Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

Bakalavr pilləsi üçün

Mühasibat uçotu FƏNNİ ÜZRƏ PROQRAM

( 050404-Iqtisadiyyat, 050409 biznesin idarə edilməsi , 050408-marketinq, .050407-menecment

Ixtisasları üçün)

ADAU-nun EŞ –nın 12 aprel 2013-cü iltarixli iclas prot. EŞ – 08/3.26

(19.06.2017-ci il tarıxdə proqrama yeni düzəliş edilib)2017-ci il sentyabr ayında keçiriləcək

Elmi Şuraya təqdim edilmək üçün ))

GƏNCƏ-2017

1

Tərtib edənlər: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Mühasibat uçotu və audit kafedrasının əməkdaşları i.ü.f.d.dos.Muxtarova Pərvin Elman qızı, i.ü.f.d.dos. Hüseynov Mehman Məzahir oğlu baş müəllimlər Allahverdiyeva Cavahir Cavanşir qızı, Hüseynov Zirəddin Məcid oğlu , Həşimova Svetlana Bahadur qızı , ass. Həsənova Nərgiz Tofiq qızı Rəyçilər: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının dosenti,ADAU-nun professoru ƏhmədovY.B. “Maliyyə və iqtisadi nəzəriyyə ” kafedrasının dosenti, i.ü.f.d. İsmayılov C.N.

2

İZAHAT VƏRƏQİ

Bu fənnin tədrisi üçün 60 saat ( o cümlədən mühazirə 30, təcrübə məşğələsi 30 saat )

nəzərdə tutulmuşdur.Mühasibat uçotu - iqtisadi siyasətin əsas hissəsidir, müəssisənin istehsalat

təsərrüfat fəaliyyətinin və kapitalın dövriyyə prosesinin idarə edilməsinin mühüm mexanizmidir, uçot informasiyalarının toplanması və sistemə salınması ilə məşğul olur.

Respublikada milli uçot sisteminin inkişafı üçün qabaqcıl dünya dövlətlərində mühasibat uçotu və hesabatın qabaqcıl təcrübəsinin öyrənilməsinin , dərk edilməsinin və istifadəsinin mühüm əhəmiyyəti vardır.

Kənd təsərrüfatında mühasibat uçotu fənninin öyrənilməsi idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün, uçot informasiyalarından istifadə olunmasına, müxtəlif mülkiyyət formalarının təsərrüfatçılıq subyektlərinin kapitalının dövriyyəsi və vəziyyəti, mühasibat uçotunun təşkili sahəsində gələcək mütəxəssislərin nəzəri biliklərinin və təcrübəvi bacarıqlarının, vərdişlərinin formalaşmasına kömək edir.

“Kənd təsərrüfatında mühasibat uçotu və auditin əsasları” kursunun öyrənilməsində məqsəd-kənd təsərrüfatı müəssisələrində, xidmətedici təşkilatlarda, ailə-kəndli təsərrüfatlarında, kiçik müəssisələrdə, xarici iqtisadi fəaliyyətdə müha sibat uçotunun təşkili və auditinin aparılmasını öyrənməkdən ibarətdir.

Tələbələr kursun öyrənilməsi əsasında kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun və auditin aparılma praktikasına yiyələnməklə, uçotun və auditin aparılma texnikasını, uçotun mütərəqqi formasını və onun aparılma üsullarını mənimsəməli və müasir tələblərə uyğun olaraq mühasibat uçotunun mexanikləşməsi əsasında müasir uçot sistemi və beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğun olaraq müəssisələrdə mühasibat uçotu hesabatın düzgün və səmərəli qurulmasını bacarmalı, mühasibat uçotunun mütərəqqi formasını tətbiq etməli, hesabatın düzgün tərtib edilməsini təmin etməlidir.

3

MÖVZU 1. Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində mühasibatuçotunun mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun yaranma tarixi. Təsərrüfat uçotunun növləri. Mühasibat uçotunda istifadə edilən ölçülər; natural, əmək və pul. Müasir dövrdə mühasibat uçotunun inkişaf səviyyəsi və tərkib hissələri-maliyyə, idarəetmə və vergi uçotu, onların xarakteristikası. Mühasibat uçotunun qarşısında duran vəzifələr. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq mühasibat uçotunun aparılmasına qarşısında qoyulan tələblər. Mühasibat uçotu müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin tərkibi kimi. Mühasibat uçotu fənninin başqa iqtisad elmləri ilə əlaqəsi. Mühasibat uçotunun prinsipləri. Mühasib peşəsi və etikası. Azərbaycanda və xaricdə istifadə edilən mühasibat uçotunun hesablar planı.

MÖVZU 2. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu

Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun ümumi xarakteristikası. Mühasibat uçotunun tətbiqi sahələri. Mühasibat uçotunun obyektləri. Mühasibat uçotunda təsərrüfat subyektləri haqqında anlayış. Müəssisə əmlakı, onun əmələgəlmə mənbələrinin təsnifatı. Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq mühasibat uçotunun obyektlərinin tərkibində əmələ gələn dəyişikliklər. Mühasibat uçotunun predmetinin və obyektlərinin mülkiyyət formalarından və xalq təsərrüfatı sahələrinin xüsusiyyətlərindən asılılığı. Təsərrüfat əməliyyatları və onların nəticələrinin xarakteristikası. Mühasibat uçotunun predmetinin tarixiliyi. Mühasibat uçotunun haqqında anlayış. Mühasibat uçotunun metodu ünsürləri: Sənədləşmə və inventarizasiya, hesablar və ikitərəfli yazılış, qiymət və kalkulyasiya, mühasibat balansı və hesabatı. Mühasibat uçotu metodları arasında qarşılıqlı əlaqə. Mühasibat uçotunun metodunun müəyyənləşdirilməsinə dair münasibətlər. Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun qarşılıqlı əlaqəsi.

MÖVZU 3. Mühasibat balansı

Mühasibat balansı haqqında anlayış, onun təsərrüfatda rolu və əhəmiyyəti. Mühasibat balansı əmlakının ( aktivlərin ), onun əmələgəlmə mənbələrinin (kapital və öhdəliklərin) ümumiləşdirmə üsulu kimi. Mühasibat balansının quruluşu və məzmunu. Balansın tərəfləri: aktiv (aktivlər) və passiv (xüsusi kapital, maliyyə öhdəlikləri). Balans maddələri və onların qruplaşdırılması. Balansın təsnifatı. Brutto balans, netto balans, balansın

4

valyutası. Milli Mühasibat Uçotu standartlarına uyğun tərtib edilələcək balansın quruluşu və məzmunu. Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn dəyişikliklər.

MÖVZU 4. Hesablar sistemi və ikili yazılı

Mühasibat uçotu hesablarının mahiyyəti, onların quruluşu.Təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında əks etdirilməsi. Hesabların debet və krediti, dövriyyəsi və son qalığı. Aktiv və passiv hesablar, onların qurululuşu. Hesablarda ikili yazılışın mahiyyəti. İkili yazılışın əsaslandırılması və onun nəzəri əhəmiyyəti. Hesabların müxabirləşməsi. Mühasibat yazılışları, onun növləri. Sintetik və analitik hesablar, onların qarşılıqlı əlaqəsi, subhesablar. Sintetik və analitik uçot. Mühasibat hesabları və balans arasındakı qarşılıqlı əlaqə. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri. Dövriyyə cədvəllərinin nəzarət əhəmiyyəti. Hesablarda xronoloji və sistematik qeydlər.

MÖVZU 5. Sənədləşmə, uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları İlkin müşahidə təsərrüfat uçotunun əsası. İlkin müşahidənin sənədlərin tərtibində rolu. Sənəd haqqında ümumi anlayış. Sənədləşmə, onun mahiyyəti və mühasibat uçotunda rolu. Mühasibat sənədlərinin iqtisadi və hüquqi məzmunu. Sənədlər ilk uçot məlumatların daşiyicilarıdır. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi. Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi qaydaları. Mühasibat sənədlərinin təsnifatı. Sənədlərin rekvizitləri. Sənəd dövriyyəsinin təşkili. Mühasibat sənədlərinin standartlaşdırılması və ixtisar edilməsi.Sənədlərin saxlanma qaydası. Uçot registrləri, onların mahiyyəti və təyinatı. Mühasibat registrlərinin formaları və növləri. Uçot registrlərinin xarici görün üşünə, yazılışların xarakterinə görə, əməliyyatların məzmununa görə, quruluşuna görə təsnifatı. Uçot registrlərində qeydlərin texnikası. Uçot registrlərinin standartlaşdırılması və ixtisar edilməsi. Sənədlərdə və uçot registrlərində səhvlərin düzəldilmə qaydası. Mühasibat uçotunun formaları və onların tarixi inkişafı. Mühasibat uçotununu memorial-order, kitab-jurnal, jurnal-order, cədvəl-perfokart və kompüter formaları.

5

Uçotun sadələşdırılmış forması mühasibat uçotunun formalarının təkmılləşdirilməsı yolları.

MÖVZU 6 Mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları. Kənd təsərrüfatı

müəssisələrində mühasibat (maliyyə)uçotunun təşkili

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkilinin ümumi prinsipləri. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkilinin əhəmiyyəti və vəzifələri. Mühasibat uçotunun mərkəzləşməsi və qeyri mərkəzləşməsi. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki. Müəssisələrdə və təşkilatlarda uçot aparatı, onun quruluşu və funksiyaları. Uçot xidməti (uçot-iqtisad) rəhbərinin hüququ vəzifəsi və məsuliyyəti. Respublikada mühasibat uçotuna rəhbərlik.Bazar iqtisadiyyatına keçiddə, təsərüfatçılığın iqtisadi metodlarından istifadə olunmasında mühasibat uçotunun rolu. Mühasibat uçotunun tənzimlənməsi Mühasibat uçotunun rolu və vəzifələri. Ümumi qayda. Mühasibat uçotunun rolu. Uçotun maliyyə və idarəetmə uçotuna bölünməsi. Maliyyə uçotu. İdarəetmə uçotu. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun xüsusiyyətləri. Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri və onun qarşısında qoyulan tələblər. Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri. Mühasibat uçotunun aparılmasına dair qarşıya qoyulan tələblər. Maliyyə mühasibat uçotunun təşkilinin əsas prinsipləri. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun hesablar planı. Mühasibat uçotunun standartları. Kənd təsərrüfatında uçotun jurnal-order forması. Kənd təsərrüfatında uçotun avtomatlaşdırılmış forması. Ümumi qayda. Uçotun avtomatlaşmış formasının fərqli xüsusiyyətləri. Uçotun kompüter forması. Müəssisənin uçot siyasəti. Material istehsalat ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi metodunun seçilməsi.

MÖVZU 7. Pul vasaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu.

Təsərrüfat fəaliyyəti gedişində müəssisələr arasında olan təsərrüfat əlaqələri, hesablaşma və kredit əməliyyatları.

Pul vəsaitlərinin uçotunun vəzifələri. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində pul vəsaitlərinin saxlanılma qaydası və istifadəsi.

Kassa əməliyyatlarının uçotu. Kassirin hesabatı, onun qəbulu, yoxlanılması və işlənməsi.

6

Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu. Bankın çıxarışları, onların yoxlanılması və işlənməsi. Valyuta hesabı, banklarda olan xüsusi hesablarda olan pul vəsaitləri, akkreditivlər, limitləşdirilmiş çeklər, əmanət sertifikatları və digər pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların uçotu.

Hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun düzgün təşkilinin əhəmiyyəti və vəzifələri. Nagdsız hesablaşmalar haqqında anlayış. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu. Verilmiş və alınmış veksellər üzrə hesablaşmaların uçotu. Maddi zərərlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların uçotu. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu. Sığorta üzrə hesablaşmaların uçotu. Maliyyə orqanları ilə hesablaşmaların uçotu.

Kredit əməliyyatlarının uçotunun vəzifələri. Qısamüddətli ssudanın sintetik və analitik uçotu. Uzunmüddətli bank kreditlərinin sintetik və analitik uçotu. Müəssisə işçiləri üçün bank ssudaları və onların uçotu.

Mühasibat uçotunun kompüter formasında pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

MÖVZU 8. İstehsalat ehtiyatları və mal göndərənlərlə hesablaşmaların uçotu.

Istehsal ehtiyatları və onların istehsal prosesində rolu. İstehsalat ehtiyatlarının uçotunun vəzifələri. İstehsalat ehtiyatlarının

qruplaşdırılması və təsnifatı. Özünün istehsal etdiyi toxum və yemlərin qiymətləndirilməsi. Satın alınan materialların qiymətləndirilməsi.

Toxumların, əkin materiallarının və yemlərin daxil olması, buraxılması və məsarifinin sənədləşməsi.

Material qiymətlərin satın alınması üzrə sənədləşmə. Anbara materialların daxil olmasının sənədləşməsi. Anbardan material qiymətlilərin buraxılış qaydası və sanədləşməsi.

FİFO və LİFO metodu ilə qiymətlərin uçotu. Barter əməliyyatlarının uçotu. Anbarlarda və digər saxlanma yerlərində istehsal ehtiyatlarının uçotu. Toxumların, yemlərin və digər istehsal ehtiyatlarının və mal göndərənlərlə hesablaşmaların sintetik və analitik uçotu.

Uçotun kompüter formasında istehsal ehtiyatlarının və mal göndərənlərlə hesablaşmaların uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması.

İstehsalat ehtiyatları və mal göndərənlərlə hesablaşmaların uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

Ət istehsalının artırılması, mal-qaranın sayının artırılması və məhsuldarlığın yüksəldilməsi üçün böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan

7

heyvanların uçotunun düzgün təşkilinin əhəmiyyəti və vəzifələri. Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların qiymətləndirilməsi.

Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların hərəkətinin sənədləşməsi. Təsərrüfatın bölmələrində heyvanların uçotu. Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların sintetik və analitik uçotu. Vətəndaşlarda bəslənilən mal-qara və quşların uçotu.

Müxtəlif icarə münasibətləri formalarında böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların uçotunun xüsusiyyətləri.

Uçotun kompüter formasında böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

MÖVZU 9. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLARIN VƏ QEYRI-MADDI AKTIVLƏRIN UÇOTU

Torpaq, tikili və avadanlıqların saxlanılması və onlardan səmərəli istifadə edilməsində uçotun vəzifələri və əhəmiyyəti. Əmək vəsaitlərinin torpaq, tikili və avadanlıqlara və az qiymətli tez xarab olan əşyalara bölunməsi. Torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifatı.

Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması, təsərrüfat daxili yer dəyişilməsi, çıxması və ləğv edilməsinin sənədləşməsi. İnventar obyekti anlayışı. İnvertar nömrəsi, təsərrüfat bölmələrində torpaq, tikili və avadanlıqların uçotunun təşkili.

Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması, təsərrüfat daxili yer dəyişilməsi, çıxması və ləğv edilməsinin sintetik uçotu. Torpaq, tikili və avadanlıqların anlitik uçotu. Müxtəlif icarə münasibətləri formalarında Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotunun xüsusiyyətləri.

İstismar prosesində torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsi. Təmir fondunun yaradılmasının uçotu. Torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsi və amortizasiya ayırmalarının uçotu. Torpaq, tikili və avadanlıqların ləğv edilməsi uçotu. Torpaq, tikili və avadanlıqların təmirinə olan məsrəflərin silinmə qaydası.

Qeyri maddi aktivlərin uçotu. Qeyri maddi aktivlər anlayışı və təyinatı. Sintetik və analitik uçot. Qeyri maddi aktivlərin köhnəlməsinin uçotu.

Uçotun kompüter formasında əsas vasitələrin və qeyri maddi aktivlərin uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Torpaq, tikili və avadanlıqların və qeyri maddi aktivlərin uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

8

MÖVZU 10. Əməyin və onun ödənilməsinin uçotu.

Əməyin və onun ödənilməsi üzrə hesablaşmaların uçotunun vəzifələri. İşçilərin kateqoriyaları. Tabel uçotu. İş vaxtının və işçilərin yerinə

yetirdikləri işlərin uçotu üzrə ilk sənədlər. Bitkiçilikdə, heyvandarlıqda, sənaye istehsalatında işləyən işçilərə əmək haqqının hesablanması üçün məhsul çıxımının uçotu üzrə ilk sənədlərdən istifadə. Əmək haqqından tutulmalar və onların uçotu. Haqq-hesab ödəniş cədvəllərində ödəniş dövrü üçün əmək haqqının hesablanması. Əməyin ödənilməsi üzrə hesablamaların sintetik və analitik uçotu. Əməyin ödənilməsi üzrə deponetlərlə hesablaşmaların uçotu. Əmək haqqı (əməyin ödənilməsi) fondundan istifadəyə nəzarət.

Sosial xarakterli əmək haqqı fondunun tərkibi və ödənilməsi. Əmək haqqının icmalı.

Fəhlələr üçün sosial sığortaya və gələcəkdə mütəxəssislər üzrə arası-kəsilməz iş stajı və məzuniyyətin ödənilməsi üçün ehtiyata ayırmalar.

Uçotun kompüter formasında əməyin və oun ödənilməsinin uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla

işlənməsi üçün hazırlanması. Əməyin və onun ödənilməsinin uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

MÖVZU 11. Hazır məhsullar, mallar və onların satışının uçotu.Fondların (kapitalın), ehtiyatların və maliyyə nəticəsinin uçotu.

Hazır məhsullar və malların istehsalının artırılması və qorunub

saxlanılması uğrunda mübarizədə uçotun vəzifələri. Hazır məhsullar və mallar, onların qruplaşdırılması və qiymətləndirilməsi. Hazır məhsullar və malların daxil olması və satışının sənədləşməsi. Anbarlarda və digər saxlanma yerlərində hazır məhsullar və malların uçotu.

Hazır məhsullar və malların sintetik və analitik uçotu.Məhsulların, iş və xidmətlərin satışının uçotunun vəzifələri. Satışın

növləri. Məhsulların yüklənməsi və satışın, kənara yerinə yetirilən işlərin və göstərilən xidmətlərin sənədləşməsi. Məhsul satışı üzrə ödənilən və ödənilməyən xərclər. Məhsulların kənara yerinə yetirilən işlərin və göstərilən xidmətlərin satışının sintetik və analitik uçotu. Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmaların uçotu. İlin axırında satılan məhsulların, iş və xidmətlərin plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqin əks etdirilməsi qaydası. Satılan məhsulların, yerinə yetirilən işlərin və göstərilən xidmətlərin tam maya dəyəri.

Məhsulların, iş və xidmətlərin satışının nəticəsinin müəyyən edilməsi.

9

Uçotun kompüter formasında hazır məhsullar, mallar, onların satışı və alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Hazır məhsulların, malların satışı və alıcılarla, sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

Nizamnamə kapitalının (fondunun) uçotu. Xüsusi təyinatlı fondların, ehtiyatların, məqsədli maliyyələşmə və məqsədli daxil olmaların uçotu.

Mənfəət və zərərlərin, və bölüşdürülmüş mənfəətin uçotu. Gələcək dövrlərin gəlirlərinin uçotu. Müəssisənin özəlləşməsi prosesinin uçotu.

Uçotun kompüter formasında fondların, ehtiyatların və maliyyə nəticəsinin uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Fondların, ehtiyatların, maliyyə nəticəsinin uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

MÖVZU 12. KAPİTAL QOYULUŞLARI VƏ MALİYYƏ İNVESTİTSİYALARININ UÇOTU.

Uçot obyekti kimi kənd təsərrüfatı müəssisələrində kapital qoyuluşu anlayışı, təsnifatı və qiymətləndirilməsi. Kapital qoyuluşunun uşotunun təşkili.

Tlikinti obyektləri üzrə məsrəflərin uçotu. Tikintinin aparılma üsulları. Podrat və təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən tikintinin uçotu. Qurtarmış əsaslı işlərin sənətlə rəsmiyyətə salınması. Qurtarmış əsaslı işlərin istismara təhvil verilməsinin uçotu. Əsas vasitələrin satın alınmasının uçotu. Əsas vasitələrin dəyərini artırmayan məsrəflərin və əsas sürünün məhsuldar və iş mal-qarasının təşkili üzrə məsrəflərin uçotu. Əsas vəsitələrin daxil olması üzrə əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) uçotu.

Uçotun kompüter formasında kapital qoyuluşunun uçotu. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Kapital qoyuluşunun uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

Mühasibat hesabatının növləri: cari və illik. Cari hesabatın tərkibi və məzmunu, onun tərtibi qaydası və təqdim edilməsi vaxtları.

İllik hesabatın tərtibi üzrə təşkilatı işlər. Təsərrüfat vəsaitlərinin inventarizasiyası. Əməliyyat hesablarının baglanması. Baş kitab, aşılma qaydası, dövriyyələrin yazılışı və hesablar üzrə qalıqların çıxarılması.

Mühasibat balansı, onun bölmə və maddələrinin xarakteristikası. Mühasibat balansının məzmunu və quruluşunun mülkiyyətin sahə xüsusiyyətindən və formasından asılılığı.

İllik hesabatın tərkibi və onun əsas göstəricilərinin xarakteristikası.

10

MÖVZU 13. Ailə -kəndli təsərrüfatlarında uçot. Birgə müəssisələrdə,

kiçik müəssisələrdə, səhmdar cəmiyyətlərində uçotun aparılması və xarici iqtisadi fəaliyyətin uçotu.

Fərdi kəndli təsərrüfatı: onların təşkili və fəaliyyət xarakteri. Kənd təsərrüfatı, tədarük, xidmətedici və digər müəssisə və təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqəsi.

Hesablaşma hesabının açılma qaydası. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu. Fərdi kəndli təsərrüfatı əmlaklarının uçotu. Məhsulların və materialların uçotu. Gəlirlərin və xərclərin uçotu. Gəlirlər haqqında deklarasiya və büdcə ilə hesablaşmaların uçotu. Fərdi kəndli təsərrüfatının hesabatı.

Birgə müəssisələr və onların fəaliyyət xarakteri. Birgə müəssisələrin hesab planının xüsusiyyətləri. Uçotun xüsusiyyətləri: pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatları, istehsal ehtiyatları, əməyin ödənişi, istehsalat, hazır məhsullar və satış, fondlar və maliyyə nəticələri, maliyyələşmə və kredit əməliyyatları.

Kiçik müəssisələrdə uçot. Şirkətlərdə uçot. Səhmdar cəmiyyətləri, onların əmələ gəlməsi və fəaliyyət xarakteri. Səhmdar cəmiyyətlərində uçotun xüsusiyyətləri.

Valyuta hesabına həyata keçirilən müəssisələrin ixracat-idxalat əməliyyatlarının uçotu. İxracat-idxalat əməliyyatlarının uçotu üçün açılan hesablar və subhesablar və onlar üzrə uçotun aparılma qaydası.

Müəssisələrin barter əsasında həyata keçirdiyi ixracat-idxalat əməliyyatlarının uçotu.

MÖVZU 14 . İdarəetmə uçotunun ümumi prinsipləri;

İstehsal məsrəflərinin uçotunun əsas prinsipləri İstehsala xidmət və idarəetmə xərclərinin uçotu.

Köməkçi istehsalatın, maşın və avadanlıqların uçotu, iş və xidmətlərin maya dəyərinin hesablanması.

İdarəetmə uçotun ümumi prinsipləri.İdarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və məqsədi. İdarəetmə uçotunun

obyektləri və metodu. İdarəetmə və maliyyə uçotunun müqayisəli xarakteristikası.

İdarəetmə uçotunun vəzifələri. Sintetik və analitik hesablar səviyyəsində idarəetmə uçotunun qurulması sistemi.

İdarəetmə uçotunda “standart-kostinq” və “direkt-kostinq” sistemləri.Məsrəflərin baş verən yerləri və məsuliyyət mərkəzləri üzrə uçotun

təşkili.

11

İdarəetmə uçotu sistemində uçotun normativ metodu. Istehsal məsrəflərinin uçotunun məzmunu və vəzifələri. Məhsul vahidinə

əmək vəsait məsrəfinin aşağı salınmasında uçotun rolu.Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsalın təsnifatı. İstehsal məsrəflərinin

təsnifatı. Məsrəf maddələri və ünsürləri. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məhsullarının maya dəyərinin hesablanması və istehsala məsrəflərin uçotu və müəyyən edilmiş tərkibinin əsas normativ sənədləri.

İstehsal və məsrəflərin təsnifatı-istehsal məsrəflərinin uçotu üzrə hesablar sisteminin quruluşu üçün əsasdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal məsrəflərinin uçotunun ümumi sxemi.

Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri. Onların uçotunun vəzifələri. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri maddələri və onların

xarakteristikası. Ümumistehsalat (sex) və ümumtəsərrüfat xərcləri üzrə şəxsi hesablar .İstehsala xidmət və idarəetmə üzrə xərclərin sintetik və analitik uçotu.

Köməkçi istehsalat, onların təyinatı və növləri. Köməkçi istehsalatda məsrəflərin və xidmətlərin uçotu qaydası.

Təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu. Maşın təmirinin maya dəyərinin hesablanması qaydası və qurtarmış təmir üzrə xərclərin silinməsi.

Avtomobil nəqliyyatının istismarı üzrə məsrəflərin uçotu.Tonkilometrin maya dəyərinin hesablanması və onun plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında fərqin silinməsi.

MÖVZU 15. Bitkiçilikdə məsrəflərin, məhsul çıxımının uçotu

və məhsulların maya dəyərinin hesablanması. Heyvandarlıqda məsrəflərin, məhsul çıxımının

uçotu və məhsulların maya dəyərinin hesablanması. Sənaye və xidmətedici istehsalatda məsrəflərin, məhsul

çıxımının uçotu və məhsulların maya dəyərinin hesablanması.

Uçotun vəzifələri.Bitkiçilik sahələrinin təsnifatı.Bitkiçilikdə uçot obyektləri və məsrəf maddələri, onların xarakteristikası. Bitkiçilik üzrə şəxsi hesablarda istehsala məsrəflərin uçotunun qaydası. Bitkilər, bitki qrupları, iş növlərində məsrəflərinin uçotunun təşkili. Bitkiçilikdə bitməmiş istehsal üzrə məsrəflərin uçotu. Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxımının sintetik və analitik uçotu.

Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması, onların obyektləri və hesablanma metodları. Bitkiçilikdə ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin hesablanmasının xüsusiyyətləri.

Bitkiçilik məhsullarının plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqin müəyyən edilməsi və silinməsi qaydası.

12

Uçotun kompüter formasında bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxımının uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxımının uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə

.Uçotun vəzifələri. Heyvandarlıq sahələrinin təsnifatı. Heyvandarlıqda uçot

obyektləri və məsrəf maddələri, onların xarakteristikası. Heyvanların ölümündən olan itkinin uçotda əks etdirilməsi. Heyvandarlıq üzrə şəxsi hesab. Heyvandarlıq komplekslərində məsrəflərin və məhsul çıxımının uçotunun təşkili xüsusiyyətləri. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxımının sintetik və analitik uçotu.

İnəklərin və düyələrin bəslənilməsi və inkubator-quşçuluq stansiyaları (İQS) üzrə təsərrüfatlar arası müəssisələrdə (təşkilatlarda) uçotun xüsusiyyətləri.

Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması, onların obyektləru və hesablanma metodları. İri buynuzlu mal-qara məhsullarının cavan və kökəldilməkdə olan heyvanların maya dəyərinin hesablanması. Donuzçuluq, qoyunçuluq, quşçuluq məhsullarının və s.-nın maya dəyərinin hesablanması.

Heyvandarlıq məhsullarının plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqin müəyyən edilməsi və silinməsi qaydası.

Uçotun kompüter formasında heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxımının içotu. Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması.Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxımının uçotu üzrə maşınoqram lar və onlardan istifadə.

Sənaye istehsalının növləri, məsrəflər və məhsul çıxımının uçotunun vəzifələri. Sənaye istehsalında uçot obyektləri və məsrəf maddələri. Brakdan olan itkinin uçotda əks etdirilməsi. Sənaye istehsalı üzrə şəxsi hesab. Sənaye istehsalatında, iş və məhsulların maya dəyərinin hesablanması. Sənaye istehsalı məhsullarının plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqin müəyyən edilməsi və silinməsi.

Aqrokimyəvi xidmət, texnikadan şərikli istifadə, tikinti meliorasiya işlərinin aparılması, xalq istehlakı mallarının istehsalı üzrə təsərrüfatlararası müəssisələrdə uçotun xüsusiyyətləri.

Xidmətedici istehsal və təsərrüfatın növləri. Xidmtedici istehsal və təsərrüfat üzrə şəxsi hesab. Mənzil kommunal təsərrüfatı üzrə xərclərin və gəlirlərin uçotu. Yeməkxananın məsrəfləri və xörəklərin buraxılışının uçotu. İşçilərə məişət xidməti üzrə müəssisələrdə məsrəflərin və gəlirlərin uçotu.

Təsərrüfatlararası sanatoriyaların, pansionatların, istirahət evlərinin və qocalar evinin saxlanmasına xərclərin uçotunun xüsusiyyətləri.

Uçotun kompüter formasında sənaye və xidmətedici istehsalda xərclərin və məhsul çıxımının uçotu. Uçot nomenklaturalarının kodları və təsnifləyiciləri.

