τις κανονιστικές λογικές της σχολικής γλώσσας. Ενδεχομένως πολλά παιδικά ποιήματα εκφυλίζονται σε προγραμματικές ανακοινώσεις του σχολικού συ-ντακτικού κατάλληλες μόνο για τυπικές γλωσσικές εφαρμογές. Πολύ συχνά μάλιστα η προσέγγιση και η παρουσιάση τους, έχουν μια αρχιτεκτονική σύλληψη, που στηρίζεται στη μεθοδολογία παιδαγωγικού χαρακτήρα.

Περίπλοκη όμως είναι και η κατάσταση στο σώμα της παιδικής λογοτεχνίας. Στο χώρο των εκδόσεων της παιδικής λογοτεχνίας υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία κειμένων λιγότερο ή περισσότερο λογοτεχνικών. Η εφαρμογή κριτηρίων, αισθητικών αρχών και κανόνων της λογοτεχνίας για ενήλικους στα παιδικά λογοτεχνικά κείμενα είναι πιθανόν να αποκλείσει την πλειοψηφία. Από την άλλη πλευρά μια χαλαρότητα ή μια εφαρμογή άλ-λων, διαφορετικών κριτηρίων, εφόσον τα κείμενα αυτά υποθέτουν ως αναγνώστη το παιδί, θα συμπεριλάβει στο σώμα της παιδικής λογοτεχνίας εκείνα που πριν έχουν αποτιμηθεί ως μη λογοτεχνικά. Αυτό σημαίνει ότι η αισθητική αποτίμηση θα πρέπει να είναι προσεκτική και πιο ευλύγιστη, διότι είναι υποχρεωμένη να αντιμετωπίσει κείμενα ή βιβλία για παιδιά, στα οποία ο γλωσσικός κώδικας είτε συνυπάρχει και συμβιώνει με τον εικονιστικό κώδικα, είτε περιορίζεται δραστικά για χάρη της εικόνας ή και της μουσικής, είτε ακόμη η αισθητική συγκίνηση του κειμένου περιορίζεται για χάρη μιας πληροφοριακής χρησιμότητας ή για χάρη μιας παιδικής λογικής. Βεβαίως κάπου εδώ ελλοχεύει και ο κίνδυνος να συμπεριληφθούν όλα τα παιδικά βιβλία ως λογοτεχνικά, όμως η επισήμανση κρίνεται απαραίτητη.

Η μέχρι τώρα συζήτηση δείχνει το μέγεθος της πολυπλοκότητας και της πολυσημίας που χαρακτηρίζει το γένος της παιδικής λογοτεχνίας. Ταυτόχρονα φαίνεται ότι, παρόλο που η εκδοτική κυκλοφορία έργων παιδικής λογοτεχνίας αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς, η αποδοχή της ως αυτόνομου λογοτεχνικού γένους συναντάει κάποιες αντιστάσεις ακόμη.

Η παιδική λογοτεχνία είναι ένα σύνθετο φαινόμενο. Μπορεί να οριστεί ως ένα κοινωνικό αντικείμενο στο βαθμό που αναπαράγει μοντέλα σκέψεων, ιδεών και γνώσεων. Εγγράφεται και ως προϊόν παραγωγής κι επομένως έχει μια σαφή οικονομική διάσταση και ανήκει σε μια ευαίσθητη περιοχή, όπου διαχέονται ιδέες, γνώμες, πρότυπα συμπεριφοράς προτεινόμενα από τους ενήλικους - συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοθηκο-νόμους, εικονογράφους - σε ανήλικους αναγνώστες. Είναι όμως και ένα αντικείμενο που προκαλεί ευχαρίστηση, εφόσον το παιδί, και κάποτε και ο ενήλικος, ανακαλύπτει μέσω της ανάγνωσης τρόπους να ικανοποιεί βασικές του αισθητικές ανάγκες. Είναι επιπλέον ως βιβλίο ένα αυτόνομο προϊόν και ένα προσωπικό και ατομικό αντικείμενο. Όλες αυτές οι προσεγγίσεις διαμορφώνουν ένα τοπίο, στο οποίο περισσεύουν οι πολλές όψεις ενός φαινομένου, το οποίο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.

2.2 Παιδική ποίησηΟ όρος παιδική ποίηση ή ποίηση για παιδιά και νέους είναι ο πλέον κοινά αποδεκτός

τύπος και τείνει να καθιερωθεί. Σε απλή ανάπτυξη σημαίνει μια ποίηση που γράφεται και απευθύνεται κυρίως σε παιδιά και διαβάζεται κυρίως από παιδιά. Μια καλή διευκρινιστική πρόταση - έστω κι αν ο όρος μακραίνει λεκτικά - είναι να αναλύεται και να προσδιορίζεται ο περιφραστικός όρος με το επίρρημα κυρίως. Για παράδειγμα παιδική

ποίηση ή ποίηση κυρίως για παιδιά και νέους. Ένας τέτοιος τίτλος δεν αποκλείει και τον ενήλικο αναγνώστη. Σχηματικά ο όρος παιδική ποίηση συμπεριλαμβάνει ποιήματα που έχουν γραφεί για παιδιά και άλλα που για διάφορους λόγους σήμερα προτείνονται στα παιδιά ή θεωρούνται ποιήματα για παιδιά, αν και δεν έχουν γραφτεί πρωτογενώς για παιδιά, αλλά για μεγάλους. Για παράδειγμα, πολλές ποιητικές συλλογές των ποιητών της γενιάς του 1880 θεωρούνται παιδικές και αποτελούν επισήμως τμήμα της παιδικής ποίησης. Επιπρόσθετα στο σώμα της παιδικής ποίησης συμπεριλαμβάνεται και ένας μεγάλος αριθμός ποιημάτων από την, πλούσια σε ποιητικά μορφώματα, λαϊκή ποίηση. Αυτή η διάσταση του όρου παιδική ποίηση είναι σχηματική και περιγραφική και δεν συμπεριλαμβάνει απαντήσεις για τάσεις και ρεύματα που χαρακτηρίζουν την ταυτότητα και την ιδιοσυστασία της. Είναι όμως χρηστική και περιγραφική και καταγράφει το σύνολο των ποιητικών κειμένων που θεωρούνται σήμερα ότι εντάσσονται κάτω από τον όρο παιδική ποίηση.

Η συνήθης πρακτική για τον ειδολογικό προσδιορισμό της ποίησης για παιδιά και την ταξινόμηση των μορφών της ακολουθεί και σχεδόν συμπίπτει με την αντίστοιχη της ποίησης εν γένει, εφόσον παλαιότερα ήταν ενιαία για μικρούς και μεγάλους. Κατά συνέπεια η οποιαδήποτε προσπάθεια κατηγοριοποίησης γίνεται υποχρεωτικά με κριτήρια, μορφικά και θεματικά, τα οποία στηρίζονται σε αισθητικά σχήματα που έχουν αξιολογηθεί και αναλυθεί στην ποίηση για μεγάλους. Η καταγραφή των ποικίλων μορφών με τις οποίες εμφανίζονται πολλά παιδικά ποιήματα ανταποκρίνονται σε ανάλογες λογικές και καταχωρούνται σε αντίστοιχες μελέτες (Σακελλαρίου Χ., 1985 και 1987 -

Αναγνωστόπουλος Β., 1987 και 1996 Ακριτόπουλος Α., 1993· Κουκουλομάτης Δ., 1993).

Οι νεότερες αντιλήψεις, παιδαγωγικές και φιλολογικές (γλωσσολογικές θεωρίες, λογοτεχνικές θεωρίες αφήγησης και πρόσληψης) αλλάζουν τις οπτικές θεώρησης της ποίησης και δημιουργούν καλύτερες συνθήκες για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων της παιδικής ποίησης. Νεότερες ενδιαφέρουσες απόψεις αναπτύσσονται, όπως - για παράδειγμα - του Γ. Παπαντωνάκη (Παπαντωνάκης Γ., 1999) σχετικά με την ιδιαίτερη σχέση και αλληλεπίδραση παιδικής ποίησης και ποίησης για μεγάλους. Ο ερευνητής υποστηρίζει ότι παιδική ποίηση και ποίηση για μεγάλους βρίσκονται σε συχνή και σταθερή επαφή και επικοινωνία μεταξύ τους και υπάρχουν ποιήματα τα οποία ανήκουν και στα δύο είδη ή κατατάσσονται διαφορετικά σε διαφορετικές εποχές και πιθανόν κάποια ποιήματα της σύγχρονης εποχής μετά από καιρό μπορεί να θεωρηθούν και παι-δικά. Ανάλογα ερευνάται και συσχετίζεται η φύση της παιδικής ποίησης με τη φύση ΐης πρωτόγονης λαϊκής τέχνης (Μερακλής Μ., 1999). Η ουσιαστικότερη άποψη, η οποία γίνεται σταδιακά κοινός τόπος στους σύγχρονους μελετητές, είναι εκείνη που προτείνει πλέον να θεωρείται η παιδική ποίηση ως αυτόνομο λογοτεχνικό είδος μέσα στο γένος της παιδικής λογοτεχνίας. Έτσι η παιδική ποίηση σήμερα θεωρείται ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος και μια ξεχωριστή ποίηση μέσα στο σώμα της ποίησης (Βασιλαράκης Ι. Ν.,1992). Είναι μια ποίηση με διαφορετική λειτουργία, δηλαδή μια λειτουργία περισσότερο ηχητική; ακουστική και συχνά λιγότερο νοηματική (Charpentreau J., 1987). Η ποίηση που απευθύνεται στο παιδί ορίζεται και ως μια γιορτή λέξεων και ήχων, ένα πανδαιμόνιο ηχητικών και ρυθμικών εναλλαγών, που απευθύνεται όχι μόνο στο πνεύμα αλλά και στο σώμα και σε όλες σχεδόν τις αισθήσεις του. Ειδικότερα για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας η ποίηση εκλαμβάνεται και ως λόγος μητρικός ή πατρικός ενσωματωμένος στη μνήμη και στη φαντασία του παιδιού (Gean J., 1985). Με τον

παραπάνω ορισμό επισημαίνεται η ιδιαιτερότητα της παιδικής ποίησης και υιοθετείται μια άλλη οπτική γωνία προσέγγισης, η οποία κλίνει εμφανώς προς μια ποίηση που υπερτονίζει τον ήχο, τη φωνή, το υλικό αντίκρισμα των λέξεων, την προφορικότητα της ποίησης (Perrot J., 1995). Είναι απόψεις που συμμερίζονται ολοένα και περισσότερο οι σύγχρονοι δημιουργοί, οι οποίοι αυτοβούλως, όταν γράφουν για παιδιά, ομολογούν στο περιθώριο των εκδόσεων ότι ακολουθούν ειδικές επιλογές στα θέματα και στη γλώσσα των ποιημάτων (Χορτιάτη Θ., 1986). Φαίνεται ότι σήμερα - όχι χωρίς διχογνωμίες- η παιδική ποίηση αποσπάται από το σώμα της ποίησης και αυτονομείται αρχικά με βάση το κριτήριο της ηλικίας και αργότερα με βάση τη διαφορετικότητα της τεχνοτροπίας, του στυλ και της μορφής.

Ενδιαφέρον έχει και μια άλλη διάσταση που διαβλέπει η ψυχαναλυτική ματιά. Μια ποίηση που γοητεύει τό παιδί, λειτουργεί και ως μια κατασκευή σχέσεων συμβολικών και άρρητων, ως μια μορφή επικοινωνίας του μικρού παιδιού με τους ενήλικους, τους μεγάλους, τους γονείς και τους δασκάλους, (Τζούλης Θ., 1993). Πρόκειται για μια θεώρηση, που με βάση τις κλασικές απόψεις των φροϋδιστών για την τέχνη αναδεικνύει καινούργιες προσεγγίσεις. Προτείνεται έμμεσα η συσχέτιση της παιδικής ποίησης με την έννοια της παιδικότητας. Πρόκειται για μια έννοια κλειδί για την κατανόηση και ερμηνεία της δημιουργικότητας στην παιδική τέχνη και φυσικά και στην παιδική ποίηση. Καταγράφει τα βασικά και ουσιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν την παιδική ηλικία. Το μικρό παιδί διαθέτει έναν έμφυτο αυθορμητισμό, μια εκρηκτική φαντασία και μια έμφυτη κλίση για παιγνίδι. Αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως παιγνίδι και ευχαρίστηση. Η σκέψη του ακουμπώντας πάνω στις αρχές του εγωκεντρισμού και του συγκρητισμού εκφράζεται σε μια σκέψη μαγική και μυθική. Καθώς το παιδί εισέρχεται στον κόσμο των μεγάλων, προσπαθεί να τον αντιμετωπίσει με έναν ανιμισμό ερμηνευτικό, με μια λογική συνειρμική. Συχνά θεωρεί ως πραγματικό αυτό που είναι φανταστικό και με ένα συνεχές ταξίδι μεταξύ πραγματικού και φανταστικού αναπτύσσει μια εκρηκτική φαντασία. Αυτά τα χαρακτηριστικά, χαρακτηριστικά παιδικότητας, τα διεκδικούν οι ίδιοι οι ποιητές και τα θεωρούν ως απόδειξη της διατήρησης του μικρού παιδιού στον ενήλικο εαυτό τους. Θεωρούν ότι η αποτύπωση μιας τέτοιας πραγματικότητας στο καλλιτεχνικό τους έργο τους καθιστά προνομιούχους στην επικοινωνία τους με το παιδί.

2.3 Σύντομη ιστορική επισκόπησηΗ ελληνική παιδική ποίηση διήλθε περιόδους και φάσεις, όσον αφορά στη μορφή

και στο περιεχόμενο της. Η πορεία της δεν ήταν πάντοτε γραμμική και συνεχής. Συνδέεται άμεσα με έναν αριθμό παραγόντων που λειτουργούν καταλυτικά στην εξέλιξη της. Η σύντομη ιστορική ανασκόπηση της πορείας της μπορεί να φωτίσει κατά πρώτο λόγο το ρόλο και την επιρροή-ορισμένων παραγόντων που σχηματικά επικεντρώνονται στους παρακάτω: κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες, Εκπαίδευση, εξέλιξη των ρευμάτων της λογοτεχνίας και της ποίησης για μεγάλους, έννοια της παιδικότητας και επιρροή της δυτικής κουλτούρας. Κατά δεύτερο λόγο, θα φωτίσει την πορεία των χαρα-κτηριστικών της παιδικής ποίησης, έτσι όπως καταγράφονται στους σημαντικότερους συγγραφείς και ενδεχομένως και τις αντιλήψεις που επικράτησαν σε κάθε κρίσιμη περίοδο σχετικά με τη φύση της, αλλά και το ρόλο και την αξία της.

Τέλος η σχετική αποτύπωση των βασικών χαρακτηριστικών θα επιτρέψει μια καλύτερη κατανόηση του παιδικού ποιήματος, όπως εμφανίζεται τα τελευταία χρόνια. Κοινή είναι η διαπίστωση ότι οι πρώτες μορφές ποίησης για παιδιά ανιχνεύονται αρχικά

στα παιδικά λαϊκά τραγούδια (νανουρίσματα, ταχταρίσματα, παιδικά τραγούδια, λαϊκά δίστιχα, παροιμίες), όπως σημειώνεται σε βασικές μελέτες (Μιράζγεζη Μ., 1978 και 1994·Σακελλαρίου Χ., 1985 Γιάκος Δ., 19877· Αναγνωστόπουλος Β., 1992· Ακριτόπουλος Α., 1993). Εννοείται ότι η λαϊκή ποίηση με αυτές τις μορφές καλύπτει σε εποχές προηγούμενες τις εκφραστικές και επικοινωνιακές ανάγκες των παιδιών μέσα από συλλογικές παγιωμένες συμπεριφορές. Πρόκειται για ποιήματα τα οποία επιτελούν μια τριπλή λειτουργία: επικοινωνία μεταξύ ενηλίκων και παιδιών (συναισθηματική, σωματική, νοηματική), αισθητική απόλαυση των παιδιών σε τρία επίπεδα, εφόσον τα ποιήματα αυτά συμπυκνώνουν ταυτόχρονα τρεις καλλιτεχνικές συνιστώσες (μουσική - τραγούδι, χορός και ποιητικός λόγος) και μια απλή μορφή κοινωνικοποίησης ή μύησης στα επετειακά δρώμενα της εποχής (Μερακλής Μ., 1987).

Στα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, δεν αναφέρονται σημαντικοί δημιουργοί. Παρ' όλα αυτά στο οργανωμένο ελληνικό κράτος εμφανίζονται ορισμένα ποιητικά κείμενα, τα οποία προορίζονται για παιδιά και εφήβους. Πηγή έμπνευσης είναι σύμφωνα και με την επικρατούσα ιδεολογία της εποχής στο εκπαιδευτικό σύστημα κατά βάση η αρχαιότητα, ειδικότερα η μυθολογία. Η γλώσσα των ποιημάτων είναι η επίσημη καθαρεύουσα της εποχής. Αποσπασματικά και επιλεγμένα εγκρίνονται ποιήματα από το θησαυρό του δημοτικού τραγουδιού, ιδίως όταν το θέμα τους είναι επικό και ηρωικό. Άλλωστε το γενικότερο κλίμα και η λογική στο εκπαιδευτικό σύστημα, επιφορτισμένα με τη μετάδοση της αρχαιοελληνικής κουλτούρας, είναι λογικό να εμποδίζουν παιδικά ποιήματα με έντονες επιρροές από τη λαϊκή παράδοση ή το λαογραφικό πλούτο του νεοελληνικού πολιτισμού ή να είναι γραμμένα στη δημοτική γλώσσα. Φυσικά, ποιήματα με βασικό πρωταγωνιστή το παιδί και τη δική του άποψη απουσιάζουν, καθώς η πάγια εκπαιδευτική αντίληψη της εποχής για το ρόλο και τη φύση του ιδανικού μαθητή δεν μπορούσε παρά να θεωρεί υπονομευτικές τέτοιες προσπάθειες.

Υπάρχουν ήδη ορισμένα μεμονωμένα ποιήματα του Ιωάννη Βηλαρά, στα οποία αναγνωρίζεται μια ιδιαίτερη προσοχή στη μορφική επεξεργασία του στίχου με τις διπλές ρίμες στην ανάπτυξη του (εσωτερική ομοιοκαταληξία) και με έμπνευση από τη λαϊκή παράδοση, τη φύση, αλλά και τη μυθολογία. Είναι πολύ καλές οι έμμετρες διασκευές των μύθων του Αισώπου. Σημαντική είναι η περίπτωση του ποιητή Ηλία Τανταλίδη, με τη συλλογή του «Άσματα εις ευρωπαϊκήν μελωδίαν». Έγραψε ποιήματα για παιδιά κυρίως σε αναπαιστικό και τροχαϊκό μέτρο και η ποιότητα τους είναι εξαιρετική από άποψη μορφής και περιεχομένου. Τα ποιήματα του διακρίνονται για την απλότητα των θεμάτων, τη ζωντάνια και την παραστατικότητα των εικόνων. Το παρακάτω ποίημα ο Γάτος συγκινεί ακόμη και σήμερα τους μικρούς αναγνώστες. Είναι χαρακτηριστική η εναλλαγή του τροχαϊκού με το αναπαιστικό μέτρο, η ανισοσυλλαβία στους αντίστοιχους στίχους και η ισομορφία των τεσσάρων στροφών τόυ. Εντυπωσιάζει επίσης η ρεαλιστική απόδοση των σκηνών, αλλά και η παρουσία ενός ανάλαφρου χιουμοριστικού τόνου στην αφήγηση των επεισοδίων. Ενώ ο ποιητής αφηγείται ως εξωτερικός παρατηρητής τις χαρακτηριστικές σκηνές του ήρωα- γάτου, απευθύνεται στο μικρό αναγνώστη-ακροατή με δυο στίχους ερωτήσεις (τον ακούετε, τι νομίζετε), του κλίνει το μάτι, τον καλεί και τον εμπλέκει στο θέμα του ποιήματος.

Ο γάτος (απόσπασμα)Στη θερμάστρα εμπρός ένας γάτος χοντρός πάντα απλώνεται. Με τα μάτια κλειστά Αγαπά στα ζεστά να τεντώνεται.Τεμπελιά κανταριάρωθωνίζει βαριάτον ακούετε;και με πόδια στιλπνάξερολούεται.Ο ποιητής όμως ζει μόνιμα στην Κων/πολη και στην ουσία δημιουργεί εκτός

ελληνικής επικράτειας και δεν φαίνεται να έχει συνεχιστές στον ελληνικό χώρο πλην του μαθητή του, Γεωργίου Βιζυηνού, που θα εμφανιστεί αργότερα.Την ίδια εποχή στον ελλαδικό χώρο εκδίδονται σποραδικά ποιήματα του Αλέξανδρου Ραγκαβή και του Αγγέλου Βλάχου (Πεσματζόγλου Τ., 1991). Τα ποιήματα για παιδιά των δυο τελευταίων κυρίως εμφανίζονται για λόγους καθαρά εκπαιδευτικούς και κοσμούν τα διδακτικά εγχειρίδια του σχολείου με χαρακτηριστική την παρουσία του άκρατου διδακτισμού και της πλειοψηφικής παρουσίας της γνωσιολατρίας και της αρχαιολατρίας. Κάποτε ανάλογα και με την ιδεολογική τοποθέτηση στο γλωσσικό ζήτημα του συγγραφέα ενυπάρχει και έμπνευση και επιρροή από το λαογραφικό πλούτο της χώρας.

Μετά το 1860 και προς τα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζονται ποιητές που γράφουν για παιδιά με επιτυχία και είναι απαλλαγμένοι από τις επιρροές της προηγούμενης λογικής. Ήδη έχουν συντελεστεί στην ελληνική κοινωνία ουσιαστικές μεταβολές. Εκδίδεται «ο Γεροστάθης» (1858), έργο πρωτοποριακό για την εποχή του, ιδρύεται ο Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων (1869) με φιλοδοξίες για την προώθηση και του παιδικού βιβλίου, κυκλοφορούν δυο παιδικά περιοδικά η Εφημερίς των παίδων και η Διάπλασις των παίδων το 1879 (Πάτσιου Β., 1995), που προσφέρουν δυνατότητες για δημοσίευση παιδικών λογοτεχνικών κειμένων και διαμορφώνουν ευνοϊκές συνθήκες για την παιδική λογοτεχνία και την παιδική ποίηση ειδικότερα.

Φαίνεται μάλιστα πως η πρωτογενής δημιουργία παιδικών ποιημάτων προηγείται χρονικά των παιδικών αφηγημάτων. Και είναι απόλυτα φυσικό, αν σκεφτεί κανείς ότι το διήγημα, παρόλο που είναι μια μορφή αφήγησης που κινείται για λόγους ειδολογικούς (μέγεθος, αυτοτέλεια, αφηγηματική συντομία) κοντύτερα στην παιδική λογοτεχνία, αναπτύσσεται και εδραιώνεται στην Ελλάδα μετά το 1880 με τη δημιουργική υποστήριξη της λαογραφίας, της αξιοποίησης του λαϊκού παραμυθιού και την παράλληλη ανάπτυξη των εφημερίδων (Μουλλάς Π., 1994).

Λίγο μετά στο χώρο της λογοτεχνίας αρχίζει η παρακμή του φαναριωτισμού και εδραιώνεται η γενιά του '80. Η παρακμή του φαναριωτισμού δεν σημαίνει απλά την απόρριψη μιας λογοτεχνικής τεχνοτροπίας του ρομαντισμού συγκεκριμένα. Σημαίνει παράλληλα και την αποδέσμευση της ελληνικής κοινωνίας από την κυρίαρχη ιδεολογία του τόσο στην Εκπαίδευση και στις τέχνες, όσο και σε άλλες βασικές κοινωνικές δομές. Είναι η εποχή που η δημοτική γλώσσα υιοθετείται από τους ποιητές του παρνασσισμού. Έχει προηγηθεί ο μερικός κοινωνικός σχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας στην περίο-

δο διακυβέρνησης του Χαρίλαου Τρικούπη, καθώς και οι εργασίες του Νικόλαου Πολίτη, ενο'3 έχει κυκλοφορήσει «το Ταξίδι» του Γιάννη Ψυχάρη. Παράλληλα οργανώνεται και λειτουργεί σε πανελλήνια κλίμακα το εκπαιδευτικό σύστημα και δειλά-δειλά η λογοτεχνία αναζητά τη θέση της στο Αναλυτικό Πρόγραμμα του σχολείου.

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζονται ο Γεώργιος Βιζυηνός και ο Αλέξανδρος Πάλλης. Κοινός παρανομαστής και των δύο η μακρά διαμονή τους στην Ευρώπη που τους επιτρέπει να έχουν επαφή με τις τάσεις και τις εξελίξεις των ιδεολογικών κοινωνικών ευρωπαϊκών ρευμάτων, των εξελίξεων της Επιστήμης, αλλά και της λογοτεχνίας και να δέχονται ανάλογες επιρροές.

2.3.1 Γεώργιος ΒιζυηνόςΟ Γεώργιος Βιζυηνός γνωστός σήμερα περισσότερο για το πεζογραφικό του έργο

σπούδασε φιλολογία, ψυχολογία και παιδαγωγικά στη Γερμανία. Από το σύνολο του ποιητικού του έργου ξεχωρίζουν οι ποιητικές συλλογές: «Ατθίδες Αύραι», «Βοσπορίδες Αύραι» ή «Άραις Μάραις Κουκουνάραις» και ανάμεσα τους και η ανέκδοτη συλλογή σε χειρόγραφο, «τα Λυρικά», που περιέχει 50 ποιήματα παιδικής ποίησης. Οι άλλες συλλογές, όταν κυκλοφόρησαν είχαν το χαρακτήρα ποίησης για μεγάλους. Σήμερα η πλειοψηφία του ποιητικού έργου του θεωρείται παιδική ποίηση και κυρίως τα ποιήματα εκείνα, τα οποία είναι γραμμένα στη δημοτική. Ορισμένα από αυτά έχουν δημοσιευτεί στο περιοδικό η Διάπλασις των παίδων και στην Εικονογραφημένη Εστία και άλλα εμφανίζονται ξαναδουλεμένα και με άλλη μορφή, κάποτε και με άλλο τίτλο (Μαμώνη Κ., 1963). Λίγο πριν πεθάνει, αναγγέλλεται ότι: «Θα εκδοθούν δύο τόμοι, εκ των οποίων ο πρώτος θα περιλαμβάνει παιδικά ποιήματα, τα οποία ομαδοποιούνται σε Νηπιακά, Αποφθεγματικά και Οικογενειακά και ο δεύτερος τα Πραγματογνωσιακά και Ηθικοθρησκευτικά που δεν θα εκδοθούν ποτέ» (Μαμμώνη Κ., 1963).

Το ενδιαφέρον με το Βιζυηνό είναι ότι προσπάθησε συνειδητά και με επιτυχία να γράψει παιδικά ποιήματα βαθιά επηρεασμένος από τις εξειδικευμένες σπουδές του, από την ψυχοπαιδαγωγική του κατάρτιση και τις αισθητικές του αρχές. Στην εποχή του είναι μια σπάνια περίπτωση Έλληνα διανοούμενου με ολοκληρωμένη παιδαγωγική, ψυχολογική, φιλοσοφική και φιλολογική μόρφωση. Επιχειρεί να γράψει παιδικά ποιήματα προσπαθώντας να συνταιριάξει αισθητικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές αρχές. Πιστεύει σε μια παιδαγωγική αξιοποίηση του παιδικού ποιήματος πέραν αυτής της αισθητικής. Οι βασικές του σκέψεις για την παιδική ποίηση αποτυπώνονται στη δήλωση που του αποδίδεται: «Τα ανέκδοτα ποιήματα κατήρτισα κατά παράδειγμα Άγγλων και Γερμανών ποιητών μετά σχετικών εικόνων, προς βαθμιαίαν του νου ανάπτυξιν από βρεφικής ηλικίας μέχρι της γυμνασιακής μορφώσεως» (Βαλέτας Γ., 1937). Εκτός από την επιρροή που δηλο'τνεται από την ποίηση άλλων χωρών, εκφράζεται άμεσα και ο στόχος αυτών των ποιημάτων με τη φράση «προς βαθμιαίαν του νου ανάπτυξιν».

Το παρακάτω ποίημα είναι χαρακτηριστικό της αντίληψης του Βιζυηνού για το παιδικό ποίημα και ενδεικτικό του τρόπου, με τον οποίο το αντιμετωπίζει. Προσπαθεί και καταφέρνει το ποίημα, εκτός από τέχνη και αισθητικό προϊόν, να είναι και φορέας πληροφορίας και γνώσης. Μια γνώση όμως σμιλεμένη και απλωμένη με έναν τέτοιο τρόπο που να περνάει εν τη παρόδω και αβίαστα στα παιδιά. Συγκεκριμένα ο ποιητής μέσα σε τέσσερις στροφές με έναν ευφυή παιδαγωγικά τρόπο, που εκμεταλλεύεται την οπτική αντίληψη και τον ανιμιστικό τρόπο σκέψης των παιδιών, αποκαλύπτει τα πιο ουσιαστικά στοιχεία και τις πλέον απαραίτητες διαστάσεις ενός φυσικού φαινομένου.

Μια τέτοια λογική, που εκλαμβάνει και χρησιμοποιεί ένα προϊόν τέχνης ως πληροφοριακό υλικό και κατ' επέκταση παιδαγωγικό υλικό, υπονομεύει την αισθητική λειτουργία, αλλά και την ολότητα του ποιήματος. Όταν όμως επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα στη λογοτεχνικότητα και την παιδαγωγική σκοπιμότητα, τότε το αποτέλεσμα μπορεί και να πολλαπλασιάσει την αξία ενός παιδικού ποιήματος.

Αι φάσεις της ΣελήνηςΤο φεγγάρι φωτεινό, όταν βγαίνει στο βουνό, έχει μούτρα στρογγυλά, και με βλέπει και γελά.Μα μια μέρα δεν περνά, να κουρεύετ' αρχινά σαν τα στρογγυλά τυριά, που τα τρων τη μια μεριά.

Μια βδομάδα καρτερώ και γυρνώ και το θωρώ, απ' το μούτρο το χρυσό έχει μείνει το μισό.

Κ' ένα βράδυ, μιαν αυγή, πριν να δύση, ή μόλις βγει, το θωρώ στον ουρανό σαν δρεπάνι φωτεινό.

Το βασικό κλειδί κατανόησης στην ποιητική του παραγωγή είναι ότι η συνείδηση της επιστήμης του, της προσωπικής ιδεολογίας και ιστορίας του συμπίπτει και εναρμονίζεται με τη συνείδηση της ποίησης του. Η παιδαγωγική του αντίληψη του είναι βαθιά επηρεασμένη από τις αρχές του εργασιοκεντρικού σχολείου της εποχής εκείνης. Ο ίδιος στη διατριβή του επικεντρώνει το ενδιαφέρον του γύρω από το παιδικό παιγνίδι και τις διαστάσεις του στην εξέλιξη των παιδιών. Η προσεκτική ανάγνωση της διδακτορικής του διατριβής με θέμα «Das Kinderspiel im Bezug auf Psychologie und Paedagogik» (1881) αποδεικνύει την ξεχωριστή σημασία που δίνει ο συγγραφέας στις παιγνιώδεις δραστηριότητες του παιδιού, στις ομοιότητες τους με εκείνες που απαιτούν αργότερα τα επαγγέλματα και την ισχυρή σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στα παιγνίδια των παιδιών και στις μελλοντικές επαγγελματικές τους επιλογές. Κατά συνέπεια οι αντιλήψεις αυτές θα προσδιορίσουν τις επιλογές του και θα εκφρασθούν σχηματικά με την παρουσία πολλών ποιημάτων με περιεχόμενο τα επαγγέλματα της εποχής, όκως ο ξυλουργός, ο μυλωνάς, ο ψωμάς, ο σιδηρουργός κ.α., σχεδόν μια μικρή καταγραφή των χειρωνα-κτικών, επαγγελμάτων της εποχής του.

Η αντίληψη του για τις ιδιαιτερότητες του ψυχικού κόσμου του παιδιού βασισμένη στην ψυχολογική του κατάρτιση θα τον οδηγήσει σε θεματικές επιλογές, στις οποίες εκφράζεται και αντανακλάται η ανάγκη του παιδιού για παιγνίδι, για σωματική κίνηση και ψυχαγωγία. Άλλωστε έχει κατασταλαγμένες απόψεις για το ρόλο του παιδικού παιγνιδιού στην ανάπτυξη του παιδιού και προσπάθησε να ενσωματώσει τις ψυχολογικές

απόψεις και αρχές στο περιεχόμενο των ποιημάτων του. Σε πολλά ποιήματα επιμένει στον ανθρωπομορφικό και ανιμιστικό χαρακτήρα πραγμάτων και ζώων από σεβασμό στη λογική του μικρού παιδιού που προσωποποιεί και δίνει ανθρώπινη μορφή και ψυχή στη φύση και στα άψυχα αντικείμενα του περιβάλλοντος. Δημιουργεί ως ήρωες πολλών ποιημάτων του διάφορα ζώα, όπως το γατάκι, το σκυλί, ο κορυδαλλός στηριζόμενος στη μυστική επικοινωνία που αναπτύσσεται ανάμεσα στα μικρά παιδιά και τα ζώα. Στη συλλογή «Λυρικά», τη μοναδική ολοκληρωμένη συλλογή του με παιδικά ποιήματα, που βρέθηκε σε χειρόγραφο, υπάρχουν δεκαπέντε ποιήματα με ήρωες τα οικιακά ζώα.

Το σκυλί (απόσπασμα)Κάθε νύχτα στην αυλή γάβου γάβου το σκυλί δόστου και γαβγίζει. Του σπιτιού εδώ αυτός είναι φύλακας πιστός. Ποιος δεν το γνωρίζει;

Για να ξέρουν οι κακοί που γυρνούν εδώ κ' εκεί κάτι να σουφρώσουν, πως σαν έμπουν στην αυλή, θα τους πιάσει το σκυλί και δεν θα τη γλυτώσουν!

Πρόκειται για ένα ποίημα με τρεις ομοιόμορφες εξάστιχες στροφές. Το μέτρο είναι τροχαϊκό. Ο τρίτος στίχος είναι εξασύλλαβος και οι υπόλοιποι επτασύλλαβοι. Είναι εμφανής η ανάπτυξη του θέματος, η παραστατικότητα των εικόνων, η ρεαλιστική απόδοση των χαρακτηριστικών στιγμιότυπων της ζωής του σκυλιού, αλλά και μια αίσθηση υπερβολής που πλησιάζει το κωμικό. Ποίημα με αδιόρατο τόνο διδαχής (ο ρόλος και η αξία του πιστού φύλακα σκυλιού), αλλά με μια αρμονία μορφής και περιεχομένου, με μια απλότητα που παραπέμπει σε ανάλογα ποιήματα του Ηλία Τανταλίδη. Το κρίσιμο όμως στοιχείο του ποιήματος, που το έχει κάνει διάσημο στους μικρούς αναγνώστες, βρίσκεται στην παραστατικότητα των εικόνων, που επιτρέπει μια ανάγνωση με δραματοποίηση, δηλαδή προσφέρει ευκολίες στις αλλαγές της φωνής, στην κίνηση του σώματος και των χεριών και δίνει τη δυνατότητα στο μικρό παιδί, καθώς το απαγγέλλει, να το βιώνει και σωματικά.

Οι θεματικές του επιλογές στρέφονται σε ποιήματα με προσευχές και με ύμνους στο Θεό, όπου εκφράζονται με θρησκευτική ευλάβεια, την πίστη του και την ευσέβεια, όπως ακριβώς ταιριάζει σε έναν άνθρωπο με ισχυρές συνδέσεις με το Φανάρι από τα παι-δικά του και εφηβικά του χρόνια. Γράφει επίσης και ποιήματα με κλασικά θέματα παρμένα από τη φύση (το καλοκαίρι, το ρυάκι, το δάσος), στα οποία η ομορφιά του τοπίου, η γαλήνη της φύσης ενώνονται σχεδόν πάντοτε με τη θεϊκή παρουσία. Διαμορφαίνει μια οπτική γωνία θέασης και περιγραφής του φυσικού τοπίου πολύ κοντινή και ταυτόχρονα κατανοητή στο μικρό παιδί.

Πηγή έμπνευσης είναι και η λαϊκή παράδοση. Ο ίδιος έχει μελετήσει διεξοδικά την λαϊκή παράδοση και έχει εκδώσει τη μελέτη: «Ανά τον Ελικώνα, Βαλλίσματα». Στα ποιήματα του διακρίνονται όχι μόνο θέματα, από τη λαϊκή παράδοση, από λαϊκά παραμύθια και θρύλους από τα οποία εμπνέεται ή επιχειρεί έμμετρες διασκευές, αλλά και τεχνικές και δρόμοι αφήγησης του δημοτικού τραγουδιού, για παράδειγμα η διαλογική μορφή, γνωστή από τις ελληνικές δημοτικές μπαλάντες και τις παραλογές.

Στη συλλογή «Λυρικά» ελάχιστη θέση έχουν ποιήματα, τα οποία αφήνουν να εκφραστεί ο βαθύτερος εσωτερικός του κόσμος, η ευαισθησία του, ο τραυματισμένος ψυχικός του κόσμος και το υπόστρωμα της βιογραφικής του διαδρομής. Αντίθετα με ότι έχει υποστηριχτεί κατά καιρούς και σε αντίθεση με ποιήματα άλλων συλλογών που βεβαίως δεν έχουν γραφεί πρωτογενώς για παιδιά, η ποίηση του Βιζυηνού στη Συλλογή αυτή διαπνεεται από ένα αίσθημα αισιοδοξίας, χαράς και αδιόρατης παραινετικής νουθε-σίας. Και στα ποιήματα με θέματα από τη σχολική πραγματικότητα και στα ποιήματα με στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή του παιδιού στο σπίτι εκτός από τη σταθερή προβολή κάποιων προτύπων που αφορούν στη συμπεριφορά του παιδιού και αξιών, όπως ο σεβασμός, η ευλάβεια και η αγάπη στο Θεό και στην πατρίδα, δε διακρίνεται κάποια επίμονη λογική διδακτικής διάθεσης.

Στο ποίημα που ακολουθεί διαφαίνεται ο τρόπος, με τον οποίο ο ποιητής χειρίζεται κρίσιμα θέματα σχολικών ενδιαφερόντων και μάλιστα ενός τόσο επίκαιρου θέματος, όπως η φιλαναγνωσία. Το μικρό παιδί-αναγνώστης σε πρώτο πρόσωπο μιλάει για τα παιγνίδια του και ομολογεί την αξία του βιβλίου, αλλά δέχεται και την αξία των παιγνιδιών.

Τι μ' αρέσειΜ' αρέσουν τα στολίδια σαν είναι Πασχαλιά. Μ' αρέσουν τα παιγνίδια σαν δεν έχω δουλειά.

Μα βέβαια από τα δύο μ' αρέσει πιο πολύ το εύμορφο βιβλίο που τέρπει και ωφελεί.

Γιατί το ξεύρουν τόσοι πως το καλό παιδί, στολίδι έχει τη γνώση και τέρψη τη σπουδή.

Η γλώσσα του είναι πάντοτε η άδολη και αγνή δημοτική. Ο ποιητής στα τελευταία χρόνια της ζωής του έχει καταφέρει να υποτάξει για τις ανάγκες των παιδικών του ποιημάτων και τη δημοτική γλώσσα. Απέχει πολύ από τη γλώσσα των ποιημάτων των άλλων συλλογών, στις οποίες η επιρροή της καθαρεύουσας ήταν καταλυτική, πράγμα φυσιολογικό για έναν ποιητή που ξεκινάει τα πρώτα του λογοτεχνικά βήματα κάτω από τη σκέπη του φαναριωτισμού που έχει ως γλωσσικό όργανο την καθαρεύουσα. Ο στίχος έχει επιμελημένη επεξεργασία με ελάχιστες χασμωδίες και παρατονισμούς. Όσον αφορά

στην ουσία της ποιητικής του φαίνεται ότι η ποίηση του είναι μια πορεία για την κατάκτηση μιας ποιητικής γλώσσας γεμάτης με ποικιλία μορφοσυντακτικών αποκλίσεων, λεκτικών συμμετρικών επιλογών με συνηχήσεις και παρηχήσεις, όπως είχε υποστηριχτεί και στην εποχή του σε αντίθεση με την ποίηση του για μεγάλους, για την οποία ο Παλαμάς είχε υποστηρίξει: «Είναι ποίησις όχι κατά την κατασκευήν του στίχου, αλλά κατά την διαμόρφωσιν της ιδέας, πλαστική. Τίποτε δεν περιέχει αφηρημένον και άψυχον» (Παλαμάς Κ., 1913).

Η κριτική στην εποχή του ήταν αυστηρή μαζί του και αυτή η στάση συνεχίστηκε και από τους νεότερους (Σακελλαρίου Χ., 1987, Γιάκος Δ., 19877). Κατηγορήθηκε ότι στα ποιήματα παρατηρείται αφθονία διδακτισμού, πληθωρισμός πληροφοριών και προτρεπτικών παραινέσεων και κυριαρχία μιας ατμόσφαιρας μελαγχολικής και απαισιόδοξης χωρίς χιούμορ και χαρά. Αυτό τουλάχιστον δε συμβαίνει στη συλλογή του «Τα λυρικά». Ισχύει όμως για το μεγαλύτερο σώμα της ποίησης του, η οποία βεβαίως δεν είχε στόχο το μικρό παιδί, έστω και αν σήμερα στην πλειοψηφία της εκλαμβάνεται ως παιδική. Σίγουρα οι αρνητικές αποτιμήσεις της σύγχρονης κριτικής φαίνεται να έχουν επηρεαστεί από το γενικό κλίμα της εποχής του συγγραφέα που δεν τον ευνοούσε. Γιά τους συγχρόνους του ο συγγραφέας παραμένει ένας βασικός εκπρόσωπος του ρεύματος του ρομαντισμού που βρίσκεται σε παρακμή και του φαναριωτισμού που λειτουργεί ως αντίπαλο δέος στις εκσυγχρονιστικές τάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας. Για την κριτική της εποχής του ο Βιζυηνός ήταν ένας αμετανόητος Φαναριώτης, γεγονός που επηρέασε την τότε κριτική, ώστε να τηρήσει αρνητική στάση ακόμη και στο πεζογραφικό του έργο. Κάτι που συνάγεται και από τό γεγονός ότι, παρόλο που αναγγέλθηκε η έκδοση των παιδικών του ποιημάτων, αυτά δεν εκδόθηκαν ποτέ.

2.3.2 Αλέξανδρος ΠάλληςΟ Αλέξανδρος Πάλλης, ο δεύτερος της τριάδας ζει και εργάζεται για πολύ καιρό

στο Λονδίνο και εκεί εκδίδει την πρώτη του συλλογή με τίτλο «Τραγουδάκια για παιδιά» (1889). Θα ακολουθήσουν δυο άλλες ποιητικές συλλογές, «Ο ταμπουρά και ο κόπανος» και «Τα κούφια καρύδια» (1907). «Τα τραγουδάκια για παιδιά» του Πάλλη κυκλοφορούν ένα χρόνο μετά την έκδοση του βιβλίου του Ψυχάρη «Το ταξίδι μου» σε μια χρονική συγκυρία με το γλωσσικό ζήτημα στην κορύφωση του, το Χαρίλαο Τρικούπη στην κυβέρνηση, αλλά σε ένα κλίμα έντονης πολιτικής κρίσης. Τα ποιήματα από την πρώτη έκδοση (1889) μέχρι και την τελευταία (1907) δουλεύονται και ξαναγράφονται, άλλα αλλάζουν τίτλους, άλλα βελτιώνονται γλωσσικά και στιχουργικά ή επαναδιατυπώνονται κάποιοι στίχοι και στροφές (Γκίβαλου Α., 1990) και προστίθενται και καινούργια ποιήματα.

