ahmet küçükkaya-şahlar, sufiler, türkmenler-2011

7/22/2019 ahmet kkkaya-ahlar, sufiler, trkmenler-2011

1/317


2/317

ahlar -Sufiler- Trkmenler

Ahmet K kka lfa

Birinci Basm : Mart 2011

www.esaskitaplar.com

[email protected]

Co-Editr: Leyla zeser

Danmanlar: Leyla zeser, Maruf etin, Behnam Bashirpour

Fotoraflar: Engin Kkkalfa, Nasrollah Kasraian

Minyatrler: ran Mzeleri Kolleksiyonlar

(Glistan Saray Mzesi, ran National Mze, Rza Abbas Mzesi., v.d)

Co-Grafik Dzenleme: Bar SaroluGenel Yayn Ynetmeni ve Yayna Hazrlayan : Ahmet Kkkalfa

Datm: Savra Yaynclk/ www.tumkitaplar.com

Ticarethane sok, Fetih Han no: 33/33 Caalolu-istanbul

0212-512 40 74

Bask: Matsis Matbaa Hizmetleri, Dr. Ali Demir Cad. No:51 Kobi Merkezi K:1

Sefaky, istanbul

ISBN 978-605-88019-0-5

Copyrigh t 2011 by Ahme t Kkkalfa

Al i ri gh t Ft es er ve d, in cl ud in g the ri gh t of repro duct ion in vvhole or pa rt y in an y fo rm

Akademik ve ta n t m am ac y la ki ta pt an k sa al n t ya p la bi li r.

zinsiz hi bir ekilde ksmen veya tamamen alnt yaplamaz.

- Eserimiz ibirlii tekliflerine aktr-
http://www.esaskitaplar.com/mailto:[email protected]://www.tumkitaplar.com/http://www.tumkitaplar.com/mailto:[email protected]://www.esaskitaplar.com/


3/317

lke knan bu': atalara,

ve kadim medeniyetimizin beiine

saygyla.

ahlar - Sufiler- TrkmenlerKarakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Afarlar ve Kaarlar

1036-1925

ran, Horasan ve Trkistan'n gl Trk Hkmdar Gazneli Mahmud'un

(997-1030) tarih sahnesine kmak zere olan Seluklu Reisi Arslan Yabgu'yu, bir

hile ile Kalincar kalesine hapsetmesi, Turul ve ar Bey'lerin nn aarken,

yeni liderlerini kabullenemeyen Ouz Beyleri'nin byke bir ksm Seluklular-

'dan ayrlarak, 1026 ylnda Horasana geerler.

Bu bamsz Ouz Beyleri, Gazneli Mahmud'un 1030 ylnda lm zerine Sul-

tan Mesud'a g verirler. Mesud'un tahta k sonras yaanan bir ok olaydan

sonra 1036 ylnda Azerbaycan'a geen Ouz Beyleri, bir yl sonra Frat ve Dicle

arasnda (Cezire'de) fetihlere giriirler.

1071 ylnda ki byk savata, Alparslan'n yannda yerlerini alrlar.

Kibirli Roma, Malazgirt'te byk bir yenilgiye urar. 1074 ylnda Seluklu ailesi-

nin meru lideri Arslan Yabgu'nun torunu, Kutalm'm olu Sleyman Anadolu'ya

getiinde, liderlerine kavumulard. Bir yl sonra, bakenti znik olan Anadolu

Seluk devleti kurulur. Onlar, Sleyman ah ldrldnde ran'daki hapis-

hanesinden kurtulan olu Kl Arslan'm etrafnda kenetlenirler.

Gerek bir iktidar odaydlar. 1500 ylnda, ah smail, Dersim topraklarna ula-

tnda, yzyllarn tecrbesiyle, yeni bir devlet kurmaya hazrdlar. ok deil

yl sonra, Diyar-bekir'den Semerkand'a kadar olan btn topraklara hkmedecek

byk bir imparatorluk, onlar olmadan kurulamazd.

Sufi Trklerin,ran'daki byk yryleri, 1925 ylma kadar srd.


4/317

Veliler Velisi Hac Bekt a Veli

Mritler Mridi Hoc a Ahmet Yesev

Trk'ler Roma Topraklarna, Anad olu'y a Geerke n

Malazgirt ncesi ve Sonrasnda Anadolu'da Devlet D Gler.

Mervani Krt Devleti'n de Karde Kavgas

ehirlerin Askeri Gcn e rnek Olarak Musul

Malazg irt'te Savaan Taraflarn Askeri Dengesi

10.00 0 Krt Sava a Nasl Dahil Old u

Kk Mervani Devleti Ynetil emez Hale Geldi inde

Silvan Halk, ehrin Anahtarn Teslim Etmey e Karar Vermiti.

Seluklular Yllarca Oral Olamamlard

Horasa n-Ders im-Bos na-Tul uz; inan Fay Hatt.. .

Pavlikanlar, Hurremiler, Kzlbalar, Bogomilciler, Katharclar.

Tou lou se (Tuluz) Kenti , Hristiyan Katharc lar ve Engi zisyon 1

Orta Asya, Kavimler ve Dinler Yuma

Roma, Yksek lkesi'nd e (Armenia'da) Tarihsel Sre

Hal Seferleri... veya.. . Dou Sorunu

M ool' lar Anadolu 'da

Timur Dnya'y Fethetmek iin Yola kyor

Trkler, Moollar, Tatar lar ; Bir Halkn Farkl Grnmle ri

Osmanllar, Kay m? Tatar m? Kpak m? Mool mu?. ..

Akkoyunlular, Karakoyunlular

Surlar Ykan Toplar, Savalarn Ynn Deitiriyor

iran'd a Kurtarc imam Mehdi'yi Beklerken

Serdab ve Serdab Mimaris i

Hurif i'lik, smailili k ve Safevile r

Safeviler; Tarikattan imparatorlu a


5/317

Safevi Devletinin Gl Beyleri; Dersim -emik ezek Beyleri 170

iran Tarih ve Corafyasnn Genel Hatlar... ve Gerler 176

iran'n Ge r Halklar 182

iran'da Krtler Nerede Yaar? 182

iran Krdis tan 183

Krtle r Kime Benzer ? 185

Horasa n'daki Kadim Trkm en Krtleri 186

Fars-Hu zistan 'da Yaayanlar veya

Ger obanlarn Hepsi Krt' mdr ? 189

Minor sky'nin 10. Yzylda Fars'ta bulduu ,

500.000 Krt Nasl Kaybol du? 191

tekiletirilen Biz...veya

Krdistan 'lar... Kuhistan'lar Kimler Meske n Tutar..? 193

Safeviler, ismaililik ve Trkmenler 196

Alam ut'ta n Mevlana'ya Ulaan Ak 200

Nizari-smailiin.Sufi lie Evrilmesi 203

Alamut yolunda. ..ve Alamu t zerine Notlar 206

Paylalamayan Safevi Miras 219

ah smail Sonra s Safevile r 227

Safevi Dnemi Sonras iran 234

Kzlba - Alevi Trkmen ler'in ( Kayp ) Kzlbal Bulundu 240

Kzlbalk m ? Altnbalk m ?

Anado lu Corafyas ndaki Gelimeler

Anado lu Trkm en Beyleri 244

eyh Cn eyd veya Celal; Celali isyanlarnn isim Babas 245

"Kr olu "... derl er bir Celali Reisi 246

Celali isyanlarnn Sebebi; Dzenli Ordu ve Barutun gc 247


6/317

cd^^bS^

I Hac Bekta Oca; aresizlerin aresi

Trkmenlikten kma veya

Alev i Kzlba Trkmenl ikt en, Sn ni Krt 'l e ge i.

Ouz Trkmen Boz-ok Dulkadirli lkesi'nin isyan...

Dil'de Farsa'nn Etkisi ve

Kutlu Harflerden Latin Harflerine Gei

1789 Sonras... Modern Ulus Devletlerin afanda.

Trkmen Krtleri ve Karakeililer rnei...

"Cemaat- Ekrad- Airet-i Karakeili"

Trkmenler'in Krtleri...

veya. .. Asln nkar Eden Haramza de'dir

Diyar-bekir Beyleri

Srgnler ve Kurt Adamlar zerine

Zazalar


7/317

nsz veya Bir yknn zinde...Gen yamda, ran-ahname'si ile tanmamla birlikte, aklma smayan

yklerden haberdar olmutum. Kukusuz o zamanlar, radyolarn haber

saatlerinde dinlebildii masum zamanlard. Tv, internet, multi-medya, 3D

gibi teknolojilerden habersizdik. ahname'nin en etkileyici yklerinden

birisi, belkide birincisi "Demirci Kve, Zalim kral Dahhk ve yi kral Feri-

dun'' ile ilgili, ykyd. Ufkum ve evrem geniledike, hayatma deen

kk dokunular merakm kamlam olmal ki, yine bir genlik heve-

siyle bir inceleme yazs hazrlam ve bir dostuma "eletirisini ve takdiri-

ni umut ederek." teslim etmitim. O tek nsha almam, ev tanma veya

ihmalkrlk gibi gerekelerin ardndan srlara karmt. lke de fotokopi

makineleri yok denecek kadar azd. Aratrmam daktilo da binbir zahmet-le tek nsha olarak hazrlamtm. Kayp eserimin ardndan cesaretim k-

rlmt ve ok zlmtm.

Hayat mcadelesi ile sren bir orta ya zamanlarn da, aklm elen yk-

ler, hayatmdan km gibiydi. Meer kmam. Yar farkmdallkla, konu

ile ilgili ipularn toplamaktan geri durmamm. imin ve merakmn bir-

letiini, ilk ran gezimde farketmitim. Beni misafir eden bir i adam,

["en ok neyi merak ettiimi" sorduunda, "Deref-i Kve'yan* "] demi-

im. lk okumamdan 30 yl kadar sonra hem de Farsa yani orjinal dilin-de... Ev sahibi hayretler iindeydi.. Bende...

(*kve'lerin baya, kve'rin bayra)

Bir uak yolculuunda okumak iin edindiim Roux un eserini, sanki bir

yudumda imitim. Roux, merakmn corafyasna ve tarihine iyi bir

1


8/317

ereve iziyordu. Yolculuklarm ve okumalarm hzlandrmtm. Bir

Mesudi, Bir Batuta, bir Katip elebi gibi, kadim zaman corafyalarnda

dolayor, en eski ykleri hal ilk gnk heyecanyla yaayan insanlarla

tanyordum. Konuuyordum.

En iyisinden bir mimarlk eitimim vard. Hayallerimde yer etmi olan bel-

li belirsiz silik resimler, cennet bahelerini anmsatan ehl-i Beyt'e adanm

mescitlerde yeniden canlanmt.

Okumalarm, merakm ve kefetme arzum bir sarmala girmiti. Heyecan

verici bir deney yayordum. Kayp Mehdiyi Cemkaran'da bekleyen ii

mminler, Ziyaretilerini 1001 gece masallarna tayan Yezd'in altn renk-

li sokaklar, Cihan m yarsna bedel grlen sfahan Meydan, Horasan'da

Halife Harun Reid'in Camisi, Hasan Sabbah'm Alamut kalesi, Zerdt Pey-

gamberin kutsacl Savalan da, Persopolis'teki 2500 yllk Ahameni im-

paratorluk saray, Erdebil'de Trkmenlerin ah-byk Sufi Mevlana ah

smail'in ziyaretgh, Tebriz'de Karakoyunlu Cihanah'n Gk Camisi, Ha-

lep'in byk Kapalars, am'daki byk Emevi Camisi ve hepsinden

nemlisi ilgisini hi eksik etmeyen, dost bir halkn varl...

Evet, artk yazmalydm. Ekim 2007'de ilerimi, eime usul usul devreder-

ken, yazmaya baladm. Bir ok kaynak eserin yambamda ktphanem-

de biriktirmi olduumu farketmem byk bir mutluluktu. Yllardr yayn-

clk ura iindeydim. yklerin minyatrler de sren izleri vard. Min-

yatrleri ve grselleri olmadan, anlatm eksik kalrd.

Mehule giden bir geceyars otobsnde veya usuz bucaksz Deylem da-

larnda Alamut Kalesini ararken beni yanlz brakmayan ve elinde ki foto-

raf makinesini, her eye, her detaya yneltmekten bir an iin bile vazge-

meyen eim, yanmda olmasayd, bu maceram; eksik bir macera olurdu.

ran yaamnn tanklarndan dll fotoraf sanats N. Kasriani ile tan-

mam ve destei de, hayatmn ho sprizlerindendi.


9/317

Ben neyi yazyordum? Heyecanm beni nereye gtryordu? Bu sorulara

objektif bir cevap bulabilmek adna 2009 ylnda almam, kstl sayda

bastm. Dostlarma ve ilgi duyacan umduum kiilere gnderdim. lke-

min gndemi her zaman ki gibi ok dolu olduundan olmal ki umduum

olumlu tepkiler; heyecannm beklenen karlndan ok uzakt. Yine de

yardmn esirgemeyen dostlara kavutum. ncil ve Tevrat uzman Sn. Ley-

la zeser, uzun ve mihnetli editoryal yardmn esirgemedi. Arapa ve Ku-

ran uzman Sn. Maruf etin yerinde dzeltmeleri ve nerileri ile ok yar-

dmc oldu. ranla ilgili saysz dost, ran tarihi ile ilgili bilgilerini

paylamaktan geri durmadlar. Hepsi adna, candan dostum BehnamBashirpour'a (Beirpur) teekkr borluyum. Onun scak dostluu ve

rehberlii sayesinde Safeviler in ve ah smail'in Erdebil'deki ve ran'daki

izlerini kolayca takip edebildim.

