Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)

Λήδα Παπαστεφανάκη

[ανακοίνωση στην Επιστηmicroονική Συνάντηση Η ανάπτυξη της ελληνικής

οικονοmicroίας κατά τον 19ο αιώνα Ύδρα 1-2 Οκτωβρίου 2004]

Η αγορά εργασίας συστατικό στοιχείο του καπιταλιστικού

συστήmicroατος παραγωγής αποτελεί το κύριο microέσο κατανοmicroής της

εργατικής δύναmicroης στην παραγωγή και εξασφαλίζει τη βιολογική και

κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων Αυτή η διπλή λειτουργία της

αγοράς εργασίας προκύπτει από τη σύναψη της σύmicroβασης microισθωτής

απασχόλησης microια σχέση ανταλλαγής που καθιστά την εργασία

εmicroπόρευmicroα (έναντι microισθού) Κατrsquo αναλογία microε τον βαθmicroό ανάπτυξης της

εθνικής αγοράς η microελέτη της διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας ως ένα

ιστορικό φαινόmicroενο που προσδιορίζει τις καπιταλιστικές σχέσεις

παραγωγής microπορεί να επιτρέψει την κατανόηση των microηχανισmicroών microέσα

από τους οποίους οι τυπικά ελεύθεροι εργαζόmicroενοι αναλαmicroβάνουν ή

εγκαταλείπουν διάφορες microορφές απασχόλησης ενώ οι τυπικά ελεύθεροι

εργοδότες προσλαmicroβάνουν και απολύουν εργαζόmicroενους

Στην παρούσα ανακοίνωση θα παρουσιαστεί σχολιασmicroένη κριτικά

η σχετική βιβλιογραφία της ελληνικής οικονοmicroικής και κοινωνικής

ιστορίας σχετικά microε το ζήτηmicroα της εργασίας στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Στη συνέχεια θα υποστηρίξω ότι η microελέτη της αγοράς εργασίας όπως

αυτή διαmicroορφώνεται microέσα από ποικίλους microηχανισmicroούς και microε τα

χαρακτηριστικά που αποκτά στον ελληνικό 19ο αιώνα αποτελεί αναγκαίο

όρο για την ερmicroηνεία και κατανόηση της ιστορίας της microισθωτής εργασίας

Στο τρίτο microέρος θα παρουσιαστούν τα διαθέσιmicroα ποσοτικά δεδοmicroένα για

2

το microέγεθος και τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης Στο τέταρτο microέρος θα

υποστηρίξω ότι η συγκρότηση microιας σειράς ποσοτικών στοιχείων για τους

πραγmicroατικούς microισθούς τον 19ο και 20ο αιώνα αποτελεί το πιο ασφαλές

microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για να διερευνηθεί η διανοmicroή του εισοδήmicroατος

και το βιοτικό επίπεδο των microισθωτών Τέλος θα επισηmicroανθούν τα

ερωτήmicroατα της έρευνας που παραmicroένουν ανοιχτά

Οι όροι και οι προϋποθέσεις της οικονοmicroικής ανάπτυξης στην

Ελλάδα αποτέλεσαν ειδικό ερευνητικό αντικείmicroενο microελετών της

οικονοmicroικής ιστορίας τα τελευταία τριάντα χρόνια Αναζητήθηκαν τα

αίτια και τα όρια της ελληνικής εκβιοmicroηχάνισης και διερευνήθηκαν οι

λόγοι που συντέλεσαν στην καθυστέρησή της ανάπτυξης στη χώρα η

έλλειψη κεφαλαίων η διάχυση των δραστηριοτήτων της ελληνικής

αστικής τάξης της διασποράς (δηλαδή οι επενδυτικές επιλογές του

κεφαλαίου) η συγκυριακή ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής η

συγκράτηση των δηmicroογραφικών πλεονασmicroάτων στην ύπαιθρο η έλλειψη

εργατικής δύναmicroης οι περιορισmicroοί της εσωτερικής αγοράς οι

παραγωγικές σχέσεις και ο βαθmicroός ανάπτυξης της εθνικής αγοράς έχουν

θεωρηθεί κάθε φορά -ανάλογα microε τις ιεραρχήσεις και τα θεωρητικά

προτάγmicroατα της έρευνας- ως βασικοί ανασταλτικοί παράγοντες στην

εκβιοmicroηχάνιση

Μια laquoκατηγορία προσεγγίσεωνraquo ξεκινώντας από την νεοκλασική

οικονοmicroική σχολή έδωσε προτεραιότητα στη διαθεσιmicroότητα του

χρηmicroατικού κεφαλαίου και θεώρησε ότι αιτία της καθυστέρησης της

ελληνικής βιοmicroηχανίας είναι η σηmicroαντική στενότητα των κεφαλαίων ενώ

ο παράγοντας laquoεργασίαraquo θεωρήθηκε πλεονασmicroατικός1 Η αντίληψη αυτή

1 Ξ Ζολώτας Η Ελλας εις το στάδιον της εκβιοmicroηχανίσεως Αθήνα 1964 (α΄ έκδοση

1926) σ 79 86

3

κυριάρχησε για δεκαετίες ανάmicroεσα σε ιστορικούς και οικονοmicroολόγους

από τη δεκαετία του 1970 όmicroως η έmicroφαση άρχισε να microετατίθεται από τη

στενότητα των κεφαλαίων στην ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης της ελληνικής βιοmicroηχανίας

Υποστηρίχθηκε ότι η δοmicroή του αγροτικού κόσmicroου microε την microικρή ιδιοκτησία

και η πρόσδεση των αγροτών στο καθεστώς του ανεξάρτητου παραγωγού

δεν ευνόησαν κατά τον 19ο αιώνα τη microαζική microεταφορά εργατικής

δύναmicroης προς άλλους τοmicroείς της οικονοmicroίας Συγκεκριmicroένα θεωρήθηκε

ότι την περίοδο 1832-1871 laquoη κυριαρχία της microικροϊδιοκτητικής αγροτικής

microονάδας έπαιξε ανασταλτικό ρόλο στη δηmicroιουργία προλεταριάτου στις

πόλεις microια και δεν αποδέσmicroευε εργατικές δυνάmicroεις που θα microπορούσαν να

κατευθυνθούν στη βιοmicroηχανία και σε γενικές γραmicromicroές δεν ενθάρρυνε

την αγροτική έξοδοraquo2 Στην προσέγγιση αυτή η διείσδυση των

καπιταλιστικών σχέσεων στην αγροτική παραγωγή η πτώση του

ποσοστού κέρδους και η laquomicroετατροπή ενός τmicroήmicroατος των αγροτών σε

βιοmicroηχανικούς εργάτες της πόληςraquo εmicroφανίζεται microε τρόπο αρκετά εmicroφανή

γύρω στα 1870 σε microια εποχή που το ελληνικό κεφάλαιο της διασποράς και

της οθωmicroανικής αυτοκρατορίας δέχεται ισχυρές πιέσεις και στρέφεται

προς την Ελλάδα Η σύγκλιση των φαινοmicroένων και η διεύρυνση της

εσωτερικής αγοράς αποτέλεσmicroα της καπιταλιστικής συσσώρευσης

δηmicroιούργησαν στα 1871-1880 ευνοϊκές συνθήκες για την βιοmicroηχανική

ανάπτυξη3

2 Β Παναγιωτόπουλος laquoΗ βιοmicroηχανική επανάσταση και η Ελλάδα 1832-1871raquo

στο Εκσυγχρονισmicroός και βιοmicroηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19ο αιώνα Αθήνα

1980 σ 216-235 το παράθεmicroα σ 229

3 όπ σ 230-233

4

Στη συνέχεια ο Γ ∆ερτιλής επίσης επισήmicroανε ως microια από τις

αιτίες της καθυστέρησης την ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

Θεώρησε ότι η ανεπάρκεια των επενδύσεων συνδέεται microε τη στενότητα

της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα το 19ο αιώνα και το σχετικά υψωmicroένο

κόστος της εργασίας4 Η έλλειψη εργατικού δυναmicroικού συνιστά ένα

πρόβληmicroα και εντοπίζεται laquoχωρίς αmicroφιβολία στις πηγές στον τύπο και

στις προξενικές εκθέσειςraquo5 Η έλλειψη εντοπίζεται από τον 18ο αι ως

βασικό δηmicroογραφικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας ενώ ένα

microέρος του πληθυσmicroιακού πλεονάσmicroατος βρίσκει διέξοδο προς τη

microετανάστευση η οποία συνιστά laquoδιαχρονικό φαινόmicroενο microε βαθιές

οικονοmicroικές και ιδεολογικές ρίζες στην Ελλάδαraquo6 Η διέξοδος της

microετανάστευσης και η microικρή αγροτική καλλιέργεια απορροφούν τα

πληθυσmicroιακά πλεονάσmicroατα της χώρας και δεν δηmicroιουργούν

εξαθλιωmicroένους προλετάριους στις πόλεις Οι οικογένειες microικροϊδιοκτητών

microοιράζουν συχνά τα microέλη τους ανάmicroεσα στην microονοκαλλιέργεια την

εξωτερική microετανάστευση και την απασχόληση στην πόλη στον

δευτερογενή ή τριτογενή τοmicroέα στο εργαστήριο ή στην εργασία στο σπίτι

4 Γ ∆ερτιλής Ελληνική οικονοmicroία και βιοmicroηχανική επανάσταση Αθήνα 1984 σ 47-

53 του ίδιου ldquoHieacuterarchies sociales capitaux et retard eacuteconomique en Gregravece (XVIIIe-XXe

siegravecle)rdquo Πρακτικά Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteennes Eacutequilibres et

Intercommunications (XIIIe-XIXe siegravecles) ΙΙ Αθήνα 1986 σ 301-332 κυρίως σ 318-319 του

ίδιου ldquoLes capitaux entre lrsquo industrialisation et ses alternatives στο G Dertilis (επιmicro)

Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de credit et strateacutegies du capital en Greacutece 1780-1930 Παρίσι

1988 σ 199-235 277-286

5 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ σ 201

6 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 318

5

laquoΑυτή η ευελιξία των αγροτικών νοικοκυριών αποκλείει την εξαθλίωση

και την αγροτική έξοδοraquo7

Η διαθεσιmicroότητα της εργατικής δύναmicroης όmicroως όπως θα

επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια προκύπτει σταδιακά microέσω της

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας και δεν προέρχεται άmicroεσα και

αυτόmicroατα από την αποδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων στην

ύπαιθρο Επιπλέον ο ρόλος της οικογενειακής οικονοmicroίας στη

συγκέντρωση των ποικίλων εισοδηmicroάτων των απαραίτητων για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης δεν συνιστά ένα καινοφανές

τυπικά ελληνικό φαινόmicroενο Οι πηγές εξάλλου οι οποίες microας

πληροφορούν για τα φαινόmicroενα αυτά εκφράζουν πάντα microία όψη της

πραγmicroατικότητας αυτήν την οποία συνήθως εξυπηρετούν Οι επίσηmicroες

στατιστικές και οι απογραφές πληθυσmicroού λχ microε τον τρόπο microε τον οποίο

συντάσσονται αποκρύπτουν σε microεγάλο βαθmicroό την πραγmicroατικότητα της

microισθωτής εργασίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα η οποία microοιάζει να είναι

εξαιρετικά πιο σύνθετη

Σε microια συνολική προβληmicroατική για την εκβιοmicroηχάνιση η διεύρυνση

της εγχώριας αγοράς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την

βιοmicroηχανική ανάπτυξη σε συνδυασmicroό microε την ύπαρξη των ευνοϊκών όρων

της διαθεσιmicroότητας κεφαλαίων και εργατικής δύναmicroης8 Η Χ Αγριαντώνη

υποστήριξε ότι microέχρι τη δεκαετία του 1870 τα εργατικά χέρια τα

απαραίτητα για τη βιοmicroηχανία συγκρατούνται στην ύπαιθρο και η

microισθωτή εργασία στις πόλεις δεν ήταν οριστικά αποκοmicromicroένη από τους

τόπους καταγωγής Από τη δεκαετία αυτή ο αστικός πληθυσmicroός

7 όπ σ 319

8 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Αθήνα 1986

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

2

το microέγεθος και τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης Στο τέταρτο microέρος θα

υποστηρίξω ότι η συγκρότηση microιας σειράς ποσοτικών στοιχείων για τους

πραγmicroατικούς microισθούς τον 19ο και 20ο αιώνα αποτελεί το πιο ασφαλές

microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για να διερευνηθεί η διανοmicroή του εισοδήmicroατος

και το βιοτικό επίπεδο των microισθωτών Τέλος θα επισηmicroανθούν τα

ερωτήmicroατα της έρευνας που παραmicroένουν ανοιχτά

Οι όροι και οι προϋποθέσεις της οικονοmicroικής ανάπτυξης στην

Ελλάδα αποτέλεσαν ειδικό ερευνητικό αντικείmicroενο microελετών της

οικονοmicroικής ιστορίας τα τελευταία τριάντα χρόνια Αναζητήθηκαν τα

αίτια και τα όρια της ελληνικής εκβιοmicroηχάνισης και διερευνήθηκαν οι

λόγοι που συντέλεσαν στην καθυστέρησή της ανάπτυξης στη χώρα η

έλλειψη κεφαλαίων η διάχυση των δραστηριοτήτων της ελληνικής

αστικής τάξης της διασποράς (δηλαδή οι επενδυτικές επιλογές του

κεφαλαίου) η συγκυριακή ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής η

συγκράτηση των δηmicroογραφικών πλεονασmicroάτων στην ύπαιθρο η έλλειψη

εργατικής δύναmicroης οι περιορισmicroοί της εσωτερικής αγοράς οι

παραγωγικές σχέσεις και ο βαθmicroός ανάπτυξης της εθνικής αγοράς έχουν

θεωρηθεί κάθε φορά -ανάλογα microε τις ιεραρχήσεις και τα θεωρητικά

προτάγmicroατα της έρευνας- ως βασικοί ανασταλτικοί παράγοντες στην

εκβιοmicroηχάνιση

Μια laquoκατηγορία προσεγγίσεωνraquo ξεκινώντας από την νεοκλασική

οικονοmicroική σχολή έδωσε προτεραιότητα στη διαθεσιmicroότητα του

χρηmicroατικού κεφαλαίου και θεώρησε ότι αιτία της καθυστέρησης της

ελληνικής βιοmicroηχανίας είναι η σηmicroαντική στενότητα των κεφαλαίων ενώ

ο παράγοντας laquoεργασίαraquo θεωρήθηκε πλεονασmicroατικός1 Η αντίληψη αυτή

1 Ξ Ζολώτας Η Ελλας εις το στάδιον της εκβιοmicroηχανίσεως Αθήνα 1964 (α΄ έκδοση

1926) σ 79 86

3

κυριάρχησε για δεκαετίες ανάmicroεσα σε ιστορικούς και οικονοmicroολόγους

από τη δεκαετία του 1970 όmicroως η έmicroφαση άρχισε να microετατίθεται από τη

στενότητα των κεφαλαίων στην ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης της ελληνικής βιοmicroηχανίας

Υποστηρίχθηκε ότι η δοmicroή του αγροτικού κόσmicroου microε την microικρή ιδιοκτησία

και η πρόσδεση των αγροτών στο καθεστώς του ανεξάρτητου παραγωγού

δεν ευνόησαν κατά τον 19ο αιώνα τη microαζική microεταφορά εργατικής

δύναmicroης προς άλλους τοmicroείς της οικονοmicroίας Συγκεκριmicroένα θεωρήθηκε

ότι την περίοδο 1832-1871 laquoη κυριαρχία της microικροϊδιοκτητικής αγροτικής

microονάδας έπαιξε ανασταλτικό ρόλο στη δηmicroιουργία προλεταριάτου στις

πόλεις microια και δεν αποδέσmicroευε εργατικές δυνάmicroεις που θα microπορούσαν να

κατευθυνθούν στη βιοmicroηχανία και σε γενικές γραmicromicroές δεν ενθάρρυνε

την αγροτική έξοδοraquo2 Στην προσέγγιση αυτή η διείσδυση των

καπιταλιστικών σχέσεων στην αγροτική παραγωγή η πτώση του

ποσοστού κέρδους και η laquomicroετατροπή ενός τmicroήmicroατος των αγροτών σε

βιοmicroηχανικούς εργάτες της πόληςraquo εmicroφανίζεται microε τρόπο αρκετά εmicroφανή

γύρω στα 1870 σε microια εποχή που το ελληνικό κεφάλαιο της διασποράς και

της οθωmicroανικής αυτοκρατορίας δέχεται ισχυρές πιέσεις και στρέφεται

προς την Ελλάδα Η σύγκλιση των φαινοmicroένων και η διεύρυνση της

εσωτερικής αγοράς αποτέλεσmicroα της καπιταλιστικής συσσώρευσης

δηmicroιούργησαν στα 1871-1880 ευνοϊκές συνθήκες για την βιοmicroηχανική

ανάπτυξη3

2 Β Παναγιωτόπουλος laquoΗ βιοmicroηχανική επανάσταση και η Ελλάδα 1832-1871raquo

στο Εκσυγχρονισmicroός και βιοmicroηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19ο αιώνα Αθήνα

1980 σ 216-235 το παράθεmicroα σ 229

3 όπ σ 230-233

4

Στη συνέχεια ο Γ ∆ερτιλής επίσης επισήmicroανε ως microια από τις

αιτίες της καθυστέρησης την ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

Θεώρησε ότι η ανεπάρκεια των επενδύσεων συνδέεται microε τη στενότητα

της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα το 19ο αιώνα και το σχετικά υψωmicroένο

κόστος της εργασίας4 Η έλλειψη εργατικού δυναmicroικού συνιστά ένα

πρόβληmicroα και εντοπίζεται laquoχωρίς αmicroφιβολία στις πηγές στον τύπο και

στις προξενικές εκθέσειςraquo5 Η έλλειψη εντοπίζεται από τον 18ο αι ως

βασικό δηmicroογραφικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας ενώ ένα

microέρος του πληθυσmicroιακού πλεονάσmicroατος βρίσκει διέξοδο προς τη

microετανάστευση η οποία συνιστά laquoδιαχρονικό φαινόmicroενο microε βαθιές

οικονοmicroικές και ιδεολογικές ρίζες στην Ελλάδαraquo6 Η διέξοδος της

microετανάστευσης και η microικρή αγροτική καλλιέργεια απορροφούν τα

πληθυσmicroιακά πλεονάσmicroατα της χώρας και δεν δηmicroιουργούν

εξαθλιωmicroένους προλετάριους στις πόλεις Οι οικογένειες microικροϊδιοκτητών

microοιράζουν συχνά τα microέλη τους ανάmicroεσα στην microονοκαλλιέργεια την

εξωτερική microετανάστευση και την απασχόληση στην πόλη στον

δευτερογενή ή τριτογενή τοmicroέα στο εργαστήριο ή στην εργασία στο σπίτι

4 Γ ∆ερτιλής Ελληνική οικονοmicroία και βιοmicroηχανική επανάσταση Αθήνα 1984 σ 47-

53 του ίδιου ldquoHieacuterarchies sociales capitaux et retard eacuteconomique en Gregravece (XVIIIe-XXe

siegravecle)rdquo Πρακτικά Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteennes Eacutequilibres et

Intercommunications (XIIIe-XIXe siegravecles) ΙΙ Αθήνα 1986 σ 301-332 κυρίως σ 318-319 του

ίδιου ldquoLes capitaux entre lrsquo industrialisation et ses alternatives στο G Dertilis (επιmicro)

Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de credit et strateacutegies du capital en Greacutece 1780-1930 Παρίσι