Στη συλλογή «Ταμπουράς και κόπανος» με τον υπότιτλο «παιδιάστικα» υπάρχουν 27 ποιήματα, τα οποία είναι γραμμένα στη δημοτική. Είναι μορφολογικά πολύ κοντά στη δημοτική του Ψυχάρη και, σε σχέση με την προηγούμενη έκδοση του 1889, έχουν εξομαλυνθεί αρκετές ακραίες γλωσσικές απόψεις του ψυχαρισμον. Τα περισσότερα ποιήματα είναι γραμμένα στον κλασικό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο του δημοτικού τραγουδιού και ένα μόνο είναι σε τροχαϊκό. Ορισμένα ακολουθούν τη λογική των οκτασύλλαβων και επτασύλλαβων στίχων σε αρμονική διαδοχή μεταξύ τους και πολύ λίγα ποιήματα είναι σε εξασύλλαβους ή και εννιασύλλαβους στίχους. Ορισμένοι στίχοι όμως παρουσιάζουν μετρικές αρρυθμίες, όπως και κάποιες χασμωδίες και συνιζήσεις, που όμως λειτουργούν θετικά για τη μελωδία του ποιήματος. Η ομοιοκαταληξία

ποικίλλει. Συναντώνται η σταυρωτή, η πλεχτή, η ζευγαρωτή, η ζευγαροπλεχτή- μερικές φορές είναι και ανάκατη.

Ο σύγχρονος αναγνώστης μπορεί εύκολα να ανακαλύψει στο έργο του την αγνή και καθαρή ποίηση που απευθύνεται στα παιδιά με σεβασμό στις ψυχοπνευματικές τους ιδιότητες και στις βασικές τους προτεραιότητες. Κύριο και βασικό χαρακτηριστικό των ποιημάτων, που επισημαίνεται σχεδόν από όλους τους μελετητές του έργου του, είναι ότι η ανάπτυξη του θέματος και η αποτύπωση της πραγματικότητας γίνεται με βάση την οπτική γωνία που τείνει να πλησιάσει την απλή παιδική ματιά. Ο κόσμος ερμηνεύεται και καταγράφεται μέσα από το φίλτρο της παιδικής αθωότητας, της παιδικής αφέλειας και της παιδικής λογικής. Δεν είναι ο ενήλικος ποιητής που απευθύνεται στο παιδί με στόχο να μεταδώσει τις γνώσεις του, τις αξίες του, τα πρότυπα και τη σοφία του. Είναι το παιδί που μιλάει, που παρατηρεί, που αισθάνεται, που γελά, που χαίρεται και διασκεδάζει. Ο Πάλλης με τα ποιήματα του εμφανίζεται ως ο πρωτοπόρος μια καινούργιας παιδαγωγικής, στηριγμένης στη συνείδηση της ιδιοτυπίας του παιδιού, στο σεβασμό της ψυχής του, στη γνώση των αναγκών του. Ο παιδοκεντρικός χαρακτήρας (Σακελλαρίου Χ., 1987) των ποιημάτων του είναι πολύ κοντά στις αντίστοιχες προσπάθειες των Άγγλων συγγραφέων και συνδυάζεται με την προσωπική του αγνή πρόθεση: «Τα ποιήματα αυτά τα έγραψα για τα παιδιά μου», σημειώνει χαρακτηριστικά στον πρόλογο της πρώτη έκδοσης των ποιημάτων του.

Πώς ήθελα (απόσπασμα)Πώς ήθελα γατί και εγώ αχ νά 'μουν γεννημένο, με το φεγγάρι να γυρνώ στα δένδρα να ανεβαίνω.

Δεν θα 'χανα χρυσό καιρό κάθε στιγμή μα αλλάζωή να πηγαίνω στο σχολειό ή σπίτι να διαβάζω.

Στο ποίημα αυτό αναπτύσσεται η πρώτη ανατρεπτική αντίληψη που βάλλει εναντίον του σχολείου και των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτό. Το μικρό παιδί εκφράζει τα πρώτα του παράπονα και αντιρρήσεις χωρίς να υπάρχει η ενοχλητική παρέμβαση των «πρέπει» των ενηλίκων. Στο δίλημμα σχολείο ή παιγνίδι και κυνηγητό το μικρό παιδί φυσικά διαλέγει αυτό που επιλέγει η φύση του και το ένστικτο του. Το ποίημα εκφράζει καθαρά «το θέλω» του παιδιού και όχι το «τι πρέπει» σύμφωνα με την κατεστημένη λογική των ενηλίκων.

Το επόμενο ποίημα που ακολουθεί είναι ένα μικρό επιπλέον δείγμα όχι μόνο της παιδοκεντρικής λογικής και της παιδικής ματιάς, αλλά και της αποτύπωσης υπαινιγμών για την ισχύουσα κατάσταση στο εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής.

Περνώντας (απόσπασμα)Περνώντας από τα σκολιάμυτόφωνη αγρικώ λαλιά«ΨιλήΝ κι' οξείαΝ απαιτεί»

Κι εμένα θες να μου φανείπως κάποια φώναζε φωνή.«Βρε τράβα του τ' αφτί!, βρε τράβα του τ' αφτί!»Κι ώς που να πεις κουκούτσιμια και το κόφτω 'γώ παπούτσι.Το επόμενο ποίημα είναι ένα ποίημα σύμβολο. Με την ανάγνωση του ποιήματος

προβάλλει ένας μαθητής που αποκλίνει από το πρότυπο του «καλού μαθητή». Ο Φουντουκος μέσα από μια σπαρταριστή και χιουμοριστική θεματική ανάπτυξη δικαιώ-νεται ως αντιήρωας και αντιπρότυπο του καλού μαθητή. Ένας αντιήρωας όμως που ταυτόχρονα με την απόκλιση από το πρότυπου του καλού μαθητή εκφράζει τη γνήσια και αληθινή παιδική ματιά. Εκφράζει το δικό του «είναι», τις δικές του προτεραιότητες και ανησυχίες.

Φουντούκος«Φουντούκο, ώς πότε δα θα τρως και πάντα θα χαζέβεις; Ήρθε και για σκολιό καιρός τι ώς διο χρονών κοντέβεις.» Κι' αφτός, να δείξει τη χαρά του δώσ' του και παίζει την ουρά του.

«Στα γόνατα μου κάτσε εδώκαι στο βιβλίο κοίτα.Πι, ήτα, δέλτα, ω: πηδώ.Λέγε και συ. Πι ήτα...»Κι' αφτός απάντησε, αν δε σφάλλω,με ένα χασμουρητό μεγάλο.

«Τώρα στο πιάνο μια στιγμή,να μη σε λεν χωριάτη.Έλα τραγουδά ντο ρε μιμε τη φωνή γιομάτη.»Κι' αφτός πετιέται εφτύς απάνωκι' ούρλιασμα αρχίζει με το πιάνο.

«Το ξύλο πιάσε τώρα αφτόκαι σα στρατιώτης στάσου.Μα για το έθνος απαιτώνα βάλεις τα καλά σου.»Κι' αφτός στυλιάρι σαν ξανοίγει,τον βλέπεις κι όπου φύγει φύγει.

Στα ποιήματα του Πάλλη η παιδική ματιά επεκτείνεται και στα άλλα πρότυπα της κοινωνίας και αγγίζει από το κλασικό τρίπτυχο θρησκεία-πατρίδα-οικογένεια και την έννοια της πατρίδας και συνθέτει ένα κλίμα, μια λογική και ένα πλαίσιο αρχών στο οποίο βρίσκει την εκπλήρωσή της η νέα παιδαγωγική του αντιαυταρχικού κλίματος στην

Εκπαίδευση που θα εκφραστεί από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο την ίδια περίπου εποχή. Ο ποιητής αναπτύσσει το θέμα του και απεικονίζει τον ήρωα χωρίς να απομακρύνεται από αυτό που ονομάστηκε παιδοκεντρισμός στην ποιητική του τέχνη, γιατί το περιεχόμενο και η ανάπτυξη του ποιήματος συμφωνούν με το βλέμμα και τη λογική των παιδιών.

Στα ποιήματα του διαφαίνεται ως προς τη σύνθεση τους η τεχνική του δημοτικού τραγουδιού με την παρουσία της επανάληψης, π.χ. Περνώντας, και των πολλών διαλογικών στοιχείων, που αποτελεί βέβαια και στοιχείο της κυρίαρχης τότε τεχνοτροπίας του παρνασσισμού στην Ελλάδα, αλλά και των αντίστοιχων αγγλικών παιδικών ποιημάτων. Η ανάπτυξη του θέματος στα ποιήματα είναι συχνά βασισμένη σε δρόμους της γραμμικής και στρωτής αφήγησης. Εκτός από τα θέματα που επικεντρώνονται στα σχολικά στιγμιότυπα και στην οικογενειακή ζωή, τα ζώα είναι ένα άλλο συνηθισμένο θέμα. Σε 16 από τα ποιήματα της συλλογής του οι βασικοί πρωταγωνιστές των ποιημάτων του είναι ο σκύλος, το γατί, οι χήνες, τα τριζόνια, ο κάβουρας, τα αρνιά, τα κατοικίδια και τα υπόλοιπα ζώα. Η εικόνα τους στηρίζεται στην Κ. ανθρωπομορφική τους απόδοση. Εντάσσονται στον κόσμο και στον άμεσο περίγυρο του παιδιού, συνομιλούν μεταξύ τους, με τους ανθρώπους και με τα ίδια τα παιδιά. Οι σχέσεις τους είναι σχέσης αγάπης και φιλίας, αλλά και αφορμή για συγκρίσεις ανάμεσα στην καθημερινότητα των παιδιών και των ζώων.

Οι μελετητές του εκτός των άλλων επισημαίνουν την προτεραιότητα της παρουσίας του χιούμορ, της ευθυμίας, του ευφυολογήματος και της εγκαρδιότητας σε ορισμένα από τα ποιήματα του και έχουν δίκιο. Η επιρροή όμως των non sense poems (Benayoun R. ,19842), που ακμάζουν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στην Αγγλία με πρωτοπόρους τους Άγγλους συγγραφείς Lewis Caroll/Edward Lear, φαίνεται ότι είναι περιορισμένη. Τα non sense poems στην Αγγλία καλλιεργήθηκαν συστηματικά μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο οικονομικής συρρίκνωσης, κοινωνικών ανισοτήτων και οικονομικής στενότητας ως μια αντίδραση στην κοινή λογική και μια κριτική στο κοινωνικό κατεστημένο. Επιλέγουν την άλλη όψη της πραγματικότητας, ανοίγουν απρόοπτα άλλες όψεις της λογικής. Στις πιο ακραίες τους μορφές αγγίζουν το ανείπωτο και το άρρητο και απειλούν όλο το οικοδόμημα της λογικής και της σοβαρότητας. Η αντιστροφή της πραγματικότητας, η απρόβλεπτη εξέλιξη του μύθου, τα παθήματα των ηρώων, ή υπερβολή στα χαρακτηριστικά των ηρώων, αλλά και οι αναγραμματισμοί, τα λεκτικά ευφυολογήματα, βασικά χαρακτηριστικά του άλογου στίχου, δεν έχουν επαρκή ούτε ταυτόχρονη παρουσία για να υποστηριχτεί η άποψη της άμεσης επιρροής. Μια γενικότερη όμως επιρροή από το κλίμα της αγγλικής παιδικής λογοτεχνίας είναι ορατή.

Υπάρχουν υποθέσεις σχετικά με την επιρροή της αγγλικής παιδικής ποίησης, η οποία την εποχή αυτή είναι σε άνθηση με παρουσίες ποιητών, όπως των Alfred Tenysson, Radyard Kippling, Robert Lewis Stevenson, Edward Lear. Ξεκινούν από τις σημειώσεις του ποιητή σε ορισμένα ποιήματα που αναφέρουν ότι η αφετηρία της γραφής είναι αγγλικά ποιήματα. Δυο ποιήματα, Καλημερούδια και Κλώσσας λάθος, έχουν τη σημείωση «από τα αγγλικά», άλλα έξη «κατά το αγγλικό» και δύο «κατά το γαλλικό». Από τη στιγμή όμως που δεν έχει πραγματοποιηθεί η σχετική αντιπαραβολή, μένει αναπάντητο το μέγεθος της επιρροής, αλλά παραμένει η διαπίστωση της φυσιολογικής επιρροής που πρέπει να είχε η αγγλική παιδική λογοτεχνία στο ποιητικό του έργο. Ανάλογες είναι και οι απόψεις των μελετητών, που επιμένουν λεπτομερειακά, για το θέμα αυτό (Γκίβαλου Α., 1990' Δελώνης Α., 1986), πλην ενός (Πεσματζόγλου Τ., 1991). Στα ποιήματα Κλώσσας λάθος, Η κυρά δείναινα, Περνώντας μια προσεκτική ανάγνωση

μπορεί να δείξει ότι υπάρχουν απλά ορισμένα στοιχεία των non sense poems. Στο πρώτο ποίημα το απρόβλεπτο πάθημα ή γκάφα της ηρωίδας, στο δεύτερο η υπερβολική αφη-ρημάδα της κυρά Δείναινας, στο τρίτο οι απρόβλεπτες επιπτώσεις που έχει μια βόλτα σε διάφορα και ετερόκλητα μέρη. Ειδικότερα το απόσπασμα που ακολουθεί έχει έναν τόνο και μια πειθαρχία σε νοηματικές συμβάσεις που θυμίζει κάπως την τεχνική του limerick (Καρακίτσιος Α., 1997).

Η κυρά ΔείναιναΗ χήρα του κυρ Δείναπηγαίνει στην κουζίνανα φέρει του σκύλου το μερτικό.Με τ' άδειο της κεφάλιξεχνάει που τόχε βάλει,και μένει το σκυλί της νηστικό.Ο Πάλλης ξεκινάει από μια διαφορετική αφετηρία έναντι των συγχρόνων του και

του Βιζυηνού. Το κλειδί της ποιητικής του είναι ότι δεν στοχεύει να διδάξει, αλλά κυρίως να δημιουργήσει πρότυπα γλωσσικά και να κατασκευάσει ένα εθνικό γλωσσικό όργανο κατάλληλο για την επικοινωνία παιδιών -ενηλίκων στο πλαίσιο του δημοτικισμού. (Μπενέκος Α., 20003). Η πρόθεση του αυτή εναρμονίζεται με μια ευρεία παιδαγωγική αντίληψη που θέτει τον αναγνώστη-παιδί σε προτεραιότητα έναντι των καθολικών αρχών, προτύπων και των εξιδανικεύσεων του ενήλικου που πρέπει να μετα-λαμπαδευθούν πάση θυσία στο παιδί. Κυριαρχεί ένας πραγματισμός στο περιεχόμενο των ποιημάτων του, που κινείται στα όρια της πραγματικής παιδικής αντίληψης, πολύ κοντά δηλαδή στον κόσμο του παιδιού, όπως είναι στην ουσία και όχι όπως θα έπρεπε να είναι. Αυτή η αντίληψη, όσον αφορά στην προσέγγιση του κόσμου του παιδιού, θα ενισχυθεί από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της αγγλικής κοινωνίας αυτή την εποχή, εποχή ευφορίας και ακμής για την αγγλική παιδική λογοτεχνία, που θεωρεί το παιδί υπο-κείμενο της λογοτεχνίας.

Με τις δυο αυτές ποιητικές παρουσίες διαμορφώνεται το τοπίο της παιδικής ποίησης στην Ελλάδα και προσδιορίζεται το ιδεολογικό νήμα που καθορίζει την εξέλιξη και την πορεία της. Έμμεσα προσδιορίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της παιδικής ποίησης που θα επανέρχονται ως ουσιαστικές προϋποθέσεις στη σύνθεση του ποιήματος. Μορφικά κινούνται πλάι στις κατακτήσεις του παρνασσισμού, στην έμπνευση που προσφέρει η επανεκτίμηση του λαϊκού πολιτισμού, στις επιρροές των νέων παιδαγωγικών θεωριών, στις αναπόφευκτες ξενικές επιρροές και πλάι στη σύγκρουση των ιδεολογικών απόψεων που ξεκινά από το γλωσσικό ζήτημα και αγκαλιάζει σχεδόν όλη την κοινωνία. Επικρατεί μια τάση, στην οποία" τα ποιήματα για παιδιά διακρίνονται για την εκφραστική και μορφική απλότητα, το χιούμορ, τη λιτότητα, την αισιοδοξία, την προσαρμογή του θεματικού μύθου και της γλώσσας στις ιδιαιτερότητες του παιδιού και το σεβασμό στο παιδί-αναγνώστη. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα αποτελέσουν την πυξίδα των προσανατολισμών για τους μετέπειτα ποιητές.

2.3.3 Ζαχαρίας ΠαπαντωνίονΣτο χρονικό διάστημα 1880-1930 πολλοί ποιητές της γενιάς τον '80 και των

πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα ασχολούνται περιστασιακά και με την παιδική ποίηση. Ο Κωστής Παλαμάς, ο Γεώργιος Δροσίνης, ο Ιωάννης Πολέμης, ο Νότης Περγιαλίτης, ο Τέλλος Άγρας, ο Κώστας Καρυωτάκης έγραφαν ποιήματα για παιδιά αλλά η προσοχή τους ήταν εστιασμένη σε άλλες περιοχές του έντεχνου Λόγου. Αντίθετα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου εστιάζει το ενδιαφέρον του στην παιδική λογοτεχνία. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου εμφανίζεται με τη συλλογή του «Τα χελιδόνια» το 1920 με την ευνοϊκή συγκυρία της συνολικής έκρηξης και εξάπλωσης του δημοτικισμού και της ανάλογη ωρίμανσης για μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. «Τα Χελιδόνια» «έφερναν με το χαρούμενο απλό κελάηδημα τους ένα ελπιδοφόρο μήνυμα στη νεοελληνική παιδική λογοτεχνία» σημειώνει ο Χ. Σακελλαρίου (Σακελλαρίου Χ., 1987). Έχει προηγηθεί ένα χρόνο νωρίτερα, με την ευκαιρία της προκήρυξης του σχετικού διαγωνισμού συγγραφής Αναγνωστικών για το Δημοτικό, η συγγραφή του Αναγνωστικού «Τα ψηλά βουνά», ενός βιβλίου σταθμού στην ιστορία των σχολικών Αναγνωστικών.

Ο Παπαντωνίου κινείται στα ίδια πρότυπα γραφής και στην ίδια ατμόσφαιρα των ποιημάτων του Πάλλη. Διαφοροποιείται, ως προς τη σαφήνεια και τη λιτότητα στην έκφραση και κυρίως με μια ουσιαστική εικονοπλαστική δύναμη που του επιτρέπει η γνώση του και η κλίση του στις εικαστικές τέχνες και διαμορφώνει ένα ποιητικό ύφος με αισθητική πληρότητα και γλωσσική ενάργεια. Τα ποιήματα του είναι γεμάτα χαρά και αισιοδοξία και χαρακτηρίζονται από ποιητική γνησιότητα και έναν ασφαλή παιδικό προσανατολισμό. Αν ο Βιζυηνός ξετυλίγει μέσα στο ποιητικό του έργο για παιδιά την παιδαγωγική του κατάρτιση και αναπτύσσει την ποιητική του τέχνη επικουρούμενος από τη γνώση της ψυχολογίας, ο Παπαντωνίου καθοδηγείται αρχικά από τις καινούργιες παιδαγωγικές θεωρίες των αρχών του 20ού αιώνα και ύστερα από την ποιητική ευαισθησία που τον υποχρεώνει να συνομιλήσει με το παιδί ως παιδαγωγός και να επιλέξει θέματα που να ταιριάζουν στην καθημερινή πραγματικότητα του σχολείου.

Το σημαντικό με τον Παπαντωνίου είναι ότι συστηματοποιεί τις ανανεωτικές συγγραφικές επιλογές του Πάλλη, υιοθετεί τις γλωσσικές του κατακτήσεις και την παιδοκειτρική του αντίληψη και επιχειρεί να συνομιλήσει με τα παιδιά. Επιπλέον- π-ρο?· σθέτει και μια ολοκληρωμένη άποψη για τό ρόλο και τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στα παιδιά. Η ανάδειξη της λογοτεχνίας σε ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο έχει ήδη επικυρωθεί με τη συγγραφή του υποδειγματικού Αναγνωστικού του «Τα ψηλά βουνά».

Σχηματικά στη συλλογή του «Τα χελιδόνια» διακρίνονται ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία:1. Πολλές εικόνες που παρουσιάζουν με σαφήνεια και περι-γραμμικότητα σκηνές

κυρίως από την ορεινή φύση που συμπίπτουν με τις παιδικές εμπειρίες του ποιητή. Οι εικόνες περιγράφουν ειδυλλιακά τοπία της φύσης με έμφαση στην ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων, ζώων και φυτών.

2. Η απεικόνιση της φύσης είναι ρεαλιστική, σχεδόν ανάλογη με το ρεαλισμό της αφηγηματικής ηθογραφίας, που έχει προηγηθεί και έχει κάτι από τη χάρη του δημοτικού τραγουδιού, τόσο στις υφολογικές επιλογές, όσο και στις θεματικές επιλογές.

3. Η μορφική επεξεργασία των στίχων είναι προσεκτική και αποφεύγονται στιχουργικές προχειρότητες. Η μελοποίηση όλων των ποιημάτων της συλλογής υποδηλώνει μια σχετική αίσθηση του μέτρου και του ρυθμού με τη σχεδόν

υποχρεωτική συμμετρία συλλαβών, στίχων και στροφών σε όλα τα ποιήματα του. Σημαντική είναι επίσης και η παρουσία ενός γλωσσικού οργάνου που έχει εξελιχτεί, έχει τελειοποιηθεί και δεν εμφανίζει ούτε τις ακρότητες του Πάλλη, ούτε τους μεικτούς τύπους του Βιζυηνού.Δείγμα μιας ποιητικής αρτιότητας, συμμετρίας ήχων και ανάπτυξης νοήματος είναι

το παρακάτω ποίημα.ΤσιριτρόΣε μια ρώγα από σταφύλι έπεσαν οχτώ σπουργίτες και τρωγόπιναν οι φίλοι. τσίρι-τσίρι, τσιριτρό τσιριτρί, τσιριτρό.

Εχτυπούσανε τις μύτες και κουνούσαν τις ουρές κι είχαν γέλια και χαρές τσίρι-τσίρι, τσιριτρό, τσιριτρί, τσιριτρό.

Πώπω πώπω σε μια ρώγα φαγοπότι και φωνή! Την αφήκαν αδειανή... τσίρι-τσίρι τσιριτρό, τσιριτρί, τσιριτρό.

Και μέθυσαν κι όλη μέρα πάνε δώθε, πάνε πέρα τραγουδώντας στον αέρα: τσίρι-τσίρι,τσιριτρό, τσιριτρί,τσιριτρό...

Ο ήχος με τη φωνή των πουλιών σε μόνιμη επωδό σε κάθε στροφή προσθέτει μια νότα ιλαρότητας, αυθορμησίας και κυρίως πρόσκλησης στο κάθε παιδί να τη μιμηθεί αυτομάτως. Ακολουθεί μια σειρά εικόνων δοσμένων με απλότητα και με παρα-στατικότητα που συνθέτουν ένα μικρό τοπίο, στο οποίο λειτουργούν ταυτόχρονα οπτικές και ακουστικές εικόνες σε μια συνεχή κίνηση και εναλλαγή. Η περιγραφή έχει μια επιλεκτική καταγραφή, καταγράφονται δηλαδή τα πιο σημαντικά εικονιστικά στοιχεία των παραστάσεων με έναν τρόπο ελλειπτικό χωρίς να δημιουργεί πρόβλημα στην κατανόηση για τα μικρά παιδιά. Θα έλεγε κανείς ότι το ποίημα ακολουθεί τη λογική της ζωγραφικής και τη αφαιρετική τεχνική του παιδικού σχεδίου.

Οι ακουστικές εικόνες αποδίδονται με την πιο πρωτογενή μορφή τους, την άναρθρη ηχητική μίμηση της γλώσσας των πουλιών. Η μελωδία του ποιήματος ενισχύεται από το αρμονικό συνταίριασμα των ήχων που επιχειρείται και στους υπόλοιπους στίχους με τις ανάλογες παρηχήσεις, συνηχήσεις (στον Ιο στίχο της 3ης στροφής ο ήχος «ο» επαναλαμβάνεται ρυθμικά πέντε φορές), αλλά και τις επαναλήψεις και την ομοιοκαταληξία, αν και στη δεύτερη και τρίτη στροφή είναι ελαφρώς παραλλαγμένη. Η

παραλλαγή της ρίμας δεν φαίνεται να ενοχλεί τη συμμετρική ολότητα του ποιήματος, η οποία στέκεται σταθερή παρά την παρουσία του τροχαϊκού μέτρου, το οποίο στις οκτάστιχες και επτάστιχες συλλαβές είναι έντονο και χαρακτηριστικό, ενώ αλλάζει σε αναπαιστικό εξάμετρο στον καταληκτικό στίχο κάθε στροφής. Δημιουργείται ένα αρμονικό σύνολο με ομοιόμορφες στροφές και με χαρακτηριστική την εναλλαγή του μέτρου που προσδίδει μια περισσότερη μουσικότητα και γοητεύει τον ακροατή-αναγνώστη, κάτι που τεκμηριώθηκε πολλά χρόνια αργότερα (Chukofsky Κ., 1968).

Δύσκολα θα βρεθούν συνεχιστές του πνεύματος τών παραπάνω συγγραφέοον. Αντίθετα ό,τι σπουδαίο εκδίδεται, είναι είτε έργο ορισμένων ποιητών που περιστασιακά γράφουν για παιδιά, είτε είναι ποιήματα που κινούνται μέσα στο λογοτεχνικό κλίμα του παιδικού περιοδικού, η Διάπλασις των παίδων, εφόσον όλοι οι συγγραφείς της περιόδου αυτής συνεργάζονται έμμεσα ή άμεσα με το περιοδικό αυτό και φυσιολογικά εκφράζουν τη γραμμή και το πνεύμα του περιοδικού.

Είναι πολύ λογικό να μνημονευθούν και τα παιδικά ποιήματα του Τέλλου Άγρα και του Κώστα Καρυωτάκη. Ειδικότερα ο πρώτος είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση συγγραφέα που ανδρώνεται μέσα στο κλίμα του λογοτεχνικού περιοδικού για παιδιά, η Διάπλασις των παίδων. Όμως τα παιδικά του ποιήματα είναι ελάσσονος αξίας και σπουδαιότητας για τη συνολική εικόνα του ποιητικού του έργου. Το ίδιο ισχύει και για το ποιητικό έργο του Κώστα Καρυωτάκη, το οποίο αφορά σε παιδιά. Στην ουσία είναι δύο ποιητές, οι οποίοι εντάσσονται στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας κυρίως για το ποιητικό τους έργο για μεγάλους.

2.3.4 Βασίλης ΡώταςΟ Βασίλης Ρο'πας εμφανίζεται στο χώρο της παιδικής ποίησης με τη συλλογή «Τα

παιδιάστικα» το 1943 και τη συλλογή «Αυγούλα» το 1974, που επανεκδόθηκε το 1989, αυτήν τη φορά και με ποιήματα από την πρώτη συλλογή. Στη νέα έκδοση υπάρχει εκτός από την πλούσια εικονογράφηση και μελοποίηση όλων των ποιημάτων. Είναι ο ποιητής που λειτουργεί από άποψη χρονική ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους τρεις πρωτοπόρους Παπαντωνίου, Βιζυηνό και Πάλλη και την παιδική ποίηση της δεκαετίας του 70.

Η συλλογή «Αυγούλα» αποτελείται από δυο ενότητες. Η πρώτη με τίτλο «Πράματα και Θάματα» περιλαμβάνει ποιήματα κυρίως γύρω από την καθημερινή πραγματικότητα του παιδιού, τη φύση, τα ζώα, το σχολείο και τα οικογενειακά στιγμιότυπα. Η δεύτερη ενότητα με τίτλο «Μύθοι Αυγούλα» περιλαμβάνει ποιήματα και έμμετρους μύθους από τη λαϊκή παράδοση.

Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που του έχει προσδώσει η κριτική: η διείσδυση της κοινωνικής ιδεολογίας και των προσωπικών του «πιστεύω» και οι εμμονές του στην ποιητική γραφή του που κινείται σχεδόν μιμητικά στους δρόμους του δημοτικού τραγουδιού. Πέρα από αυτά όμως τα πιο σημαντικά ίσως στοιχεία της ποίησης του Ρώτα είναι η σταδιακή απελευθέρωση του από την αυστηρή ποιητική φόρμα και κυρίως η έντονη παρουσία του παιδικού χιούμορ, στηριγμένου πάνω στη λογική του απρόοπτου και του τυχαίου ή πάνω στη λογική που διαμορφώνουν οι ομόηχες λέξεις και τα ηχητικά τους παιγνίδια, σε σημείο που να προαναγγέλλει τα άλογα ποιήματα των επόμενων χρόνων. Έχει περίπου την ίδια λογική με τους προηγούμενους, όσον αφορά στην προσέγγιση και καταγραφή της πραγματικότητας σύμφωνα με την οπτική γωνία του παιδιού. Μάλιστα σε ένα ποίημα του, Μικό μου βαλαλάκη, τείνει να μιμηθεί και την

παιδιάστικη γλώσσα του παιδιού με χαρακτηριστική τη φωνητική καταγραφή της γλώσσας ενός παιδιού που δυσκολεύεται να προφέρει όλους τους φθόγγους της γλώσσας.

Μικό μου Βαλαλάκη (απόσπασμα)Μικ-ό μου Βαλαλάκη μου γ-άφεις γ-αματάκι και χά-ηκα πολύ Κι απ' την πολλή χα-ά μου φτε-ούγησε η κα-γιά μου πετάει σαν πουλί.

2.3.5 Γενικές παρατηρήσειςΗ παιδική ποίηση στο έργο του Βιζυηνού λαμβάνει υπόψη της τις ψυχολογικές

θεωρίες σχετικά με τις ιδιαιτερότητες και την ψυχοσύνθεση της παιδικής ηλικίας, στο έργο του Πάλλη υπολογίζει την ανάγκη του μικρού παιδιού για χαρά και για παιγνίδι, αλλά και το δικαίωμα του να εκφράζεται και να συμπεριφέρεται με βάση τη δική του λογική, στο έργο του Παπαντωνίου εμπλουτίζεται από τον αέρα των παιδαγωγικών θεωριών των αρχών του 20ού αιώνα και στο έργο του Ρώτα αντιμετωπίζει δημιουργικά μια πρώτη απόπειρα να εμποτιστεί στοιχεία κοινωνικής ιδεολογίας. Το πρόσχημα για το Βιζυηνό είναι η διδαχή και η ανάπτυξη του παιδιού, για τον Πάλλη είναι η καλλιέργεια του γλωσσικού οργάνου και η έκφραση της παιδαγωγικής του αντίληψης, για τον Παπαντωνίου η ανάδειξη της λογοτεχνίας ως παιδευτικού και αισθητικού γνωστικού αντικειμένου, για το Ρώτα η προβολή της κοινωνικής του ιδεολογίας.

Πέρα από τις ουσιαστικές διαφορές που χαρακτηρίζουν το έργο τους μπορεί κανείς να διακρίνει έναν κοινό παρονομαστή χαρακτηριστικών που συνδέει υπόγεια την ποιητική τους γραφή (έμπνευση, επιρροές, μορφικές και θεματικές επιλογές).

Πρώτο από όλα είναι η σαφής οφειλή τους στο δημοτικό τραγούδι. Το δημοτικό τραγούδι δεν αντιμετωπίζεται απλά μόνο ως ποιητικό σχήμα με ειδικές τεχνικές αφήγησης και ειδικά μορφικά χαρακτηριστικά, αλλά στην περίπτωση ειδικότερα του Παπαντωνίου το δημοτικό τραγούδι απλώνεται ζωντανό, όπως το έχει ζήσει οι ίδιος ο ποιητής στα παιδικά του χρόνια. Η ατμόσφαιρα, το ύφος, τα θέματα και η ανάπτυξη τους συγκλίνουν φανερά στα ανάλογα επίπεδα του δημοτικού τραγουδιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια ποιήματα έχουν μια πλήρη συμμόρφωση στις συμβάσεις του δημοτικού τραγουδιού και κυρίως σε εκείνα των λαϊκών παιδικών τραγουδιών τόσο στη μορφή, όσο και στο περιεχόμενο. Η διαλογική μορφή, ο αφηγηματικός χαρακτήρας, τυπικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού, καθοδηγούν πολλά από τα ποιήματα του Βιζυηνού, του Παπαντωνίου και του Ρώτα.

Τα θέματα των ποιημάτων τους είναι απλή αντανάκλαση των βασικών στοιχείων της κυρίαρχης ιδεολογίας και συνάδουν με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής: Το κλασικό τρίπτυχο θρησκεία-πατρίδα-οικογένεια, αν και δέχεται κάποιες έμμεσες υπαινικτικές κριτικές και συνειδητά υποσκάπτεται από τον Πάλλη και το Ρώτα εντούτοις παραμένει ισχυρό. Τα πιο συχνά θέματα είναι η αγάπη στην πατρίδα, η θρησκευτική πίστη και ευλάβεια, η εσωτερική οικογενειακή γαλήνη, η σχολική καθημερινότητα, η πίστη στις βασικές αξίες του πνευματικού πολιτισμού και η φύση. Η φύση αποτυπώνεται, όπως περίπου είναι στην εποχή τους, έξω από το αστικό περιβάλλον που ήδη έχει σχηματισθεί, δηλαδή ακόμη ανέπαφη, άδολη και αγνή. Η περιγραφή της θέλει να είναι ρεαλιστική και αντικειμενική. Λαγκάδια, βουνά, ζώα και ποτάμια και γραφικά χωριά

παρουσιάζονται στη φυσική τους μορφή και αναπαριστώνται ως στοιχεία μιας τεράστιας τοιχογραφίας που αναπαριστά συνολικά τη φύση. Μέσα από όλα αυτά τα ποιήματα αποτυπώνεται ένας θαυμασμός και ένας ανυπόκριτος σεβασμός στο μεγαλείο της φύσης που λίγο απέχει από την εξιδανίκευση της.

Ο τρόπος προσέγγισης και ανάπτυξης των θεμάτων επηρεάζεται σαφώς από τα προσωπικά «πιστεύω» των δημιουργών. Με τον Πάλλη κυρίως διαμορφώνεται ο παιδο-κεντρισμός, δηλαδή η υιοθέτηση μιας οπτικής γωνίας που δίνει προτεραιότητα στην παιδική ματιά, όσον αφορά στην καταγραφή και προσέγγιση της πραγματικότητας. Σε κάτι αντίστοιχο, αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό, πλησιάζουν και ορισμένα ποιήματα του Βιζυηνού και των υπολοίπων. Παραμένει όμως χαρακτηριστική η τάση μιας απλοποίησης των πάντων, η οποία καταλήγει σε σχηματικές απλουστεύσεις, κυρίως όσον αφορά στη σκέψη και τα συναισθήματα του παιδιού-ήρωα των ποιημάτων. Το παιδί, βα-σικός αποδέκτης των ποιημάτων δε μετατρέπεται σε υποκείμενο, αλλά παραμένει ουσιαστικός αναγνώστης-αντικείμενο των νοημάτων που εκπέμπονται από τα ποιήματα. Πέρα από αυτά είναι ευχερής η διάκριση στα ποιήματα μιας ειλικρίνειας και μιας απέραντης αισιοδοξίας στα καθημερινά θέματα και στιγμιότυπα. Οι στόχοι της ποιημάτων είναι εμφανείς και ευδιάκριτοι: επικοινωνία με το παιδί, πνευματική καλλιέργεια, συγκίνηση και ανάπτυξη της φαντασίας, μόρφωση, ενημέρωση και πλη-ροφόρηση. Στο βάθος όμως ενυπάρχει έντονα το στοιχείο της διδαχής με πολλές προτροπές και έμμεσες ή άμεσες νουθεσίες.

Σχετικά με τη μορφή των ποιημάτων διαφαίνεται μια συνέπεια στην επεξεργασία μορφής και γλώσσας. Τα ποιήματα αποτυπώνονται σε, αυστηρές μάλλον, στιχουργικές φόρμες με προκαθορισμένο κάθε φορά αριθμό στίχων, με προκαθορισμένο αριθμό συλλαβών και αναγκαία παρουσία μέτρου και ρυθμού και ομοιοκαταληξίας. Τα νοήματα αναπτύσσονται σε απλές και σχεδόν κλασικές ή παραδοσιακές φόρμες είτε παρμένες από τη λαϊκή παράδοση είτε επηρεασμένες βαθιά από την τεχνοτροπία του παρνασσισμού της γενιάς του '80 ή γενικότερα από αυτό που αποκαλείται σήμερα παραδοσιακή ποίηση. Η χαρακτηριστική απλότητα και λιτότητα στο περιεχόμενο ισορροπεί με την αντίστοιχη μορφή. Δεν φαίνεται να εγκαταλείπεται συνειδητά ούτε ο σύμμετρος στίχος, ούτε η σύμμετρη στροφή και δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί η ατημέλεια ορισμένων στίχων και ποιημάτων ως επιλογή ή ως αδυναμία. Η ποικιλία των μέτρων είναι χαρακτηριστική: τροχαίος, ίαμβος, παραλλαγές του 15σύλλαβου, τετράστιχα, πεντάστιχα, εξάστιχα στροφικά σχήματα. Τέλος η εμφανής παρουσία της λέξης «τραγούδι» στους τίτλους των συλλογών, π.χ. «Τραγουδάκια για παιδιά», και στους τίτλους των ποιημάτων υποδηλώνει έμμεσα μια σχετική υποχρεωτική μορφική επεξεργασία που απαιτεί πάντοτε ένα ποίημα για να γίνει και τραγούδι. Μια τέτοιου είδους αυστηρή μορφολογική επεξεργασία στην ποίηση είναι κυρίως χαρακτηριστικό των παρνασσιστών που πολύ συχνά βαφτίζουν τα ποιήματα τους τραγούδια.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω χαρακτηριστικά (αυστηρή μορφική επεξεργασία, απεικόνιση της φύσης, ισορροπία μορφής και περιεχομένου, δημιουργική μίμηση της λαϊκής παράδοσης) διαπιστώνεται ότι τα ποιήματα των τριών πρωτοπόρων, αλλά και του Ρώτα, λιγότερο ή περισσότερο στον κάθε δημιουργό, διέπονται και προσδιορίζονται από την ισχυρή παρουσία ενός ηθογραφικού νατουραλισμού και ενός μινιμαλιστικού παρνασσισμού. Η περίπτωση του Βιζυηνού είναι ξεχωριστή, γιατί, παρόλο που ακολουθεί στην υπόλοιπη ποίηση του την τεχνοτροπία του ρομαντισμού, στα παιδικά του ποιήματα μεταμορφώνεται και κινείται στα όρια του μινιμαλιστικού παρνασσισμού.

Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Ρώτα που χρονολογικά ανήκει περισσότερο στη γενιά τον '30, από ό,τι οι Πάλλης και Παπαντωνίου. Η επικρατούσα λογική στο περιεχόμενο των ποιημάτων πλησιάζει αυτό που προσδιορίζεται ως ηθογραφικός νατουραλισμός και έχει μεγαλύτερη ανάπτυξη και παρουσία κυρίως στο ηθογραφικό διήγημα στα τέλη του 19ου αιώνα, δηλαδή η απεικόνιση των θεμάτων των προσώπων και των ποικίλων στοιχείων γίνεται με ένα ρεαλιστικό τρόπο. Η αντικειμενική και φυσική περιγραφή, βασικό και χαρακτηριστικό γνώρισμα του ηθογραφικού νατουραλισμού, αποτελεί ταυτόχρονα και ίδιον γνώρισμα του παρνασσισμού. Διαφέρει μεταξύ τους ο βαθμός αποστασιοποίησης σχετικά με το αναπαριστώμενο ή περιγραφόμενο αντικείμενο, και είναι μεγαλύτερος στους παρνασσιστές, λιγότερος στους νατουραλιστές.

Οι προαναφερθέντες δημιουργοί αποτελούν μια τομή στην εξέλιξη της παιδικής ποίησης. Δημιούργησαν ένα γόνιμο τοπίο και μια ικανή παρακαταθήκη για τους επιγόνους. Κυρίως όμως έδωσαν ένα μοντέλο γραφής για το παιδικό ποίημα, το οποίο φαίνεται να μένει ανεπηρέαστο από τις εξελίξεις που έρχονται ως χιονοστιβάδα με την εμφάνιση της νεοτερικής ποίησης, ακόμη και με τις αλλαγές που προτείνει η γενιά του '20-30, η οποία είναι χρονικά πολύ κοντά τους. Μια τέτοια παρακαταθήκη δεν φαίνεται όμως να έχει συνεχιστές (πέραν των τυπικών εξαιρέσεων) για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Δεν φαίνεται - και αυτό είναι και ένα ερώτημα - να πυροδοτείται μια καθοριστική στροφή και εξέλιξη στο χώρο της παιδικής ποίησης, αλλά και της λογοτεχνίας γενικότερα, ανάλογη με εκείνην που συνέβη στο χώρο της λογοτεχνίας με τη γενιά τον '30. Η παιδική λογοτεχνία και ειδικότερα η παιδική ποίηση δεν ακολούθησε πορεία παράλληλη με εκείνην της ποίησης των ενηλίκων.

Εντούτοις οι συνθήκες ήταν παραπάνω από ευνοϊκές. Είναι αυτές οι συνθήκες που στάθηκαν η καλύτερη αφετηρία για την ανάπτυξη και εδραίωση της σύγχρονης λογοτεχνίας με επικεφαλής τη γενιά του '30, αλλά που δεν αποτέλεσαν και αφετηρία για εξέλιξη και διαμόρφωση της παιδικής λογοτεχνίας. Από εκείνη την εποχή στο χώρο της παιδικής ποίησης δεν εισβάλλουν τα καινούργια ρεύματα και οι ανανεωτικές αντιλήψεις που σαρώνουν την ελληνική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Η ελληνική παιδική ποίηση κινείται υποτονικά σε ρυθμούς και τεχνοτροπίες του περασμένου αιώνα. Από τη γενιά των ποιητών τον '30 και οι τρεις μεγάλοι έγραψαν, έστω και περιστασιακά, μια ποιητική συλλογή για παιδιά, αλλά χωρίς να κερδίσουν την αποδοχή που είχαν στο άλλο τους έργο. Βέβαια η ενασχόληση τους με την παιδική ποίηση έχει τις προσωπικές ιδιαιτερότητες. Ο Ρίτσος χαρίζει την ποιητική του συλλογή στην νιογέννητη κόρη του, ο Σεφέρης αφιερώνει τα λιμερίκια του στη πεντάχρονη μικρανηψιά του, δηλαδή στο βάθος κρύβεται η διάθεση και η πρόθεση των ποιητών να επικοινωνήσουν με το δικό τους μικρό παιδί και τον κόσμο του. Κι όμως οι παιδικές τους ποιητικές συλλογές έχουν μια άλλη τεχνική και μια άλλη λογική γραφής συγκρινόμενες με την τεχνοτροπία των παιδικών ποιημάτων που επικρατεί μέχρι και τη Μεταπολίτευση. Τα παιδικά ποιήματα του Ρίτσου, του Σεφέρη και πολύ περισσότερο του Ελύτη περιέχουν κάποια χαρακτηριστικά της μορφής της ποίησης των ενηλίκων (στίχος, ρυθμός, ρίμα) και της θεματικής τους ανανέωσης. Ειδικότερα για το Γιώργο Σεφέρη τα παιδικά ποιήματα στη συλλογή δεν μιμούνται τόσο κάποια παιδική λογική, όσο είναι μια ευκαιρία ανάπαυλας και δημιουργίας γλωσσικών παιγνιδιών, ενώ για το Γιάννη Ρίτσο τα ποιήματα είναι έκφραση ενός άδολου λυρισμού που διαχέεται στους στίχους με μια λογική που αποστασιοποιείται από οποιαδήποτε προσπάθεια μίμησης του παιδιού και της λογικής του. Στην ουσία γράφει όχι για το παιδί, αλλά για χάρη του παιδιού.