Bir eser iin yola kmtm. Sonuta elimde 1 deil 3 eser olmutu. Yayn

piyasasndan haberli dostlarn tavsiyesiyle 3. kitabm ilk nce yaynlama-

ya karar verdim. Okuyucular bu kitabm da; dier kitap konularyla ilgili

balklar da, ayrca bulacaklardr. Dier kitaplarn da, en az bu kitabm

kadar ilgintir.

Roux'un deyimiyle hi bir aratrma, hi bir zaman tam olarak bitmez.

Aratrc bir yerde, yazm faaliyetine balamak zorundadr ve her yazn;

kurgusu gerei ve en yaln anlatn hedefiyle, okuyucuyu yoracan ngr-

d, fazla bilgiden vazgemek durumundadr. Onlar, bir gn yeniden

arlmak umuduyla, sakl bahelerinde bekleyeceklerdir.

Elinizdeki eser yeni bir belge'nin bulunmas ile ilgili bir ariv almas de-

ildir. Daha nce yaplm bu tr aratrmalarn stnde ykselen, emper-yal heveslerin dayatmalarna kar yeni bir "Tarih Yazm" deneyidir... Ke-

sinlikle ierden bir baktr. Resmi sylemin dndadr. Birebir yazarn

blgelere yapt seyahat anlaryla desteklenmitir. Kukusuz zor bee-

nenler, yanl bulabilmek iin kollar svayacaklardr. midim, bilimsel ve

insafl tenkitler olmalardr.


10/317

Mesleki eitimim gerei, bu esere kar pozisyonum bir mimarn, bir bina

yapm sorumluluunu stlenmesi gibidir. Projeye uygun yap bileenleri-

nin temin edilip ina edilirken mimar, kesinlikle zgn bir yorum hakkn

korur. Gumilev'in de benzer bir sav vardr. "Tarihi, benzetmek gerekirse

bir frmc-bir ekmek yapcsdr. Tarla da buday ekmek, sonra hasad et-

mek, sonra un deirmenine gtrmekle ykml deildir." der. Aratr-

mam bir kez deneysel bir eletiri szgecinden gemitir. Bundan sonra da

hakikata daha yaknlamak adna eletirilere muhtatr. Eletiri ve neri

sahipleri internet adresinden de bize ulamakta glk ekmeyeceklerdir.

Mimari nasl byk ustalarn izinden kademe kademe ykseliyorsa, bu

eserde gemiteki ve gnmzdeki ustalarn eserleri zerinden ykselme-

yi hedeflemitir. Bunun iin hi acele etmedim. Bir yandan eserlerin iin-

de bir keif yolculuu yaparken ve kefedilen satrlar fazlalarndan ayk-

larken, bahsi geen mekanlara seyahatleri de ihmal etmedim.

Bu gezilerim de ok merak edilen ve bin trl tarif edilen "Trkmenlerin

Kzl-bal " ile ilk kez ben karlam olmalym. Doru bir fotorafn

ilk kez ekme mutluluunu yaadm.. Yine hereye benzetilen Alamut ka-

lelerini, yeniden yerinde grerek ve deerlendirerek, mulak anlatmlar-

dan kurtardm dnyorum. 12. mam Muhammed Mehdi'nin Ser-

dab'mdan ilham alan "Safevi-Kazvin-Serdab Mimarisfni" kefettim.

Eserimde merakl okuyucular, daha fazla spriz beklemektedir.

slam Dnyasnn dousuna 900yl hkmeden

"Sufi Trkler'inTarihi'ni"

veya Osmanl'nn adlandrd ekliyle

lEkrad- Trkmen / Trkmen Krtleri'nin Tarihini...]

Corafyamzdaki bin yllk kadim yaz geleneimize bir sayg olarak kitabmz ift kapakl

olarak hazrladm, ho grleceini umuyorum,


11/317

2Tarih ve Corafya...

Tarihin Bir Paras Olarak, Dou Anadolu Corafyas....

alar boyunca, gnmz Anadolu topraklarnn dousu, iki byk impa-

ratorluk Roma ve ran arasnda tartmal topraklar olarak var oldu.

Hangi mparatorluk daha glyse bu topraklarda hak iddia etti. Her iki

rejime muhalif dnceler ve topluluklarda bu corafya da tutundu. Bl-

genin muhalif Hristiyan halk, Roma'nm ba dman olarak, Roma zul-

mnn hedefindeydi. Dalk corafi yap, ran'da balayan dalk yapnn

devamyd. Kular nasl snr izgilerin bilmezlerse, dalar ve yksek dz-

lkleri mesken tutan ger halklar da, snr izgilerini bilmezlerdi. K gel-

di mi scak dzlklerin yolunu tutarlard. ki nehrin aras. Cezire dzlk-

leri gzde yerlerdi. G yollar 500 - 1.000 kilometreyi bulurdu. Snrlar

koruyan, snr telleri ve snr muhafzlar yoktu. Hangi imparatorlua, ver-

gi veriliyor ve askerlik yaplyor ise, o imparatorluk, tartmal blgenin

sahibiydi. Hem Roma'ya muhalif Hristiyan yurttalar barndrmas, hem

de corafi devamll dolaysyla ran'n stnl aktr.

7. yzyln banda, Roma ile ran imparatorluklar arasnda yaplan son

antlama, kendisinin tahta dnmesini salayan Roma mparatoru ve kayn-

pederi Mauricus lehine, Anadolu'da ki topraklarnn batsndan vazgeen

ran ah Hsrev zamanndadr. Yaplan antlamaya gre aa-yukar bu-

gnk Trabzon-Erzurum arasndan Mardin'e, kuzeyden gneye ekilen s-

nr izgisinin bats, Dou Roma'ya braklmt. Bir kez daha snr izgile-

rinin silik ve deiken olduunu belirtmemiz gerekir. Kesin olan, Nusay-

bin (Nisibis) Nasturi Merkezi, ran tmparatorunun sevecen himayesindey-

di.. Kukusuz snr izgilerinde yaayan halk, kendini ran'a daha yakn

hissediyordu.


12/317

slamiyet imparatorlua dnrken, kuzeydeki bu tartmal topraklara

doru geniledi. lk Ermeni krall. 9. yzylda Abbasi Halifeliinin hima-

yesinde bu topraklarda kuruldu.

Bamsz Ouz-Trkmenler. (1036 ylnda) Seluklu devletine ramen ilk

kez burada grndler. Komularnn algsna gre, onlar ran-Seluklu

devletinin nc gleriydiler. ikayetlerini ran-Seluklu hkmdar Tu-

rul Bey'e yaparlar.

Roma imparatorluunu ele geiren ve hakl olarak Roma (Rum) imparator-

lar olmakla vnen Osmanllar, Dou Anadolu'nun fethine yneldiklerin-

de, ran hkmdar Timur, Osmanl ile Ankara savan (1402) yaparak,

lkesinin topraklarn Osmanl vesayetinden kurtarr. Timur sonras,

ran'a hkmeden gl Akkoyunlu imparatorluunun bakenti de Diyar-

bekir olur.

Blgedeki son krlma, soy, din ve dil asndan ayn olan iki devlet arasn-

da, Yavuz Selim ve ah smail arasnda aldran'daki savala gerekleir.(1514) Savan sonunda demografik yap deimemiti. Blgede ki etkin

nfus, kendisini ran ah'na bal hissetmeye devam ediyordu...

Yahudileri Kuds'ten kovan Romallar, onlara ait her eyi yok ettiklerin de

blgenin adn da Filistin olarak deitirmilerdi. Osmanl'da Snni Halife-

lie dnrken, blge halkn inan dzeyinde kendisine balamaktan

baka bir seenek grnmyordu. Onlar da blgenin belleini deitirme-

ye karar verdiklerinde, Osmanl belgelerinde blgenin ad Krdistan, in-

sanlar "Trkmen Krtler / Ekrad- Trkmen" olarak kaydedildiler.

Bu aratrmann konusu,

unutmak zere olduumuz kendi belleimizdir.


13/317

3Bir Dn ki ehir; Dersim ve Diyar-bekir...

1459 ylnn gz gnleri ile birlikte, Diyar-bekir ve Dersim'in btn obala-

r, tatl bir tela iindeydi. Posta Tatarlar, mutulu haberi btn obalara

ulatrmlard. Obalar g yoluna dmeden nce, Akkoyunlu padiah

Uzun Hasan'm byk olu Sultan Halil ile Dersin-enikezek beyi Suh-

rab beyin kz Banu iek'in dn vard.

Akkoyunlu-Bayndr Hanlar, adrlarn Murat (Frat) suyunun kysna

kurmulard. Harbendel beylerinin konuuydular. Harbendeltler (Har-

mandallar) Akkoyunlu birliinin en gvenilir Horasani airetlerindendi.

Murat suyu, Harbendel'ler ile emikezekliler arasnda snrd. Her iki

taraf gemite, stnlk iin mcadeleye girimiler, fakat netice alama

mlard. imdi bar zamanyd.

Bu topraklarda binlerce yldr bar ve birlik iin evlilik balar en emin

yoldu. Uzun bir i savatan kan Akkoyunlu topraklarnn da bara ve

birlie ihtiyac vard. Uzun Hasan'm ilk evlilii ailenin byklerinden Pir

Ali Bey'in kz Selukah ile idi. Sultan Halil, Selukah'n en byk

oluydu. O, gele cekte bir gn sahip olmay hayal ettii taht iin en ansl

adayd. Hasan Padiah, komu lar Zazaki ve Buldu kanil er ile kurduu ev-

lilik balarndan hemen sonra drdnc evliliini daha bir yl nce Trab-

zon Rum sarayndan bir "Ko mne na "(Despina Hatun) ile yapmt. Bu son

evlilikle, Bayndr Hanlar da Trabzon-Rum ve Istanbul-Ru taht zerin-

de hak sahibi oluyordu.

Dn iin iki ok atm apnda bir alanda, kurulu adrlarla bir hilal ekli

oluturulmutu. Hilalin ortasnda da Hasan Padiah'n ota bulunuyordu.

Emirler, beyler ve hatrl misafirlere ayrlan adrlarn glgelikleri birbirine

birletirilmiti. Hatrl misafirler deyince Afarl, Bayatl, Karamanlu, Du-


14/317

harlu (Derli!), Musullu. Halep-amlu, Dulkadirli, epnili, Uluslu, Ma-

malu, Koca Haclu. Purnakh. Zazaki, Buldukani ve Arap-Rebia beyleri ilk

anda gze arpanlard. Trabzon-Rum sarayndan gelecek deerli misafirler

bekleniyordu, yola kmlard.

Peri endaml sakiler, nee saan nedimler ve airler, konuk adrlarn bir

an bile bo brakmyorlard. Konuklar, birbirleriyle selamlayorlar,

tanyorlar, yeni dostluklar kuruyorlar, eski dostluklarn glendiriyor-

lard. eng ve ud sesleri, ney sesleriyle btnleerek, her keden ykse-len trk ve arklara elik etmekteydi.

nce av yaplacakt. Av beylerin kaynamas iin en iyi yoldu. Beyler hem

iyi bir macera yaayacak, hem de konuklarn et ihtiyacnn byke ksm

da karlanacakt. ki su yolu Singe (Hozat) ve Harik boyunca yaylan

civanlar (genler) ve onlara katlan halktan kiiler, av hayvanlarn rk-

terek, merkezdeki kk halkaya doru kamalarn salayacaklard. On-

larca kez dalar ve derelerden geilecekti. En erken on gn sonra Pertek

dzlnde av halkas kapanm olacakt. 1

Perte k ovasna baka n, Pertek kalesi, emik ezek Beyleri'n in onur unu

yceltiyordu. Oras yzyllardr fethedilememiti.

Av srer ken, gnlk iler durmaya cakt. Stler salacak, ayranlar hazr-

lanacakt. Genler ata binmede, ok atmada ve denek (cirit) oyununda h-

nerlerini gsterecekti. Genler denilince, bu kavrama obalarn gen kzla-

r da dahildi. Ouz Han tresince, bir delikanl gnl koyduu kz at ya-

rnda da, ok atmada da gemek zorundayd. Bir yiit delikanl, bahadrl-

n gstermeden kz isteyemezdi. Yine de obalarn nice yiit kzlarnn ko-

layca geildii, dikkatli gzlerden kamyordu. Aksakall byklerin yoru-

muna gre, onlarn kran krana mcadeleyi srdrmedeki gnlszlkle-

rinin asl sebebi, gnllerine sz geirememeleriydi. Mehtabn aydnlatt

uzun gecelerde bilge yallarn anlatt, uzak gemie ait iki nehrin sula-

d hayal bir lke de geen akl almaz hatralar dile geliyor, lgn esen ye-


15/317

le kar trkler rlyordu. Ozanlarn karlkl atmalar, byk kala-

balklarn ayn ate etrafnda toplanmasna sebep oluyordu. Dorusu u ki,

byle byk bir toplulukta huzursuzluk kmamasnn en gzel yolu. her-

kesin bir ile megul olmasyd... Bu kadar grkemli dn, her kul a denk

gelmezdi. Genler ve yallar baka ne isterdi ki... Bu dnn uzun yllar

boyunca, dilden dile aktarlacandan kimsenin kukusu yoktu.

Onuncu gn, halkann darald haberi geldi. Beyler av sahasna hareket

ettiler. Asl dn yeri de len yeri de dereleriyle, golleriyle, binbir ieive meyvesiyle nl Pertek dzlyd.. Geride kalanlar bilge yallarn

nderliinde, yeniden kurulmak zere adrlar ve denkleri toplayp,

Pertek'e hareket edeceklerdi. Genlerin birbirine sz vermeleri iin en g-

zel gnler bu gnlerdi. Dile den bir ak, eer sevdasn telli sazyla dile

getirmekte ge kalrsa, onun yerine mani dzecek sadlar bu frsat hi

karmazlard.