1988 σ 199-235 277-286

5 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ σ 201

6 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 318

5

laquoΑυτή η ευελιξία των αγροτικών νοικοκυριών αποκλείει την εξαθλίωση

και την αγροτική έξοδοraquo7

Η διαθεσιmicroότητα της εργατικής δύναmicroης όmicroως όπως θα

επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια προκύπτει σταδιακά microέσω της

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας και δεν προέρχεται άmicroεσα και

αυτόmicroατα από την αποδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων στην

ύπαιθρο Επιπλέον ο ρόλος της οικογενειακής οικονοmicroίας στη

συγκέντρωση των ποικίλων εισοδηmicroάτων των απαραίτητων για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης δεν συνιστά ένα καινοφανές

τυπικά ελληνικό φαινόmicroενο Οι πηγές εξάλλου οι οποίες microας

πληροφορούν για τα φαινόmicroενα αυτά εκφράζουν πάντα microία όψη της

πραγmicroατικότητας αυτήν την οποία συνήθως εξυπηρετούν Οι επίσηmicroες

στατιστικές και οι απογραφές πληθυσmicroού λχ microε τον τρόπο microε τον οποίο

συντάσσονται αποκρύπτουν σε microεγάλο βαθmicroό την πραγmicroατικότητα της

microισθωτής εργασίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα η οποία microοιάζει να είναι

εξαιρετικά πιο σύνθετη

Σε microια συνολική προβληmicroατική για την εκβιοmicroηχάνιση η διεύρυνση

της εγχώριας αγοράς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την

βιοmicroηχανική ανάπτυξη σε συνδυασmicroό microε την ύπαρξη των ευνοϊκών όρων

της διαθεσιmicroότητας κεφαλαίων και εργατικής δύναmicroης8 Η Χ Αγριαντώνη

υποστήριξε ότι microέχρι τη δεκαετία του 1870 τα εργατικά χέρια τα

απαραίτητα για τη βιοmicroηχανία συγκρατούνται στην ύπαιθρο και η

microισθωτή εργασία στις πόλεις δεν ήταν οριστικά αποκοmicromicroένη από τους

τόπους καταγωγής Από τη δεκαετία αυτή ο αστικός πληθυσmicroός

7 όπ σ 319

8 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Αθήνα 1986

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

3

κυριάρχησε για δεκαετίες ανάmicroεσα σε ιστορικούς και οικονοmicroολόγους

από τη δεκαετία του 1970 όmicroως η έmicroφαση άρχισε να microετατίθεται από τη

στενότητα των κεφαλαίων στην ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης της ελληνικής βιοmicroηχανίας

Υποστηρίχθηκε ότι η δοmicroή του αγροτικού κόσmicroου microε την microικρή ιδιοκτησία

και η πρόσδεση των αγροτών στο καθεστώς του ανεξάρτητου παραγωγού

δεν ευνόησαν κατά τον 19ο αιώνα τη microαζική microεταφορά εργατικής

δύναmicroης προς άλλους τοmicroείς της οικονοmicroίας Συγκεκριmicroένα θεωρήθηκε

ότι την περίοδο 1832-1871 laquoη κυριαρχία της microικροϊδιοκτητικής αγροτικής

microονάδας έπαιξε ανασταλτικό ρόλο στη δηmicroιουργία προλεταριάτου στις

πόλεις microια και δεν αποδέσmicroευε εργατικές δυνάmicroεις που θα microπορούσαν να

κατευθυνθούν στη βιοmicroηχανία και σε γενικές γραmicromicroές δεν ενθάρρυνε

την αγροτική έξοδοraquo2 Στην προσέγγιση αυτή η διείσδυση των

καπιταλιστικών σχέσεων στην αγροτική παραγωγή η πτώση του

ποσοστού κέρδους και η laquomicroετατροπή ενός τmicroήmicroατος των αγροτών σε

βιοmicroηχανικούς εργάτες της πόληςraquo εmicroφανίζεται microε τρόπο αρκετά εmicroφανή

γύρω στα 1870 σε microια εποχή που το ελληνικό κεφάλαιο της διασποράς και

της οθωmicroανικής αυτοκρατορίας δέχεται ισχυρές πιέσεις και στρέφεται

προς την Ελλάδα Η σύγκλιση των φαινοmicroένων και η διεύρυνση της

εσωτερικής αγοράς αποτέλεσmicroα της καπιταλιστικής συσσώρευσης

δηmicroιούργησαν στα 1871-1880 ευνοϊκές συνθήκες για την βιοmicroηχανική

ανάπτυξη3

2 Β Παναγιωτόπουλος laquoΗ βιοmicroηχανική επανάσταση και η Ελλάδα 1832-1871raquo

στο Εκσυγχρονισmicroός και βιοmicroηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19ο αιώνα Αθήνα

1980 σ 216-235 το παράθεmicroα σ 229

3 όπ σ 230-233

4

Στη συνέχεια ο Γ ∆ερτιλής επίσης επισήmicroανε ως microια από τις

αιτίες της καθυστέρησης την ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

Θεώρησε ότι η ανεπάρκεια των επενδύσεων συνδέεται microε τη στενότητα

της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα το 19ο αιώνα και το σχετικά υψωmicroένο

κόστος της εργασίας4 Η έλλειψη εργατικού δυναmicroικού συνιστά ένα

πρόβληmicroα και εντοπίζεται laquoχωρίς αmicroφιβολία στις πηγές στον τύπο και

στις προξενικές εκθέσειςraquo5 Η έλλειψη εντοπίζεται από τον 18ο αι ως

βασικό δηmicroογραφικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας ενώ ένα

microέρος του πληθυσmicroιακού πλεονάσmicroατος βρίσκει διέξοδο προς τη

microετανάστευση η οποία συνιστά laquoδιαχρονικό φαινόmicroενο microε βαθιές

οικονοmicroικές και ιδεολογικές ρίζες στην Ελλάδαraquo6 Η διέξοδος της

microετανάστευσης και η microικρή αγροτική καλλιέργεια απορροφούν τα

πληθυσmicroιακά πλεονάσmicroατα της χώρας και δεν δηmicroιουργούν

εξαθλιωmicroένους προλετάριους στις πόλεις Οι οικογένειες microικροϊδιοκτητών

microοιράζουν συχνά τα microέλη τους ανάmicroεσα στην microονοκαλλιέργεια την

εξωτερική microετανάστευση και την απασχόληση στην πόλη στον

δευτερογενή ή τριτογενή τοmicroέα στο εργαστήριο ή στην εργασία στο σπίτι

4 Γ ∆ερτιλής Ελληνική οικονοmicroία και βιοmicroηχανική επανάσταση Αθήνα 1984 σ 47-

53 του ίδιου ldquoHieacuterarchies sociales capitaux et retard eacuteconomique en Gregravece (XVIIIe-XXe

siegravecle)rdquo Πρακτικά Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteennes Eacutequilibres et

Intercommunications (XIIIe-XIXe siegravecles) ΙΙ Αθήνα 1986 σ 301-332 κυρίως σ 318-319 του

ίδιου ldquoLes capitaux entre lrsquo industrialisation et ses alternatives στο G Dertilis (επιmicro)

Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de credit et strateacutegies du capital en Greacutece 1780-1930 Παρίσι

1988 σ 199-235 277-286

5 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ σ 201

6 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 318

5

laquoΑυτή η ευελιξία των αγροτικών νοικοκυριών αποκλείει την εξαθλίωση

και την αγροτική έξοδοraquo7

Η διαθεσιmicroότητα της εργατικής δύναmicroης όmicroως όπως θα

επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια προκύπτει σταδιακά microέσω της

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας και δεν προέρχεται άmicroεσα και

αυτόmicroατα από την αποδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων στην

ύπαιθρο Επιπλέον ο ρόλος της οικογενειακής οικονοmicroίας στη

συγκέντρωση των ποικίλων εισοδηmicroάτων των απαραίτητων για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης δεν συνιστά ένα καινοφανές

τυπικά ελληνικό φαινόmicroενο Οι πηγές εξάλλου οι οποίες microας

πληροφορούν για τα φαινόmicroενα αυτά εκφράζουν πάντα microία όψη της

πραγmicroατικότητας αυτήν την οποία συνήθως εξυπηρετούν Οι επίσηmicroες

στατιστικές και οι απογραφές πληθυσmicroού λχ microε τον τρόπο microε τον οποίο

συντάσσονται αποκρύπτουν σε microεγάλο βαθmicroό την πραγmicroατικότητα της

microισθωτής εργασίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα η οποία microοιάζει να είναι

εξαιρετικά πιο σύνθετη

Σε microια συνολική προβληmicroατική για την εκβιοmicroηχάνιση η διεύρυνση

της εγχώριας αγοράς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την

βιοmicroηχανική ανάπτυξη σε συνδυασmicroό microε την ύπαρξη των ευνοϊκών όρων

της διαθεσιmicroότητας κεφαλαίων και εργατικής δύναmicroης8 Η Χ Αγριαντώνη

υποστήριξε ότι microέχρι τη δεκαετία του 1870 τα εργατικά χέρια τα

απαραίτητα για τη βιοmicroηχανία συγκρατούνται στην ύπαιθρο και η

microισθωτή εργασία στις πόλεις δεν ήταν οριστικά αποκοmicromicroένη από τους

τόπους καταγωγής Από τη δεκαετία αυτή ο αστικός πληθυσmicroός

7 όπ σ 319

8 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Αθήνα 1986

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

4

Στη συνέχεια ο Γ ∆ερτιλής επίσης επισήmicroανε ως microια από τις

αιτίες της καθυστέρησης την ανεπάρκεια του εργατικού δυναmicroικού

Θεώρησε ότι η ανεπάρκεια των επενδύσεων συνδέεται microε τη στενότητα

της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα το 19ο αιώνα και το σχετικά υψωmicroένο

κόστος της εργασίας4 Η έλλειψη εργατικού δυναmicroικού συνιστά ένα

πρόβληmicroα και εντοπίζεται laquoχωρίς αmicroφιβολία στις πηγές στον τύπο και

στις προξενικές εκθέσειςraquo5 Η έλλειψη εντοπίζεται από τον 18ο αι ως

βασικό δηmicroογραφικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας ενώ ένα

microέρος του πληθυσmicroιακού πλεονάσmicroατος βρίσκει διέξοδο προς τη

microετανάστευση η οποία συνιστά laquoδιαχρονικό φαινόmicroενο microε βαθιές

οικονοmicroικές και ιδεολογικές ρίζες στην Ελλάδαraquo6 Η διέξοδος της

microετανάστευσης και η microικρή αγροτική καλλιέργεια απορροφούν τα

πληθυσmicroιακά πλεονάσmicroατα της χώρας και δεν δηmicroιουργούν

εξαθλιωmicroένους προλετάριους στις πόλεις Οι οικογένειες microικροϊδιοκτητών

microοιράζουν συχνά τα microέλη τους ανάmicroεσα στην microονοκαλλιέργεια την

εξωτερική microετανάστευση και την απασχόληση στην πόλη στον

δευτερογενή ή τριτογενή τοmicroέα στο εργαστήριο ή στην εργασία στο σπίτι

4 Γ ∆ερτιλής Ελληνική οικονοmicroία και βιοmicroηχανική επανάσταση Αθήνα 1984 σ 47-

53 του ίδιου ldquoHieacuterarchies sociales capitaux et retard eacuteconomique en Gregravece (XVIIIe-XXe

siegravecle)rdquo Πρακτικά Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteennes Eacutequilibres et

Intercommunications (XIIIe-XIXe siegravecles) ΙΙ Αθήνα 1986 σ 301-332 κυρίως σ 318-319 του

ίδιου ldquoLes capitaux entre lrsquo industrialisation et ses alternatives στο G Dertilis (επιmicro)

Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de credit et strateacutegies du capital en Greacutece 1780-1930 Παρίσι

1988 σ 199-235 277-286

5 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ σ 201

6 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 318

5

laquoΑυτή η ευελιξία των αγροτικών νοικοκυριών αποκλείει την εξαθλίωση

και την αγροτική έξοδοraquo7

Η διαθεσιmicroότητα της εργατικής δύναmicroης όmicroως όπως θα

επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια προκύπτει σταδιακά microέσω της

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας και δεν προέρχεται άmicroεσα και

αυτόmicroατα από την αποδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων στην

ύπαιθρο Επιπλέον ο ρόλος της οικογενειακής οικονοmicroίας στη

συγκέντρωση των ποικίλων εισοδηmicroάτων των απαραίτητων για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης δεν συνιστά ένα καινοφανές

τυπικά ελληνικό φαινόmicroενο Οι πηγές εξάλλου οι οποίες microας

πληροφορούν για τα φαινόmicroενα αυτά εκφράζουν πάντα microία όψη της

πραγmicroατικότητας αυτήν την οποία συνήθως εξυπηρετούν Οι επίσηmicroες

στατιστικές και οι απογραφές πληθυσmicroού λχ microε τον τρόπο microε τον οποίο

συντάσσονται αποκρύπτουν σε microεγάλο βαθmicroό την πραγmicroατικότητα της

microισθωτής εργασίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα η οποία microοιάζει να είναι

εξαιρετικά πιο σύνθετη

Σε microια συνολική προβληmicroατική για την εκβιοmicroηχάνιση η διεύρυνση

της εγχώριας αγοράς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την

βιοmicroηχανική ανάπτυξη σε συνδυασmicroό microε την ύπαρξη των ευνοϊκών όρων

της διαθεσιmicroότητας κεφαλαίων και εργατικής δύναmicroης8 Η Χ Αγριαντώνη

υποστήριξε ότι microέχρι τη δεκαετία του 1870 τα εργατικά χέρια τα

απαραίτητα για τη βιοmicroηχανία συγκρατούνται στην ύπαιθρο και η

microισθωτή εργασία στις πόλεις δεν ήταν οριστικά αποκοmicromicroένη από τους

τόπους καταγωγής Από τη δεκαετία αυτή ο αστικός πληθυσmicroός

7 όπ σ 319

8 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Αθήνα 1986

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

5

laquoΑυτή η ευελιξία των αγροτικών νοικοκυριών αποκλείει την εξαθλίωση

και την αγροτική έξοδοraquo7

Η διαθεσιmicroότητα της εργατικής δύναmicroης όmicroως όπως θα

επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια προκύπτει σταδιακά microέσω της

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας και δεν προέρχεται άmicroεσα και

αυτόmicroατα από την αποδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων στην

ύπαιθρο Επιπλέον ο ρόλος της οικογενειακής οικονοmicroίας στη

συγκέντρωση των ποικίλων εισοδηmicroάτων των απαραίτητων για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης δεν συνιστά ένα καινοφανές

τυπικά ελληνικό φαινόmicroενο Οι πηγές εξάλλου οι οποίες microας

πληροφορούν για τα φαινόmicroενα αυτά εκφράζουν πάντα microία όψη της

πραγmicroατικότητας αυτήν την οποία συνήθως εξυπηρετούν Οι επίσηmicroες

στατιστικές και οι απογραφές πληθυσmicroού λχ microε τον τρόπο microε τον οποίο

συντάσσονται αποκρύπτουν σε microεγάλο βαθmicroό την πραγmicroατικότητα της

microισθωτής εργασίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα η οποία microοιάζει να είναι

εξαιρετικά πιο σύνθετη

Σε microια συνολική προβληmicroατική για την εκβιοmicroηχάνιση η διεύρυνση

της εγχώριας αγοράς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την

βιοmicroηχανική ανάπτυξη σε συνδυασmicroό microε την ύπαρξη των ευνοϊκών όρων

της διαθεσιmicroότητας κεφαλαίων και εργατικής δύναmicroης8 Η Χ Αγριαντώνη

υποστήριξε ότι microέχρι τη δεκαετία του 1870 τα εργατικά χέρια τα

απαραίτητα για τη βιοmicroηχανία συγκρατούνται στην ύπαιθρο και η

microισθωτή εργασία στις πόλεις δεν ήταν οριστικά αποκοmicromicroένη από τους

τόπους καταγωγής Από τη δεκαετία αυτή ο αστικός πληθυσmicroός

7 όπ σ 319

8 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Αθήνα 1986

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

6

πυκνώνει και παρατηρείται microια σηmicroαντική κοινωνική διαφοροποίηση

στους πληθυσmicroούς των πόλεων καθώς πληθαίνουν οι άνθρωποι οι οποίοι

υπόκεινται σε σχέσεις microισθωτής ή εξαρτηmicroένης εργασίας Ο κόσmicroος της

microισθωτής εργασίας των πόλεων τροφοδοτείται αφενός από τον νησιωτικό

χώρο που πλήττεται από την παρακmicroή της ιστιοφόρου ναυτιλίας και

αφετέρου από τον ορεινό χώρο της φθίνουσας παραδοσιακής

αγροτοκτηνοτροφικής δραστηριότητας9 Επιπλέον εξω-οικονοmicroικοί

καταναγκασmicroοί όπως αυτός της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69

φαίνεται ότι προmicroηθεύουν microε εργατικά χέρια τις ελληνικές πόλεις τον

Πειραιά κυρίως10

Παρά την αύξουσα όmicroως κοινωνική διαφοροποίηση και

γεωγραφική κινητικότητα το φαινόmicroενο δεν λαmicroβάνει χαρακτηριστικά

αγροτικής εξόδου καθώς laquoη βιοmicroηχανία που γεννιέται δεν διαθέτει

απεριόριστες microάζες ldquoεξαθλιωmicroένωνrdquo που να συρρέουν στις πόλεις σε

αναζήτηση microιας οποιασδήποτε απασχόλησηςraquo11 Έτσι την επόmicroενη

δεκαετία αυτή του 1880 περίοδο διεθνούς ζήτησης για την ελληνική

9 Χ Αγριαντώνη όπ σ 123-138 188-193 Βλ επίσης της ίδιας ldquoLrsquo industrie

grecque au XIXe sieacutecle Peacuteriodisation problegravemes drsquointeacutegrationrdquo στα Πρακτικά Eacuteconomies

Meacutediterraneacuteennes όπ σ 338-340 και ldquoInvestissements des industriels et retard

technologiquerdquo στο G Dertilis (επιmicro) Banquiers usuriers et paysanshellip όπ σ 128-144 262-

266

10 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193-194 Για το ίδιο θέmicroα βλ Β

Παναγιωτόπουλος laquoΑγροτική έξοδος και σχηmicroατισmicroός της εργατικής δύναmicroης στην

ελληνική πόληraquo Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ιστορίας Νεοελληνική πόλη

Οθωmicroανικές κληρονοmicroιές και ελληνικό κράτος τ Β΄ Αθήνα 1985 σ 521-531 Γ

Μπαφούνης laquoΟ σχηmicroατισmicroός του εργατικού δυναmicroικού στον Πειραιάraquo Νεοελληνική

πόληhellip όπ σ 561-564

11 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 193

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

7

σταφίδα (και άρα ύψωσης της τιmicroής του εξαγωγικού προϊόντος και των

αγροτικών ηmicroεροmicroισθίων) καθώς και περίοδο των microεγάλων δηmicroοσίων

έργων παρατηρείται σύmicroφωνα microε την ιστορικό έλλειψη εργατικής

δύναmicroης και ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων στοιχεία που καθιστούν την