Η σχετική αποχή των άλλων ποιητών από το παιδικό ποίημα μετά τη γενιά του '30 ερμηνεύεται ποικιλότροπα. Ίσως γιατί η τέχνη για παιδιά υπακούει, και δικαιολογημένα, σε άλλες λογικές, ίσως γιατί οι προϋποθέσεις για τη συγγραφή παιδικής ποίησης είναι τόσο διαφορετικές, ίσως γιατί η παιδική λογοτεχνία δεν εντάσσεται εύκολα σε σχήματα και τεχνοτροπίες των ρευμάτων της λογοτεχνίας για ενήλικες. Πολύ πιο πιθανές είναι οι δυο παρακάτω αιτίες. Πρώτον, η ποίηση μετά το 1930 θέτει άλλες προδιαγραφές και προϋποθέσεις τόσο μορφικά, όσο και θεματικά και απομακρύνεται από το μοντέλο γραφής που έχει υιοθετήσει η παιδική ποίηση, η οποία είχε βρει στους παρνασσιστές κυρίως και στη γενιά τον '80 τα βασικά αισθητικά χαρακτηριστικά έκφρασης και γραφής. Και δεύτερον, ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό η ολοκληρωτική σύνδεση της παιδικής λογοτεχνίας και της παιδικής ποίησης κατά μείζονα λόγο με τις συνθήκες και τις άμεσες προτεραιότητες του σχολείου. Η παιδική λογοτεχνία και ειδικότερα η παιδική ποίηση στις αρχές του 20ού αιώνα και μετά μέχρι και τη Μεταπολίτευση γίνεται ολοένα και περισσότερο σχολική. Αρχίζει δηλαδή να υπακούει στις λογικές και στις ανάγκες του σχολείου και να προσαρμόζεται αισθητικά, γλωσσικά και ιδεολογικά στις προδιαγραφές του. Οι προκηρύξεις των διαγωνισμών για τη συγγραφή των Αναγνωστικών του δημοτι-κού ευνόησαν, από τη μια μεριά, τη συμμετοχή συγγραφέων σαν το Νίκο Καζαντζάκη, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Άγγελο Βλάχο, αλλά από την άλλη το μεγαλύτερο μέρος της λογοτεχνίας που γράφεται για παιδιά, γράφεται για να καλύψει θεματικά το προδιαγεγραμμένο περιεχόμενο των Αναγνωστικών. Και είναι γνωστό ότι τα Αναγνωστικά στη σχολική πραγματικότητα λειτουργούσαν και λειτουργούν τις περισσό-τερες φορές ως σχολικό εγχειρίδιο διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, κάτι σαν ασκήσεις βάσης με τις γνωστές επιπτώσεις στη φύση και λειτουργία της λογοτεχνίας. Δεν κυκλοφορούν αυτόνομες ποιητικές συλλογές για παιδιά και το μεγαλύτερο τμήμα της ποιητικής παραγωγής εντάσσεται στην ύλη των Αναγνωστικών. Αντίθετα, ο προηγούμενος αιώνας είχε επίσημα περιοδικά για παιδική λογοτεχνία και έναν επίσημα προβεβλημένο χώρο για εύκολη δημοσίευση. Τώρα οι συνθήκες έχουν αλλάξει και η εμβέλεια του περιοδικού η Διάπλασις των παίδων περιορίζεται χωρίς το κενό να αντικαθίσταται με άλλους τρόπους. Σήμερα βέβαια δεν ευδοκιμεί κανένα περιοδικό λογοτεχνίας για παιδιά, αλλά το κενό καλύπτεται με την ιδιωτική αγορά παιδικών βιβλίων.

Στη δεκαετία του '60 οι εξελίξεις και οι αλλαγές στην κοινωνία και ειδικότερα στο χώρο της Εκπαίδευσης είναι ακόμη πιο ευνοϊκές για την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας (Μπενέκος Α., 2000'). Η Εκπαίδευση καθολικοποιείται και η προσχολική βαθμίδα οργανώνεται και αναπτύσσεται πανελλαδικά. Εκπαιδευτικές αντιλήψεις του παρελθόντος, όπως ο διδακτισμός, η άκρατη νοησιαρχία, η εξιδανίκευση και η ηθικολογία αμφισβητούνται και ανοίγουν το δρόμο για αντιλήψεις αντιαυταρχικές. Οι σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις ελευθερώνουν τη σχέση ενήλικου - παιδιού. Ο κόσμος του παιδιού και οι ιδιαιτερότητες του αντιμετωπίζονται με διάθεση κατανόησης και όχι αποκλεισμού και περιχαράκωσης. Η εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1964 αναβαθμίζει ουσιαστικά το ρόλο της λογοτεχνίας και της παιδικής λογοτεχνίας με την αποδέσμευση της από τον εναγκαλισμό της γλωσσικής διδασκαλίας. Η διδασκαλία έχει ξεφύγει από τη σύγκρουση καθαρεύουσας και δημοτικής που μόνον αρνητικές επιπτώσεις έχει στην ανάπτυξη μια λογοτεχνίας που θέλει να κινείται πάντοτε στα πλαίσια της δημοτικής γλώσσας.

Σημαντική παράμετρος είναι και η ίδρυση της Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς το 1953, με την ουσιαστική προώθηση και συμβολή στην ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας. Πέρα από το γεγονός ότι καλύπτει ένα κενό, που όφειλε να φροντίζει η πολιτεία με διαγωνισμούς, εκδηλώσεις και εκδόσεις, η πρωτοβουλία αυτή ανοίγει το χώρο για την ομάδα των γυναικών συγγραφέων και των συγγραφέων 'εκπαιδευτικών. Αν μη τί άλλο, η παρουσία της γυναικείας προσέγγισης και της εκπαιδευτικής εμπειρίας στην παιδική λογοτεχνία θα αποτυπωθεί θετικά. Επίσης ο κοινωνικός πολιτιστικός περίγυρος στη δεκαετία του '60 θεωρείται μια πολύ καλή συγκυρία. Παρόλα αυτά η παιδική λογοτεχνία στη δεκαετία του '60, σχεδόν όπως και στη δεκαετία του '30, δεν ευνοείται και δεν ακολουθεί την αντίστοιχη πολιτιστική έκρηξη.

Οι καθοριστικές και άξιου λόγου αλλαγές στην παιδική λογοτεχνία θα έρθουν μετά την Μεταπολίτευση. Η έναρξη της Μεταπολίτευσης αποτελεί μια καθοριστική τομή στην εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας. Οι αλλαγές όμως περιορίζονται στην πεζογραφία και δεν αγγίζουν ουσιαστικά την παιδική ποίηση. Οι ποιητικές συλλογές, που εκδίδονται και έχουν στοιχεία μορφικών εξελίξεων και νεοτερικών αλλαγών ανάλογα με τα αντίστοιχα ρεύματα και τεχνοτροπίες της ποίησης για μεγάλους, είναι ελάχιστες. Οι προσπάθειες βέβαια για ανανέωση γίνονται, αλλά είναι αποσπασματικές και μερικές. Δεν έχουν από πίσω τους ούτε συνεχιστές, ούτε όμως και εμφανίζονται συστηματικά, ώστε να συνιστούν ομάδα ή συγκεκριμένη τάση. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις των ποιητών Κώστα Καλαπανίδα, Χάρη Σακελλαρίου, Ρένας Καρθαίου, Ηλία Κανάκη, Γιώρ-γου Κρόκου που συνεχίζουν ορισμένοι από αυτούς και μετά το 1990. Χωρίς να είναι ακριβής η χρονολογία γραφής και έκδοσης των ποιημάτων τους υπολογίζεται ότι τα περισσότερα εκδίδονται γύρω από το 1970, λίγο πριν και λίγο μετά. Τα ποιήματα τους έχουν στοιχεία αλλαγών και εξελίξεων δεν συνθέτουν όμως ένα ενιαίο τοπίο εξελίξεων και ανανεώσεων, πράγμα που θα μας υποχρέωνε να μιλήσουμε για κείμενα νεοτερικά. Συγκεκριμένα η ανάγνωση ορισμένων ποιημάτων του Καλαπανίδα, του Κρόκου, της Καρθαίου και του Κανάκη μπορεί να επισημάνει τάσεις για νεοτερική γραφή, όπως αναφέρεται από τους μελετητές (Αναγνωστόπουλος, 19961, Μπενέκος Α., 20003· Πα-παντωνάκης Γ., 1999). Διαπιστώνεται δηλαδή η απομάκρυνση από τα πρότυπα γραφής των πρωτοπόρων της παιδικής ποίησης (Βιζυηνός, Πάλλης, Παπαντωνίου) κυρίως σε μορφικό επίπεδο, δηλαδή απουσιάζει η αυστηρή ομοιοκαταληξία (Μπενέκος Α., 2000-

Αναγνωστόπουλος Β., 1987) ή ο στίχος αποκλίνει της παραδοσιακής τεχνικής με την κατάργηση της ισοσυλλαβίας ή την απροσδιόριστη ποσοτική ανάπτυξη των στροφών, τη σχετική δηλαδή υπονόμευση του στίχου που κάνει το ποίημα να κλίνει το μάτι στο νεοτερικό στίχο, αλλά δεν αρκεί αυτό για να υποστηριχτεί η εμφάνιση μιας νέας τάσης, όπως πολύ σωστά επισημαίνεται (Μπενέκος Α., 2000). Την ίδια περίπου εποχή η ποίηση για μεγάλους είτε με τη γενιά της αμφισβήτησης, είτε με τη γενιά τον '80 προχωρούν σε καινούργιους δρόμους γραφής τελείως διαφορετικούς από τις, ελάχιστες έστω, απόπειρες για ανανέωση και εξέλιξη της γραφής στην παιδική ποίηση.

Εάν τοποθετήσουμε πολλά παιδικά ποιήματα της μεταπολεμικής περιόδου, της δεκαετίας του '60-'70 και '70-'80 ακόμη και της δεκαετίας του '80-'9θ κυρίως πλάι σε ποιήματα των δημιουργών (Πάλλης, Παπαντωνίου, Βιζυηνός), θα διαπιστώσουμε μια σχετική ομοιότητα στο επίπεδο της μορφικής επεξεργασίας των ποιημάτων και μια σχετική, αλλά αναγκαστική διαφοροποίηση λόγω των αλλαγών, που έχουν επέλθει φυσιολογικά στην κοινωνία, μόνον στο επίπεδο του περιεχομένου και της επιλογής των θεμάτων. Η σχετική διαφοροποίηση στο περιεχόμενο και στη θεματολογία έχει τρία

βασικά προσδιοριστικά στοιχεία. Πρώτον, αλλάζει η θεματολογία. Η πραγματικότητα της μεταπολεμικής περιόδου είναι τόσο διαφορετική και είναι γνωστό ότι μετά την Μεταπολίτευση, στο πλαίσιο μιας γενικότερης κοινωνικο-πολιτικής ανανέωσης, η θεματολογία υπερέβη τα όρια των όποιων δισταγμών και απλώθηκε σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Δεύτερον, αλλάζει ο προσανατολισμός και η ανάλυση των θεμάτων. Αλλάζει δηλαδή ο τρόπος προσέγγισης αυτών των θεμάτων, αλλάζει η γωνία θέασης και ανάλυσης των θεμάτων, έστω κι αν τα θέματα παραμένουν ίδια. Τρίτον, τώρα πια η μα-τιά του δημιουργού επικεντρώνεται στην προβληματική διάσταση της όποιας θεματολογίας. Ο ποιητής τέμνει την προβληματική κατάσταση της εποχής και αναδεικνύει το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις. Βεβαίως, όταν οι εποχές αλλάζουν, αλλάζει και η θεματολογία, αλλά όταν τα θέματα είναι κοινά, η ομοιότητα είναι εντυπωσιακή.

Μια τέτοια σύντομη ιστορική περιδιάβαση στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας και παιδικής ποίησης αποκαλύπτει ως ένα σημείο και σε αδρές γραμμές το πρόσωπο και τα χαρακτηριστικά της, όπως διαμορφώνονται στη ροή του χρόνου. Η δομή και η μορφή του παιδικού ποιήματος πλησιάζει ή εξομοιώνεται με την κυρίαρχη τεχνοτροπία της ποίησης για μεγάλους μέχρι και την εμφάνιση της γενιάς τον '30, η οποία αποτελεί ορό-σημο στην ιστορία της νεοελληνικής ποίησης. Από κει και πέρα αποχωρίζεται πλήρως και ακολουθεί το δικό της δρόμο χωρίς ουσιαστικές εξελίξεις και ανανεώσεις. Μένει πιστή στο μοντέλο γραφής και έκφρασης που έχει καθιερωθεί στα τέλη του 19ου αιώνα κάτω από την επιρροή και έμπνευση των ποιητών της γενιάς του '80 χωρίς βέβαια να φτάνει την τελειότητα της μορφικής επεξεργασίας που παρατηρείται στην ποίηση για μεγάλους. Ίσως να έχει εδώ την εξήγηση της η στάση των σύγχρονων μελετητών να συμπεριλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος ποιημάτων του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού στο χώρο της παιδικής ποίησης. Οι απόπειρες για ανανέωση σημειώνο-νται στα τέλη της δεκαετίας του '60 και στις αρχές του '70 με τον Κώστα Καλαπανίδα, τη Ρένα Καρθαίου και το Νίκο Κανάκη χωρίς συνέχεια. Οι ουσιαστικές εξελίξεις θα έρθουν πολύ αργότερα στο μέσον της δεκαετίας του '80.

Διαπιστώνεται επίσης ότι τα χαρακτηριστικά της παιδικής ποίησης με βάση το έργο των τριών δημιουργών έχουν στοιχεία από τα δυο μεγάλα ρεύματα που εμφανίζονται την εποχή, στην οποία γράφονται τα παιδικά ποιήματα, του ηθογραφικού νατουραλισμού και του παρνασσισμού. Ο πρώτος επηρεάζει τη θεματογραφία και ο δεύτερος τη μορφική επεξεργασία. Διαμορφώνεται μια παιδική ποίηση, η οποία στηρίζεται στη γραφή κυρίως των τριών ποιητών, των οποίων η τεχνοτροπία, το σχέδιο γραφής και το στυλ των ποιημάτων ακολουθεί πιστά τις κυρίαρχες αισθητικές αρχές της εποχής τους. Η επικράτηση του παρνασσισμού, της δημοτικής στην ποίηση και της γενιάς του '80 έδωσαν τον χαρακτηριστικό τόνο στη μορφή και στην αισθητική της παιδικής ποίησης. Αυτή η αντίληψη για το παιδικό ποίημα με ορισμένες, θεματικές κυρίως, διαφοροποιήσεις ανα-γνωρίζεται και στη σύγχρονη παιδική ποίηση της περιόδου μετά τη Μεταπολίτευση.

Η Εκπαίδευση και η κυρίαρχη ιδεολογία, αλλά και η όξυνση του γλωσσικού ζητήματος συνθέτουν ένα πλαίσιο, το οποίο λειτουργεί ποικιλότροπα στην εξέλιξη της παιδικής ποίησης. Ταυτόχρονα οι κοινωνικοί παράγοντες διαδραματίζουν το δικό τους ρόλο στην πορεία της παιδικής ποίησης. Οι κοινωνικές συνθήκες περιορίζουν τις επιλογές των ποιητών είτε άμεσα, είτε έμμεσα. Οι θεματικές επιλογές και το περιεχόμενο των ποιημάτων συνδέεται άμεσα με την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής. Ο Βιζυηνός, αν και ως παλαιότερος κινείται στο κλίμα του φαναριωτισμού κάνει τη μεγαλύτερη

προσπάθεια για υπέρβαση. Ο Πάλλης εκφράζει ακριβώς αυτή την αλλαγή, το καινούργιο και προσθέτει το κατάλληλο γλωσσικό όργανο εκμεταλλευόμενος τη μεγάλη παράδοση της αγγλικής ποίησης. Ο Παπαντωνίου κάνει την παιδική ποίηση θέμα εκπαιδευτικό. Ο καθένας τους έχει το δικό του ρόλο και τη δική του συμβολή, αλλά ο ρόλος του Πάλλη, όσον αφορά στην υιοθέτηση της παιδικής οπτικής γωνίας, είναι καθοριστικός.

ΒιβλιογραφίαΑκριτόπουλος Α., 1993: «Η ποίηση για παιδιά και νέους», Ηρόδοτος, Αθήνα.Αναγνωστόπουλος Β., 1987: «Θέματα παιδικής λογοτεχνίας, Ανιχνεύσεις Α'»,

Καστανιώτης, Αθήνα.Αναγνωστόπουλος Β., 199610: «Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας», Οι

εκδόσεις των φίλων, Αθήνα.Βαλέτας Γ., 1937: «Φιλολογικά στο Βιζυηνό», Θρακικά, αρ. 8, σσ. 211-304.Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992: «Γλώσσα και πράξη της παιδικής λογοτεχνίας, Δοκίμια -

Αναγνώσεις ποιητικών κειμένων», Gutenberg, Αθήνα.Βελουδής Γ., 1992: «Βιζυηνός και Auerbach», στον τόμο «Μονά-Ζυγά, Δέκα

νεοελληνικά Μελετήματα», Γνώση, Αθήνα, σσ. 37-43.Γιάκος Δ., 19877: «Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από τον ΙΘ' αιώνα

έως σήμερα», Αθήνα.Γκίβαλου Α., 1990: «Τα τραγουδάκια για παιδιά του Αλέξανδρου Πάλλη»,

Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, αρ. 5, Σμυρνιωτάκης, Αθήνα, σσ. 18-34.Ζερβού Α., 1993: «Μορφές Λογοκρισίας και αντιστάσεις στο κείμενο για παιδιά.

Το παράδειγμα του W. Benjamin», στο συλλογικό τόμο «Παιδική λογοτεχνία, θεωρία και πράξη», επιμ. Γκίβαλου Α., Καστανιώτης, Αθήνα, σσ. 80-95.

Ζερβού Α., 19973: «Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών χρόνων. Ο Ροβινσώνας, η Αλίκη και το παραμύθι χωρίς όνομα», Οδυσσέας, Αθήνα.

Καρακίτσιος Α., 1997: «Γεώργιος Βιζυηνός, Παιδικαί Ποιήσεις» Ζήτρος, Θεσσαλονίκη.

Καρπόζηλου Μ., 1993: «Το παιδί στη χώρα των βιβλίων», Καστανιώτης, Αθήνα.Κουκουλομάτης Δ., 1993: «Λογοτεχνία και Παιδαγωγική», Βιβλιογωνία, Αθήνα.Μαμώνη Κ., 1963: «Βιβλιογραφία Γ. Βιζυηνού (1873-1962), Ανέκδοτα ποιήματα

από το χειρόγραφο, Λυρικά», Ανάτυπον εκ του 29ου τόμου του Αρχείου Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού (1963), Αθήναι, σσ. 131-167.

Μαμώνη Κ., 1984: «Το ποιητικό έργο του Γεωργίου Βιζυηνού», Θρακικά Χρονικά, αρ. 39, σσ. 42-50.

Μερακλής Μ., 1987: «Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο: έργο τέχνης; μέσο αγωγής; Γενική θεώρηση του θέματος», στο συλλογικό τόμο «Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο: έργο τέχνης; μέσο αγωγής;», Πατάκης, Αθήνα, σσ. 15-27.

Μερακλής Μ., 1999: «Η κριτική της παιδικής λογοτεχνίας-Απαιτήσεις του μέλλοντος», στο συλλογικό τόμο «Ελληνική παιδική λογοτεχνία: το Παρελθόν, το Παρόν, το Μέλλον της», επιμ. Χατζηδημητρίου Σ., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σσ. 229-230.

Μιράζγεζη Μ., 1978: «Ποίηση και Διδασκαλία», Αθήνα.Mirasgesis Μ., 1994: «La Litterature enfantine Grecque», La Revue des livres pour

enfants, αρ. 158, Paris, σσ. 350-358.

Μουλλάς Π., 1994: «Νεοελληνικά Διηγήματα», επιμ. και πρόλογος του ίδιου, Εστία, Αθήνα.

Μπενέκος Α., 20003: «Τομές στην εξέλιξη της παιδικής μας λογοτεχνίας - Η περίπτωση του Ζαχαρία Παπαντωνίου», Καστανιώτης, Αθήνα.

Παλαμάς Κ., 1913: «Γ. Βιζυηνός», Απαντα, τ. β', Μπίρης.Παπαντωνάκης Γ. Δ., 1999: «Κώδικες και αφηγηματικά προγράμματα σε κείμενα

της παιδικής λογοτεχνίας».Πάτσιου Β. 1995: «Η Διάπλασις των παίδων 1879-1922», Καστανιώτης, Αθήνα.Πεσματζόγλου Τ., 1991: «Το ηρωικό παραμύθι της Π.Σ. Δέλτα», Βιβλιοπωλείον της

Εστίας, Αθήνα.Σακελλαρίου Χ., 1985: «Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας», Δίπτυχο, Αθήνα.Σακελλαρίου Χ., 1987: «Οι πρωτοπόροι της ελληνικής παιδικής ποίησης»,

Πατάκης, Αθήνα.Τζούλης Θ., 1993: «Παιδική λογοτεχνία και Ψυχανάλυση», Η Λέξη, αρ. 118·

Νοέμβρης - Δεκέμβρης, Αθήνα, σσ. 774-792.Benayoun R., 19842: «Les dingues du non sense de Lewis Caroll a Woody Allen»,

στη σειρά «Points-virgule», Balland, Paris.Caradec F., 1977: «Histoire de Litterature enfantine», Albini « Michel, Paris.Ceysson P., 1995: «Le choix des poetes», στο «Enseigner la Poesie», υπό τη

διεύθυνση του Debreuille J. Y., Presses Universitaires de Lyon, Lyon, σσ. 91-115.Charpentreau J., 1987: «Les paradoxes de la poesie», στο La Revue des livres pour

enfants, αρ. 114, Paris, σσ. 54-61.Chukofsky K., 1968: «From two to five», University of California Press, Los

Angeles.Gourevitch LP., 1969: «Les enfants et la Poesie», Editions de l' ecole, Paris.Gean J., 1985: «Le petit enfant et la Poesie», στο «L' enfant et la poesie», Armand

Colin, Paris, σσ. 13-36.Gean L, 19972: «Comment faire decouvrir la poesie a l' ecole», Retz, Paris.Hunt P., 1990: «Children's Literature: the development of criticism», Roudledge,

London.Jan I., 19732: «La Litterature enfantine», Les Editions Ouvrieres, Paris.Jauss H. R., 1995: «Η θεωρία της πρόσληψης, τρία μελετήματα», Βιβλιοπωλείον

της Εστίας, Αθήνα.Mercier-Faivre Α.-Μ., 1999: «Et si on s' occupait de Litterature», στο «Enseigner la

Litterature de Jeunesse», κείμενα συγκεντρωμένα από τη Α.-Μ. Mercier-Faivre, Presses Universitaires de Lyon, Lyon, σσ. 5-16.

Perrot J., 1995: «Figure dans Γ or des miroirs», La Revue des livres pour enfants, αρ. 165- Automne, Paris, σο. 64-72.

Tucker N., 1981: «The child and the book: a psychological and literary exploration», Cambridge University Press, Cambridge.

3. ΑΝΑΓΝΩΣΗ - ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ

3.1 Γενικές κατηγοριοποιήσειςΣτο χώρο της παιδικής ποίησης δεν έχουν καθιερωθεί, ούτε έχουν ευδοκιμήσει

ευδιάκριτες κατηγοριοποιήσεις ανάλογες με εκείνες της ποίησης για μεγάλους. Όροι, όπως γενιά και σχολή ή τεχνοτροπία, γύρω από τους οποίους διακρίνεται και κατανέμεται το έργο των ποιητών, δεν έχουν οριστεί επακριβώς. Αναπόφευκτα όλες οι ποιητικές συλλογές της τελευταίας δεκαπενταετίας θεωρείται ότι αποτελούν ένα μεγάλο σώμα ποιητικής παραγωγής χωρίς συγκεκριμένες ορατές επιμέρους ομαδοποιήσεις με βάση κοινά χαρακτηριστικά μορφής και περιεχομένου και συγκεκριμένα κριτήρια κατάταξης και κατηγοριοποίησης. Οι πρώτες καταγραφές κατηγοριοποιήσεων, με τις οποίες ανιχνεύονται οι εξελίξεις, οι τάσεις και αλλαγές, διατυπώνονται ουσιαστικά στην περίοδο της Μεταπολίτευσης και οριοθετούνται μετά τη δεκαετία του '80. Στην κλασική μελέτη του Β. Αναγνωστόπουλου «Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας» (199610), ο μελετητής μετά από σύντομη συζήτηση δε δέχεται ότι έχει ισχύ στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας ο όρος γενιά ως διαχωριστικό σχήμα και κρατάει συγκεκριμένες επιφυλάξεις. Επιλέγει τη διάκριση της παιδικής ποίησης σε παραδοσιακή (με την έννοια ότι ακολουθεί δοκιμασμένους και βέβαιους ποιητικούς δρόμους στο θέμα ή στη μορφή), εξπρεσιονι-στική (με την έννοια ότι δίνεται περισσότερη έξαρση στο συναισθηματικό κόσμο του παιδιού) και νεοτερική (με την έννοια ότι οι ποιητές δοκιμάζουν νέους τρόπους στο ύφος και τη στιχουργία). Ανάλογη στάση στο θέμα αυτό διαπιστώνεται και στην αντίστοιχη μελέτη του Α. Δελώνη «Ελληνική παιδική λογοτεχνία - Από τις ρίζες της μέχρι σήμερα», (1986). Στην πρώτη Ιστορία παιδικής λογοτεχνίας του Δ. Γιάκου («Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από τον ΙΘ' αιώνα έως σήμερα», 19867) η σύγχρονη παιδική ποίηση δεν κατηγοριοποιείται εμφανώς. Αντίθετα στο βιβλίο του Χ. Σακελλαρίου, «Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας» (1987) οι κατηγοριοποιήσεις στη σύγχρονη παιδική ποίηση μέχρι και το 1985 κινούνται σε μια λογική τριών τάσεων όχι τόσο ειλικρινών, γιατί ορισμένα στοιχεία και των τριών τάσεων ξεχωριστά ανιχνεύονται και στις υπόλοιπες τάσεις. Η πρώτη τάση συνεχίζει, την παράδοση των θεμελιωτών και πρωτοπόρων της παιδικής ποίησης (Βιζυηνός, Πάλλης, Παπαντωνίου), η δεύτερη τάση φαίνεται να επηρεάζεται από τη γραφή και τα χαρακτηριστικά της νεοτερικής ποίησης που κυριάρχησε μετά το 1930 στην Ελλάδα και η τρίτη δείχνει να επηρεάζεται από ευρωπαϊκά πρότυπα. Είναι, διαφορετική η άποψη του Α. Μπενέκου («Τομές στην εξέλιξη της παιδικής μας λογοτεχνίας- Η περίπτωση του Ζ. Παπαντωνίου», 2000), που επιμένει - αν και σχηματικά - στην εμφάνιση λίγο πριν και μετά το 74 μιας ευδιάκριτης γενιάς ποιητών, που υιοθετεί τη νεοτερική γραφή, και αναφέρει ως βασικούς πρωτοπόρους της νέας γενιάς του '70 τους ποιητές Νίκο Κανάκη, Χάρη Σακελλαρίου, Κώστα Καλαπανίδα και Ρένα Καρθαίου. Προχωρεί μάλιστα σε σχολιασμό ορισμένων ποιημάτων των ποιητών που αναφέρθηκαν, στα οποία ανιχνεύει νεοτερικά σχήματα και τεχνοτροπίες.

Στο χώρο της παιδικής ποίησης, όπως έχει ειπωθεί, είναι δύσκολη η εκ των προτέρων κατηγοριοποίηση. Είναι όμως απαραίτητη και χρηστική μια απόπειρα πρώτης ταξινόμησης ή διαίρεσης με μια πρώτη ματιά και σε γενικές γραμμές, έστω κι αν ελλοχεύει ο κίνδυνος των απλουστεύσεων και των γενικεύσεων, με την υπόμνηση ότι μετά την ταξινόμηση αυτή θα ακολουθήσουν και ειδικότερες.

Διακρίνονται δυο μεγάλες, ευδιάκριτες κατά το δυνατόν, ομάδες δημιουργών:Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει ποιητές, των οποίων τα ποιήματα καλύπτονται από

τον όρο παραδοσιακή ποίηση με την έννοια ότι ακολουθούν σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά της γραφής που προσδιορίζουν το παραδοσιακό ποίημα. Αυτή η ομάδα

κρατάει σχετικά μια ενιαία γραμμή για τη μορφή και το περιεχόμενο της παιδικής ποίησης. Είναι καταξιωμένοι ποιητές που εμφανίστηκαν σε προηγούμενες δεκαετίες, πριν και μετά τη Μεταπολίτευση, ακόμη και αργότερα. Πολλοί έχουν σαφώς καταγραφεί και καταχωρηθεί ως ποιητές της περιόδου της Μεταπολίτευσης, αλλά συνεχίζουν στην περίοδο 1985-2000 με νέες καταθέσεις ή και με επανεκδόσεις των έργων τους. Είναι άν-θρωποι πάνω κάτω της ίδιας ηλικίας, βιώνουν τα ίδια ιδεολογικά και κοινωνικά ρεύματα, όπως αντιστοίχως και τα παιδαγωγικά και εκφράζονται με παρόμοιους τρόπους. Με τις εκπαιδευτικές αλλαγές στο τέλος της δεκαετίας του 70 τα ποιήματα τους επιλέγονται για τα Αναγνωστικά και τα Ανθολόγια του Δημοτικού και κατά κάποιον τρόπο επισημο-ποιείται η παρουσία τους.

Είναι κατά αλφαβητική σειρά οι παρακάτω: Νίκη Βουρβούλη, Μαρία Γουμενοπούλου, Ρένα Καρθαίου, Γιώργος Κρόκος, Δημήτρης Νικορέτζος, Δημήτρης Μανθόπουλος, Λένα Παπά, Χάρης Σακελλαρίου, Θόδωρος Τρουπής, Ντίνα Χατζηνικολάου και Κώστας Χωρεάνθης. Πλάι στην ομάδα αυτήν εντάσσονται και οι παρακάτω δημιουργοί, των οποίων το έργο, αν και εμφανίζεται αργότερα κατά τη διάρκεια της δεκαπενταετίας 1985-2000, ακολουθεί τους ίδιους δρόμους γραφής. Είναι οι Ελένη Αντωνάκου, Ταξιάρχης Ζαγγανάς, Γιώργος Κυπριωτάκης, Αντώνης Λαμπρι-νίδης, Ρούλα Σμαραγδάκη και Γιάννης Σμυρνιωτάκης.

Με την ομάδα έχουν εκλεκτικές ιδεολογικές συγγένειες και οι ποιητές Νίκος Κανάκης, Κώστας Καλαπανίδας, Χρυσούλα Χατζηγιαννιού, οι οποίοι όμως σαφώς επιλέγουν με ανάλογη επιτυχία να κατακτήσουν μια γραφή διαφορετική από εκείνη της παραδοσιακής ποίησης. Σε ορισμένα ποιήματα ακολουθούν την παραδοσιακή γραφή σε κάποια όμως ποιήματα τους, όπως έχει ήδη επισημανθεί από τους κλασικούς μελετητές της παιδικής ποίησης, ενισχύεται η απελευθέρωση από την παραδοσιακή φόρμα γραφής και εμπλουτίζεται ο στίχος από γόνιμες επαφές με τη σύγχρονη ποίηση για μεγάλους. Με βάση το χρόνο εμφάνισης τους ανήκουν στην ομάδα αυτήν, αλλά με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γραφής τους διαφοροποιούνται και μπορούν να αποτελέσουν αυτόνομη ομάδα και να θεωρηθούν οι πρόδρομοι της ομάδας των ποιητών της νεοτερικής παιδικής ποίησης που θα κάνει έντονη την παρουσία της αργότερα. Για λόγους μόνον πρακτικούς θα εξεταστούν χωριστά στο πλαίσιο της πρώτης ομάδας διατηρώντας πάντοτε την αυτονομίας τους.

Εκτός όμως από την παραπάνω τριάδα ποιητών μέσα στην πρώτη ομάδα υπάρχει μια μικρότερη ομάδα με μια βασική εκπρόσωπο, τη Ντίνα Χατζηνικολάου, της οποίας το ποιητικό έργο ξεχωρίζει από τις δυο προηγούμενες κατηγοριοποιήσεις. Δίπλα της, κυρίως με βάση το νεότερο έργο του, μπορεί να τοποθετηθεί και ο ποιητής Δημήτρης Μανθόπουλος, αν και το πρώιμο έργο του οποίου ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση, εντούτοις η τελευταία του συγγραφική περίοδος εντάσσεται δικαιωματικά δίπλα στο έργο της Ντίνας Χατζηνικολάου. Εκλεκτικές αλλά ουσιαστικές συγγένειες με το έργο της Ντίνας Χατζηνικολάου και του Δημήτρη Μανθόπουλου έχει και ένα τμήμα του έργου της Ρένας Καρθαίου, καθώς και ορισμένα ποιήματα του Αντώνη Λαμπρινίδη. Για τον τελευταίο οι επιφυλάξεις είναι πολύ πιο έντονες για οποιαδήποτε κατηγοριοποίηση, γιατί εμφανίζεται με μια μοναδική ποιητική συλλογή, αλλά και γιατί το έργο του φαίνεται να έχει γόνιμες επιρροές και από τη νεοτερική γραφή της σύγχρονης ποίησης, αλλά και από τη γραφή της ομάδας της Ντίνας Χατζηνικολάου και των υπόλοιπων.

Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει ποιητές που με τον ένα ή άλλο τρόπο διαφοροποιούνται από την πρώτη ομάδα. Οι περισσότεροι είναι νεότερης ηλικίας και

υιοθετούν διαφορετικούς δρόμους γραφής σε σχέση με την προηγούμενη ομάδα. Το κοινό τους χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η ανατροπή και η ρήξη με τη λογική, που χαρακτηρίζει γενικά το παιδικό ποίημα μέχρι και την περίοδο της Μεταπολίτευσης, και η αποδέσμευση από τα χαρακτηριστικά της ποίησης των τριών πρωτοπορούν (Βιζυηνός, Πάλλης, Παπαντωνίου) και από τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης. Η αποδέσμευση δεν περιορίζεται μόνο στη μορφή του ποιήματος και σε κάποια εξωτερικά χαρακτηριστικά, αλλά επεκτείνεται στη βαθύτερη ουσία και λειτουργία της παιδικής ποίησης. Οι διαφορές μεταξύ τους είναι πολλές και δε συγκροτούν ενιαία ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά στα ποιήματα και συναντίληψη στις αρχές και τους κανόνες τους. Αντιθέτως διαφαίνονται στο εσωτερικό της ομάδας ευδιάκριτες κατηγοριοποιήσεις, παρόλο που υπάρχουν ποιητές που το έργο τους είναι φανερά ιδιαίτερο' όμως δε φαίνεται να λειτουργούν, παρά ελάχιστα, ως πρότυπο και για τους άλλους. Είναι δύσκολο να υπο-στηριχτεί ότι διαμορφώνεται ένα συλλογικό κίνημα, μια ενιαία τάση με διακριτά χαρακτηριστικά και επιλογές ύφους και γλώσσας. Η γραφή των περισσότερων ποιητών, παρουσιάζει πολλές ατομικές αποκλίσεις και ιδιαιτερότητες. Διαφοροποιήσεις εμφα-νίζονται και στο ίδιο το έργο των ποιητών, ακόμη και στο ίδιο το σώμα μιας συλλογής. Είναι οι ποιητές: Λιάνα Αρανίτου, Μαριανίνα Κριεζή, Μαρία Μαμαλίγκα, Γιώργος Μαρίνος, Παυλίνα Παμπούδη, Καίτη Σταθούδη, Βαγγέλης Τασιόπουλος, Θέτη Χορτιάτη, Ελένη Χωρεάνθη.Οπωσδήποτε η διχοτόμηση των δημιουργών σε δυο ομάδες δεν μπορεί να είναι απόλυτη, ούτε και καθοριστική. Η ποιητική γραφή δεν είναι μια λειτουργία παγιωμένη και στερεότυπη και η χρονική περίοδος, που εξετάζεται, είναι οριακή και πολύ σύγχρονη. Τα σύνορα ανάμεσα στις δυο ομάδες δεν είναι πάντοτε απαραβίαστα. Κάποιες τολμηρές επιλογές στη γραφή, που διαπιστώνονται στη δεύτερη ομάδα, ανιχνεύονται και σε ποιήματα ποιητών που ανήκουν στην πρώτη ομάδα. Ορισμένοι ποιητές της πρώτης ομάδας στην πορεία της προσωπικής τους ανανέωσης και εξέλιξης επιχειρούν να προσανατολίσουν είτε συνειδητά, είτε όχι, τη γραφή τους σε νεοτερικά σχήματα. Η γραφή τους σε ορισμένα ποιήματα διαφοροποιείται. Όταν το ποίημα κατά δήλωση των δημιουργών απευθύνεται σε μεγαλύτερα παιδιά, αλλάζει η μορφολογική επεξεργασία του ποιήματος και γίνεται με πιο ελεύθερο στίχο χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία. Ο προ-σανατολισμός των ποιημάτων σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας απελευθερώνει ως ένα σημείο τους ποιητές από τις δεσμεύσεις και τους περιορισμούς που θέτει το πρόβλημα της επικοινωνίας με το μικρό παιδί. Το νοητικό επίπεδο των μεγαλύτερων παιδιών επιτρέπει τολμηρές θεματικές προσεγγίσεις, ελευθερία στη γραφή και μειώνει τα επίπεδα αυτολογοκρισίας του δημιουργού. Η θεματολογία ανοίγεται και επιλέγει καινούργια θέματα, αλλά και πρωτότυπους τρόπους προσέγγισης της πραγματικότητας. Αντίθετα, στους ποιητές που επιχειρούν μορφικές και θεματικές ανανεώσεις, καθώς απευθύνονται σε μικρότερες ηλικίες, οι αλλαγές επικεντρώνονται σε μια άλλη προσέγγιση της πραγμα-τικότητας με κυρίαρχο στοιχείο τον περιορισμό της μετάδοσης συγκεκριμένου νοήματος και την έντονη παρουσία μιας ηχητικότητας και προφορικότητας στον στίχο.

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει και σε ορισμένους δημιουργούς που εμφανίζουν ποικιλία γραφής στο έργο τους. Είναι για παράδειγμα χαρακτηριστική η περίπτωση της Καίτης Σταθούδη. Η πρώτη της ποιητική συλλογή με τα limericks “Το κάλεσμα της χαράς” υποχρεώνει την κατάταξη της στη δεύτερη ομάδα. Η δεύτερη συλλογή της υποχρεώνει την ένταξη της στην πρώτη ομάδα. Τελικά εντάχθηκε στη δεύτερη ομάδα, γιατί είναι νεότερης ηλικίας από το μέσο όρο της πρώτης ομάδας και κυρίως γιατί ο

ρόλος της πρώτης συλλογής φαίνεται πιο ουσιαστικός και πιο σημαντικός στην προσωπική της εξέλιξη, αλλά και πιο χαρακτηριστικός στην πορεία και εξέλιξη της σύγχρονης παιδικής ποίησης. Ανάλογη δυσκολία είχαν και οι δυο ποιητικές συλλογές του Παναγιώτη Φωτέα. Η πρώτη του συλλογή «Σαν τα παιδιά» εντάσσεται στο λυρικό-ρητορικό ποιητικό μοντέλο, ενώ η δεύτερη ανήκει στην παιδική νεοτερική ποίηση. Βέβαια είναι λογικό οι οποιεσδήποτε κατηγοριοποιήσεις και οι αντίστοιχες ομαδοποιήσεις να έχουν και το χαρακτήρα μιας απόπειρας και μιας υπόθεσης εργασίας. Το μέλλον θα δείξει, εάν επαληθευτούν στο ακέραιο και όχι απλά σε γενικό επίπεδο.

Οι δυο ομάδες δημιουργών προσδιορίζονται και από εξωλογοτεχνικούς παρά-γοντες. Αρχικά η επαγγελματική διαδρομή των περισσότερων ποιητών της πρώτης ομάδας είναι ο χώρος της Εκπαίδευσης και είναι αυτονόητες οι καθοριστικές επιρροές από την ιδεολογία του σχολείου και την καθημερινότητα του, όσον αφορά στην παιδαγωγική σκοπιμότητα και χρηστικότητα της παιδικής ποίησης. Ελάχιστοι ποιητές της πρώτης ομάδας δεν έχουν σπουδές στις παιδαγωγικές επιστήμες ή δεν έχουν γευτεί τη διδακτική εμπειρία. Πρώτη ανάμεσα τους είναι η Ντίνα Χατζηνικολάου. Αντίθετα, στη δεύτερη ομάδα πληθαίνουν οι δημιουργοί που είτε από άποψη σπουδών, είτε από την άποψη της επαγγελματικής τους διαδρομής είναι εκτός Εκπαίδευσης. Κατά δεύτερο λόγο, πολλοί ποιητές της δεύτερης ομάδας, που πρωτοεμφανίζονται το 1985 και μετά, είναι λογικό να βιώνουν μια άλλη κοινωνική πραγματικότητα, καθώς ενηλικιώνονται και κυρίως να ζουν την απόλυτη κυριαρχία της αντιπαραδοσιακής παιδαγωγικής ιδεολογίας στη σχολική πραγματικότητα. Το αίτημα για περισσότερη ελευθερία και αυτονομία στη μόρφωση του παιδιού είναι λογικό να αποτυπωθεί με διάφορους τρόπους στη μορφή και στο περιεχόμενο των ποιημάτων τους.

3.2 Σύγχρονα ποιητικά μοντέλα Λυρικό-ρητορικό μοντέλο (Γενικά χαρακτηριστικά)Η μέχρι τώρα κατηγοριοποίηση και κωδικοποίηση των τάσεων στην παιδική ποίηση

έχει γίνει με βάση την ορολογία αισθητικής που προέκυπτε από τη φιλολογική μας παράδοση και ήταν ενιαία για την ποίηση και την παιδική ποίηση. Φαίνεται όμως ότι η εφαρμογή όρων για την κατηγοριοποίηση και κατάταξη της παιδικής ποίησης, που προέρχονται από την ιστορία, την αισθητική και τις τεχνοτροπίες της ποίησης για μεγάλους, δεν είναι τόσο αποτελεσματική για την κατηγοριοποίηση ενός συνόλου ποι-ημάτων που ανήκουν στην πολύ πρόσφατη και τωρινή παιδική -ποίηση και δεν εξυπηρετεί τους στόχους της έρευνας.

Η παιδική ποίηση υπερβαίνει τα όρια και τα δεδομένα της ποίησης για μεγάλους. Απαιτεί μια άλλη κωδικοποίηση και προσέγγιση των τάσεων της, γιατί διαμορφώνει άλλες αισθητικές και άλλες λογικές και γιατί υπόκειται στις απαιτήσεις ενός ιδιότυπου κοινού. Τα όρια της ποιητικής δημιουργίας, οι βασικές ρυθμιστικές και λειτουργικές ιδιαιτερότητες μιας γραφής, που ενίοτε απομακρύνεται από την κλασική και επικρατούσα άποψη περί ποίησης για μεγάλους και άλλοτε πλησιάζει την καθεαυτή ποιητική έκφραση, απαιτούν μια άλλη κωδικοποίηση και τα δάνεια αισθητικά σχήματα από την ποίηση για μεγάλους έχουν οριακή εφαρμογή. Ούτως ή άλλως η παιδική ποίηση διεκδικεί την αυτονομία της και την αναγνώριση της ως νέου ξεχωριστού είδους τόσο στη διαδικασία της γραφής, όσο και στη λειτουργία της πρόσληψης, επειδή έχει ειδικούς τρόπους βίωσης από το μικρό αναγνώστη ή ακροατή. Επομένως στην έρευνα χρειάστηκαν επιτακτικά νέοι όροι που είναι περισσότερο λειτουργικοί και βασίζονται στα ιδιότυπα χαρακτηριστικά μορφής και περιεχομένου των παιδικών ποιημάτων. Όπως

ήδη έχει επισημανθεί, είναι δύσκολο να αποτυπωθούν οι κατηγοριοποιήσεις των ποιημάτων με όρους, όπως τεχνοτροπία και ρεύματα. Ίσως ο όρος τάση, που τόσο εύστοχα έχει χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενες μελέτες, να παραμένει αποτελεσματικός. Για την αποτύπωση όμως των διαφόρων κατηγοριών, που σχηματίζονται, προτιμήθηκε ο όρος ποιητικό μοντέλο, γιατί είναι λιγότερο γενικός, χρονικά πιο στιγμιαίος και πολύ μακριά από αντιλήψεις που συνδέονται με τεχνοτροπίες και ρεύματα. Ο όρος ποιητικό μοντέλο, δάνειο από τις κοινωνικές επιστήμες δηλώνει μια κατασκευή που σχηματοποιεί και ερμηνεύει την ποιητική έκφραση και ένα σύστημα εκφραστικών αναπαραστάσεων με εσωτερική συνοχή. Χρησιμοποιείται εδώ με πιο ελαστική σημασία και υποδηλώνει την παρουσία ενός συνόλου χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν ένα αντιπροσωπευτικό ποίημα μιας συγκεκριμένης ομάδας ποιημάτων.