13

Sənədlərin maşınla işlənməsi üçün hazırlanması. Sənaye və xidmətedici istehsalda məsrəflərin uçotu üzrə maşınoqramlar və onlardan istifadə.

050404-Iqtisadiyyat, 050409 biznesin idarə edilməsi , 050408-marketinq, 050407-menecment Ixtisasları üçün) “Mühasibat uçotu” fənnindən

mövzuları üzrə tədris saatlarının bölüşdürülməsi.

Mühazirə Təcrübə1. Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində mühasibat

uçotunun mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri2 2 4

2. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu 2 2 43. Mühasibat balansı 2 2 4

4. Hesablar sistemi və ikili yazılış 2 2 4

5. Sənədləşmə, uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları

2 2 4

6. Mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları; Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotu;Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat-maliyyə uçotunun təşkilinin əsasları və vəzifələri.

2 2 4

7 Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu.

2 2 4

8 İstehsalat ehtiyatları və mal göndərənlərlə hesablaşmaların uçotu; böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların uçotu. 2 2 4

9 Torpaq, tikili və avadanliqlan və qeyrimaddi aktivlərin uçotu

2 2 4

10 Əməyin və onun ödənilməsinin uçotu. 2 2 411 Hazır məhsullar, mallar və onların satışının

uçotu.Fondların (kapitalın), ehtiyatların və maliyyə nəticəsinin uçotu.

2 2 4

12Kapital qoyuluşlari və maliyyə

investitsiyalarinin uçotu.

2 2 4

14

13 Ailə-kəndli təsərrüfatıarında uçot.Birgə müəssisələrdə, kiçik müəssisələrdə, səhmdar cəmiyyətlərində uçotun aparılması və xarici iqtisadi fəaliyyətin uçotu.

2 2 4

14 İdarəetmə uçotunun ümumi prinsipləri. xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflərin uçotuköməkçi istehsalatın, maşın və avadanlıqların uçotu;Iş və xidmətlərin maya dəyərinin hesablanması.

2 2 4

15 Bitkiçilikdə məsrəflərin, məhsul çıxımının uçotu və məhsulların maya dəyərinin hesablanması.Heyvandarlıqda məsrəflərin, məhsul çıxımının uçotu və məhsulların maya dəyərinin hesablanmasıSənaye və xidmətedici istehsalatda məsrəflərin, məhsul çıxımının uçotu və məhsulların maya dəyərinin hesablanması.Mühasibat (maliyyə) hesabatı .

2 2 4

YEKUN 30 30 60

15

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÜHASİBAT UÇOTU FƏNNİNDƏN PROQRAM VƏ

16

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ İQTİSADÇI,BİZNESİN İDARƏEDİLMƏSİ,MARKETİNQ, MENECMENT İXTİSASLARI ÜÇÜN

1-15 QƏDƏR MÖVZULAR

Mövzu 1. MÜASİR TƏSƏRRÜFATÇILIQ ŞƏRAİTİNDƏ MÜHASİBATUÇOTUNUN MAHİYYƏTİ, MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

P L A N

1. Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun yaranma tarixi.2. Təsərrüfat uçotunun növləri.3. Mühasibat uçotunda istifadə edilən ölçülər.4. Müasir dövrdə mühasibat uçotunun inkişaf səviyyəsi və tərkib

hissələri.5. Mühasibat uçotunun aparılmasına dair əsas tələblər və vəzifələr.6. Mühasibat uçotu – müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin

tərkib hissəsidir. 7. Mühasibat uçotunun prinsipləri.8. Mühasib peşəsi və peşəkarlıq etikası.

Mühasibat uçotunun yaranma tarixi

Mühasibat uçotu İtaliyanın intibah dövründə yaranmışdır . İkili yazılış prinsipinin müəyyənləşdirilməsi insan cəmiyyətinin həyatı və yaradıcılığı üçün yaradılmış rifahına, gələcəkdə xüsusi kapitalın inkişafına təkan vermişdi. İkili yazılış sistemi XIII-XVI əsrlərdə yaranmış, ondan Şimali İtaliyanın bir sıra ticarət mərkəzlərində istifadə olunmuşdur. Genuyada bələdiyyə yazılarında tapılmış ikili yazılış sistemi 1340-cı ilə təsadüf edir. Daha erkən ikili yazılış Florensiyanın ticarət firmalarında (1299-1300-cü illər), həmçinin Şampan (Fransa) əyalətində ticarət edən firmalarda aşkar edilmişdir. Birinci olaraq fransalı rahib Luka Paçoli özünün “Hesablar və yazılışlar haqqında traktat” böyük əsərilə uçotu sistemləşdirmiş və o, uçot yazılışları fikrini aça bilmişdir. Onun bu kitabı indi də aktual olaraq qalır.

17

Müasir dövrdən fərqli olaraq əvvəlki dövrün mühasibat uçotu fərdi sahibkarı informasiyalarla təmin etmiş, bütün məlumatlar gizli saxlanılmış; həmin dövrdə mülkiyyətçi ilə müəssisənin əmlakı arasında məhdudiyyət qoyulmamış: müəssisənin mövcud və hesabat dövrləri haqqında anlayış olmamış; çoxlu pul vahidlərinin mövcud olması ikili mühasibatlıqdan istifadəni çətinləşdirmişdir. Burada uçot registrlərində (qeydiyyatlarında) aparılan yazılışlar xüsusilə mal haqqında məlumatlar (çəki, miqdarı, ölçü vahidi qiyməti) təsviri xarakter daşımışdır.

Luka Paçolinin tərəfdarları müxtəlif sahələrdə xüsusilə Alvize Kazanova (1558-ci il) – gəmiqayırmada; A.di Pietro (1586-cı il) – kilsə təsərrüfatı və banklarda; D.A.Masketti (1610-cu il) – sənayedə; Lyudoviko Flori (1636-cı il) – hərbi xəstəxanalarda və dövlət müəssisələrində; Bastiano Venturi ( 1655-ci il) – kənd təsərrüfatında uçotun sistemləşdirilməsinin tətbiqini geniş yaymışlar. 1581-ci ildə tarixdə ilk dəfə olaraq Venesiyada mühasiblər cəmiyyəti yaradılmışdır.

XIX əsrin axırlarında əsası Luka Paçoli tərəfindən qoyulmuş mühasibat uçotu sistemində köklü dəyişikliklər olmuşdur. İctimai istehsalın inkişafı ilə xüsusi mülkiyyətdən ayrılmış şirkətlər yaranmış; kapital və mənfəətin bölgüsü aparılmış; “qüvvədə olan müəssisə” anlayışı meydana gəlmiş; fond birjaları işləməyə başlamış; sənaye və ticarətin gələcəkdə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Nəticədə mühasibin işi müstəqil peşəyə çevrilmişdir.

1973-cü ildə Edinburq məlumatına görə cəmi yeddi mühasib var idisə , XIX əsrin əvvəlinə İngiltərə və Şotlandiyanın iri şəhərlərinin məlumatına görə mühasiblərin sayı əllidən yuxarı olmuşdur. 1844-cü ildə şirkətlər haqqında qanun qəbul edilərkən müflisləşmiş firmalarda mütləq auditor yoxlamasının aparılması nəzərdə tutulmuşdur. Artıq 1854-cü ildə Edinburqda mühasiblər Cəmiyyəti təşkil edilmişdir. Bu cür Cəmiyyətin hər bir üzvünə Kral xartiyası “inamlı mühasib” titulu hüququ verilmişdir. 1880-ci ildə Viktoriya Kralının təşəbbüsü ilə İngiltərə və Şotlandiyada inamlı mühasiblər institutu yaradılır.

Amerika sənayesi xarici kapital axınının xüsusilə xeyli artması hesabına inkişaf etmiş və bununla da Amerikada Britaniyanın inamlı mühasibləri auditor işləmişlər. Buna görə əksər Amerika auditor firmaları köklü auditorlar hesab olunurlar. 1887-ci il tarixə amerika peşəkar mühasiblərinin az olmasına baxmayaraq Amerika ictimai mühasiblər assosiasiyası yaradılmışdır. Sonralar bu cür assosiasiyalar ayrı-ayrı ştatlarda da yaradılmış və 1896-cı ildə Nyu-York ştatında yaradılmış assosiasiyada cəmiyyətin vəzifələrini “Diplomlu ictimai (inamlı) mühasiblər” adlandırmışlar. 1917-ci ildə sertifikata malik olmadan

18

ciddi ixtisas tələbi ilə Amerika mühasiblər institutuna çevrilmişdir. Sonralar sertifikat verilməklə Amerikanın diplomlu ictimai mühasiblər cəmiyyəti yaranmışdır. 1936-cı ildə hər iki cəmiyyət birləşdirilmiş, 1957-ci ildə isə “Amerika inamlı mühasiblər institutu” adı verilmişdir. Bundan başqa, Amerikada mühasibat təşkilatları da vardır.

Mühasibat uçotu Rusiyada bir elm kimi XIX əsrin birinci yarısında öz inkişafını tapmışdır. Onun baniləri K.İ.Arnold, İ.N.Axmetov, E.A.Mudrov, A.M.Volf, E.E.Suvers və başqaları olmuşlar. K.İ.Arnold Almaniyadan gəlmiş və Moskvada ilk mühasibat uçotu müəllimi olmuş; İ.N.Axmetov – Peterburq ticarət firmasında qulluqçu; E.A.Mudrov – Olenski (Petrozavodski şəhəri) gimnaziyasında riyaziyyat və fizika müəllimi işləmişdir.

XIX əsrdə Rusiyada mühasibat uçotu üzrə ilk dərslik çıxmışdır. 1831-ci ildə K.Klark və V.Nemçinovun “Hesablama elmi” dərs vəsaiti nəşr edilmişdir; 1866-cı ildə Sankt_Peterburqda kommersiya məktəbinin müəllimi Q.Reynbortun nəzəri və təcrübəvi hissədən ibarət olan “Sadə və ikili sistem üzrə kommersiya mühasibatlığının tam kursu” çapdan çıxır; 1883-cü ildə Moskva Kommersiya elmləri akademiyasında Moskva texniki və Kommersiya hesablamaları məktəbinin müəllimi A.Prokofyevin “İkili mühasibatlıq kursu” çapdan çıxır.

1883-cü ildə peşəkar mühasib A.M.Folf “Hesabdarlıq” jurnalı buraxmağa başlamış; 1892-ci ildə məşhur mühasib E.E.Sivers hesabdarlıq dedikdə təsərrüfat fəaliyyətinin hesabdarlığı, hesabdarlıq dedikdə isə - uçot haqqında elmi başa düşməyi təklif etmişdir. 1906-cı ildə Sankt_- Peterburqda İ.Maksimovun “Hesabdarlıq” kitabı çapdan çıxmışdır. Kitabda ticarət-sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində hesabdarlığın inkişafı və onun əhəmiyyətinin qısa tarixi xülasəsi verilmişdir.

Rusiyada maliyyə də daxil olmaqla bütün iqtisadiyyat sahəsinə toxunan Dövlət quruculuğu Böyük Pyotrun adı ilə bağlıdır. XVII əsrdə I Pyotr Rusiyanın geridə qalmasını etiraf etmiş və ölkənin bütün təsərrüfat və sosial həyatına toxunan hərtərəfli islahatlar həyata keçirmişdir. Uçotun qurulması və onun kökündən dəyişdirilməsi məsələsi də yaddan çıxmamışdır. Artıq 1710-cu ildə “Hərbi və digər işlər haqqında cədvəl” hökumət qəzetində çox az məlumat olan “mühasib” sözü haqqında yazı verilmişdir. Bu vaxtdan etibarən uçot və nəzarətə daha çox diqqət yetirilir. Uçotun təşkili üzrə təlimat dövlət aktı kimi nəşr olunur. 22 yanvar 1714-cü ildə birinci dövlət aktında uçot məsələsinə

19

xüsusi yer verilmişdir. Bu sənəd dövlət aparatı və dövlət sənayesi üçün mütləq sənəd kimi qəbul edilmiş və aşağıdakı tələbləri qarşıya qoymuşdur:

- yazılışların vaxtlı-vaxtında aparılması və “hesabların bağlanılması”; - məsul şəxslərin ciddi surətdə tabeçiliyi. İdarəetmə haqqında mühasibat uçotu sistemini xüsusilə materialların anbar uçotunu, ilk sənədlərin köməyi ilə təsərrüfat fəaliyyətinin bütün hallarında ümumdövlət metodunun təsir dərəcəsini özündə əks etdirən 5 aprel 1722-ci il tarixli hərbi flot haqqında qərar Rusiyanın uçotu tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Beləliklə Rusiyada ikili yazılış və mühasibat hesabları anlayışı meydana gəlmiş və bir elm kimi mühasibat uçotunun inkişafı XX əsrin görkəmli alimlərinin işlərində əks etdirilmişdir. Azərbaycanda mühasibat uçotunun meydana gəlməsində mühasibat uçotu üzrə mütəxəssislərdən Fridon Akimoviç Mərdanov, Hacı Məcid Əfəndi Əfəndizadə, Əbülqasım Nurməmməd oğlu Hüseynzadə, Mirhəbib Seyidəhməd oğlu Seyidməmmədov, Mir Məhəmməd Seyidov və başqaları mühüm rol oynamışlar. Onlar dəfələrlə Bakı quberniyasına müraciət edərək Bakıda şirkət və sahibkarların təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunmasında hesabdarlıq və mühasibatlığın yerini və rolunu geniş açıqlamış və buna görə də mühasibat uçotuna dair ixtisaslar üzrə müvafiq tədris müəssisələrinin – kursların, məktəblərin açılmasını xahiş etmişlər. Mühasibat uçotunun qurulması və inkişafında Əliqulu Fərəcovun rolu böyük olmuşdur.

Prof. A.Fərəcov Azərbaycanda iqtisadi təhsilin təşkilatçılarından biri olmuşdur. O, birinci olaraq Azərbaycan dilində mühasibat uçotunun nəzəri və əməli məsələlərinə dair dərsliklər yazmış, konkret iqtisadiyyata dair elmi terminlər işləyib hazırlamış, mühasibat uçotunun nəzəri, texniki və tarixi məsələlərinə, kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatına, kənd təsərrüfatı və iqtisadi fikir tarixinə dair əsərlər yazmışdır.

Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun növləriHər hansı cəmiyyətin yaşayışı və inkişafının əsası maddi istehsaldır.

İnsanların nəsildən nəslə yaşaması üçün onların qida məhsullarına, paltara, mənzilə və sairəyə olan tələbatının ödənilməsi lazımdır. Bunun üçün isə maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsal inventarları və s.