αγορά εργασίας laquoελαττωmicroατικήraquo12 Αυτό που κυρίως κόστιζε ακριβά ήταν

η σταθερή και microόνιmicroη εργασία αφού η ελληνική βιοmicroηχανία laquoυπέφερε

από microια χρόνια έλλειψη εργατικής δύναmicroηςraquo13 Το υψηλό κόστος της

εργασίας δεν τεκmicroηριώνεται ωστόσο microε στατιστικά στοιχεία αλλά microε

διάσπαρτες πληροφορίες οι οποίες περισσότερο αποκαλύπτουν τον

κατακερmicroατισmicroό της αγοράς παρά τα ακριβά microεροκάmicroατα Επιπλέον η

σταθερότητα και microονιmicroότητα της εργασίας συνιστούν χαρακτηριστικά

microιας εκτεταmicroένης βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και όχι microιας εκβιοmicroηχάνισης

στις απαρχές της Είναι γνωστό εξάλλου πως η έλλειψη σταθερότητας

και microονιmicroότητας στην εργοστασιακή εργασία αποτέλεσε πρόβληmicroα στις

απαρχές της εκβιοmicroηχάνισης και στη Βρετανία που laquoεπιλύθηκεraquo microε τη

συστηmicroατική λήψη microέτρων και τη δηmicroιουργία των σχετικών

microηχανισmicroών14

Σύmicroφωνα microε την ιστορικό προς τα τέλη του 19ου αιώνα microε τη

σταφιδική κρίση και τη γενικευmicroένη κρίση του αγροτικού κόσmicroου τα

εργατικά χέρια αποδεσmicroεύονται από την ύπαιθρο και αναζητούν διέξοδο

προς την υπερατλαντική microετανάστευση και τις πόλεις microε συνέπεια τη

12 όπ σ 289-294

13 Chr Agriantoni ldquoLrsquo industrie grecquehelliprdquo όπ σ338

14 Βλ ανάmicroεσα σrsquo άλλα Sidney Pollard ldquoFactory Discipline in the Industrial

Revolutionrdquo Economic History Review second series 16 1963-1964 σ 254-271 Eric

Hobsbawm Labouring men Studies in the history of labour Λονδίνο 1986 (α΄ έκδοση 1964)

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

8

σχετική microείωση των εργατικών ηmicroεροmicroισθίων στην ελληνική βιοmicroηχανία

και την ανάπτυξη microικρών εργαστηρίων ή οικοτεχνικών συστηmicroάτων15

Μοναδική ρωγmicroή στο σχήmicroα (της laquoσχετικήςraquo έλλειψης εργατικής

δύναmicroης ως τη δεκαετία 1890) αποτελεί η Ερmicroούπολη η οποία microετά την

Επανάσταση του 1821 και τη συρροή των προσφύγων διαθέτει άφθονο

εργατικό δυναmicroικό αποκοmicromicroένο από τις ρίζες του σαφή κοινωνική

διαστρωmicroάτωση αναπτυγmicroένη αγορά και αναπτυγmicroένες παραγωγικές

σχέσεις Η microεταποιητική δραστηριότητα έχει εδώ ήδη πριν από τα microέσα

του 19ου αιώνα αυξηmicroένη βαρύτητα Γύρω στα 1850 περίπου 1000 -1500

εργάτες δουλεύουν στο ναυπηγείο της Ερmicroούπολης και στις συναφείς microε

αυτό εργασίες ενώ microια δεκαετία αργότερα 800 άτοmicroα εργάζονται στα

συριανά βυρσοδεψεία16 Όσο κι αν αυτές οι δραστηριότητες της

ναυπηγικής και της βυρσοδεψίας διαθέτουν laquoαρχαϊκάraquo χαρακτηριστικά

δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η microισθωτή εργασία (στις

ποικίλες εκφάνσεις της) αποτελεί από νωρίς microια κοινωνική

πραγmicroατικότητα στο νησί και συγκροτεί microια κοινωνική σχέση

Η προσέγγιση της Χ Αγριαντώνη αν και εντάσσεται στο

ιστοριογραφικό ρεύmicroα που επιχείρησε να αναζητήσει τους λόγους που

15 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 340-341

16 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 84-98 210-211 της ίδιας laquoΟι

microετασχηmicroατισmicroοί της βιοmicroηχανικής δοmicroής της Ερmicroούπολης τον 19ο αιώναraquo Νεοελληνική

πόλη όπ σ 603-608 Βλ και Μ Τούντας laquoΠόλη και βιοmicroηχανία Η περίπτωση της

Ερmicroούποληςraquo Νεοελληνική πόλη hellip όπ σ 609-634 V Kardassis ldquoLes chantiers navals de

Syros (1832-1857) Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ σ 421-436 του ίδιου Σύρος

Σταυροδρόmicroι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857) Αθήνα 1987 σ 144-187 Για την

laquoαρχαϊκότηταraquo της συριανής βιοτεχνίας - ναυπηγικής βλ V Kardassis ldquoLes

chantiershelliphelliprdquo όπ σ 435 G Dertilis ldquoHieacuterarchieshelliprdquo όπ σ 324-325 και ldquoLes capitauxhelliprdquo

όπ σ 223-224

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

9

παρακώλυσαν την βιοmicroηχανική επανάσταση στην Ελλάδα διαφεύγει τον

κίνδυνο να περιοριστεί σε microια απαρίθmicroηση αιτιών που ανέστειλαν ή

καθυστέρησαν την οικονοmicroική ανάπτυξη Είναι η πρώτη microελέτη

οικονοmicroικής ιστορίας που αντιmicroετωπίζει το ζήτηmicroα της microισθωτής

εργασίας στην microεταποίηση αξιοποιώντας διάσπαρτες πηγές17 και κυρίως

χρονολογώντας δηλαδή ιστορικοποιώντας τα φαινόmicroενα

Η διαθεσιmicroότητα της εργασίας ως ανασταλτικός ή ευνοϊκός

παράγοντας για την εκβιοmicroηχάνιση υπήρξε λοιπόν στο επίκεντρο των

συζητήσεων των Ελλήνων ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 Πέρα

από την ύπαρξη ή την ανυπαρξία άφθονης και φθηνής εργατικής

δύναmicroης το 19ο αιώνα η συζήτηση έθιξε ζητήmicroατα επισήmicroανσης και

αξιολόγησης των πηγών τον τρόπο υπολογισmicroού της εργατικής αmicroοιβής

τους microηχανισmicroούς microέσα από τους οποίους οι φτωχοί ωθούνται στην

προλεταριοποίηση την πολιτισmicroική άρνηση των ανθρώπων για εργασία

στα ορυχεία18 Τη συζήτηση της δεκαετίας του 1980 επανάφερε στο

προσκήνιο της οικονοmicroικής ιστορίας microια συνθετική προσέγγιση που

επιχείρησε να καταδείξει ότι κεφάλαιο και εργασία δεν αποτελούν

ανεξάρτητους συντελεστές οι οποίοι microπορούν να συνδυαστούν σε

ορισmicroένες αναλογίες αλλά συνιστούν τους αναγκαίους και αντιθετικούς

πόλους microιας κοινωνικής σχέσης της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής

Η συνολικότερη ερmicroηνεία του προβλήmicroατος των παραγωγικών σχέσεων

17 Για το ζήτηmicroα της εργατικής δύναmicroης αξιοποιούνται κυρίως οι απογραφές

πληθυσmicroού των ετών 1861-1907 η γαλλική και βρετανική προξενική αλληλογραφία τα

δηmicroοτικά αρχεία ο τύπος της εποχής οι microελέτες του Αλεξ Μανσόλα

18 Βλ τη συζήτηση που διεξάχθηκε στα πλαίσια του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου

Ιστορίας Eacuteconomies Meacutediterraneacuteenneshellip όπ (τ ΙΙ Αθήνα 1986 σ 537-554) microεταξύ των Γ

Γιαννουλόπουλου Γ ∆ερτιλή Λ Παπαγιαννάκη Χ Χατζηιωσήφ Σ Πεσmicroαζόγλου Χ

Αγριαντώνη Σ Ασδραχά Ελ Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

10

στην Ελλάδα προτείνεται microέσα από την επεξεργασία της έννοιας της

εθνικής αγοράς που αντικατοπτρίζει κάθε στιγmicroή τον βαθmicroό ανάπτυξης

των παραγωγικών σχέσεων19

Στην οπτική αυτή το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν

αντιmicroετωπίζεται αποκλειστικά ως διάθεση πληθυσmicroιακών

πλεονασmicroάτων αλλά ως τmicroήmicroα microιας ευρύτερης διαδικασίας

προλεταριοποίησης Η microετατροπή των ακτηmicroόνων και των

microικροϊδιοκτητών σε προλετάριους δεν ήταν αποτέλεσmicroα microόνο των

οικονοmicroικών microηχανισmicroών αλλά προϋπέθετε επίσης τη συνδροmicroή

ιδεολογικών και καταναγκαστικών microηχανισmicroών (όπως η εκπαίδευση η

φιλανθρωπία ή το ποινικό σύστηmicroα)20 Αναδείχτηκε επιπλέον από την

συγκεκριmicroένη προσέγγιση ότι οι εmicroπορευmicroατικές αγροτικές καλλιέργειες

οι οποίες συγκρατούσαν πληθυσmicroό στην ύπαιθρο βασίζονταν σε

εκτεταmicroένη χρήση microισθωτής εργασίας Ακόmicroα και αν οι microισθωτοί εργάτες

της υπαίθρου ήταν microικροϊδιοκτήτες αγροτικών εκmicroεταλλεύσεων που

αναζητούσαν συmicroπληρωmicroατικά εισοδήmicroατα εργαζόmicroενοι εποχιακά στις

εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες τούτο δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν διεισδύσει στην αγροτική

οικονοmicroία21 Εξάλλου το γεγονός ότι στις microεγάλες εκmicroεταλλεύσεις της

σταφίδας το ποσοστό της εργατικής δαπάνης σε χρήmicroα αυξάνει σταθερά

τον 19ο αιώνα αντιπροσωπεύοντας ολοένα microεγαλύτερο microέρος των

19 Χ Χατζηιωσήφ Η γηραιά σελήνη Η βιοmicroηχανία στην ελληνική οικονοmicroία 1830-

1940 Αθήνα 1993 σ 27-34

20 όπ σ 35- 42

21 όπ σ 378-380

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

11

καλλιεργητικών εξόδων22 υποδεικνύει ακριβώς τη διείσδυση αυτή Ο

κόσmicroος δηλαδή της ελληνικής υπαίθρου δεν ήταν κατά το 19ο αιώνα

οmicroοιογενής κοινωνικά αδιαφοροποίητος και microε ανύπαρκτες ταξικές

αντιθέσεις

Η συζήτηση microετατοπίστηκε σταδιακά από τη διαθεσιmicroότητα της

εργασίας στα βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν την εργατική δύναmicroη

στην Ελλάδα τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα Ο Α Λιάκος υπέδειξε

ότι το πρόβληmicroα της διαθεσιmicroότητας εργασίας δεν ήταν αποκλειστικά

ελληνικό και επιχείρησε τη σύνδεση της ελληνικής περίπτωσης microε τα

παραδείγmicroατα άλλων εκβιοmicroηχανισmicroένων ή αναπτυσσόmicroενων χωρών

Υπό τη microορφή υποθέσεων εργασίας συζήτησε την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας και της microικρής παραγωγής ως συmicroπληρωmicroατικού τρόπου

επιβίωσης των οικογενειακών microονάδων23 Νεότερες δηmicroοσιεύσεις στην

ίδια ιστοριογραφική κατεύθυνση περιορίστηκαν να αναπαράγουν πιστά

τα επιχειρήmicroατα (σχετικά microε την ρευστότητα των επαγγελmicroατικών

κατηγοριών την εποχικότητα της εργασίας και την οικονοmicroική σηmicroασία

της οικογένειας) χωρίς παράλληλη ανάδειξη και επεξεργασία νέου

αρχειακού υλικού24 Το β΄ microισό του 19ου αιώνα θεωρείται microια ενιαία

περίοδος της ελληνικής ιστορίας της microισθωτής εργασίας κύριο

22 Θ Καλαφάτης Αγροτική πίστη και οικονοmicroικός microετασχηmicroατισmicroός στη βόρεια

Πελοπόννησο Αθήνα 1990 -1992 τ Α΄ σ 219-224

23 Α Liakos ldquoProblems on the formation of the Greek working classrdquo Etudes

Balkaniques 2 1988 σ 43-54 του ίδιου laquoΗ ιστοριογραφία του ελληνικού εργατικού

κινήmicroατος Σηmicroειώσεις για microια επισκόπησηraquo Σύγχρονα Θέmicroατα 35-37 1988 σ 165 του

ίδιου Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας

και η ανάδυση των κοινωνικών θεσmicroών Αθήνα 1993 σ 74-88

24 Κ Φουντανόπουλος laquoΜισθωτή εργασίαraquo στο Χ Χατζηιωσήφ (επιmicro) Ιστορία

της Ελλάδας τον 20ου αιώνα Οι απαρχές 1900-1922 τ Α1 Αθήνα 1999 σ 87-118

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

12

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η laquoπροσωρινή παραmicroονή των

χειρωνάκτων εργατών στις πόλεις για τόσο χρόνο όσο χρειάζεται να

συγκεντρωθεί το επιθυmicroητό χρηmicroατικό ποσό που θα συmicroβάλει στην

επιβίωση της οικογένειας στο χωριόraquo25 Ανάλογη διαπίστωση γενικευτικού

χαρακτήρα για την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα παίρνει χαρακτήρα

αξιώmicroατος όταν υποστηρίζεται πως laquohellipαυτοί που συγκεντρώθηκαν στις

πόλεις είχαν βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της προσφερόmicroενης

εργασίας τους την εποχικότητα Σαν αποτέλεσmicroα η παραγωγή απέκτησε

έναν εποχικό χαρακτήρα που ανανέωνε ως αίτιο πλέον την εποχικότητα

στην απασχόλησηraquo26 Η απουσία τεκmicroηριωτικού υλικού και η παράβλεψη

όλων εκείνων των περιπτώσεων καπιταλιστικής ανάπτυξης στον

ελληνικό χώρο (της Ερmicroούπολης κυρίως) καθιστά τη συγκεκριmicroένη

ιστοριογραφική πρόταση ένα νέο ανελαστικό laquomicroοντέλοraquo που επιχειρεί

απλώς να αντικαταστήσει το laquomicroοντέλοraquo της καθυστερηmicroένης

εκβιοmicroηχάνισης στο οποίο υποτίθεται ότι ασκεί κριτική

Η απόπειρα για την εκ νέου εννοιολόγηση της καπιταλιστικής

βιοmicroηχανικής ανάπτυξης και της ανάδειξης της σηmicroασίας της microικρής

παραγωγής των επιχειρήσεων microικρής κλίmicroακας και της ευελιξίας των

οργανωτικών επιλογών στην Ευρώπη αποτελεί σύγχρονη τάση στη

διεθνή οικονοmicroική ιστοριογραφία27 Όmicroως παρά την επιβίωση ή τη

συνύπαρξη πολλών τύπων οικονοmicroίας (οικοτεχνίας χειροτεχνικών

εργαστηρίων microικρών επιχειρήσεων microεγάλων βιοmicroηχανιών) και

διαφορετικών επιχειρηmicroατικών οργανωτικών επιλογών οι ταξικές

25 όπ σ 91-92

26 όπ σ 93

27 Ενδεικτικά βλ C Sabel ndash J Zeitlin (επιmicro) World of Possibilities Flexibility and Mass

Production in western industrialization Καίmicroπριτζ 1997

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

13

σχέσεις microεταβλήθηκαν microε την ολοένα και microεγαλύτερη διείσδυση του

εmicroπορικού κεφαλαίου την επέκταση των σχέσεων microισθωτής εργασίας και

microε την αυξανόmicroενη υπαγωγή των ανεξάρτητων παραγωγών στο

εmicroπορικό κεφάλαιο

Η συνύπαρξη πολλαπλών τύπων οικονοmicroίας microέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστηmicroα παραγωγής συνεπάγεται και τη συνύπαρξη

πολλαπλών microορφών εργασίας και την ανάδειξη της σηmicroασίας της

οικογενειακής εργασίας Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα τόσο στις

χώρες του κέντρου όσο και σrsquo αυτές της περιφέρειας η οικογένεια

συνιστά microια οικονοmicroική microονάδα στην οποία εισρέουν εισοδήmicroατα από microια

ποικιλία εργασίας που προσφέρουν τα microέλη της microισθωτή εργασία

λιανεmicroπόριο αυτοαπασχόληση παιδική εργασία αγροτική ενασχόληση

άmicroισθη εργασία στο σπίτι και δραστηριότητες στον άτυπο τοmicroέα της

οικονοmicroίας Έτσι microέσω της εισροής ποικίλων εισοδηmicroάτων

προερχόmicroενων από διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις καθίσταται δυνατή

η φθηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναmicroης Η προσφορά εργασίας

και η διαχείριση των εισοδηmicroάτων του νοικοκυριού αποτελούν κάθε φορά

προϊόν διαπραγmicroατεύσεων από τα microέλη του νοικοκυριού προκειmicroένου να

διαmicroορφωθούν στρατηγικές και να οργανωθούν τακτικές Η

microεγιστοποίηση των εισοδηmicroάτων η σταθερότητά τους ο επιmicroερισmicroός των

ρίσκων αλλά και η συντήρηση των microελών του νοικοκυριού σε περιόδους

υποαπασχόλησης ή ανεργίας συγκροτούν το σύνθετο πλέγmicroα των

κινήτρων που κινητοποιούν τα microέλη του νοικοκυριού28

Η ανάδειξη της συνύπαρξης διαφορετικών τύπων οικονοmicroίας της

laquoδιάχυτης εκβιοmicroηχάνισηςraquo και επιχειρηmicroατικής δράσης των microορφών

28 J Smith ndash Im Wallerstein ndash H DEvers (επιmicro) Households and the world-economy

Beverly Hills 1984

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

14

ανάπτυξης και της εξαρτηmicroένης εργασίας microέσω της οικονοmicroικής

λειτουργίας της οικογένειας αποτελεί αναmicroφίβολα χρήσιmicroη συmicroβολή

στην ιστορική έρευνα Υπάρχει ο κίνδυνος ωστόσο αναλύοντας τις

αναρίθmicroητες περιπτώσεις της microικρής εmicroπορευmicroατικής παραγωγής και της

εξαρτηmicroένης εργασίας να υποτιmicroηθεί το γεγονός ότι όλα αυτά

συmicroβαίνουν στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και

ότι η microισθωτή εργασία αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό γνώρισmicroα αυτού

του τρόπου παραγωγής Η ιεράρχηση των διαφορετικών τύπων

παραγωγικών σχέσεων και η ανάδειξη των τρόπων microε τους οποίους

εξασφαλίζεται κάθε φορά η αναπαραγωγή του συστήmicroατος είναι

απαραίτητη στην ιστορική ανάλυση

ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η microετατόπιση της οπτικής της ιστορικής έρευνας από την

αναζήτηση των λόγων που εmicroπόδισαν την βιοmicroηχανική ανάπτυξη στην

Ελλάδα αφενός και την επαναλαmicroβανόmicroενη αναφορά στα

χαρακτηριστικά της εργατικής δύναmicroης αφετέρου προς τη διαδικασία

διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα του 19ου και των αρχών

του 20ου θα συνέβαλλε σε νέες και πληρέστερες συνθετικές προσεγγίσεις

και ερmicroηνευτικές προτάσεις Η αγορά εργασίας νοείται ως το κοινωνικό

πλαίσιο microέσα στο οποίο συνάπτονται συmicroβάσεις microισθωτής απασχόλησης

εκεί δηλαδή που συγκροτείται microια ανταλλακτική σχέση η οποία καθιστά

την εργασία εmicroπόρευmicroα Η microελέτη της ιστορικής διαmicroόρφωσης της αγοράς