Τελικά με πολλή τόλμη και πολλές επιφυλάξεις και με βάση πάντα τους αρχικούς στόχους της έρευνας επιτεύχθηκαν κατηγοριοποιήσεις, οι οποίες όμως παραμένουν πάντοτε ανοιχτές. Ανοιχτές, γιατί τα πράγματα αλλάζουν διαρκώς, γιατί η έρευνα κινείται στά όρια σχεδόν της σύγχρονης παραγωγής και πολλοί δημιουργοί δεν έχουν καν ολοκληρώσει το έργο τους και γιατί το τέλειο και ιδανικό κριτήριο κατηγοριοποίησης - πώς άλλωστε; - δεν είναι δυνατόν να ορισθεί.

Οι βασικές αρχές και συμβάσεις των ποιημάτων, που εντάσσονται στην πρώτη ομάδα, κινούνται πλειοψηφικά και με ελάχιστες, αλλά υπαρκτές εξαιρέσεις στις αρχές και συμβάσεις της παραδοσιακής ή προσωδιακής ποίησης. Ο όρος παραδοσιακή, προσωδιακή ποίηση (Αργυρίου Α., 19903) προσδιορίζει μια ποίηση που γραφόταν μέχρι το 1930 και που σήμερα γράφεται πολύ λιγότερο σε αντίθεση με τη νεοτερική ποίηση, που είναι η επικρατούσα φόρμα ποιητικής έκφρασης. Οι δυο όροι έχουν μια χρονολογική αξία, γιατί θέτουν συμβατικά, αλλά ουσιαστικά χρονικά όρια, καθώς και ειδολογικά, γιατί οι ειδολογικές επιλογές, μορφικές και θεματικές που επικράτησαν στη νεοτερική ποίηση, είναι ριζικές και ολοκληρωτικές.

Η προσωδιακή ή παραδοσιακή ποίηση είναι γραμμένη σε ρυθμικό λόγο. Χωρίζεται σε στίχους και κάθε στίχος αποτελείται από συλλαβές, οι οποίες έχουν μια εσωτερική λογική. Οργανώνονται σε γραμμικά αθροίσματα δυο ή τριών συλλαβών, από τις οποίες η μια τονίζεται πάντοτε στη σειρά της και οι άλλες μένουν ατόνιστες σε ποικιλίες που επιβάλλει το είδος του μέτρου. Η μουσική και ρυθμική εκφορά του στίχου εμπλουτίζεται με την καταλυτική παρουσία της ομοιοκαταληξίας, των συνηχήσεων - παρηχήσεων, των συνιζήσεων και επιτείνεται με τους κανόνες της ισομορφίας των στροφών σε ποιήματα σταθερής μορφής (σονέτο, μπαλάντα, τραγούδι). Το παραδοσιακό ποίημα, αυτό που διαμορφώθηκε μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα στην Ελλάδα, λίγο πριν την έκρηξη της γενιάς τον '30, βασίζεται στην παρουσία ενός μύθου ή μιας ιστορίας και το μήνυμα του προκύπτει δευτερογενώς μέσα από το θέμα του. Η ύπαρξη ενός απτού, συγκεκριμένου συνήθως και ολοκληρωμένου θέματος αποτελεί βασικό γνώρισμα και βασικό στοιχείο του σχηματισμού του και της κατάρτισης του. Στην ουσία το ποίημα ξεκινάει από μια ιδέα, τη στοιχειώνει ένας μύθος, την κατοχυρώνει ένα αυστηρά επιλεγμένο λεξιλόγιο και τη χρωματίζει ένας μουσικός τόνος (Αργυρίου Α., 19903). Η νεοτερική ποίηση αποδεσμεύεται από αυτές τις μορφικές προσωδιακές συμβάσεις και κάθε ποιητής επιλέγει ένα δικό του τρόπο εκμετάλλευσης των ρυθμικών και ηχητικών δυνατοτήτων της γλώσσας. Αυτή είναι μια πολύ γενική διάκριση των δυο μεγάλων ρευμάτων της ποίησης που στηρίζεται σε διαφοροποιήσεις, κυρίως, μορφικές. Γιατί η

διαφοροποίηση συντελέστηκε και σε επίπεδα περιεχομένου, νοήματος και γραφής που βεβαίως δεν είναι τόσο ξεκάθαρα, όσο είναι οι μορφικές διαφορές.

Οι όροι παραδοσιακή ποίηση και νεοτερική ποίηση μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά κόρον, εκφράζουν όμως ειδολογικές μορφές της «ποίησης για μεγάλους» και φαίνεται ότι δεν μπορούν να προσδιορίζουν ανάλογα τις ειδολογικές εξελίξεις και στην παιδική ποίηση. Φαινομενικά ο όρος παραδοσιακή ή προσωδιακή ποίηση καλύπτει μια μεγάλη ομάδα ποιημάτων με κύριο χαρακτηριστικό την υπακοή στις συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης. Όμως η χρήση του - δάνειο από την ιστορία της λογοτεχνίας για μεγάλους - δε διαφωτίζει επί το ευκρινέστερον. Αντίθετα περιπλέκει τα πράγματα, γιατί ο όρος είναι φορτισμένος σημασιολογικά και ιδεολογικά σε άλλες διαστάσεις και σε άλλες εποχές και δε μπορεί να αποτυπώσει και να ορίσει τις ιδιαιτερότητες της παιδικής ποίησης. Έχοντας πάντοτε την άποψη ότι η παιδική ποίηση είναι μια ξεχωριστή ποίηση μέσα στο σώμα της ποίησης, είναι λογικό και η ίδια να απαιτεί τη δική της ορολογία.

Όλα τα ποιήματα με τα γενικά γνωρίσματα, που ακολουθούν, μπορούν να καλυφθούν από τον όρο λυρικο-ρητορικό ποιητικό μοντέλο. Ο όρος σημαίνει την καταλυτική παρουσία του λυρικού «εγώ» και των ρητορικών τεχνικών τόσο στο πε-ριεχόμενο, όσο και στη μορφή. Η ανάγνωση και η εξέταση των παιδικών ποιημάτων, στα οποία αποδίδεται ο παραπάνω όρος, οδηγεί στην επισήμανση δυο γενικών χαρακτη-ριστικών:α) Ειδική λειτουργία του ποιητικού μηνύματος, δηλαδή το νόημα απευθύνεται σε ένα

άτομο παιδικής ηλικίας και οφείλει να αναπτύσσεται με τρόπο που να είναι κατανοητό και εύληπτο.

β) Η ποιητική γραφή ντύνεται μια γλώσσα με απλά και ευδιάκριτα χαρακτηριστικά, προσαρμοσμένη στα γνωρίσματα της παιδικής ηλικίας.Αναλυτικότερα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ποιημάτων που θεωρείται ότι

ανταποκρίνονται στον όρο λυρικο-ρητορικό μοντέλο είναι τα εξής:1. Τα ποιήματα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ακολουθούν σε γενικές γραμμές τις συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης και βαδίζουν σταθερά στα χνάρια των πρωτοπόρων της παιδικής ποίησης στην Ελλάδα, του Πάλλη, του Βιζυηνού αλλά και των μεταγενέστερων, του Παπαντωνίου και του Ρώτα, όπως έχει επισημανθεί πολύ νωρίς και από άλλους (Σακελλαρίου Χ., 1987). Έχει τονιστεί σε προηγούμενο κεφάλαιο της μελέτης ότι τα χαρακτηριστικά της παιδικής ποίησης που διαμορφώνονται από το έργο των τριών μεγάλων ποιητών (Παπαντωνίου, Βιζυηνός, Πάλλης) προσδιορίζονται κατά βάση από τις αρχές και τους κανόνες του ηθογραφικού νατουραλισμού, του παρνασσισμού και του ρεαλισμού, πάντοτε βέβαια με την επιφύλαξη ότι οι όροι αυτοί έχουν τη διαδρομή τους στην ιστορία της ποίησης για μεγάλους και έχουν μια σημασιολογική διάσταση και εμβέλεια που δεν έχει το αντίστοιχο της στην παιδική ποίηση. Κατά συνέπεια τα ποιήματα της ομάδας αυτής δίνουν προτεραιότητα σε φόρμες και δεδομένα του παρνασσισμού 2. (στην επεξεργασία του στίχου και της ομοιοκαταληξίας. Επιχειρούν μια ρεαλιστική απεικόνιση της φύσης και των άλλων θεμάτων. Η ποιητική γραφή ακολουθεί ένα συγκεκριμένο θέμα, από το οποίο προσδιορίζεται, και χρησιμοποιεί κατά κόρον συ-γκεκριμένες ρητορικές φόρμες ή τεχνικές στην ανάπτυξη του θέματος και στη μορφή του ποιήματος (αντίθεση, μεταφορές, περιγραφή, σύμβολα). Η δομή του ποιήματος είναι αυστηρή και συμμετρική, με ισοδύναμες στροφές και ισοσύλλαβους στίχους. 2. Οι ποιητές αυτής της ομάδας διατηρούν μια ενιαία αντίληψη για την παιδική ηλικία και τις ιδιαιτερότητες της και γνωρίζουν πολύ καλά τα θέματα που αρέσουν στα παιδιά.

Κρατούν τον παιδοκεντρισμό (σταθερή αξία από την εποχή του Πάλλη και του Παπαντωνίου) ως αρχή, αλλά τον αναπτύσσουν και τον βελτιώνουν στηριζόμενοι στις νεότερες παιδαγωγικές αντιλήψεις και θεωρίες της εποχής τους. Στοχεύουν στην ανοικτή επικοινωνία παιδιού - ενήλικου και επιλέγουν μια οπτική γωνία προσέγγισης των θεμάτων, η οποία σέβεται τις ιδιαιτερότητες, τις δυνατότητες και τις ανάγκες του παιδιού. Η επιλεγόμενη οπτική γωνία προσπαθεί να μιμηθεί τον τρόπο σκέψης του παι-διού και ανάλογα το γλωσσικό και νοητικό του επίπεδο. Οι δυσκολίες αρχίζουν από τη στιγμή που με τα ποιήματα αυτά ο ποιητής, που είναι συνήθως εκπαιδευτικός, θέλει υποσυνείδητα να διδάξει, να μορφώσει, να ευαισθητοποιήσει και ταυτόχρονα να πληροφορήσει. Ορισμένα ποιήματα τότε έχουν μια οπτική γωνία προσέγγισης που κινείται στα όρια της δικής τους ενήλικης ματιάς, που σέβεται τις ιδιαιτερότητες της παιδικής ηλικίας δεν παύει όμως να βλέπει την παιδική ηλικία από το δικό της πρίσμα. Υπάρχει ένα λυρικό «εγώ» που πλάθει και αναπλάθει με ευαισθησία προσωπικά συναισθήματα που απευθύνονται με τρυφερότητα στο μικρό αναγνώστη. Σίγουρα προτάσσεται ο σεβασμός στην παιδική ηλικία, αλλά οι ποιητές ονειρεύονται και πλάθουν μια πρότυπη παιδική συμπεριφορά που κινείται στα όρια της δικής τους παιδαγωγικής αντίληψης και σχολικής ιδεολογίας. Η σύνθεση των ποιημάτων και η γραφή τους δεν είναι απαλλαγμένη ούτε από τη λογοκρισία της σχολικής ιδεολογίας, αλλά ούτε και από την προσωπική τους αυτολογοκρισία. Παράλληλα επιλέγεται συνειδητά μια γλώσσα που συγγενεύει περισσότερο με την προφορική, αλλά συγκλίνει, όσο είναι δυνατό, στη φόρμα της σχολικής επίσημης γλώσσας. Η καθιέρωση της δημοτικής, αντί να επιτρέψει στους ποιητές να είναι ανοικτοί στην υιοθέτηση των ποικιλιών της σύγχρονης γλώσσας, τους οδηγεί σε κλασικά κανονιστικά γλωσσικά πρότυπα που συμφωνούν με την επίσημη σχολική γλωσσική φόρμα.3. Περιγράφουν την καθημερινότητα με τα μικρά και μεγάλα προβλήματα, τα ονομάζουν, τα θέτουν και τα εμφανίζουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια των παιδιών. Οι τρόποι απεικόνισης περιέχουν στοιχεία ρεαλισμού και στοιχεία αντικειμενικής προ-σέγγισης της πραγματικότητας. Βεβαίως επιλέγουν συνειδητά ποια θέματα θα αγγίξουν και ποια πλευρά του θέματος θα παρουσιάσουν. Προηγούνται τα κλασικά παιδικά θέματα, η σχολική πραγματικότητα, η οικογενειακή ζωή, η καθημερινή ζωή του παιδιού στο σπίτι και στο σχολείο, οι διακοπές, η φύση με τις ομορφιές της και τα εξωτικά ή οικιακά ζώα. Επιφυλάσσουν μια ιδιαίτερη ευαισθησία για θέματα που άπτονται της φύσης και της κοινωνίας. Υπάρχουν θέματα που απεικονίζουν, ή μάλλον εκφράζουν περισσότερο, τη νοσταλγία ενός τοπίου και ενός κόσμου που έχει ήδη χαθεί και έχει συμπαρασύρει μαζί του και έναν κόσμο παραδοσιακών αξιών. Είναι χαρακτηριστική η αναπόληση των παιδικών χρόνων πολλών ποιητών που εκφράζεται με μια νοσταλγική ματιά απέναντι σε σκηνές ή εικόνες από φυσικά τοπία που έχουν πλέον καταστραφεί ανεπανόρθωτα. Η αγωνία, ο προβληματισμός για τη νέα κοινωνική πραγματικότητα,που έρχεται με άλλα πρόσωπα και με άλλους ρυθμούς, διαπερνά πολλά από τα ποιήματα τους.4. Τα ποιήματα τους είναι απλά στη τεχνική και στη σύνθεση. Οι εκφραστικοί τρόποι, με τους οποίους ντύνονται τα νοήματα είναι απλοί και συμβατικοί. Το λεξιλόγιο, που επιλέγεται, είναι πολύ κοντά στις δυνατότητες των αναγνωστών, στους οποίους απευθύνεται. Συχνά μάλιστα και το μέτρο και η στιχοπλοκία είναι πολύ χαμηλών προδιαγραφών και απειλούν την ίδια την υφή και υπόσταση του ποιήματος που κινδυνεύει να εκπέσει σε απλό στιχούργημα. Τα ποιήματα δε θέτουν σοβαρά

προβλήματα κατανόησης, εφόσον η δομή, η μορφή αλλά και τα επιμέρους ή τα κεντρικά νοήματα είναι εύκολα κατανοήσιμα. Η γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στο παιδί-αναγνώστη ή ακροατή διατηρείται και μπορεί να υποστηριχτεί ότι ο ποιητής επιλέγει συνειδητά να διατηρήσει την επικοινωνία και να μη σπάσει το επικοινωνιακό κύκλωμα ποιητή - ποιήματος - παιδιού. Υπάρχει μια κοινή συμφωνία προσαρμογής στις ανάγκες και στο επίπεδο του παιδιού, που επιτρέπει μια απλοποίηση στη σύνταξη, στη δομή της φράσης, στη λειτουργία των εικόνων και των άλλων λογοτεχνικών σχημάτων. Λέξεις και νοήματα, όπως ευτυχία, χαρά, αγάπη, παιδάκι, ψυχή εμφανίζονται ως λέξεις κλειδιά. Πολύ συχνά η ανάγκη του παιδιού για παιγνίδι, διασκέδαση και απόλαυση δημιουργεί αναγκαία την παρουσία του χιουμοριστικού κώδικα που στην περίπτωση αυτή είναι συ-γκρατημένος και ελεγχόμενος.5. Πέρα από τα χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του παρνασοισμού που ανιχνεύονται στα ποιήματα της ομάδας αυτής, όπως σχεδόν στις περισσότερες κατηγορίες παιδικής ποίησης, συναντώνται και οι δρόμοι και οι τεχνικές της λαϊκής ποίησης, όπως είναι οι απλές φόρμες (δίστιχα, τετράστιχα, νανουρίσματα, ταχταρίσματα), αλλά και τρόποι σύνθεσης και εκφοράς που εμπνέονται από λαϊκά παιδικά τραγούδια.

3.2.1 Το έργο των ποιητώνΑΝΤΩΝΑΚΟΥ ΕΛΕΝΗΑσχολείται με την παιδική λογοτεχνία από το 1982. Η ποιητική συλλογή, με τίτλο

«Νότες ποιημάτων» από τις εκδόσεις Ηράκλειτος το 1995, είναι η πρώτη της παρουσία στο χώρο της παιδικής ποίησης. Στη συλλογή περιλαμβάνονται 74 ποιήματα με ομοιομορφία και ομοιογένεια, τα οποία κινούνται στους χαρακτηριστικούς δρόμους της παραδοσιακής ποίησης. Η θεματολογία είναι ευρεία: χαρούμενα και ειδυλλιακά τοπία από τη φύση που αναπνέουν και ζουν στο ρυθμό των πουλιών, των εντόμων και των συνήθως χαριτωμένων ζώων. Ανάμεσα τους απεικονίζεται ο κεντρικός ήρωας, ένα μικρό παιδί που τρέχει, που παίζει και παρατηρεί. Το φάσμα των τοπίων από τη φύση είναι ευρύ και ποικίλο και περιλαμβάνει εικόνες από το σύγχρονο τοπίο με ονοματοθεσίες πραγματικών περιοχών, αλλά και εικόνες από ένα φυσικό τοπίο που έχει χαθεί. Στο φυσικό τοπίο εμφανίζεται το παιδί να διαλέγεται και να συνομιλεί ισότιμα με τη φύση, τα ποτάμια και τα πουλιά και τα ζώα, τα οποία εμφανίζονται με τη συνηθισμένη ανθρωπομορφική εικόνα που έχουμε συνηθίσει από το δημοτικό τραγούδι. Η εικόνα της φύσης είναι πάντοτε πηγή χαράς και αισιοδοξίας εκτός από ένα ποίημα, στο οποίο θίγεται με ευρηματικό τρόπο ο πνιγμός ενός παιδιού. Η θεματολογία συμπληρώνεται από σκηνές με βαθιά θρησκευτική ευλάβεια και με ελάχιστες σκηνές από την οικογενειακή και σχολική ζωή και τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα.

Η ποιητική στρατηγική σχεδόν σε όλα τα ποιήματα της συλλογής συνοψίζεται στην απεικόνιση του φυσικού και αστικού τοπίου με την παράθεση κυριολεκτικών εικόνων, χωρίς όμως να απουσιάζουν εντελώς και οι μεταφορικές εικόνες που είναι συνήθως απλές, απτές και εύληπτες. Εξαίρεση αποτελεί το παρακάτω ποίημα, στο οποίο η σύνθεση των εικόνων γίνεται πιο πολύπλοκη, χωρίς αυτό να μειώνει την αισθητική αξία του ποιήματος' αντιθέτως την αυξάνει. Το ποίημα εμπνέεται από την καθημερινή αστική ζωή και είναι γραμμένο σε μορφή σονέτου, δηλαδή ενός αυστηρής μορφής ποιήματος, που αποτελείται από 14 στίχους σε δύο τετράστιχες και δυο τρίστιχες στροφές με αυστηρή ομοιοκαταληξία, αν και σ' αυτό το ποίημα, η μορφή παραβιάζεται ελαφρώς.

Δύση στη ΜάνηΟ ήλιος εχαμήλωσε και φίλησε τους πύργους. Στις κορυφές τους έριξε τους φλογισμένους κρίνους.

Κόκκινο πορτοκαλί το μπαλόνι προχωρεί. Κατεβαίνει, κατεβαίνει το βουνό το περιμένει.

Μόλις κάθισε η μπάλα σα μεγάλο πορτοκάλιστου βουνού το προσκεφάλι.

Πάνω σ' άλογο καβάλα η κυρά με μαύρο σάλι σκόρπισε τον ύπν' αγάλι.

Στο ποίημα είναι ευδιάκριτη μια λογική απεικόνισης της φύσης με έναν κλασικό τρόπο που παραπέμπει στο δημοτικό τραγούδι.. Ένας ήλιος ανθρωπομορφικός και προσωποποιημένος ενεργεί, ώσπου μετατρέπεται σε μια οπτική εικόνα (υπολανθάνουσα παρομοίωση) κόκκινου μπαλονιού, ενώ το βουνό μετατρέπεται παράλληλα και με αντίστοιχη λογική σε προσκεφάλι. Σχηματίζεται μια απλή μεταφορική εικόνα (μεταφέρονται ιδιότητες αντικειμένων σε φυσικά στοιχεία, όπως είναι το προσκεφάλι τον βουνού) και μια πιο σύνθετη μεταφορική εικόνα στους τελευταίους στίχους, όπου η νύχτα προσωποποιείται για να αποδοθεί ως κυρά με μαύρο σάλι. Εδώ το σχήμα της αναλογίας είναι διπλό. Σε ένα φυσικό στοιχείο, που δεν είναι απτό, αλλά είναι όμως ευδιάκριτο οπτικά, αποδίδεται μια ιδιότητα που είναι ανθρώπινη και κοντινή (γυναίκα) και σε αυτή την προσωποποιημένη έννοια αποδίδεται μια ιδιότητα όχι τόσο οικεία (γυναίκα καβαλάρης δεν είναι κάτι το συνηθισμένο) και τόσο παραδοσιακά γυναικεία. Στολίζεται όμως με μαύρο σάλι και είναι αυτό το στοιχείο που θα συνδεθεί με την καινούργια της ιδιότητα, δηλαδή τη μεταμόρφωση της σε νύχτα.

Το ποίημα Δύση στη Μάνη είναι το μοναδικό που ξεφεύγει από την αυστηρότητα της μορφικής επεξεργασίας των κανόνων της παραδοσιακής ποίησης, αλλά κρύβει μια ποιότητα στην επεξεργασία του εσωτερικού ρυθμού και της μελωδίας του στίχου. Συγκεκριμένα, η πρώτη στροφή αποτελείται από τέσσερις στίχους των οκτώ και επτά συλλαβών και σχηματίζει ένα ολοκληρωμένο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο με ατελή όμως ομοιοκαταληξία. Η δεύτερη στροφή κινείται σε τροχαϊκό μέτρο και αποτελείται από δυο στίχους των επτά συλλαβών και δυο των οκτώ. Η τρίτη στροφή αποτελείται από έξι στίχους των οκτώ συλλαβών και κινείται σε τροχαϊκό μέτρο. Είναι αυτονόητο ότι η πίεση του νοήματος παρέσυρε τη φόρμα σε συνειδητές ή και ασυνείδητες αποκλίσεις.Συνολικά η ποίηση της Ελένης Αντωνάκου κινείται σε μια λογική προσέγγισης της πραγματικότητας με τα μάτια του παιδιού, το οποίο πολύ συχνά μιλά σε πρώτο πρόσωπο, προσεύχεται, παρατηρεί και συνομιλεί με τη φύση και τα ζώα. Κινείται σε δρόμους

παραδοσιακούς και έχει μια ευρύτατη θεματολογία που ανοίγεται σχεδόν σε όλα τα θέματα με περισσότερη προσοχή στην απεικόνιση της φύσης.

ΒΟΥΡΒΟΥΛΗ ΝΙΚΗΕμφανίζεται για πρώτη φορά με την έκδοση του πολυβραβευμένου της ποιήματος

«Της κούνιας Νανουρίσματα» από τις εκδόσεις Κέδρος και συνεχίζει με τη συλλογή «Γύρω-γύρω όλοι στη μέση η χαρά», έπαινος Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, από τις ίδιες εκδόσεις το 1978. Η συλλογή επανεκδίδεται το 1999 από τις εκδόσεις Πατάκης και την ίδια χρονιά κυκλοφορεί τη νέα της συλλογή «Μικρογραφίες» στις εκδόσεις Πατάκη.

Η συλλογή «Γύρω-γύρω όλοι στη μέση η χαρά»περιλαμβάνει 18 ποιήματα με δυο ευδιάκριτα γνωρίσματα, την έντονη μουσικότητα και τη διάφανη και νοηματική απλότητα του στίχου. Τα ποιήματα της έχουν όλα τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής παιδικής ποίησης (λυρικο-ρητορικό μοντέλο) έτσι, όπως έχει διαμορφωθεί στη δεκαετία του '70: χαρακτηριστική παρουσία της παραδοσιακής φόρμας, τήρηση του μέτρου, της συμμετρικής στροφής και της ομοιοκαταληξίας, υπακοή στις ποιητικές στρατηγικές της παραδοσιακής ποίησης (λογική ανάπτυξη θέματος, παραδοσιακή ρητορική, κυριολεκτική απόδοση της πραγματικότητας με απτές εικόνες και περιγραφές). Εντυπωσιάζει στη θεματολογία των ποιημάτων της με την αποτύπωση καθημερινών στιγμιότυπων από τη φύση, το σχολείο και την οικογενειακή ζωή.

Στο παρακάτω ποίημα πλειοψηφούν οι εικόνες που αποτυπώνουν στιγμές συνύπαρξης των μικρών παιδιών μέσα στην οικογένεια με συχνούς διάλογους μικρών - μεγάλων, όπου περιγράφονται οι σχέσεις παιδιού και μητέρας. Η γλώσσα επιλέγει ένα χαρακτηριστικά απλό λεξιλόγιο και μια ανάλογη σύνταξη και συνθέτει ένα ύφος λόγου πολύ κοντά στο στυλ του μητρικού λόγου, δηλαδή ενός λόγου γεμάτου απλότητα, αλλά και με προθέσεις προστασίας και νουθεσίας. Η ανάγνωση των ποιημάτων της αφήνει την αίσθηση μιας πολλαπλής επικοινωνίας ανάμεσα στον ενήλικο και στο μικρό παιδί.

Απορίες— Πες μου μ' αγαπάς;— Γιε μου, το ρωτάς;— Κι αφού μ' αγαπάς, Γιατί με μαλώνεις;— Μ' αγαπάς και συ;— Μανούλα μου, πολύ!— Κι αφού μ' αγαπάς, γιατί με θυμώνεις;

ΖΑΓΓΑΝΑΣ ΤΑΞΙΑΡΧΗΣΠαρουσιάζεται με την ποιητική συλλογή «Τα τραγούδια της ζωής» που εκδόθηκαν

από τις Πρότυπες θεσσαλικές εκδόσεις, (Τρίκκη, 1995). Σ τη συλλογή περιλαμβάνονται αρκετά ποιήματα με ποικίλη θεματολογία, στα οποία αποτυπώνεται η λυρική εξο-μολόγηση, η ποιητική ευαισθησία και ο προσωπικός στοχασμός σε θέματα που αγγίζουν την παιδική ψυχή. Η ποιητική γραφή σε ορισμένα ποιήματα (Οι τύραννοι, Έτους νεκρούς του Πολυτεχνείου, Ήρθαν οι οχτροί μας), τα οποία έχουν δημοσιευτεί και σε ποιητικές συλλογές για μεγάλους, διατηρεί πολλά στοιχεία από τη ελευθερόστιχη ποίηση. Στα υπόλοιπα ακολουθεί τους δρόμους του παραδοσιακού στίχου. Ορισμένα από αυτά, συνο-λικά έξι, συνοδεύονται και από αντίστοιχη μουσική μελωδία σε παρτιτούρα και έχουν

φυσιολογικά τη μορφή των τραγουδιών με ρυθμό, μέτρο, ισοσυλλαβία και στροφική ισομετρία.

Στα ποιήματα που έχουν παραδοσιακή φόρμα διακρίνεται μια χαρακτηριστική άνεση στην προσέγγιση θεμάτων, τα οποία ανήκουν στον κύκλο ενδιαφερόντων των παιδιών. Εκείνο όμως, που χρωματίζει όλα ανεξαιρέτως τα ποιήματα, είναι μια θυμό-σοφη διάθεση και μια κριτική προσέγγιση των καταστάσεων, των χαρακτήρων και των θεμάτων που ενδιαφέρουν το μικρό παιδί. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν το θέμα το επιτρέπει, τα ποιήματα αποκτούν ένα χαρούμενο και παιγνιδιάρικο χρώμα, δείγμα της παρωδιακής λογικής, με την οποίαν ατενίζει τα θέματα. Είναι το χιούμορ του και η παρωδιακή λογική που δίνουν έναν αέρα και μια ατμόσφαιρα ιλαρότητας και γέλιου. Οι στίχοι του είναι σύντομοι, απλωμένοι χωρίς κανονικό μέτρο, αλλά με ένα εσωτερικό ρυθμό που επιβάλλει η εναλλαγή των συλλαβών και των λέξεων σε μια συνεχή και γοργή ροή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ποίημα που ακολουθεί.

Η ΚικήΣ' αγαπάω Κική είσαι μια πιθαμή· το κεφάλι εδώτα ποδάρια εκεί σαν το ρεβίθι σαν το κουκί.

Η φωνούλα σου βγαίνει ξεκαρδισμένη· γκρινιάζεις, μουτρώνεις και ξεφαντώνεις και γύρω σου όλα σαν στρουμφοχώρα.

Γενικά στα ποιήματα του Ζαγγανά η οπτική γωνία προσέγγισης της πραγματικότητας πλησιάζει την παιδική ματιά. Απεικονίζονται με ρεαλιστικό τρόπο τα τοπία της φύσης, ο ευαίσθητος -ψυχικός κόσμος του παιδιού και οι κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους που το απασχολούν και το προβληματίζουν. Η γλώσσα του έχει κατακτήσει ένα λιτό ύφος και αποφεύγει τα σύνθετα υφολογικά σχήματα. Αντιθέτως έχει μια προφορικότητα και απλότητα που καθιστούν το ποίημα ευανάγνωστο και εύληπτο.

ΚΑΡΘΑΙΟΥ ΡΕΝΑΗ πρώτη ποιητική της συλλογή «Τα πουλιά της Ιεριχώ» κυκλοφορεί το 1949 και

ακολουθεί, το 1961, η συλλογή «Το δένδρο του ουρανού». Έπεται η συλλογή «Χαρταετοί στον ουρανό» το 1972, με την οποίαν και καθιερώνεται. Ποιήματα της δη-μοσιεύονται στο συλλογικό τόμο «Ο αγέρας παίζει φλογέρα» και στα Αναγνωστικά και Ανθολόγια του Δημοτικού. Έχει καταγραφεί ως η ποιήτρια με την ξεχωριστή ευαισθησία και προβληματισμό γύρω από το σύγχρονο άνθρωπο και τη μοίρα του, αλλά και ως αυτή που έφερε τη μεγάλη ανανέωση στην παιδική ποίηση (Αναγνωστόπουλος Β., 199610). Το 2000 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκης η ποιητική συλλογή με τίτλο «Στα μο-νοπάτια του ήλιου». Στη συλλογή αυτή, στην οποία συμπεριλαμβάνονται και ποιήματα

από παλαιότερες συλλογές, συνοψίζονται αδρά όλες οι επιλογές και οι κατακτήσεις της ποιητικής της γραφής. Η ποιήτρια ακολουθεί μια παραδοσιακή στιχουργική με αυστηρή τήρηση των κανόνων και των αρχών του μέτρου και της ρίμας. Επιμένει σε μια συστηματική γλωσσική επεξεργασία του στίχου και σμιλεύει τις λέξεις και τους συνδυασμούς τους. Επιτυγχάνει μια σχετική ισορροπία μορφής και περιεχομένου. Οι θεματικές επιλογές συμβαδίζουν με τις επιθυμίες και τις προτεραιότητες του παιδιού και αναπτύσσονται με σαφή και απλό τρόπο, σχεδόν ξετυλίγονται στα μάτια και στην ψυχή του παιδιού. Η οπτική γωνία, με την οποία προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα, πλησιάζει τη λογική του μικρού παιδιού. Στα ποιήματα της αναπτύσσει με σχετική ευκολία απλές και προσιτές εικόνες, οι οποίες συνδυάζονται με την ανάλογη μουσικότητα του στίχου, και δημιουργείται έτσι ένας τόνος χαρούμενος και ανάλαφρος.

Τα ποιήματα της συλλογής κατανέμονται σε διάφορες θεματικές ενότητες. Είναι, με τη σειρά του βιβλίου, οι ενότητες Το σχολείο, Το παιδί, Μέρα - νύχτα, Επετειακά, Καθημερινά, Οικογένεια, Φύση. Στα περισσότερα ποιήματα η γραφή της είναι προσα-νατολισμένη να υπηρετήσει την παιδική λογική. Η ποιήτρια γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στόχο απόλυτης επικοινωνίας μαζί του. Στέκεται και παρατηρεί τον κόσμο, όπως περίπου φαντάζεται ότι ένα παιδί αντικρίζει την πραγματικότητα, χωρίς απόσταση, χωρίς σχόλια και διάθεση κριτικής και ερμηνείας. Όποιο νόημα υπάρχει στο ποίημα είναι πεντακάθαρο και ανάγλυφο. Μιμείται τον τρόπο της σκέψης του παιδιού, απλοποιεί την πραγματικότητα και την απεικονίζει με τη βοήθεια μιας σειράς κυριολεκτικών εικόνων που αγγίζουν την ευαισθησία των αναγνωστών.

Οι καλύτερες στιγμές της ποιητικής της γραφής βρίσκονται σε ποιήματα (Το κυδώνι, Η σακαράκα, Χαρταετοί στον ουρανό, ο Γιάννης, ο Σεπτέμβρης) που έχουν δίστιχες στροφές. Τα ποιήματα αυτά έχουν τον αέρα της απλότητας και της καθαρότητας των λαϊκών δίστιχου. Είναι σύντομα ποιήματα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο συνήθως με επιμελημένη και σοβαρή μορφική επεξεργασία (μέτρο, ρυθμός και καταληκτική ομοιοκαταληξία). Το παρακάτω ποίημα, που έχει κυκλοφορήσει και σε παλαιότερες συλλογές, είναι ένα από τα πιο αγαπημένα ποιήματα των παιδιών προσχολικής ηλικίας.

Η σακαράκαΓκραν και γκρουν και τρίκι-τράκα, δες περνάει μια σακαράκα.

Αγωνίζεται μπα-μπουμ! Παλιοσίδερα χτυπούν.

Τρίκι-τρακ στην ανηφόρα, προσπαθεί να πάρει φόρα.

Πουφ-πουφ-πουφ μέσα στην σκόνη, ξεφυσάει και ξεφουσκώνει.

Τρίκα-τρακ και γκραν και γκρουν, ουφ, τα λάστιχα βογκούν.

Ξάφνου παφ! Έχουνε σκάσει κι έχει η γειτονιά ησυχάσει.

Τι συμβαίνει με αυτό το ποίημα; Το μέτρο είναι τροχαϊκό με οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους στίχους αντίστοιχα. Θα περίμενε κανείς με έναν υπολανθάνοντα δεκαπεντασύλλαβο, που σχηματίζουν οι δίστιχες στροφές, ένα ιαμβικό μέτρο. Εν τούτοις το τροχαϊκό μέτρο ταιριάζει περισσότερο, γιατί προσθέτει στο θέμα του ποιήματος (κίνηση και μετακίνηση της σακαράκας) ένα γρήγορο ρυθμό και μια ταχύτητα που εξυπηρετεί το νόημα του. Η ανάπτυξη του θέματος στηρίζεται στη διαδοχική εμφάνιση με χρονική σειρά πολλών απλών και εύληπτων εικόνων. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι αυτές οι εικόνες πέρα από τη νοητική τους διάσταση έχουν μια ισχυρή ακουστική αξία και οδηγούν τη λειτουργία της πρόσληψης να επικεντρώνεται στο ακουστικό μέρος, δηλαδή το ποίημα σε κάποιες στιγμές περισσότερο ακούγεται, παρά εννοείται. Διαι-σθητικά το νόημα φαίνεται να υποχωρεί, ενώ αντιστοίχως η μορφή προτάσσεται. Δεν ενδιαφέρει πια το ταξίδι της σακαράκας, όσο τα ενδιάμεσα επεισόδια. Συνεπικουρεί σ' αυτό μια κατάλληλη ηχητική επεξεργασία των λέξεων με την προσθήκη αρχικά ηχοποίητων λέξεων, που τόσο πολύ ταιριάζουν εδώ και που είναι τόσο εύχρηστες στα στόματα των παιδιών, αλλά και με μια προσεκτική συνύπαρξη συνηχήσεων και παρηχήσεων και συνιζήσεων (περνάει, ξεφυσάει· 2ος και 8ος στίχος αντίστοιχα) απαραίτητων για να κυλάει καλύτερα ο ρυθμός και να αναπτύσσεται η μελωδία του ποιήματος. Οι εικόνες του ποιήματος εκτός από τη λογική σχηματοποίησης (περισσότερο ηχητική, παρά οπτική ή νοητική) έχουν και μια ευδιάκριτη διάθεση για χιούμορ και κωμικοποίηση της σακαράκας. Υπάρχουν λοιπόν συγκεντρωμένα σε ένα ποίημα ο σκελετός του λαϊκού δίστιχου, η ποιοτική επεξεργασία του στίχου, η ηχητική και ακουστική εικόνα της σακαράκας, η παρουσία του χιούμορ και έτσι δημιουργείται ένα ποίημα, το οποίο πλέον απευθύνεται συνολικά σε όλο το «είναι» του παιδιού. Στο σώμα του με το ρυθμό, στο αυτί του με την ήχο και τη μελωδία-και στο μυαλό του με το απλό θέμα ενός καθημερινού ενδεχομένως παιγνιδιού. Η πρόσληψη αυτού του ποιήματος από το μικρό παιδί σημαίνει ότι μπορεί να προσλαμβάνει το ποίημα παίζοντας, κουνώντας χέρια, πόδια κι όλο το σώμα του, συλλαβίζοντας ρυθμικά τις λέξεις του ποιήματος. Το ποίημα αυτό είναι πολύ κοντά σε μια παιδική ποίηση που έρχεται να βιωθεί από το μικρό παιδί ως χορός, μουσική και λόγος.

Και σε άλλα ποιήματα της συλλογής διακρίνονται τα παραπάνω χαρακτηριστικά γραφής, αλλά όχι στην ίδια ένταση και ποιότητα. Συνήθως υπάρχουν, αποσπασματικά όμως, όπως στο παρακάτω.

Ο ΣεπτέμβρηςΟ Σεπτέμβρης κατεβαίνει και για το σχολειό πηγαίνει.

Μες στη σάκα του έχει βάλει μιαν ιχνογραφία μεγάλη.

Έχει φτιάξει ακουαρέλα του καλοκαιριού την τρέλα.

Κρύβεται μες στα βαρέλια Που τα καθαρίζουν. Γέλια,

Τούμπες κάνει και φωνάζει. Μούστος ο Σεπτέμβρης. Βράζει.

Στο ποίημα αυτό διακρίνεται μια στιχουργική επεξεργασία ανάλογη του προηγούμενου ποιήματος με την παρουσία του τροχαϊκού μέτρου και τη συχνή παρουσία των συνηχήσεων και παρηχήσεων. Οι οπτικές εικόνες, με τις οποίες προσωποποιείται ο Σεπτέμβρης, διαδέχονται η μια την άλλη σε μια λογική σειρά με έντονο χιούμορ και απλότητα, αλλά ο διασκελισμός στα δυο τελευταία δίστιχα σπάει την ολότητα του ποιήματος, κυρίως γιατί συνοδεύει δυο εικόνες όχι τόσο εύκολα αναπαραστάσιμες στη λογική των παιδιών.

Η Ρένα Καρθαίου κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία της παιδικής ποίησης μαζί με το Γιώργο Κρόκο, κυρίως γιατί πέρα από τις ευαίσθητες θεματικές επιλογές της, πέρα από τη συνειδητή προσπάθεια να συγκινήσει, να πλησιάσει και να μιλήσει ισότιμα με το μικρό αναγνώστη, επιλέγει να δώσει προτεραιότητα στην επεξεργασία του στίχου, να τελειοποιήσει τις ρυθμικές και ηχητικές διαστάσεις της γλώσσας και να θεμελιώσει εκεί επάνω την επικοινωνία με το παιδί. Είναι η ποιήτρια που αντιλαμβάνεται πολύ καλά τη λειτουργία της πρόσληψης της ποίησης από το μικρό παιδί. Πολλά από τα ποιήματα της θα αποτελέσουν βάση έμπνευσης και δημιουργίας για πολλούς νεότερους ομότεχνους της.

ΚΡΟΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣΜια ποιητική φυσιογνωμία με πληθωρική δημιουργικότητα και πολυετή συνεχή

παρουσία στην Εκπαίδευση. Το ποιητικό του έργο είναι τεράστιο και απλώνεται σε όλο το φάσμα της παιδικής ηλικίας (προσχολική, σχολική και προεφηβική) και είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις που αποτέλεσε αντικείμενο κριτικών μελετών και δοκιμίων (Καλλέργης Η., 1996 Χαραλαμπάκης Χ., 1993). Η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Παιδικοί παλμοί», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, εκδίδεται το 1961. Ακολουθούν: οι δυο συλλογές με τίτλο «Μανούλα» και «Πατερούλης» από τις εκδόσεις Γιανέλλης-Νικόδημος το 1961, η συλλογή «Παιδικά χαμόγελα», με ποιήματα χωρισμένα σε ενότητες με βάση την ηλικία των παιδιών, από τις εκδόσεις Σιδέρης το 1963· η «Κιβωτός», με ποιήματα για τα ζώα· η συλλογή «Οι δουλευτάδες», ανάλογης χρηστικής αξίας με θέμα τα επαγγέλματα, το 1968' η συλλογή «Χελιδονοφωλιές», βραβείο Κύκλου ελληνικού παιδικού βιβλίου, το 1973" η συλλογή «Αητοφωλιές», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, το 1973· η συλλογή «Τα καναρινάκια», ένα σο')μα 150 μελοποιημένων ποιημάτων για παιδιά προσχολικής ηλικίας, από τις εκδόσεις Δίπτυχο το 1978- η πολυβραβευμένη συλλογή «Τα τραγούδια του ήλιου» την ίδια χρονιά- η συλλογή «Φυσαρμόνικες», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, το 1980· η συλλογή «Σταλαματιές» από τις εκδόσεις Α.Σ.Ε., το 1982 και η συλλογή «Κιβωτός» το 1983. Από το 1985 και μετά εκδίδονται: η συλλογή «Οι δουλευτάδες»· η συλλογή «Ταυτότητα μιας ηλιαχτίδας», κρατικό βραβείο παιδικής λογοτεχνίας, το 1990" η συλλογή «Συνείδηση της αγάπης» το 1993· οι συλλογές «Ρόδα κι αγκάθια 1970-1994» και «Φλογέρες της Βηθλεέμ» το 1994- η συλλογή «Τα χαμομήλια που μιλάνε» το 1996 και η συλλογή «Ποιήματα για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας» από τις εκδόσεις Μικρόςπρίγκιπας το 1998, μια μικρή Ανθολογία ποιημάτων του.

Στις κλασικές μελέτες της ιστορίας της παιδικής λογοτεχνίας (Δελώνης Α., 1986 και 1991- Σακελλαρίου Χ., 1987· Αναγνωστόπουλος Β., 199610) επισημαίνονται και

αναγνωρίζονται ως βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής του γραφής τα εξής: η βαθιά γνώση της παιδικής ψυχής, ο άδολος λυρισμός, η γνώση της ποιητικής γλώσσας, η ρεαλιστική προσέγγιση των θεμάτων που περιστρέφονται γύρω από το παιδί, ένας τόνος εκπαιδευτικής λογικής στην ανάπτυξη των θεμάτων, όμως δικαιωμένης από το αισθητικό αποτέλεσμα. Επισημαίνεται ακόμη ότι στο έργο του και κυρίως σε ποιήματα, που απευθύνονται σε παιδιά προεφηβικής ηλικίας, διαπιστώνονται συνειδητές απόπειρες για υιοθέτηση της τεχνοτροπίας της νεοτερικής ποίησης (Καλλέργης Η., 1996). Συνολικά όμως στο έργο του υιοθετούνται οι συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης.