Kapanan av halkasnda yaplacak ilk i, canl yaamn devamll iin ye-

terli cinste ve sayda hayvann ayrlmasyla ilgili kararlarn verilmesiydi. Builk kararlar "Nuh Peygamber hakk" iindi.

lk av hakk Padiah'md. Padiahlara uygun bir av varsa, o an iin bir boz

ay idi. Hasan Padiah ustalkla att oklaryla bu gsteriden alnnn aky-

la kmt. Muhteem hayvan byk bir lkla.... birlikte devrilmiti.

Sonra Suhrab Bey ve oullar, ardndan Rum, Zazaki, Buldukani beyleri ve

btn beyler av sahasna girmilerdi. Beylerin av gn gece sr-

mt. Beyler ok sayda kurt, tilki, vaak, da keisi, maral ve ceylan av-

lamlard. Beylerden sonra gen svariler, tavan, sincap, sansar, keklik,

bldrcn, toy, veyik av iin av sahasna girmilerdi.

Hasan padiahn kz kardei ile evlendirdii Erdebil Safevi eyhi Cneycl'-

te deerli konuklar arasndayd. Cneyd'in halifeleriyle ynettii 10.000

kiilik bir gc vard. Onlar eyhlerine adeta tapyorlard. Acaba iyi mi et-

miti? Aklna gelen kt dnceleri kovdu. Zaman deildi. Cneyd'in


16/317

o o

apt.

Cirit Oyunu / Glistan Saray Mzesi, Tahran, han

11


17/317

Trabzon seferi dolaysyla Rum Kayseri ile bozulan ilikileri nihayet bura-

da dzelmiti.

Gec e ve gndz bir hafta sren av sonund a, saylamayacak kadar ok av,

lenler iin hazrd. Av sresince dn adrlar kurulmu. Knalar ya-

klm, maniler dzlm, kazanlar kaynatlm, kekekler dvlm,

ocaklardan ykselen rayihalar, konuklarn itahlarn kabartmt...

Ateler yakld. zerlik otlar serpildi. nce yeni evliler, sonra konuklarbir bir atelerin zerinden atladlar. Ktlklerin uzaklamas iin dua et-

meyi de unutmadlar.

len Aksakalllar'm gzetiminde gvenlik iinde srerken, nihayet bekle-

nen gn gelip atmt. eyh Baba da (Abd'l -Rahman ami) tepelerde sr-

drd halvetini tamamlamt. Hayra dair iaretler tamamd. eyh Baba,

dualar mrldanarak, nl beylerin huzurunda kendisine ayrlan yere var-

d. Sonra Ouzlarn ve Bayndr Hanlarn ata's Dede Korkut un dualarna

benzer dualar gr sesiyle tekrarlad. "Ey Beyler, kara dalarnz yklma-sn, glgeli koca aalarnz kesilmesin. Aksakall babalarnzn yeri cennet

olsun. Ak prekli analarnzn yeri cennet olsun. Oullarnz kardelerin-

den ayrlmasn. Ahir vakitte Amin' diyenler Tanr'nn yzn grsn. Mu-

hammed Mustafa'nn yz suyu hrmetine... Banu iek kzmz, Sultan

Halil olumuzla mutlu olsun, savata barta Allah onlar ayrmasn." dedi

ve daha bir ok gzel dualar etti. Sonra Hasan Padiah'n Trke Ku-

ran'nm sayfalar ald. Gzel sesli hafzlar, Kuran ayetleriyle evli genleri

kutsadlar. Son olarak Hasan Padiah, byk atas Kara Osman Bey'in oul-

larna brakt nasihatleri okudu. Konuklarn itenlikle onaylad tle-

re gre, "Beylik, emirlik, ata geleneklerini srdrenlerde, yrklk eden-

lerde kalrd."

Dne katlan konuklarn hediyeleri ve gelin eyizleri gz alcyd. Arap

atlar, gl katrlar, nefis ipek kumalar, Kbrs ynleri, Rus ketenleri,

Musul kadifeleri, Halep'in kzl renkli al ve uhalar tren alanna


18/317

/ i

Nizaminin Hamsesinde Av Sahnesi / ran National Mze, Tahran


19/317

ylmt. Dnyevi zenginliklerle ii olmayan sufiler dnda, seyre dalan-

larn hayret nidalar ve baklar ayr bir seyir konusuydu.

Davullar alnd. Borular flendi. Alaca byk tular dikildi. Gzel vakit-

ler tez geti. Gelin kzla birlikte dn kervan gn doumunda yola d-

zld. Kalanlar gidenlerle vedalat. Szler verildi. Szler alnd. Gelecek

baharlarda grebilme umuduyla dilekler tutuldu.

Bylece artk Dersim-emikezekli-Melkii Beyleri, Akkoyunlu birliininen sekin yesi olmulard. Tebriz'i Halep'e ve stanbul'a kavuturan tica-

ret yollar, Akkoyunlular'n kontroluna gemiti. Bayndr Hanlar nn dev-

leti yeniden sapasalam ayaktayd. Yeni devletin dousunda Karakoyunlu

devleti, batsnda Osmanl-Rum devleti, gneyinde Memluk-Trk devleti

vard. Kuzeyde Grcistan'a sefere klacakt. Dierleri etin rakiplerdi ve

ayn soydandlar, ayn dindendiler, ayn dili konuuyorlard.

Biraz bekleyebilirlerdi.

Bir Batl Hristiyan bakt ki Anadolu'daki evlatlar, atalarnn anl tarihi ileilgilenmiyor. Onlarn yerine Bayndr Hanlar'nm Akkoyunlu tarihini, ken-

dine i edindi. yi de etti. Ne var ki bu dn iine akl ermedi. Kitabna,

"o andan itibaren Akkoyunlu Trkmenleriyle emikezek Krtleri arasn-

daki bu akrabal ve ittifak salayan dn, Safeviler'den nce ender rast-

lanan Trkmen-Krt birlikteliine rnektir." diye mim koydu.- Bu Krt-

lk meselesi emikezek beylerinin zerine yapt, kald. Onun syledik-

leri hem doruydu, hem de deildi. Evet yzlerce vadiye blnm o da-

lk blgelerde yoksul sr sahipleri Krtler gibi yayorlard. Ama onlar

Trke konuuyor, Trk adetlerine uygun yayorlard. Bay Woods, eerKrtlerin Tarihi'ni yazan eref Han'a ulaabilseydi, kukusuz geree biraz

daha yaklaabilirdi. eref Han, blgedeki olaylar bilebilecek en saygn ki-

ilerdendi.

Karakoyunlu Cihanah'n dedesi Kara Yusuf onca mcadelesine ramen

Timur'un byk gcyle ba edemez hale gelince, nce Rum'a (Roma -


20/317

Anadolu), ardndan Msr'a gitmiti. Timur'un lm haben zerine toprak-

larna dnmeye karar verdiinde yolu zerinde ki Bitlis'e ulancaya kadar

taml80 kez cenge girmi, hepsinden alnnn akyla kmay bilmiti. Bit-

lis'de, eref Han'n byk atas Emir emseddin'in konuu olmutu.

(1405) Ksa sre iinde bu iki adamn kanlar birbirlerine snm olmal ki

Emi r emseddin, Kara Yus uf un kzyla evlenmiti.

Kukusuz Karakoyunlular'n damad olan Emir emseddin'in gc ve

saygnl artmt... Emir emseddin'in Arapa isminin gsterdii gibi,Arap harfli yazlar ve bu arada Kuran' da okuyan yazan alim bir kiiydi.

Ei Trkmen kzyd.Trkmen adetlerinden de vazgeemezdi. eref Han'n

satrlaryla, "Bu hanm Trkmen olarak yetitiinden ve tabiat gerei ata

binmeye, denek (cirit) oyunu oynamaya, ok atmaya, genel trenlere ka-

tlmaya eilimliydi." "Mslman Snni Krtler, Trkmenler'in, gnlk ha-

yatlarnn esas haline getirmi olduklar bu gibi yaam alkanlklarn

doru bulmuyorlard." Olaylarn geliimi durmad, Karakoyunlu Kara Yu-

su f un olu Mirza s kend er (1420-1438) kardeine yaplan kt muamele-

yi affetmedi. Emir emseddin canndan oldu. ^

eref Han'n annesi de Akkoyunlu padiah Uzun Hasan'n tannm beyle-

rinden Emir Han'n kzyd. ah Tahmasb'm emrindeki Ulama Bey'in Os-

manl devletine snmas ve Bitlis beyliine atanmas zerine, eref Han'n

babas emseddin Han, ah Tahmasb'a snmt. emseddin Han 1536 y-

lnda, ran-Kum ehrinde Emir Han'n kzyla evlenmiti.

Emir Han, Fatih Sultan Mehmet Han'la Akkoyunlu Padiah Uzun Hasan

arasnda Otlukbeli'nde yaplan savata byk kahramanlklar gstermiti.Sava sonras Erzincan ve civarnn ynetimi Emir Han'n ynetimine bra-

klmt. Emir Han, Erzincan'da Cami ve Medrese gibi hayr eserleri kazan-

drmt. eref Han, bu evlilikten 7 yl sonra, 1543 ylnda (20 Zilhicce 943)

Kum ehrinde domutu.


21/317

anl Dersim-emikezek Beyleri...eref Han'a Gre Esas Krdistan Neredeydi ve Hkmdarlar Kimlerdi?

Krdistan tarihini yazan erel Han'a gre, Krdistan denince "emike-

zek" anlalrd. " emikezek hkmdarlar Melik ah'n (Seluklu) so-

yundan gelmi ve Melik ah sz Krt dilinde Melki biiminde deimi-ti. te yandan emikezek hkmdarlarnn adlar da onlarn, Trk o-

cuklarndan ve torunlarndan geldiklerini kantlard. nk adlarnn

Arap ve Krt adlaryla hibir ilgisi yoktu; adlar Arap ve Krtler'inkine

benzemezdi. " 4

"...Ad geen Melki'in etrafnda onun soyundan gelen byk bir kalaba-

lk topland; onun an yceldi, deeri artt. Sonunda 32 kale ve 16 nahi-

yeyi istila etti. Buralar imdi fiilen emikezek hkmdarlarnn egemen-

lii altndadr. Bundan tr kendisine bal olanlar 'Melkii' olarak

Padiah adr, ah Tahmasb ahnamesi, Tahran ada Sanatlar Mzesi, 16. y. y.


22/317

adlandrlrlar. ksma ayrlan Melkiiler, Krdistan'da ihtiamlaryla,

hizmetilerinin, taraftarlarnn ve kendilerine bal olanlarn okluuyla

n yapmlardr. Onlardan 1.000 kadar aile ran-Safevi hkmdar ah s-

mail'e katld gibi. bir grup da ah'm muhafz subaylar arasna

katld. Bunlarn bir kn eyaletlerde bamsz ynetici oldu. lkeleri ise

genilik ve nem bakmndan uzak yakn herkes tarafndan Krdistan

adyla tannd; yle ki berat, emirnameler ve dier Sultanlk belgelerinde

bu ad getiinde yalnzca bu nemli il anlalrd; ayrca Krtler arasnda

'Krdistan' szc getiinde yalnz emikezek ili kastedilirdi.""Melkii'lerin 32 kaleyi ve 16 nahiyeyi egemenlikleri altna almalarndan

bu yana buralar, sra ve miras yoluyla ocuklarnn ve torunlarnn yneti-

mi altnda bulunmaktadr. Bu kale-ehir ve nahiyeler Cengiz Han (1206-

1227), Timurlenk (1370 - 1405) olu ahruh Mirza (1405-1446) ve Kara-

koyunlu Kara Yusuf gibi (1387-1420) byk fatihler zamannda bile onla-

rn ellerinden kmamt." (eref Han, 17. yzyl)

Dersim emikezek Beyleri, Krt gibi yaayan Trkmenlerdi. Blge bin

yllardr, ran corafyasnn ve ran da kurulan imparatorluklarnn bir par-

asyd. Son ran Sasani krallarndan Hsrev Perviz, kaynpederi olan Ro-

ma imparatoru ile yapt bar anlamasyla, Mardin-Trabzon hattnn ba-

tsn Roma'ya brakmt. Bu hattn dousu ran'n hakkyd.6 ah Tal-

masb'a gre de Erzincan-Sarkaya, Azerbaycan'n kapsyd. Glgesi Azer-

baycan'n tamamn korumasna almaktayd. Oras elden ktnda, onun-

la birlikte Azerbaycan'n bir stunu da dm olurdu.7 Daha nce de el-

den ktnda, ran hkmdarlar bunu sava sebebi saymlard. En son

Osmanl Sultan Bayezid bu topraklara el uzattnda, ran Hkmdar Ti-

mur hzla Anadolu topraklarna girmi, 1402'de Ankara Savayla

Bayezid'i ve Osmanl glerini ar bir yenilgiye uratmt.

Dersim Krdistan tanm eref Han'n erefname adl Krt tarihinde n

kazanmtr. erel Han' kendi anlatmyla, tanmak bizi aydnlatabilir.

18


23/317

Cami's Selselat- Zahab'ta Ger Yaamndan Bir Sahne. 1569 / Glistan Saray Mzesi

19


24/317

e/CN&'-KSo

eref Han, erefname ve Krdistan

Tarihi zerine...eref Han, Bitlis hanlarndand. Van ehrinin ve Van glnn batsnda ka-

lan Bitlis ehri, Tebriz'den Anadolu'ya gei yolu zerindeydi ve

kukusuz Tebriz'deki ah'm saray, stanbul'a gre ok yaknd. eref Han,

Bitlis Krt hanlarnn gemiini Fars hkmdarlarna balar. phesiz e-

ref Han, ailesinin 1.000 yl nceki Sasani balantsn bilemezdi. Eer

mmkn olsayd, eref Han ailesinin 1.000 yllk anl tarihinin ayrntlanlatmn, bizle paylard. ran'da, eref Han'dan nceki son 700 yllk

dnemde Trk hkmdarlarnn ve daha nceki 300 yllk dnemde Arap-

slam halifelerinin hkm srdn de dikkate almalyz.