20

lazımdır. Bunları istehsal prosesində və kommersiya fəaliyyətində istifadə etməklə satışa göndərilməsi üçün əmək vəsaiti və istehlak şeyləri yaradılır, deməli cəmiyyətin tələbatı ödənilir.

İstehsal – məcmuu məhsulun hərəkətinin başlanğıcı kimi təkrar istehsal prosesinin çıxış nöqtəsidir;

İstehsal – Tədavül – İstehlak.İstehsal, ədavül və istehlak prosesləri fasiləsiz olaraq təkrar olunur, onun

inkişafının bütün mərhələlərində cəmiyyətə bu prosesləri xarakterizə edən informasiyalar lazımdır.Təsərrüfat proseslərinin gedişatı haqqında doğru və düzgün məlumatlar almaq üçün təsərrüfat uçotu təşkil olunur. Beləliklə, təsərrüfat uçotunun meydana gəlməsi maddi istehsalda idarəetmə tələbatına səbəb olur. Belə ki, təsərrüfat həyatının konkret faktlarını bilmədən təsərrüfat proseslərinə rəhbərlik mümkün deyildir. Təsərrüfat proseslərinin gedişatı haqqında müvafiq informasiyaların toplanması onlara müşahidə ilə başlanır; sonrakı mərhələ onların miqdar xarakteristikasını yəni say göstəricilərini müəyyən etməkdən ibarətdir. Sonra, maddi istehsal prosesinə nəzarət və idarəetmə üçün, bu göstəricilər qeydə alınmalıdır. Uçot göstəriciləri ilə təsərrüfat proseslərinin miqdar və keyfiyyət tərəfləri: hazırlanmış və satılmış məhsulların həcmi, kassada və hesablarda olan pulun mövcud olması, material ehtiyatları, əsas vəsaitlərin həcmi, mənfəət vəi.a. açıqlanır. (sxem 1.1)

Sxem 1.1İdarə etmədə uçotun rolu

Planlaşdırma

Uçot

Nəzarət

Təhlil

21

Tənzimlənmə

Təsərrüfat uçotunun obyekti müəyyən iqtisadi quruluş şəraitində başa çatan maddi istehsaldır. Buna görə təsərrüfat uçotu müvafiq istehsal üsulu ilə bağlı olan təsərrüfat münasibətlərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Beləliklə, təsərrüfat uçotu konkret iqtisadi quruluş şəraitində nəzarət və idarə etmə məqsədi ilə maddi istehsal prosesinin müşahidə sistemini, ölçməyi bə qeydə almağı özündə əks etdirir ( Sxem 1.2; sxem 1.3).

Sxem 1.2.

Sxem 1.2Texniki-iqtisadi istehsalat-təsərrüfat proseslərin elementlərinin tərkibi və

qarşılıqlı əlaqəsi

Resurslar Proseslər Nəticələr

Əmək vəsaitləri

Əmək əşyaları

Əmək resursları

İstehsalın texniki hazırlığıTəchizat İstehsalSatışMarketinq

Mallar

Məhsullar

İşlər

Xidmətlər

22

Sxem 1.3Maliyyə-iqtisadi proseslərin elementlərinin tərkibi və qarşılıqlı əlaqəsi

Resurslar ProseslərNəticələr

Dövriyyədənkənar aktivlər

Dövriyyə aktivləri

Xüsusi kapital

Borc vəsaitləri

Maliyyəmünasibətləri

Gəlirlər(xərclər)

Mənfəət(zərər)

Təsərrüfat uçotunda istifadə olunan ölçülər

Müəssisə əmlakının kəmiyyət xarakteristikasını, onun öhdəliklərini və təsərrüfat əməliyyatlarını müəyyən etmək üçün təsərrüfat uçotunda üç ölçü növündən - natural, əmək və pul ölçülərindən istifadə olunur.

Natural ölçülərlə natural ifadədə uçota alınan obyektlər xarakterizə olunur. Natural ölçülər material qiymətlilərin miqdar uçotu üçün istifadə olunur. Bu obyektin fiziki xüsusiyyətindən asılı olaraq metr, litr, kiloqram, hektar, kilovat-saat, ton-kilometr və s. ola bilər. Natural ölçülərdə əmlakın - əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, inventar və təsərrüfat ləvazimatlarının, yarımfabrikatların, hazır məhsulların, malların və s.in vəziyyəti, hərəkəti və istifadəsi əks etdirilir.

Lakin natural ölçülərdən – ton, metr, litr, sentner, ədəd və i.a.dan istifadə edərkən müxtəlif obyektlərin ümumiləşmiş xarakteristikasını almaq olmaz.

23

Natural ölçülərdən yalnız eyni təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu üçün istifadə edilir. Eyni olmayan vəsaitlərin natural göstəricilərini cəmləmək olmaz.

Natural ölçülər – uzunluq ölçüsündən (metr, santimetr), çəki ölçüsündən (kiloqram, ton), həcm ölçülərindən (kvadrat metr, kub metr) və s.dən ibarətdir.

Əmək ölçüləri sərf edilmiş iş vaxtının miqdarını – gün, saat, dəqiqə ilə əks etdirmək üçün istifadə olunur. Onlar müəssisənin işçi heyətinin əmək haqqını hesablamaq, işəmuzd iş normasının yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün tətbiq olun ur. Lakin əmək ölçüləri heç də həmişə müxtəlif növ məhsul və məlumatların istehsalına əmək məsrəfini geniş şəkildə ümumiləşdirmək üçün universal göstəricilər kimi çıxış edə bilmir.

Pul ölçüləri vahid qiymətdə (manat və qəpiklə) müəssisə əmlakını və bütün təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirir. Belə ümumiləşmiş göstərici müəssisənin əmlakının həcmi, məhsulların maya dəyəri, maliyyə fəaliyyətinin nəticələri və s. haqqında olan məlumatları müqayisə etməyə imkan verir. Mahiyyət etibarı ilə müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin bütün əsas göstəriciləri yalnız pul formasında ifadə oluna bilər.

Pul ölçüsü natural və əmək ölçülərinin birləşməsində tez-tez tətbiq olunur, məsələn orta əmək haqqı hesablanarkən, məhsul vahidinin maya dəyəri hesablandıqda və i.a.

Təsərrüfat uçotunun növləri

Ayrı-ayrı müəssisələrin, birliklərin, təşkilatların və bütünlükdə ölkə üzrə geniş və mürəkkəb təsərrüfat fəaliyyətini hərtərəfli əks etdirmək üçün təsərrüfat uçotunu üç növə ayırmaq olar: operativ (operativ-texniki), statistika və mühasibat uçotu. Uçotun müxtəlif növləri bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlayır, lakin fəaliyyət dairəsinə, təyinatına və aparılması üsullarına görə fərqlənir.

Operativ-texniki uçot təsərrüfat proseslərinin gedişinə nəzarət etmək və bu prosesləri idarə etmək üçün cari məlumatların gündəlik alınması və ümumiləşdirilməsi üçün lazımdır. Operativ uçot müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə gündəlik nəzarət etmək məqsədilə ayrı-ayrı halların qeydə alınması, onlar üzərində müşahidə və nəzarətin aparılması üçün istifadə olunur. Operativ uçotun məlumatları müəyyən tarixə telefon, teleqraf, telefaksla şifahi şəkildə toplanır yaxud müəssisənin rəhbərinə, mülkiyyətçiyə (iştirakçıya, təsisçiyə) və

24

əgər Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulubsa dövlət orqanlarına təcili bildirişlə, poçtla göndərilir. Operativ-texniki uçota səpinin gedişini, məhsul yığımı işlərinə nəzarət etmək və s.-ni misal göstərmək olar. Belə informasiyalar müvafiq operativ nəticələrin çıxarılması və konkret təkliflərin hazırlanması, neqativ halların aradan qaldırılması və aşkar edilmiş ehtiyatların gələcəkdə onların istehsalda istifadəsi üçün lazımdır.

Statistika uçotu kütləvi hadisələrin və onların ictimai həyatda və təbiətdə, müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində qanunauyğunluqlarını əks etdirir və ümumiləşdirir. O təsərrüfat uçotunun digər növləri ilə sıxı əlaqədə olmaqla, operativ və mühasibat uçotunun məlumatlarından istifadə edir, özlərinin məlumatların toplanmasının xüsusi qəbul qaydaları (siyahıyaalma, anket, sorğular və s.) və onların işlənilməsi üsulları (qruplaşdırma, məlumat, müxtəlif göstəricilərin: orta, indeks, korrelyasiya əmsalı və s. hesablanması) vardır.

Statistika uçotunun məlumatları ayrı-ayrı müəssisələr, iqtisadi regionlar və ölkələrin cari və perspektiv dövrlərinə görə iqtisadi təhlil və proqnozlaşdırmanın aparılması üçün istifadə olunur. Statistika maddi istehsal prosesinin əks etdirilməsinə məhdudiyyət qoymur. O, iqtisadi və ictimai həyatın bütün tərəflərini əks etdirir, əhalinin sayı və tərkibini, insanların doğum və ölümünü, xalqın maddi və mədəni həyat səviyyəsini göstərir; əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsini həyata keçirməyə imkan verir, ölkənin siyasi həyatında baş verənləri, inflyasiya prosesini və s.-ni açıqlayır.

Mühasibat uçotu - Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının tam, fasiləsiz, sənədlə əks etdirilməsində ifadə olunmuş müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında dəyər ifadəsində olan informasiyaların toplanması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsinin nizama salınmış sistemini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun müəyyən edilməsi onun məqsədindən – müəssisə fəaliyyəti haqqında informasiyaların toplanması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsindən irəli gəlir.

Mühasibat uçotu digər uçot növündən fərqli olaraq:- sənədlərlə əsaslandırılmış uçotudur;- müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində bütün dəyişikliklər

fasiləsiz olaraq vaxtında və tam əhatə olunur;- yalnız ona aid olan informasiyaların işlənilməsinin xüsusi üsulları

(mühasibat hesabları, ikilik yazılış, balans və s.) tətbiq edilir.

25

Mühasibat uçotu dörd müstəqil hissədən: mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi, maliyyə uçotu, idarəetmə uçotu və vergi uçotundan ibarətdir.

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi – bütövlükdə mühasibat uçotu sisteminin təşkili üzrə nəzəri, metodiki əsasları və praktiki tövsiyələri öyrənən elmdir.

Məşhur amerika alimlərindən Xendriksen E.S. və Van Breda M.F.1)

Mənfəətin hesablanması üsulunu nəzərə alaraq mühasibat uçotunun nəzəriyyəsini özünəməxsus tərzdə izahını vermişlər. Belə bir yanaşma digər İngiltərə-Amerika alimləri üçün də xarakterikdir.

Ümumiyyətlə mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi – bu mənfəətin hesablanması üsulunun təhlilidir.

Amerika alimlərinin fikrinə görə mühasibat uçotuna təsir edən nəzəriyyə müxtəlif istifadə edənlərin olmasını əks etdirir ki, bu da iki qrupa bölünür.

____________________1. Xendrиksen E.S., Van Бreda M.F. Теория бухгалтерского учета. Пер. с

англ. (Под ред. Проф. Я.В.Соколова) – М. Финансы и статистика

Birinci qrup mühasibat uçotunun nəzəriyyəsinin dörd qrupunu əhatə edir.

Vergi nəzəriyyəsi - Vergitutulan mənfəət məbləğinə əsasən – müəssisənin mənfəətinin olması müəyyən edilir. Bu nəzəriyyə vergi hüququnun xüsusi halı kimi mühasibat uçotunu xarakterizə edir.

Hüquq yaxud hüquqi cəhətdən nəzəriyyə - burada mühasibat elmi vergi ilə deyil mülki hüquqla əlaqələndirilir, mənfəət isə vəsaitin alınması ilə deyil, onu almaq hüququna malik olmaqla mümkündür.

Etika nəzəriyyəsi – onun tərəfdarları uçotun əsasında hüquqi normanın durmasını deyil, müəssisəyə təqdim olunmuş informasiya sistemində düzgün məlumatların olmasını nəzərdə tuturlar.

Psixoloji nəzəriyyə - mühasibat uçotu ilə təqdim olunan hər bir informasiya, bu informasiyanı alan istifadəçilərə yalnız marağının olması kimi baxılır.

İkinci qrup maddi yaxud iqtisadi nəzəriyyə ilə təmsil olunur. Ədəbiyyatlarda bu cür üç nəzəriyyənin olmasını göstərirlər.

26

Birinci nəzəriyyə - makroiqtisadi-uçot obyektində ölkənin bütün xalq təsərrüfatı çıxış edir, ikinci – mikroiqtisadi nəzəriyyə - təsərrüfat fəaliyyətində ayrı-ayrı təsərrüfat subyektləri – firmaları ilə məhdudlaşır. Üçüncü – sosial-korporativ nəzəriyyə bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Burada firma rəhbərləri qarşısında cəmiyyətin qarşıya qoyduğu bir sıra sosial vəzifələr mikrosəviyyədə birləşdirilir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iqtisadi nəzəriyyənin tipik olmayan hadisə kimi mühasibat uçotunda nəzərdən keçirilməsinə meyllik edirlər.

Sadalanan mühasibat uçotu nəzəriyyəsinin hər biri müəyyən məqsədə xidmət edir, bir-birini tamamlayır, cəmiyyətin inkişafına kömək edir.

Maliyyə uçotu - maliyyə uçotunda bütünlükdə müəssisə fəaliyyəti haqqında – gəlirlər və xərclər (ünsürlər nöqteyi-nəzərindən bütünlükdə müəssisə üzrə) debitor və kreditor borcları, digər hesablaşma növləri, büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödənişlər, maliyyə qoyuluşları, fəaliyyətin maliyyə nəticələri, kapital və s. haqqında informasiyalar formalaşır. Başqa sözlə, maliyyə uçotunda müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin ümumi göstəriciləri üzrə informasiyalar formalaşır. Maliyyə uçotunun məlumatları maliyyə hesabatında cəmləşir və müəyyən olunmuş qaydada xarici istifadəçilərə (müəssisə işçilərinə, vergi orqanlarına, statistika orqanlarına, bank, maliyyə idarələrinə) təqdim olunur. Nə qədər ki, maliyyə uçotu ancaq müəssisə fəaliyyətinin ümumi göstəricilərində öz əksini tapır, bu vəziyyətdə maliyyə uçotunun məlumatları kommersiya sirri hesab olunmur.

İdarəetmə uçotu gələcəkdə mühasibat uçotunun tərkib hissəsi olmaqla, müəssisə daxilində müxtəlif səviyyəli rəhbərlərin istifadə etdiyi uçot informasiyalarının toplanması üçün nəzərdə tutulur. Onun başlıca təyinatı – konkret istehsal nəticələrinin əldə olunmasında məsul olan menecerləri lazımi informasiyalarla, tam həcmdə biznesin effektivli olması probleminin həllini təmin etməkdir.