Η συλλογή «Σταλαματιές», (Α.Σ.Ε., 19872), προσφέρει συνολικά τη δυνατότητα να εντοπιστούν τα βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής του γραφής, όσον αφορά στις θεματικές και μορφικές του επιλογές, αλλά κυρίως στον τρόπο που προσεγγίζει το παιδί και τον κόσμο του. Η συλλογή αποτελείται από 35 ποιήματα ποικίλων μορφών και μέτρων. Πλειοψηφεί η παρουσία του τροχαϊκού μέτρου σε στίχους με οκτασύλλαβα συμμετρικά μέτρα με ισοσυλλαβία σε ποιήματα των δυο ή τριών στροφών, όπως τα ποιήματα Σημαιοστολισμός, Ο χορός των εφτά, Τα 24 γράμματα, Τ' αδερφάκι μου κοιμάται, σε στίχους με επτασύλλαβα συμμετρικά μέτρα, όπως τα ποιήματα Ο Χριστούλης ευλογά, Έχω φίλο μου πιστό, Οι δυο άντρες, Του μωρού μας το χεράκι, Το μωρό μας, και σε στίχους με πεντασύλλαβα συμμετρικά μέτρα, όπως το ποίημα Είμαι γελαστός. Υπάρχουν ακόμη και τροχαϊκά μέτρα που εναλλάσσονται σε οχτασύλλαβους με επτασύλλαβους στίχους π.χ. στο ποίημα Φεγγάρι και τοίχος ή εξασύλλαβους με πεντασύλλαβους στίχους π.χ. στο ποίημα Το λευκό μαντήλι. Είναι πολύ λίγα τα ποιήματα σε ένα ολοκληρωμένο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο π.χ. Προσεύχεται η μανούλα μου. Τα ποιήματα έχουν την απαραίτητη ισοσυλλαβία εκτός από το ποίημα με τίτλο Ένα πανί, στο οποίο η τρίστιχη στροφή, που αποτελείται από δυο οκτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, ακολουθείται από έναν καταληκτικό τρισύλλαβο στίχο. Τα περισσότερα ποιήματα εκτείνονται σε δυο στροφές, ορισμένα είναι δεκάστιχα μιας ενιαίας στροφής, κάποια είναι τετράστροφα και δυο κινούνται πάνω στους δρόμους του λαϊκού δίστιχου (Για πες αλεύρι, Παιδί και πεταλούδα).

Η σταθερή αξία στα ποιήματα του Κρόκου είναι ο σεβασμός στον ψυχικό κόσμο του παιδιού. Απλουστεύει την απεικόνιση της πραγματικότητας, σχηματοποιεί τις έννοιες και σμιλεύει τη γλώσσα των ποιημάτων του έτσι, ώστε να φτάνει χωρίς εμπόδια στη ψυχή του. Σέβεται τις ανάγκες του παιδιού για παιγνίδι και διασκέδαση και το εκφράζει ποικιλοτρόπως στην ποίηση του. Συνήθως προσεγγίζει με ρεαλιστικό τρόπο την πραγματικότητα και τη χρωματίζει με ένα διακριτικό χιούμορ και αισιοδοξία. Υπάρχουν όμως και ποιήματα (δυστυχώς ελάχιστα), στα οποία τολμά να διεισδύσει στον κόσμο του παιδιού, εκεί που το φανταστικό συγχέεται με το πραγματικό, και να αποτυπώσει έναν κόσμο φαντασίας, γιορτής και παιγνιδιού. Σ' αυτές τις περιπτώσεις το ποίημα απογειώνεται με τη βοήθεια τολμηρών μεταφορικών εικόνων που υπερβαίνουν τη λογική του ρεαλισμού και στή ατμόσφαιρα, στην οποία κυριαρχεί η αίσθηση της αισιοδοξίας, της χαράς και της γιορτής. Είναι ενδεικτικό το παρακάτω ποίημα.

Θα βάλω...Θα βάλω ένα γαρίφαλο στου φεγγαριού τ’ αυτί,να μοιάζει της μανούλας μου. Έτσι γελά κι αυτή.

Θα βάλω ένα τριαντάφυλλο στον ήλιο κάποια μέρα. Κι αυτός σαν το δικόνε μου χαμογελά πατέρα.

Θα βάλω στον Αυγερινό κλωνί από νεραντζούλα. Κι αυτή σαν τη δικιάνε μου χαμογελά αδερφούλα.

Θα βάλω στο ριζάφτι μου κλωνί από μαντζουράνα, πιο γελαστός να φαίνομαι σαν ψιθυρίζω μάνα.

Η οπτική γωνία προσέγγισης του κόσμου του παιδιού παρουσιάζει μια ποικιλία. Εκτός από τη μίμηση της παιδικής ματιάς, που επικρατεί στα περισσότερα ποιήματα, διακρίνεται και μια γωνία ουδέτερης παρατήρησης. Συνήθως συνοδεύεται από κάποιες μορφικές υπερβάσεις, δηλαδή παραβιάζεται κάπως η ισοσυλλαβία των στίχων, αλλά συνολικά το ποίημα δεν υπερβαίνει το μοντέλο της παραδοσιακής γραφής. Στο ποίημα, που ακολουθεί, ο στίχος σε ιαμβικά μέτρα, απεικονίζει με τους ολιγοσύλλαβους στίχους την προσωπική εξέλιξη του ποιητή στη μορφική επεξεργασία.

Ένα πανίΣτη θάλασσα τη γαλανή ορθό αρμενίζει ένα πανί.Πού πάει;Είναι ψυχούλα το πανί, λευκή, γυμνή και φωτεινή.Γελάει.Είναι ένα ολιγόστιχο ποίημα με δυο έντονες εικόνες σε τέσσερις στίχους, με μια

μετωνυμία στους τελευταίους στίχους, που φορτίζεται με μεταφορικά επίθετα τόσο πολύ κοντά στον ανιμισμό του παιδιού. Το μέτρο σε οκτασύλλαβο ιαμβικό μέτρο συ-μπληρώνεται από ένα τρισύλλαβο ιαμβικό που προσθέτει έναν κυματισμό στο ρυθμό. Πρόκειται για ποιητική δημιουργία, στην οποία εγκαταλείπεται η σταθερή μίμηση της οπτικής γωνίας του μικρού παιδιού και αντικαθίσταται από μια ματιά ουδέτερης πα-ρατήρησης.

Η συλλογή «Τα χαμομήλια που μιλάνε, Νηπιαγωγείο λουλουδιών» περιλαμβάνει 90 ποιήματα. Η θεματολογία, όπως -σημειώνεται και στον υπότιτλο, είναι προσανατολι-σμένη σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Είναι καθοριστική αυτή η επιλογή του ποιητή τόσο θεματολογικά, όσο και μορφολογικά, όπως θα φανεί παρακάτω. Με τα 90 ποιήματα ο ποιητής βρίσκει την ευκαιρία να αγκαλιάσει συνολικά όλο το φάσμα των πιθανών ενδιαφερόντων ενός μικρού παιδιού, καθώς μεγαλώνει και παρατηρεί τον εαυτό του, τους άλλους, τον κόσμο και τη φύση τριγύρω του με απορία και θαυμασμό. Τα θέματα των ποιημάτων είναι το θρησκευτικό συναίσθημα, το σώμα του παιδιού, η φύση, τα που-λιά, τα ζώα, οι τέσσερις εποχές του χρόνου, οι μήνες αλλά και οι οικογενειακές στιγμές με τους γονείς και τους παππούδες και τα αδέρφια. Υπάρχουν και ποιήματα με θέμα τα

παιγνίδια του μικρού παιδιού και τις προσωπικές του στιγμές με τα παιδικά ερωτήματα και τις παιδικές απορίες.

Η αφηγηματική εκφορά των θεμάτων σέβεται την ψυχική ιδιαιτερότητα του μικρού παιδιού. Σε ορισμένα ποιήματα αγγίζει τα όρια της απλότητας και θυμίζει έντονα το ύφος των λαϊκών παιδικών τραγουδιών. Η ανάπτυξη των θεμάτων ακολουθεί μια σταθερή λογική με μια πολύ απλή διαδοχή ρεαλιστικών εικόνων και απλών επεισοδίων. Πολύ συχνά το παιδί γίνεται το υποκείμενο του ποιήματος και μιλάει σε πρώτο πρόσωπο.

Τα ποιήματα είναι ολιγόστιχα, μιας στροφής τεσσάρων ή πέντε στίχων, όπως τα δυο παρακάτω.

Είν' ένα πεταλουδάκι

Είν' ένα πεταλουδάκιξανθωπό.Η ψυχή μου λέει πώς είναι.Τι να πω;Τ' αγαπώ.

Ένα πουλί σφυρά

Ένα πουλί σφυρά θέλει να πει χαρά. Για μένανε είν' αυτό; — Πουλί μου, ευχαριστώ.Και στα δυο αυτά ολιγόστιχα ποιήματα η οπτική γωνία προσέγγισης θέλει να

πλησιάσει τον κόσμο του παιδιού, όσο γίνεται περισσότερο, και επιχειρεί να «ταυτιστεί» με τον τρόπο που ένα μικρό παιδί αντιδράει, όταν βλέπει μια πεταλούδα ή ένα πουλάκι. Ο ποιητής βάζει στο στόμα του παιδιού την πιο αθώα αντίδραση που κορυφώνεται σε ένα «Ευχαριστώ» και «Σ' αγαπώ». Η ταύτιση ποιητικής γραφής και παιδικής γλώσσας ή λογικής δεν είναι καθόλου ανώδυνη και ο ποιητής το αντιμετωπίζει είτε με την απλότητα των εικόνων, είτε με την απεικονιζόμενη τρυφερότητα και αθωότητα της ψυχής του παιδιού. Αυτό από μόνο του δεν επαρκεί. Ο ποιητής μιμείται τη μοναδική ιδιοσυστασία της παιδικής ψυχής που, στην προσπάθεια να ερμηνεύσει και να κατανοήσει τον κόσμο, τον ανθρωπομορφίζει με τη λειτουργία του ανιμισμού και τον εισπράττει μέσα από μεταφορές και φανταστικές ή τολμηρές εικόνες. Έτσι το πεταλουδάκι είναι το σύμβολο της ψυχικής αθωότητας, που μόνο ένα παιδί έχει το προνόμιο να ιδιοποιείται, και το πουλί, που κελαηδάει τη χαρά, μπορεί να συσχετισθεί εν παράλληλο) με το μικρό παιδί που παίζει.

Η συλλογή «Ποιήματα για παιδιά προσχολικής ηλικίας και πρωτοσχολικής ηλικίας» από τις εκδόσεις Μικρός Πρίγκηπας είναι μια ανθολόγηση ποιημάτων του ποιητή από παλαιότερες συλλογές, κυρίως από τις συλλογές: «Παιδικά χαμόγελα», «Κα-ναρινάκια», «Σταλαματιές», «Κιβωτός» και «Τα χαμομήλια που μιλάνε». Η ανθολόγηση κατάφερε να συλλέξει ποιήματα με σχετική συγγένεια χαρακτηριστικών μορφής και περιεχομένου, κυρίως ποιήματα, στα οποία ο ποιητής αισθάνεται βαθιά μέσα του την παιδική ψυχή, αγγίζει τρυφερά και με απλότητα τον κόσμο, όπως περίπου ένα μικρό παιδί, αλλά δεν εγκαταλείπει ποτέ του ολοκληρωτικά την ενήλικη λογική και προοπτική. Τα ποιήματα έχουν ένα στίχο ολιγοσύλλαβο, μια σύντομη ολιγόστιχη στροφή και μια

λογική ανάπτυξης απλή και κατανοητή για το μικρό αναγνώστη. Η απλότητα επεκτείνεται και στη γλώσσα και στο λεξιλόγιο για να μιμηθούν την παιδική γλώσσα. Το κρίσιμο χαρακτηριστικό των ποιημάτων του είναι ότι έχει πλέον τελειοποιηθεί η παραδοσιακή στιχουργία και σε συνδυασμό με μια δεδομένη άνεση στην ομοιο-καταληξία και στις συνιζήσεις το ποίημα αποκτά μια πλαστικότητα ρυθμού και μια γνήσια ποιητική φόρμα. Θεματικά η συλλογή, όπως και οι υπόλοιπες συλλογές, είναι στραμμένη στον κόσμο του παιδιού και στα ενδιαφέροντα του.

Στις δυο τελευταίες συλλογές ποιημάτων του Κρόκου αποτυπώνεται μια σχετική διαφοροποίηση και εξέλιξη στην ποιητική του γραφή. Δεν εγκαταλείπει βέβαια τις βασικές του αρχές, δηλαδή υπακοή στους κανόνες της παραδοσιακής ποίησης, επιλογή κλασικών παιδικών θεμάτων, μίμηση της παιδικής λογικής και ενήλικη προοπτική, στοιχεία που προσδιορίζουν την ποίηση του και την εντάσσουν στο λυρικορητορικό μοντέλο. Όμως φαίνεται καθαρά ότι τώρα πια ο ποιητής επιλέγει τη χρήση απλών ποιητικών εικόνων με απλή ανάπτυξη που τείνουν να αποκτήσουν μια παιδικότητα και μια αφέλεια. Προτάσσει την τρυφερότητα και την ευαισθησία εκεί που θέλει να διδάξει, καθώς η γλώσσα του απορρίπτει την προτρεπτική υποτακτική και προστακτική και υιοθετεί μια τριτοπρόσωπη προσέγγιση που θυμίζει την άποψη ενός τρίτου γαλήνιου αφηγητή, ο οποίος με τη χαρακτηριστική του απόσταση αναπτύσσει τα θέματα, τις σκηνές του παιδικού κόσμου ή επιλέγει την πρωτοπρόσωπη γραφή, όταν θέλει να μιλήσει σαν παιδί. Είτε γράφει παιδικές προσευχές, είτε μιλάει για τις γονικές φιγούρες, ο ποιητής προσπαθεί να μιλήσει με ένα παιδικό ύφος και μια παιδική ματιά. Στέκεται με έναν άδολο παιδικό θαυμασμό απέναντι στα θέματα, τα πρόσωπα, τη φύση και τα προσεγγίζει με ένα γνήσιο αυθορμητισμό, ανάλογο με αυτόν του μικρού παιδιού. Καταφέρνει να εκφράσει τον κόσμο του παιδιού με θέματα που αγγίζουν το παιδί, επιλέγει συνειδητά να εκφραστεί με τις πιο απλές προσωποποιήσεις και μεταφορές, με την πιο σύντομη εναλλαγή απλών εικόνων, με τα πιο ολιγόστιχα ποιήματα.

ΚΥΠΡΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣΗ συλλογή «Στίχοι για τους μικρούς μου φίλους», βραβευμένη το 1986 από τη

Γυναικεία λογοτεχνική συντροφιά, εκδόθηκε το 1988 από τις εκδόσεις Ηράκλειτος. Πρόκειται για μια συλλογή που περιλαμβάνει ποιήματα με μια ευρεία, αλλά κλασική παιδική θεματολογία. Τα περισσότερα μιλούν για τη φύση και τα υπόλοιπα είναι μοιρασμένα ανάμεσα σε οικογενειακές εικόνες και σε στιγμιότυπα από την καθημερινότητα του παιδιού. Τα ποιήματα, που αγκαλιάζουν το φυσικό τοπίο, ανα-παριστούν την εικόνα ενός ειδυλλιακού τοπίου της φύσης ή κάποιων εικόνων που έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί (Οι μύλοι). Στην απεικόνιση του φυσικού τοπίου οι εικόνες είναι κατά βάση μεταφορικές που επιτείνουν την ωραιοποίηση και μυθοποίηση της φύσης. Διαμορφώνεται έτσι μια βαθιά ρομαντική και νοσταλγική στάση απέναντι στη φύση που επηρεάζει ανάλογα την προσωπική γραφή του ποιητή. Το παρακάτω ποίημα είναι ενδεικτικό του τρόπου, με τον οποίον ο ποιητής ατενίζει τη φύση και ζωγραφίζει τις ομορφιές της.

Βραδινή εικόναΒγαίνουν στον ουρανό οι γαλαξίες η μέρα σιγολιώνει στα βουνά και το φεγγάρι στου γυαλού την άκρη ανάβει χίλια αστέρια φωτεινά.

Ένα αγεράκι φέρνει και μοιράζει του γιασεμιού γλυκιά ανασαιμιά και τη σιγή της νύχτας πριονίζει το τριζονάκι μες στην καλαμιά.Είναι ένα μονόστροφο οκτάστιχο ποίημα σε ιαμβικούς δεκασύλλαβους και

ενδεκασύλλαβους στίχους με υπολανθάνουσα ομοιοκαταληξία. Μια τελεία στον τέταρτο στίχο κόβει στα δυο το ποίημα και διαμορφώνει δυο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα το θέμα του είναι μια ιδεατή και ρομαντική εικόνα ενός φυσικού τοπίου. Το ζωγραφίζει στους πρώτους τέσσερις στίχους με απλές και κοινότυπες μεταφορικές εικόνες που γίνο-νται περισσότερο τολμηρές και απροσδόκητα απογειωτικές στη δεύτερη ενότητα. Αυτή η απογείωση με τις μεταφορικές εικόνες (ένα τριζονάκι με μεταφορικές υπερφυσικές ιδιότητες που ενεργεί πάνω στη νύχτα) συνοδεύεται από μια πληρέστερη επεξεργασία του στίχου με μελωδικότερο ρυθμό που επιβάλλουν οι παρηχήσεις (ανασαιμιά-γιασεμί, τριζονάκι-πριονίζει). Πολλά από τα ποιήματα της συλλογής με θέμα τις καθημερινές οικογενειακές στιγμές αγγίζουν όλα τα μέλη της οικογένειας (γονείς, αδέλφια, συγγενείς) και αποτυπώνουν την εικόνα ενός χαρούμενου και ευτυχισμένου οικογενειακού περιβάλ-λοντος. Ανάμεσα τους παρεμβάλλονται και ορισμένα ποιήματα που σχολιάζουν περιστατικά της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, όπως είναι η έκρυθμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων π.χ. Η γειτονιά, Δυο κλουβιά και τα δεινά του πολέμου π.χ. Σ' Ανατολή και Δύση.

Η οργάνωση και η εκφορά του λόγου είναι απλή και σαφής. Η δομή των ποιημάτων απλή και υπάκουη στο σχήμα αρχή, μέση και τέλος. Τα θέματα, που αντιμετωπίζονται, αναπτύσσονται πάντοτε με την απαραίτητη προσαρμογή στην παιδική προοπτική και οπτική γωνία. Η ανάπτυξη τους είναι γραμμική και ελάχιστα συνειρμική. Η αφήγηση είναι κυρίως τριτοπρόσωπη και, όταν υπάρχουν διάλογοι, η εκφορά του λόγου των συνομιλητών μεταφέρεται σε πλάγιο λόγο, όπως στο ποίημα με τίτλο Τα πρώτα βήματα. Ο ποιητής επιλέγει μια γλώσσα απλή, περισσότερο προφορική και πολύ κοντά σ' αυτό που «θεωρείται» επίσημα σχολική παιδική γλώσσα.

Στο παρακάτω ποίημα με τίτλο Στην οικοδομή, ένα πολύστιχο ποίημα σε ανισοσύλλαβους τροχαϊκούς στίχους, η γλώσσα εμπλουτίζεται με παιδικούς ήχους και επιφωνήματα, με επαναλήψεις και παρονομασίες που προσθέτουν με τις ομοηχίες τους μια μελωδικότητα και ευφωνία.

Στην οικοδομήΓκρρ και γκρρ κάνει η μπουλντόζα, αγριεύει και θυμώνει, το οικόπεδο δαγκώνει,

Βου και βου η μπετονιέρα βου και βου και η αντλία

Γκρρ και γκρρ και τάκα-τάκα ένα σπίτι έχει φυτρώσει, κάποιος θα το καθαρίσει, κάποιος θα το επιπλώσει, κάποιος θα το κατοικήσει τη ζωή να του χαρίσει

και μια μέρα θα τ' αφήσει και θα τ' αποχαιρετήσει...Γενικά ο στίχος των ποιημάτων κινείται στα όρια του παραδοσιακού στίχου με

πλούσια ομοιοκαταληξία και αυστηρό μέτρο τροχαϊκό ή ιαμβικό. Υπάρχει μια ποικιλία στις στροφές, αν και τα περισσότερα πολύστιχα ποιήματα είναι συνήθως τριών ή τεσσάρων στροφών. Η οπτική γωνία μιμείται την παιδική ματιά και ή γλώσσα φροντισμένη και προσεγμένη δεν υπερβαίνει τα επίπεδα της σχολικής φόρμας. Ο ποιητής επικοινωνεί με την παιδική ψυχή κρατώντας μια απόσταση από τα θέματα, τα οποία βλέπει προσαρμοζόμενος στην παιδική ματιά και οπτική παιδική γωνία. Αποφεύγει την προσωπική εμπλοκή και καταγράφει με ευαισθησία και λυρισμό θέματα και εικόνες από την πραγματικότητα που μπορούν να συγκινήσουν και να ευαισθητοποιήσουν το παιδί. Συνολικά πρόκειται για μια συλλογή που πατάει γερά στα χνάρια των πρωτοπόρων της παιδικής ποίησης και συνεχίζει τη γραμμή και το ύφος ποιητών όπως του Κρόκου, του Σακελλαρίου και της Καρθαίου. Μια ανάγνωση του παραπάνω ποιήματος πλάι στο ποίημα Η Σακαράκα της Ρένας Καρθαίου αναδεικνύει τις γόνιμες επιρροές της ποιήτριας.

ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣΜια ακόμη περίπτωση εκπαιδευτικού με πλούσια συγγραφική δραστηριότητα στο

χώρο της παιδαγωγικής επιστήμης και στη παιδική λογοτεχνία. Η συλλογή με τίτλο «Της αυγής δροσούλες» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή το 1997. Στην ίδια συλλογή σημειώνεται και μια άλλη συλλογή υπό έκδοση «Τ' ουρανού τα φαναράκια», η οποία ενδεχομένως θα δώσει τη δυνατότητα για μια πιο πλήρη εικόνα της γραφής του ποιητή, ο οποίος είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση ποιητή του οποίου η γραφή φαίνεται να ακουμπάει στη στέρεα λογική του λυρικο-ρητορικον μοντέλου, άλλα έχει γόνιμες επιρροές και από το λυρικορυθμικό μοντέλο, όπως και από την παιδική νεοτερική ποίηση. Η συλλογή περιλαμβάνει 30 ποιήματα με θέματα γνωστά, οικεία και προσανατολισμένα στον κόσμο του παιδιού. Η πλειοψηφία των ποιημάτων έχει ως αφετηρία το φυσικό κόσμο με ποιήματα, όπως Βρέχει, Χιονίζει, Το Φεγγάρι, Το γιασεμί, Το Φθινόπωρο, τον κόσμο των ζώων, όπως στα ποιήματα Το κατσικάκι, Το γουρουνάκι, Το κοτοπουλάκι, κάποιες χαρακτηριστικές σκηνές από την καθημερινή οικογενειακή ζωή, όπως στα ποιήματα Μητερούλα, Το παιδί μου, Η κούκλα μου, Ο παππούς στα γενέθλια και ορισμένα χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη σχολική ζωή. Πρόκειται για μια κλασική θεματολογία που συναντάται συχνά στις ποιητικές συλλογές για παιδιά.

Το κύριο και ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της συλλογής ανιχνεύεται στον τρόπο, με τον οποίον παρουσιάζεται η θεματολογία, στην επεξεργασία του στίχου και στην αρχιτεκτονική σύνθεση των ποιημάτων. Τα κλασικά θέματα, όπως η σχολική, η οικο-γενειακή ζωή και η φύση, έχουν γίνει αντικείμενο επιμελημένης επεξεργασίας και παρουσιάζονται με ένα χαρακτηριστικό και προσωπικό τρόπο. Οι πιο χαρακτηριστικές εικόνες, που εκπροσωπούν το επιλεγόμενο θέμα, παρελαύνουν με μια λογική, η οποία εκκινεί από την αποτύπωση μιας εντυπωσιακής εικόνας, συνεχίζεται με μια άλλην εξίσου χαρακτηριστική, και στο τέλος του ποιήματος επιχειρείται η προσωπική εμπλοκή του ποιητή. Υπάρχει δηλαδή ένα βλέμμα από απόσταση, που ατενίζει τις γοητευτικές εικόνες της φύσης, τις παρουσιάζει στη συνέχεια του ποιήματος, και το ποίημα κλείνει με τον ίδιο τον ποιητή που παρεμβαίνει σε πρώτο πρόσωπο είτε σχολιάζοντας με τα μάτια ενός παιδιού, είτε εξομολογούμενος άμεσα το προσωπικό του παράπονο, την προσωπική του νοσταλγία, αλλά και τις μύχιες προσωπικές του σκέψεις. Βεβαίως όλα αυτά, χωρίς να

καταστρέφεται η ενότητα και η ολότητα του ποιήματος που παραμένει βαθιά παιδική, ευαίσθητη και ανθρώπινη. Σύμμαχο σε αυτή την παιδική διάσταση του ποιήματος έχει τη συνεχή παρέλαση των εικόνων, οι οποίες μετά από σωστή επεξεργασία έχουν μετατραπεί σε απλές και εύληπτες αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. Έτσι στο παρακάτω ποίημα το φθινόπωρο απλώνεται σε όλο το ποίημα και υποβάλλεται με τις πιο χαρακτηριστικές εικόνες των φύλλων που πέφτουν και των χρυσάνθεμων που αντέχουν. Η εμπλοκή του ποιητή έρχεται προς το τέλος για να εκφράσει τη μικρή του αγωνία.

Στο παράθυροΜες στην κρύα ανατριχίλα, στη χλωμή βραδιά, πέφτουνε χρυσά του φθινοπώρου τα φύλλα.

Στο χωράφι μας θα φθάσειθύελλα βαριά,άνεμος φυσά,τα χρυσάνθεμα θα σπάσει!

Στο παράθυρο σκυμμένοςκλαίω σιωπηλάτα φτωχά πουλιά,που σκληρός βοριάς τα δέρνει.

Υπάρχουν ποιήματα, στα οποία η αφηγηματική εκφορά γίνεται και σε τρίτο πρόσωπο, στα περισσότερα όμως και κυρίως στα ποιήματα με θέματα τα ζώα και τα οικογενειακά στιγμιότυπα η προοπτική της παιδικής ματιάς συμπίπτει με τη φωνή του αφηγητή. Αυτός, που μιλάει, φαίνεται να είναι ο ίδιος με αυτόν που βλέπει. Επιχειρείται μια ιδιότυπη ταύτιση παιδικής ματιάς, ποιητικής γλώσσας και φωνής σε μια προσπάθεια να αποδοθεί η πραγματικότητα με τη ματιά του παιδιού.

Αν στο θεματικό υλικό η λογική της ανάπτυξης (συνήθως οπτικές κυριολεκτικές εικόνες σε λογική σύνδεση) παραμένει πολύ κοντά στα όρια της παραδοσιακής παιδικής ποίησης, στη μορφή επισημαίνονται αντίθετα τολμηρές αλλαγές και ανανεωτικές εξελίξεις. Σε κάποια ποιήματα, όπως Βρέχει, Χιονίζει, Το φεγγάρι, Το δρομάκι, η μορφή αποπειράται σταδιακά και όχι συνολικά, αλλά τμηματικά να αποδεσμευτεί είτε από τη συμμετρική εκφορά των στίχων, είτε από την υπακοή στα γνωστά μέτρα ή και στις αρχές της ομοιοκαταληξίας.

Το φεγγάρι (απόσπασμα)Το φεγγάρι Με χάρηΣτην αυλή μας βολτάρει.Μας κοιτάζειΜε νάζιΚαι γελάκια μοιράζει.Η εμφάνιση του ποιήματος φαίνεται να ανατρέπει τη λογική της ισοσυλλαβίας.

Υπάρχει ένα αναπαιστικό μέτρο που δεν φαίνεται με αυτήν τη διάταξη των στίχων σε

στίχους των τεσσάρων τριών, επτά, τεσσάρων, τριών και επτά συλλαβών. Η ισχυρή πίεση της ομοιοκαταληξίας (α,α,α,β,β,β) καταστρέφει τη λογική ρυθμική εκφορά του ανάπαιστου που ολοκληρώνεται καλύτερα, εάν οι στίχοι δύο, τρία και τέσσερα με πέντε του ποιήματος ενωθούν και αποτελέσουν δυο επτασύλλαβους στίχους.

ΒρέχειΒρέχει...Στα κεραμίδιαΣτήνει η βροχούλα το χορόΚαι αρχινά παιγνίδια.

Βρέχει...Στον τσίγκο επάνω λίγες σταγόνες χαρωπές βρήκαν να παίξουν πιάνο.

Βρέχει...Και στο μπαλκόνιμια αχτίδα τα διαμαντικάστη γλάστρα μας απλώνει.Βρέχει...

Κι ο ήλιος φτιάνειστη Γιάννα που χαμογελάμυριόχρωμο στεφάνι.

Στο ποίημα υπάρχει μια αποσύνδεση από τους κανόνες της προσωδίας. Η ρίμα εμφανίζεται μόνο μεταξύ δεύτερου και τέταρτου στίχου, το μέτρο στο δεύτερο στίχο απουσιάζει παντελώς, ενώ στους υπόλοιπους στίχους λειτουργεί μόνο μέσα από μια αίσθηση εσωτερικού ρυθμού. Η ισοσυλλαβία στους στίχους δεν ισχύει, ενώ η συμμετρική ομοιομορφία των στίχων και των στροφών παραμένει. Είναι χαρακτηριστική η έμφαση που δίνεται στην παιγνιώδη εικόνα της βροχής. Όσον αφορά στις εικόνες, έχει κανείς την αίσθηση ότι απλά έρχονται στα μάτια του αναγνώστη διάφορες εικόνες που όλες μαζί συνθέτουν τη βροχή. Το ποίημα απλώνεται μπροστά στον αναγνώστη και, το κυριότερο, κερδίζει έδαφος η ακουστική αξία των εικόνων σε σχέση με την οπτική τους αναπαράσταση. Μπορεί να αναγνωσθεί με ενδιαφέρον και από τον ενήλικο αναγνώστη, καθώς το ποίημα τού κλείνει το μάτι με τις απρόοπτες εικόνες και τις τολμηρές μεταφορές και προσωποποιήσεις. Είναι όμως και ενδιαφέρον το γεγονός ότι αυτή η παρέλαση εικόνων βροχής έχει τη δυνατότητα να εντάξει σταδιακά ένα φυσικό φαινόμενο με χαρακτηριστικές εικόνες στα μάτια και στη λογική του μικρού παιδιού. Μπορεί διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το ποίημα ή ψιθυρίζοντας και ξαναψιθυρί-ζοντάς το να αισθάνεται και να αντιλαμβάνεται τις εικόνες, αλλά ταυτόχρονα να νιώθει και μια μουσικότητα και ένα ρυθμό που εκπέμπεται σε ολόκληρο το ποίημα.

Υπάρχει μια αίσθηση ελευθερίας στην ανάπτυξη και παρουσίαση των εικόνων. Η πολυπλοκότητα των εικόνων και των σχέσεων μεταξύ τους είναι ανοιχτές. Μένει στον αναγνώστη-παιδί να τις συνθέσει και να τις ενώσει. Είναι χαρακτηριστικές εικόνες βροχής που επιδέχονται πολλαπλές αναγνώσεις. Η πραγματικότητα και η αληθοφάνεια

των εικόνων δεν είναι απλά η καταγραφή του φυσικού φαινομένου, είναι κάτι πολύ περισσότερο. Αυτό το περισσότερο είναι δοσμένο με μια έμφαση στο πιο χα-ρακτηριστικό στοιχείο της βροχής, τη σταγόνα που προσωποποιείται, που φορτίζεται με χαρακτηριστικά, ιδιότητες και σημεία που πλησιάζουν το χιούμορ, το παιγνίδι και δημιουργούν στο τέλος μια ατμόσφαιρα χαράς παιγνιδιού και ιλαρότητας. Είναι κομμάτια της πραγματικότητας δοσμένης με φανταχτερές εικόνες, τις οποίες καλείται ο αναγνώστης-παιδί να ενώσει, να γευτεί, να επεξεργαστεί και να φτάσει στην αναπαράσταση μιας πραγματικότητας ίσως ανώτερης από την απλή βροχή.

Στα ποιήματα υπάρχει, αν και όχι πολύ ξεκάθαρα, μια προσέγγιση του παιδικού κόσμου είτε με μια απεικόνιση της πραγματικότητας και των θεμάτων με τα μάτια ενός παιδιού που μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, είτε με μια ουδέτερη περιγραφή, στην οποία ο ποιητής-αφηγητής εμπλέκεται προς το τέλος του ποιήματος για να εκφράσει μια κάποια νοσταλγική διάθεση με ένα λυρικό τόνο εξομολόγησης. Απουσιάζουν χαρακτηριστικά ίχνη διδακτικών προθέσεων και νουθεσιών. Αντίθετα επικρατεί ένα κλίμα βαθιά ανθρώπινο, χαρούμενο, αισιόδοξο και απαλλαγμένο από έγνοιες, φροντίδα και προβλήματα. Ακόμα και στο πολύ διαφορετικό από άποψης θεματικής ποίημα με τίτλο Τ' ορφανό με το λουλούδι η τρυφερότητα και η ευαισθησία συντονισμένες με την παράλληλη σύγκριση των δυο εικόνων, δηλαδή το μοναχικό λουλούδι και ορφανό παιδί, διαμορφώνουν μια πολύ συγκινητική, αλλά ρεαλιστική σκηνή. Το βαρύ κλίμα του θέματος απαλύνεται ικανοποιητικά με την εύστοχη αντιπαράθεση και παρομοίωση του ορφανού παιδιού με το μοναχικό λουλούδι.

Πέραν τούτων η ποίηση του Αντώνη Λαμπρινίδη, ενός εκπαιδευτικού με μακροχρόνια διδακτική πείρα, δείχνει πως η παιδαγωγική εμπειρία μπορεί να υπηρετήσει την τέχνη χωρίς να την προδίδει. Επί πλέον η ποίηση του έχει μια δροσιά και μια ασυνήθιστη τρυφερότητα, έναν τόνο λυρικό και εξομολογητικό. Συνθέτει μια ποίηση που κινείται στα όρια του στυλ που έχουν οριοθετήσει η Ρένα Καρθαίου και ο Γιώργος Κρόκος. Σε ορισμένα όμως ποιήματα η γραφή του συγγενεύει με το έργο της Ντίνας Χατζηνικολάου και του Δημήτρη Μανθόπουλου, αλλά εμπεριέχει και στοιχεία που προδιαθέτουν για μελλοντικά νεοτερικά εγχειρήματα.

ΝΙΚΟΡΕΤΖΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣΕμφανίζεται με δυο συλλογές με τίτλο «Τέσσερα βήματα στα σύννεφα» και «Λόγια

της καρδιάς» από τις εκδόσεις Άγκυρα το 1990, βραβευμένες από την Ακαδημία Αθηνών και τη Γυναικεία λογοτεχνική συντροφιά αντίστοιχα. Η τελευταία συλλογή περιλαμβάνει 60 ποιήματα γραμμένα σε ένα χρονικό διάστημα μεταξύ του 1960 και του 1984. Εμφανίζει όλα τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του λυρικο-ρητορικού μοντέλου (παραδοσιακή ποίηση) στη μορφή, στο περιεχόμενο και στις θεματικές επιλογές. Ήδη στον πρόλογο του ο ποιητής αποσαφηνίζει τις προθέσεις του δηλώνοντας ότι τα ποιήματα του «απευθύνονται σε παιδιά από 9 έως 15 χρόνων με στόχο να διασωθούν στην ψυχή του παιδιού τα παραδοσιακά και κλασικά πρότυπα...», ότι είναι «υπέρμαχος για μια επιστροφή στην ελληνική φύση και τον άνθρωπο...» και ακόμη ότι «η παιδική ποίηση, ένα δύσκολο είδος οφείλει να κινείται στα πλαίσια του στόχου, τέρπειν άμα και διδάσκειν». Κατά συνέπεια τα παιδικά ποιήματα λόγω της ειδικής ψυχικής ιδιοσυστασίας οφείλουν να είναι σύμφωνα με τον ποιητή «έμμετρα, ρυθμικά, με προσεκτική επιλογή λέξεων και χρήση απλών συμβολισμών και μεταφορικών εικόνων».

Τα ποιήματα της συλλογής κινούνται στο παραπάνω πλαίσιο με τη χαρακτηριστική παρουσία μιας ποιητικής φόρμας πίστης στην παράδοση με μέτρα συνήθως ιαμβικά ποικίλων συλλαβών, με ανάλογη ομοιοκαταληξία και σε συμπλέγματα 3, 4, 5, 6, 7 στροφών. Τα θέματα επικεντρώνονται συνήθως στα παραδοσιακά πορτραίτα του παππού, της γιαγιάς και απεικονίζουν με κυριολεκτικές εικόνες το ειδυλλιακό τοπίο μιας φύσης που έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Η λογική της ανάπτυξης του νοήματος είναι απλή και συμβατική με χαρακτηριστική την παρουσία μιας νοσταλγίας για έναν κόσμο, που έχει χαθεί, και μια σκόπιμη απλότητα με στόχο να πλησιάσει, να προσεγγίσει και να απει-κονίσει τον κόσμο της φύσης με τρόπο συμβατό στα μάτια ενός μικρού παιδιού. Επιχειρείται χωρίς ιδιαίτερη επιμονή η μίμηση της παιδικής ματιάς, αλλά η ενήλικη προοπτική προσέγγισης δεν είναι ευλύγιστη. Η γλώσσα των ποιημάτων είναι η κλασική δημοτική με περισσότερη έμφαση σε ένα λεξιλόγιο που δίνει ένα αέρα επικό και μεγαλόπρεπο στο ύφος της γραφής του.

Η ΆνοιξηΣτην άκρη του λόγγου γερμένα τα ζούδια της γης τραγουδούν σ' ανθόνερα μύρια λουσμένα πουλιά μαγικά κελαηδούν.

Τα ουράνια ντύθηκαν γαλάζια διαμάντια στη χλόη σωροί πανώρια ρουμπίνια κι ατλάζια η φύση και πάλι φορεί.

Καθάρια πηγή μυρωμένη κυλά στην πλαγιά τη σχιστή κι αιθέρια στη λίμνη προβαίνει νεράιδα που πάει να λουστεί.

Ω μάγια κι αβρά παραμύθια στη γης ας μη πέσ' η βραδιά. Ας ζουν οι χαρές μες στα στήθια ας ζει και η δική μας χαρά.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΧΑΡΗΣΣυγγραφέας και ακούραστος μελετητής της παιδικής λογοτεχνίας. Εμφανίζεται με

τέσσερεις ποιητικές συλλογές: «Τριαντάφυλλα», Καμπάνας, 1959' «Χαρούμενες φωνές», Βασιλείου, 1962· «Σπίνοι και καρδερίνες», 1968' «Το Αλφαβητάρι των πουλιών», Βασιλείου, 1982. Το συνολικό ποιητικό του έργο μαζί με άλλα ποιήματα δημοσιευμένα αυτόνομα σε Ανθολόγια και περιοδικά συγκεντρώνεται και εκδίδεται το 1994 με τον τίτλο «Παιδική ποίηση» από τις εκδόσεις Καψάσκης, σε επιμέλεια του Θ. Ντζούφα. Σύμφωνα με το σύντομο προλογικό σημείωμα του ποιητή τα ποιήματα ανεξαρτήτως χρονολογικής εμφάνισης ταξινομήθηκαν με βάση το περιεχόμενο σε νέους θεματικούς κύκλους για να εξυπηρετούνται οι βασικές σχολικές και διδακτικές ανάγκες. Οι θεματικοί κύκλοι είναι ο κόσμος της φύσης και των ζώων, το θρησκευτικό βίωμα των παιδιών, η εθνική ζωή, ο λαϊκός πολιτισμός, οι θρύλοι, ο κόσμος του παιδιού είτε στο

σχολείο, είτε στο σπίτι και η τελευταία ενότητα για τις μεγάλες αξίες, όπως η ειρήνη, η αγάπη και η φιλία. Όπως δηλώνεται και από τους τίτλους των θεματικών ενοτήτων, τα ποιήματα καλύπτουν όλο το φάσμα των κλασικών παιδικών θεμάτων. Τα περισσότερα όμως ποιήματα επικεντρώνονται στον κόσμο του παιδιού (σχολείο, σπίτι), στη φύση και στον κόσμο των ζώων που είναι μια σταθερά στη θεματική της παιδικής λογοτεχνίας. Κάποια ποιήματα, που δημοσιεύονται, έχουν ξαναδουλευτεί και έχουν αλλάξει σε σχέση με την πρώτη τους δημοσίευση, ενώ έχουν προστεθεί και ανέκδοτα ποιήματα. Τα ποιήματα δεν παρουσιάζονται με βάση τη σειρά των συλλογών, αλλά με βάση τους θεματικούς κύκλους. Δεν συνοδεύονται από καταληκτικές υποσημειώσεις σχετικά με το χρόνο έκδοσης και δημοσίευσης στην ανάλογη συλλογή, γεγονός που καθιστά προβληματική οποιανδήποτε εξέταση για την πορεία και εξέλιξη της ποιητικής του γραφής.

Ο ίδιος ο ποιητής προσδιορίζει με σεμνότητα τα όρια της γραφής του και τις επιρροές του στο, κλασικό για την παιδική λογοτεχνία, έργο του «Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας» (1982), δηλώνοντας ως δασκάλους του τον Ζαχαρία Παπαντωνίου και τον Αλέξανδρο Πάλλη. Σύμφωνα με τις απόψεις των κριτικών ακολουθεί την παράδοση του Παπαντωνίου, «προσπαθώντας όλος ο κόσμος του παιδιού να δονείται από χαρά και ενθουσιασμό» (Μιράζγεζη Μ., 1978) και «ο εύθυμος τόνος, το χιούμορ λειτουργούν κατάλληλα στα ποιήματα του» σύμφωνα με τον κριτικό Α. Καραντώνη. Στα κάπως πιο πρόσφατα ποιήματα επιχειρεί να ανανεώσει τη γραφή του με γόνιμες επαφές με τη σύγχρονη ποίηση χωρίς όμως να παραγνωρίζει τις ιδιαίτερες ανάγκες της ψυχικής ιδιοσυστασίας του μικρού παιδιού. «Η ποίηση του είναι παραδοσιακή, τέλεια στιχουργικά, με πλούσιο λυρισμό, ευαισθησία και έντονο νατουραλισμό» (Αναγνωστό-πουλος Β., 199610).

Ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ποίησης του Χάρη Σακελλαρίου είναι η επιρροή της σχολικής λογικής. Ο ποιητής εμπλέκεται σε μια διαδικασία γραφής, η οποία εξυπηρετεί άμεσα τις ανάγκες του παιδιού και έμμεσα τις ανάγκες του σχολείου. Αυτό βοηθάει από τη μια πλευρά την ομαλή και απρόσκοπτη λειτουργία της επικοινωνίας του με το παιδί, αλλά από την άλλη η σχολική λογική επηρεάζει αρνητικά το αισθητικό αποτέλεσμα. Παρόλα αυτά γράφει για το παιδί-μαθητή χωρίς η τέχνη του να εκπίπτει σε στιχουργικές ασκήσεις, όπως συμβαίνει σε άλλες περιπτώσεις, στις οποίες η ανάγκη της διατήρησης της επικοινωνίας με το παιδί, υποχρεώνει τα ποιήματα να εκπίπτουν σε απλές μιμήσεις της σκέψης και της γλώσσας του παιδιού, ούτε η επιρροή της σχολικής λογικής μετατρέπει τα ποιήματα του σε απλές έμμετρες φόρμες που εξυπηρετούν διδακτικούς στόχους.