Kendi anlatmyla ailesinin bir kolu Rstemdarl'yd. Deylem'in kysnda-

ki Rstemdar, pheci kiilere Alamut balantsn artrrd.

Gerekte eref Han, Snni-Osmanl padiahna, ii - Kzlbalar arasnda

geen yaamnn zorunlu, makul sebeplerini aklamak istiyordu.

eref Han'n ocukluu ve genlii, ran ah'nm saraynda, ah'm ocuk-laryla birlikte gemiti. 9 yanda (1552 ylnda) ah'm, Has haremine (sa-

ray iindeki ahlk ailesine ayrlan zel blme) giren eref Han, 15 55 yln-

da daha 12 yanda, babasnn yerine Bey olarak tayin edilmiti. ah sma-

il'in 12 yanda devlet kurmak zere harekete getii, Tahmasb'm 10 ya-

nda tahta kt dikkate alndnda, eitimli bir bey olu iin bu atama

uygundu. eref Han, ah Tahmasb'm dneminde mutlu olmasna ramen

Safeviler'in dayand Anadolulu Alevi-Kzlba Trkmen boylar arasnda

ekime hi bitmez. ahln otoritesinin zayf anlarnda bu daha da iddet-

lenir. ah Tahmasb'm lmyle tahta II. ah smail'in gemesiyle, erefHan'n durumu, saray entrikalaryla sarslr. Gelecei tehlikeye

den eref Han, Osmanl Sultanna snma talebinde bulunmu olmal-

dr. Gelen iyi haberde "Padiah'm...asil ve efkatli duygular, sonsuz padi-

aha iyilikleri senin zerinedir ve ...senden alnm olan vilayetini

sana geri verdi. Artk huzur iinde ve asl vatanna dn." diye yazar.

20


25/317

eref Han, Sultan III. Murat'n Huzurunda Osmanl Kavuu Giyiyor ve

Kzlba Balklar Yere Atlyor. / Topkap Saray Mzesi, 1584


26/317

Bu haber sonras eref Han 1579 (3 evval 986 > ylnda, yannda ki 400 ki-

iyle birlikte Nahcivan'dan Van'a geer. Kendisini Hsrev Paa dosta kar-

lar. O tarihten itibaren, yaamnn sonuna kadar Osmanl Sultanna sadk

kalr.

Osmanl Sultanlar, lkelerinin snrlarn byk ordularla srekli koruya-

mazlard. Onlar dikkatlerini Bat'ya evirmek istiyorlard. mparatorluun

iyi eitimli, yneticilere ihtiyac vard. Onlar, sarayn kaplarn doudan

ve batdan gelen bu tr yksek nitelikli ve eitimli kiilere her zaman aktuttular. Safevilerin iktidara gelmesiyle durumlarn tehlikede gren Akko-

yunlu beyleri de Osmanl'ya snm, itibar grmlerdi. eref Han'n

hemehrisi Akkoyunlu sarayndan drisi Bitlisi'de stanbul'a snanlar ara-

sndayd. Kanuni'ye ok deerli hizmetleri olmutu. eref Han'n durumu

ise snrla ilgiliydi ve stratejikti. Daha da nemlisi; ran ah'mn saraynda

(Has hareminde) geen ii-Kzlba bir yaam vard. O saray, Osmanl'ya

dman bir ideolojinin merkeziydi.

Nizam'l-Mlk'n Siyasetnamesi'nde tavsiye ettii gibi, vasal-balhkmdarlarn ocuklar saraya alnrd. Bu sayede hem saray ehzadele-

riyle arkada olurlar, hem de vasal hkmdarn aleyhte davranmasnn

nne geilirdi. Her ey yolunda gittiinde, soylu ynetici snf genilerdi,

bu da imparatorluk iin iyi bir eydi. eref Han gibi kritik bir kiinin sa-

rayda kalmas nasl mmkn olabilirdi? Zehirlenmemek iin enici ba-

lar olan, yenilmemek iin ordular olan sultanlar, kullarnn sadakatinden

de emin olmak isterdi. nl Mool-lhanl dnemi tarihisi ve veziri Rei-

deddin (1240-1318) , Sultan'm zel doktorluuna ykselebilmek amacyla

Mslmanl seen Yahudi doktorlarn, eski dinlerinden tamamen ayrl-

dndan emin olabilmek iin, onlara iinde deve eti ve yourt olan bir ye-

mekle; zel bir samimiyet snav uyguluyordu.^

eref Han'n bir eser hazrlamas faydal olabilirdi. Bylece, hem deerini

gsterme frsat bulur, hem de sarayda kendisi hakknda doabilecek

Kzlbalk gemii ile ilgili pheleri bertaraf etmi olurdu. Kesin olan


27/317

uydu ki elinin altndaki kaynaklar snrlyd. Sadece ilim ile geen bir ya-

am yoktu. Yaam, ah n saraynda. ah la birlikte gemiti. eref Han n

anlatmyla "... ba ms z bir kitap ortaya koymak, benim gsz aklmdan

geiyordu. Fakat zamann kard engeller, gece gndz meydana gelen

olaylar bu zlemi gerekletirmemi engelliyordu. Bu yzden o ama, bek-

leme mertebesinden teye geemedi, muhaliflerin rzgar her yandan es-

meye, kargaalklar kmaya balad ve gklere ykseldi."

Arkasnda bir lke vard ki onu dnceleriyle ba baa brakmyordu.

Arkasnda brakt kendi corafyas hakkndaki bilgisini Padiaha gster-

mesi, onun zel durumu dolaysyla, nerdeyse zorunluluk gibi grnm

olmaldr. Ne var ki 1514 ylndaki aldran Sava ncesi ran ahlna

bal blge, ancak byk savalar olduunda tarihilerin ilgisini ekebilir-

di. eref Han, ayrntl bir tarih iin, ada tarihiler gibi, gemi dnem

tarihilerinin yntemlerine bavurur. Ravilerin rivayetlerini ne kararak,

boluklar renkli hikayelerle tamamlar, "ve bu yce anl padiahn (III.

Murad) uuru, adaleti ve iyilii sayesinde zulmler ortadan kalkt. te o

zaman ben de, eitli alarda ve dnemlerde hkmdarlarn ve ynetici-

lerin gnllerinden geen dnceyi gerekletirmeye baladm...ve gerekArapa, gerekse Arapa olmayan genel tarih kitaplarnda bulduum olay ve

rivayetleri, ayrca benim duyduum ve tank olduum byk olaylar da

bu kitaba koymaya ve bu kitab erefname ad ile adlandrmaya karar ver-

dim." der. 9

eref Han a gre Kadim Krtlerin Kkenierefname'de, Firdevsi'nin ran Destan ahname'de kurgulad "Zalim

Kral Dahh k-D emir ci Kve" yksn de, zalim kral tarafndan beyinleri

yenilmekten kurtulan ve dalara llere kaan genlerin Krtler olduu ile

ilgili sav bir kez daha tekrarlanr... ahname'deki bu bahsi (ilk kitabmzda:

Babil... ) ayrntl olarak incelemitik. Yaptmz o incelemede, eref

Han'dan 600 yl kadar nce kurgulanan ve ran milliyetiliinin bir desta-

n haline gelen bu blmn, ahname'nin dier blmleri gibi gemi ran

23


28/317

efsaneleri zerinden bire bir kurgulanmadn, devrin ii-milliyeti dire-

ni ortamnn getirdii duygularla "Demirci Kve'nin ve dier yeni unsur-

larn" ykye katldn tespit etmitik. Bir zamanlar lran-Trk ah'nn

saraynda yksek dzeyde bir ynetici olan eref Han, savn Ouz Han'n

Muha mmed Peygamber in huzuruna gnderdii Boduz adl Krt elinin

kabaln vurgulayan ykyle glendirmek ister.

eref Han'n ada, Trklerin Seceresi'ni yazan Ebu'l Gazi Bahadr Han'a

gre ise, Ouz Han, Muhammed Peygamberin huzuruna Buduz'dan ba-kasn gnderemezdi. Buduz, onun torunuydu. Buduz, aile ve toplum

byklerine hizmette kusur etmeyen demekti. Damgas vard. nemli bir

beydi. Elilik onun greviydi. 10

eref Han'n btn anlatm, yaad evrenin gereksinimlerine (zamann

ruhuna) uygundur. ii-Alevi-Kzlba Trkmenlerin egemen olduu bir ra-

kip corafya vard. Osmanl Saraynn gznde, ar inanlaryla bir g-

nahkrlar topluluu olarak grnen ve siyasi emelleri olan bu toplulukla

mcadele artt.Anadolu'nun Osmanl lkesi olabilmesi iin, son ii-Alevi- Kzlba Trk-

men'e kadar mcadele edilmeliydi.

eref Han, bulunduu kritik artlarn farkndayd, eski arkadalarndan K-

zlba-Trkmen Beyler olarak bahsedemez ve onlar vemezdi. Mslman

tarihilerin terminolojisine bavuracakt. Onlar, Mslman ehirli yaa-

mn dmanlar Krtler gibi yayorlard.


29/317

Sina lnde Kamp / Lcwis John Frederick / 1842

Mslman Olmak veya Arap OlmakBarthold'un ve Frye'nin vurgulad ekliyle; slamiyetin erken dnemin de. slami-

yet'in kontroluna giren ehirlerdeki halk, Mslmanla geince Arapa adlar alarak

Arap oluyordu.'1 Horasan-Maverannehir (Trkistan, Seyhn-Ceyhun) blgesinden

daha fazla vergi isteyen Emevi valisine, "onlarn slamiyeti samimiyetle kabul ettik-

leri ve mescitler ina etmeye baladklar, bylece btn halkn Arap olduu ve hi

birinden vergi alnamayaca" sylendi. Yksek vergide srar eden Emevi valiye kar-

, Arap sava kabile liderlerinden Haris bin Sreye, 734 ylnda "-Allah'n Kitab

ve Peygamberin snneti- adna siyah bayra aarak, Mslmanlardan hara aln-

mayacan ve kimseye zulm yaplmayacan." vaat eder.1- Akpaazade'ye gre

de Mslman olmak, Arap olmak demekti. Arap malup olduunda kafirlik her ye-

re yaylrd. "Abbasiler zamannda Arap askeri Rum'a (Rona'ya)galipti ve Acem'de

(Farsl, ranl) maluptu. Acem, Trk' kendisine destek edinerek Arap'a galip ol-

du. O sebepten kafir, Mslmana itaat etmez oldu." der.

mparatorluk gelenei olan Farslann okur-yazar sekin tabakas, Arap igaline kar-

kalemiyle direnebilirdi. Kukusuz tm zamanlarda igalci bir gce direniin bede-

li, direniilerin tatl canlaryd. Araplar, slamiyet sonras ok ksa srede spanya

Pireneler'den Orta Asya-Semerkant'a kadar byk bir imparatorluun sahibi olmu-

lard. Bu corafyay ynetmek ve vergileri toplamak iin yaznn efendilerine ihtiya-

lar vard.

Cezalarn, yaznn efendilerine de uygulamalar akllca bir i deildi.25


30/317

Mslmanlk ehir kltryd. ehirlerde Arap yazsn okuyup yazabilen, meslek

sahibi ve ynetici kiiler olabilirdi. ehrin dnda ise ehir yaamna uyumsuz, oku-

ma yazma bilmeyen, mesleksiz, yoksul insanlar bulunuyordu. Onlar, ehirli Msl-

manlar iin tehdit unsuruydular. Krda, bayrda obanlk yapan, srekli yeni otlak-

lar arayan Trkmenler in eitim grmesi, meslek sahibi olmas, yeni bir yaam for-

muna gemesi pek mmkn deildi.

ehrin, yani medinenin d Ekrad (Krt) diyan ise, acaba Krt yaam nereden,

hangi snrdan balyordu? Ktip elebi, "Mizan'l Hakk fi htiyari'l Ahakk(En Do-nyu Sevmek iin Hak Terazisi)" adl eserinde eitimdeki gerilemeden sz ederken

Krt, yani Ekrad diyan konusunda bir saptamada bulunur.13Anadolu, Celali syan-

lan yznden pek ykk bir haldeydi. Bursa'dan sahile kadar olan yerlerin halk s-

tanbul evresine, skdar civanna iltica edip snmt. "Onlar, paralann ve mal-

larn ekyann eline verip topraklann terk etmilerdi."14 Kaleler yaplp, stan-

bul'un etrafn muhafaza etmek lazm gelmiti.15 Ekrad (Krt)diyan stanbul'un s-

nrndan balyordu. Tm Anadolu, Krdistan olmutu,

Ktip elebi'nin yaad 17. yzylda (H. 1017-1067 / M. 1609-1657), Krm,Viyana, Arabistan ve Cezayir'i kapsayan Muhteem Sleyman'n topraklan, kadim

Roma mparatorluu ile boy lebilen rakipsiz bir lkeydi. Roma (Rum) Sultan-

nn nfusu yanm milyonu aan bakentinden dier ehirlere baknca, o ehirler mu-

kayese edilemeyecek kadar kk grnyordu. Osmanl ordusu henz yenilgi y-

z grmemiti.

Ktip elebi, Krt yaamnn snrlar konusunda haksz saylmazd. Bir medine,

bir medeniyet, bir Roma varsa, o Roma (Rum) stanbul'du. Romann (Rum'un -

stanbul'un)d ise ancak Ekrad (Krt)diyan olabilirdi.

ehirli Mslman alimlere gre, ehrin dnda yaayan herkes Krt't.

Trkler ve Trkmenler de, Ouzlar da Krt't.


31/317

Mslman Tarihilere gre,

Seluklular da, Osmanllar ela Krt't ! *Mslman tarihilere gre, Seluklularn iinden kt Kmklar da,

Osmanl'nn iinden kt Kaylar da, Ouz-Trkmenlerin dier boylar

da Krt't.