İdarəetmə uçotu plan, normativ, proqnoz və analitik informasiyaları ümumiləşdirir; o uçot prosedurlarını, müşahidəni, ölçməyi və qeydə alınmanı tam əks etdirir.

İdarəetmə uçotu sistemində istehsal məsrəfləri haqqında informasiyalar aşağıdakı sahələr üzrə qruplaşdırılır və uçota alınır:

- məsrəf növləri (materiallara, əmək haqqına və s.) üzrə;

27

- məsrəflərin əmələ gəlmə yerləri, yəni bölmə strukturlarında (briqada, sexin və s.-nin iş yerləri) burada istehlak olunan material resursları toplanır;

- həmin müəssisədə bazarda satış üçün nəzərdə tutulan məhsul, iş və xidmət növlərinə olan məsrəflər.

Vergi uçotu – mühasibat uçotunun tərkib hissəsi olmaqla, uçot informasiyalarının toplanması üçün nəzərdə tutulur ki, bu da vergiyə cəlb olunma və vergi hesabatının tərtib edilməsi məqsədi ilə vergi və rüsumların uçotunu mühasibat qaydasında rəsmiyyətə salınmasını təmin edir. Bununla yanaşı vergi uçotuna vergi bazasının düzgün müəyyən edilməsi üçün mühasibat uçotu məlumatlarına dair hesablama düzəlişləri yaxud müstəqil surətdə hesablamaların aparılması daxil edilir.

Düzəliş hesablamaları sistemdən kənar yəni hesablama yolu ilə alınan düzəlişlər mühasibat uçotunda əks etdirilmədən aparılır. Bu vergi hesablaması, cədvəl yaxud vergi kartoçkası ya da vergi, maliyyə və idarəetmə uçotunun registrləri şəklində təqdim olunan informasiyaların toplanması və sistemləşməsi üçün nəzərdə tutulan vergi registrlərinin işlənib hazırlanmasını və təsdiqini tələb edir.

Vergi uçotunun əsas funksiyaları:- vergi ödəyicilərinin öhdəliklərini düzgün müəyyən etmək üçün

lazımi ilkin informasiyaları toplamaq və qeydə almaq;- ilk vergi informasiyalarını mühasibat və vergi registrlərində və

mühasibat uçotunun hesablarında öz vaxtında əks etdirmək;- vergi ödəyicisinin vergi öhdəliklərinin həcmini düzgün müəyyən

etmək;- hesabatını düzgün formalaşdırmaq;- vergi informasiyaları və vergi hesabatının formalaşmasına nəzarət

etmək.Beləliklə, vergi uçotu, mühasibat uçotunun tərkib hissəsi kimi

qalmaqla vergi öhdəliklərinin düzgün, obyektiv hesablanması və müəssisənin vergi hesabatının tərtibi üçün lazımi maliyyə informasiyalarının toplanması, qeydə alınması və işlənməsi sistemini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun aparılmasına dairəsas tələblər və vəzifələr

28

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılmasına dair eyni tələblər qoyulur, müxtəlif normativ sənədlərlə nizama salınır.

Əsas tələblər aşağıda verilir:1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat

əməliyyatlarının mühasibat uçotunu Mühasibat Uçotu haqqında Qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparır.

2. Müəssisə əmlakının öhdəliklərinin və təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunu Azərbaycan Respublikası Valyutasında – manatla aparır. Əmlakların, öhdəliklərin və digər təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının sənədləşdirilməsi, registrlərin aparılması, hesabatın tərtibi Azərbaycan dilində aparılır.

3. Hesabat ili ərzində qəbul edilmiş uçot siyasətinə riayət edilmə bütün müəssisələr üçün mütləq sayılır. Bu siyasət bir qayda olaraq aşağıdakı tələblər nəzərdə tutur: tam olmasını, öz vaxtında aparılmasını; ehtiyatlılığı (gizli ehtiyatlara yol verməmək); məzmunun forma üzərində prioritetliyi, bir-birinə zidd olmamasını (hər ayın kalendar gününün sonuna sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə və qalıqların analitik uçotun məlumatlarına bərabərliyi); səmərəli olmasını (mühasibat uçotunun səmərəli aparılması müəssisənin fəaliyyətinin xüsusiyyətindən və həcmindən irəli gəlir).

4. Məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərə cari məsrəflər və kapital və maliyyə qoyuluşları ilə əlaqədar olan xərclər mühasibat uçotunda ayrı uçota alınır.

5. Mülkiyyət hüququna məxsus olan müəssisənin əmlakı, həmin müəssisədə olan digər hüquqi şəxsin əmlakından ayrı uçota alınır.

6. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən olunmuş qaydada müəssisənin yenidən təşkil edilməsi yaxud ləğv edilməsinə qədər hüquqi şəxs kimi onun qeydiyyata alındığı anından fasiləsiz olaraq müəssisə mühasibat uçotunu aparır.

7. Mühasibat uçotunu n təşkili, mühasibat hesabatının təqdim edilməsi, təsərrüfat əməliyyatlarını yerinə yetirərkən qanunvericiliyə riayət olunmasına, məcburi auditin aparılması zamanı Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində müəyyən olunmuş qaydaların təmin olunmasına müəssisə rəhbəri məsuliyyət daşıyır.

29

Mühasibat uçotunun vəzifələri

Mühasibat uçotunun vəzifələri aşağıdakılardır:• mühasibat hesabatında daxili istifadəçilər – müəssisənin rəhbərləri,

təsisçiləri, iştirakçıları və xarici istifadəçilər – investorlar, kreditorlar və s. üçün müəssisə fəaliyyəti, və onun əmlak vəziyyəti, müəssisənin xüsusi mülkiyyəti haqqında tam və düzgün informasiyanı formalaşdırmaq;

• müəyyən olunmuş norma, normativ və smetaya uyğun material, əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə etmək; təsərrüfat əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə, onların məqsədəuyğunluğuna nəzarət etmək;

• müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində neqativ (nöqsanları) halların qarşısını öz vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək və cari dövr və perspektiv üçün müəssisə işlərinin nəticələrini proqnozlaşdırmaq;

• maksimum mənfəət alınması məqsədi ilə bazar rəqabətliliyinə təsir etmək.

Mühasibat uçotu – müəssisənin idarəetmə və informasiyasisteminin tərkib hissəsidir

Azərbaycan Respublikası ərazisində mənfəətlə , yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud hüquqi şəxs sayılmayan, tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, idarələr, təşkilatlar və başqaları) mühasibat uçotu aparmağa borcludur.

Mühasibat uçotu müəssisənin, idarənin, təşkilatın və bütün başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə bütün maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir.

30

Tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi şəxs sayılan heç bir müəssisə mühasibat uçotunu aparmadan fəaliyyət göstərə bilməz.

Nə qədər ki, mühasibat uçotunun məlumatları, material, əmək və pul resurslarının vəziyyəti haqqında sintetik və analitik informasiyalar, investisiya və kredit siyasəti haqqında, məsrəflər və istehsalın səmərəliliyi haqqında informasiyalar müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında tam informasiyanı təmin edir, bu təsərrüfat fəaliyyətini idarəetməyə, plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət etməyə, müəssisənin perspektiv istiqamətdə inkişafını müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə, mühasibat uçotu müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin tərkib hissəsi olması bir daha aydın olur.

Uçot informasiyaları idarəetmə və maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsas sayılır. Bununla o, informasiya, planlaşma, nəzarət, mühafizə və təhlil kimi ən mühüm idarəetmə funksiyasını yerinə yetirir.

İnformasiya – düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumatın keyfiyyətli olmasını və öz vaxtında alınmasını göstərir.

Planlaşma (tapşırıq) – iş prosesi qaydasını ifadə edir. Ona məqsədin qoyuluşu, onun yerinə yetirilməsi yollarının axtarılması və bu qərar üçün optimal variantın seçilməsi daxil edilir. Nəzərdə tutulan mənfəət, qarşıdakı material və pul vəsaitləri məsrəfləri haqqında informasiya olmadan cari və perspektiv dövr üçün mümkün deyildir.

Nəzarət – planın (tapşırığın) faktiki yerinə yetirilməsini müəyyən etməyə imkan verən prosesdir. Bunun üçün faktiki məsrəf və gəlirləri planla (tapşırıqla) müqayisə edilməsi metodundan istifadə olunur. Təsərrüfat fəaliyyətində neqativ halların qarşısını almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək məqsədi ilə müəssisə əmlakının vəziyyəti və hərəkətinə, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının icrasına nəzarət edilir. Müəssisələrdə daxili nəzarət aşağıdakı nəzarətlər ola bilər: qabaqcadan nəzarət (təsərrüfat əməliyyatı aparılana qədər); cari nəzarət (əməliyyatın həyata keçirildiyi zaman); sonrakı nəzarət (əməliyyat qurtardıqdan sonra). Xarici maliyyə nəzarətini investorlar, kreditorlar, hesablama palatası, banklar, xəzinədarlıq, nəzarət-təftiş idarəsi, vergi və digər nəzarət orqanları aparır.

31

Əmlakın qorunub saxlanması – müəssisə əmlakının qorunması, material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin saxlanması və hərəkətinin bütün aspektlərini əhatə edən açıqlanmış hesablar planından (işçi hesablar planından) istifadə hesabına təminat mümkün olur. Bu funksiya inventarizasiyanın öz vaxtında aparılması və uçotun düzgün aparılması ilə gücləndirilir.

Təhlil – qəbul edilmiş qərarların onların yaxşılaşdırılması məqsədi ilə müntəzəm öyrənilmə prosesidir. Burada bilmək lazımdır ki, əks münasibətlərə qədər etibarlıdır və təsirlidir, bunsuz idarəetmə sisteminin fəaliyyəti mümkün deyildir. Əgər məqsədə nail olunmamışdırsa, onda analitik yol ilə planın pozulması səbəbləri, xüsusi ilə planlaşma, nəzarət, qoyulan məqsədin həyata keçirilə bilməmə səbəbləri aydınlaşdırılır.

Tənzimləmə - müəssisə fəaliyyətində neqativ kənarlaşmaların aradan qaldırılmasına yönəldilmiş, qəbul edilmiş qərarların, idarəetmə qərarlarının həyata keçirilməsi prosesini əhatə edir.

Mühasibat informasiyalarından istifadə edənləri iki qrupa ayırmaq olar: daxili istifadəçilər və xarici istifadəçilər.

Daxili istifadəçilər – planlaşmanın, nəzarət və işgüzar əməliyyatların qiymətləndirilməsini, digər funksiyaların yerinə yetirilməsini həyata keçirmək üçün uçot informasiyaları lazım olan menecerlər , sahibkarlar, idarə aparatında işləyən şəxslər hesab olunur.

Xarici istifadəçilər - maliyyə marağı ilə informasiyalardan bir başa və dolayı istifadə edən kənar istifadəçilər hesab olunur.

Kənar istifadəçilərə aid edilir:• müəssisədə işləməyən, lakin onun fəaliyyətinin yaxşı olması ilə

maraqlı olan şəxslər (səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, alıcılar və s.);• müəssisə işində bilavasitə iştirak etməyən, lakin dolayı maliyyə

marağı olanlar, - vergi xidməti, dövlət idarəetmə orqanları, müxtəlif maliyyə institutları və fond bazarı iştirakçıları (sığorta şirkətləri, birjalar, dilerlər, brokerlər və i.a.);

• işgüzar əməkdaşlıqdan başqa, maliyyə marağı olmayanlar: auditor firmaları, statistika orqanları, arbitraj və digər subyektlər.

İstifadəçilər üçün keyfiyyətli və yararlı mühasibat informasiyaları xüsusilə əhəmiyyətlidir. İnformasiyaların yararlılığı, qiymətli (əhəmiyyətli) və ümidverici (doğru) informasiya kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur.

32

Qiymətli (əhəmiyyətli) informasiyalar onun bu və ya digər idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə təsir etmək imkanı ilə müəyyən edilir. İnformasiyaların qiymətli (əhəmiyyətli) olmasını müəyyən edən amillərə daxildir:

vaxtında təqdim etmə - informasiya istifadəçiyə vaxtında təqdim edilməlidir, informasiyanın vaxtında təqdim edilməməsi müəssisənin real vəziyyəti haqqında məlumat əldə etmək olmur;

proqnozu təmin etmə - informasiya müəssisənin inkişaf təmayülünü əks etdirir və bununla da perspektivə müəssisə işlərinin proqnozlaşdırılması üçün əsas sayılır;

informasiya mənbələri ilə geriyə münasibətlərin mövcudluğu – operativ idarəetmə qərarlarının həyata keçirilməsini təmin edir;

ümidverici (doğru) olması – bu istifadəçiyə düzgün, tam və obyektiv məlumatların verilməsini göstərir. Bunun üçün informasiyaların aşağıdakı kimi olması əhəmiyyətlidir;

baş verən təsərrüfat əməliyyatlarını yoxlamağa və təsdiq etməyə imkan verən aydınlıq;

neytrallıq – daxili yaxud xarici istifadəçilərin marağının təmin olunması üçün məlumatlar şişirdilmiş deyil, neytral yəni qərəzsiz olmalıdır.

Mühasibat uçotunun prinsipləri

Mühasibat uçotuna dair ədəbiyyatlarda yeni mühasibat uçotunun prinsipləri anlayışına tez-tez rast gəlinir.

Prinsip – bir elm kimi mühasibat uçotunun əsası, çıxışı, baza əsasnaməsidir.

Mühasibat uçotunun prinsipləri aşağıdakılardır:Muxtariyyət prinsipi – bu və ya digər müəssisənin vahid müstəqil

hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulur; onun əmlakı ciddi surətdə sahibkarların, işçilərin və digər müəssisələrin əmlakından ayrı uçota alınır. Mühasibat uçotunun məlumatları müəssisənin fəaliyyəti prosesində həyata keçirilə bilən əmlakla, öhdəliklər və təsərrüfat əməliyyatları ilə idarəetmə vəzifələrinə cavab verən vahid sistemi göstərir. Təsərrüfat prosesinə təsir göstərən uçot elementləri, artıq element kimi uçot sistemindən çıxarılır. Yalnız konkret müəssisəyə məxsus olan əmlak həmin müəssisənin mühasibat uçotu və balansında əks etdirilir.

33

İkili yazılış prinsipi - qabaqcadan müəyyən edilmiş hesablarda ikili yazılışdan istifadə etməklə təsərrüfatda baş verən faktları və əməliyyatlarını eyni vaxtda və eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər mühasibat hesabının kreditində ikili yazılışın fasiləsiz həyata keçirilməsidir.