εργασίας προϋποθέτει καταρχήν τη διάκριση της από την laquoδοmicroή

απασχόλησηςraquo η οποία περιλαmicroβάνει και microορφές microη microισθωτής εργασίας

Σε γενικές γραmicromicroές τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αγορά εργασίας

και διαmicroορφώνουν τη λειτουργία της αφορούν τη διαθεσιmicroότητα του

πληθυσmicroού να υπαχθεί σε σχέσεις microισθωτής εργασίας το βαθmicroό

εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής το

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

15

θεσmicroικό πλαίσιο και τους εκπαιδευτικούς ή φιλανθρωπικούς

microηχανισmicroούς τα γεωγραφικά όρια της αγοράς εργασίας29 Ερωτήmicroατα

σχετικά microε τις (ρητές ή άρρητες) συmicroβάσεις που προσδιορίζουν τα

καθήκοντα τις εργασιακές συνθήκες τη microορφή τη συχνότητα και το

ύψος της αmicroοιβής είναι δυνατόν να απαντηθούν microε τη microελέτη της αγοράς

εργασίας Ακόmicroη ερωτήmicroατα σχετικά microε την ύπαρξη ή microη συνάφειας

microεταξύ των ποικίλων καταναγκασmicroών που ωθούν τους ανθρώπους στην

microίσθωση της εργατικής τους δύναmicroης των φιλανθρωπικών πρακτικών

και του εργοδοτικού πατερναλισmicroού βρίσκουν τη θέση τους στο πλαίσιο

της ιστορικής έρευνας για την αγορά εργασίας

Μια κατηγορία πρόσφατων microελετών επικεντρώνει στην ανάλυση

του φιλανθρωπικού λόγου και των κοινωνικών αναπαραστάσεων για τις

κατώτερες τάξεις30 Υπόθεση microου είναι πώς η φιλανθρωπική δράση των

Ελλήνων αστών κατά το 19ο αιώνα συνδέεται αρκετά microε τις ανάγκες της

αγοράς εργασίας και δεν είναι προϊόν microόνο του κοινωνικού φόβου για

τους φτωχούς Η φιλανθρωπική δράση δεν στοχεύει άmicroεσα στην εξεύρεση

εργατικού δυναmicroικού αλλά κυρίως στην ενσωmicroάτωση των laquoφτωχώνraquo

στην νέα πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας και στην προσαρmicroογή

τους στους νέους εργασιακούς ρυθmicroούς Μεmicroονωmicroένες microελέτες κινούνται

29 Απ ∆εδουσόπουλος Πολιτική οικονοmicroία της αγοράς εργασίας τ Α΄ Αθήνα

2001 σ 23-32

30 Μ Κορασίδου Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους Φτώχεια και

φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα Αθήνα 1995 Β Θεοδώρου

laquoΠειθαρχικά συστήmicroατα και εργασία στα ορφανοτροφεία το β΄ microισό του 19ου αιώναraquo

Μνήmicroων 21 (1999) σ 55-84 της ίδιας laquoΕπαιτεία και αλητεία στην Αθήνα και τον Πειραιά

Οι πρώτες απόπειρες laquoαναmicroόρφωσης παραστρατηmicroένων παίδωνraquo (τέλη 19ου-αρχές 20ου

αιώνα)raquo στα Πρακτικά του Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Πόλη στους νεότερους χρόνους

Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις (19ος-20αι) Αθήνα 2000 σ 203-220

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

16

προς την κατεύθυνση της ανάδειξης όψεων της διαδικασίας διαmicroόρφωσης

της ελεύθερης αγοράς εργασίας και των microηχανισmicroών microέσω των οποίων

επιχειρείται η διαχείριση και η υποταγή της εργατικής δύναmicroης Οι

microελέτες αυτές χρησιmicroοποιώντας σε περιορισmicroένη έκταση νέο αρχειακό

υλικό (ο τύπος της εποχής η γαλλική προξενική αλληλογραφία δηmicroοτικά

αρχεία) εστιάζουν σε ζητήmicroατα όπως η απεργιακή δράση στα microεταλλεία

η αστική φιλανθρωπία τα εργατικά ατυχήmicroατα31

Με την microετατόπιση της οπτικής προς την αγορά εργασίας η

πρόσληψη ξένων microηχανικών τεχνιτών και εργατών κατά το 19ο αιώνα

στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον δείγmicroα της περιορισmicroένης

διαθεσιmicroότητας κατάλληλης εργατικής δύναmicroης32 αντίθετα συνιστά

αναγκαία φάση στην εκβιοmicroηχάνιση κάθε χώρας και προσδιορίζει αυτή

καθαυτή τη διαδικασία διαmicroόρφωσης της αγοράς εργασίας Εφόσον η

οικονοmicroική ανάπτυξη συνδεόταν άρρηκτα microε την εκmicroηχάνιση της

παραγωγής και την τεχνολογική καινοτοmicroία η microεταφορά τεχνολογίας και

τεχνογνωσίας από τις laquoβιοmicroηχανικέςraquo ευρωπαϊκές χώρες κυρίως από τη

Βρετανία σε χώρες της περιφέρειας αποτελούσε microια αναγκαία

προϋπόθεση Συνακόλουθα η δηmicroιουργία microιας κατάλληλης (για την

εκβιοmicroηχάνιση) αγοράς εργασίας δεν microπορούσε να προκύψει χωρίς τη

συmicroβολή και την παρέmicroβαση των οργανωmicroένων αγορών (ειδικευmicroένης)

εργασίας της ∆υτικής Ευρώπης Απrsquo αυτή την άποψη φαίνεται ότι η

δηmicroιουργία εργατικής δύναmicroης ακολουθεί τη microεταφορά της τεχνολογίας

31 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφία microιας απεργίας microέσα από τον εθνικό τύπο Η

απεργία των microεταλλωρύχων της Καmicroάριζας τον Απρίλη του 1896raquo Πρακτικά ∆΄

επιστηmicroονικής συνάντησης ΝΑ Αττικής Καλύβια Αττικής 1993 σ 495-555 Γ Κοκκινάκης

laquoΦιλανθρωπία τεχνική εκπαίδευση και εργατικά ατυχήmicroατα στον Πειραιά το τελευταίο

τρίτο του 19ου αιώναraquo Μνήmicroων 21 1999 σ 85-108

32 Όπως υποστηρίζει λχ ο G Dertilis ldquoLes capitaux helliprdquo όπ σ 210-211

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

17

Βρετανοί microηχανικοί και τεχνίτες ταξιδεύουν στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα

προκειmicroένου να εγκαταστήσουν και να λειτουργήσουν τις microηχανές των

νέων εργοστασίων ενώ παράλληλα ντόπιοι τεχνίτες εκπαιδεύονται

κοντά τους33 Η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει επιπλέον ότι η Βρετανία

εξήγε laquoπουλούσεraquo συστηmicroατικά όχι microόνο microηχανολογικό εξοπλισmicroό αλλά

και τεχνογνωσία και laquoπακέταraquo τεχνικών υπηρεσιών στις χώρες της

περιφέρειας Η εκπαίδευση από τους ξένους microηχανικούς του ντόπιου

εργατικού δυναmicroικού αποτελούσε συχνότατα microέρος της αρχικής

συmicroφωνίας αγοράς βιοmicroηχανικού εξοπλισmicroού34 Τα διαθέσιmicroα στοιχεία

για τους microηχανικούς της κλωστοϋφαντουργίας τουλάχιστον

επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι οι Έλληνες microηχανικοί και τεχνίτες το 19ο

αιώνα εκπαιδεύονται από laquoαποστολέςraquo ξένων microηχανικών σταλmicroένων από

τις κατασκευάστριες εταιρείες microηχανολογικού εξοπλισmicroού και ενίοτε

συmicroπληρώνουν την τεχνική τους microόρφωση microε laquoεκπαιδευτικά ταξίδιαraquo και

σύντοmicroη παραmicroονή στην Βρετανία35

Η αναπαραγωγή των microηχανικών τεχνιτών και ειδικευmicroένων

εργατών δεν διευκολύνθηκε από την τεχνική εκπαίδευση για λόγους που

συνδέονται κυρίως microε την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους

33 D Landes Lrsquo Europe technicienne ou le Promeacutetheacutee libeacutereacute Reacutevolution technique et libre

essor industriel en Europe occidentale de 1750 agrave nos jours Παρίσι 1975 σ 207-209

34 C Bruland British technology and European industrialization The Norwegian Textile

industry in the mid 19th c Καίmicroπριτζ 1989 Επίσης S de Oliveira Birchal ldquoThe Transfer of

Technology to Latecomer Economies in the 19th century The Case of Minas Gerais Brazilrdquo

Business History vol 43 no 4 (October 2001) σ 48-67

35 Λ Παπαστεφανάκη laquoΆνδρες γυναίκες παίδες και παιδίσκαιhellipraquo Εργασία και

τεχνολογία στην ελληνική κλωστοϋφαντουργία Η βιοmicroηχανία Ρετσίνα στον Πειραιά (1872

ndash 1940) αδηmicroοσίευτη ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Πανεπιστήmicroιο Κρήτης Αθήνα 2002 τ Α΄ σ

111-121

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

18

Ιδίως η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση η προορισmicroένη να καταρτίσει

ειδικευmicroένο εργατικό δυναmicroικό για τη βιοmicroηχανία ndash βιοτεχνία δεν

θεσmicroοθετήθηκε επίσηmicroα από το κράτος παρά microόνο στον microεσοπόλεmicroο

Μέχρι τότε ποικιλώνυmicroα φιλανθρωπικά σωmicroατεία και ιδρύmicroατα

παρέχουν κάποιου είδους τεχνική εκπαίδευση ανάmicroεικτη microε στοιχεία

γενικής παιδείας Το microεγαλύτερο microέρος της τεχνικής κατάρτισης

παραmicroένει ωστόσο καλά κρυmicromicroένο σε εργαστήρια και εργοστάσια microε τη

microορφή microιας microαθητείας που ισοδυναmicroεί microε την παροχή άmicroισθης εργασίας

Στον Πειραιά τη microεγαλύτερη βιοmicroηχανική πόλη της χώρας η λειτουργία

Νυχτερινών Σχολών τεχνιτών για την πρακτική microόρφωση των εργατών

χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 Πρόκειται για σχολές που

δηmicroιουργούνται από φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα συχνά άmicroεσα συνδεόmicroενα

microε τις ανάγκες της πειραϊκής βιοmicroηχανίας σε ειδικευmicroένη εργασία οι

εκπαιδευόmicroενοι εκεί microηχανικοί προορίζονται επίσης για το ναυτικό Στην

Αθήνα και τον Πειραιά η κατώτερη τεχνική εκπαίδευση για τις εργάτριες

εναπόκειται στους γυναικείους φιλανθρωπικούς συλλόγους

προσανατολίζεται προς την αναπαραγωγή του έmicroφυλου κοινωνικού

καταmicroερισmicroού εργασίας (microε τη διδασκαλία microαθηmicroάτων κοπτικής ndash

ραπτικής κά) και κυρίως εθίζει τις εργάτριες σε ένα σύστηmicroα

κοινωνικής ιεραρχίας και στις σχέσεις microισθωτής εργασίας36 ∆εν είναι

36 Για τον Πειραιά βλ Λ Σαπουνάκη-∆ρακάκη laquoΗ εκπαίδευση της εργατικής

τάξης στον Πειραιά τον 19ο αιώναraquo Τα Ιστορικά 6 (1986) σ 387-415 Για την τεχνική

εκπαίδευση γενικά βλ Μ Ρηγίνος Μορφές παιδικής εργασίας στη βιοmicroηχανία και τη

βιοτεχνία 1870-1940 Αθήνα 1995 σ 67-82 Για τη γυναικεία εκπαίδευση γενική και

τεχνική βλ Α Μπακαλάκη-Ε Ελεγmicroίτου Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα

γυναικεία καθήκοντα Αθήνα 1987 Μ Κορασίδου Οι άθλιοιhellip όπ σ 173-195 Ζ

Σαλίmicroπα Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιοmicroηχανία και στη βιοτεχνία (1870-1922)

Αθήνα 2002 σ 186-194 215-240

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

19

γνωστό πάντως ποιο ακριβώς ήταν το περιεχόmicroενο τις πρακτικής

microόρφωσης που παρεχόταν σrsquo αυτές τις κατώτερες τεχνικές σχολές οι

οποίες αποτέλεσαν ένα περιορισmicroένο φαινόmicroενο microε χαmicroηλό αριθmicroό

microαθητών- microαθητριών Στην πράξη microέχρι το Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο

microεγάλο microέρος της τεχνικής εκπαίδευσης για την ανδρική εργατική δύναmicroη

του Πειραιά παρέχεται άτυπα στα microηχανουργεία ενώ η γυναικεία

εργατική δύναmicroη microυείται στην τεχνική microόρφωση microαθητεύοντας (συνήθως

άmicroισθα) στα εργαστήρια και τα εργοστάσια της πόλης37

Η διαmicroόρφωση της αγοράς εργασίας στα microεταλλεία αποτελεί

ιδιάζουσα περίπτωση για την οικονοmicroική ιστορία γενικά και γιατί τα

microεταλλεία βρίσκονται συνήθως σε αποmicroονωmicroένες περιοχές αποκοmicromicroένα

από ευρύτερες αγορές εργασίας και γιατί η φύση της δουλείας σrsquo αυτά

είναι ιδιαζόντως σκληρή Κατά την φάση έναρξης της microεταλλευτικής

δραστηριότητας στο ελληνικό κράτος γύρω στα 1870 η microεταφορά

εργατικής δύναmicroης από την Ιταλία την Ισπανία τη Σαρδηνία και το

Μαυροβούνιο στις microεταλλευτικές περιοχές του Λαυρίου της Κύmicroης και

των νησιών του Αιγαίου είναι απαραίτητη38 προκειmicroένου να αρχίσουν οι

εργασίες της εξόρυξης Σταδιακά ήδη από τη δεκαετία του 1880 η

εργασία στα microεταλλεία δηmicroιουργεί ένα εσωτερικό microεταναστευτικό ρεύmicroα

άνθρωποι από το νησιωτικό χώρο και τις ορεινές περιοχές microετακινούνται

προς τους τόπους της εξορυκτικής δραστηριότητας για να εργαστούν microε

σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας Η παραmicroονή στις microεταλλευτικές περιοχές

ποικίλλει από λίγους microήνες ως αρκετά χρόνια ανάλογα microε τις

οικονοmicroικές ανάγκες των εργαζοmicroένων το βαθmicroό σύνδεσης microε τον τόπο

37 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 310-317

38 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 292-293 G Dertilis ldquoLes capitauxhelliprdquo όπ

σ 210-211

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

20

καταγωγής και την αγροτική εκmicroετάλλευση ανάλογα δηλαδή microε τον

laquoβαθmicroό προλεταριοποίησηςraquo τους39 Ο χρόνος παραmicroονής των εργατών

στις microεταλλευτικές περιοχές εξαρτάται επίσης από τον τρόπο λειτουργίας

της επιχείρησης και τη συστηmicroατικότητα της εκmicroετάλλευσης Με την

εξαίρεση των microεταλλείων του Λαυρίου και των microεταλλείων λευκολίθου

στην Εύβοια το σύνολο σχεδόν της εξορυκτικής δραστηριότητας στη χώρα

κατά το 19ο αιώνα αποτελείται από microικρές ασυστηmicroατοποίητες και χωρίς

ορθολογική οργάνωση της παραγωγής εκmicroεταλλεύσεις Οι

εκmicroεταλλεύσεις αυτές εντείνουν την λειτουργία τους mdash εντάσεως

εργασίας mdash σε περιόδους διεθνούς ζήτησης microεταλλευmicroάτων και

εγκαταλείπονται σε εποχές ύφεσης microε αποτέλεσmicroα ο εργατικός

πληθυσmicroός να πλήττεται από ανεργία και microείωση των εισοδηmicroάτων Έτσι

λχ στις αρχές του 20ου αιώνα περίοδο διεθνούς ύφεσης στην αγορά των

microεταλλευmicroάτων τα microεταλλεία microαγγανίου και τα θειωρυχεία της Μήλου

εγκαταλείπονται ενώ η Γαλλική Εταιρεία του Λαυρίου laquoπεριστέλλειraquo τη

δραστηριότητά της microε αποτέλεσmicroα οι microεταλλωρύχοι microετακινούmicroενοι να

αναζητούν αλλού εργασία40 Μεταλλωρύχοι από τη Μήλο και το Λαύριο

κατευθύνονται τότε προς τις ανθρακοφόρες περιοχές της Γαλλίας στην

περιοχή του St Etienne microέσω της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων

Λαυρίου41

39 Γ Πετράκη laquoΗ microονογραφίαhellipraquo όπ σ 518 526

40 Λ Παπαστεφανάκη laquoΕξορυκτικές επιχειρήσεις και εργασία Η περίπτωση του

Αιγαίου (1860-1960)raquo Ανακοίνωση στο επιστηmicroονικό συνέδριο Ιστορικά Μεταλλεία στο

Αιγαίο 19ος-20ος αιώνας Μήλος 3-5102003 υπό δηmicroοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου

ΕΜΠ - Πολιτιστικό Ίδρυmicroα Οmicroίλου Πειραιώς 2004

41 Γρ Μπελιβανάκης Μηλιοί Μεταλλωρύχοι στην Γαλλία στις αρχές του αιώνα

microας Εταιρεία Μεταλλευτικής Ιστορίας Μήλου Μήλος 1996

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

21

Η υπόθεση ότι οι έλληνες εργάτες των microεταλλείων και της

βιοmicroηχανίας κατά το 19ο αιώνα αποτελούν έναν πρωτο-βιοmicroηχανικό

πληθυσmicroό που δεν έχει αποσυνδεθεί ακόmicroα οριστικά από την αγροτική

του προέλευση και τα εισοδήmicroατα που η αγροτική οικονοmicroία αποφέρει

δεν είναι αβάσιmicroη Η υπαγωγή των ανθρώπων σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας δεν πραγmicroατοποιείται ασφαλώς microε γραmicromicroικό και microονοσήmicroαντο

τρόπο αλλά συνιστά αυτή καθαυτή microια συγκρουσιακή διαδικασία ως

προς τις αλλαγές και τους microετασχηmicroατισmicroούς που η νέα κοινωνική

πραγmicroατικότητα της microισθωτής εργασίας επιφέρει στους τρόπους ζωής

και στις κοινωνικές αξίες Οι άνθρωποι υποβάλλονται microε διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε τον τόπο καταγωγής και τον βαθmicroό πρόσδεσης στα

εισοδήmicroατα που η καταγωγή εγγυάται την εθνότητα στην οποία

ανήκουν το φύλο τους στη διαδικασία αυτή

Η θέση των ανδρών και γυναικών στην παραγωγική διαδικασία

προσδιορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας δηλαδή αποτελεί

προϊόν microιας ιστορικής διαδικασίας ο οποίος διαmicroορφώθηκε από τη

διαπλοκή των σχέσεων παραγωγής microε την κοινωνική ιεραρχία του φύλου

Ο κοινωνικός και έmicroφυλος καταmicroερισmicroός της εργασίας και η οργάνωση

της κοινωνικής αναπαραγωγής συγκροτούν ένα σύνθετο πλαίσιο

παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την κυmicroαινόmicroενη (ή laquoπεριστασιακήraquo)

θέση των γυναικών στην microισθωτή εργασία42 Κατά τον 19ο αιώνα και το α΄

42 L Tilly ndash J Scott Women work and family Νέα Υόρκη 1978 σ 123-129 194-205 228

S O Rose Limited Livelihoods Gender and Class in nineteenth century England Λονδίνο 1992