Osmanllar, 1514 ylndan itibaren dousundaki ii-Trk imparatorluuna

kar, Halife-Sultan'lar olarak Snni-Islam Dnyasnn liderliine talip ol-

duklarnda, Snni-Mslman tarihilerin sylemine sahip ktlar. Onlar

Rum'u-Roma'y fethetmilerdi. Roma medeniyetinin de miraslar ve yeni

sahipleriydiler. Soydalar Trkmenler ise Krt gibi yayorlard. Trk-

menler inan ynnden de Osmanl ile atyorlard. Akkoyunlular' m

bakenti Diyar- bekir fethediler ek Diyar-bekir sanc aklar , dini inan y-

nnden Osmanl'ya tabi olacak olan, (Snni iman sahibi) Krt gibi yaayan

sr sahibi-oban airetlere tahsis edilmeliydi. Seluki atalarn evlatlar

Dersim-emikezek Beyleri'nin, Anadolu'da kalan torunlar topraklarn

ynetemez olunca, Osmanl'nn gcne boyun emi, topraklarn tmar

olarak ynetme hakkyla yetinmilerdi. (eref Han)

Diyar- bekir defterine kaydedilen en nl Tr kme n aireti, phesiz Os-

manl Sultanlar'mn iinden kmakla vndkleri Kay boyuna bal Ka-

rakeili airetiydi. Onlar da (Ekrad- Trkmen) Trkmen Krtleri'ydi.1^

10. yzylda stahri, Horasan'n Niabur-Kuhistan'mda (dalk blgesinde),

Ouz-Khala (Kal-a, Kala, Halla, Halaci) airetlerine rastlar ve onlarn

Krt yaamna iaret eder. Onlar, Ouz Han Destannda, Fars eyaletlerin-de braklanlard.17 bn Arap ah'a gre, Karakoyunlular zamannda Teb-

riz'e ok yakn Mugan'dan Erdebil'e kadar olan blgede Krt- akurlu

(akrl) aireti vard. 1 8 akrl'lar, Ouz -oklar soyundan Ydr airet-

indendi. aretleri (tamgalan), akr kuuydu. Adlarn, akr kuundan

(atmaca, doan benzeri) alnlard. (Bakr-Selukname) Seluklularda, a-


32/317

krllar gibi Ouz -oklar soyundan Knk airetindendiler. Seluklu so-

yundan gelenlerin bir ksm, Anadolu'da-Dersim-emikezek blgesini

yurt edinmilerdi. Akkoyunlu Uzun Hasan n en byk olu Sultan Halil'in

14 59 ylnda, Suhrab bin eyh Hasan'm kzyla evlilii; Melkii lerin, Ak-

koyunlularla ittifaklar pekitirmiti . 1 9 Osmanl kaytlarna gre

emikezek-Dersim topraklar, Krdistan'd.

Akkoyunlular i savaa srklendiinde, Safevi eyh Haydarn mridleri

smail'i, Gilan'm ulalmaz vadilerinde sakladlar. ah smail, saklanmakta ol-duu Kuzey ran-Gilan-Lahican'dan, gvenliini salayan birka yz

ridiyle yola ktnda, daha 12 yandayd. smail'in Anadolu Krdista-

n'na, emikezek beylerinin topraklarna kazasz belasz ulamas gerekiyor-

du. smail, Erzincan Sarkaya vadisine ulatnda, ba ile gvde birlemiti.20 ah Tahmasb'n iaret ettii gibi Sarkaya, Azerbaycan'n kapsyd.21 Ana-

dolu Trkmenlerinin destei ile smail daha 15 yanda iken bir ucu Diyar-

bekir'de dier ucu Orta Asya'da olan imparatorluun tartmasz efendisi ola-

cakt. ii - Safevi devletini Anadolu'dan giden Trkmen boylar kurmutu.

(F. Smer) Bu Trkmen boylarnn bir ou, Krdistan tarihinin nadir kay-naklarndan biri olan erefname'de Krt airetleri olarak anlatlr.

Dulkadirli beylii Mara ve Elbistan'da kurulmutu. Dulkadirliler, Ouz Boz-

ok kolundand. Topraklarm Orta Anadolu'ya Yozgat ve orum'a kadar b-

ytmlerdi. Osmanl'ya akraba, dosttular. Osmanl'nn yksek hakimiyetini

kabul etmilerdi. 1522 ylnda Rodos seferine kld srada Dulkadirli bey-

liinin banda bulunan ehsuvar Bey ve oullar, Kanuni'nin buyruu ile giz-

lice ldrlr. Ouz Boz-oklar'n lkesi, Osmanlnn eline geer. 1526'da Os-

manl ordusu, Moha'ta Macarlara kar, tarihinin en parlak zaferlerinden bi-rini kazanrken, mparatorluun anavatannda kan gvdeyi gtryordu.

Osmanl ordusu, Avrupa cephesinde daha yenilgi yz grmemiti.Anadolu

ise isyanlarla pek ykk bir haldeydi. Bursa'dan sahile kadar olan yerlerin in-

sanlar, stanbul'un yan banda ki skdar civarna iltica edip snmlar...

sahip olduklar paray ve eyay ekiyaya teslim edip topraklarn terk etmi-


33/317


34/317

Diyar-bekir vilayeti nemliydi. Bir zamanlar oras Akkoyunlular'n bakentiy-

di. Hulag Han'dan beri, Diyar-bekir vilayetinin dou snrlar Dicle ye kadar-

d. Musul ehri, bu topraklara dahildi. (1785 tarihli W. Gutrie haritas) Musul-

lu Beyleri, ah smail'i destekleyen nemli airetlerdendi. Hem ah smail'in,

hem de olu ah Tahmasb'm eleri Musullu Trkmenler'dendi. Dicle'nin do-

usundaki dalk arazi, yeni sancan dmdayd. Orada Yezidi Krtleri de

vard. daresi ok zordu. Dicle'nin dousundaki dalk corafyann "ehr-i

Zor" ad, yeteri kadar aklayc idi. (F. Smer)

1524-1574 yllarna ait Diyarbekir defterine Urfa-Karakeili aireti yannda

Akkeili aireti de, Derli aireti de, Ouz Boz-ok'larmm en byk aireti

Beydili (Badll -Elbeyli) aireti de, Krt olarak kaydedilmiti.

N. Gyn, Krt olarak kaydedilen airetlerin, Akkoyunlu kkenlerine dik-

kat eker.2 5 Gyn'n sylemekten kand ise onlarn ah smail ve

Safevi destekisi Trkmenler olmalaryd.

1691 ylndan itibaren Anadolu'yu huzura kavuturabilmek amacyla, her an

isyan eden ve isyan edebilecek airetler, zorunlu iskan ve tehcire (srgne) tu-tulacaklard.26 Dou Anadolu'nun ba emez, onurlu-gururlu Trkmen

Krtleri'nin (Ekrad- Trkmen),27 yeni yurtlar; Halep, Raka ve Musul blge-

leri, yani Cezire-Gneydou Anadolu blgesiydi. Airetlerden binlerce adr

yeni topraklara sevk (tehcir) ediliyordu. ekilen aclar tarif edilemezdi. 1785

tarihli W. Gutrie haritasnda ve sonraki haritalarda bu blge, Trkmen (Turc-

nania) blgesiydi. Bat haritalarndaki Krdistan ise, Musul'dan ve Dicle'den

sonra balyordu. Anadolu Trkmenlerinin Krtleri, Cezirenin kadim halk-

laryla (ve kadim Trkmenlerle) kaynaacaklard. Birbirlerini tanyorlard.

Ouz Han, slamiyet'ten haberdar olunca, slamiyet'le aydnlanmak iin, Mu-hammed Peygamber'e, Boduz adl bir Krt eli gndermiti. --'s

Tanklklar o kadar eskiydi.

* (Bu blm bamsz bir makale olarak tasarladmdan, okuyucularn baz tekrarlar ho

greceim mt ediyorum. )


35/317

akrl Krt Beyleri...Faruk Smer, bn Arab ah'a dayanarak, Kara-

koyunlular zamannda Tebriz'e ok yakn olan

Mugan'dan Erdebil'e kadar olan blgenin a-kurlu ( ak r l ) oymann yurdu olduunu

syler ve bu oyman Krt olduuna iaret

eder .2 9

Ne var ki, bu gr birok ynden eletiriye

aktr. Burada, yenilmez- yenilgiyi kabul etmez

Karakoyunlular'n ok yaknlarnda bulunan,J J Savalar Da Blgesinde

bakentlerinin neredeyse bitiiinde yer alan Yerel Giysileriyle

nc bir byk g odandan bahsedilmek- Trkmen-ahseventedir. Blgedeki dier byk gn aatay-Ti-

murlu devleti olduu da dikkate alnmaldr. Gnmzde Tebriz-Erdebil

arasnda hibir Krt topluluu yoktur. En yakndaki orijinal Krt kyn

ziyaret edebilmek iin Erdebil'den Krdistan vilayeti ynnde 400 kilo-

metreyi aan bir yolculuk yapmtm.

akr szc Trkedir ve ge aittir. Gk Tengri'nin rengi'dir (bulut ma-

visi, gk mavisi). 30 akr kuu, doan, turul, atmaca cinsi bir kutur. Bu

ku Ouz boylarnn ongunu (sembol) idi. 31

(Cakr

Kuunun bir tasviri iinbkz. arka kapak/ ah ve Sufi/Mavi aktrKuu ile Ava kan ah'n Su/i ile Karlamas/A-

ka Reza 1620 / Glistan Saray Mzesi/ Ta J ranYaz c olu 'nun Sel uk nam e's ine gre ,

"Onlarn kuu akrdr ki, kularn yreklisi ve bahadrdr. akrllar sa-

dece babadan deil, ana tarafndan da Efrasiyab (Trklerin byk atas Alp-

er Tunga) soyundandrlar. " 32

31 -


36/317


37/317


38/317

Seluklu Sultan Melihah ve Dilekte Bulunan Kadn - 1396 / British Library - Lodon

34


39/317

5Trklerin Fars ve slam Dnyasna Girileri...ok erken alarda Orta Asya bozkrlarnda ortak yaam formlar geliti-

ren ger boylar, M.O. 400-200 yllar arasnda atlar iin zengi'yi bul-

mulard. Seyhun-Ceyhun'dan kolayca Aral -Hazar arasna, devamnda Uk-

rayna-Rus dzlkleri zerinden Avrupa'ya ulayorlard. Hun Atilla'nn

gleri daha M.S. 451 ylnda Ispanya-Katalonya topraklarna ulamt.Onlar ran Destan ahname'de ifade edildii ekliyle, iyi imparatorluun

dousunda ki istenmeyen komulard.

ran Sylenceleri ve

ahname'lerinde Trklerran Destan'n kaleme alan air Firdevsi'nin, yaad adan 1.500 yl n-

cesine ait, ran'n uzak gemiiyle ilgili belgelere ulaabilmesi kukusuz

zordu. Zorluu artran dier bir husus ise Pers corafyasnda alar boyun-ca farkl yaz ve dillerin kullanlmasyd. Makedonyal skender'in Pers-

ler'in taht merkezi Persepolis'i yakmas da kltrel balanty mmkn ol-

maktan karmt. Uzak gemile ilgili bilgiler ancak Persepolis'i yakanla-

rn yazya geirdikleri hatralarndan renilebiliyordu. Ve onlarn bak

asndan yazlmt . Bazlar Arapa'ya evrilmiti. phesiz ancak hali-

feyle dost kiilerin ulaabilecei ok deerli ve zor temin edilen eserlerdi.

Baz mitolojik sylenceler de vard. Gemie ilikin hatrlananlar Sasani

dnemindendi. Efsanelerde, ilk dnem Ahaeni hkmdarlar Keyaniler

adyla geiyor, Babil'i fetheden byk ran hkmdarlar Kyros'a, Keyhs-rev deniyordu. ahname'de ise Feridun...> 7

Avesta'da Keyan szc Kavi olarak geer. Kavi, hkmdar, emir, komu-

tan anlamna gelir. Bu szck ahname'de bazen hkmdar ve sultan an-

lamnda da kullanlmaktadr.38 Kimler onlarn dmanlar olabilirdi? Do-

35


40/317

uda Trkler vard. Onlar olabilirdi. Trkler, Sasaniler'in son dneminde

ran tarihi ile ili dl olmulard. Firdevsi'nin dneminde, yani 10. yzyl-

da da Gazneliler, Karahanllar ve Seluklular ran corafyasnda yerlerini

almlard. Bunlar ran'n dousundan geliyorlard. Dou demek Tr lke-

si, Tran, Trkistan demekti.

Keyaniler'in kurucu hkmdar Keykubad idi. Keykubad dnyaya geldi-

inde bir bez parasna sarlarak sandk iinde suya salnm, boulmak

zereyken kral onu kurtarmt. Avesta'daki ad Kvi Kavata "hkmdarnsuda bulduu" anlamna geliyordu. (Musa Peygamberin ve Akad kral Say-

gon'un yks ile benzerlik39) Keykubad'm olu Siyavu (Siyave, siyah at

sahibi), Dou ran-Turan yaknlarnda yaayan bir kavidir, yani ahtr.

ran'n nl kahraman Rstem, Siyavu'u bytr. Sonra babasnn yan-

na saraya getirir. Kraln saraydaki kars Sdabe vey olu Siyavu'a ilgi

duyup k olur. Sdabe de Dou ran, Turan yaknlarndaki blgedendir.