Müəssisənin təsiredici prinsipi – müəssisə müəyyən olunmuş qaydada malsatan və malalan və digər partnyorlar qarşısında öhdəliklərini ödəyərək, gələcəkdə bazarda təhlil edilə bilən öz mövqeyini saxlayır və normal fəaliyyət göstərir. Bu prinsip müəssisənin aktivlərinin köməkliyi ilə əldə edilən gələcək mənfəətin müəssisənin aktivləri ilə bağlı olmasının zəruriliyinə səbəb olur. Müəssisənin əmlakı və öhdəliklərinin qiymətləndirilməsində göstərilən prinsipin xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Obyektivlik (qeydə almaq) prinsipi – bütün təsərrüfat əməliyyatları mühasibat uçotunda əks etdirməklə toplanır, bunlar uçotun bütün mərhələləri ərzində qeydə alınmalıdır, təsdiqləndirici sənədlərlə təsdiq edilir, bunların əsasında da mühasibat uçotu aparılır.

Ehtiyatlılıq (konservatizm – köhnəlik tərəfdarı) prinsipi- qeyri –müəyyənlik şəraitində istehsalın nəticəsi barədə aparılan hesablamalarda olan ehtiyatlılığın səviyyəsini göstərir. Bu aktivlərin yaxud gəlirlərin artırılması və öhdəliklərin yaxud xərclərin azaldılmasından qaçmağa imkan verir. Ehtiyatlılıq prinsipinə riayət edilməsi ehtiyatların gizlədilməsinin aktivlərin yaxud gəlirlərin aşağı salınması ya da öhdəliklərin yaxud xərclərin qəsdən artırılmasının qarşısı alınır. Göstərilən prinsipə laqeydlik, maliyyə hesabatının neytral olmasına gətirib çıxarır, deməli etibarlılıq itir.

Odur ki, müəssisənin maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və ya aktivə çevrilərək uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işinin – ehtiyatlılığın təmin edilməsi lazımdır.

Hesablama (təsərrüfat fəaliyyətinin şərti halları) prinsipi – nəzərə almaq lazımdır ki, bütün əməliyyatlar onlar ödənilən zaman deyil, baş verdikcə yazılır və əməliyyat başa çatdıqda həmin hesabat dövrünə aid edilir. Bu prinsipi şərti olaraq bölmək olar:

gəlirin qeydə alınması prinsipi - gəlir, ödəniş aparılan dövrdə deyil, gəlir alınan dövrdə əks etdirilir. AR-da məhsul satışı onlar yüklənən və ödənilən zaman müəyyən edilir. Beynəlxalq standart isə məhsul satışını “yükləmə”, “tədarük”, “pulun satıcıdan yaxud agentdən alınması” anında qeyd etməyi mümkün hesab edir;

34

müvafiqlik prinsip - hesabat dövrünün gəlirləri xərclərlə əlaqələndirilməlidir, bunun nəticəsində bu gəlirlər alınmışdır, digər hesabat dövründə qəbul edilmiş müvafiq gəlirlərə (xərclərə) aid olan xərclər (gəlirlər) ayrıca uçota alınır.

Dövrilik prinsipi - müntəzəm, dövri olaraq təkrar olunan balans ümumiləşdirilməsi – illik, yarımillik, kvartallıq və aylıq balansın və hesabatın tərtibinə yönəldilir. Göstərilmiş prinsip hesabat məlumatlarının müqayisə edilməsini təmin etməklə, keçən müəyyən dövr ərzində maliyyə nəticəsini hesablamağa imkan verir.

Məxfilik prinsipidaxili uçot informasiyalarının məzmunu müəssisənin kommersiya sirri hesab edilir. Kommersiya sirrinin açılması və dəyən ziyana görə cavabdehlik müəyyən olunmuş qanunvericilikdə nəzərdə tutulur.

Pul ölçüsündə dəyişmə prinsipi - təsərrüfat fəaliyyəti və istehsal prosesində yerinə yetirilən işlərin kəmiyyətcə ölçülməsi və hesablanmasında vahid ölçü kimi ölkə valyutasının tətbiqi təqdimatıdır.

Yuxarıda göstərilən uçot prinsipləri mühasibat uçotunun əsasıdır, ümumi konsepsiyasıdır və onun standartlarının hazırlanmasına imkan yaradır. Bu prinsiplərə riayət olunmaması uçot informasiyalarında xeyli yanlışlığa gətirib çıxarır ki, nəticədə düzgün olmayan idarəetmə qərarları verilir.

Mühasib peşəsi və peşəkarlıq etikası

Hazırda bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasib peşəsi olduqca hörmətli və nisbətən yüksək ödənişlidir. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi beynəlxalq normativləri nəzərə almaqla yüksək peşə təhsilini, o cümlədən “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə dövlət təhsil standartlarını işləyib hazırlamışdır. Bu peşə sahəsi dörd fənn silsiləsini: humanitar, sosial-iqtisadi, ümumpeşə və xüsusi fənləri özündə birləşdirir. Xüsusi fənlərin öyrənilməsinə daha çox diqqət yetirilməklə, ona daha çox saat nəzərdə tutulur ki, mühasibat uçotunu (müəssisələrdə, kommersiya banklarında, büdcə təşkilatlarında, xarici iqtisadi fəaliyyət sahələrində), iqtisadi təhlili, auditi, vergiyə cəlbolunmanı, müəssisələrin maliyyəsini, mühasibat uçotunda avtomatlaşmış informasiya texnologiyasını hərtərəfli öyrənməyə, eləcə də iqtisadiyyata, hüquqa, riyaziyyata, statistikaya, idarəetməyə və özünü idarəetməyə dair elmlərə daha çox vaxt ayırmağa imkan verir.

35

Mütəxəssis – mühasib iqtisadi-riyazi metodlardan, modellərdən və müasir texniki idarəetmə vasitələrindən istifadə etməyi; ixtisas profili üzrə elmi-tədqiqat işi aparmağı; alınan nəticələri işləməyi və təhlil etməyi; iqtisadi informasiyalardan səmərəli istifadə etməyin axtarış yollarını bacarmalıdır. Yüksək ixtisaslı mühasib praktiki yeniliklərlə birlikdə peşə ilə əlaqədar olan fənnin uyğunlaşdırılmasını dərindən dərk etməyi təmin edir. Təcrübəli mühasib iqtisadçı, analitik, bankir və maliyyəçi vəzifələrində həmişə müvəffəqiyyətlə işləyə bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasiblər dörd istiqamətdə ixtisaslaşırlar:

1. İdarəetmə, maliyyə və vergi uçotu. Adətən mühasiblər müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə, banklarda, maliyyə orqanlarında və xarici iqtisadi fəaliyyət sahələrində muzdla işləyirlər Müəssisənin bütün hərtərəfli fəaliyyətinə geniş, hərtərəfli və dərindən nəzər yetirmək sayəsində mühasib müəssisənin maliyyə nəticəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində mənfi halların qarşısını alır, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarır, müəssisənin maliyyə sabitliyini təmin edir.

İdarəetmə, maliyyə və vergi uçotu üzrə mühasib mühasibat uçotu və audit, təhlil, vergiyəcəlbolunma, maliyyə-bank fəaliyyəti və mülki hüquq, mühasibat uçotunun milli və beynəlxalq norma və standartları sahəsində özünün peşəkar biliyini daima artırmalıdır. O, öz peşəkar və hazırlıqlı olmasını idarəetmə və maliyyə uçotu üzrə peşəkar mühasib ixtisası almaq üçün attestasiyadan keçməklə təsdiq edə bilər.

Beynəlxalq təcrübə, ənənəvi ölkə uçotu və Azərbaycanda olan iqtisadi şərait mühasiblərin etik peşəkarlıq Kodeksinin qəbul edilməsini tələb edir. Belə kodeksdən ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya və digər ölkələrin aparıcı peşəkar mühasiblər birlikləri tərəfindən lap çoxdan istifadə olunur. Amerikanın Daimi Mühasiblər İnstitutunun peşəkarlıq etik Kodeksində aşağıdakı mənəvi normalar daxil edilmişdir:

- xidməti vəzifənin yerinə yetirilməsi zamanı təşkilatın obyektivliyi və asılı olmaması (müstəqil olması);

- himayəçiliyə, məcbur etmədən istifadə etməyə, səlahiyyət hüququnun ötüb keçilməsinin qadağan edilməsi;

- şəxsi bacarığı olanın məsləhət verməsinə icazə verilməsi;

36

- komisyon satışda iştirakına, ayrı-ayrı fəaliyyət növündən başqa (məsələn, kompüter xidməti və məlumatların işlənməsi ilə əlaqədar olan xidmətlərdən başqa) icazə verilməməsi, qadağan edilməsi;

- hədələməyin və əvəzçiliyin qəti qadağan edilməsi. Onlara peşəkarlıq etikasının dərindən pozulması kimi baxılır;

- mühasibin özünün peşəkarlıq vəzifəsini vicdanlı və düzgün icra etməsini qəbul etməklə, bilərəkdən aldanma hallarına yol verməməklə onu əhatə edən işçi heyətinin inamını qazanması;

- mühasibin öz hərəkətlərində və çıxardığı qərarlarda ümuminsani mənəvi qaydalara və əxlaq normalarına riayət etməsi;

Mühasib onun səlahiyyətinə daxil olan məsələlər üzrə meydana çıxan bütün və real faktları obyektiv olaraq nəzərdən keçirməlidir. O, işdə yanlış fikirlərə, mövhumata ya da kənardan müəssisənin fəaliyyətinin nəticəsinə olan təsirlərə yol verməməlidir. Sərbəstlik mühasibin düzgün və obyektiv hərəkətetmə qabiliyyətini göstərir. Belə ki, sərbəst mühasib hər hansı şəraitdən asılı olmayaraq müəssisənin həqiqi iş vəziyyətini əks etdirir; mühasibat uçotunu aparır və yalnız mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsaslanaraq maliyyə nəticələrini formalaşdırır.

İşdə səriştəlilik və düzgünlük – mühasibin peşə fəaliyyətində müvəffəqiyyətin əsasıdır. Əgər mühasib bu və ya digər məsələdə təcrübəsinin olmamasını hiss edərsə, onda o bu barədə müəssisə rəhbərinə məlumat verməli və işə yardım göstərmək üçün səriştəli mütəxəssis cəlb edilməlidir. Hər bir mühasibin əsas vəzifəsi, öz vəzifəsinə diqqətlə yanaşmalı, təsdiq olunmuş mühasibat standartlarına riayət etməli, öz biliyini yüksək səviyyəyə qaldırmalı, peşəkarlıq ustalığını daim təkmilləşdirməlidir.

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən sərbəst mühasibin statusu, hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir. Sərbəst mühasib Azərbaycan Respublikası Mühasiblər Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində mühasibat uçotu əməliyyatları aparmaq hüququ əldə etmiş fiziki şəxsdir.

2. Mühasibat fəaliyyətinin sərbəstliyi. Mühasib bir müəssisə yaxud təşkilatda işləməklə yanaşı digər müəssisələrdə də pullu xidmət göstərə bilər. Belə kateqoriyalı işçilərə əsasən idarəetmə və maliyyə uçotu üzrə məsləhət verənlər, vergiqoymanın auditor yoxlaması üzrə pullu xidmət göstərən mühasib-auditorları və s. aid edilir. Auditorun nüfuzu çox yüksəkdir, lakin

37

auditor fəaliyyətində işləmək üçün yazılı və şifahi imtahan vermək yolu ilə attestat yaxud lisenziya (fərdi) almaq lazımdır və praktiki iş təcrübəsi olmalıdır.

3. Büdcə uçotu. Büdcə mühasibi bütün səviyyəli hökumət idarələrində, ictimai və könüllü təşkilatlarda, ali və orta məktəblərdə, xəstəxanalarda, məktəblərdə və digər büdcə təşkilatlarında işləyirlər. O, mühasibat uçotunun aparılması və hesabatın tərtib edilməsi ilə məşğul olur, büdcə və ictimai vəsaitlərdən istifadənin qanunauyğunluğuna və səmərəliliyinə nəzarət edir.

4. Pedaqoji fəaliyyət. Mühasiblərin hazırlanması – yaradıcılıq və şərəfli fəaliyyətdir ki, bunu üç istiqamətdə aparmaq olar.

Birinci məktəblərdə və qısamüddətli kurslarda. Burada ixtisas üzrə ali məktəbi qurtarmış müəllimlər, həmçinin orta ixtisas təhsili almaqla iş təcrübəsi olan mütəxəssislər işləyirlər.

İkinci – kollec və texnikumlarda. Burada ixtisas üzrə universitetləri və institutları qurtaran müəllimlər, peşəkar mühasiblər və auditorlar, həmçinin elmi dərəcəsi olan elmlər namizədləri işləyə bilər.

Üçüncü – universitet və institutlarda. Burada bir qayda olaraq ixtisas üzrə elmi dərəcəsi olan namizəd yaxud doktorlar müəllimlik edirlər. Beləliklə mühasib ixtisası yaradıcı, maraqlı və nüfuzlu olar.

Yoxlama sualları

1. Mühasibat uçotunun yaranması tarixi haqqında qısa məlumat.2. Hesabdarlıq (mühasibat uçotu) anlayışını kim birinci göstərib?3. Uçot yazılışları fikrini açıqlayan Luka Paçolinin böyük əsərinin adını

deyin. O hansı ildə çap olunub?4. XV-XVIII əsrlərdə müxtəlif sahələrdə uçotun tətbiqi məsələləri üzrə

Luka Paçolinin ardıcılları kimlərdir?5. “Mühasib” sözü Rusiyada neçənci ildə meydana gəldi?6. İkili yazılış və mühasibat hesabları kimi anlayışlar neçənci ildə

Rusiyada istifadə olunmağa başladı?7. Azərbaycanda mühasibat uçotunun inkişafına dair professor

Ə.Fərəcovun nə kimi xidmətləri olmuşdur?8. Təsərrüfat uçotu özündə nəyi göstərir?9. Uçotda hansı ölçülər tətbiq olunur?10.Natural və əmək ölçülərinin hansı çatışmazlığı vardır?