Στην ελληνική ιστοριογραφία τον προβληmicroατισmicroό για το κοινωνικό φύλο και τη θέση

των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό εργασίας έθεσε η Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι

υπάλληλοι γένους θηλυκού Καταmicroερισmicroός της εργασίας κατά φύλα στον δηmicroόσιο τοmicroέα

1908-1955 Αθήνα 1990

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

22

microισό του 20ου αιώνα στην ελληνική αγορά εργασίας κύρια γνωρίσmicroατα

του έmicroφυλου καταmicroερισmicroού της εργασίας είναι η κατάληψη ιεραρχικά

ανώτερων laquoειδικευmicroένωνraquo και καλύτερα αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας

από τους άνδρες και η κατάληψη υποδεέστερων laquoανειδίκευτωνraquo και

χαmicroηλά αmicroειβόmicroενων θέσεων εργασίας από τις γυναίκες43

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ∆ΥΝΑΜΗΣ

Ο συνολικός πληθυσmicroός της χώρας (microε τις επεκτάσεις των

συνόρων) αυξάνει από 818532 κατοίκους το 1836 σε 5021790 το 1920 Ο

οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός κυmicroαίνεται από 28-31 το 19ο αιώνα και

φτάνει 34 το 1920 (Πίνακας 1) Σταδιακά η συmicromicroετοχή των γυναικών

στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αυξάνει από 44 το 1907 σε 96 το

1920 (Πίνακας 2) χωρίς φυσικά αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχε

συmicromicroετοχή των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό πριν το 1907

απλώς οι πριν το 1907 απογραφές πληθυσmicroού δεν κάνουν διάκριση

ανάmicroεσα σε άνδρες και γυναίκες εργαζόmicroενους

Πίνακας 1 Οικονοmicroικά ενεργός και microη ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδας

(όλων των ηλικιών) σύmicroφωνα microε τις απογραφές 1861-1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1861 317332 779478 1096810 2893 7107

1870 450693 1007201 1457894 3091 6909

1879 489923 1189547 1679470 2917 7083

1907 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή ΥΕΟΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928

τοmicro ΙΙΙ τχ 1 Αθήνα 1937 σ ζ΄

43 Ενδεικτικά V Beechey Unequal work Λονδίνο 1987 σ 53-72 73-93 A Baron

(επιmicro) Work engendered Toward a New History of American Labor Λονδίνο 1991 Για την

ελληνική περίπτωση Ε Αβδελά ∆ηmicroόσιοι υπάλληλοι hellip όπ Λ Παπαστεφανάκη

Εργασία και τεχνολογίαhellip όπ

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

23

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοmicroή του πληθυσmicroού κατά

κλάδο απασχόλησης η απασχόληση στον πρωτογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας (γεωργία- κτηνοτροφία) microειώνεται στο διάστηmicroα 1861-1907

από 62 σε 50 ενώ αυξάνει πάλι ως το 1920 σε 57 Η απασχόληση

στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας αυξάνει από 18 σε 24 το 1907

και 23 το 1920 Η απασχόληση στο εmicroπόριο αυξάνει από 3 σε 11 το

1907 ενώ η απασχόληση στις υπηρεσίες και τα ελεύθερα επαγγέλmicroατα

κυmicroαίνεται από 15 ως 10 Σε όλες τις απογραφές οι laquoεργάτες ndash

υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroόraquo αποτελούν ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό του συνολικά ενεργού πληθυσmicroού ποσοστό microε το οποίο θα

ασχοληθούmicroε αρκετά στη συνέχεια

Πίνακας 2 Κατά φύλο σύνθεση του οικονοmicroικά ενεργού και microη ενεργού

πληθυσmicroού της Ελλάδας (όλων των ηλικιών) 1907- 1920

Έτος Ενεργός Μη ενεργός Συνολικός Ενεργός Μη ενεργός

1907 Άνδρες 678718 646224 1324942 5123 4877

Γυναίκες 57052 1249958 1307010 437 9563

Σύνολο 735770 1896182 2631952 2796 7204

1920 Άνδρες 1490255 1007615 2497870 5966 4034

Γυναίκες 243422 2280498 2523920 964 9036

Σύνολο 1733677 3288113 5021790 3452 6548

Πηγή όπως Πίνακας 1

Η εξέλιξη της δοmicroής του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού

παρακολουθεί τη ανάπτυξη των πόλεων στη χώρα ο συνολικός

αγροτικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microικρότερες των 2000 κατοίκων)

microειώνεται από 78 του συνολικού πληθυσmicroού το 1836 σε 755 το 1870

69 το 1896 67 το 1907 Ο ηmicroιαστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους 2000-9999) αυξάνεται από 14 το 1836 σε 16 το 1870 17 το

1896 16 το 1907 ενώ ο συνολικός αστικός πληθυσmicroός (σε πόλεις microε

κατοίκους άνω των 10000) αυξάνεται επίσης από 8 το 1836 σε 86 το

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

24

1870 136 το 1896 και 165 το 190744 Οι πόλεις (άνω των 5000 κατοίκων)

πολλαπλασιάζονται το 1856 η χώρα διαθέτει 12 πόλεις (microε πάνω από

5000 κατοίκους) στις οποίες κατοικεί το 13 του συνολικού πληθυσmicroού

και το 1907 διαθέτει 39 τέτοιες πόλεις στις οποίες κατοικεί το 24 του

συνολικού πληθυσmicroού45

Πίνακας 3 Κατανοmicroή οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού κατά κλάδο

απασχόλησης 1861-1920 ()

Είδος απασχόλησης 1861 1870 1879 1907 1920

Γεωργία 495 516 465 386 493

Κτηνοτροφία- Θήρα 131 106 104 105 75

Αλιεία - 09 07

Σύνολο γεωργίας κτηνοτροφίας και αλιείας 626 622 569 50 575

Μεταλλεία ορυχεία 06 05

Βιοmicroηχανία 11 114 101 184 182

Μεταφορές ndash Συγκοινωνίες 73 67 53 52 49

Σύνολο δευτερογενούς και ορυχείων 183 181 154 242 236

Πίστη συνάλλαγmicroα 05 06

Εmicroπόριο 34 45 76 108 82

Σύνολο 34 45 76 113 88

Προσωπικές υπηρεσίες 68 67 92 50 32

Ελευθέρα επαγγέλmicroατα 32 30 39 47 39

∆ηmicroόσιες υπηρεσίες 57 55 70 48 30

Σύνολο τριτογενούς τοmicroέα 157 152 201 145 101

Εργάτες-υπάλληλοι χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 19592 28400 42966 61465 123391

Πηγή Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός πληθυσmicroός της Ελλάδος Αθήνα 1980 σ

32

Ποιο ήταν το microέγεθος και η σύνθεση του εργατικού κόσmicroου που

από τα microέσα του 19ου αιώνα άρχισε να πυκνώνει τον αστικό πληθυσmicroό Οι

απογραφές που διενεργεί το ελληνικό κράτος δεν παρέχουν microια ακριβή

εικόνα της κατανοmicroής του ενεργού πληθυσmicroού ανά τοmicroέα οικονοmicroικής

δραστηριότητας ούτε της επαγγελmicroατικής δοmicroής Η microέθοδος ταξινόmicroησης

ποικίλλει από την microία απογραφή στην άλλη ενώ το ίδιο το περιεχόmicroενο

των ταξινοmicroικών κατηγοριών είναι αρκετά ασαφές Ωστόσο η εξέλιξη της

44 Σ Πετmicroεζάς laquo∆ηmicroογραφίαraquo Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι τ Α1 Αθήνα

2000 σ 42

45 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip σ 355

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

25

κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυσmicroού και η διαδικασία

σχηmicroατισmicroού της εργατικής τάξης είναι δυνατόν να προσεγγιστούν microέσα

από τις απογραφές πληθυσmicroού ως τάξεις microεγέθους περισσότερο παρά

ως απόλυτοι αριθmicroοί Ο Πίνακας 4 καταγράφει ακριβώς αυτή την εξέλιξη

της κοινωνικής διαφοροποίησης την αυξανόmicroενη σηmicroασία της microισθωτής

εργασίας Η κατηγορία laquoεργάτες ndash εργάτριεςraquo αντιπροσωπεύει ένα ευρύ

φάσmicroα σε διάφορους τοmicroείς απασχόλησης ηmicroεροmicroίσθιους εργάτες γης

λιmicroενεργάτες εργάτες microεταλλείων χειρώνακτες και microεροκαmicroατιάρηδες

εργάτες και εργάτριες της βιοmicroηχανίας ndash βιοτεχνίας Η κατηγορία

laquoυπηρέτες ndash υπηρέτριεςraquo πάλι συmicroπεριλαmicroβάνει όσους και όσες

απασχολούνται σε οικιακές και βοηθητικές εργασίες σε οικογένειες

εmicroπορικά καταστήmicroατα και εργαστήρια Παρά την ανοmicroοιογένεια των

συγκεκριmicroένων επαγγελmicroατικών κατηγοριών όλοι όσοι καταγράφονται

στις παραπάνω κατηγορίες χαρακτηρίζονται από ορισmicroένα κοινά

δεδοmicroένα την απουσία (επαρκούς) ιδιοκτησίας και την πώληση της

εργατικής τους δύναmicroης (για οποιαδήποτε εργασία έναντι οποιασδήποτε

microορφής αmicroοιβής)46

Πίνακας 4 Η microισθωτή εργασία εργάτες-εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες 1861-

1889

Έτος Εργάτες Εργάτριες Σύνολο Υπηρέτες Υπηρέτριες Σύνολο

1861 19592 12651 7724 20375

1870 22665 5735 28400 17482 10808 28290

1879 38234 4732 42966 25437 15598 41035

1889 55881 53744

Το 1861 περιλαmicroβάνονται microαζί εργάτες- εργάτριες στο νούmicroερο αυτό

Πηγή Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του έτους 1861 Αθήνα 1862 σ ιη΄-ιθ΄

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870 Αθήνα 1872 σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ

σ ζ΄-κη΄ ∆ Φράγκος Ο οικονοmicroικά ενεργός όπ σ 31Για το έτος 1889 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ

190

46 όπ σ 189-191 357-359

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

26

Το γενικό σύνολο των εργατών ndash εργατριών και των υπηρετών ndash

υπηρετριών για τα έτη 1861-1889 ως ποσοστό του οικονοmicroικά ενεργού

πληθυσmicroού φαίνεται στον Πίνακας 5 Το ποσοστό της microισθωτής εργασίας

στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού είναι 125 για το 1861

και το 1870 και 171 για το 1879 και 188947 έχει δηλαδή αυξηθεί κατά τη

διάρκεια της περιόδου αυτής ως αποτέλεσmicroα της βαθmicroιαίας επέκτασης

των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Πίνακας 5 Η microισθωτή εργασία εργάτες ndash εργάτριες υπηρέτες-υπηρέτριες στον

ενεργό πληθυσmicroό 1861-1889

Έτος Εργάτες- εργάτριες

Υπηρέτες - υπηρέτριες

Σύνολο (α)

Ενεργός πληθυσmicroός

Σύνολο (β)

Αναλογία του (α)

επί του (β)

1861 39967 317332 125

1870 56690 450693 125

1879 84001 489923 171

1889 109625 640255 171

Πηγή όπως Πίνακας 4

Οι ταξινοmicroήσεις των απογραφών ποικίλλουν αρκετά και τα όρια

των κατηγοριών είναι συχνά ασαφή αυτό αναφέρθηκε ήδη Η κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo λχ που αριθmicroεί 30000 - 40000 ανθρώπους τον 19ο αιώνα

(Πίνακας 6) ποιούς ακριβώς συmicroπεριλαmicroβάνει Τους ιδιοκτήτες

εργαστηρίων και εργοστασίων microόνο ή επίσης τους τεχνίτες και

ειδικευmicroένους εργάτες Καθώς φαίνεται τουλάχιστον σε microία περίπτωση

αυτή της Ερmicroούπολης της δεκαετίας του 1870 στην κατηγορία

laquoβιοmicroήχανοιraquo καταγράφονται και ειδικευmicroένοι τεχνίτες ndash microάστορες στα

εργαστήρια και εργοστάσια της πόλης48 Αν λοιπόν στη συγκεκριmicroένη

47 Η συmicromicroετοχή της microισθωτής εργασίας των εργατών ndashεργατριών και των

υπηρετών ndash υπηρετριών στο σύνολο του οικονοmicroικά ενεργού πληθυσmicroού παρουσιάζεται

ελαφρά υψωmicroένη σε σχέση microε τις microέχρι τώρα εκτιmicroήσεις Πρβλ Χ Αγριαντώνη Οι

απαρχέςhellip όπ σ 190

48 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 358

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

27

κατηγορία συmicroπεριλαmicroβάνεται και ένα ποσοστό laquoαφανούςraquo ή

συγκαλυmicromicroένης microισθωτής εργασίας που δεν καταγράφεται στην οικεία

κατηγοριοποίηση laquoεργάτεςraquo microήπως θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι η

συmicromicroετοχή του ενεργού πληθυσmicroού στις σχέσεις microισθωτής εργασίας ήταν

υψηλότερη

Πίνακας 6 laquoΒιοmicroήχανοιraquo στην ελληνική οικονοmicroία 1861-1879

Έτος laquoΒιοmicroήχανοιraquo

1861 32801

1870 48129

1879 44959

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Σε σχέσεις microισθωτής εργασίας υπάγονται και άλλες

επαγγελmicroατικές κατηγορίες του ενεργού πληθυσmicroού Οι εργαζόmicroενοι

στον κλάδο των laquomicroεταφορών - συγκοινωνιώνraquo είναι κυρίως microισθωτοί

συχνά microάλιστα ειδικευmicroένοι εργάτες και τεχνίτες Οι στατιστικές πηγές

microε τον τρόπο που ταξινοmicroούν τα επαγγέλmicroατα αποκρύπτουν την

πραγmicroατική φύση της εργασίας τους Εκτός από τους laquoαγωγιάτεςraquo

επαγγελmicroατική κατηγορία στον κλάδο των microεταφορών που προέρχεται

από την προβιοmicroηχανική εποχή και που αποτελεί microια φθίνουσα

microετακινούmicroενη εργατική δύναmicroη microεροκαmicroατιάρηδων αγροτικών

καταβολών (Πίνακας 7) στον κλάδο των microεταφορών εντάσσονται και οι

ναυτικοί49

49 Αντίθετα microε ότι υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς οι ναυτικοί του εmicroπορικού

ναυτικού πρέπει νοmicroίζω να θεωρηθούν τmicroήmicroα του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού

ακόmicroα και όταν εργάζονται έξω από τα ελληνικά σύνορα όπου κυρίως

δραστηριοποιείται η ελληνική εmicroπορική ναυτιλία Υπάγονται σε σχέσεις microισθωτής

εργασίας microεταφέρουν στη χώρα τις απολαβές τους διαθέτουν ειδικεύσεις πολύτιmicroες στη

βιοτεχνία (ξυλουργοί) και ndashκυρίως- στη βιοmicroηχανία (microηχανικοί θερmicroαστές) και είναι

διαθέσιmicroοι για microισθωτή απασχόληση Βλ Κ Τσουκαλάς Εξάρτηση και αναπαραγωγή Ο

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

28

Πίνακας 7 Αγωγιάτες 1861-1879

Έτος Αγωγιάτες

1861 2307

1870 3276

1879 2415

Πηγή Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Το πρόβληmicroα της καταmicroέτρησης και ταξινόmicroησης των

εργαζοmicroένων στην εmicroπορική ναυτιλία (ιστιοφόρο και ατmicroοπλοΐα) είναι

αρκετά σύνθετο Καθώς microέχρι το 1907 οι εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική

ναυτιλία καταγράφονταν στις στατιστικές microαζί microε τους αλιείς δεν είναι

γνωστό το microέγεθος τους Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τις εκτιmicroήσεις της

Τζ Χαρλαύτη αφενός για το αριθmicroητικό microέγεθος των ναυτικών της

εmicroπορικής ναυτιλίας (στήλη α) αφετέρου για το σύνολο των

εργαζοmicroένων της ναυτιλίας και της αλιείας (στήλη β) ενώ η στήλη (γ)

παρουσιάζει τα αποτελέσmicroατα των κρατικών στατιστικών πληθυσmicroού για

τους ναυτικούς και τους αλιείς microαζί

Πίνακας 8 Έλληνες ναυτικοί 1860 -1879

Έτος (α) Ναυτικοί (β) Ναυτικοί και αλιείς (γ) Ναυτικοί και αλιείς

1860 10908 23842 19303

1870 14058 38080 25178

1874 14182 25838 25838

1879 12370 - 21337

Από τις 25178 7133 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 18045 ως ναυτικοί

Από τις 21337 5180 καταγράφονται ως ναυτικοί εξωτερικού και 16157 ως ναυτικοί

Πηγή Για τις στήλες (α) και (β) βλ Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος

αιώνας Αθήνα 2001

σ 304-305 Για τη στήλη (γ) Στατιστική έτους 1861hellip όπ σ ιη΄-ιθ΄ Πληθυσmicroός 1870 όπ σ κη΄-κθ΄ Al Mansolas

La Gregravece agrave l exposition universelle de Paris en 1878 Notions statistiques catalogue des exposants Αθήνα 1878 σ

113Απογραφή 1928hellip όπ σ ζ΄-κη΄

Όπως γίνεται φανερό τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία

παρουσιάζουν microεγάλες αποκλίσεις εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι οι

εργαζόmicroενοι στην εmicroπορική ναυτιλία (οι laquoναυτικοίraquo) καταγράφονται microαζί

microε εργαζόmicroενους στον πρωτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας τους αλιείς

κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών microηχανισmicroών στην Ελλάδα 1830-1922 Αθήνα 1987 σ

189 191

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

29

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των Ελλήνων ναυτικών στην

ελληνική εmicroπορική ναυτιλία κυmicroαίνεται σε 10000 ndash 15000 για το β΄ microισό

του 19ου αιώνα και ως το 191450 ενώ τουλάχιστον 1000 Έλληνες ναυτικοί

δούλευαν την ίδια περίοδο σε βρετανικά ιστιοφόρα και ατmicroόπλοια51

Ωστόσο ο βαθmicroός απροσδιοριστίας που χαρακτηρίζει στις πηγές την

επαγγελmicroατική κατηγορία των ναυτικών έχει ως αποτέλεσmicroα να

παραβλέπονται και να υποβαθmicroίζονται συχνά οι σχέσεις microισθωτής

εργασίας στο εmicroπορικό ναυτικό

Η microετάβαση από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ατmicroοπλοΐα

συνεπαγόταν α) αλλαγές στον τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας ο οποίος

εντείνεται β) laquoαποειδίκευσηraquo των ναυτών γενικών καθηκόντων και των

παλαιών ειδικοτήτων και γ) δηmicroιουργία νέων ειδικοτήτων (microηχανικών -

θερmicroαστών) που αποτελούν στο εξής το laquoπραγmicroατικό βιοmicroηχανικό

προλεταριάτοraquo στα ατmicroόπλοια Για όλους αυτούς τους λόγους η αναφορά

γενικά σε laquoναυτικούςraquo που γίνεται από τις απογραφές πληθυσmicroού του

19ου αιώνα συσκοτίζει την κοινωνική πραγmicroατικότητα των εργασιακών

σχέσεων στην εmicroπορική ναυτιλία

Με δεδοmicroένες τις επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν ήδη για την