Herhalde kan ekmi olmal! Drst bir kimse olan Siyavu, Sdabe'den

uzak durur. Yine de, babasnn huzurunda ihanetle sulanr. Bunun zeri-

ne Siyavu kor atein zerinden geerek gnahsz ve susuz olduunu ka-nt lar .4 0 568 ylnda Gktrkler'in lkesine gelen iki Romal (Bizansl) el-

i de arnmalar iin iki ate arasndan geirilmiti.41

Bir sre sonra, Siyavu byk bir ordu ile Turan lkesine sefere kar. Tu-

ran hkmdar Efrasiyab (Alp Er Tunga) onunla savamak istemez, bar

teklif eder. Siyavu kabul ettii bar teklifini babasna iletir. Ama kral bu-

nu kabul etmez. Bunun zerine, Siyavu, Efrasiyab'a iltica eder. Efrasiyab

kz Ferengis'i Siyavu'la evlendirir. Mutlu bir hayat srmekte iken kendi-

sini ekemeyenlerin kskanlklar Siyavu'un ldrlmesine sebep olur.4 2

Ferengis, tm bu olaylar srasnda kocasnn yannda, babasnn ise kar-

snda yer alr. Siyavu ldrldnde Ferengis hamiledir. Keyhsrev'i do-

urur. Efrasiyab onun kimin soyundan geldiini, renmesini istemez.

Onu bytmeleri iin obanlara teslim eder. (Keyhsrev'in dier grnm-

leri olan Pers hkmdar Kyros veya ahname'deki Feridun yks ile para-

lellik). Bilindii gibi, tarihsel adan nl Pers hkmdar Kyros'un dede-

36


41/317


42/317

si Med hkmdar dr. ahname'ni n kurgusuna gre, Trkl er in efsanevi

hkmdar olan Efrasiyab, Med hkmdar olmutur. Ferengis, olu Key-

hsrev'le birlikte uzun yllar boyunca derbeder bir hayat srdrr. Iran

kahraman Giv onlar bulur. Keyhsrev tahta kar. Babasnn intikamn

almak iin dedesiyle savar. Ferengis olunun yanndadr.

Kyros, Turan lkesine yapt son seferinde, Iskit-Massaget kraliesi

Toris ile yapt sava (M. .5 29 ) kaybeder, canndan olur. (Herodot)

Persler, byle kt bir sonu efsanevi krallarna layk grmezler. Onunoradan bir gn dneceini umut ederek, onu beklerler. 44

Keyhsrev, Tran lkesi kral Efrasiyab'm torunu ve ran kralyd.

Efrasiyab'm torunlar olan Trk beyleri, yzlerce yl boyunca, beklenen

krallar olarak ayn yoldan ran'a gelirler. ran'da yzlerce yl hkm srer-

ler.

Dou ve Bat

ran (Sasani) ve Trk (A khun-Gk t rk)likileriAkhunlar (Ejtalitler) ile ran arasndaki savalarda, ran Sasani hkmda-

r I. Firuz (Perviz, 459-484), Akhun hkmdar Aksuvar'a 469 ylnda ye-

nilir, esir der. Firuz zgrlnn karl olan fidye deninceye kadar

kalmak zere, o tarihte kundakta olan olu (bebei) Kavad' rehin bra-

kr . 4 5 ran krall yaklak elli yl Trklere hara demek zorunda kalr.

Ger Trk boylar ran'n i kavgalarna karmaya balarlar. Mazdeki

kylleri ayaklandrarak asilleri siyasetten tasfiye etmeyi amalayan Sasa-

ni hkmdar I. Firuz'un olu I. Kavad (I. Kubad, 484-531) Akhunlar'a s-

nmak zorunda kalr. Akhunlar (Kadiler) Kavad'a bir e ve bir ordu ve-

rerek tahta dnmesini salarlar.46

Gktrkler'in ykselie gemesi yeni ittifaklar gndeme getirir. Gktrk

yabgusu stemi Kaan (552-576), Sasani hkmdar Hsrev Anuirvan (I.

Hsrev, Adil Hsrev, 531-579) ile anlap kzn Iran hkmdarna vererek

ittifak kurar. Gen kadn sarayda yaayan, yatan ve yerini kendinden da-

38


43/317

Keyhiisrev ve Tran Hkmdar Efrasiyab Savayor

Baysungur ah namesi / Glistan Saray Mzesi

39


44/317

KB/OS'-Kfh

ha gsterili olanlara rahatlkla brakan teki elere benzemez. Sarayda

otorite kurar. slami kaynaklarda (Taberi, Mesudi v. b) ad Fakim olarak ge-

en bu kz, Sasani mparatoriesi olur. Fakim, eiyle birlikte lkeyi yne-

tir. (Efrasiyab'n kz Ferengis'in, Sivayu'Ia evlilii ile benzerlik). 557 yln-

da Gktrk ordular kuzey doudan saldrrken, Sasani kuvvetleri de bat-

dan hcuma geerek Akhun devletini ykarlar.47 M.S. 587-590 yllarnda,

ran'da Sasani mparatorluunda Hsrev Anuirvan'm stemi Kaann kz

Fakim'den doan olu Hrmz (IV. Hrmz) hkm srer. Fiziksel ba-

kmdan Trklere benzedii iin "Trkolu-Trkzade" lakabyla mehurolur. Hrmz'n olu Hsrev Perviz'in (II. Hsrev) hkmdarl srasn-

da Bat Gktrkler, ran corafyasnda kacak frsatlar kollarlar.4 8

Sasani ordusundaki (Trk komutan! Behr am ubin M. S. 589 'da Bat

Gktrk hkmdarna kar, efsanelerdeki Keyaniler'in byk zaferlerini

anmsatan bir zafer kazanr, sonra hretinin doruk noktasnda Sasani tah-

tn eline geirmeye kalkar. 5 0 Trkler zellikle Hsrev Perviz (590-628)

ile Behram ubin arasndaki savalarda byk rol oynarlar, Nehravan neh-

ri kysndaki arpmalarda Hsrev Perviz'e kar Behram ubin'in yann-da yer alarak onun zafer kazanmasn salarlar.51 Behram ubin'in tahtta-

ki gnleri uzun srmez. Hsrev, Roma imparatoruna snmak zorunda

kalr. Roma (Bizans) imparatoru, Hsrev'le kzn evlendirir. (Hsrev ile i-

rin / Ferhat ile irin yks) Hsrev'i ordusuyla destekleyerek, tahta dn-

mesini salar. Behram ubin Gktrkler'e snr. 5 2

Behram ubin bu baarsz giriiminin ardndan ranllarn gzlerinin

nnde kaybolup, Gk tr k topraklarna kaar . ranllar, lmsz Pida-

diyan kralnn Tran'm efsanevi bakenti Kang'dan gizemli bir Mesih ola-rak dnn bekledikleri gibi, 5 3 Behram ubin'in de Gktrk bakenti

Rizvar'dan Behram Bercevend adyla kurtarc bir Mesih olarak dnn

beklerler. 5 4

slam dnemindeki ilk yerel ran hanedanlar, Bveyhiler ve Samaniler,

krallk haklar iin, Behram ubin'in mirass olduklarn vurgularlar.

40


45/317

Siyavu Ateten Geiyor / ahname-i Kavam / Rza Abbas Mzesi - 1591


46/317

zellikle 705 ylnda Arap ordularndan sorumlu Eevi vali Kuteybe'nin,

Trkistan'daki kafir Trklere kar yapt savalarda, on binlerce Trk l-

drlm, yine on binlercesi kle olarak Arap pazarlarnda satlmt. 5 5

Esir kle Trklerin istikbali. Arap-lslam dnyasnda ilgin bir gelime

gstererek parlayacaktr.

Sufi Dervilerin SemahPanj Ganj 1521, Glistan Saray Mzesi

- 42


47/317

Esir Trklerin Arap-lslam Dnyasnda

Ykselileri...

Resmi tarih, askerlerin dili ve bu dilin kurduu Trk devletlerinin kurul-ma yksne ilgisini esirgemitir. Emevi-Arap kabilelerin ordularn yenil-

giye uratan Abbasi gleri, bir koalisyon ordusuydu. Koalisyon glerinin

her biri, genellikle ayr ayr ilahlk ve iktidar iddiasnda bulunan kk

gruplard. Abbasiler en ksa srede ortaklarndan kurtulmalydlar. Ne

Farslara, ne Araplara gvenemezlerdi. Kime gvenebilirlerdi? Arap ordu-

larnn Orta Asya'ya ulamasyla birlikte, kafir T rk le rl e tanmlar d.

Onlar ok iyi savalard ve iktidar tehdit eden dini tartmalara, kanl he-

saplamalara taraf deildiler. Abbasilerin iktidarn onlar koruyabilirdi.

Halifeler, Badat, Rakka (Refika), Samarra'da ordugh ehirler ina ederlerve bu ehirlere Trkleri yerletirirler. Trk kullar, sava nitelikleri yann-

da becerikli, sadk, alkan ve gzel insanlard. Devletah'm, Tarih-i G-

zide'den naklettii yk, Trk kullarn o gnk deerine kant olabilir. K-

zyla evlenemeyen bahtsz ak Feleki'ye, stad Ebul-al yirmi bir (21) dir-

hem verir ve "Ey oul, bu para elli (50) tane Ebu'l-al'mn kzndan daha

gzel olan Trk cariyesinin bedelidir. " der. 5 6 Devletah'm, Tarih-i Ali Sel-

uk tarihinden kaydettii dier bir kayt, Trk askerlerin deerine k tu-

tar. "Bayram gn Sultan, Hemedan'da bayram yerine gitmek maksadyla

atma bindi. Ben o bayramda hazr idim. Sultan alaynn getii yolun ba-

nda hesap ettim. Tam yedi bin (7.000) eitli ipek kumalar giymi sva-

ri, Sultann arkasndan bayram yerine gittiler. Onun zamannda ibriim el-

bise ok pahalyd." 57 yle grnyor ki, Trk ler iin, Halife nin veya

Sultanin saraynda geen rahat ve grkemli bir hayat, kendi bamsz ve

yoksul yaamlarna kar iyi bir seenekti.


48/317

Halifelik ordusunu kendilerine rnek alan, Halifelie bal-vasal devleer

de. ordular iin benzer tercihlerde bulunacaklard. Artk tarihi Ortadou-

slam topraklarnda gz nne alnmas gereken bir gerek vard. Devleti

ynetme iddiasnda olanlar iin ordu dilinin (dolaysyla saraydaki konu-

ma dilinin) Trke olmas neredeyse zorunluydu. Dilin kazand bu nce-

lik sayesinde, soydan hakanlk hakk olmayan Tr k askerler, en beklen-

medik anlarda kolayca bir ok Trk devletini baaryla kuracaklard. bni

Vasl'n satrlar, Hal Seferleri srasnda 10 ubat 1250'de Msr saraynn

ve Msr'n Hallarn eline getii ve ynetimsiz kald o en zor anda,Trk kullarn (askerlerinin) kurtarc olarak ortaya kn ve Msr

Memlk devletinin kuruluunu anlatr. "Frenk ordusu ehre girmiti. Bu

haberi getirdiklerinde, Emir Fahreddin hamamdayd. akna dnen emir,

zrh veya rme gmlek giymeden eyerine atlad gibi ne olup bittiine

bakmaya gitti. Bir dman birliinin saldrsna urayp ldrld. Frenk-

ler'in kral ehre girip Sultann sarayna kadar geldi; askerleri sokaklara ya-

ylrken Mslman askerler ve halk, areyi karmakark bir halde kamak-

ta aryorlard. slam lmcl bir darbe yemi gibiydi. Ve Frenkler tam za-

ferin meyvelerini toplayacaklard ki, Memlk Trkleri yetiti. Dman so-

kaklara dalm olduu iin, bu atllar yiite saldrya getiler. Frenkler

her yerde baskna urayp ya kltan geirildi ya da grz darbeleriyle can

verdiler... sonra Trk aslanlarnn zafer haberleri geldi. Kahire sokaklar

b a y r a m y e r i n e d n m t . " (Osmanl etkisinden kan Msr Ordusu 1922 ylma

kadar Tke konumaya devam edecekti.)

slam dnyasnda ilk Trk devletlerini kuran komutanlar, esir edilen ve Is-

lamla tantrlan bu kul askerlerin arasndan ktlar. Msr ve Suriye ege-

menleri Tolunlular (875-905) ve hidler (Akidler) (935-969) ve Dou

ran, Horasan ve Hindistan egemeni Gazneliler (961-1187) gibi...ve bir ok

Trk devlet adam, slam tarihinde nemli mevkilere ykselmi, islam ta-

rihini etkilemilerdir. Asker Trkler slam Dnyas'nda hzla ykselirken,

phesiz Biruni, Farabi, bni Sina gibi bir ok Trk ilim adam da yksel-

me frsat buldu.

- 44 -


49/317

Ouz-Trkleri'nin Arap-slam

Dnyasna Girileri...

Seluklular ran'daEbu'l Gazi Bahadr Han eserinde, Seluklu Trklerin Fars dnyasna girile-

rini ve uyumlarn ok veciz zetler: "Selukiler, Trkmen olup, kardeiz de-

yip, ile ve halka faydalan dokunmad. Padiah olurken (Ouz) Knk uruun-danz, dediler. Ve Padiah olduktan sonra, Efrasiyab'm bir olu, Keyhs-

rev'den kap Trkmen Knk uruunun iine varp orada byyp kalmtr,

biz onun oullaryz ve Efrasiyab'm neslindeniz." dediler.5*5

ran'da hkm sren Trkler meruiyet kaynaklarnn farkndaydlar...