Δεν ακροβατεί και δεν επινοεί παράτολμες στιχουργικές μορφές. Στηρίζεται σε μια άρτια στιχουργική ικανότητα και μια ισορροπημένη αντίληψη των παιδικών θεμάτων και καταφέρνει να αγγίξει τις παιδικές ψυχές με όπλο έναν αγνό λυρισμό και μια ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Παραμένει πιστός στη φόρμα της παραδοσιακής ποίησης και αντιμετωπίζει με ωριμότητα και διεισδυτικότητα τα καινούργια θέματα που εισβάλλουν στη σύγχρονη κοινωνία. Επιχειρεί και καταφέρνει μια ισορροπία θέματος και μορφής σε δύσκολες ποιητικές φόρμες. Οι τετράστιχες και ενίοτε πεντάστιχες στροφές είναι οι πλέον συνηθισμένες και πλάι στα ιαμβικά μέτρα εμφανίζονται και οκτασύλλαβα, εξασύλλαβα και επτασύλλαβα τροχαϊκά μέτρα.

Το ποίημα που ακολουθεί με τίτλο Άλφα-βήτα έχει ένα κλασικό και χιλιοειπωμένο θέμα, αλλά διατηρεί τη φρεσκάδα και τη δροσιά της γραφής του. Το ποίημα κρατάει τη

λογική της χρηστικής γνώσης, αλλά την πλουτίζει με μια ποικιλία εικόνων και δημι-ουργεί μια παιγνιώδη ατμόσφαιρα χαλαρότητας και ιλαρότητας.

Άλφα- ΒήταΆλφα- την αυγή ξυπνώ το τραγούδι μου αρχινώ.

Βήτα- βάζω τον Απρίλη παπαρούνα στα δυο χείλη.

Γάμα- γίνομαι πουλί που γλυκά-γλυκά λαλεί.

Δέλτα- δύναμη κι ελπίδα έχω του ήλιου την αχτίδα.

Έψιλο- ένα ξέρω μόνο ν' αγαπώ και να φιλιώνω.

Ζήτα- ζω και παίζω αντάμα της ζωής τ' άπιαστο θάμα.

Ήτα- ήλιε λάμψε ως πέρα Σα γιορτή νά 'ναι όλη μέρα!

Η έμπνευση από τη λαϊκή παράδοση είναι ένα άλλο κομβικό σημείο της ποίησης του και ίσως η ευτυχέστερη στιγμή της γραφής και της έμπνευσης του, όπως φαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα. Δεκαπεντασύλλαβοι ιαμβικοί ανιχνεύονται σε πολλά ποιήματα του, όπως και θέματα τα οποία έχει τραγουδήσει η λαϊκή Μούσα. Η ανάπτυξη του θέματος, το ύφος και η γλώσσα με σχήματα παρόμοια με αυτά του δημοτικού τραγουδιού (επαναλήψεις, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις και μεταφορές), η συμμετρική λειτουργία των ημιστιχίων με άψογη νοηματική αντιστοιχία δίνουν σε ορισμένα ποιήματα μια αίσθηση γνήσιου λαϊκού τραγουδιού.

ΠαράπονοΘάλασσα, πικροθάλασσα, γιαλέ μου πεισματάρη που σ' έχουνε και παίζουνε τ' αφρόψαρα κι οι γλάροι, γιατί φορές-φορές γελάς, στιγμές-στιγμές κακιώνεις τη μια μάς καλοδέχεσαι, την άλλη μάς μαλώνεις;

Ο τρόπος, με τον οποίο ο ποιητής αναπτύσσει τα θέματα του, είναι απλός και σταθερός. Στην απεικόνιση τοπίων από τη φύση ο συγγραφέας επιλέγει ένα λιτό και κατανοητό ρεαλισμό χωρίς καμία διάθεση στοχαστική ή ερμηνευτική των εικόνων που παρουσιάζει. Επικρατεί μια φυσιολατρική διάθεση ανάμικτη με έναν τόνο εξιδανίκευσης των φυσικών στοιχείων και μια τάση υπολανθάνουσας νοσταλγίας για μια φύση που δεν είναι πια η ίδια. Κάτι ανάλογο επικρατεί και στη ρεαλιστική απεικόνιση των ζώων. Μέσα από τα ποιήματα του παρελαύνουν με μια χαρακτηριστική πληρότητα όλα τα κατοικίδια και τα άγρια . ζώα του δάσους, των οποίων καταγράφονται τα χαρακτηριστικά

γνωρίσματα και σχολιάζονται τα συμβολικά γνωρίσματα που τους έχει αποδώσει στην πορεία ο μύθος, ο λαός και η παράδοση. Στα ποιήματα από την ενότητα ο κόσμος του παιδιού αλλάζει η προσέγγιση και η τεχνική της παρουσίασης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα περισσότερα ποιήματα ο ποιητής αφήνει το παιδί να μιλάει πάντα σε πρώτο πρόσωπο και να εκφράζει τις αγωνίες του, τις απορίες του, τα παράπονα του, αλλά και να διαδηλώνει και τις μικρές χαρές. Επιλέγει δηλαδή μια οπτική γωνία, η οποία οφείλει να κινηθεί στο ύψος του παιδιού.

Συνοψίζοντας, ο ποιητής Χάρης Σακελλαρίου ασχολείται με θέματα κλασικά και τυπικά ανάλογα με εκείνα των τριών πρωτοπόρων ποιητών και ακολουθεί μια γραφή που κινείται πάνω στις στέρεες γραμμές της παραδοσιακής ποίησης, όπου το νόημα και η ανάπτυξη του περιεχομένου του ποιήματος στις περισσότερες περιπτώσεις υπερτερεί της μορφής και σε ορισμένες περιπτώσεις ισορροπεί χωρίς εξάρσεις και νεοτερικές αποκλίσεις. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά εντάσσουν το ποιητικό του έργο στην κατηγορία του λυρικο-ρητορικού μοντέλου.

ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣΈχει εκδώσει μια συλλογή με τίτλο «Τα πρώτα μου ποίηματα και προσευχές» που

κυκλοφορεί σε τρίτη έκδοση το 1995 από τις εκδόσεις Σμυρνιωτάκης. Αποτελείται από δυο ξεχωριστές ενότητες, «Τα ποιήματα» και «Οι προσευχές». Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει ποιήματα με κλασικά παιδικά θέματα, δηλαδή εικόνες από τη σχολική και οικογενειακή ζωή, από το θρησκευτικό βίωμα, από τη φύση και από την ιστορική πραγματικότητα. Η ροή των ποιημάτων στηρίζεται σε μια λογική που εξυπηρετεί τη σχολική ιδεολογία, καθώς η διαδοχή των ποιημάτων ακολουθεί τη σειρά των εορτών και των εποχών. Ανοίγει με ποιήματα για την έναρξη του σχολικού έτους, συνεχίζει με ποι-ήματα αφιερωμένα στις επετείους και τις σχολικές γιορτές του φθινοπώρου και κλείνει με ανοιξιάτικα ποιήματα και ανάλογα για ιστορικές επετείους. Είναι χαρακτηριστική η πληθωρική παρουσία των ιστορικών ποιημάτων, στα οποία η ποιητική γραφή κρατάει μια κλασική στάση. Δεν προεκτείνει, δεν αναλύει, δε μεταθέτει την ιστορική πραγματικότητα στο «τώρα», απλά την καταγράφει υμνητικά και εμπλέκει το στοιχείο του θαυμασμού για τις ηρωικές πράξεις των προγόνων με την έξαρση του πατριωτικού συναισθήματος. Πολλά ποιήματα είναι επικεντρωμένα στην αγάπη για τη μοναδική πατρίδα και για τη δοξασμένη σημαία και έμμεσα προτείνουν και καλλιεργούν ανάλογα συναισθήματα και υποβάλλουν την αγάπη για τη λευτεριά και την αυτοθυσία για την πατρίδα. Μοναδική εξαίρεση είναι το παρακάτω ποίημα, το οποίο ανάμεσα στα πατριωτικά ποιήματα υπο-βάλλει την αξία της ειρήνης, της αγάπης και της συναδέλφωσης.

ΘέλωΘέλω να ζήσω σ' έναν κόσμο όμορφο και ειρηνικό, που όλοι να με αγαπάνε και όλους να τους αγαπώ.

Να σταματήσουν οι πόλεμοι, να ζήσουν όλοι με χαρά κι όπλα στα χέρια τους μην πάρουν οι άνθρωποι άλλη φορά.

Να δώσουν όλοι τους τα χέρια, να νιώσουν αγάπη στην καρδιά και σαν αδέλφια πια να ζήσουν όλου του κόσμου τα παιδιά.

Ο ποιητής επιλέγει να μιλήσει στην ψυχή του παιδιού και επιθυμεί να συγκινήσει, να μορφώσει και να ενημερώσει ταυτόχρονα. Η γλώσσα του υπηρετεί αυτή την οπτική γωνία, με την οποία ο ποιητής παρουσιάζει τα θέματα του. Πρόκειται για μια γλώσσα καθαρά σχολική με προσεγμένο και επιλεγμένο λεξιλόγιο και απλή σύνταξη. Οι εικόνες έχουν μια ρεαλιστική λογική, είναι εύληπτες και κατανοητές, πολύ κοντά στην ανιμιστική λογική των μικρών παιδιών, όταν σε ελάχιστες περιπτώσεις είναι με-ταφορικές. Η δομή των ποιημάτων είναι απλή και η μορφή των στίχων είναι φροντισμένη με καλή ομοιοκαταληξία και ρυθμό. Όλα συγκλίνουν στην κατασκευή ποιημάτων, τα οποία θα απομνημονεύονται εύκολα, θα απαγγέλλονται ευχάριστα, θα είναι χρηστικά στις σχολικές γιορτές και επετείους και θα είναι κατάλληλα να υπηρετήσουν το ιδεολογικό τρίπτυχο του παρελθόντος, θρησκεία-πατρίδα-οικογένεια.

Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει ποιήματα με θρησκευτικό περιεχόμενο, με προφανή στόχο να αναπτύξουν το θρησκευτικό συναίσθημα. Είναι πολύ κοντά στις κλασικές φόρμες των προσευχών, στις οποίες άλλοτε με τρυφερότητα και ευαισθησία και άλλοτε με μηχανιστική λογική επίκλησης του Θεού, της Παναγίας και του Χριστού ολοκληρώνονται νοήματα και καλλιεργούνται θρησκευτικά συναισθήματα. Υπάρχουν πολλές προσευχές για όλες τις ώρες της ημέρας ακόμη και για το σχολείο, για την ειρήνη και για όλα τα παιδιά του κόσμου. Και σε αυτή την ενότητα η ποιητική γραφή έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με εκείνην της πρώτης ενότητας και γενικά όλα τα ποιήματα γραμ-μένα με ευαισθησία και τρυφερότητα συνθέτουν μια συλλογή κατάλληλη για την κάλυψη αναγκών των γιορταστικών και διδακτικών προγραμμάτων, όπως αναφέρει ο ίδιος ο ποιητής στο σύντομο εισαγωγικό σημείωμα.

ΤΡΟΥΠΗΣ Κ. ΘΟΔΩΡΟΣΈνας πολυγραφότατος δημιουργός σε όλο το φάσμα του έντεχνου λόγου, θέατρο,

πεζογραφία, σχολικές ανθολογίες, σχολικά βοηθήματα και ποίηση. Ανάμεσα τους ξεχωριστή θέση έχουν ποιητικές του συλλογές για παιδιά που εκδίδονται στο διάστημα 1985-2000 ή εμφανίζονται με επανεκδόσεις. Οι πιο σημαντικές συλλογές είναι: «Κρινάνθια» το 19913, «Κοράλλια» το 19913, «Τα τραγούδια της γιαγιάς» το 1992, «Η νερατζούλα φουντωτή» το 1992, «Τα παιδικά» το 1998. Σχεδόν όλες οι ποιητικές συλλογές του, αλλά και τα υπόλοιπα έργα του, που απλώνονται σε όλο το φάσμα του έντεχνου και δοκιμιακού λόγου, είναι σε ιδιωτικές εκδόσεις. Είναι μια μικρή, αλλά χαρακτηριστική ένδειξη των δυσκολιών που μαστίζουν αυτόν το χώρο.

Στην ποιητική συλλογή «Κρινάνθια» η ποίηση είναι εξ ολοκλήρου προσανατολι-σμένη στις ανάγκες του μικρού παιδιού τόσο θεματικά, όσο και μορφικά. Ο στίχος είναι ρυθμικός με κανονικό μέτρο και ομοιοκαταληξία. Η οπτική γωνία της γραφής του κινείται στα όρια μιας αφελούς και αθώας προσέγγισης της παιδικής ηλικίας. Αποκαλύπτει τον εσωτερικό κόσμο του παιδιού με τρυφερότητα, ευαισθησία και στοργή, αλλά δεν προχωράει στην αποκρυπτογράφηση του εσωτερικού κόσμου του παιδικού, όπως και οι περισσότεροι ομότεχνοι του, των οποίων τα ποιήματα εντάσσονται στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο. Επιλέγει μια θεματολογία στην οποία εκφράζει μια βαθύτατη

αγάπη και νοσταλγία για έναν κόσμο και μια κοινωνία που φθείρεται, που αλλοιώνεται, που χάνεται, και επισημαίνει τα αρνητικά φαινόμενα που τραυματίζουν τη σύγχρονη κοινωνία. Μαζί με τον κοινωνικό προβληματισμό η ματιά του επικεντρώνεται σε σκηνές γύρω από τη φύση με τα ειδυλλιακά τοπία της και τα ζώα, αλλά στρέφει το ενδιαφέρον του και σε καθημερινά οικογενειακά και σχολικά στιγμιότυπα με πρωταγωνιστή το μικρό παιδί. Επίσης πολλά ποιήματα του εμπνέονται από τη θρησκευτική παράδοση.

Στη συλλογή αυτήν η γραφή του εμφανίζεται πιο φροντισμένη και προσεγμένη σε σύγκριση με τις παλαιότερες συλλογές. Ο ποιητής φαίνεται να έχει το χάρισμα της εύκολης γραφής, πράγμα που τον κάνει μεν πολυγραφότατο, αλλά ταυτόχρονα τα ποιήματα του είναι άνισα. Στο παρακάτω ποίημα, αντιπροσωπευτικό δείγμα της γραφής του, οι στίχοι του είναι απλοί, σύντομοι με επαρκή μορφική επεξεργασία, ομοιοκαταληξία, τροχαϊκό μέτρο και συμμετρική ισοσυλλαβία για να υποστηριχτεί άμεσα ο γοργός ρυθμός. Ο μικρός πρωταγωνιστής παρουσιάζεται σε μια απλή καθημερινή εικόνα και αφηγείται μια κωμική εικόνα, στην οποία σύντροφος του είναι, όπως συμβαίνει πολύ συχνά στα παιδικά ποιήματα, μια μικρή γατούλα.

Η γατούλα μουΈχω μια γατούλαπαρδαλή·μοιάζει με νυφούλαντροπαλή.

Στο λαιμό κορδέλλατης φορώτη φωνάζω Στέλλα,τι καιρό!

«Στέλλα, έλα! Ψάρι!» σαν μιλώ τρέχει να το πάρει και γελώ.Στην τελευταία ποιητική συλλογή «Παιδικά» αποκρυσταλλώνονται και

ολοκληρώνονται τα χαρακτηριστικά και γνωρίσματα της γραφής του. Υπάρχει μια ουσιαστική εξέλιξη όχι τόσο στα θέματα, τα οποία παραμένουν σχεδόν τα ίδια, όσο στο γεγονός ότι αλλάζει η οπτική γωνία προσέγγισης, καθώς ξεφεύγει από την απλότητα και αφέλεια των προηγούμενων ποιημάτων. Η γραφή του γίνεται πιο σύνθετη και πιο περιεκτική. Ή γλώσσα του φαίνεται να αποδεσμεύεται από την υποχρεωτική απλοποίηση, που επιβάλλει η μίμηση της παιδικής γλώσσας, και αποπειράται να υιοθετήσει φόρμες και λέξεις που απομακρύνονται από την επίσημη σχολική γλώσσα. Η θεματολογία όμως κινείται με επιμονή γύρω από σκηνές, προβλήματα και στιγμιότυπα από την καθημερινότητα του παιδιού: σχολείο, διακοπές, φύση και εξοχή. Δε διστάζει να ανοίξει τη θεματολογία και να προσεγγίσει τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, όπως προβλήματα οικιστικά, προβλήματα σχέσεων ανάμεσα στους γονείς, ναρκωτικά, ακόμη και θέματα δύσκολα για την παιδική ποίηση, όπως ο θάνατος αγαπημένων προσώπων.

Η γιαγιάΠάνω στα λευκά σεντόνια που ήσαν κάτασπρα σαν χιόνια

η γιαγιά μας εκοιμήθει με τα χέρια της στα στήθη.

Της φόρεσαν τα καλά της κι όλα τα χρυσαφικά της, λες, θα πάει σε πανηγύρι κλέφτικο χορό να σύρει.

Ήρθαν τέσσερα αγγελούδια. Τη στόλισαν με λουλούδια. Τη σηκώσανε και πάνε και μας γλυκοχαιρετάνε.

Καληνύχτα σου, γιαγιά μου. Να 'ρχεσαι στα όνειρα μου. Να μου λες το παραμύθι το κουκί και το ρεβύθι.

Συνολικά η γραφή του σέβεται την άδολη και απλή ματιά του παιδιού και αναπαριστά την πραγματικότητα με απλές και κυριολεκτικές εικόνες. Οι αρχές και συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης παραμένουν σταθερές σε όλα του τα ποιήματα. Αποτελεί μια κλασική περίπτωση ποιητή που εντάσσεται στην κατηγορία του λυρικο-ρητορικού μοντέλου τόσο λόγω της θεματολογίας, της μορφής, όσο και της οπτικής γωνίας προσέγγισης των θεμάτων.

ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ ΚΩΣΤΑΣΕμφανίζεται στο χώρο της παιδικής ποίησης με τη συλλογή «Το δένδρο της γης» το

1985 από τις εκδόσεις Καμπάνα- Η συλλογή επανεκδίδεται το 2000 από τις εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες. Περιλαμβάνει 41 ποιήματα κατανεμημένα σε τέσσερις ενότητες με βάση το θέμα τους και πρέπει να είναι γραμμένα στο χρονικό διάστημα 1954-1990. Αυτή η χρονική απόσταση επιτρέπει μια πανοραμική εξέταση του ποιητικού του έργου, αλλά ταυτόχρονα αδυνατίζει την ομογένεια και ομοιομορφία της συλλογής. Ορισμένα από τα ποιήματα του, όπως το Θαλασσινό και το Σιγοβρέχει έχουν γραφεί σύμφωνα με τις σημειώσεις του παραρτήματος, όταν ο ποιητής ήταν ακόμη έφηβος και είναι λογικό η γλώσσα και το ύφος να είναι διαφορετικά σε σχέση με τα υπόλοιπα ποιήματα.

Η πρώτη ενότητα περιέχει ποιήματα χωρίς κάποιον ενιαίο θεματικό άξονα. Αυτό, που τα συνδέει, είναι μια σειρά εικόνες από τη φύση που απεικονίζουν έναν κόσμο χαράς και αισιοδοξίας. Η δεύτερη ενότητα είναι σαφώς πιο οργανωμένη με βασικό θεματικό άξονα χαρακτηριστικές εικόνες από τη θάλασσα. Η τρίτη ενότητα περιέχει ποιήματα με περισσότερη ποικιλία. Ξεχωριστή θέση έχουν τα ποιήματα με θέματα κοινωνικού προ-βληματισμού. Η τέταρτη ενότητα συνεχίζει πιο εμφατικά το θεματικό προβληματισμό της προηγούμενης ενότητας. Τα θέματα των ποιημάτων είναι τώρα η ανθρώπινη μοναξιά, η αλλοτρίωση, η ειρήνη, οι σχέσεις των λαών, οι κοινωνικοί αγώνες και η οικο-λογική καταστροφή.

Τα ποιήματα του Κώστα Χωρεάνθη διαφέρουν μεταξύ τους. Στις δυο τελευταίες ενότητες, σε αντίθεση με τις δυο πρώτες, η γραφή εγκαταλείπει τον αναπαραστατικό και

απεικονιστικό χαρακτήρα και μετατρέπεται σε μια επιλεκτική και μετωνυμική παρουσίαση της φύσης, ενώ ταυτόχρονα γίνεται πιο ερμητική και περισσότερο υπαινικτική. Ο εύθυμος και χαρούμενος τόνος των ποιημάτων της πρώτης ενότητας, η ειδυλλιακή ατμόσφαιρα της φύσης και ο φυσιολατρικός τόνος χάνουν το προβάδισμα για χάρη ενός χαμηλόφωνου τόνου και μιας διάχυτης μελαγχολικής κριτικής διάθεσης που κυριαρχεί, όταν τα θέματα είναι οι σύγχρονες προβληματικές καταστάσεις.

Αυτή η πορεία είναι παράλληλη και με μια ανάλογη εξέλιξη στις μορφικές επιλογές του ποιητή. Ο στίχος μπορεί να υπακούει στη λογική της ομοιοκαταληξίας, μπορεί να κρατάει τη μετρική του εκφορά, αλλά υποκρύπτει μια εσωτερική υπονόμευση με παρατονισμούς και συνιζήσεις. Η στροφή παραβιάζει τη συμμετρική της ανάπτυξη σχηματίζοντας δίστιχες, τετράστιχες, πεντάστιχες μορφές, ενώ εμφανίζονται και δυο εξάστιχα ποιήματα της μιας στροφής. Η διαφοροποίηση είναι πιο φανερή στον τρόπο προσέγγισης και ανάπτυξης των θεμάτων. Σε σύγκριση με τα ποιήματα της πρώτης ενότητας η προσέγγιση των θεμάτων είναι πολύ πιο υπαινικτική και ελλειπτική, οι ει-κόνες γίνονται πιο τολμηρές με περισσότερη φαντασία και συμβολισμούς. Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα γραφής του ποιητή από τα ποιήματα της τελευταίας ενότητας, όπου τα αναλογικά σχήματα γίνονται πιο σύνθετα και πιο πολύπλοκα ενώ τα προσωποποιημένα σχήματα τείνουν να κυριαρχήσουν.

ΔειλινόΣτου δειλινού τη σιγαλιά σήμαντρου ακούγεται λαλιά κι απλώνεται ώς τα μάκρη συμπόνιας νότισε βροχή και συμμαζώνεται η ψυχή σ' ένα μονάχα δάκρυ.

Η ποιητική αναλογία στο εξάστιχο εκκινεί από μια μεταφορά μιας ανθρώπινης ιδιότητας (σιγαλιά, λαλιά) σε ένα φυσικό στοιχείο (δείλι) και σε ένα ανθρώπινο δημιούργημα (σήμαντρο). Στον τέταρτο στίχο σε ένα φυσικό φαινόμενο (βροχή), στο πλαίσιο μιας διπλής λειτουργίας της αναλογικής μεταφοράς, αποδίδεται ένα ανθρώπινο συναίσθημα (συμπόνια), στο οποίο προσδίδεται μια ιδιότητα φυσικού στοιχείου (νότισε). Έπειτα σε μια ανθρώπινη ιδιότητα (ψυχή) αποδίδεται μια υλική ιδιότητα (συμμαζώνεται) και στο δάκρυ μεταφέρεται μια ιδιότητα ανθρώπινης έκφανσης (συμμαζώνεται = χο')ρος) για να χωρέσει μια ψυχή.

Το επόμενο ποίημα είναι χαρακτηριστική περίπτωση της κοινωνικής ευαισθησίας και προβληματισμού που χρωματίζει τα ποιήματα του Χωρεάνθη.

Το γεφύριΆνθρωποι διψούν και πάνε πέρα μες στη μισοφώτιστη εσπέρα.

Το γεφύρι πάνω απ' το θολό νερό τις αχνές τις όχθες τους ενώνει· γλώσσα άλλη μιλούν όμως θαρρώ, κι ας φαντάζει η γη μας μια και μόνη.

Άνθρωποι κατέχουνε τη γηκαι μετρούν το βίος τους στη σιγή.

Το θολό νερό κάτω από το γεφύρι τραγουδεί θλιμμένα και καθυστερεί να το πιούνε καθαρό μες στο ποτήρι ο άνθρωπος ότι δε θέλει δεν μπορεί.

Άνθρωποι μισούνε τους ανθρώπουςκαι βλασταίνουνε μαχαίρια μες στους τόπους.

Κάτω απ' το γεφύρι το θολό νερότρέχει δίχως στάση, δίχως βιάση·για να σμίξει τους ανθρώπους πάει θαρρώ ' ■'στης αγάπης τ' ολοφώτεινο γιορτάσι.

Μ' άνθρωποι της γης μάς τυραννούνε και το φως σαν κέρδος το μετρούνε...

Συνολικά η ποιητική γραφή του Κώστα Χωρεάνθη είναι μια γραφή του μεταιχμίου και προχωρεί σταδιακά στην αποδέσμευση του από τον παραδοσιακό στίχο και τις λογικές του. Πολλά από τα ποιήματα του ανήκουν στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο, καθώς υπακούουν στη λογική του, αλλά ορισμένα, και κυρίως αυτά των δυο τελευταίων ενοτήτων, διαφοροποιούνται. Τα ποιήματα της τελευταίας ενότητας είναι μια συνεχής απόπειρα για την κατάκτηση και τελειοποίηση μιας προσωπικής γραφής που θέλει να ενσωματώσει τις επιρροές του από τη σύγχρονη ποίηση, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την παιδική θεματολογία.

3.2.2 Γενικές ΠαρατηρήσειςΜε την εξέταση των συλλογών των παραπάνω ποιητών κλείνει ο κύκλος της

ομάδας που προσδιορίζεται ως η ομάδα τον λυρικο-ρητορικού μοντέλου. Πέρα από την επισήμανση των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, που έχουν προηγηθεί (επιρροές των τρων πρωτοπόρων και του παρνασσισμού, προβολή παιδικής ηλικίας, επιλογή μιας ενήλικης οπτικής γωνίας που μιμείται την παιδική λογική, υιοθέτηση σχολικής γλώσσας, παρουσία κλασικών παιδικών θεμάτων, χαρακτηριστικά προσωδιακής ποίησης), προ-κύπτουν και κάποια άλλα, εξίσου σημαντικά χαρακτηριστικά, τα οποία έχουν ως εξής:

Ορισμένα ποιήματα των δημιουργών Δημήτρη Μανθόπουλου, Αντώνη Λαμπρινίδη, Ρένας Καρθαίου είναι κλασικές απόπείρες μετεξέλιξης της προσωπικής τους γραφής. Φαίνεται ότι έχουν διανύσει μια τεράστια απόσταση και εμπνέονται γόνιμα από τις καινούργιες και πρωτοεμφανιζόμενες ανανεωτικές ποιητικές προτάσεις που εκκινούν είτε από το χώρο της παιδικής ποιητικής γραφής, είτε από το χώρο της ποιητικής γραφής για μεγάλους. Η γραφή τους (όπως είναι η περίπτωση του Μανθόπουλου) έχει μια συνεχή εξέλιξη και πορεία που εμπνέεται από το λυρικορυθμικό μοντέλο κυρίως και ελάχιστα από το ηχορυθμικό ποιητικό μοντέλο. Αυτό τεκμηριώνεται ευκολότερα στις περιπτώσεις της Ρένας Καρθαίου, που έχει κλείσει το δημιουργικό της έργο, και του ποιητή Δημήτρη Μανθόπουλο που συνεχίζει ακατάβλητος να ανανεώνει τη γραφή του στις τελευταίες του

συλλογές. Είναι δύσκολη μια ανάλογη αποτίμηση για τον ποιητή Αντώνη Λαμπρινίδη, γιατί έχει εκδώσει μόνο μια ποιητική συλλογή.2. Οι θεματικές επιλογές προσδιορίζονται από τις «πιθανές προτιμήσεις του παιδιού», αλλά και από την ευαισθησία του ποιητή και από την προσωπική του ιδεολογία που συχνά συμπίπτει με την επικρατούσα σχολική λογική και ιδεολογία. Οι προσωπικές του εμπειρίες, οι ευαισθησίες του κάθε φορά, που συναντάται με το παιδί, τον υποχρεώνουν σε ειδικές επιλογές. Είτε επεξεργάζεται ατομικά βιώματα και μνήμες, είτε προκαλείται από τη σύγχρονη ή ιστορική πραγματικότητα, είτε συγκινείται από τη θέα ενός παιδιού, ο ποιητής δημιουργεί ένα πλαίσιο επικοινωνίας με το παιδί. Το λυρικό «εγώ» διαχέεται στη στρατηγική του ποιήματος, καθώς ο ποιητής επιλέγει συνειδητά ή όχι να παίξει πολλαπλά ποικίλους ρόλους: ατενίζει μια πραγματικότητα που ενδόμυχα θέλει να τη μεταφέρει στο παιδί για να το βοηθήσει, να του δείξει με υπαινιγμούς, να το κοινωνικοποιήσει, να το ευαισθητοποιήσει και να του μιλήσει ως ενήλικος, ως δάσκαλος, φίλος και γονιός. Αναγκαστικά επιλέγει και ειδικές στρατηγικές αφήγησης. Πλάι στην ενήλικη προοπτική ή στον παιδοκεντρισμό των ποιημάτων αναπτύσσεται πολύ συγκρατημένα ο κώδικας του χιούμορ και της παρωδίας. Το χιούμορ, η απλότητα και η εξαντλητική επαναλαμβανόμενη ρίμα, επιτρέπουν να εμφανιστούν στερεότυπες φόρμες που πλησιάζουν την παιδική γλώσσα.3. Οι ποιητικές φόρμες είναι πολύ κοντά στη παραδοσιακή ποίηση και στις κατακτήσεις της τεχνοτροπίας του παρνασσισμον. Μιμούνται τις νόρμες του τραγουδιού και της λαϊκής παράδοσης με ανάλογη επιλογή χαρακτηριστικών που παραπέμπουν στην παραδοσιακή ποίηση, αλλά και στην πλούσια λαϊκή ποίηση και το δημοτικό τραγούδι: δίστιχα και δεκαπεντασύλλαβοι, φόρμες που μιμούνται τα κλασικά λαϊκά παιδικά τραγούδια.4. Διαμορφώνεται ένας τρόπος γραφής (μοντέλο) που σέβεται εξ ορισμού τις παιδικές ιδιαιτερότητες αλλά αποφεύγει να μιμείται άκριτα και άμετρα τη γλώσσα του παιδιού, τον τρόπο σκέψης του και γραφής χωρίς λεκτική οικονομία. Δεν εκπίπτει σε απλές γλωσσικές ασκήσεις μίμησης της παιδικής σκέψης και έκφρασης. Δεν θεωρεί επίσης ουσιαστική μόνον τη διακοσμητική εκδοχή της ποίησης που στηρίζεται στα μορφικά χαρακτηριστικά, αντίθετα δίνει προτεραιότητα στο ρόλο και την αξία του νοήματος. Είναι κυρίως η ανάπτυξη του θέματος και η οικονομία των νοημάτων που προσδιορίζει την εξέλιξη του ποιήματος. Το λυρικό-ρητορικό μοντέλο δίνει προτεραιότητα στις φόρμες και στα δεδομένα της παραδοσιακής ποίησης (μέτρο, στίχος, σύνταξη) και επιμένει πάντοτε στην ανάπτυξη ενός απτού και συγκεκριμένου θέματος. Η σύνθεση του ποιήματος ακολουθεί με συνέπεια τη λογική των στροφών, της ομοιοκαταληξίας και της ισοσυλλαβίας. Η γραφή προσανατολίζεται από το ίδιο το θέμα του ποιήματος και χρησιμοποιεί τα κλασικά λογοτεχνικά σχήματα (υπερβολή, μεταφορά, περιγραφή, σύμβολα). Ανάλογα επιχειρεί και μια ρεαλιστική ως επί το πλείστον απεικόνιση της πραγματικότητας, την οποία οφείλει να αναγνωρίζει, αλλά και να προσαρμόζεται σταδιακά σ' αυτήν το παιδί.

Όσον αφορά στον τρόπο της ποιητικής σύνθεσης, στα ποιήματα αυτής της ομάδας διαφαίνεται μια λογική αρχιτεκτονικής επινόησης, δηλαδή μια λογική οργάνωσης των ποιημάτων. Στα ποιήματα του λυρικο-ρητορικού μοντέλου η οργάνωση ξεκινάει με μια υποδοχή, κάτι σαν ένα πρόλογο, ακολουθεί μια ανάλογη ανάπτυξη του θέματος που αποτελεί το βασικό κορμό του ποιήματος και το ποίημα κλείνει με το καταληκτικό συμπέρασμα, το οποίο λειτουργεί ως επίλογος. Έτσι για παράδειγμα πολλά ποιήματα

δηλώνουν με ένα χαρακτηριστικό τίτλο το θέμα τους. Ο τίτλος του ποιήματος δηλαδή εμπεριέχει ή προαναγγέλλει το θέμα. Στη συνέχεια η πρώτη στροφή είτε εισάγει αμέσως στο θέμα, είτε προσδιορίζει σκηνογραφικά το θέμα, το οποίο αναπτύσσεται στις επόμενες στροφές. Το κλείσιμο του ποιήματος έρχεται με διάφορους τρόπους, οι οποίοι συνήθως εμπεριέχουν επικλήσεις, ευχές, εμπλοκή του ποιητή ή έναν ανακεφαλαιωτικό χαρακτήρα, κάτι δηλαδή που συνοψίζει, συμπεραίνει, διασφαλίζοντας κατά κάποιον τρόπο αισιόδοξα τη συνέχεια της ζωής.

Στο επόμενο ποίημα του Δημήτρη Νικορέτζου είναι χαρακτηριστική η παράθεση εικόνων της ανοιξιάτικης φύσης. Οι εικόνες έχουν ένα χαρακτήρα ζωηρής απεικόνισης, δεν αποκλίνουν από την ρεαλιστική αναπαράσταση της φύσης και επιμελώς αποφεύγονται σύνθετες αναλογίες στη χρήση της μεταφορικής γλώσσας. Κινούνται στα όρια της απλής μεταφοράς ιδιοτήτων του ανθρώπου στα ζούδια της γης (τραγουδούν) ή στα ουράνια (ντύθηκαν γαλάζια) ή στη φύση (φορεί). Έχουν ένα χαρακτήρα πραγματι-στικό και στην ουσία φαίνεται ότι υπηρετούν ένα συγκεκριμένο σκοπό, αυτόν της ζωηρής απεικόνισης και της μίμησης της φύσης. Η ανάπτυξη του θέματος του ποιήματος εκτυλίσσεται φυσιολογικά με τη εξελικτική διαδοχή των εικονικών αναπαραστάσεων της φύσης, έστω και αν δεν υπάρχει αφήγηση (η κυριαρχία του ενεστώτα είναι χαρακτηριστική). Το ποίημα ξεκινά με απλές εικόνες από τη γη, ακολουθεί ο ουρανός, εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή της λαϊκής παράδοσης (νεράιδα) και το ποίημα κλείνει με την προσωπική εμπλοκή του ποιητή, μια επίκληση σε πρώτο πρόσωπο.

Η ΆνοιξηΣτην άκρη του λόγγου γερμένα τα ζούδια της γης τραγουδούν σ' ανθόνερα μύρια λουσμένα πουλιά μαγικά κελαηδούν.

Τα ουράνια ντύθηκαν γαλάζια διαμάντια στη χλόη σωροί πανώρια ρουμπίνια κι ατλάζια η φύση και πάλι φορεί.

Καθάρια πηγή μυρωμένη κυλά στην πλαγιά τη σχιστή κι αιθέρια στη λίμνη προβαίνει νεράιδα που πάει να λουστεί.

Ω μάγια κι αβρά παραμύθια στη γης ας μη πέσ' η βραδιά. Ας ζουν οι χαρές μες στα στήθια ας ζει και η δική μας χαρά.

Αυτή η λογική ποιητικής σύνθεσης θυμίζει τη λογική του νεοκλασικισμού, ο οποίος σε αντίθεση με τον ρομαντισμό επιμένει στην αναφορική χρήση της γλώσσας και στην απουσία των υποκειμενικών σημασιών των εικόνων. Όλες οι εικόνες στα ποιήματα έχουν έναν αντικειμενικό προσδιορισμό, που δεν ξεφεύγει από τα όρια της λογικής ή της πραγματικότητας, και εν τέλει οι εικόνες δε γίνονται φορείς υποκειμενικών ή ατομικών

σημασιών, δε γίνονται προσωπικά σύμβολα. Υπηρετούν απλά την ανάπτυξη του νοήματος και κατ' επέκταση την εξέλιξη του θέματος.

Εννοείται ότι σε μια τέτοια λογική σύνθεσης, που υποχρεώνει το ποίημα να έχει μια συγκεκριμένη δομή (αρχή, μέση, τέλος), υπάρχουν και πολλές αποκλίσεις. Το γενικό όμως σχήμα παραμένει σταθερό. Μπορεί να υποστηριχτεί ότι στα πιο πολλά ποιήματα της τάσης αυτής (λυρικο-ρητορικό μοντέλο) υπερισχύει στη σύνθεση μια λογική συστηματικής και ορθολογικής επεξεργασίας με την οποία η «πρόθεση» του ποιητή και η ανάπτυξη του «θέματος» είναι ευκρινής. Το νόημα του ποιήματος σε αυτές τις περιπτώσεις με οδηγό την «πρόθεση» και το «θέμα» του ποιήματος είναι αρκούντως ευκρινές και κατανοητό. Μια τέτοια προσέγγιση αποκαλύπτει τον προγραμματικό χαρακτήρα της παιδικής ποίησης, πάνω στον οποίο στηρίζονται πολλές αρνητικές, άδικες συνήθως κριτικές. Έμμεσα όμως αυτός ο τρόπος ποιητικής σύνθεσης ακολουθεί την εφαρμογή των βασικών αρχών της κλασικής ρητορικής, (Geriette G., 1969· Αθανασό-πουλος Β., 1995), δηλαδή τρία στάδια εξελικτικά ή και παράλληλα στη διαδικασία της ποιητικής σύνθεσης:1. Η επεξεργασία του θέματος, δηλαδή αναζήτηση και προσδιορισμός του θέματος,

όπου η παρουσία της φαντασίας είναι καταλυτική.2. Η οργάνωση και η τακτοποίηση του επιλεγμένου θέματος με βάση συγκεκριμένους

κανόνες και νόρμες, αυτοπεριορισμοί και προσωπικές επιλογές, όπου σε αντίθεση με την προηγούμενη φάση κυριαρχεί η λογική και η κρίση.

3. Το χτίσιμο αυτού του υλικού με την ανάλογη γλωσσική επιλογή, όπου οι δυο παραπάνω νοητικές λειτουργίες εναλλάσσονται αρμονικά.Στα περισσότερα ποιήματα, που εντάσσονται στον όρο λυρικο-ρητορικό μοντέλο,

φαίνεται ότι το δεύτερο και το τρίτο στάδιο και οι αντίστοιχες νοητικές λειτουργίες, η κρίση και η λογική, υπερισχύουν του πρώτου σταδίου και της φαντασίας. Συνήθως η οργάνωση και η τακτοποίηση του υλικού, που σημαίνει ένα πλάνο ή μια διάταξη του ποιητικού υλικού και γλωσσική επιλογή του υλικού, ισορροπούν μεταξύ τους και καθορίζουν περισσότερο την ποιητική σύνθεση.

3.3 Οι πρόδρομοι της νεοτερικής γραφής στην παιδική ποίησηΚΑΛΑΠΑΝΙΔΑΣ ΚΩΣΤΑΣΕκπαιδευτικός με πλούσιο και αξιόλογο έργο στο χώρο της παιδικής ποίησης. Το

μεγαλύτερο μέρος του έργου του είναι σε ιδιωτικές εκδόσεις και είναι δυσεύρετο. Έχει εκδώσει τις παρακάτω συλλογές: «Κουβέντα με το δάσκαλο». «Κύριε δάσκαλε», «Μ' αλογάκι φτερωτό», «Παιδικά τραγούδια». Μαζί με το Νίκο Κανάκη έχουν μια παράλληλη πορεία, όσον αφορά στην απόπειρα να εισαγάγουν νεοτερικά στοιχεία ποιητικής γραφής στην παιδική ποίηση, στη μερική τους στροφή προς το παραδοσιακή ποίηση μετά το νεοτερικό τους εγχείρημα και τέλος, όσον αφορά στην επιλεκτική προβολή εκείνων των ποιημάτων που ακολουθούν την τελευταία τους επιλογή. Η ανανέωση της ποιητικής γραφής στην παιδική ποίηση επισημαίνεται πολύ νωρίς (Δελώ-νης Α., 1986- Αναγνωστόπουλος Β., 1996 Μπενέκος Α., 20003). Η προσέγγιση των θεμάτων του είναι αρκετά αποστασιοποιημένη από τις υποχρεωτικές συμβάσεις μιας λογικής που πρέπει να υπολογίζει μόνον την παιδική ιδιαιτερότητα και τις δυνατότητες της παιδικής ηλικίας. Δε φαίνεται δηλαδή καθαρά ότι απευθύνεται στο μικρό παιδί με μια ανάλογη γλώσσα, ύφος, θεματολογία, αλλά ότι γράφει με μια λογική ενήλικου ποιήματα με δύο βασικά στοιχεία: μια κατάσταση παιδικότητας και μια γραφή που παραπέμπει στη νεοτερική ποίηση. Δύσκολη γραφή, η οποία οριακά αντιμετωπίζει σε κάποιο σημείο ανυπέρβλητα εμπόδια, όσον αφορά στη διατήρηση της επικοινωνίας ανάμεσα στο μικρό αναγνώστη και το ποίημα.

Τα παιδιά μας (απόσπασμα)Οδηγήσαμε τα παιδιά μαςστη χρηματαγορά,τους δώσαμε χαρτονομίσματα.Εκείνα ψαλίδισαντις όμορφες ζωγραφιές καιπέταξαν τους αριθμούςμε τα πολλά μηδενικά.Το παραπάνω απόσπασμα είναι ένα από τα κλασικά ποιήματα του ποιητή,

ανθολογημένο και σχολιασμένο σε όλες τις ειδικές μελέτες για την παιδική ποίηση. Στο κέντρο του ποιήματος το παιδί αντιπροσωπεύει έναν τύπο ανθρώπου που σκέφτεται και ενεργεί πέρα από τις συμβάσεις των ενηλίκων. Τα παιδιά μέσα στη δική τους λογική είναι αυτομάτως αντίθετα και ασύμβατα με την ενήλικη πραγματικότητα. Η αντίθεση κορυφώνεται και βιώνεται από την εύστοχη επιλογή της κορυφαίας αντιπροσωπευτικής έκφρασης της κοινωνίας, της χρηματαγοράς. Το μυθοποιημένο παιδί μακριά από συμβάσεις ωφελιμισμών και χρηματοθηρίας φωτίζει με τα δικά του αθώα μάτια την πραγματικότητα και δείχνει την πραγματική αξία των χαρτονομισμάτων. Αν υπάρχει κάποια ένσταση, αυτή έχει να κάνει με το δίαυλο επικοινωνίας ποιητή - αναγνώστη.

Στα ποιήματα του Κώστα Καλαπανίδα ο στίχος ερωτοτροπει με την ελευθερία, που εμφανίζεται στη νεοτερική ποίηση και τα θέματα έχουν μια άλλου είδους εμβέλεια, πολύ διαφορετική από την κλασική παιδική θεματολογία. Επιλέγονται θέματα από τα συλλογικά οράματα και διαμορφώνεται μια γωνία προσέγγισης διαφορετική. Δημιουργείται η αίσθηση ότι ο ποιητής στοχάζεται επάνω στα προβλήματα και αποτυπώνει με μια λυρική ευαισθησία, αλλά με μια θλίψη και μελαγχολία που δεν επιτρέπει και πολλή αισιοδοξία για τα πράγματα που είναι τόσο δύσκολα. Αυτή η αδιόρατη απαισιοδοξία συγκρούεται με τον φύσει αισιόδοξο και χαρούμενο κόσμο των παιδιών.

Παρόλα αυτά, δηλαδή το απαισιόδοξο κλίμα και τα χαρακτηριστικά της νεοτερικής ποίησης, που ενδεχομένως δυσκολεύουν την επικοινωνία παιδιού και ενήλικου, το νόημα αναπτύσσεται ευκρινώς με λυρικό και στοχαστικό τρόπο. Στα αποσπάσματα που ακολουθούν, η ειρήνη, συλλογικό αγαθό και κρίσιμο ζητούμενο στην εποχή μας, ντύνεται το κλασικό της εικονικό σύμβολο, ένα περιστέρι και οδεύει προς το θάνατο. Ποίημα απλό, με λιτό ύφος, με ευκρινή ανάπτυξη, γίνεται άμεσα κατανοητό και από πολύ μικρά παιδιά. Η δυσκολία του ποιήματος, όσον αφορά στην κατανόηση, υπερβαίνεται με τη χρήση των απλών συμβόλων, άμεσα κατανοητών και προσλήψιμων στα παιδιά.