ποιότητα των απογραφών και των στατιστικών στοιχείων του 19ου αιώνα

είναι δυνατόν να προχωρήσουmicroε σε microια σταδιακή προσέγγιση ορισmicroένων

ποσοτικών δεδοmicroένων για τη σύνθεση της εργατικής δύναmicroης το 19ο

αιώνα Ο Πίνακας 9 παρουσιάζει την αριθmicroητική αύξηση των

ατmicroοκίνητων βιοmicroηχανιών και τον αριθmicroό των εργαζοmicroένων σrsquo αυτά την

περίοδο 1867-1907

50 Τζ Χαρλαύτη Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ος αιώνας Αθήνα

2001 σ 304-305 354

51 Όπ σ 167 628

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

30

Πίνακας 9 Το εργατικό δυναmicroικό της βιοmicroηχανίας 1867-1907

Έτος Βιοmicroηχανικά καταστήmicroατα Εργάτες ndash εργάτριες

1867 23-24 1140-1290

1875 107 4750

1883 126-136 5878-6640

1891 145-155 9023-9947

1900 220 15000-16000

1907 123561

Πηγή Για τα έτη 1867-1900 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 417 Για το 1907 ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά

αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη

νεαρή βιοmicroηχανία του 1875 παρουσιάζεται στον Πίνακας 10 Μολονότι

δεν καθορίζονται από τον συντάκτη της πηγής τον Αλέξανδρο Μανσόλα

στα κριτήρια της ηλικιακής κατηγοριοποίησης σε laquoάνδρεςraquo laquoαγόριαraquo

laquoγυναίκεςraquo και laquoκορίτσιαraquo είναι ευδιάκριτη η παρουσία τόσο της

γυναικείας εργασίας όσο και της παιδικής και των δύο φύλων Τα

microεταλλεία και η microεταλλουργική βιοmicroηχανία απασχολούν τον πιο microεγάλο

αριθmicroό εργατικού δυναmicroικού (2222 εργάτες) τα βαmicroβακοκλωστήρια

κατέχουν τη δεύτερη θέση απασχολώντας 1085 εργάτες και εργάτριες

ενώ microεταξουργεία αλευρόmicroυλοι και βυρσοδεψεία απασχολούν γύρω στα

800 άτοmicroα Τα υπόλοιπα ατmicroοκίνητα εργοστάσια απασχολούν

microικρότερους αριθmicroούς εργατικού δυναmicroικού Τα κλωστοϋφαντουργεία

βαmicroβακιού και τα microεταξουργεία απορροφούν κυρίως τη γυναικεία

εργατική δύναmicroη ενώ στα βαmicroβακοκλωστήρια και στα microεταξουργεία

συγκεντρώνεται κυρίως η παιδική εργασία και των δύο φύλων Χώροι

αmicroιγούς ανδρικής εργασίας (ενήλικης και παιδικής) είναι τα ελαιοτριβεία

microηχανουργεία βυρσοδεψεία microεταλλεία- microεταλλουργεία το θειωρυχείο

το πυριτιδοποιείο ενώ (ενήλικη και παιδική) ανδρική εργασία

απασχολείται κυρίως στους αλευρόmicroυλους στα οινοποιεία-

πνευmicroατοποιεία στα εκκοκκιστήρια και στα αγγειοπλαστεία

Ο Πίνακας 11 παρουσιάζει την microορφωτική κατάσταση 7024

εργατών και εργατριών Αν τα στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα του

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

31

Αλ Μανσόλα είναι σωστά ο αναλφαβητισmicroός που έχει ούτως ή άλλως

υψηλά ποσοστά πλήττει περισσότερο τις γυναίκες απrsquo ότι τους άνδρες το

626 των ενήλικων εργατών είναι αναλφάβητοι ενώ στις ενήλικες

εργάτριες το ποσοστό είναι ακόmicroα υψηλότερο (774) στα laquoαγόριαraquo το

48 είναι αναλφάβητα ενώ στα laquoκορίτσιαraquo το 856 είναι αναλφάβητες

Πίνακας 10 Σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα ατmicroοκίνητα εργοστάσια

κατά φύλο και ηλικιακή κατηγορία 1875

Είδος εργοστασίου Άνδρες Γυναίκες Αγόρια Κορίτσια Σύνολο

Βαmicroβακοκλωστήρια 243 447 234 161 1085

Μεταξουργεία 50 515 - 304 869

Αλευρόmicroυλοι 755 8 52 - 815

Ελαιοτριβεία 196 - 6 - 202

Μηχανουργεία 214 - 128 - 342

Βυρσοδεψεία 696 - 90 - 786

Εκκοκκιστήρια 91 21 24 - 136

Υφαντήρια βάmicroβακος 45 184 9 - 238

Μεταλλουργεία 1904 - - - 1904

Μεταλλευτικά εργοστάσια 318 - - - 318

Θειωρυχείο 70 - 2 - 72

Αγγειοπλαστεία 80 6 15 13 114

Υαλουργεία 108 34 29 26 197

Οινοποιεία 35 6 - - 41

Πνευmicroατοποιεία 18 - 4 - 22

Σαπωνοποιεία 11 2 1 - 14

Πυριτιδοποιείο 21 - 7 - 28

∆ιάφορα 104 7 28 20 159

Σύνολο 4959 1230 629 524 7342

Πηγή Al Mansolas Renseignements statistiques sur les eacutetablissements industriels agrave vapeur en Gregravece Αθήνα 1876

σ 44του ίδιου La Gregravece agrave l exposition hellip όπ σ 100-101

Η απογραφή πληθυσmicroού του 1907 συνιστά όπως ήδη αναφέρθηκε

την πρώτη επίσηmicroη απογραφή που καταγράφει ξεχωριστά την συmicromicroετοχή

των γυναικών στον οικονοmicroικά ενεργό πληθυσmicroό αφενός ενώ αφετέρου

κατατάσσει σε ειδικές επαγγελmicroατικές κατηγορίες και κλάδους τους

εργαζόmicroενους και όχι σε γενικές κατηγοριοποιήσεις (laquoβιοmicroηχανίαraquo

laquoεmicroπόριοraquo laquoεργάτες) όπως έκαναν οι προηγούmicroενες απογραφές Ο

Πίνακας 12 παρουσιάζει την κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού

δυναmicroικού στον δευτερογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας το 1907 Τα microεταλλεία

ndash ορυχεία (microε 4365 εργάτες και εργάτριες) και οι microεταφορές ndash

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

32

συγκοινωνίες (microε 34763) απασχολούν σχεδόν εξ ολοκλήρου ανδρική

εργατική δύναmicroη Η βιοmicroηχανία (microε 123561 εργάτες και εργάτριες)

απασχολεί κατά 84 ανδρική εργατική δύναmicroη και κατά 16 γυναικεία

Πίνακας 11 Μορφωτική κατάσταση του εργατικού δυναmicroικού 1875

Εγγράmicromicroατοι Αναλφάβητοι Σύνολο

Άνδρες 1732 2909 4641

Γυναίκες 278 953 1231

Αγόρια 331 311 642

Κορίτσια 73 437 510

Σύνολο 2414 4610 7024

∆εν έχουν καταmicroετρηθεί -ως προς το microορφωτικό τους επίπεδο- 318 άνδρες οι οποίοι την ώρα της απογραφής

βρίσκονταν σε microεταλλευτικές εργασίες

Ο συνολικός αριθmicroός των laquoαγοριώνraquo (642) και laquoκοριτσιώνraquo (510) στην κατάταξη αυτή του Αλ Μανσόλα είναι

διαφορετικός από τον συνολικό αριθmicroό των laquoαγοριώνraquo και laquoκοριτσιώνraquo που εργάζονται στη βιοmicroηχανία (629 και 524

αντίστοιχα) όπως τον καταγράφει ο ίδιος (βλ πιο πάνω πίνακαhellip) Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε ίσως εδώ την κακή

ποιότητα των πηγών microας Πηγή Al Mansolas Renseignements hellip όπ σ 45

Η κατά φύλο συmicromicroετοχή του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία

για το 1907 παρουσιάζεται στον Πίνακας 13 Οι άνδρες microονοπωλούν τη

βιοmicroηχανία παραγωγής και διανοmicroής ενέργειας ενώ αποτελούν την

κύρια εργατική δύναmicroη στους κλάδους των τροφίmicroων της microεταλλουργίας

ξυλείας δέρmicroατος και στις οικοδοmicroικές βιοmicroηχανίες Οι γυναίκες

αποτελούν την κύρια εργατική δύναmicroη στην κλωστοϋφαντουργία (58)

και εργάζονται επίσης σε σχετικά υψηλά ποσοστά στη χηmicroική βιοmicroηχανία

(83) στους κλάδους του χάρτου και του καπνού (3-4)

Πίνακας 12 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στον

δευτερογενή τοmicroέα (βιοmicroηχανία microεταλλεία-ορυχεία microεταφορές-

συγκοινωνία) 1907

Είδος Σύνολο

εργαζοmicroένων

Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Μεταλλεία ndash ορυχεία 4365 4325 40 9908 092

Βιοmicroηχανία 123561 103853 19708 8405 1595

Μεταφορές-συγκοινωνία 34763 34702 61 9982 018

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ Απογραφή πληθυσmicroού 1928hellip όπ σ κε΄

Η ειδική επαγγελmicroατική και κατά φύλο κατανοmicroή στις microεταφορές-

συγκοινωνίες καταγράφεται για πρώτη φορά το 1907 Στον Πίνακας 14

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

33

εmicroφανίζεται η κοινωνική επαγγελmicroατική και έmicroφυλη διαστρωmicroάτωση του

κλάδου εκτός από τους ιδιοκτήτες των microέσων παραγωγής τους

εφοπλιστές στον κλάδο καταγράφονται επίσης οι πράκτορες των πλοίων

και οι ναυλοmicroεσίτες Η πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 16000

ανθρώπους το 465 του συνόλου του κλάδου) laquoεmicroποροπλοίαρχοι ndash

ναύτες εmicroπορικού ναυτικού ndash πρωρείς ndash λεmicroβούχοιraquo φαίνεται να είναι η

πιο προβληmicroατική στην απογραφή αυτή αφού κάτω από την ίδια

ταξινόmicroηση συmicroπεριλαmicroβάνεται το ανώτερο πλήρωmicroα (οι

εmicroποροπλοίαρχοι) microαζί microε το microεσαίο (ναύτες) και το κατώτερο

(λοστρόmicroοι) και τους βαρκάρηδες Η κατηγορία laquoαmicroαξηλάτες ndash

καραγωγείς - αmicroαξηλάτεςraquo αποτελεί τη δεύτερη microεγαλύτερη κατηγορία

του κλάδου διαθέτοντας το 33 του συνόλου Ωστόσο εκεί που

διακρίνονται νέες κοινωνικές διαφοροποιήσεις είναι στις microικρές αλλά

οριοθετηmicroένες και συmicroπαγείς κατηγοριοποιήσεις των laquomicroηχανικών ndash

θερmicroαστώνraquo (65) και των laquoσιδηροδροmicroικών ndash τροχιοδροmicroικών

υπαλλήλωνraquo (6) Με την παρουσία αυτών των κατηγοριοποιήσεων στην

απογραφή φανερώνονται οι αλλαγές που έχουν πραγmicroατοποιηθεί στον

κοινωνικό και τεχνικό καταmicroερισmicroό της εργασίας52

52 Η αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων για τις microεταφορές που παρέχει η

Απογραφή του 1907 και ο συνδυασmicroός τους microε άλλες πηγές για το εmicroπορικό ναυτικό

(ναυτολόγια και καταλόγους εργατών θαλάσσης) θα επιτρέψει microελλοντικά την

αποσαφήνιση ορισmicroένων απόψεων σχετικά microε την πληρότητα ή την microειωmicroένη σύνθεση

των πληρωmicroάτων και τη φύση των εργασιακών σχέσεων στα ελληνικά πλοία Έχει

συγκεκριmicroένα υποστηριχθεί ότι για λόγους οικονοmicroίας στα εργατικά έξοδα τα

πληρώmicroατα του ελληνικού εmicroπορικού στόλου microειώνονται κατά το microεσοπόλεmicroο microε

αποτέλεσmicroα αφενός την αύξηση της ανεργίας αφετέρου την αύξηση της ηmicroερήσιας

εργασίας στα πλοία για τους εργαζόmicroενους ναυτικούς Η θέση αυτή για τις εργασιακές

σχέσεις το microεσοπόλεmicroο διατυπώνεται σε αντιπαράθεση microε την προηγούmicroενη

(θεωρητικά) ισχύουσα κατάσταση laquoαρmicroονικώνraquo εργασιακών σχέσεων (του 19ου αιώνα και

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

34

Πίνακας 13 Κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στη βιοmicroηχανία 1907

Είδος βιοmicroηχανίας Άνδρες Γυναίκες Άνδρες () Γυναίκες ()

Τροφίmicroων 11977 103 9915 085

Χηmicroικές 1154 105 9166 834

Οικοδοmicroικές κλπ 20745 37 9982 018

Παραγωγής και διανοmicroής κινητήριας δύναmicroης κλπ 578 - 100 -

Μεταλλουργίας 14700 53 9964 036

Ξυλείας 16648 316 9814 186

∆έρmicroατος 18837 221 9884 116

Υφαντικές 12334 17251 4169 5831

Χάρτου 2224 100 957 43

Καπνοβιοmicroηχανία 2519 90 9655 345

χωρίς άλλο προσδιορισmicroό 2137 1432 5988 4012

Πηγή όπως Πίνακας 12

Η συmicromicroετοχή microικρού ποσοστού γυναικών στον κλάδο των

microεταφορών (κυρίως ανάmicroεσα στους αχθοφόρους) αποκαλύπτει τη

βαθmicroιαία είσοδο των γυναικών στην ελεύθερη αγορά εργασίας σε

επαγγέλmicroατα που θεωρούνται laquoανδρικάraquo λόγω κυρίως της microυϊκής

δύναmicroης που απαιτούν Από την άλλη microεριά η παρουσία γυναικών σrsquo

αυτά τα θεωρούmicroενα laquoανδρικάraquo laquoβαρειάraquo επαγγέλmicroατα microπορεί να

υποδηλώνει και την ένδεια που επικρατούσε στα εργατικά στρώmicroατα των

πόλεων

των αρχών του 20ου) κατά την οποία και οι αmicroοιβές των ναυτικών κρίνονται

ικανοποιητικές και η απόσπαση υπερεργασίας δεν ήταν υπερβολικά απαιτητική

(Τζ Χαρλαύτη όπ σ 307-315 353-358)

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

35

Πίνακας 14 Επαγγελmicroατική διαστρωmicroάτωση και κατά φύλο σύνθεση των

εργαζοmicroένων στις microεταφορές - συγκοινωνίες 1907

Επαγγελmicroατική κατηγορία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Εφοπλιστές 69 - 69

Ναυλοmicroεσίτες 50 - 50

Εmicroποροπλοίαρχοι ναύτες εmicroπορικού ναυτικού πρωρείς λεmicroβούχοι 16107 4 16111

Αχθοφόροι 2165 40 2205

Πράκτορες πλοίων 173 1 174

Αmicroαξηλάτες καραγωγείς αγωγιάτες 11738 4 11742

Μηχανικοί θερmicroαστές 2311 - 2311

Σιδηροδροmicroικοί τροχιοδροmicroικοί υπάλληλοι 2089 12 2101

Σύνολο 34702 61 34763

πλοίων σιδηροδρόmicroων εργοστασίων αυτοκινήτων

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πιν 29 σ 135

Στον κλάδο των microεταφορών ανήκουν οι υπάλληλοι και οι

microηχανικοί των σιδηροδρόmicroων για το συνολικό microέγεθος των οποίων

διαθέτουmicroε επίσης κάποια ποσοτικά στοιχεία (Πίνακας 15)

Πίνακας 15 Οι εργαζόmicroενοι στους σιδηροδρόmicroους 1889-1920

Έτος Προσωπικό

1889 1366

1890 1639

1903 3082

1907 3248

1912 3744

1914 4295

1920 6148

Πηγή ΓΣΥΕ Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930 έτος 1 σ 297

Η Απογραφή του 1907 δεν παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη

σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα microεταλλεία ndash ορυχεία Τα διαθέσιmicroα

από άλλες πηγές στοιχεία συγκεντρώνονται σε πέντε πίνακες οι οποίο

χρειάζεται να αναγνωσθούν συνδυαστικά Στον Πίνακας 16 φαίνεται η

αριθmicroητική αύξηση των εργαζοmicroένων στα microεταλλεία για την περίοδο 1875

-1907 Είναι πιθανό ότι τα λίγα αυτά στοιχεία του Πίνακας 15 δεν

ανταποκρίνονται απολύτως στο microέγεθος της απασχολούmicroενης εργατικής

δύναmicroης καθώς οι microεταλλευτικές επιχειρήσεις όπως ήδη αναφέρθηκε

λειτουργούσαν microέχρι το 1914 microε τρόπο ασυστηmicroατοποίητο δηλαδή

εντατικά σε περιόδους διεθνούς ζήτησης και microε παύσεις ή περιστολή των

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

36

εργασιών σε περιόδους ύφεσης Ανάλογα αυξοmicroειωνόταν ο αριθmicroός των

εργαζοmicroένων ο οποίος πρέπει να γνώρισε microια σηmicroαντική άνοδο κατά την

περίοδο της ζήτησης τη δεκαετία του 1890

Πίνακας 16 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία 1875 -1907

Έτος Σύνολο εργαζοmicroένων Άνδρες Γυναίκες

1875 2222 2222

1877 4463

1907 4365 4325 40

Πηγή Για το 1875 Al Mansolas Renseignements statistiques hellip όπ σ 44Για το 1877 Α Κορδέλλας Η Ελλάς

εξεταζοmicroένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς Αθήνα 1878 σ 185Για το 1907 Απογραφή 1907hellip όπ

Ο Πίνακας 17 δείχνει την απασχόληση στα microεταλλεία και

microεταλλουργεία (ανδρών γυναικών και παιδιών) του νοmicroού Αττικής στα

1896-1900 Ο αριθmicroός εδώ αυξάνει γιατί συmicroπεριλαmicroβάνεται το

microεταλλουργείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων του Λαυρίου

Πίνακας 17 Εργαζόmicroενοι στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία του νοmicroού

Αττικής 1896-1900

Έτος Εργαζόmicroενοι και των δύο φύλων και παιδιά

1896 8514

1897 8676

1898 9090

1899 9346

1900 9500

Πηγή Α Κορδέλλας Ο microεταλλευτικός πλούτος και αι αλυκαί της Ελλάδος Αθήνα 1902 σ 59

Ο Πίνακας 18 παρουσιάζει το σύνολο των εργαζοmicroένων στις αρχές

του 20ου αιώνα στα microεταλλεία ndash microεταλλουργεία όλης της χώρας σε

απόλυτους αριθmicroούς οι αυξοmicroειώσεις του γενικού συνόλου του

εργατικού δυναmicroικού την περίοδο 1903-1910 παρακολουθούν τη

διακύmicroανση της ζήτησης των ακατέργαστων ή ηmicroικατεργασmicroένων

microεταλλευmicroάτων στις διεθνείς αγορές Ο Πίνακας 19 παρουσιάζει

αναλυτικά την κατά φύλο σύνθεση του εργατικού δυναmicroικού στα

microεταλλεία - microεταλλουργεία σε απόλυτους αριθmicroούς για την ίδια περίοδο

Τέλος ο Πίνακας 20 παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία εκφρασmicroένα σε

ποσοστά Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι α) η υπόγεια εργασία αποκλειστικά

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

37

ανδρική διατηρεί το 43-47 του συνόλου των εργαζοmicroένων στην περίοδο

β) η υπαίθρια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται στο 32-37 του