Trkler Batya, ran'a geerken Samani (874-1005) ordusunda kendilerine

yer buldular. Samaniler, balangta aman-Trk dnyasna kar ran slam-

lm temsil etmek gibi dini bir hviyete brnmlerdi. Snr komular ka-

fir Trklere kar gazalarda bulunuyorlard. Snr blgesindeki Trkler'in Is-lamlamasyla, slam dnyasnn kaplarnn kendilerine almasndan baka

bir gayeleri olmayan Trk beylerinin arzusu artk gereklemiti.60 Samani

topraklarnn en geni olduu zaman II. Nasr dnemidir. Nasr'n iilie ge-

mesi ok sert tepkilere sebep olmu ve o, sonunda tahttan feragat etmek zo-

runda kalmt.61 Samaniler'in askeri gcne hkmeden Trk komutanlar,


50/317

Snni-Gazneli devletim kurarken ( 961-1187) Nasr'n bana gelenlerden ders

karm olmallar.

ran, Hindistan ve Afganistan' kapsayan byk bir imparatorluk kuran, sara-

ynda 400 airi himaye eden Gazneli Mahmud'un (997-1027) himayesindeki

airlerden biri olan Firdevsi. ran destan ahname'yi yazar.

Uygur devletinin Krgzlar tarafndan yklmasyla, Trk boylarnn ayn top-

raklarda kurduu bamsz bir Trk devleti olan Karahanllar (840-1212), Sal-tuk Bura Han (850-880) dneminde Mslmanl kabul ettiler. Karahanl-

lar, Samaniler'in yklmas srasnda Gazneliler Ie ittifak yaptlar.

11. yzylda, Maverannehir'de, Amu Derya (llka'da Oxus; bugn Ceyhun)

Irma evresini yurt edinen ortak bir Ouz Atann 6 olunun soyundan gel-

diini kabul eden ve ayr ayr "tamgalarla-damgalarla" tannan ve birbirleriy-

le ittifaklar kurabilen 24 Ouz ger boyu bulunuyordu. 62

Karahanl hakimiyetindeki Horasan'a u nokta Cend'e yerleik Seluklular;

Karahanllar, Gazneliler ve Samaniler arasndaki egemenlik kavgalarnda rolaldlar. Byk Ata Seluk'un olu Mikail, babasndan nce lmt. Turul

ve ar Beyleri, dedeleri Seluk Bey bytmt. Seluk'un lm sonras

amcalar Arslan Yabgu ailenin bana geer. Karahanllarla ittifak kurar. Kar-

sndaki ittifakn bana i aacan fark eden, Gazne-Trk devletinin sulta-

n Mahmud, Arslan Yabgu'yu hile ile tutuklar. Hindistan (gnmz Pakistan)

Multan'daki kaleye hapseder. Arslan Bey, hayatnn sonuna kadar hapisha-

nede kalr. Oullarndan Kutalm, ileride Anadolu Seluklularnn atas ola-

caktr. Arslan Yabgu'nun hapislii ile birlikte ona dorudan bal 4. 00 0 a-

drlk Ouz topluluu Seluklular dan ayrlarak, Horasan'a gei iin GazneliMahmud'tan izin istedi. Kukusuz Seluklu gcnn te birinin azalmas,

Gazneliler iin iyi bir eydi. Yamur, Buka, Gkta ve Kzl adl beylerin y-

netiminde bamsz Ouz boylar, aldklar izinle (1026 ylnda) ilk kez ran

corafyasna adm atm oluyorlard. Gazneli Mahmud'un lm sonras -

kan taht kavgalar srasnda, Seluklular'dan ayrlan bu bamsz Ouz Beyle-

ri, Sultan Mesud'un saflarnda yer alrlar. Mesud, Gazne tahtna kmasna

_____ 46 -


51/317

Ouz Han ve Kutlama enlikleri / Reideddin, Cami-t Tevarih / 1596

Glistan Saray Mzesi


52/317

ramen -1C3 zlar rahat durmazlar. Gazneliler'le ve yerel halklarla bir

ok mcadelenin imde olurlar.

1030 ylnda Seluklular, atalan Seluk un mezar olan Cend'i terketmek zo-

runda kalrlar. 1034 ylnda Harezm topraklarnda Harezm beyi ile ittifaka ha-

zrlanan Seluklular, Cend'i terketmelerine sebeb olan ah-Melik'in ani bas-

knna urarlar. Kayplar ok byktr. Seluklular'dan 7-8 bin kii ldrl-

m, kadnlar ve ocuklar esir alnmt. Katliamdan kurtulabilen Seluklu-

lar acnacak bir halde Ceyhun'un te tarafna geerler. Atlarnn eerleri bile

yoktur. Yaknlardaki bir kyn genleri, onlar atlar iin ldrmeyi bile d-

nmlerdi. (F.Smer)

Seluklular balarna gelen bu byk felakete ramen ksa srede toparland-

lar. Yeniden byk bir toplulua hkmeder hale geldiler. Kukusuz bu baa-

rnn sebebi, onlarn itibarl bir soydan gelmeleriydi. Seluklular 1035 yl Ma-

ys aynda 10.000 atl bir topluluk olarak Horasan'a getiler. le bitiik Ne-

sa ve Ferave'yi (bugn Kzl Arvat-Kzl Ribat') yurt tuttular. Zorda kaldkla-

rnda le snacaklard. Yeni yurtlar, civardaki Ouz topluluklarna da ya-kn konumdayd. Seluklu beyleri Musa, Turul ve ar Beyler, Horasan va-

lisi Suriye bir mektup gndererek, halifenin mevlalar (o dnemde geerli hi-

tap ekli/ kullan) olarak, halifenin snrlarn koruyabileceklerini bildirirler.

Bu mektupla onlar, orada yerlemelerine izin verilmesini istemilerdi.

Seluklular, kendilerine ana-baba gibi tandk olan l kenarnda yerlemi-

lerdi. Zorda kalrlarsa l onlar koruyacakt. Orada artk yenilmeyeceklerdi.

29 Haziranl035'te zerlerine fillerle gelen Gazne ordusunu, orada pusuya d-

rdler. Zaferleri inanlmazd. Komu Ouz beyleri, artk onlarn liderliinitanmaya hazrdlar. Muhteem Gazne devletinin sultan Mesud bu yenilgiyi

kabul edemezdi. 10 38 yl Mays aynda bir kez daha hcum etti ve bir kez da-

ha ar bir hezimete urad. Bu son savatan sonra Seluklu Beyleri, ana bir

baba ayr kardeleri brahim Yinal', Niabur ehrine gnderdiler. Niaburlu-

lar 200-300 kadar yoksul svari ile birlikte gelen Yinal' dosta karladlar.

Kardeler arasnda varlan anlama uyarnca Niabur'da Turul Bey adna hut-

, 48 _ _ _ _ _ _ _


53/317

be okutuldu. Bir ka gn sonra Turul Bey 3.000 zrhl atl ile Niabur'a gel-

di. Zengin donanm Gazne ordusundan ele geirilmi olmalyd. Turul Bey,

N i ah ur ela Sultan Mesudun tahtna oturdu. ehrin manevi nder i Kad Said'e

"Biz yabanc kiileriz. Acemler'in geleneklerini bilmiyoruz, onun iin kad

bizden tlerini esirgemesin." dedi. ar Bey, adna ise Merv'de hutbe oku-

tuldu. ar Bey, Merv'den (Afganistan'dan) sorumluydu. (F.Smer)

Horasan'da egemen iki gcn son byk kapmas iin gnler saylyd.

Ouz-Seluklular artk her yerde vardlar. Geceleri, Sultan Mesudun karar-

ghna kadar sokuluyorlar, onlarn fillerini bile alp gtryorlard. Mesud.

zerlerine geldiinde dalyorlar, sonra yeniden, ilk frsatta, en uygun za-

manda para para saldryorlard. Arada bar yapyorlar, barn mrekkebi

daha kurumadan yeniden saldryorlard. Gazne ordusunun ihtiyac olan su

Seluklu Prensi Eleniyor / Hariri'ni Maqamat' / Viyana Ulusal Mzesi / 1334

49


54/317

ramen (1031), Ouzlar rahat durmazlar. Gazneliler'le ve yerel halklarla bir

ok mcadelenin iinde olurlar.

1030 ylnda Seluklular, atalar Selukn mezar olan Cend'i terketmek zo-

runda kalrlar. 1034 ylnda Harezm topraklarnda Harezn beyi ile ittifaka ha-

zrlanan Seluklular, Cend'i terketmelerine sebeb olan ah-Melik'in ani bas-

knna urarlar. Kayplar ok byktr. Seluklular'dan 7-8 bin kii ldrl-

m, kadnlar ve ocuklar esir alnmt. Katliamdan kurtulabilen Seluklu-

lar acnacak bir halde Ceyhun'un te tarafna geerler. Atlarnn eerleri bileyoktur. Yaknlardaki bir kyn genleri, onlar atlar iin ldrmeyi bile d-

nmlerdi. (F.Smer)

Seluklular balarna gelen bu byk felakete ramen ksa srede toparland-

lar. Yeniden byk bir toplulua hkmeder hale geldiler. Kukusuz bu baa-

rnn sebebi, onlarn itibarl bir soydan gelmeleriydi. Seluklular 1035 yl Ma-

ys aynda 10.000 atl bir topluluk olarak Horasan'a getiler. le bitiik Ne-

sa ve Ferave'yi (bugn Kzl Arvat-Kzl Ribat') yurt tuttular. Zorda kaldkla-

rnda le snacaklard. Yeni yurtlar, civardaki Ouz topluluklarna da ya-kn konumdayd. Seluklu beyleri Musa, Turul ve ar Beyler, Horasan va-

lisi Suri'ye bir mektup gndererek, halifenin mevlalar (o dnemde geerli hi-

tap ekli/ kullar) olarak, halifenin snrlarn koruyabileceklerini bildirirler.

Bu mektupla onlar, orada yerlemelerine izin verilmesini istemilerdi.

Seluklular, kendilerine ana-baba gibi tandk olan l kenarnda yerlemi-

lerdi. Zorda kalrlarsa l onlar koruyacakt. Orada artk yenilmeyeceklerdi.

29 Haziranl035'te zerlerine fillerle gelen Gazne ordusunu, orada pusuya d-

rdler. Zaferleri inanlmazd. Komu Ouz beyleri, artk onlarn liderliinitanmaya hazrdlar. Muhteem Gazne devletinin sultan Mesud bu yenilgiyi

kabul edemezdi. 1038 yl Mays aynda bir kez daha hcum etti ve bir kez da-

ha ar bir hezimete urad. Bu son savatan sonra Seluklu Beyleri, ana bir

baba ayr kardeleri brahim Yinal', Niabur ehrine gnderdiler. Niaburlu-

lar 200-300 kadar yoksul svari ile birlikte gelen Yinal' dosta karladlar.

Kardeler arasnda varlan anlama uyarnca Niabur'da Turul Bey adna hut-

, _ _ _ _ _ _ _ 4 8 _ _ _ _ _ _ _ _


55/317

be okutuldu. Bir ka gn sonra Turul Bey 3.000 zrhl atl ile Niabur a gel-

di. Zengin donanm Gazne ordusundan ele geirilmi olmalyd. Turul Bey,

Niabur1da Sultan Mesud'un tahtna oturdu. ehrin manevi nderi Kad Said'e

"Biz yabanc kiileriz. Acemler in geleneklerini bilmiyoruz, onun iin kad

bizden tlerini esirgemesin." dedi. ar Bey, adna ise Merv'de hutbe oku-

tuldu. ar Bey, Merv'den (Afganistan'dan) sorumluydu. (F.Smer)

Horasan'da egemen iki gcn son byk kapmas iin gnler saylyd.

Ouz-Seluklular artk her yerde vardlar. Geceleri, Sultan Mesud'un karar-

ghna kadar sokuluyorlar, onlarn fillerini bile alp gtryorlard. Mesud,

zerlerine geldiinde dalyorlar, sonra yeniden, ilk frsatta, en uygun za-

manda para para saldryorlard. Arada bar yapyorlar, barn mrekkebi

daha kurumadan yeniden saldryorlard. Gazne ordusunun ihtiyac olan su

Seluklu Prensi Eleniyor / Hariri'nin Maqamat' / Viyana Ulusal Mzesi / 1334

- 49


56/317

kaynaklarn kullanlmaz hale getiriyorlard. Sonucu belirleyen atma 23

Mays 1040 yl Cuma gn Dandanakan'da oldu.6 3 Gazne hkmdar Me-

sudun ordusu rakiplerine gre sapa ok kalabalk ve iyi silahlanm olduu

halde, ordunun arlklar ilerlemelerine engel oldu. Bozkr kendilerine "ana,

baba" edinen ve mallarn esas kuvvetler inden 120 il uzaa brakabilen

gerlerin hafif birlikleri sava kazand. Onlar eer sava kaybedeceklerini

hissetselerdi, o sava avantajl olacaklar baka bir zamana ertelemekte tered-

dt etmezlerdi. Varlklar koruma altndayd.65

ran hkimiyeti, Dandanakan zaferiyle birlikte Seluklular a geti. Gazneliler

ise ran ve Horasan dndaki Gazne topraklarna ve Hindistan'a ekildi.

Karahanllar'la birlikte Trk devleti, birbirlerine komu ve hasn olarak,

ayn corafyada birlikte var oldular.

Yeni slamlam gebe airetler iinde en zayf durumda olan Seluklular

birden bire Dou ran'n tek hkimi durumuna gelmilerdi. Yerleik medeni-

yetler iin felakete sebep olabilecek bu umulmadk deiiklik, Arap-Fars kl-

trnn stnln sezen ve bunu, imha etmektense dzenli bir ekilde

hkmetmeyi tercih eden, bilge ve zeki Seluk nderleri sayesinde oklu. Tu-

rul Bey Niabur'a girdiinde okuttuu hutbe ile slam kurumlar erevesi ii-

ne girdiini ilan etmi oldu. 66

ran'a geldiklerinde karlarnda yorgun bir toplum bulan Seluklular, ar iddet

gstermeden, hatta neredeyse hi atmadan imparatorluklarn kurdular. Byle-

ce ran-Arap mparatorluunda Trkler, Araplarn yerini alm oldu. 67Badat'ta-

ki Snni Halife, S Bveyhiler'in kontrolunda slam dnyasn temsil ediyordu.