Ειρήνη (απόσπασμα)Ένα λευκό περιστέριΜ' ένα κλαδάκι ελιά στο στόμα.Πού πηγαίνει;Να το σκοτώσουν.(Κουβέντα με τ' αστέρια)Η ποιητική συλλογή με τίτλο «Μ' αλογάκι φτερωτό» έχει βραβευθεί το 1992 από τη

Γυναικεία λογοτεχνική συντροφιά και κυκλοφόρησε το 1995. Στη συλλογή περιλαμβάνονται 45 ποιήματα που αποτελούν το πρώτο μέρος του βιβλίου. Το β' μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει μια επιλογή 23 ποιημάτων από τις παλαιότερες συλλογές, «Παιδικά Τραγούδια» και «Κουβέντα με τ' αστέρια». Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει 10 τραγουδάκια για μικρά παιδιά.

Στο πρώτο μέρος τα ποιήματα έχουν μια θεματολογία αρκετά διαφοροποιημένη από τις συνηθισμένες θεματικές επιλογές της παιδικής ποίησης. Δεν ανιχνεύονται τα κλασικά θέματα της φύσης, της οικογένειας, του κόσμου τ(ον ζώων και των σχολικών στιγμιότυπων, όπως σε άλλες συλλογές. Αυτά υπάρχουν αλλά είναι ελάχιστα και έχουν μια τελείοος διαφορετική και προσωπική προσέγγιση. Αντίθετα υπάρχει μια ποικιλία θεμάτων με ουσιαστικά ενδιαφέροντα που εκκινούν από τον κόσμο των ενδιαφερόντων του παιδιού και καταλήγουν στον εσωτερικό προβληματισμό των παιδιών. Ποιήματα με θέματα, όπως η λύπη και η χαρά, οι κοινωνικές ανισότητες, το μοναχικό παιδί, το ορφανό παιδί, το φτωχό παιδί και η διαφορετική του αντιμετώπιση στο σχολείο, ο άνθρωπος στην ερημιά, είναι οι πρώτες επιλογές. Και το κρίσιμο στοιχείο είναι η παρουσία ενός αδιόρατου τόνου μελαγχολίας και θλίψης που διαπερνά όλα του τα ποιήματα. Οι πρωταγωνιστές είναι οι μικροί και ασήμαντοι χαρακτήρες παιδιών που έρχονται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της κοινωνίας, ο γιος του καρβουνιάρη, το πεινασμένο παιδί, ο γιος του βοσκού κ.τ.λ. που συνθέτουν συνολικά το πορτραίτο ενός παιδιού τελείως διαφορετικού από τα συνηθισμένα πορτραίτα παιδιών που χαίρονται, που παίζουν, που κάνουν αταξίες και μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον χαράς, ευτυχίας και οικογενειακής προστασίας. Έχει κανείς την αίσθηση ότι το μικρό παιδί δε χαμογελά, δε χαίρεται, δεν παίζει, αλλά βιώνει μια σειρά δυσκολιών και αντίξοων καταστάσεων.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό που συνδέεται με την παραπάνω επισήμανση είναι ο τρόπος προσέγγισης των θεμάτων. Είναι αρκετά αποσπασματικός, ελλειπτικός και επικεντρώνεται στην επισήμανση κάποιων χαρακτηριστικών σκηνών, με τις οποίες απλά ο ποιητής υποβάλλει το θέμα του και τις απόψεις του. Αυτή η αποσπασματικότητα και η ελλειπτική προσέγγιση συνοδεύεται από ένα στίχο ολίγων λέξεων συνήθως και από ένα ύφος λιτό και κοφτό, όπως ακριβώς φαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα.

Εθνική γιορτήΤο μεγάλο λόγο μάθημα έχουν κάνει. Κι έπλεξαν στεφάνι για το Μακρυγιάννη.

Τώρα στο ηρώο απουσία κανείς! Σκέφτονται, Εκείνον πού 'λέγε εμείς.

Γενικότερα στα ποιήματα αυτής της συλλογής ο στίχος κινείται μετέωρος ανάμεσα σε μια υποταγή και πειθαρχία στους κανόνες της ομοιοκαταληξίας και του μέτρου και σε μια συχνή παραβίαση τους, την οποίαν επικυρώνει συνήθως η νοηματική έκρηξη και απογείωση. Όταν ο ποιητής επιλέγει να κινηθεί σε φόρμες της παραδοσιακής ποίησης, το αποτέλεσμα είναι αισθητικά ελλιποβαρές και ανολοκλήρωτο. Όταν όμως απελευθε-ρώνεται από τις συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης το αισθητικό αποτέλεσμα τον δικαιώνει πολύ περισσότερο. Στις τελευταίες περιπτώσεις η ποίηση του κρατάει το ύφος και το στυλ των πρώτων του ποιημάτων, για τα οποία κυρίως εκτιμήθηκε από την κριτική ως πρωτοπόρος και νεοτεριστής. Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω ποίημα.

Σελίδες αντίμαχεςΈνα παιδίξαπλωμένο στο πάτωμα, σα στρατιώτης που σκοπεύει, γράφει την «Καλή Γραφή» κι έναν πολεμιστή ζωγραφίζει με κοντάρι κι ασπίδα.

Στην αντικρινή σελίδα είχε χθες ζωγραφίσει με το ίδιο του το χέρι ασημόφυλλη ελιάκαι λευκό περιστέρι.

Ένα παιδί,ξαπλωμένο στο πάτωμα,σα στρατιώτης που επέζησε,συλλογισμένο αποκοιμήθηκεανάμεσα σε δυο αντίμαχες σελίδες.

Είναι ένα ποίημα που κινείται στα χνάρια της νεοτερικής ποίησης όχι μόνο, γιατί εγκαταλείπει τις συμβάσεις της παραδοσιακής ποίησης (μέτρο, ρυθμός, ομοιοκαταληξία) και τις συμβάσεις του παιδικού ποιήματος ως τραγουδιού, αλλά γιατί η ανάπτυξη του θέματος ακολουθεί διαφορετικούς δρόμους από το λυρικο-ρητορικό μοντέλο, καθώς για παράδειγμα προβάλλει με ωμό ρεαλισμό την παιδική αθωότητα και την αναπτύσσει από μια σκοπιά κάθε άλλο παρά παιδική. Αντίθετα, είναι η άδολη ματιά του ενήλικου που

περιγράφει μια καθολικά παιδική περιπέτεια αλλά τείνει να εξομοιωθεί με την αθώα και τρυφερή ματιά του μικρού παιδιού.

Πολλά από τα ποιήματα του πρώτου μέρους της συλλογής του έχουν υψηλή αισθητική αξία, όπως και τα περισσότερα του δεύτερου μέρους (Δυο μικρά ποιήματα, Σαν παιδί, Η πρώτη μονάδα). Λεν συμβαίνει το ίδιο και με ορισμένα ποιήματα κυρίως του τρίτου μέρους, τα οποία έχοντας ως προσανατολισμό τα πολύ μικρά παιδιά χάνουν την ποιητικότητα και την αισθητική αξία των προηγούμενων.

ΚΑΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣΈνας μαχόμενος εκπαιδευτικός της Α' βάθμιας Εκπαίδευσης με έντονη και

πολυετή παρουσία στο χώρο της παιδικής ποίησης. Έχει παρουσιαστεί με τις εξής συλλογές: «Τραγουδώντας για μικρά παιδιά», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής Συντροφιάς, 1965· «Το διψασμένο λαφάκι», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής Συντροφιάς, 1967' «Ο λόφος με τους κορυδαλλούς» (Πατάκης, 1990), έπαινος από τον Κύκλο του ελληνικού παιδικού βιβλίου, και «Τα ηλιοτρόπια», (Πατάκης, 1997). Η πρόσφατη συλλογή «Τα ηλιοτρόπια», βραβείο της Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, αποτελείται από τρεις διαφορετικές ενότητες: «Ηλιοτρόπια», «Εικόνες απ' την εξοχή» και «Φωνές απ' τον αμίλητο τόπο». Σύμφωνα με το σύντομο σημείωμα στο οπισθόφυλλο στην πρώτη ενότητα παιδιά μικρότερης ηλικίας τραγουδούν και χαίρονται το «σήμερα» στο σπίτι και στη γειτονιά τους. Στη δεύτερη ενότητα μεγαλύτερα παιδιά ξανοίγονται και χαίρονται τη φύση. Στην τρίτη ενότητα τα πιο μεγάλα παιδιά στρέφουν την προσοχή τους στο «χθες» και στη μοίρα του τόπου μας.

Φαίνεται διάφανα η επικρατούσα λογική, όσον αφορά στη θεματική των ποιημάτων. Μια λογική που εναρμονίζεται με τη διδακτική λογική του σχολείου και ό,τι αυτό μπορεί να έχει ως επακόλουθο στη λογική και στη γραφή των ποιημάτων, κάτι το οποίο φαίνεται παράλληλα να ακολουθεί τη λογική της ηλικίας, όσον αφορά στο περιεχόμενο των ποιημάτων και ελάχιστα στη μορφή. Εξειδικεύονται δηλαδή θέματα ανάλογα με την ηλικία και ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των παιδιών. Ένα κρίσιμο στοίχημα που δεν φαίνεται να αποδίδει γενικά σε όλο το φάσμα της παιδικής λογοτεχνίας και δημιουργεί συνθήκες προσαρμοστικότητας και «καταλληλοποίησης» του παιδικού ποιήματος. Μια τέτοια διαίρεση της παιδικής ηλικίας είναι και επικίνδυνη, αυθαίρετη και αδικεί την ίδια την ποιητική συλλογή. Από την άλλη πολλά ποιήματα της δεύτερης ενότητας μπορούν άνετα να ανήκουν στην πρώτη και μερικά στην τρίτη, εάν βέβαια υπάρχει κάποιο κριτήριο κατάταξης. Ποιήματα, όπως Οι καλικάντζαροι, Οι αναποδιές, Ο σιδεράς, Το διψασμένο λαφάκι, κινούνται άνετα σε όλο το φάσμα της παιδικής ηλικίας, προσχολικής, πρωτοσχολικής και σχολικής, αλλά μπορούν να γοητεύσουν και μεγαλύτερα παιδιά.

Η γραφή στα περισσότερα ποιήματα της πρώτης ενότητας κινείται στους δρόμους της παραδοσιακής ποίησης. Επιλέγονται μέτρα ιαμβικά και τροχαϊκά με ποικιλία συλλαβών. Η ομοιοκαταληξία, όταν επιχειρείται, είναι ικανοποιητική. Η ανάπτυξη των θεμάτων έχει την παιδική λογική της αφέλειας και τις ιδιαίτερης οπτικής γωνίας στον τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας. Τα κλασικά θέματα του παιδικού κόσμου, τα μαθήματα, η αξιολόγηση, η αντίθεση με τον κόσμο των μεγάλων, οι εικόνες του παππού, της γιαγιάς και της μαμάς, η συνάντηση με τα οικιακά ζώα, το ειδυλλιακό τοπίο της φύσης, αλλά και τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, που εμφανίζονται σε γενικό περίγραμμα, είναι τα πιο χαρακτηριστικά θέματα. Η ανάπτυξη τους γίνεται από έναν

παρατηρητή-ποιητή που έχει το χάρισμα να εισδύει στην ψυχή του παιδιού και να το αφουγκράζεται, πριν εκφρασθεί με τη δική του φωνή, με χαμηλόφωνο τόνο.

Το ενδιαφέρον στοιχείο αυτής της συλλογής βρίσκεται σε αρκετά ποιήματα - τα περισσότερα στη β' και γ' ενότητα. Στα ποιήματα αυτά, Φτερωτές Λιτανείες, Ένα στα χίλια και Ο χειμώνας, οι στίχοι είναι υπαινικτικοί, ελλειπτικοί και έχουν στοιχεία υπο-νόμευσης της παραδοσιακής τεχνοτροπίας. Συγκεκριμένα σε ορισμένα ποιήματα, όπως Το Μαρουσάκι και Ο χειμώνας, αρχίζει μια δειλή υπονόμευση του στίχου στο επίπεδο της ομοιοκαταληξίας και του μέτρου. Εγκαταλείπεται η αυστηρή προδιαγραφή της ρίμας, τα μέτρα συνεχίζουν να υπάρχουν βεβαίως σε αξιοζήλευτη ποικιλία (ιαμβικά και τροχαϊκά σε στίχους των έξι, επτά και οχτώ συλλάβουν), αλλά φαίνεται να υπηρετούν περισσότερο την αποσπασματική ροή των εικόνων, που εναλλάσσονται, και όχι την τυπική λογική ανάπτυξης των θεμάτων που χαρακτηρίζει τη κλασική γραφή. Οι εικόνες είναι πολύ ζωντανές και παραστατικές, διαδέχεται η μια την άλλη χωρίς την παρουσία μιας εσωτερικής τυπικής λογικής σύνδεσης. Η σύνδεση επιτυγχάνεται από μια λογική συνειρμικής ικανότητας που επιτρέπει την κατανόηση του ποιήματος βάζοντας σε μια σειρά τις εικόνες.

Η μάνα μουΤου Μ. Κ.

Καθαρό, καθαρό, πεντακάθαρο το πρόσωπο της.

Γλυκό, γλυκόολόγλυκοτο χαμόγελο της.

Δροσερά, δροσερά,ολόδροσατα λόγια της.

Κι ένας φωτεινός ουρανός μ' ολοφώτεινους δρόμους τα μάτια της.

Η στροφή στην τεχνοτροπία και τη λογική της νεοτερικής ποίησης είναι εντονότερη στο παρακάτω ολιγόστιχο ποίημα.

Φτερωτές ΛιτανείεςΑπό τό 'να στ' άλλο φθινόπωρογέφυρες ρίχνουν και περνάνεπάνω από κάνες φλογισμένες,πετούν τριλίζοντας και πάνε:χελιδόνιατρυγόνιαγερανοίκι αγριόπαπιες.

Στο ποίημα αλλάζει εκτός από τον παραδοσιακό στίχο, ο οποίος απορυθμίζεται από την αυστηρή λογική της ισοσυλλαβίας και του μέτρου, και η οπτική εικόνα του ποιήματος. Οι στίχοι έχουν έναν κυματισμό στην ανάπτυξη τους, κάτι σαν οπτικό ποίημα που ισχυροποιείται από τη παρήχηση του «ρ» και του «γ» στους τρεις τελευταίους στίχους. Το νόημα του ποιήματος είναι απλό, ίσως όχι τόσο εύληπτο, αλλά πέρα από το νόημα του ποιήματος είναι κυριαρχικός ο ρόλος των πουλιών που, έστω και αποσπασματικά, αφήνουν σταθερή την αντίληψη ενός φυσικού τοπίου που αλλάζει, που εξελίσσεται και μεταμορφώνεται.

Η οπτική εικόνα των τελευταίων στίχων υποβάλλει και αυτή την εικόνα πουλιών που πετούν.

Ένας σταθμός ακόμη είναι απαραίτητος, στο τελευταίο ποίημα της συλλογής. Είναι ένα ποίημα με πικρόχολο χιούμορ και ανάλογη διάθεση προβληματισμού που προκαλεί σκέψεις, γιατί συλλαμβάνει μια ωμή πραγματικότητα με υπαινικτική διάθεση και κάποια απρόβλεπτη ωμότητα. Αφήνει ένα κενό στο τέλος η ανάγνωση του. Πρόκειται για ένα ποίημα που εγκαταλείπει οριστικά την κλασική και παραδοσιακή γραφή και ανοίγεται στους δρόμους της νεοτερικής ποίησης.

ΛαμπρήΤα τελευταία σφάγια ξεκίνησανγια τις μεγάλες πολιτείες.Ξωπίσω ποδοβολητά και κουρνιαχτός.Βαθιά μες στον ορίζονταατσάλινες λεπίδες.Στο έμπα εκεί ο Μινώταυροςμ' ορθάνοιχτα σαγόνια περιμένειτο «δεύτε λάβετε» ν' ακούσει.Τελειώνοντας κρίνεται σκόπιμη η παράθεση κάποιων παρατηρήσεων γι' αυτές τις

δυο περιπτώσεις ποιητών, οι οποίοι στα μέσα της δεκαετίας του '60 επιχειρούν να ανανεώσουν την παιδική ποίηση, χωρίς βέβαια να σταματήσουν να γράφουν και ποιήματα με παραδοσιακό στυλ. Στα ποιήματα και των δύο, κυρίως σε εκείνα που η γραφή είναι ανανεωτική, ανιχνεύονται εκτός από τα χαρακτηριστικά, που παραπέμπουν στη νεοτερική ποίηση, και στοιχεία από εκείνο το τμήμα του έργου του Γιάννη Ρίτσου, που επανεκδίδεται μετά το 1978 και συγκεκριμένα τα βιβλία: «Μια πυγολαμπίδα φωτίζει τη νύχτα», 1937 «Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού», 1938· «Πρωινό άστρο», 1955· «Παιγνίδια τ' ουρανού και του νερού», 1960. Υπάρχει μια λυρική τρυφερότητα στο στίχο, ένας αδιόρατος τόνος νεορομαντισμον με την πληθωρική παρουσία των εικόνων και μια σχεδόν αναγκαστική ευκρίνεια στη παραστατικότητα των εικόνων χάριν του νοήματος. Επιπλέον, από την άλλη, η λογική της ανάπτυξης και σύνθεσης των ποιημάτων αυτών τα κατατάσσει σε χαρακτηριστικές περιπτώσεις ποιημάτων, στα οποία ο ποιητής βρίσκεται σε μια κατάσταση παιδικότητας, χωρίς να φαίνεται ότι απευθύνεται σε ένα παιδί-αναγνώστη με τα ειδικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν μια άλλη συνθήκη επικοινωνίας μαζί του.

Το κρίσιμο όμως και ουσιαστικό στοιχείο είναι ότι παλεύουν να κατακτήσουν μια ξεχωριστή γραφή στην παιδική ποίηση, η οποία να απευθύνεται και σε ενήλικους αναγνώστες και να αποδεσμεύεται από το στενό ηλικιακό της προσανατολιστικό χαρακτήρα. Η κίνηση ή η προσπάθεια δεν βρήκε συνεχιστές (Μπενέκος Α., 20001). Ο ρόλος των κόινωνικο-οικονο-μικών συνθηκών τη δεκαετία αυτή φαίνεται να είναι

καθοριστικός. Η μεταπολεμική ποίηση, που ακολουθεί τους δρόμους της νεοτερικής ποίησης, δε γίνεται εύκολα αποδεκτή αυτή την εποχή στην επίσημη Εκπαίδευση, πόσο μάλλον η παιδική ποίηση με νεοτερισμούς γραφής που αποκλίνουν από την επίσημη αντίληψη περί παιδικής ποίησης που υπερασπίζεται μια ποίηση με συμβατικό περιεχόμενο και κλασική μορφή επί τούτου κατασκευασμένη, για να είναι κατάλληλη για παιδιά. Η επταετία είναι μια ακόμη παράμετρος αρνητική για νεοτερική γραφή και για θεματικές ανανεώσεις. Το κρίσιμο ερώτημα, που δεν μπορεί να απαντηθεί στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, είναι γιατί στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν οι αλλαγές στην Εκπαίδευση επισημοποιούν την ποίηση και των δυο ποιητών με την καταχώρηση τους στα σχολικά Ανθολόγια, τα ποιήματα που επιλέγονται για τα Ανθολόγια είναι μόνον παραδοσιακής γραφής και σχεδόν αποσιωπούνται τα υπόλοιπα και κατά πόσο αυτή η ευτυχής συγκυρία λειτούργησε μάλλον αρνητικά για την ανανέωση της παιδικής ποίησης γενικότερα.

3.4 Σύγχρονα ποιητικά μοντέλα Λυρικορυθμικό μοντέλο (Γενικά χαρακτηριστικά)Αυτή η πρώτη διαίρεση και κατηγοριοποίηση μιας μεγάλης ομάδας ποιητών έχει τις

δυσκολίες της. Κυρίως γιατί ορισμένοι ποιητές με μια και μοναδική συλλογή δε δίνουν μια τελική και αποκρυσταλλωμένη εικόνα του προσωπικού τους ύφους και των ατομικών τους χαρακτηριστικών. Για παράδειγμα, ο ποιητής Αντώνης Λαμπρινίδης στη μοναδική του ποιητική συλλογή παρουσιάζει ποιήματα, τα οποία κινούνται στο μεταίχμιο ανάμεσα σε μια γραφή που παραπέμπει στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο, και σε μια γραφή, που κλίνει το μάτι στο λυρικορυθμικό ποιητικό μοντέλο και στην παιδική νεοτερική ποίηση. Η ένταξη του στη μια ή στην άλλη περίπτωση είναι παρακινδυνευμένη. Επίσης άλλοι ποιητές δεν παρουσιάζουν ένα ενιαίο ύφος και μια αποκρυσταλλωμένη και παγιωμένη γραφή και συχνά ερωτοτροπούν σε νεωτερικότητες και αλλαγές, πράγμα που είναι λογικό, γιατί βιώνουν την εκρηκτική και καθολική κυριαρχία της νεοτερικής ποίησης σε όλο της το μεγαλείο. Ο ποιητής Νίκος Κανάκης στην τελευταία συλλογή του «Ηλιοτρόπιο» περιλαμβάνει ποιήματα που ανήκουν στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο, αλλά και ποιήματα που ανήκουν στη παιδική νεοτερική ποίηση. Επομένως ο ποιητής μπορεί να ενταχθεί, όπως και ο Κώστας Καλαπανίδας, και στις δυο ομάδες. Δεν τίθεται ανάλογο θέμα κατάταξης για τον ποιητή Γιιόργο Κρόκο, διότι το έργο του για παιδιά γέρνει σα-φώς προς την παραδοσιακή γραφή και ανήκει στην κατηγορία του λυρικού-ρητορικού μοντέλου. Όλες αυτές οι βασανιστικές αμφιβολίες πιθανόν θα μειώνονται, όσο θα μεγαλώνει η χρονική απόσταση του ερευνητή από το χρόνο εμφάνισης του ποιητικού έργου και όσο το έργο των ποιητών θα ολοκληρώνεται.Υπάρχουν βεβαίως στο σύνολο των ποιητών, που εντάσσονται στην κατηγορία λυρικό-ρητορικό ποιητικό μοντέλο, και επί μέρους ποικίλες διαφοροποιήσεις. Σε πολλούς ποιητές, που ανήκουν στην ομάδα αυτήν, από τη μια συλλογή στην άλλη διαφαίνεται μια διαρκής εξέλιξη και ανανέωση. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Ντίνας Χατζηνικολάου, του Δημήτρη Μανθόπουλου, του Αντώνη Λαμπρινίδη και της Ρένας Καρθαίου, των οποίων πολλά ποιήματα αρχίζουν να εμφανίζουν στοιχεία έντονης μουσικότητας και παιγνιώδους διάθεσης. Ο στίχος γίνεται πιο ελεύθερος και πιο μελωδικός, ο τόνος πολύ πιο ανάλαφρος και χαλαρός, η γλώσσα πολύ πιο λιτή και απλή. Τα θέματα των ποιημάτων είναι πιο κοντινά και πιο άμεσα. Η ίδια η οπτική γωνία θέασης και ενατένισης του θεματικού μύθου αλλάζει, γίνεται πιο κοντινή στη ματιά του παιδιού, κρύβει μια χαρά και μια ατμόσφαιρα αναζήτηση και πρωτοτυπίας.

Η εξέλιξη και η διαφοροποίηση συγκεκριμένων ποιητών, όπως της Ντίνας Χατζηνικολάου, αλλά και της Ρένας Καρθαίου, του Δημήτρης Μανθόπουλου και του Αντώνη Λαμπρινίδη, σε ορισμένα τους ποιήματα οδηγεί στον προσδιορισμό ενός τύπου γραφής, ο οποίοςέχει τα δικά του χαρακτηριστικά που τους ξεχωρίζει μέσα -στην ομάδα του λυρικον-ρητορικον μοντέλου. Τα ποιήματα των τριοόν παραπάνω ποιητών συνθέτουν μια ξεχωριστή ομάδα χαρακτηριστικών που θα μπορούσε να αποδοθεί με τον όρο λυρικορυθμικό μοντέλο. Στα ποιήματα αυτά η ανάπτυξη του θέματος αποδεσμεύεται από την αυστηρή πειθαρχία των κανόνων της ρητορικής και αυξάνεται ο ρόλος της μελωδίας και του ρυθμού, χωρίς να μειώνεται ο λυρικός τόνος. Πριν από όλα χρειάζεται να επισημανθεί ότι και τα άλλα ποιήματα, που ανήκουν στην ομάδα του λνρικο-ρητορικού μοντέλου, έχουν ως βασικά χαρακτηριστικά γραφής τον ήχο και το ρυθμό, αλλά αυτό, που τα διαφοροποιεί, είναι ο βαθμός έμφασης, που δίνεται, και κυρίως το γεγονός ότι αυτός ο βαθμός, όταν αυξάνεται, επηρεάζει καθοριστικά και την όλη λογική και σύνθεση του ποιήματος. Κατά κάποιον τρόπο επίσης τα ειδικά χαρακτηριστικά, που προσδιορίζουν το λυρικορυθμικό μοντέλο, συγγενεύουν, για παράδειγμα, με τα ποιήματα της Θέτης Χορτιάτη και του Άρη Κούνα, που ανήκουν στην άλλη μεγάλη ομάδα ποιητών, εκείνη του ηχορνθμικού ποιητικού μοντέλου.Πιο αναλυτικά, στον όρο λυρικορυθμικό μοντέλο σημειώνονται τα παρακάτω προσδιοριστικά γνωρίσματα:Πρώτον, η προοπτική και η επιλογή της παιδικής οπτικής γωνίας στην προσέγγιση και αποτύπωση των διαφόρων κλασικών παιδικών θεμάτων δεν είναι διαφορετική από εκείνην των ποιητών που εντάσσονται στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο. Το πρόσθετο στοιχείο, που κάνει τη διαφορά, είναι ότι ο ποιητής προσπαθεί να επικοινωνήσει με το μικρό αναγνώστη-ακροατή όχι μόνο υιοθετώντας μια γραφή, που τείνει να μιμηθεί την παιδική οπτική γωνία, αλλά εκμεταλλευόμενος συνειδητά την έμφυτη αίσθηση του ρυθμού και της μελωδίας που έχει το παιδί. Η ποιητική γραφή δημιουργεί ένα σκηνικό χαράς, γέλιου, κωμικών και απρόβλεπτων εκρήξεων, όπου η προτεραιότητα δεν είναι μόνον η αφήγηση ή καταγραφή κάποιας πλευράς της πραγματικότητας, αλλά η αποτύπωση των δυνατοτήτων του στίχου στη μουσική και ρυθμική τους διάσταση.

Δεύτερον και συνέχεια των προηγουμένων, εκείνο, που ενδιαφέρει, δεν είναι μόνον το νόημα ή το μήνυμα του ποιήματος, αλλά εκείνη η πλευρά του ποιήματος που απευθύνεται κυρίως στο σώμα και στο αυτί του παιδιού. Κατά συνέπεια εμφαίνονται στην ποιητική γραφή η μουσικότητα και ο ρυθμός. Δημιουργείται η αίσθηση ότι τα ποιήματα απελευθερώνονται από την πίεση της μετάδοσης συγκεκριμένων μηνυμάτων και ιδεών και από την ανάγκη να προσανατολίσουν ή ακόμα και να καθοδηγήσουν τον αναγνώστη σε κάποιο συγκεκριμένο θέμα. Η ποίηση γίνεται λιγότερο μηνυματική και ξεφεύγει από την πίεση να αποτυπωθεί ένα ολοκληρωμένο θέμα με ανάπτυξη του τύπου αρχή-μέση-τέλος. Έτσι, πολύ συχνά στα ποιήματα αυτού του μοντέλου ο ποιητής, αντί να σχολιάζει ή να αναλύει, να ερμηνεύει ή να προσεγγίζει με κάποιους τρόπους την πραγματικότητα, καταλήγει απλά να δείχνει το θέμα του με σκηνές και εικόνες που κι-νούνται σε ένα συνεχή ρυθμό μελωδίας και μουσικότητας.Τρίτον, ο σχετικός περιορισμός του θεματικού μηνύματος του ποιήματος επιτρέπει στη γλώσσα να αποκτήσει μιαν άλλη διάσταση. Αναδεικνύεται η μουσικότητα της, το υλικό αντίκρισμα των λέξεων και η ηχητική της ποικιλία. Αποκαλύπτεται η αξία του ρυθμού και των ποικίλων εφαρμογών του. Η γλώσσα του ποιήματος απομακρύνεται από την αγκυλωμένη επίσημη σχολική γλώσσα, γίνεται πιο προφορική, το ποίημα σιγοψιθυρί-

ζεται από το μικρό αναγνώστη και απευθύνεται όχι μόνο στο μυαλό του, αλλά και σε όλο του το σώμα και σε όλο του το «είναι». Το νόημα περνάει σε άλλη διάσταση και εναρμονίζεται με τον ήχο και το ρυθμό. Δεν στηρίζεται μόνο στο νόημα των λέξεων και των φράσεων, αλλά προσδιορίζεται και από τη μορφή εκφοράς των στίχων, δηλαδή η μορφή αποκτάει νόημα και προσδιορίζει ώς ένα βαθμό το περιεχόμενο του ποιήματος.Τέλος, για όλα τα παραπάνω η ποιητική γραφή επιλέγει την πληθωρική χρήση υφολογικών σχημάτων, που επιδιώκουν να προσδιορίσουν από μόνες τους το ποιητικό αποτέλεσμα, δηλαδή έντονη παρουσία μορφικιόν χαρακτηριστικών (πλούσια ρίμα, μέτρο, ρυθμός), αλλά και πολλά σχήματα ύφους (παρηχήσεις, παρονομασίες, αναδιπλώσεις, επαναφορά, επανάληψη, ομοφωνίες, κ.λ.π.), τα οποία υποτάσσονται στην αναγκαιότητα να δημιουργηθεί ένα καλό μουσικό και ρυθμικό ποιητικό αποτέλεσμα.

3.4.1 Το έργο των ποιητών ΜΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣΕμφανίζεται με την ποιητική συλλογή «Η κιθάρα της αγάπης», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, το 1977. Το 1978 κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή με τίτλο «Με λένε ήλιο», βραβευμένη από τον Κύκλο τον ελληνικού παιδικού βιβλίου, το 1982 η συλλογή «Σαράντα χαμόγελα» και η συλλογή «Τραγουδώ την Ειρήνη». Το 1991 κυκλοφορεί η συλλογή «Τα βούκινα της Σιωπής» από τις εκδόσεις Α.Σ.Ε. και η συλλογή με πεζά και ποιήματα «Ιστορίες και ποιήματα για μικρούς και μεγάλους» από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή το 1997.

Από τις δυο πρώτες κιόλας συλλογές του, «Η κιθάρα της αγάπης» και «Με λένε ήλιο», διακρίνεται αυτό που θα παραμείνει βασικό χαρακτηριστικό σε όλες τις υπόλοιπες συλλογές. Είναι η ευρύτητα των θεμάτων και συνεχής θεματική ανανέωση που επιχειρεί με ποιήματα όπως: Ο πλαστικός μου παράδεισος, Η γλωσσομάθεια του λύκου, Το τρακτέρ, Η σειρά του Άρη, Το αεροπλάνο, Γάιδαρος 80 ίππων, Ρυπαίνω, στα οποία ενσωματώνεται ο προβληματισμός για τα σύγχρονα θέματα και για τις αλλαγές που αρχίζουν να εμφανίζονται στην ελληνική κοινωνία ήδη από την εποχή της Μεταπολίτευσης. Οι θεματικές του επιλογές αγκαλιάζουν όλα τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα στα τέλη του 20ού αιώνα. Θέματα όπως η ρύπανση, η ειρήνη, ή τεχνολογία, η τηλεόραση, οι νέες τεχνολογίες (ηλεκτρονική δασκάλα) αποτελούν βασικό υλικό για την ποιητική του δημιουργια. Πλάι σε αυτές τις θεματικές επιλογές δε λείπουν και τα κλασικά θέματα της παιδικής ποίησης, όπως τα στιγμιότυπα από την οικογενειακή και σχολική ζ<υή του παιδιού, οι εικόνες από τα διάφορα τοπία της φύσης και τον κόσμο των ζώων. Στις πρώτες συλλογές η επεξεργασία του στίχου είναι πάντοτε φροντισμένη και ακολουθεί τους δρόμους του παραδοσιακού στίχου (μέτρο, ρίμα, στροφική οργάνωση). Στα περισσότερα ποιήματα επιλέγονται τροχαϊκά μέτρα - ελάχιστα είναι τα ιαμβικά μέτρα - σε συνθέσεις πολύστροφες των τριών, τεσσάρων, πέντε και έξι στροφών με ανάλογο και ποικίλο αριθμό στίχων, τριών τεσσάρων, πέντε και έξι, όλα στις νόρμες που συναντώνται στο λυρικο-ρητορικό μοντέλο ή στην παραδοσιακή ποίηση.Καταφέρνει να μπολιάσει σε έναν ποιητικό λόγο εύληπτο και συνάμα μελωδικό τη στοχαστική και αναλυτική σκέψη που απαιτεί η επεξεργασία τέτοιου είδους θεμάτων σε συνδυασμό με τις προϋποθέσεις που απαιτεί ένας αναγνώστης με ιδιαίτερα χαρα-κτηριστικά κατανόησης και πρόσληψης. Παρουσιάζει από εκείνη την πλευρά το ακατέργαστο υλικό του, που θα επιτρέψει την εύκολη πρόσληψη από το παιδί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ταυτόχρονα και την απλοποίηση του θέματος, γιατί ένα θέμα, όπως η

ρύπανση για παράδειγμα, δεν έχει την πολυτέλεια να μετατραπεί σε σχηματικές εικόνες αντίθετων χρωμάτων, ούτε υπάρχει η δυνατότητα εξωκειμενικών πολιτισμικών αναφορών. Κατά δεύτερο λόγο ως μαχόμενος εκπαιδευτικός διείδε πολύ γρήγορα στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη ότι ο διδακτισμός νοθεύει την ποίηση και προχώρησε σε τρόπους γραφής απαλλαγμένους από διδακτικό φορτίο, παραινέσεις και νουθεσίες.Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αφηγηματική εκφορά των θεμάτων που επιλέγει. Είναι χαρακτηριστική η εφαρμογή των απλών κανόνων της ρητορικής που ορίζει αρχικά το θέμα, το αναπτύσσει σταδιακά και το κλείνει με ένα στοχαστικό τρόπο που θέτει σε κινητοποίηση και σε εγρήγορση το μικρό αναγνώστη.

Η κυρία ΡύπανσηΜε λένε κυρά Ρύπανση, Γνωστή μικρών μεγάλων Και φίνα την περνάω πολύ Σε κάθε περιβάλλον.

Στα σπίτια μέσα, στις αυλές, Στους δρόμους, στις πλατείες. Κυκλοφορώ μες στα χωριά Και μες στις πολιτείες.

Της μόδας έγινα πολύ Τα τελευταία χρόνια Κι όλοι για μένα συζητούν Σ' αίθουσες και σαλόνια.

Αυτό πολύ με συγκινεί ...βεβαίως μα σωπαίνω. Αυτοί μιλούν... μιλούν... κι εγώ, Ρυπαί... ρυπαί... ΡΥΠΑΙΝΩ!

Η δυσκολία της επεξεργασίας του υλικού ξεπερνιέται με την επιλογή να προσωποποιηθεί το πρόβλημα και με τη μορφή μιας γυναικείας φιγούρας να προσεγγιστούν όλα τα επίπεδα των επιπτώσεών της. Είναι επίσης ενδεικτική η χρήση του ιαμβικού δεκαπε-ντασύλλαβου, μια επιλογή που δικαιώνει τη δυναμική του λαϊκού παραδοσιακού μέτρου στις συνθέσεις των παιδικών ποιημάτων.

Ο ίδιος ο ποιητής αναγνωρίζει τις οφειλές του και τις επιρροές από τους προγενέστερους και κυρίως από την ποιήτρια Ρένα Καρθαίου, την οποία χαρακτηρίζει ως δασκάλα του (Μανθοπουλος Δ., 1999). Η ποιητική του συλλογή «Τα βούκινα της σιωπής» το 1991 που έρχεται μετά από πολύν καιρό συμπληρώνει ένα ποιητικό έργο με βαθύτατο λυρισμό και ευαισθησία και ταυτόχρονα αναδεικνύει την εξέλιξη και ανανέωση του ποιητικού του λόγου. Η συλλογή περιλαμβάνει 33 ποιήματα με φαντασία και έμπνευση. Ο τόνος παραμένει χαμηλόφωνος, τα θέματα απλώνονται σε όλα τα σημεία της καθημερινότητας. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον το ποίημα με τίτλο Το καφενείο των φίλων, στο οποίο θίγονται έμμεσα και με πολύ νοσταλγία οι αλλαγές των καιρών, όπως και άλλα ποιήματα με θεματολογία σύγχρονη ακόμη και το θέμα των

ειδικών παιδιών. Για παράδειγμα στο ποίημα Η ζωή μας στην πολυκατοικία και στο ποίημα με τίτλο Κύριε ντεσιμπέλ θίγονται και προσεγγίζονται καθημερινά προβλήματα που απασχολούν όχι μόνο τα παιδιά, αλλά όλους τους ανθρώπους. Η οπτική γωνία, με την οποία προσεγγίζονται τα θέματα αυτά, είναι ειλικρινής και άμεση και με γλώσσα απλή, αλλά η προοπτική είναι ενήλικη. Ο στίχος είναι ελεύθερος και αποπειράται να αποδεσμευτεί από την αυστηρότητα της ισοσυλλα-βίας και της ομοιοκαταληξίας σε αντίθεση με το ρυθμό και τη μελωδία που επιμελώς φροντισμένα φτάνουν σε υψηλά επίπεδα.Κύριε Ντεσιμπέλ...Να λιγώνεται στο κλάματο μικρό μου το αδερφάκι,έξω κομπρεσέρ, καμιόνια,μια Γιαμάχα, Καβασάκι,πάνω ραδιοτσιρίδεςπου σαν σπαν τις... ωτοασπίδεςκι ένα στερεοφωνικό,φονικό,να κουνιέται ο πολυέλαιος,κύριε Ντεσιμπέλ μου, έλεος!Και το βίντεο τών κάτωστη διαπασών να παίζειμια ταινία, δράση όλο,να «ξυπνούν» οι Κογκολέζοι.Η κυρία η από πλάιδυνατά σαν πολυβόλο,να μιλάει, να μιλάει,κι εγώ πού 'μαθα πως τάχαείν' η σιωπή χρυσάφι...κύριε Ντεσιμπέλ, νισάφι!

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως έχει ήδη τονιστεί, παρουσιάζει η εξέλιξη στη γραφή του. Είναι κάτι που συνειδητά επιδιώκει ο ποιητής και εμφανίζεται με νέα θεματολογία και με νέους στίχους στην πρόσφατη μεικτή συλλογή του με τίτλο «Ιστορίες και ποιήματα για μικρούς και μεγάλους» από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, το 1997. Ο χαρακτηριστικός υπότιτλος «για μικρούς και μεγάλους» είναι ενδεικτικός των απόψεων του σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία της παιδικής ποίησης. Υποδηλώνει δηλαδή ότι πρέπει να ανοίξει κατά κάποιον τρόπο η εμβέλεια της παιδικής ποίησης και να απευθύνεται κυρίως σε παιδιά, αλλά να διαβάζεται και από ενηλίκους. Στη συλλογή αυτήν περιλαμβάνονται σύντομες αποφθεγματικές ιστορίες με εύθυμο και χιουμοριστικό τόνο, αλλά με περιεχόμενο καθαρά προσανατολισμένο στην ενημέρωση, στην πληροφόρηση και ενδεχομένως στη διδαχή. Αντίθετα με τις ιστορίες, τα ποιήματα είναι εντελώς έξω από στρατηγικές ή λογικές διδακτισμού και πληροφόρησης. Επίσης αποδεσμεύονται από την πιεστική λογική της ανάπτυξης ενός συγκεκριμένου θέματος με αρχή, μέση και τέλος και απελευθερώνονται από τις μορφικές ισομετρίες της στροφής και της ισοσυλλαβίας του στίχου. Η κατά κάποιον τρόπο μορφική απελευθέρωση αντισταθμίζεται από μια ηχητική επεξεργασία του στίχου που υπηρετεί το ρυθμό, τη

μελωδία του, με πολλές παρηχήσεις, συνηχήσεις και επαναλήψεις. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα το ποίημα που ακολουθεί.Η γλώσσα των ματιώνΧώρες και τόπους γύρισα, μου μίλησαν και μίλησα. Άκουσα κι είπα χίλια λόγια, που λεν' τα χείλια κι ηχούν στ' αυτιά παράξενα, άγνωστα και παντάξενα.

Τόπους και χώρες γύρισα, δε μίλησαν, δε μίλησα. Κι όμως, είπαμε τόσα με της σιωπής τη γλώσσα, που τη μιλούν τα μάτια σ' όλης της γης τα πλάτια.

Σχεδόν όλα τα υπόλοιπα ποιήματα της συλλογής περιέχουν τις επιλογές του παραπάνω ποιήματος. Είναι εντυπωσιακή η παρουσία ποιημάτων που στηρίζονται πάνω στην ηχητική επεξεργασία των στίχων, με ένα ατέλειωτο παιγνίδι με τις λέξεις σε σημείο, που να θυμίζει τα κλασικά λογοπαίγνιδα και τις τεχνικές των ποιητικών παιγνιδιών, π.χ. οι στίχοι «μα όσοι Γαβγάμυλα νομίζουν Ι πως είναι μήλα που... γαβγίζουν / ή τα Καρδάμυλα κι αυτά [μήλα πως είναι με καρδιά». Εν τούτοις και παρά τη συνεχή διαδοχή και εναλλαγή απρόβλεπτων εικόνων και επεισοδίων δεν εξαφανίζεται το θέμα και το νόημα του ποιήματος και πάντοτε υπάρχει ένας μύθος που αναπτύσσεται και καταλήγει κάπου, συνήθως συμπερασματικά. Αυτό που διαφοροποιεί αυτά τα ποιήματα από την ποιητική γραφή του ηχορυθμικού μοντέλου είναι ότι η βασική δομή του ποιήματος παραμένει και δε διασπάται πλήρως. Στη συλλογή αυτήν, που είναι γεμάτη κυρίως με ποιήματα, που, με αφορμή τα ζώα, διακωμωδούν ανθρώπινες καταστάσεις ή παρωδούν πραγματικά προβλήματα. Το ποίημα Ο χορός των μικροβίων είναι μια πολύ χαρακτηριστική περίπτωση. Αξίζει ιδιαίτερης προσοχής το τελευταίο ποίημα της συλλογής, με το οποίο ο ποιητής κλείνει την αυλαία. Είναι ενδιαφέρον και ως μορφή (είναι μια ποιητική απόπειρα που ανοίγει το δρόμο για ελευθερόστιχη ποίηση), αλλά κυρίως ως θέμα, γιατί στο ποίημα αυτό ο ποιητής αποτυπώνει με τον τρόπο του την κλασική σχέση παιδιού και ποιητή.Τα παιδιά και οι ποιητές (απόσπασμα)Τα παιδιά κι οι ποιητές μοιάζουν:Ανοίγουν το δρόμο της ζωής!Σημαδεύουν το αύριομε τ' ασημένια τόξα της υπομονήςκαι της ελπίδας.Δεν μετανοιώνουν, δεν απογοητεύονται-

επιμένουν!

Τραγουδούν τη χαράμε μια κλεμένη νότααπ' την Εωθινή Συναυλία των αηδονιών.

Και ζηλεύουν:τα παιδιά, τη σοβαρότητα των ποιητών.Οι ποιητές, την παιδιάστικη αθωότητα.