συνόλου των εργαζοmicroένων και γνωρίζει τη microεγαλύτερη microείωση (30) το

1910 γ) η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται από 22 -

4 και φτάνει το 44 το 1910 δ) η γυναικεία εργασία στα microεταλλουργεία

κυmicroαίνεται από 02-07 και φτάνει το 1 την ίδια χρονιά το 1910 ε) η

ανδρική εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20 του συνόλου

και φτάνει τα πιο ψηλά ποσοστά της (18- 20) τις χρονιές της κρίσης στα

1905-1906 και 1910

Πίνακας 18 Το εργατικό δυναmicroικό στα microεταλλεία - microεταλλουργεία 1903-

1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία

Έτος Σύνολο Σύνολο Σύνολο Γενικό Σύνολο

1903 4597 4021 1517 10135

1904 4686 3713 1494 9893

1905 4324 3549 2061 9934

1906 4890 4041 2072 11003

1907 5314 4614 1792 11720

1910 3890 3043 1704 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή Ηλ Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη

1901-1907raquo ∆ελτίον Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ΄ σ 391ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των

Μεταλλείων Η εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις του Επιθεωρητού των

Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911 πινακας VI

Πίνακας 19 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων -

microεταλλουργείων 1903-1910

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 4597 3777 244 1458 59 10135

1904 4686 3384 329 1473 21 9893

1905 4324 3214 335 1982 79 9934

1906 4890 3615 426 2002 70 11003

1907 5314 4177 437 1766 26 11720

1910 3890 2662 381 1613 91 8637

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους

Πηγή όπως Πίνακας 18

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

38

Συνολικά η υπόγεια ανδρική εργασία στα microεταλλεία κυmicroαίνεται

στο 45-47 της συνολικά απασχολούmicroενης εργασίας στα microεταλλεία ndash

microεταλλουργεία το βάρος της υπαίθριας εργασίας στα microεταλλεία

κυmicroαίνεται ανάmicroεσα στο 35-40 της συνολικής εργασίας στα microεταλλεία -

microεταλλουργεία ενώ η εργασία στα microεταλλουργεία κυmicroαίνεται στο 14-20

της συνολικής εργασίας Έχει ενδιαφέρον να παρατηρηθεί πώς η ανδρική

υπαίθρια εργασία στα microεταλλεία τείνει να microειώνεται σε περιόδους κρίσης

(στα 1905-1906 και 1910) ενώ η γυναικεία υπαίθρια εργασία στα

microεταλλεία τείνει να αυξάνεται σrsquo αυτές ακριβώς τις περιόδους Η εργασία

στα microεταλλουργεία (ανδρική και γυναικεία) τείνει να αυξάνεται ακριβώς

τις χρονιές της κρίσης Θα microπορούσαmicroε να συνάγουmicroε κάποια

συmicroπεράσmicroατα απrsquo αυτή την κίνηση Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόmicroη

στην αρχή της θα υποστήριζα ότι σε περιόδους κρίσης η υπαίθρια

γυναικεία εργασία στα microεταλλεία χρησιmicroοποιείται επειδή είναι

φθηνότερη όχι για να αντικαταστήσει την ανδρική εργατική δύναmicroη

αλλά για να χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικές θέσεις στον καταmicroερισmicroό

της εργασίας (στη διαλογή των microεταλλευmicroάτων) προκειmicroένου στα

ακατέργαστα microεταλλεύmicroατα να προστεθεί ένας ελάχιστος βαθmicroός

προστιθέmicroενης αξίας

Πίνακας 20 Κατά φύλο σύνθεση της εργατικής δύναmicroης των microεταλλείων

1903-1910 ()

Υπόγεια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια Υπαίθρια

Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλεία Μεταλλουργεία Μεταλλουργεία

Έτος Άνδρες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Γενικό Σύνολο

1903 453 372 24 143 05 100

1904 473 342 33 148 02 100

1905 435 323 33 199 07 100

1906 444 328 38 180 06 100

1907 453 356 37 150 02 100

1910 450 308 44 186 10 100

∆εν περιλαmicroβάνονται οι εργάτες - εργάτριες που εργάζονται στα ορυχεία του Κράτους Πηγή όπως πίνακας 18

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

39

Στον τοmicroέα των υπηρεσιών οι laquoπροσωπικές και οικιακές

υπηρεσίεςraquo έχουν για τη microελέτη της microισθωτής εργασίας ιδιαίτερη

σηmicroασία Εδώ εργάζεται ένα τmicroήmicroα της εργατικής δύναmicroης που δεν

διαθέτει (ή διαθέτει περιορισmicroένη) ιδιοκτησία Η Απογραφή του 1907

παρέχει ορισmicroένα ποσοτικά στοιχεία για τη σύνθεση αυτού του τmicroήmicroατος

των εργαζοmicroένων (Πίνακας 21) Στις οικιακές υπηρεσίες κυριαρχεί η

γυναικεία εργασία κατά 64 ενώ η ανδρική συmicromicroετέχει microε 36 Η

πολυπληθέστερη κατηγορία (microε 28000 ανθρώπους) είναι οι laquoτροφοί

παιδαγωγοί υπηρέτες φύλακες ιπποκόmicroοι κάraquo κατηγορία microάλλον

ευρεία αλλά όχι ιδιαίτερα ασαφής αφού τον τόνο δίνει κυρίως το

υπηρετικό προσωπικό και των δύο φύλων ιδίως δε οι υπηρέτριες

Πίνακας 21 Προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες Κατά φύλο σύνθεση 1907

Είδος υπηρεσίας Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

τροφοί παιδαγωγοί θαλαmicroηπόλοι υπηρέτες θυρωροί

φύλακες οικιών - καταστηmicroάτων σταυλοφύλακες ιπποκόmicroοι

9031 19451 28482

Μάγειροι οικονόmicroοι 2398 509 2907

Νοσοκόmicroοι 170 243 413

Γενικό Σύνολο 11599 20203 31802

Πηγή Απογραφή 1907hellip όπ τ ΙΙΙ πινακας 29 σ 136

Το θεσmicroικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας ξεπερνά την

αρχική φάση της φιλανθρωπίας και αρχίζει να συγκροτείται microέσω της

κρατικής πολιτικής microε κανονιστικές διατάξεις οι οποίες ρυθmicroίζουν τις

εργασιακές σχέσεις από τις αρχές του 20ου αιώνα Η κρατική παρέmicroβαση

στις εργασιακές σχέσεις την εποχή εκείνη συνδέεται microε την επίλυση του

laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και microε την ανάδυση του οργανωmicroένου πια

εργατικού κινήmicroατος Η νοmicroοθετική προστασία της παιδικής και

γυναικείας εργασίας που θεσπίστηκε το 1912 αποτελεί έκφανση ακριβώς

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

40

της κρατικής απόπειρας για τη ρύθmicroιση της αγοράς εργασίας53 Ο

Πίνακας 22 παρουσιάζει την καταγραφή των laquoπροστατευοmicroένων

προσώπωνraquo για το 1914 ωστόσο το microέγεθος της παιδικής εργασίας δεν

καταγράφεται στο σύνολο του αφού δεν καταχωρίζονται τα εργαζόmicroενα

παιδιά κάτω των 12 ετών Σύmicroφωνα microε την καταγραφή το 83 του

συνόλου των laquoπροστατευόmicroενων προσώπωνraquo εργάζεται στη βιοmicroηχανία ndash

βιοτεχνία 135 στα microεταλλεία και 2 σε ανοιχτά εργοτάξια Ως προς το

φύλο το 66 του laquoπροστατευόmicroενουraquo εργατικού δυναmicroικού αποτελείται

από κορίτσια και γυναίκες και το 34 από αγόρια Στο σύνολο των

εργαζόmicroενων παιδιών τα κορίτσια 15-18 ετών αποτελούν το 39 τα

αγόρια 15-18 ετών το 37 τα κορίτσια 12-14 ετών το 14 και τα αγόρια 12-

14 ετών το 9 Η αυξηmicroένη συmicromicroετοχή κοριτσιών στην παιδική εργατική

δύναmicroη των δύο ηλικιακών κατηγοριών (12-14 και 15-18 έτη) συνδέεται microε

την διαφορετική θέση των γυναικών στον κοινωνικό καταmicroερισmicroό της

εργασίας η αποmicroάκρυνση λόγω γάmicroου microειώνει τον εργασιακό χρόνο των

ενήλικων γυναικών οι οποίες εισέρχονται γιrsquo αυτό τον λόγο νωρίτερα

στην αγορά εργασίας

53 Ενδεικτικά Γ Λεονταρίτης laquoΤο ελληνικό εργατικό κίνηmicroα και το αστικό κράτος

1910-1920raquo Ο ∆ηmicroητρακόπουλος - Θ Βερέmicroης (επιmicro) Μελετήmicroατα γύρω από το Βενιζέλο

και την εποχή του Αθήνα 1980 σ 60-73

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

41

Πίνακας 22 laquoΠροστατευόmicroενα πρόσωπαraquo στην ελληνική βιοmicroηχανία

1914

Επιχειρήσεις αγόρια

12-14

ετών

αγόρια

15-18

ετών

Σύνολο

αγοριών

12-18

ετών

κορίτσια

12-14

ετών

κορίτσια

15-18

ετών

γυναίκες

19 ετών

και άνω

Σύνολο

γυναικών

12 ετών

και άνω

Γενικό

Σύνολο

Βιοmicroηχανίες 205 933 1138 759 2413 2852 6024 7162

Βιοτεχνίες 570 1258 1828 586 989 551 2126 3964

Μεταλλεία 57 1168 1225 15 307 200 522 1747

Υπαίθριες εργασίες 62 186 248 12 12 45 69 317

Γενικό Σύνολο 894 3545 4439 1372 3721 3648 8741 13180

Περιλαmicroβάνει microεταλλεία ndash ορυχεία και microεταλλουργεία

Υπαίθριες εργασίες σε microαρmicroαρογλυφεία κλπ ανοιχτά εργοτάξια

Πηγή Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους

εργασίας απασχολουmicroένων παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής

Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2 1914 σ 8

ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ

Η αmicroοιβή της εργασίας συνιστά ένα από τα πιο κρίσιmicroα ζητήmicroατα

στην οικονοmicroική ιστορία γιατί αφορά από τη microια microεριά το κόστος που η

εργασία αντιπροσωπεύει για τον επιχειρηmicroατία ενώ από την άλλη microεριά

αποκαλύπτει το επίπεδο διαβίωσης των microισθωτών όταν συγκρίνεται microε

τις τιmicroές των βασικών καταναλωτικών αγαθών Η κατανόηση της -

ιστορικά δυναmicroικής- κοινωνικής σχέσης που συνδέει την εργασία microε τον

κεφάλαιο δηλαδή της καπιταλιστικής σχέσης παραγωγής microπορεί να

γίνει microόνο εφόσον η έρευνα εστιάσει στη σφαίρα της παραγωγής και

συγκεκριmicroένα στους microηχανισmicroούς οι οποίοι ρυθmicroίζουν την παραγωγή του

εισοδήmicroατος και τη διανοmicroή του microεταξύ microισθών και κερδών

Από τον microεσοπόλεmicroο που ο Ξ Ζολώτας υποστήριζε ότι ως

αποτέλεσmicroα της προσφοράς εργασίας laquoτα χαmicroηλά ηmicroεροmicroίσθια

επεκράτησαν καθrsquo όλον το διάστηmicroα της αναπτύξεως της βιοmicroηχανίαςraquo54

ως τη δεκαετία του 1980 που ορισmicroένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι τα

εργατικά microεροκάmicroατα κατά το 19ο αιώνα ήταν ακριβά εξαιτίας της

54 Ξ Ζολώτας όπ σ 64

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

42

έλλειψης εργατικής δύναmicroης το διάστηmicroα που η ελληνική οικονοmicroική

ιστορία έχει διανύσει στο πεδίο αυτό είναι εξαιρετικά περιορισmicroένο

Υπήρξε ασφαλώς ένα θεωρητικό και microεθοδολογικό ενδιαφέρον για τον

προσδιορισmicroό της έννοιας του microισθού και του ηmicroεροmicroισθίου στον 19ο

αιώνα κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά οι ερευνητικές αυτές επεξεργασίες

δεν οδήγησαν σε ιστοριογραφικά διαβήmicroατα σχετικά microε την κίνηση των

microισθών και ηmicroεροmicroισθίων αλλά έδωσαν έmicroφαση microόνο στο ένα σκέλος του

ζητήmicroατος αυτό των τιmicroών δηλαδή της λειτουργίας και οργάνωσης της

αγοράς προϊόντων55

Από τους παραπάνω προβληmicroατισmicroούς προήλθε η microελέτη για την

κίνηση των microισθών και των συνολικών αποδοχών των υπαλλήλων της

ΕΤΕ και τη διαmicroόρφωση των εισοδηmicroάτων τους microε βάση το αρχειακό

υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ56 Στη συγκεκριmicroένη microελέτη

αποδεικνύεται ότι κατά το 19ο αιώνα οι τραπεζικοί υπάλληλοι αmicroείβονται

καλύτερα από όλους τους εργαζοmicroένους στον τοmicroέα των υπηρεσιών και

ότι οι αποδοχές τους έχουν αυξηmicroένη κοινωνική εmicroβέλεια Υποστηρίζεται

ότι η κοινωνική διάσταση της αmicroοιβής της εργασίας στο τραπεζικό

σύστηmicroα θέτει σε κίνηση microηχανισmicroούς κοινωνικής ενσωmicroάτωσης των

υπαλλήλων microε τη microορφή επιδοmicroάτων και συmicromicroετοχής στα κέρδη Οι

συνολικές απολαβές που οι εργαζόmicroενοι απολαmicroβάνουν ως microέλη του

55 Γ Λεονταρίτης laquoΤιmicroές και ηmicroεροmicroίσθια τον 19ο αιώνα Μεθοδολογικά

προβλήmicroαταraquo Ανακοίνωση αρ 15 στη Συνάντηση ερευνητών του ΙΑΕΤΕ 1741981

(πολυγραφηmicroένο) Σ Ασδραχάς laquoΗ κίνηση των τιmicroών ηmicroεροmicroισθίων και microισθών 1832-

1912 Συζήτηση γύρω από microια έρευναraquo Ζητήmicroατα Ιστορίας Αθήνα 1983 σ 175-198 Γ

Μητροφάνης laquoΗ συγκρότηση ενός συστήmicroατος πληροφόρησης για την έρευνα lsquoΤιmicroές

microισθοί και ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1832-1912rsquoraquo Τα Ιστορικά 3 (1985) σ 216-222

56 Π Πιζάνιας Μισθοί και εισοδήmicroατα στην Ελλάδα (1842-1923) Το παράδειγmicroα

των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1985

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

43

σώmicroατος των τραπεζικών και όχι αποκλειστικά ο microισθός αποτελούν το

microέσο για την φυσική και κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζοmicroένων

Όπως υποστηρίζεται laquoο microισθός του τραπεζικού δεν είναι συνάρτηση του

χρόνου απασχόλησης και του προσφερόmicroενου έργου του που και αυτά

προσδιορίζονται από τη γενικότερη ζήτηση εργασίας αλλά το

αποτέλεσmicroα της παρουσίας του στην τράπεζα του γεγονότος δηλαδή ότι

είναι microέλος του σώmicroατος των τραπεζικώνraquo57 Η προσέγγιση αυτή τείνει να

υποτιmicroά το ειδικό βάρος της microισθωτής εργασίας στην υπαλληλία και να

αναδεικνύει περισσότερο τη διάσταση του κοινωνικού οφέλους και του

γοήτρου Παραmicroένει το γεγονός ότι η microελέτη συνιστά τη microοναδική microέχρι

σήmicroερα απόπειρα ποσοτικοποίησης microισθολογικών δεδοmicroένων στον

τριτογενή τοmicroέα της οικονοmicroίας

Αναφορικά microε την αmicroοιβή της εργασίας στο δευτερογενή τοmicroέα της

οικονοmicroίας τον 19ο αιώνα έχει υποστηριχθεί ότι laquoη αmicroοιβή της

εξαρτηmicroένης εργατικής δύναmicroης microονίmicroως εmicroφανίζεται απρόσmicroενα

υψηλήraquo γεγονός που συνιστά laquoχαρακτηριστική ιδιοτυπία της αγοράς

εργασίας στην Ελλάδα ιδιοτυπία που προστίθεται στις τόσες άλλες που

χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηmicroατισmicroούraquo58

Συσχετίζοντας διάσπαρτα στοιχεία για τα ηmicroεροmicroίσθια των Ελλήνων

εργατών microε τις απολαβές των εργατών σε ευρωπαϊκές βιοmicroηχανικές

χώρες και συγκρίνοντας τις τιmicroές βασικών ειδών διατροφής microε τα

ηmicroεροmicroίσθια ο Κ Τσουκαλάς καταλήγει στο συmicroπέρασmicroα ότι laquoστην

Ελλάδα δεν φαίνεται να συναντάmicroε σε καmicroιά στιγmicroή τουλάχιστον microέχρι

τα τελευταία χρόνια του αιώνα την κατάσταση της απόλυτης

57 όπ σ 48

58 Κ Τσουκαλάς laquoΗ εξέλιξη των ηmicroεροmicroισθίων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Μια

πρώτη προσέγγιση ενός ανοικτού προβλήmicroατοςraquo Ο Πολίτης τχ 31 (1979) σ 23

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

44

εξαθλίωσης που βρίσκουmicroε στο προλεταριάτο των άλλων χωρώνraquo59

Τούτα όmicroως τα πορίσmicroατα βασίζονται σε ποικίλες ετερόκλητες ενδείξεις

και δεν συγκροτούν στατιστική σειρά Η έλλειψη εκτεταmicroένων

στατιστικών στοιχείων και η ανεπαρκής επεξεργασία και αξιοποίηση των

διαθέσιmicroων πηγών microε ποσοτικές microεθόδους συντελεί ώστε η ιστορική

έρευνα γενικότερα να περιορίζεται στην απλή αναφορά microεmicroονωmicroένων

και αποσπασmicroατικών στοιχείων που laquoτεκmicroηριώνουνraquo την ύπαρξη

υψηλών ηmicroεροmicroισθίων σε διάφορους κλάδους και σε διάφορες

γεωγραφικές περιοχές της χώρας60 Τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια ωστόσο

καθώς και οι microεγάλες τους διαφοροποιήσεις κατά περιοχή υποδεικνύουν

όχι τόσο την έλλειψη εργατικών χεριών αλλά κυρίως τον

κατακερmicroατισmicroένο και ηmicroιτελή χαρακτήρα της εθνικής αγοράς Όπως

υποστηρίζει ο Χ Χατζηϊωσήφ οι διάσπαρτες και αλληλοσυγκρουόmicroενες

πληροφορίες για τα ηmicroεροmicroίσθια πρέπει να θεωρηθούν laquoσύmicroπτωmicroα του

κατακερmicroατισmicroού της αγοράς που κάνει να εmicroφανίζονται σε τοπικά και

χρονικά περιορισmicroένη έκταση υψηλοί microισθοί που καταρρέουν microε την

ελάχιστη αύξηση στην προσφορά εργασίαςraquo61 Η έλλειψη δηλαδή

κανονικότητας στα microεροκάmicroατα και η ελαστικότητά τους υποδηλώνει την

απουσία microιας ευρείας αγοράς εργασίας χωρίς τούτο να σηmicroαίνει

αναγκαστικά και την απουσία διαθέσιmicroης εργατικής δύναmicroης

Η microοναδική συστηmicroατική καταγραφή των ηmicroεροmicroισθίων στη

microεταποίηση βασίζεται στην κατασκευή σειρών microε βάση τις Εκθέσεις της

Επιθεώρησης Εργασίας (της περιόδου 1913-1935) και την απογραφή των

59 Όπ σ 26

60 Χ Αγριαντώνη Οι απαρχέςhellip όπ σ 290-293 Β Καρδάσης Σύροςhellip όπ σ 154-

156 166-167

61 Χ Χατζηιωσήφ όπ σ33

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

45

microισθωτών του 193062 Υποστηρίζεται ότι η αmicroοιβή της εργασίας ιδίως της

ανδρικής ειδικευmicroένης εργασίας παρέmicroεινε στο πρώτο microισό του 20ου

αιώνα υψηλή επειδή τα microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του εργατικού δυναmicroικού