38

11.Təsərrüfat uçotunun növlərini sadalayın.12.Operativ uçota xarakteristika verin.13.Statistika uçotu özündə nəyi göstərir?14.Mühasibat uçotuna xarakteristika verin.15.Təsərrüfat uçotunun müxtəlif növləri arasında hansı əlaqə vardır?16.Mühasibat uçotu hansı dörd növə bölünür?17.Mühasibat uçotu qarşısında hansı əsas tələblər qoyulur və onlara

xarakteristika verin.18.Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri hansılardır? Onlara xarakteristika

verin.19.Müəssisə mühasibat uçotu aparmadan hüquqi cəhətdən fəaliyyət

göstərə bilməz?20.Nə üçün mühasibat uçotu müəssisənin idarəetmə və informasiya

sisteminin tərkib hissəsi sayılır?21.İdarəetmə və maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi gedişində

müəssisəyə məxsus hansı funksiyalar vardır?22.Mühasibat informasiya istifadəçilərini hansı qruplara bölmək olar?23.İnformasiyanın yararlılığı hansı göstəricilərlə xarakterizə olunur?24.İnformasiya əhəmiyyəti nə deməkdir və o, hansı amillərlə müəyyən

edilir?25.İnformasiyanın ümidvericiliyini müəyyən edən amilləri göstərin.26.“Mühasibat uçotunun prinsipi” anlayışı nə deməkdir?27.Mühasibat uçotunun prinsiplərini sadalayın və xarakterizə edin.28.Mühasibat peşəsi və peşəkarlıq etikasına xarakteristika verin.29.Mütəxəssislər - mühasiblər hansı istiqamətdə hazırlanır?30.Mühasib hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır?

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 2009

39

5. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -1995

6. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 2. MÜHASİBAT UÇOTUNUN PREDMETİ VƏ METODU

P L A N

1. Mühasibat uçotunun predmetinin ümumi xarakteristikası.2. Mühasibat uçotunun obyektləri. Mühasibat uçortunun təsərrüfat

subyektləri haqqında anlayış.3. Müəssisə əmlakının və onun əmələgəlmə mənbələrinin təsnifatı.4. Mühasibat uçotunun predmetinin və obyektlərinin mülkiyyət

formalarından və xalq təsərrüfatı sahələrinin xüsusiyyyətlərindən asılılığı.

5. Mühasibat uçotunun predmetinin tarixiliyi.6. Mühasibat uçotunun metodu haqqında anlayış.

İqtisad elminin bir sahəsi kimi mühasibat uçotu elminin özünün predmeti və metodu vardır. Onların açıqlanması və müəyyən edilməsi, onun məzmunu və digər predmetlərdən fərqini müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat uçotunun predmetinin mahiyyəti uçota alınan obyektin iqtisadi məzmunu ilə müəyyən edilir.

Mühasibat uçotunun obyektləri – müəssisənin əmlakı, onun öhdəlikləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti prosesində həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarıdır. Mühasibat uçotunun obyektləri üç qarşılıqlı bölməyə ayrılır: tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakına; əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakına (xüsusi və borc öhdəlikləri); təsərrüfat əməliyyatları və

40

onların təchizat istehsal və satış prosesində alınan nəticələri. Həmçinin mühasibat uçotunun predmeti, öz növbəsində üç oxşar bölməyə ayrılır, onların hər birində konkret əmlak növlərini üzündə birləşdirir. Bu cür mühasibat uçotu daxili və xarici istifadəçilər üçün geniş informasiya materialları verir. Beləliklə, müəssisənin idarəetmə prosesinə aktiv təsir etmək məqsədi ilə bütün təsərrüfat əməliyyatlarının başdan-başa, fasiləsiz, sənədlərlə əks etdirilməsində ifadə olunan müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında dəyər ifadəsində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsinin nizama salınmış sistemini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun tərifi onun məqsədindən – müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsindən irəli gəlir.

Mühasibat uçotunun predmetinin məzmununun başa düşülməsinə onun metodunun mahiyyətini öyrənmək vasitəsi ilə nail olunur. Mühasibat uçotunun metodu , üsulları vasitəsi ilə mühasibat uçotunun predmeti öyrənilir. Mühasibat uçotunun metodunun əsas elementləri aşağıdakılardır: sənədləşdirmə, inventarizasiya, hesablar, iki tərəfli qeyd, qiymətləndirmə, kalkulyasiya, balans və hesabat.

Sənədləşdirmə - mühasibat uçotu məlumatlarına hüquqi qüvvə verən həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatları haqqında yazılı şəhadətnamədir. Mühasibat uçotunda əks etdirilməli olan hər bir təsərrüfat əməliyyatı sənədlə rəsmiyyətə salınmalıdır, onda keçirilən əməliyyatın tam yazılması , onun dəqiq miqdarı və pul ifadəsində qiymətləndirilməsi verilir. Sənədlərdə verilən məlumatların düzgünlüyü, əməliyyatların aparılmasına məsul olan şəxsin imzası ilə təsdiq olunur. Düzgünlüyü; obyektivliyi və qanunauyğunluğu yoxlandıqdan sonra adlandırılmış sənədlərin əsasında mühasibat uçotu registrlərində bütün yazılışlar aparılır.

Əgər müəssisənin apardığı əməliyyat nümunəvi sənədlərlə rəsmiyyətə salınması mümkün deyilsə, onda uçot siyasətində nəzərdə tutulana uyğun olaraq müəssisə özü ilk sənəd forması hazırlaya bilər. Sənəd formasında “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda müəyyən olunmuş mütləq rekvizitlər olmalıdır.

İnventarizasiya - bu müəyyən tarixə faktiki mövcud olan əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə edilməsi yolu ilə dəqiqləşdirmədir.

41

İnventarizasiyanın aparılması nəticəsində faktiki məlumatların uçot göstəricilərinə uyğunluğu, eləcə də müəssisə əmlakının artıq, yaxud əskikgəlməsi müəyyən edilir. İnventarizasiya mühasibat uçotu və hesabat məlumatlarının tam və doğruluğuna, material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin saxlanılmasına nəzarəti təmin edir.

Mühasibat uçotunun hesabları - tərkibinə, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakın qruplaşdırılması və cari əks etdirilməsi, eləcə də keyfiyyətinə görə pul, natural və əmək ölçüsündə ifadə olunan eyni cinsli təsərrüfat əməliyyatlarının qarşılıqlı əlaqələndirilməsi üsuludur.

İki tərəfli qeyd – təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə əks etdirilməsi üsuludur. Bu üsulda hər bir təsərrüfat əməliyyatı, eyni məbləğdə bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazılır.

Qiymətləndirmə - bütövlükdə müəssisə üzrə cari dövr ərzində ümumiləşdirilmiş məlumatların alınması üçün əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının pul ilə ifadəsidir.

Kalkulyasiya - ayrı-ayrı məhsul (iş, xidmət) növlərinin və tədarük olunan material qiymətlilərin məsrəflərinin qruplaşdırılması və maya dəyərinin müəyyən edilməsidir.

Mühasibat balansı -müəyyən tarixə tərtib edilən və pulla ifadə olunan, tərkibi, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakının (xüsusi və cəlb olunan) iqtisadi qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunun, özündə əks etdirilməsidir, informasiya mənbəyidir; iki hissədən – aktiv və passivdən ibarətdir.

Mühasibat hesabatı – təyin edilmiş formada mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında və onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatların vahid sistemidir.

Beləliklə, mühasibat uçotu və hesabatda cari və hesabat dövrü ərzində müəssisənin

uçot informasiyalarının yekun ümumiləşdirilməsi üsulu vardır.

Mühasibat uçotunun predmeti və onun əsas obyektləri

3.2. Tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisənin əmlakları

42

Müəssisənin özünün sərəncamında çoxsaylı və müxtəlif növlü əmlakı olur, bu da təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini təmin edir və onun əsasını təşkil edir. Buna görə hər bir əmlak növü uçot obyekti kimi özünün iqtisadi mahiyyətinə görə üç qarşılıqlı hissəyə bölünür: tərkibi hsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyəri 100 manatdan yuxarı olan, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan, məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş yaxud göstərilən xidmətdə ya da müəssisənin idarə edilməsi üçün əmək vəsaiti kimi istifadə olunan material-əşya dəyərlilərinin məcmuudur.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanuna, hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimata müvafiq olaraq eyni vaxtda aşağıdakı şərtləri yerinə yetirən vəsaitlər əsas vəsaitlərə aid edilir:

• məhsul istehsalında, işin yerinə yetirilməsi yaxud xidmət göstəricisində ya da idarəetmə ehtiyacı üçün istifadə olunan;

• uzun müddət ərzində yəni 12 aydan çox müddətə yaxud adi əməliyyat mərhələsində - dəyəri 100 manatdan yuxarı istifadə olunan;

• müəssisədə məlum aktivlərin sonradan yenidən satışının aparılması nəzərdə tutulmayan;

• gələcəkdə müəssisəyə iqtisadi qazanc (gəlir) gətirmək qabiliyyəti olan.Əsas vəsaitlərə bunlar (taxıl avbarı, neft anbarları, qarajlar), tikililər (silos

qüllələri, suvarma sistemləri), ötürücü qurğular (elektrik şəbəkələri, telefon şəbəkələri), maşınlar və avadanlıqlar, o cümlədən güc maşınları və avadanlıqlar (traktorlar), nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsal inventarları və ləvazimatları, təsərrüfat inventarları, iş heyvanları (at), məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr və digər müvafiq obyektlər daxil edilir.

Əsas vəsaitlərin tərkibində müəssisənin mülkiyyətində olan torpaq sahələri, yeraltı sərvətlər, meşə və su sahələri, onların kökündən yaxşılaşdırılmasına (qurutma, suvarma və digər meliorasiya işlərinə) çəkilən kapital qoyuluşları və digər icarə edilmiş obyektlər də uçota alınır. Göstərilmiş bütün kompleks işin yerinə yetirilmə tarixindən asılı olmayaraq hesabat ilində istismar sahəsinə qəbul edilmiş, çoxillik əkmələrə və torpağın yaxşılaşdırılmasına olan kapital qoyuluşları, məsrəf məbləğində hər il əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilir.

43

Əsas vəsaitlər dövriyyədəki xarakterindən asılı olaraq onlar – sahə əlamətləri, təyinatı, istifadə səviyyəsi, onlara sərəncam vermək hüququnun olmasına görə qruplaşdırılır.

Sahə əlamətinə görə əsas vəsaitlər aşağıdakı qruplara bölünür: sənaye, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, nəqliyyat , rabitə, tikinti, ticarət və ictimai-iaşə, maddi-texniki təchizat, mənzil-kommunal təsərrüfatı, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və sosial təminat, təhsil, mədəniyyət və i.a.

Belə bölgü hər bir sahədə onların dəyəri haqqında məlumat almağa imkan verir.

Təyinatına görə - əsas vəsaitlər təsərrüfat dövriyyəsində iştirakından asılı olaraq bölünür;

- məhsul istehsalı prosesində bilavasitə iştirak edən istehsal təyinatlı əsas fondlar ( istehsal binaları, qurğular, iş maşınları, nəqliyyat və s.);

- istehsalda bilavasitə iştirak etməyən, lakin məhsul istehsalı prosesinə aktiv təsir edən qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondlar (binalar, saray və mədəniyyət evləri, yataqxanalar, hamam, yeməkxana, camaşırxana və s.

Bütün əsas vəsaitlərin tərkibində qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin 20-30 % təşkil etməsini optimal səviyyə hesab etmək olar.

İstifadə səviyyəsinə görə - əsas vəsaitlər aşağıdakı kimi bölünür:• fəaliyyətdə olan, müəssisənin sexində quraşdırılan;• dəyişmək üçün nəzərdə tutulan və ehtiyatda olan ehtiyatlar;• işləməyən (konservasiya olunan) – artıq olan, dəstələşdirilməyən və

müvəqqəti saxlamada olanlar;• tikintinin tamamlanması, təchizatını tamamlama, yenidən qurulmada,

modernləşmədə və hissə ilə ləğv edilmə mərhələsində olanlar.Obyektlərə sərəncam vermək hüququndan asılı olaraq əsas vəsaitlər

aşağıdakı kimi bölünür:• mülkiyyət hüququna malik olmaqla müəssisəyə (o cümlədən icarəyə)

məxsus olanlar;• müəssisədə operativ idarəetmə yaxud təsərrüfatın sərəncamında

yerləşənlər;• müəssisənin icarəyə götürdükləri;• müəssisənin dəyəri ödənilmədən aldığı əsas vəsaitlər.

44

2. Qeyri-maddi aktivlər (101) . Qeyri-maddi aktivlər dedikdə, fiziki əsası olmayan, lakin dəyərcə qiymətləndirilə bilən və uzunmüddət istifadə olunan obyektlər başa düşülür. Qeyri-maddi aktivlərə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, “Nou-hau”, proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüquqları (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilatı xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aid edilir.

Qeyri-maddi aktivlər aşağıdakı növlər üzrə qruplaşdırılır:- intellektual mülkiyyət obyektləri (intellektual fəaliyyətin nəticəsi üçün

xüsusi hüquq);- ixtira, sənaye nümunəsi, faydalı model üçün patent sahibinin xüsusi

hüquqları;- məlumatlar bazasına, EHM üçün proqramın məhsullarına xüsusi müəlliflik hüququ;

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

45

MÖVZU 3. MÜHASİBAT BALANSI

P L A N

1.Mühasuibat balansı haqqında anlayış.2.Mühasibat balansı əmlakın (aktivlərin) və onun əmələgəlmə mənbələrinin ümumiləşdirmə üsulu kimi.3.Mühasibat balansının quruluşu və məzmunu.4.Balansın təsnifatı.5.Təsərrüfat ənməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn dəyişikliklər.

Müəssisənin əmlakı və onun öhdəlikləri fasiləsiz olaraq istehsal sahəsində iştirak edir. Bütün əmlakın və öhdəliklərin həcmini müəyyən etmək, onlara hesabat dövrü ərzində iqtisadi cəhətdən qiymət vermək, eləcə də müəssisəyə operativ rəhbərlik etmək, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini idarə etmək üçün , onun əmlakı və öhdəlikləri haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların olması lazımdır. Belə ümumiləşdirilmiş məlumatı mühasibat balansının tərtib edilməsi prosesində əldə edilir.

Mühasibat balansı mühasibat uçotu metodunun elementlərindən biridir. Müəssisənin istehsalat və maliyyə fəaliyyətini idarə etmək üçün müəssisənin vəsaitlərinin tərkibi və onun əmələ gəlmə mənbələrinə dair ümumi məlumatları bilmək lazımdır. Bu məqsədlə mühasibat balansı tərtib edilir. Balans sözü latın sözlərindən (“BİS” – iki dəfə və “Lanx” – çəki tərəzi gözü yəni tarazlıq simvolu kimi iki tərəzi gözü) əmələ gəlmişdir ki, bu da tarazlığı göstərir.

Müəyyən tarixə təsərrüfat vəsaitinin tərkibi və yerləşməsi və onların əmələ gəlməsi mənbələrinin pul ilə ifadəsinə mühasibat balansı deyilir.