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΝΤΙΝΑΕμφανίζεται το 1970 με τη συλλογή «Χαμόγελα», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, εκδόσεις Ατλαντίς. Συνεχίζει με τις συλλογές: «Τα κυκλάμινα», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, ιδιωτική έκδοση, 1973 · «Το βιβλίο της Μυρτώς», βραβείο Γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς, εκδόσεις Ατλαντίς, το 1975 και «Καλημέρα... Καληνύχτα», βραβείο του Κύκλου του ελληνικού παιδικού βιβλίου, από τις εκδόσεις Δίπτυχο, 1980. Το 1998 εκδίδεται η συλλογή «Ποιήματα για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας» από τις εκδόσεις Μικρός Πρίγκιπας, (Θεσσαλονίκη, 1998), ακολουθεί η συλλογή «Χρυσό καλοκαίρι» από τις εκδόσεις Πατάκη το 1998 και η συλλογή «Όλη η γη τραγουδάει» από τις εκδόσεις Λιβάνης το 2000.Η Ντίνα Χατζηνικολαου είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις δημιουργών στο χώρο της παιδικής ποίησης που δεν ανήκουν στον επαγγελματικό χώρο των εκπαιδευτικών. Οι βασικές της σπουδές είναι στη μουσική, της οποίας η επιρροή ανιχνεύεται στα ποιήματα της και ιδιαίτερα στο ποίημα που ακολουθεί με τίτλο Χρυσό καλοκαίρι.Χρυσό καλοκαίριΧρυσό καλοκαίρι, με κάνεις ξεφτέρι. Ξυπνώ δίνω σάλτο, βατράχι στο βάλτο. Τα ρούχα μου ανάποδα, μιλάω στα τετράποδα. Κλωτσάω την μπάλα πρωτιά στην τρεχάλα. Στη θάλασσα ψάριστα βράχια κριάρι. Σκοτούρες, μαθήματα τα πήραν τα κύματα. Μουγκρίζω, γρυλίζω τον κόσμο αλωνίζω. Χρυσή κούνια δένω, στα ουράνια ανεβαίνω, Αγόρι ατίθασο καβάλα στον Πήγασο!

Η αίσθηση της μουσικής αποτυπώνει τα ίχνη της πάνω στο σώμα του ποιήματος με ευκρινή τρόπο. Είτε με τα στοιχεία του ρυθμού, είτε με τη γλωσσική επεξεργασία (παρηχήσεις, συνηχήσεις, συνιζήσεις) των στίχων, αφήνει να περάσει ανάμεσα στο ποίημα ένας τόνος μελωδίας και ρυθμού που ανοίγει το ποίημα σε δρόμους ολικής πρόσληψης (ακουστικής σωματικής και νοητικής) από το παιδί.Η γρήγορη εναλλαγή εικόνων, που περνούν με ταχύτητα μπροστά στα μάτια του παιδιού, συνδέονται άμεσα με τη χρήση ενός μέτρου, του μεσοτονικού, μάλλον ασυνήθιστου στην

ποίηση γενικότερα, που εντείνει όμως τη δημιουργία ενός ρυθμού γρήγορου και νευρικού. Το ποίημα αποτελείται από εννιά δίστιχα, έστω κι αν η εμφάνιση του ποιήματος δίνει την εντύπωση μιας ενιαίας στροφής. Σχηματίζονται τρεις ενότητες, εκ των οποίων η καθεμιά αποτελείται από δύο δίστιχα εξασύλλαβων στίχων και συμπληρώνεται από ένα επτάστιχο δίστιχο. Κάτι σαν τρεις στροφές με τρεις αντιστροφές, όπως συνηθίζεται και στα τραγούδια. Οι ισχυρές συλλαβές των λέξεων συμπίπτουν σχεδόν απόλυτα στη φυσική ροή του μεσοτονικού μέτρου. Οι προσωδιακές αντιστοιχίες (ε, ι, στο 2ο στίχο, α, υ, στον 12ο στίχο, επανάληψη του ρ στους στίχους 8 και 10) επιτρέπουν στη γλώσσα του ποιήματος να λειτουργεί φυσικά και αβίαστα. Η ομοιοκαταληξία είναι δουλεμένη, στους περισσότερους στίχους είναι «πλούσια» και ευρηματική και φαίνεται να ωθεί το νοηματικό βάρος στις λέξεις που ομοιοκαταληκτούν.Όλη αυτή η συνωμοσία των μουσικών στοιχείων της ποίησης δένεται με ένα χιούμορ που στηρίζεται σε πολύ απλούς μηχανισμούς. Οι εικόνες αποτελούν ένα πανηγύρι επεισοδίων της παιδικής καθημερινότητας και παρουσιάζονται στο κείμενο με μια συνειρμική σειρά, κάτι σαν ένα μικρό κολλάζ χωρίς την κλασική εσωτερική λογική που έχουν συνήθως τα παιδικά ποιήματα. Το τελικό αποτέλεσμα, που προσλαμβάνει το παιδί από το ποίημα, είναι μια γιορτή ήχων και μια ατμόσφαιρα χαράς, παιγνιδιού, κίνησης και ξεφαντώματος.Στα υπόλοιπα ποιήματα της συλλογής «Χρυσό καλοκαίρι», διατηρείται ο ίδιος μουσικός, τόνος, αν και σε μικρότερο βαθμό. Υπάρχουν όμως και ποιήματα, στα οποία η υιοθέτηση της λογικής του παραδοσιακού στίχου με τις ανάλογες συμβάσεις πάρα: μένει ισχυρή και εμποδίζει την ανάπτυξη του ποιήματος, ώστε να έχει το αποτέλεσμα του παραπάνω ποιήματος. Η θεματολογία σε αυτήν τη συλλογή είναι επικεντρωμένη σε θέματα που ενδιαφέρουν το παιδί και αναπτύσσονται με την ανάλογη ευαισθησία και προσοχή. Η ποιήτρια έχει μια προσωπική λογική, με την οποίαν προσεγγίζει το παιδί. Υιοθετεί αρχικά μια στάση πολύ . κοντινή στην ηλικία του παιδιού, του μιλάει ως ίση προς ίσο και έχει σχεδόν αποκλείσει ο,τιδήποτε έχει σχέση με μετάδοση αξιών, προβληματισμών και καλλιέργεια προτύπων. Συνειδητά μέσα από το χιούμορ, το παιγνίδι, τη χαρά και την ανεμελιά προσπαθεί να επικοινωνήσει άμεσα με το παιδί. Ακόμα και σε ποιήματα με θέματα σχολικά, όπως το ποίημα Το παιδί και το βιβλίο, η προσέγγιση .γίνεται μέσα από ένα σύνολο εικόνων που δημιουργούν μια κατάσταση οικειότητας με το παιδί, μια ατμόσφαιρα φιλίας και εμπιστοσύνης χάρη σε μια λογική που στηρίζεται στην ανάγλυφη παρουσία απλών και παραστατικών εικόνων.Στη συλλογή «Ποιήματα για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας» περιλαμβάνονται 32 ποιήματα από πολλές προηγούμενες κυρίως συλλογές και 14 ανέκδοτα. Η ανθολόγηση έχει γίνει από την Ρούλα Παπανικολάου. Το βασικό κριτήριο της ανθολόγησης υποδηλώνεται από τον τίτλο της συλλογής. Επομένως τα ποιήματα έχουν μια σχετική ομοιομορφία και μια θεματολογία που στηρίζεται στις πιθανές προτιμήσεις των παιδιών ηλικίας 4-9 ετών, δηλαδή τα θέματα κινούνται γύρω από τα κλασικά παιδικά θέματα του σχολείου, από τον κόσμο της φύσης των ζώων και την οικογενειακή ζωή. Τα ποιήματα έχουν επίσης και κάποια άλλα χαρακτηριστικά. Υπάρχει μια σχετική συντομία στα ποιήματα, μια απλότητα νοημάτων και ύφους και ένας στίχος που δεν έχει τολμηρές μεταφορικές εικόνες.Στην τελευταία της συλλογή με το χαρακτηριστικό, αλλά και δηλωτικό, τίτλο «Όλη η γη τραγουδάει» συγκεντρώνεται ένας μεγάλος αριθμός ποιημάτων, στα οποία έχουν προστεθεί και ποιήματα από τις ήδη προηγηθείσες συλλογές «Το βιβλίο της Μυρτώς» και «Χαμόγελα». Έχοντας μια πλειάδα ποιημάτων της ποιήτριας αντιπροσωπευτικών της

συνολικής εικόνας μπορούμε να προβούμε σε μια σειρά εκτιμήσεων. Θεματικά εντυπωσιάζει η πληθωρική παρουσία θεμάτων γύρω από το παιγνίδι (Παίζουμε, Παιγνίδια με τις λέξεις, Το μαγαζί των παιγνιδιών, Η μπάλα, Τι κρυφτό, Το ποδήλατο μου), γύρω από τα ζώα, τα πουλιά και τα έντομα (Το χελιδόνι, Η πεταλούδα, Το διψασμένο πουλάκι, Το δελφινάκι, Η γατούλα και το χιόνι, Ο κορυδαλλός, Τα νιογέννητα πουλιά, Το σκανταλιάρικο γατί, Η ψιψίνα μας, Η Ασπρούλα, Γεια σου χελιδονάκι, Το καλάμου το σκυλί, Τα ζώα, Σ' ένα γατάκι, Πεταλούδα μου) και γύρω από τη φύση, την οικογένεια και τον καθημερινό τρόπο ζωής του μικρού παιδιού.Από πολλούς έχει χαρακτηριστεί ως ποιήτρια για μικρά παιδιά προσχολικής ηλικίας και αυτό συνδέεται με το χρώμα, το μουσικό τόνο, αλλά και τη θεματολογία. Η στιχουργική της κινείται στα όρια της παραδοσιακής ποίησης, αλλά διακρίνεται από μια λογική αποδέσμευσης από τους εκπαιδευτικούς ή παραινετικούς τόνους. Θεωρεί την ποίηση μια ευκαιρία για χαρά και παιγνίδι. Από τις ποιητικές της συλλογές απουσιάζουν χαρακτηριστικά ποιήματα με θέμα τις σχολικές δραστηριότητες. Και όταν εμφανίζονται ή τίθενται σχολικά θέματα, έχουν μια θεματική ανάπτυξη που είναι έξω ή πέρα από την τυποποιημένη ηθική του σχολείου, ενώ η παρουσία του χιούμορ, του παιγνιδιού και της διασκέδασης διαμορφώνουν ένα λόγο τελείως υπερσχολικό και υπερεκπαιδευτικό, όπως ακριβώς και στο παρακάτω απόσπασμα.Παιγνίδια με τις λέξεις (απόσπασμα)Παίζουν ο Κωστής κι ο Αλέξης το παιγνίδι με τις λέξεις.

Γρύλος, γρίφος και γρι-γρι να τρεις λέξεις από γρι.

Πες ο ένας πες ο άλλος, πόπο σαματάς μεγάλος.

Βιβλιογραφία

Αθανασόπουλος Β., 1995: «Το ποιητικό τοπίο του ελληνικού 19ου και 20ού αιώνα», τ.α', Καστανιώτης, Αθήνα.Ακριτόπουλος Α., 1993: «Η ποίηση για παιδιά και νέους», Ηρόδοτος, Αθήνα.Αναγνωστόπουλος Β., 1996'": «Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας», Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα.Αργυρίου Α., 19903: «Εισαγωγή στη νεοτερική ελληνική ποίηση», στον τόμο «Η Ελληνική ποίηση, Ανθολογία - Γραμματολογία», Σοκόλης, Αθήνα, σσ. 1-89.Γιάκος Δ., 19867: «Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από τον ΙΘ' αιώνα έως σήμερα», Αθήνα.Δελώνης Α., 1986: «Ελληνική παιδική λογοτεχνία - Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα», Ηράκλειτος, Αθήνα.Δελώνης Α., 1991: «Σύγχρονες τάσεις στην ποίηση για παιδιά και νέους», στο συλλογικό τόμο «Σύγχρονες τάσεις και απόψεις για την παιδική λογοτεχνία», Πρακτικά του Δ' Σεμιναρίου του Κύκλου του ελληνικού παιδικού βιβλίου, Ψυχογιός, Αθήνα, σσ. 161-167.Καλλέργης Η., 1996: «Ο ποιητής Γιώργης Κρόκος. Ένας αγέραστος και πληθωρικός δημιουργός», Αθήνα.Κοντράρου Ν., 1978: «Νεοελληνική παιδική λογοτεχνία», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα.Κουκουλομάτης Δ., 1993: «Λογοτεχνία και Παιδαγωγική», Βιβλιογονία, Αθήνα.Μανθόπουλος Δ., 1999: «Ποιητής ή / και δάσκαλος; Μια συνηγορία υπέρ του και, στα Πρακτικά τον Συνεδρίου «Σύγχρονες οπτικές και προοπτικές της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους», επιμ. Βασιλαράκη Ι. Ν., Τυπωθήτω, Αθήνα, σσ. 93-107.Μαστροδημήτηρης Π. Δ., 1993: «Οι λειτουργίες της Ανθολογίας, μια σύντομη περιγραφή», στα Πρακτικά του 1 Ιου Συμπόσιον ποίησης «Ποιητικές Ανθολογίες», επιμ. Σκαρτσή Σ. Α., Αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα, σο. 22-31.Μιράζγεζη Μ., 1978: «Ποίηση και Διδασκαλία», Αθήνα.Μιράζγεζη Μ., 1993: «Ποιητικές Ανθολογίες για παιδιά και νέους», στα Πρακτικά του 11ου Συμποσίου ποίησης, «Ποιητικές Ανθολογίες», επιμ. Σκαρτσή Σ. Λ., Αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα, σσ. 286-332.Μπενέκος Α., 20003: «Τομές στην εξέλιξη της παιδικής μας λογοτεχνίας - Η περίπτωση του Ζαχαρία Παπαντωνίου», Καστανιώτης, Αθήνα.Παπαδογιαννάκης Ν., 1991: «Σύγχρονες αναζητήσεις στην ελληνική παιδική λογοτεχνία», στο συλλογικό τόμο «Σύγχρονες τάσεις και απόψεις για την παιδική λογοτεχνία», Πρακτικά του Δ 'Σεμιναρίου του Κύκλου του ελληνικού παιδικού βιβλίου, Ψυχογιός, Αθήνα, σσ. 83-100.Παπαντωνάκης Γ. Δ., 1999: «Κώδικες και αφηγηματικά \ προγράμματα σε κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας», Πατάκης, Αθήνα.Πεσματζόγλου Τ., 1991: «Το ηρωικό παραμύθι της Πηνελόπης Δέλτα», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα.Σακελλαρίου Χ., 1987: «Οι πρωτοπόροι της ελληνικής παιδικής ποίησης», Πατάκης, Αθήνα.Σακελλαρίου Χ., 19872: «Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας», Δίπτυχο, Αθήνα.

Σακελλαρίου Χ., 1990: «Η θεματική της ελληνικής παιδικής ποίησης», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, αρ. 5, Σμυρνιωτάκης, Αθήνα, σσ. 35-61.Σκαρτσής Σ. Λ., 1995: «Δέκα σημειώματα για την ποίηση», Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.Σουλιώτης Δ., 1995": «Αλφαβητάριο της ποίησης», Δεδούσης Γ., Θεσσαλονίκη.Σπανός Γ., 1991: «Η ποίηση για παιδιά στην Ελλάδα. Παιδαγωγικό και αισθητικό πρόβλημα», «Σύγχρονες τάσεις και απόψεις στην παιδική λογοτεχνία», Πρακτικά του Δ 'Σεμιναρίου του Κύκλου του ελληνικού παιδικού βιβλίου, Ψυχογιός, Αθήνα, σσ. 43-57.Σπανός Γ., 1996: «Διδακτική Μεθοδολογία - Η διδασκαλία του ποιήματος», τ.α', Αθήνα.Χαραλαμπάκης Χ., 1993: «Ο ποιητής της παιδικής ψυχής και της αγάπης», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, αρ. 9, Πατάκης, Αθήνα, σσ. 86-97.Ceysson P. 1995: «Le choix des poetes», στο «Enseigner la Poesie» υπό τη διεύθυνση του Debreuille J. Y., Presses Universitaires de Lyon, Lyon.Genette G., 1969: «Figures II», Editions du Seuil, Paris.

3.5 Σύγχρονα ποιητικά μοντέλα Ηχορυθμικό μοντέλο (Γενικά χαρακτηριστικά)

Ο όρος ηχορυθμικό ποιητικό μοντέλο περιλαμβάνει ποιήματα, τα οποία έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ποιητικής γραφής, τα οποία συνοψίζονται στην έμφαση που δίνεται στον ήχο και στη μουσικότητα της λέξης, στο ρυθμό του στίχου, στην επιρροή των non sense poems και στη συχνή παρουσία των τεχνικών των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών.Αναλυτικότερα ο όρος ηχορυθμικό μοντέλο ανταποκρίνεται στα παρακάτω χαρακτηριστικά:1. Στα ποιήματα, που εντάσσονται στο ηχορυθμικό μοντέλο, διακρίνεται έντονα μια υπερβολική χρήση υφολογικών σχημάτων που επιδιώκουν να προσδιορίσουν από μόνες τους το ποιητικό αποτέλεσμα. Είναι εμφανής η παρουσία μορφικών χαρακτηριστικών (πλούσια ρίμα, κανονικό μέτρο σε διάφορες παραλλαγές και ρυθμός), αλλά και πολλά λογοτεχνικά σχήματα ύφους και νοήματος (παρηχήσεις, παρονομασίες, αναδιπλώσεις, επαναφορά, επανάληψη, ομοφωνίες, κ.λ.π.).2. Ο στίχος απογειώνεται και έχει τα βασικά γνωρίσματα του παράλογου ή άλογου στίχου. Το θέμα του ποιήματος - όταν υπάρχει - περιορίζεται μέχρι και την πλήρη εξαφάνιση του.3. Το χιούμορ βασιζόμενο στη σύμφυρση και μείξη διαφορετικών κοοδίκων ή στην απρόβλεπτη και τολμηρή νοηματική παραγωγή παίρνει ρόλο πρωτοκαθεδρίας. Τα ποιήματα, ενώ φαίνονται σαν να μην έχουν στόχο παιδιά που έχουν εισέλθει στο στάδιο της ρεαλιστικής λογικής παρά μόνο σε μικρότερα, προσχολικής ή πρωτοσχολικής ηλικίας, εντούτοις μπορούν και αναπτύσσουν κώδικες επικοινωνίας και με μεγαλύτερες ηλικίες. Το αστείο, η παρωδία μεταφέρουν οποιανδήποτε συμβατική φόρμα σε μια άλλη σφαίρα φανταστική, άπιαστη, όπου το φανταστικό και η μαγεία της πρωτόγονης σκέψης του παιδιού δίνει τα δικά της διαπιστευτήρια.4. Στη σύνθεση και στη κατασκευή των ποιημάτων ανιχνεύεται η λογική των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών σε συνδυασμό με την τεχνική των παράλογων ή άλογων στίχων των non sense poems.Οι πιο συνηθισμένες περιπτώσεις ποιητικών παιγνιδιών που'' εμφανίζονται στα ποιήματα του ηχορνθμικού μοντέλου είναι η mot valise, calempour, syllepse κ.α. (Charpentreau J., 198Γ ΚαλογήρουΤ, 1999).Κάτω από τον όρο γλωσσικά ποιητικά παιγνίδια ή λεκτικά παιγνίδια ή σουρεαλιστικά παιγνίδια εντάσσονται διάφορες ονομασίες και παραλλαγές, όπως γλωσσικά, λεκτικά, σουρεαλιστικά και ποιητικά παιγνίδια. Πολλά από αυτά συγγενεύουν και με τα γνωστά υφολογικά σχήματα, όπως η παρονομασία, η επαναστροφή, η προσωποποίηση, η παρήχηση-συνήχηση κ.λ.π. Τα γλωσσικά παιγνίδια εμφανίζονται με διάφορες μορφές και ποικιλίες. Στην ουσία η πρωτογενής πηγή είναι ο θησαυρός της προφορικής λογοτεχνίας, από την οποίαν επιλέγονται οι πρώτες μορφές. Στη συνέχεια ορισμένα από αυτά τελειοποιούνται, ανανεώνονται, εμπλουτίζονται και εμφανίζονται και καινούργια. Τα περισσότερα συναντώνται σε όλες τις γλώσσες του κόσμου και έχουν γίνει αντικείμενο εφαρμογής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της γλώσσας και το σύστημα των στιχουργικών κανόνων. Εμφανίζονται σποραδικά και σε όλο το φάσμα της προσωπικής ποίησης με ξεχωριστή επιτυχία στους συμβολιστές, στους λεττριστές και στους σουρεαλιστές ποιητές. Οι σουρεαλιστές τα χρησιμοποίησαν αφειδώς παίζοντας άμα και σπουδάζοντας και τελειοποίησαν την τεχνική τους και τη λογική τους

προσθέτοντας καινούργια σχήματα. Πριν και από αυτούς οι Edward Lear και Lewis Caroll στα άλογα ποιήματα τους οικειοποιήθηκαν τη λειτουργικότητα τους και εφάρμοσαν τις τεχνικές τους. Σήμερα η χρήση τους, εκτός από τις εφαρμογές τους σε σχολικές δραστηριότητες κυρίως της Α' βάθμιας Εκπαίδευσης, συνεχίζεται και από τις επίσημες ομάδες της πειραματικής λογοτεχνίας Οulipo, συνεχιστές και επίγονοι της κληρονομιάς του σουρεαλισμού.Στην Ελλάδα δεν έχουν τη μακρά παράδοση και χρηστική λειτουργία που έχουν στη Γαλλία και στην Αγγλία. Ειδικότερα στη Γαλλία αποτελούν πρακτική καθημερινή στα ateliers de I' ecnture που οργανώνονται από μαθητές του Δημοτικού, αλλά και του Γυ-μνασίου, στο πλαίσιο του μαθήματος της Γλώσσας και της λογοτεχνίας και έχουν την ανάλογη υποστηρικτική βιβλιογραφία (Charpentreau J., 197Γ 1981). Στη Γαλλία η ευφορία των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών συμπίπτει με την άνθηση του σουρε-αλισμού, αλλά και με τη σταδιακή αντικατάσταση των ασκήσεων ρητορικής (ασκήσεις ποιητικής γραφής) από τα γλωσσικά ποιητικά παιγνίδια. Αντίστοιχα των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών ανιχνεύονται στην πλούσια παράδοση της ελληνικής λαϊκής ποίησης και αποκαλούνται λαϊκά λεκτικά παιγνίδια (Σκαρτσής Σ. Α., 1990). Πρόκειται για κανόνες και τεχνικές που αφορούν στην οργάνωση της λέξης στη φράση, στο στίχο, με τα ίδια του τα στοιχεία ελεύθερα, απελευθερωμένα από κάθε εγκεφαλική πρόθεση. Διάφορες μορφές παιγνιδισμάτων είναι η παραγωγή κι εναλλαγή ήχων, λέξεων και συνδυασμός τους (ηχοποίητες λέξεις και ομάδες λέξεων, άλογες λέξεις, άλογοι στίχοι και ολόκληρα τραγούδια, λιγότερο ή περισσότερο άλογα, παιγνιδίσματα με παραγωγή νοημάτων και με παραλληλισμούς ήχων, τόνων και δομών). Πιο οργανωμένα εμφανίζονται στους γλωσσοδέτες, στα μαντέματα, στα αινίγματα και στα παιδικά τραγούδια.Οι μορφές των γλωσσικών παιγνιδιών είναι ποικίλες και οι εφαρμογές του απεριόριστες, διότι υφίστανται ποικίλες μετατροπές και συνεχώς εφευρίσκονται και καινούργιες. Οι πιο συνηθισμένες περιπτώσεις καταγράφονται και από Έλληνες ερευνητές (Κανατσούλη Μ., 1993· Σουλιώτης Δ., 1995 Καλογήρου Τζ., 1999), όπου γίνεται και αναφορά για παιδαγωγική χρήση και εφαρμογή στη σχολική τάξη.Τα πιο συνηθισμένα γλωσσικά ποιητικά παιγνίδια που προκύπτουν από την παράδοση της λαϊκής ποίησης και από την παράδοση της αγγλικής και γαλλικής παιδικής λογοτεχνίας είναι:1. Αλφαβητάρι, στίχοι που ξεκινούν από τα 24 γράμματα της αλφαβήτας.2. Ταυτόγραμμα, στίχοι των οποίων οι λέξεις ξεκινούν από το ίδιο γράμμα.3.Λεττριστικές ασκήσεις, όπου ο ήχος των λέξεων εκφράζει το νόημα.4. Mot gigogne, λέξη πολύμορφη, που αποσυντίθεται και τα κομμάτια της παράγουν νέες σημασίες, π.χ. καραβίδες - τα κάρα με τις βίδες· κυκλοφορία - το φόρεμα του κύκλου, κ.λ.π.5. Mot Valise, Λέξη βαλίτσα, εμπνευσμένο από τα κείμενα του Edward Lear, και Lewis Caroll' συμπτύσσουμε σε μια λέξη δυο συγγενικές ηχητικά λέξεις, αλλά άσχετες νοηματικά (συγγένεια ως προς το σημαίνον) και η καινούργια αποκτάει το νόημα που προκύπτει από τις έννοιες των δυο προηγουμένων (καναρίνι και καρχαρίας > καρχαρίνι).6. Ελεύθερες μεταφράσεις των αρκτικόλεξων, π.χ. Δ.Ε.Η. - δεν έχει ηλεκτρικό.7. Αναγραμματισμοί παίρνουμε τα γράμματα μιας λέξης και κατασκευάζουμε μια καινούργια. Μια παραλλαγή του είναι ο παγγραμματισμός.

8. Καλλιγράμματα· γράφουμε τη λέξη ζωγραφίζοντας με τα γράμματα τη φόρμα του νοήματος της λέξης. Ο όρος αποδίδεται στον Guillaume Apollinaire. Καλλιγράμματα έγραψε και ο Γιώργος Σεφέρης.9. Το λογοπαίγνιο, πρωτογενής μορφή του λεκτικού χιούμορ, δημιουργείται πάνω σε δίσημες ή αμφισβητούμενες σημασίες λέξεων από μια αφανή ανομοιότητα λέξεων. Όταν δημιουργείται από απλή ομοηχία λέξεων, την αμφισύνδεση μιας και μόνης φωνητικής μορφής με δυο διαφορετικές έννοιες, τότε λέγεται καλαμπούρι.10. Νεολογισμοί- δημιουργία καινούργιων λέξεων είτε με τη βοήθεια της ονοματοποιίας είτε με τη βοήθεια των συνηχήσεων και των παρηχήσεων. Μοιάζει με τη λέξη βαλίτσα μόνο που εδώ δεν ψάχνουμε και πολύ να δώσουμε καινούργιο νόημα στις νέες λέξεις.11. Syllepse, σύλληψη- η ίδια λέξη χρησιμοποιείται κάθε φορά με διαφορετική σημασία. Μοιάζει κάπως και αναλογεί με το καλαμπούρι.12. Γλωσσοδέτες και αινίγματα.Οι άλογοι στίχοι ή τα άλογα ποιήματα (non sense) έχουν μακρά παράδοση στην Αγγλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Δεν πρόκειται για ποιήματα χωρίς νόημα ή για στίχους αποτυχημένες απόπειρες νοητικών σκέψεων, απλά η λογική τους δεν έχει το κα-θορισμένο και προφανές νόημα, που αναμένει ο αναγνώστης, και δε φαίνεται να έχει κάποιο καταληκτικό νόημα. Αυτό που δε διαθέτει ο άλογος στίχος είναι η λογική του κοινού νου. Δεν επιχειρεί να διακρίνει το ψέμα από την αλήθεια, αλλά να τα αναμείξει. Δεν χρησιμοποιεί τη λογική μέθοδο και αυθαιρετεί χωρίς προσανατολισμό και χωρίς προφανή στόχο. Συνδέεται με τους μηχανισμούς του χιούμορ και του παιγνιδιού, αλλά δεν είναι αυτό ο πρωταρχικός του στόχος. Διαχέει μια σύγχυση, αντιστρέφει την πραγματικότητα, σχηματίζει ανύποπτα επίπεδα σχέσεων, αποσυνθέτει τη λογική των λέξεων, πλάθει καινούργιες σύνθετες λέξεις και, γενικά, κινείται σε όρια ανατροπής και αναιρέσων των κοινών συμβάσεων της λογικής και της πραγματικότητας.Ο άλογος στίχος κατασκευάζει μια «νοηματική» περιοχή που βρίσκεται πολύ κοντά στη λογική του μικρού παιδιού, όταν το μικρό παιδί προσπαθώντας να κατανοήσει τον κόσμο, που το περιβάλλει, κατασκευάζει ένα χώρο, όπου αναμιγνύει διάφορα επίπεδα της πραγματικότητας και της φαντασίας (Benayoun R., 1984'). Με χαρακτηριστική την απουσία εννοιών μέχρι και την ηλικία των 9-10 ετών, στον παιδικό κόσμο το πραγματικό αναμειγνύεται ή αντικαθίσταται από το φανταστικό χωρίς καμιά ιδιαίτερη πίεση για επαλήθευση ή τεκμηρίωση. Τίποτε δεν είναι αντιφατικό, όλες οι εξηγήσεις φαίνονται ικανοποιητικές. Σε τέτοιες συνθήκες το παιδί πειραματίζεται με όλο του το θράσος να ελέγξει τη γλώσσα. Η τέχνη των ανύπαρκτων σχέσεων ανάμεσα στα πιο ετερόκλητα πράγματα, των ευφάνταστων αντιστροφών και αναιρέσεων των λάθος απαντήσεων προηγείται και το γοητεύουν. Η αίσθηση της ρίμας και του ρυθμού, η προτεραιότητα στον ήχο της λέξης έναντι της έννοιας, οι υποκαταστάσεις των λέξεων δημιουργούν το δικό του γλωσσικό εργαλείο με την αναλογία και το συνειρμό των λέξεων ως τα βασικά χαρακτηριστικά. Κάποια σπέρματα των μηχανισμών και εκφράσεων των άλογων στίχων ανιχνεύονται στα λαϊκά παιδικά τραγούδια.Αυτή η κατηγορία ποιημάτων έχει δεχτεί πολλές κριτικές ανεπίσημα. Επισήμως είναι αρνητικές οι εκτιμήσεις ορισμένων μελετητών σχετικά με ποιήματα που κινούνται στα όρια του άλογου και παράλογου στίχου (Γιάκος Δ., 1987 Σακελλαρίου Χ., 1990). Η κριτική εστιάζεται κυρίως στο γεγονός ότι απουσιάζουν από τα ποιήματα συγκεκριμένες αναπτύξεις νοημάτων και ότι γίνεται υπερβολική εκμετάλλευση των μορφικών χαρα-κτηριστικών της ποίησης, η οποία περιορίζει ή και καταργεί την ποιητική επικοινωνία.

Επισημαίνεται αρνητικά η απλοϊκή τους φόρμα, η απλοϊκή τους γλώσσα και η διαχείριση των λέξεων χωρίς ποιητική οικονομία και ότι οι στίχοι έχουν μοναδικό στόχο να προσεγγίσουν και να εκμεταλλευτούν το γλωσσικό επίπεδο των μικρών παιδιών. Αντίθετα είναι θετικές οι εκτιμήσεις άλλων μελετητών (Μερακλής Μ., 1990· Σουλιώτης Δ., 19952). Μια μεγάλη κατηγορία ποιημάτων, που προσδιορίζονται από τον όρο ηχορνθμικό ποιητικό μοντέλο, έχουν χαρακτηριστεί και ως παραποιητικά στιχουργήματα (δάνειος όρος από την παραλογοτεχνία) (Ceysson P., 1999).

3.5.1 Το έργο των ποιητώνΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ ΑΛΚΗΣΤΙΣΕμφανίζεται με μια και μοναδική συλλογή: «Μανταλάκια στην απλώστρα, ποιήματα στη σιδερώστρα», 1987, Αθήνα. Εμπνέεται από το έργο του Gianni Rodari και τις τεχνικές των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι το παρακάτω ποίημα στο οποίο ανιχνεύεται η τεχνική των φανταστικών υποθέσεων, π.χ. δηλαδή τι θα συνέβαινε, αν τα καρύδια φορούσαν πατίνια;τα καρυδοπάτινα!!Κάτι καρύδια φόρεσαν ρόδες και γίναν καρυδοπάτιναβγήκαν στους δρόμους, στις λεωφόρουςκαι καρυδοπατινοέτρεξαν.στις διασταυρώσεις, στα κόκκινα φώταδεν καρυδοπατινοσταμάτησαν...και τα καρυδοπάτινα μια μπουλντόζατα μπουλντοζοέλυωσε.αχ τα καρυδοπάτινα, που καρυδοπατινο έτρεχανκαι δεν καρυδοπατινοσταμάτησανγίνηκαν κραπ... κρουπ... καρυδόπιττα.

Όπως φαίνεται στο παραπάνω ποίημα, οι λέξεις όχι μόνο δε χρησιμοποιούνται με την καθημερινή τους συμβατική σημασία, αλλά και εκτός, αποδεσμεύονται από τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού. Στο ποίημα εμφανίζονται καινούργιες λέξεις που συγκροτούνται με την τεχνική των νεολογισμών και της mot-valise. Μορφήματα διάφορα ενώνονται μεταξύ τους παραβιάζοντας τους κλασικούς κανόνες της σύνθεσης και δημι-ουργούν ένα φανταστικό γλωσσικό τοπίο, όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν.Στο ποίημα που ακολουθεί, το κλίμα είναι παρόμοιο. Οι στίχοι κινούνται σε μια ατμόσφαιρα απρόβλεπτων και απίθανων εικόνων. Δύο ονοματοποιίες {τον τον τον και κο κο κό) παρελαύνουν ως γοητευτικοί ήρωες και με τις περιπέτειες τους διαμορφώνουν ένα κωμικό σκηνικό χαράς και ονείρου. Σε πείσμα κάθε λογικής το ποίημα τηρεί μια κανονική ομοιοκαταληξία.Η κόττα θέλει δύο του, κοκοκό τουτουτού δύο του και άλλα τρία πέντε του στην παραλία Φόρεσαν τα μπανιερά τους, μπλουμ, βουτιά με την καρδιά τους.Κάνουν ηλιοθεραπεία

πέντε του στην παραλία και ο κόκκορας φωνάζει... την κοτούλα του αρπάζει και στον κόσμο κι κράζει: Μήπως είδατε τα του της;

Εκείνο, που χαρακτηρίζει συνολικά όλα τα ποιήματα της συλλογής, είναι ότι με τη συνεχή παρέλαση απρόβλεπτων εικόνων και τη διάχυτη αίσθηση ελευθερίας και δημιουργείται ένας άλλος κόσμος, στον οποίον η διείσδυση του φανταστικού στο πραγματικό είναι συνεχής. Οι λέξεις μπαίνουν η μία δίπλα στην άλλη με συνειρμική λογική. Κατά δεύτερο λόγο, έρχεται η τεχνική των γλωσσικών ποιητικών παιγνιδιών να δώσει στοιχεία κωμικού και χιούμορ σε ένα στίχο που είναι έτοιμος να εκφράσει ό,τι πιο απίθανο και αδύνατο. Η συλλογή κλείνει με προτροπές-οδηγίες στα μικρά παιδιά να συνθέτουν το πρώτο τους ποίημα. Παρατίθενται γι' αυτόν το σκοπό λευκές σελίδες με δοσμένα θέματα-ασκήσεις για παιδαγωγικές εφαρμογές.

ΚΟΥΝΑΣ ΑΡΗΣΕμφανίζεται με δυο ποιητικές συλλογές παρόμοιου ύφους και τεχνοτροπίας, «Μια αλεπού από τον Πόρο» και «Τα μήλα του γλυκού νερού» από τις εκδόσεις Δελφίνι το 1995 και 1996 αντίστοιχα. Τα ποικίλα στροφικά σχήματα με στίχους πλούσιους σε παρηχήσεις, επαναλήψεις και αναλογίες συνθέτουν το πορτραίτο μιας ποιητικής δημιουργίας που στηρίζεται από τη μια στη λογική των γλωσσικών παιγνιδιών και από την άλλη στις τεχνικές του άλογου (non sense) στίχου. Σε κάθε στίχο επιχειρείται η εξε-ρεύνηση και αξιοποίηση της ηχητικής αλυσίδας. Αναζητείται μέσα από αναλογίες, παρονομασίες, παρηχήσεις και επαναλήψεις η καταγραφή ενός απρόβλεπτου, φανταστικού κόσμου που δημιουργεί αρχικά μια φυσική και αβίαστη έκπληξη στον αναγνώστη και καταλήγει στο απρόοπτο και στο κωμικό. Μια πρώτη χαρακτηριστική εικόνα προσφέρουν οι παρακάτω στίχοι.Σαν τι σαν κρέμα σαν τη γη κρέμα σαντιγί κρέμασα τη γη.

Ευφυές λογοπαίγνιο θα μπορούσε να διαβαστεί και με ερωτηματικό αντί για τελεία. Οι στίχοι του προχωρούν μέσα από αποσύνθεση και κατάτμηση λεκτικών συνόλων και καταλήγουν σε σύνθεση παρόμοιων ηχητικά λέξεων, αλλά με διαφορετική σημασία. Όλο το λογοπαίγνιο είναι το αποτέλεσμα της ομοφωνίας ανάμεσα στις λέξεις και της ανάπτυξης των συλλαβών με τέτοιον τρόπο, ώστε να δίνουν καινούργια νοήματα, ενώ οι ήχοι των λέξεων παραμένουν ίδιοι. Παράλληλα μπορεί να διαβαστεί και ανάποδα από το τέλος προς την αρχή και να αναλυθεί με βάση τη λογική του ποιητικού παιγνιδιού της mot gigogne, δηλαδή η αποσύνθεση, κατάτμηση μιας σύνθετης λέξης έτσι, ώστε να δίνει καινούργιες απροσδόκητες σημασίες.Η επιρροή των non sense poems είναι χαρακτηριστική στους παρακάτω στίχους.Μια αλεπού από τον Πόρο Έφυγε με δορυφόρο

Πήγε αμέσως ώς τον Άρη Άναψε κιόλας ένα φανάρι

Το κοιτάζω το φανάρι Μοιάζω λέω με φεγγάρι

Έχασα την αλεπού μου Που τη λέω Λαϊλού μου.

Τώρα μού 'κάμε τη χάρη Να με πάρει στο φεγγάρι Πού 'φύγε με δορυφόρο Για τον Πόρο.Οι παραπάνω στίχοι αποτελούν ένα χαρακτηριστικό δείγμα, στο οποίο υποβάλλεται το παράδοξο, το απρόοπτο και δημιουργείται μια χιουμοριστική κατάσταση από το συνδυασμό του πιθανού και του απίθανου, του λογικού και του παράλογου»Το ίδιο και στους επόμενους στίχους, όπου η κοινή λογική παραβιάζεται για να επικρατήσει το παράλογο, το οποίο φέρει μαζί του γέλιο και χαρά.Ίο Πάρο με κότερο με φίλο ελικόπτερο

Λαμία Βόλο με κάρο μπείτε στο χωλ για να σας πάρω.Στην αμέσως επόμενη συλλογή «Τα μήλα του γλυκού νερού» διακρίνεται μια ευκρινέστερη επιρροή της λαογραφικής παράδοσης τόσο στην καταγραφή λαϊκών δημιουργιών, όσο και στην υιοθέτηση των τεχνικών γραφής και μορφών που χαρακτηρίζουν την προφορική λαϊκή παράδοση: στίχοι σε παροιμίες, σε γλωσσοδέτες, σε τραγούδια που πλάθονται με βάση την ακουστική συγγένεια των ήχων των λέξεων. Αυτή η τεχνική γραφής, σύμφωνα με την οποίαν οι λέξεις επιλέγονται με βάση το εξωτερικό τους ηχητικό υλικό αντίκρισμα εμπλουτίζεται από τις τεχνικές γραφής των ποιητικών και γλωσσικών παιγνιδιών και καταλήγει στη δημιουργία στίχων με εμφανή την επιρροή των λεττριστών, μια ξεχωριστή ομάδα δημιουργών με ξεχωριστή αντίληψη για τις δυνατότητες της γλώσσας και της ποίησης (Μπαμπινιώτης Γ., 1984). Γίνεται προσπάθεια το νόημα των στίχων να αποδοθεί με ήχους διασπώντας την ενότητα της λέξης και της γλώσσας, κρατώντας πού και πού μερικούς τύπους και κανόνες.Τάμπαρατατάμπαρτάμπαρα τα βάρβαρααβραγραδραστρακτραμπντρα

Στίχοι ή καλύτερα παράθεση λέξεων άναρθρων, ηχοποίη-των, χωρίς σημασιολογικό αναφερόμενο, με μοναδικό σημείο αναφοράς την αίσθηση ρυθμού που αναδίδουν. Κάτι που είναι πιο έντονο προς το τέλος, όταν ο ρυθμός δίνει την εικόνα ενός ταμπούρλου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε στίχους στις σελίδες 37, 29, 21 και 11. Από ένα σημείο και μετά η πληθωρική παρουσία της ονοματοποιίας σχεδόν επιβάλλει την κρατυλική διά-σταση της γλώσσας.Το κουτί τουκουτούκΤο κουτί του κουτού τουκουτού.

ΜΑΡΙΝΟΣ Μ. ΓΙΩΡΓΟΣΈλληνας του εξωτερικού, κλόουν, ποιητής και μουσικός με πληθωρικό και ευρύ έργο. Το ποιητικό του έργο αποτελείται από πολυάριθμες ποιητικές συλλογές. Εμφανίζεται στο χώρο της παιδικής ποίησης με τη συλλογή «Καραμελοχώρα», Κέδρος, 1978, και ακολουθούν άλλες 15 ποιητικές εκδόσεις. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν: «Αν Είχα...», Καστανιώτης, 1979· «Τα ποιήματα του κλόουν», Καστανιώτης, 19872· «Το αυτοκίνητο του κυρ-κλόουν», Καστανιώτης, 19872· «Το αλφαβητάρι του κλόουν», Καστανιώτης, 19872· «Τα ποιήματα με τα χρώματα», Καστανιώτης, 19872· «Ο Γιωργάρας ο γαργάρας», Κέδρος, 1988· «Ο φύλαξ άγγελος μου», Κέδρος, 1996- «Το ματωμένο στραγάλι», Κέ-δρος, 19962 και «Τα τραγούδια μου», Κέδρος, 1994.Στη συλλογή «Το αυτοκίνητο του κυρ-κλόουν», περιλαμβάνονται 12 οκτάστιχα ποιήματα με τροχαϊκούς οκτασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Οι δυο πρώτοι στίχοι επαναλαμβάνονται σε όλα τα ποιήματα και το δυνατό σημείο τους είναι το αβίαστο χιούμορ και γέλιο που προσλαμβάνει ο αναγνώστης από τα παθήματα και τις κακοτυχίες του ιδιοκτήτη του αυτοκινήτου. Ο συγγραφέας γνωρίζει άριστα το μηχανισμό του χιούμορ και τον εφαρμόζει με επιτυχία.Στη συλλογή «Τα ποιήματα του κλόουν» τα ποιήματα έχουν έναν πιο λυρικό και προσωπικό χαρακτήρα και αναπτύσσουν σύγχρονα κοινωνικά θέματα και σκηνές από την καθημερινότητα του παιδιού. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι ο ποιητής είτε με τη σάτιρα, είτε με την παρωδία, όπως στα ποιήματα Η κυρά Λένη, Όταν κάνουνε Πόλεμο, είτε απλά με τη βοήθεια τολμηρών μεταφορικών εικόνων και πλούσιων ομοηχιών και ομοιοκαταληξιών αποφορτίζει από τα ποιήματα αυτά τη σκληράδα και τη σκοτεινότητα.Όταν κάνουν πόλεμοΌταν κάνουνε πόλεμο Η γη έχει πονόλαιμο Πονάει η καρδιά της Και κλαίνε τα παιδιά της Κι όλο κάνουνε πόλεμο Κι άντε με τον πονόλαιμο Τον άρρωστο λαιμό της Από τον πόλεμο της. Ενάντια στον πονόλαιμο Στον πόνο και στον πόλεμο Υπάρχει μια ασπιρίνη Άνθρωποι πέστε: ΕΙΡΗΝΗ.