απορροφήθηκαν από τη microικρή βιοτεχνία στερώντας την αγορά από

ειδικευmicroένη προσφορά εργασίας Το συmicroπέρασmicroα είναι ότι laquoη κυριότερη

microορφή κοινωνικής κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον ελληνικό

κοινωνικό σχηmicroατισmicroό είναι η microετάβαση από τη microικρή αγροτική

εκmicroετάλλευση στα microικροαστικά στρώmicroατα των πόλεωνraquo63 ενώ η

προσφυγική έλευση (microετά το 1922) διόγκωσε ακόmicroα περισσότερο τα

microικροαστικά στρώmicroατα Τα συmicroπεράσmicroατα ωστόσο για την ελλιπή

προσφορά εργασίας και τα υψηλά ηmicroεροmicroίσθια δεν τεκmicroηριώνονται

πάντα επαρκώς ενώ δεν ελέγχεται η αξιοπιστία των πηγών Ειδικότερα

για την περίοδο 1900-1912 η microελέτη δεν διαφεύγει τον κίνδυνο να

χρησιmicroοποιήσει αποσπασmicroατικές και ανοmicroοιογενείς πληροφορίες για να

καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

laquoτα βιοmicroηχανικά ηmicroεροmicroίσθια διατηρήθηκαν σε σταθερά [υψηλά]

επίπεδαraquo64 Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέmicroων 1912-13

υποστηρίζεται ότι αυξήθηκε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία

έδωσε ώθηση στη βιοmicroηχανία τροφίmicroων και στην υφαντουργία microέσω των

κρατικών παραγγελιών από την άλλη όmicroως παρατηρήθηκε έλλειψη σε

εργατικό δυναmicroικό λόγω της επιστράτευσης microε λογικό επακόλουθο την

ύψωση των ηmicroεροmicroισθίων Σύmicroφωνα microε την ανάλυση αυτή το microέσο

ονοmicroαστικό ανδρικό ηmicroεροmicroίσθιο σηmicroείωσε ιδιαίτερα υψηλή αύξηση στην

62 Μ Ρηγίνος Παραγωγικές δοmicroές και εργατικά ηmicroεροmicroίσθια στην Ελλάδα 1909-

1936 Αθήνα 1987

63 όπ σ 249

64 όπ σ 153-154

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

46

υφαντουργία (43) στη χηmicroική βιοmicroηχανία (22) και τη βιοmicroηχανία

τροφίmicroων (21)65 Οι υπολογισmicroοί καταλήγουν στη διαπίστωση ότι για την

περίοδο 1914-1935 τα πραγmicroατικά laquoηmicroεροmicroίσθια της υφαντουργίας

χαρακτηρίζονται από microια σχετική σταθερότητα απέναντι στα συγκυριακά

φαινόmicroενα και διατηρούνται για το microεγαλύτερο διάστηmicroα της περιόδου

σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα του 1914-1916raquo66

Η microελέτη της κίνησης των ηmicroεροmicroισθίων microιας σηmicroαντικής

κλωστοϋφαντουργίας του Πειραιά της βιοmicroηχανίας Ρετσίνα που

βασίζεται στην κατασκευή microιας laquoσειράςraquo για την περίοδο 1912-1940 όπως

προκύπτει από τα Μισθολόγια της επιχείρησης δεν επιβεβαιώνει τα

παραπάνω συmicroπεράσmicroατα Αντίθετα η εικόνα διαφοροποιείται

σηmicroαντικά από το 1912 ως το 1915 τα ονοmicroαστικά microέσα microεροκάmicroατα

ανδρικά και γυναικεία παραmicroένουν σχεδόν στάσιmicroα δεν επηρεάζονται

δηλαδή από τη συγκυρία της ζήτησης των Βαλκανικών Πολέmicroων Ο

Πρώτος Παγκόσmicroιος Πόλεmicroος αντίθετα επέδρασε καταλυτικά στο

εισόδηmicroα των εργαζοmicroένων της κλωστοϋφαντουργίας και στο επίπεδο

διαβίωσης τους τα πραγmicroατικά ηmicroεροmicroίσθια έχουν απωλέσει κατά 9

την αγοραστική τους δύναmicroη ήδη το 1915 Στο διάστηmicroα 1915-1936 το microέσο

πραγmicroατικό ηmicroεροmicroίσθιο των εργατών και εργατριών της

κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα βρίσκεται σταθερά κάτω από τον

τιmicroάριθmicroο του κόστους ζωής microε σηmicroαντικές απώλειες της αγοραστικής

του δύναmicroης που αγγίζουν κάποτε το 30-4067

Οι παρατηρήσεις αυτές για την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων στην

κλωστοϋφαντουργία ξεφεύγουν από τον χρονικό ορίζοντα της παρούσας

65 όπ σ 155-156

66 όπ σ 228

67 Λ Παπαστεφανάκη Εργασία και τεχνολογία hellip όπ τ Β΄ σ 270-281

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

47

microελέτης τον laquomicroακρύraquo 19ο αιώνα και συνδέονται αφενός microε δοmicroικά

φαινόmicroενα της οικονοmicroικής ανάπτυξης του 20ου αιώνα (όπως ο

πληθωρισmicroός η ανεργία) αφετέρου microε συγκυριακά φαινόmicroενα της

ελληνικής ιστορίας (όπως η υπερπροσφορά εργατικής δύναmicroης microετά την

έλευση των προσφύγων) Οι επισηmicroάνσεις ωστόσο σχετικά την κίνηση

των πραγmicroατικών ηmicroεροmicroισθίων και την αγοραστική τους δύναmicroη

διατηρούν νοmicroίζω την εmicroβέλεια τους και αναφορικά microε τον 19ο αιώνα

παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόmicroα αξιοποιηθεί από την έρευνα

αντίστοιχο αρχειακό υλικό προγενέστερο του 1912 Οι επισηmicroάνσεις

θέτουν ορισmicroένα προβλήmicroατα microεθοδολογικού και ουσιαστικού

χαρακτήρα Καταρχήν το πρόβληmicroα της διάστασης των πηγών ανάλογα

microε την οπτική γωνία από την οποία συντάσσονται και τους λόγους για

τους οποίους συντάσσονται Το συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα της διάστασης

ανάmicroεσα στις δηmicroοσιευmicroένες επίσηmicroες πηγές και κρατικές στατιστικές

και στο αρχείο microιας microεγάλης βιοmicroηχανικής επιχείρησης εικονογραφεί

εύγλωττα το πρόβληmicroα Η κατασκευή σειρών ηmicroεροmicroισθίων βασισmicroένων

σε αρχεία βιοmicroηχανικών επιχειρήσεων και η ποσοτική τους επεξεργασία

διαφοροποιεί ή εκλεπτύνει προηγούmicroενες ερmicroηνείες ενώ παράλληλα

θέτει το ζήτηmicroα των πραγmicroατικών microισθών και του βιοτικού επίπεδου των

microισθωτών

Τα δεδοmicroένα για τους πραγmicroατικούς microισθούς ανδρών και γυναικών

σε συγκεκριmicroένα επαγγέλmicroατα του αστικού χώρου αποτελούν ίσως τη

microόνη στέρεη και ασφαλή πηγή πληροφοριών για τη διανοmicroή του

εισοδήmicroατος και το επίπεδο διαβίωσης στη χώρα και αναmicroφίβολα πιο

αξιόπιστο δείκτη από το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα Επιπλέον τα δεδοmicroένα

για τους πραγmicroατικούς microισθούς microπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο

συγκριτικής προσέγγισης (για τις microεσογειακές χώρες την Οθωmicroανική

Αυτοκρατορία την Ευρώπη κλπ) Είναι βέβαιο ότι τα εισοδήmicroατα των

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

48

εργαζοmicroένων επηρεάζονται και προσδιορίζονται επίσης από το microέγεθος

και τη σύνθεση των εργατικών οικογενειών από τις αλλαγές στα επίπεδα

απασχόλησης (υποαπασχόληση ανεργία) από την εκάστοτε διαφορετική

συmicromicroετοχή ανδρών γυναικών και παιδιών στη microισθωτή εργασία από

συmicroπληρωmicroατικά mdash συχνά εκτός αγοράς mdash εισοδήmicroατα που εισρέουν στο

νοικοκυριό Το φαινόmicroενο της διαmicroόρφωσης των εργατικών εισοδηmicroάτων

microε πολλαπλούς τρόπους και microέσω ποικίλων microηχανισmicroών χαρακτηρίζει τις

εργατικές οικογένειες λίγο πολύ παντού στον κόσmicroο στον 19ο και στις

αρχές του 20ου αιώνα Η κριτική που έχει διατυπωθεί γύρω από το νόηmicroα

της ιστοριογραφικής έρευνας για τους πραγmicroατικούς microισθούς υποστηρίζει

ότι η πραγmicroατική αγοραστική αξία των ηmicroεροmicroισθίων δεν συνιστά

επαρκές κριτήριο ευηmicroερίας για τις εργατικές οικογένειες επειδή τα

εισοδήmicroατα προέρχονται από ποικίλες πηγές και τα αποκτώmicroενα mdash microέσω

του microισθού mdash αγαθά έχουν ποικίλες ποιότητες τις οποίες δεν microπορεί να

εξακριβώσει η έρευνα Η κριτική αυτή δεν αναιρεί την ερευνητική

σηmicroασία και την αποδεικτική αξία του πραγmicroατικού microισθού Παρά τις

όποιες διαβαθmicroίσεις και ποικιλίες στις σχέσεις εξαρτηmicroένης εργασίας και

στην προέλευση των εισοδηmicroάτων η σύνδεση ανάmicroεσα στους

πραγmicroατικούς microισθούς και στο επίπεδο διαβίωσης παραmicroένει ισχυρή Μια

οποιαδήποτε ύφεση των πραγmicroατικών microισθών συνεπαγόταν πτώση του

βιοτικού επιπέδου του νοικοκυριού καθώς έπρεπε να επενδυθεί

περισσότερη εργασία προκειmicroένου να αγοραστεί η ίδια ποσότητα

αγαθών Με τη σειρά της περισσότερη και σκληρότερη microισθωτή εργασία

σήmicroαινε είτε microείωση των εισοδηmicroάτων διαφορετικού τύπου (από τη microικρή

αγροτική καλλιέργεια λχ ή από την αυτοαπασχόληση) είτε microείωση του

ελεύθερου χρόνου (είτε και τα δύο microαζί)

Απrsquo αυτή την άποψη η ιστοριογραφική έρευνα για τους

πραγmicroατικούς microισθούς παρά την κριτική που έχει δεχθεί σε θεωρητικό

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

49

και microεθοδολογικό επίπεδο συνεχίζει να προσφέρει όλο και πιο

επεξεργασmicroένες microεθόδους στον υπολογισmicroό των τάσεων των

πραγmicroατικών microισθών στη microακρά διάρκεια δηmicroιουργώντας ένα αξιόπιστο

πλαίσιο συγκριτικής ανάλυσης68 Η κατασκευή ποσοτικών σειρών για

τους πραγmicroατικούς microισθούς σε οmicroοιογενείς και επιλεγmicroένες (microε ορισmicroένα

κριτήρια) επαγγελmicroατικές κατηγορίες του αστικού χώρου από το 19ο

αιώνα είναι πλέον δυνατή και στον ελληνικό χώρο χάρη στις νέες

αρχειακές διαθεσιmicroότητες Οι πραγmicroατικοί microισθοί microπορούν να

αποτελέσουν τότε ένα ασφαλές microακρο-οικονοmicroικό microέγεθος για την

έρευνα του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών

Οι εmicroπειρικές έρευνες και οι θεωρητικές επεξεργασίες της σχετικής

διεθνούς βιβλιογραφίας για την ιστορία της εργασίας τον 19ο αιώνα και

τον 20ο αιώνα βρίσκονται σήmicroερα σε εξαιρετικά εξελιγmicroένο στάδιο Η

ιστορική έρευνα για τα ανάλογα ζητήmicroατα στην Ελλάδα έχει ακόmicroα

καθώς φαίνεται πολύ δρόmicroο να διανύσει Ένα πλήθος ζητηmicroάτων

παραmicroένουν ανοιχτά Εκτός από την κίνηση των ηmicroεροmicroισθίων την

προσέγγιση του βιοτικού επιπέδου των microισθωτών και την ανακατανοmicroή

του εισοδήmicroατος ζητήmicroατα που αφορούν την οργάνωση της εργασιακής

διαδικασίας στη σφαίρα της παραγωγής τις εργασιακές σχέσεις microέσα στις

επιχειρήσεις τον εσωτερικό τεχνικό καταmicroερισmicroό εργασίας τη

συγκεκριmicroένη χρήση της τεχνολογίας τη συχνότητα και την ένταση των

68 Ενδεικτικά P Scholliers ndash V Zamagni (επιmicro) Labourrsquos Reward Real Wages and

Economic Change in 19th-20th century Europe Aldershot 1995 R Allen ldquoThe Great Divergence

in European Wages and Prices from the Middle Ages to the I World Warrdquo Explorations in

Economic History 38 (2001) σ 411-447 S Pamuk 500 years of prices and wages in Istanbul and

other cities State Institute of Statistics Άγκυρα 2001 S Őzmucur ndash S Pamuk ldquoReal wages and

standards of living in the Ottoman Empire 1489-1914rdquo The Journal of Economic History 62

(2002) σ 292-321

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

50

απεργιακών κινητοποιήσεων σε σχέση microε τις φάσεις του οικονοmicroικού

κύκλου και το ρυθmicroό πληθωρισmicroού χρειάζονται την ιστορική έρευνα για

να απαντηθούν Επιπλέον όψεις της κοινωνικής ιστορίας της εργασίας

σχετικά microε την αντίσταση των εργαζοmicroένων στους χώρους εργασίας την

καθηmicroερινή ζωή την εργατική κουλτούρα κά παραmicroένουν σε microεγάλο

βαθmicroό αδιερεύνητες Η οικονοmicroική και κοινωνική ιστορία χρειάζεται

επωφελούmicroενη από τις αρχειακές διαθεσιmicroότητες να θέσει τα σχετικά

ερωτήmicroατα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Ι Απογραφές πληθυσmicroού

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός του

έτους 1861 Αθήνα 1862 (ανατύπωση microε προλεγόmicroενα ndash επιmicroέλεια Γ

Μπαφούνη Αθήνα 1991)

Υπουργείον Εσωτερικών Στατιστική της Ελλάδος Πληθυσmicroός 1870

Αθήνα 1872

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της γενικής απογραφής

του πληθυσmicroού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907 Αθήνα 1908-1909

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή του πληθυσmicroού κατά την 19ην

∆εκεmicroβρίου 1920 Γενικά στατιστικά αποτελέσmicroατα τχ 5 Αθήνα 1924

ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής του πληθυσmicroού

της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928 τόmicroος ΙΙΙ Επαγγέλmicroατα Αθήνα 1937

ΙΙ Απογραφές βιοmicroηχανίας

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Στατιστικά αποτελέσmicroατα της απογραφής των

εργατών Αθηνών ndash Πειραιώς ενεργηθείσης την 25ην Φεβρουαρίου 1917

Αθήνα 1917

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

51

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή βιοτεχνικών και βιοmicroηχανικών

καταστηmicroάτων 1920 Αθήνα 1926

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των καταστηmicroάτων των βιοmicroηχανικών και

εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον του 1930 Αθήνα

Εθνικό Τυπογραφείο 1934

ΥΕΟ ΓΣΥΕ Απογραφή των υπαλλήλων και εργατών των

βιοmicroηχανικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέmicroβριον

του 1930 Αθήνα 1940

ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Συγκριτικός Πίναξ Εργατικών

Ηmicroεροmicroισθίων και Μισθών των ετών 1914-1920 Αθηνών ndashΠειραιώς Αθήνα

1920

Σ Κορώνης laquoΠαρατηρήσεις επί του αριθmicroού των εν Ελλάδι εις

βιοmicroηχανικάς microεταλλευτικάς και υπαιθρίους εργασίας απασχολουmicroένων

παιδίων νεαρών προσώπων και γυναικώνraquo ∆ελτίον του Υπουργείου

Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ ∆ελτίον Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας τχ 2

1914 σ 1-13

ldquoΓενικαί Εκθέσεις των Επιθεωρητών Εργασίας του έτους 1913rdquo

∆ελτίον του Υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας ΙΙ Εργασία και Πρόνοια τχ

4 Αθήνα 1914

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Έρευνα επί των συνθηκών της

εργατικής κατοικίας των πόλεων Αθηνών ndash Πειραιώς κατά το 1921 Εθνικό

Τυπογραφείο Αθήνα 1922

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις του προσωπικού

επιθεωρήσεως εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων έτος

1921 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1923

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

52

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Περίληψις εκθέσεων του προσωπικού

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων δια τα

έτη 1927-1928 Αθήνα 1930

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1931 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1934

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1932 Αθήνα 1933

ΥΕΟ Επιθεώρησις Εργασίας Εκθέσεις και Πεπραγmicroένα Σώmicroατος

Επιθεωρήσεως Εργασίας επί της εφαρmicroογής των εργατικών νόmicroων και των

συνθηκών εργασίας εν Ελλάδι κατά το 1933 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα

1936

ΥΕΟ ∆ιεύθυνσις Εργασίας Εκθέσεις και πεπραγmicroένα σώmicroατος

επιθεωρήσεως εργασίας κατά το 1934 Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα 1936

ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων

Ηλίας Γούναρης laquoΠερί των εν Ελλάδι microεταλλείων ορυχείων

λατοmicroείων και των εργασιών αυτών κατά τα έτη 1901-1907raquo ∆ελτίον

Υπουργείου Οικονοmicroικών (1909) τχ Ε΄- Στ

ΥΕΟ Υπηρεσία Επιθεωρήσεως των Μεταλλείων Η

εκmicroετάλλευσις των microεταλλείων της Ελλάδος κατά το έτος 1910 Έκθεσις

του Επιθεωρητού των Μεταλλείων Ηλ Π Γούναρη Αθήνα 1911

• Η ΜΙΣΘΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ (1830-1914)
• • ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
  • ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ
  • • Πίνακας 1
    • Πίνακας 2
    • Πίνακας 3
    • Πίνακας 4
    • Πίνακας 5
    • Πίνακας 6
    • Πίνακας 22
    • Πίνακας 7
    • Πίνακας 8
    • Πίνακας 9
    • Πίνακας 10
    • Πίνακας 11
    • Πίνακας 12
    • Πίνακας 13
    • Πίνακας 14
    • Πίνακας 15
    • Πίνακας 16
    • Πίνακας 17
    • Πίνακας 18
    • Πίνακας 19
    • Πίνακας 20
    • Πίνακας 21
    • • ΜΙΣΘΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΑ
      • ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ
      • • Ι Απογραφές πληθυσμού
        • ΙΙ Απογραφές βιομηχανίας
        • ΙΙΙ Επιθεώρηση Εργασίας
        • ΙV Επιθεώρηση Μεταλλείων