Turul Bey, halifeyi ii-Bveyhiler'in elindeki garip durumdan kurtarp yerine ia-

de eden kimse olarak Snni dnyasnn hayranln kazanmt.

1041 ylnda Niabur'da Turul Bey adma baslan paradan da grld gibi,

Turul'un unvan " el-Emir'1-ecell / Yksek Emir " idi. Gazneliler'le savata

taraf deitiren (kul-memlk-gulam-klemen) komutan ve askerlerin devlet

hizmetine alnmas, Gazneli-Trk ordu rgtlenmesinin benimsendiini gs-

50


57/317

termektedir. Gsterili kyafetleri ve

askeri donanmlaryla bir dzen iin-

de savaan Gazne ordusunun maal

askerleri, bozkrn yoksul, fakat ba-

msz gerlerini ve Turul Bey'i ok

etkilemi olmallard. Gulam ordusu-

nun bakent Niabur'da Turul Bey'e

bal olarak hizmet etmesi Turul

Beyin konumunu zaman iinde g-lendirdi. 68 Btn bu gelimelere ra-

men, bamsz, gevek federasyonlar

halinde yaamaya alm olan Seluk-

lu ailesinin her ferdi kendi hesabna

fetihleri srdrd. 69 Gerler, h-

kmdar devletin yegne sahibi olarak

gren ran anlayna yabancyd. On-

lara gre devlet, Han'n btn ailesi-

nin ortaklaa hakkyd. Horasan'n ba-

z ehirlerinde Turul Bey adna hut-

be okunurken, baka ehirlerde ise

kardei ar bey adna hutbe okunu-

yordu. Aile yeleri geni corafyada

kendi adlarna fetihlere giritiler. Gaz-

neliler'in tersine, askerlere maa yeri-

ne toprak ve onun geliri ikta olarak

veriliyordu. Bu uygulama, birok k-

k emirlikte bitmez tkenmez kav-

galara sebep oluyordu.70

slam'da yaanan Kerbel faciasnn

arka plannda da benzer bir kavray

vardr. Ger Arap kabile yaps da

demokratikti. Otokratik deildi. Ku-

ahin (Turul, Doan) ile Birlikte,

Ava kan Seluklu Prensi

12. y. y. / Paris Louvre Mzesi

ini Kse

stanbul Arkeoloji Mzesi - inili Kk

13. y. y. Anadolu Seluklu Koleksiyonu

51


58/317

rey ileri gelenlennin onay ile seilecek yeni liderin meruiyeti sz konusuy-

du. Lider seiminde g dengesi, topluluun menfaatlerini koruyacak, toplu-

luu gelecee tayacak, erefini yceltecek ve benzeri zellikler dikkate aln-

malyd. Lider seiminde yeni ve nemli bir faktr de slam' en iyi kimin tem-

sil edeceiydi. Muaviye, slam toplumunu temsil edecek bir uraya danma-

dan, olu Yezid i, kendi yerine halife olarak atam, Emevi saltanatn balatm-

t. Bu Araplar asndan yeni ve kabul edilemez bir durumdu.

Islamiyeti kabul eden Trkmen-Ouz boylarnn zerinde kesin bir Seluklu h-

kimiyeti sz konusu deildi. Trkmenler'in bir ksm devletin kuruluuna

katlmamlard. Trkmen liderler eer Turul Bey gelmelerinde srar ederse, Rum

ve Suriye lkelerine kaarak elinden kurtulmaya alacaklarn da belirtmilerdi.

Nitekim Seluklu istilas batya doru gelitike Ouzlar dediklerini yapm, daha

ilerilere doru giderek Anadolu'ya gemiler.(1036) Mezopotamya ve Musul'u i-

gal etmilerdi. (1042)Trkmen aknlarna urayan devletlerin, Turul Bey'e ik-

yetlerini iletmelerinden grld gibi, bamsz Trkmen-Ouzlar komu-

lannca, nc Seluklu gleri olarak alglanyorlard.

Devletinin kuruluundan 10 yl sonra Badat'a halife tarafndan davet edilen Tu-

rul Bey, Trkmen-Ouzlar'n Seluklu bakentini igal etme ihtimalini dnerek

Irak'a gidemedi. Gn oullar, kendilerini ynetim merkezinin dnda tutan bu

yeni dzeni anlayamyorlard. Bana buyruk yaama alkn gerler, boyunduruk

altna girmekten holanmyorlard. Srekli kargaa iinde yayorlar. Zorunluluk

olmadan bu durumu deitirmiyorlard. Duruma ancak beyleri kltan geirildi-

inde ya da bir kar elde edeceklerine inandklarnda katlanabilirlerdi.71 Nitekim

1048 ylnda bakent Niabur'u yamalamaya kalktlar.72 Samaniler'in ve Gazneli-

ler'in dt durumdan ders karan Turul Bey, bakentini ger Trk boylar-

nn younlat Horasan'dan ok uzaklara, nce Rey'e (gnmz mam Humeynihavaalan olan yer. Tahran-Kum yolunda, Tahranla birlemi durumda) sonra he-

men ardndan, 1051 ylnda, Zayende -Rud nehrinin hayat verdii ve Fars lleri-

nin evreledii sfahan'a tad.73

Seluklular, ran ynetimini ele aldklarnda, ehirlerden alman dzenli verginin

52 ....


59/317

ve ran kylsnn tarmsal retiminin nemini kavradlar. Ticaret yollar ise

yzlerce yldr Beylere-Emirlere zenginlik tamt. Bu zenginlik, Trkmen akra-

balardan korunmalyd.

Seluklu dneminde de Trkmen aknlar durmad, imparatorluun snrlar her

ynde geniledi, birok vasal-bal tampon devlet olutu. Seluklular'm

(1040-1157) Dandanakan Sava sonras randa balayan hkimiyetlerinin snr-

lar Msr'a kadar uzand. Seluklular'm kurduu devletler: Anadolu Seluklu Dev-

leti (1074-1308), ran-Kirman Seluklular (1048-1187), Suriye Seluklular

(1092-1104) ve Irak Seluklular' dr. (1119-1194).

Byk Seluklu imparatorluunun sona ermesine soydalar Ouzlar sebep oldu.

Seluklu atabeylikleri: Ildenizliler (Azerbaycan Atabeylii/1146-1225), Salgurlular

(Pers-Fars blgesi/l 148-1286), Zengiler (Cezire-Musul-Halep blgesi/l 130-1181-

1234), Briler (am Atabeylii/1105-1154)'dir. Seluk sarayndaki Harezm yneti-

ci beyleri de ran topraklarnda Harezmahlar olarak hkm srdler

(1097-1231) ve Byk Seluklu devletinin mirass oldular. 74

Seluklu Sultan Turul Bey Trbesi / Varamin - Tahran / 12. y.zyl

53 -


60/317

Cengiz Han, zbek Han' Unak'la Birlikte / Reideddin, Cami-t Tevarih / 1596 /

Glistan Saray Mzesi

54


61/317

8

Moollar randaByk Seluklular m miras paylalrken, Bveyhiler'den itibaren hkm-

darlarn glgesinde kalan Badat halifelerinin payna bir ey dmemiti.

1180 ylnda tahta geen Halife el-Nasr'm da byk projeleri vard. Halife-

liin dnyevi ve manevi imparatorluunu yeniden ayaa kaldrabileceini

dnyordu.75 Byk Seluklu - slam corafyas kime nasip olacakt?

ok telerde, Altay rknn Trk, Mool ve Tunguz kollarna ait birok g-ebe airet yayordu. Ayn hayat srdren, ayn iklim altnda yaayan bu

etnik akraba gerler arasndan 1206 ylnda Mool Cengiz Han

(Temuin) Boz kr mparatorluu na ykseldi. Kendisi ni, Gn altndaki

"btn kee adrlarda oturanlarn" hakan ilan eden bu yeni hkmdar,

Trkler in, Farslar'n, Mslmanlarn ve btn dier halklarn tarihini alt

st etti.

ran'da Seluklu dnemi sona ererken, Maverannehir ve ran, soyca Trk,

dince Mslman, kltrce Arap-Fars etkisinde olan Harezm sultanlarna ait-

ti .7 6 Harezmah Muhammed'in (1200-1220) kibiri sonunu hazrlad. Gn

altndaki devi kmsedi, ona hakaret etti. Mool tccarlar derileri yzlerek

ldrld. Bu vaheti protesto eden Cengiz Han'n elileri de canlarndan ol-

du. Cengiz Han bir karlk vermek zorundayd. Yoksa byk zorluklar aa-

rak kurduu birliini ayakta tutamazd.77


62/317

Cengiz Han, Bat ynndeki ilk seferinde

dikkatli ve tedirgindi, zafer kazanmak iin

svaseti sonuna kadar kulland. Harezmah

emirleri adna, kendine sahte mektuplar

yazdrd. Bu mektuplarda, Harezmah emir-

I ' A . ler Cengiz Han'a szde ballk larn bildir i-

yor ve Harezmah Muhammed i tahttan in-

dirmek iin yardm rica ediyorlard. Cengiz

Han'da bu mektuplarn arkasna dostluunugsteren birka cmle yazyor, askeri yar-

dmda bulunmay vaat ediyor, sonra da

mektuplar casuslar araclyla kar tarafa

gnderiyordu. Harezmah Muhammed'in

CengUHan adamlar casuslar yakal yor, mektu plarTaipei Ulusal Mzesi , _ , ,, , ,

ger ek s anp ah larma gtr yorl ard .1206 - 1227 & , , 1 1 T

Harezmah Muhammed gidip gelen bu mek-

tuplar alnca, emirlerinin ihanetinden phesi kalmad. Emirlerini grev-

lerinden alarak eitli ehirlere gnderdi. Moollar bylece basz orduyakar galibiyet kazanmakta glk ekmediler.7 8

Eyll 1219 ile 17 Mart 1220 arasnda tm hedefleri ele geiren Cengiz

Han, bat ynndeki bu ilk seferinde halka hogrl davrand. Ne var ki,

Harezmah Muhammed'in olu Harezmah Celaleddin valye ruhlu gez-

gin biriydi; devletin eski topraklarnda tehlikeli bir ekilde dolayor ve

hak iddia ediyordu. Hindistan'da hkmdarlk yapt. Eski topraklarnda

nereye gitse hkmdar olarak karland. Genlerindeki ger gelenekleri

canlandrmt. Doudaki byk gn altndaki imparatorlua kar, Ba-

tdaki byk gn altndaki imparatorluk... Ne var ki, gn bir tek

efendisi vard, o da Gk Tengri idi; yeryznn de bir tek efendisi olma-

lyd. ki g 24 Kasm 1221'de Hindistan Sind Nehri yaknlarnda kar-

lat. Orada, Nesevi'nin anlatmyla, "savalarn en mthii, felaketlerin en

acs" yaand.


63/317

Bu savata Harezmah Celaleddin. Cengiz Han'n ordusunun merkezinehcum etti. Merkezi yard, ikiye bld. Bu bozgunun ardndan Cengiz

Han atn zengileyerek kamak zorunda kald. Fakat Cengiz Han, savaa

balamadan nce en sekin svarilerinden bin (1.000) kadarn ayrarak

pusuya yatrmt. Bu svariler aniden Celaleddinin sa kanadna saldrd-

lar. Bu kanad bozarak merkez zerine atlmay baardlar. Bu durum mer-

kezin de sarslmasna neden oldu. Celaleddin'in ordusu, Moollar tarafn-

dan Sind Nehri'ne doru pskrtld. Bu kanl gn, sava alann kana bu-

layan cesetlerle, nehirde boulan insanlarla sona erdi. Celaleddin srtnda

zrh olduu halde atn nehre srd. Esiz hayvan nehrin mthi dalgala-r ve dmann ok yamuru altnda onu kar sahile geirdi. Bu kahraman-

la hayran olan Moollar ellerinde olmadan bu anl dman alklad-

lar. . . (Aralk 1221) 79

phesiz Nesevi, Harezmah Celaleddinin yannda yllarca bulunan biri

olarak bu olay anlatan birincil kaynaktr. Devletah da, ayn olaya ait

farkl bir rivayeti renkli slubuyla aktarr. 8 0

57


64/317

Cengiz Han'n ordusu an nemli-scak nedeniyle Hindistan'da fazla ilerle-

yemedi Cengiz'in. Cebe ile Subutay komut asn da grevlendirdii

25.000 kiilik ordu. Kiev Rus Prensliine kadar btn topraklar alt st

etti. 80.000 kiilik Rus- Kpak ordusuyla karlamlard. Moollar geri

ekilmi ve dmanlarn yeterince yorduktan ve dman ordusunun kol-

lar birbirinden yeterince uzaklatktan sonra, onlar para para imha et-

milerdi. Sonra, Krn ynne hareket ederek Ceneviz ticaret kolonisini

yamalamlard. Yolunun stndeki her eyi yok eden bu inanlmaz ordu,

yapt seferlerden sonra Cengiz Han'n esas ordusu ile birleerek 1225 ilk-baharnda Moolistan'a dnd. 8 1

Moollarn anayurtlar olan bozkrda cezalandrmas gereken topluluklar

vard. Cengiz Han o srada 70 yan amt. Onun artk asl hedefi olan

in'le ilgilenmesi gerekiyordu. Ne var ki in seferi srasnda, 18 Austos

1227'de Gk Tengri'siyle bulutu. Kendisine br dnyada elik edecek ki-

ilerle, eyalaryla, atlaryla birlikte, bir zamanlar Gk Tengri'nin kendisi-

ne hitap ettii Burkan Khaldun (Burhan Haldun, imdiki Kentey) da y

ahmet küçükkaya-şahlar, sufiler, türkmenler-2011

Documents

Transcript of ahmet küçükkaya-şahlar, sufiler, türkmenler-2011