Mühasibat balansının aşağıdakı əsas növləri mövcuddur:- dövri (aylıq, kvartallıq) balans;- illik balans;- başlanğıc və ya giriş balansı – müəssisə yeni yaradılarkən, yaxud

əvvəllər mövcud olan müəssisə yeni yaradılan zaman tərtib edilir;- birləşdirilmiş balans - bir neçə müəssisə bir hüquqi şəxsdə

birləşdirildikdə tərtib edilir;

46

- bölüşdürülmüş balans – müəssisə bir neçə müstəqil struktur bölmələrinə bölündükdə tərtib edilir;

- sağlamlaşdırıcı balans - müəssisə müflisləşməyə yaxınlaşdıqda tərtib olunur.

- ləğv balansı – ləğv edilmə dövrünün əvvəlində tərtib edilir;- icmal balans - müəssisənin ayrı-ayrı qəti balanslarının birləşdirilməsi

yolu ilə tərtib olunur; ondan adətən nazirliklər, idarələr və konsernlər istifadə edirlər;

- konsolidə olunmuş – icmal balans - öz aralarında iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli olan, hüququ cəhətdən müstəqil müəssisələrin balanslarını birləşdirmək yolu ilə tərtib edilir; belə balansdan holdinq şırkətləri (digər şirkətlərin nəzarət səhm paketinə malik olan), öz törəmə və asılı cəmiyyətləri olan baş idarələrdə istifadə olunur;

- brutto-balans - nizamlayıcı maddələrin (112N-“Torpaq,tikili və avadanlıqlar- amortizasiya”, 102 №-li “Qeyri-maddi aktivlər amortizasiya” hesabları daxil olan zaman tərtib olunur;

- netto – balans - nizamlayıcı maddələrsiz balans tərtib edilir.Mühasibat balansı - hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə

vəziyyəti haqqında ən mühüm informasiya mənbəyidir. O, müəssisənin əmlakının tərkibi və quruluşunu, dövriyyə vəsaitlərinin sürətlə hərəkət etmə qabiliyyətini və dövriyyəsini, debitor və kreditor borclarının vəziyyəti və dinamikasını, son maliyyə nəticəsini (mənfəət yaxud zərəri) müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat balansı sahibkarın nəyə malik olmasını yəni hansı miqdarda və keyfiyyətdə maddi ehtiyatların olmasını, o necə istifadə olunur və bu ehtiyatın yaradılmasında kim iştirak etməsini göstərir, eyni zamanda müəssisənin vəziyyəti ilə, əmlakın idarə olunması ilə əlaqədar təsisçiləri, menecerləri və digər marağı olan tərəfləri tanış edir. Mühasibat balansı ilə müəssisənin yaxın gələcəkdə səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, alıcılar, satıcılar qarşısında götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirə biləcəyini yaxud onun maliyyə çətinliyi təhlükəsinin olmasını müəyyən etmək olar Başa düşmək lazımdır ki, mühasibat balansı müəssisə fəaliyyəti haqqında bütün informasiyaları əhatə etmir, odur ki, çatışmayan informasiya hissəsi digər hesabat formalarında göstərilir.

Mühasibat balansının məlumatlarından vergi orqanları, kredit idarələri, statistika orqanları və digər istifadəçilər geniş istifadə edirlər.

47

Müəyyən tarixə tərtib edilən mühasibat balansı informasiya mənbəyi olmaqla, dəyər ifadəsində tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakının, eləcə də onun əmələ gəlmə mənbələrinə (xüsusi və borc öhdəlikləri) görə iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunu özündə göstərir.

Mühasibat balansı bir qayda olaraq hər ayın 1-nə tərtib edilir.Təsərrüfat vəsaitlərinin növləri və onların əmələ gəlmə mənbələrini ayrı-

ayrı göstərmək üçün mühasibat balansı iki hissədən ibarət cədvəl formasında tərtib edilir. Cədvəlin sol tərəfində müəssisə vəsaitlərinin tərkibi, yerləşməsi və istifadəsi əks etdirilir, bu aktiv adlandırılır, cədvəlin sağ tərəfində isə vəsaitlərin əmələ gəlməsi mənbələri və vəsaitlərin təyinatı göstərilir, bu isə passiv adlandırılır.

Aktiv və passiv sözləri latın sözündən əmələ gəlmişdir “activus” – fəal deməkdir. Aktiv dedikdə vəsaitlər necə hərəkət edir, necə fəaliyyət göstərir kimi başa düşmək lazımdır. Mühasibat balansında aktiv o halda tanınır ki, müəssisəyə gələcəkdə bu aktivdən iqtisadi gəlir götürmək ehtimalı olsun və bu halda aktivlərin dəyəri kifayət qədər ümid verici olur.

Passiv sözü latın sözü olub “Passivus” hərəkətsiz deməkdir. Balansın passivində müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə qoyulan vəsaitlərin həcmini, əmlakın-vəsaitlərin yaranmasında onun iştirak forması göstərilir. Bunun həcminə qiymətlilərin yaxud resursların alınması üçün olan öhdəlik kimi baxılır. Mühasibat balansında öhdəliklər o halda tanınır ki, müvafiq tələblərin yerinə yetirilməsi nəticəsində iqtisadi səmərəni əmələ gətirmək qabiliyyəti olan, təsərrüfat vəsaitlərinin kənara axını ehtimalı mövcud olur, onda bu gəlirin həcmi kifayət qədər ümidverici səviyyədə ola bilər. Öhdəliklər öz növbəsində qruplaşdırılır:

- ilk ödəniş hesabına nizamnamə kapitalına və gələcəkdə mənfəətdən xüsusi kapitala ayırmalar hesabına mülkiyyətçilər üzrə;

- borc vəsaitlərinin (cəlb olunmuş kapital) – kreditlər, borclar və kreditor borcları alınması nəticəsində olan hüquqi və fiziki şəxslər.

Təsərrüfat vəsaiti, yaxud onların növləri balansda ayrı-ayrılıqda əks etdirilir ki, bunlara da balans maddələri deyilir. Balans maddələri qruplarda, qruplar isə bölmələrdə birləşdirilir. Belə ki, balansın aktivində “Torpaq, tikili və avadanlıqlar”(111), “Material ehtiyatları” (201), “kassa” (221),”Bank hesablaşma hesabı” (223) , ” İstehsal məsrəfləri” (202), və i.a. passivində isə - “Nizamnamə kapitalı” (301), Qanunvericilik üzrə ehtiyat (533),

48

“Uzunmüddətli və qısamüddətli kreditlər (501 və 401), “ Uzun və qısa müddətli borclar (504 və 404), “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” (533) və s. maddələr yerləşdirilir.

Balansın aktivinin yekunu, passivin yekununa bərabər olmalıdır, onda balansın hər iki hissəsi, müxtəlif əlamətlər üzrə qruplaşdırılmış vəsaitlər hər iki tərəfi göstərir: aktivdə - maddilik tərkibinə və onun funksional roluna görə, yəni onların nələrdən (əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, avadanlıqlar, kapital qoyuluşu, materiallar, hazır məhsullar , pul vəsaitləri və i.a.) ibarət olması və müəssisədə o, hansı funksiyanı yerinə yetirir; passivdə isə vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələri üzrə, yəni kimdən və nə qədər (təsisçidən, kapital və mənfəət şəklində öz müəssisəsindən, büdcədən, bankdan kreditlər və digər müəssisələrdən, malsatanlardan və s.) vəsaitin alınması göstərilir. Beləliklə hər bir əmlak növü hansı mənbə hesabınasa müəssisəyə daxil olur . Buna görə tərkibi və yerləşməsinə görə vəsaitlərin ümumi məbləği (balansın aktivi) vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələrinin ümumi məbləğinə (balansın passivi) bərabər olmalıdır. Bu bərabərliyi aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Aktivlər (iqtisadi resurslar) = Maliyyə öhdəlikləri (cəlbedilmiş kapital) + xüsusi kapital.

Göstərilən formada iqtisadi resurslara müəssisənin mövcud və dövriyyədəki əmlakının ümumi dəyərini əks etdirən aktiv kimi baxılır. Fondların potensial azalmasını nəzərdə tutan maliyyə öhdəlikləri (cəlb olunan kapital) hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən müəssisənin aktivlərinin maliyyələşdirilməsi həcmini , yəni onun kreditor borcunun miqdarını göstərir. Xüsusi kapital müəssisənin sahibkarı tərəfindən qoyulan dəyəri xarakterizə edir, bəzən onu qalıq kapital adlandırırlar, belə halda əgər sahibkar bütün passivləri ödəyir və qalmış vəsaitləri özündə əks etdirir. Bu halda balans bərabərliyi aşağıdakı şəkil alır:

Xüsusi kapital = Aktivlər – Maliyyə (xarici) öhdəliklər Göstərilən bərabərlikdən nəticə çıxır ki, müəssisə mülkiyyətçiləri ilə müqayisədə özünün maliyyə tələbatının təmin edilməsində kreditorlar daha çox üstünlüyə malikdir. Bu zaman bərabərlik müəssisə aktivlərinin miqdarını və kapitalın formalaşmasında (xüsusi və cəlb olunan) sahibkarın və kreditorların iştirak səviyyəsini göstərir.

Bu cür qarşılıqlı münasibətdən müəssisənin maliyyə sabitliyi və maliyyə nəticəsi asılı olur.

Balans tərtib edilərkən aşağıdakı tələblərə diqqət yetirmək lazımdır:

49

balansın doğruluğu – bütün göstəricilər müvafiq sənədlərlə mühasibat hesablarında, mühasibat hesablamalarında aparılan yazılışlarla və inventarizasiya ilə təsdiq olunmalıdır;

balansın reallığı - yəni onun maddələrinin qiymətləndirilməsi həqiqətdə olana müvafiq olmalıdır;

balansın vahidliyi - balansın tərtibatı vahid uçot prinsipi və qiymətləndirmədə aparılmalıdır;

balansın ardıcıllığı – hər bir sonrakı balans əvvəlki balansın əsasında tərtib edilməlidir;

balansın aydınlığı – balans daxili və xarici informasiya istifadəçilərinin başa düşməsi üçün sadə, aydın, başa düşülən formada təqdim olunmalıdır. Balansın məzmunu və quruluşu Qanunvericilik sənədlərinə əsasın, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən, hüquqi şəxs sayılan bütün müəssisələr (xarici investisiyalı müəssisələr də daxil olmaqla) vahid formada mühasibat balansı tərtib edirlər. Balansın maddələri Baş kitabın məlumatlarına əsasən doldurulur. Balansın bir sıra maddələri analitik uçotun (cədvəllərin, jurnal-orderlərin yaxud təyinatı üzrə oxşar registrlər) məlumatları cəlb edilməklə tərtib edilir. Hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirən hesablar geniş saldo şəklində balansda göstərilir: subhesablar üzrə debet qalığı aktivdə, kredit qalığı isə - passivdə göstərilir. Balansın bütün maddələri hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına göstərilir.

Mühasibat balansı iki hissəyə bölünür: aktiv, və passiv, onların hər biri bölmələrdən ibarətdir.

Balansın aktivinə - aşağıdakı bölmələr daxil edilir:Əsas vəsaitlər və dövriyyədənkənar aktivlər - əsas vəsaitləri, qeyri-maddi

aktivləri, başa çatdırılmayan kapital qoyuluşlarını, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarını, təsisçilərlə hesablaşmaları, sair dövriyyədənkənar aktivləri əhatə edir. Onların bir bölmədə birləşdirilməsinə ən azı sürətlə hərəkət edən (dövriyyədənkənar) aktivlərin olmasından irəli gəlir.

Ehtiyatlar və məsrəflər – istehsal və tədavül prosesində tanınmış istehsal ehtiyatları, böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar, bitməmiş istehsala məsrəflər, eləcə də hazır məhsul və malların qalıqları haqqında məlumat olur. 10 №-li “Materiallar” hesabında uçota alınan material resursları (xammal və materiallar, gübrələr, bitkilər və heyvanların mühafizə vəsaitləri, satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar

50

(hissələr), yanacaq, tara və tara materialları, ehtiyat hissələri, yemlər, toxum və əkin materialları və s.) əsas yer tutur. Bundan başqa bu bölmədə alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisinin miqdarını göstərən maddədə əks etdirilir.

Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərdə - müəssisənin debitor borclarının vəziyyəti, malsatan və podratçılara verilmiş avanslar, müəssisə qiymətliləri üçün müəssisənin qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, banklarda olan hesablarda pul vəsaitlərinin mövcudluğu və digər dövriyyə aktivləri əks etdirilir. Burada alıcılar və sifarişçilər üzrə debitor borcları və pul vəsaitlərinin xüsusi çəkisi yüksək olur.

Balansın passivi iki bölmədən ibarətdir:Xüsusi vəsaitlərin mənbələri - bu bölmədə xüsusi kapitalın tərkibi və

quruluşu – nizamnamə kapitalı, ehtiyat və əlavə kapital, hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (örtülməmiş zərəri), qanunvericilik və təsisçilərin sənədlərinə müvafiq yaradılan ehtiyatlar göstərilir.

Hesablaşmalar və sair passivlər - bu bölmədə uzunmüddətli və qısamüddətli öhdəliklər əks etdirilir.

Uzunmüddətli öhdəliklər - digər müəssisə və təşkilatlardan alınan uzunmüddətli bank kreditləri və borcları üzrə hesabat tarixinə olan borcları əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Qısamüddətli öhdəliklər - qısamüddətli bank kreditləri və borclar üzrə hesablaşmaların vəziyyəti haqqında, eləcə də kreditor borclarının mövcudluğu haqqında və digər qısamüddətli passivlər haqqında informasiyalar daxil olur. Həmçinin bura 333 №-”Qanunvericilik üzrə ehtiyatlar” maddəsi aid edilir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında müəssisə və təşkilatlarda tətbiq olunan mühasibat balansı qısaldılmış formada aşağıdakı formada (cədvəl 4.1) əks olunmuşdur. Cədvəl 4.1

Mühasibat balansı

Ölçü vahidi, min manat

51

Aktiv Sətir kodu

İlin əvvə-linə

İlin sonuna

Passiv Sətir kodu

İlinəvvə-linə

İlinsonuna

1.Əsas vəsaitlər və sair dövriyyədən kənar aktivlərƏsas vəsaitlərQeyri-maddi aktivlərUzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarıTəsisçilərlə hesablaş-Malar

010011

050

060

1.Xüsusi vəsaitlərin mənbələriNizamnamə kapitalı

Əlavə kapital

Ehtiyat kapitalı

İstehlak fondları

400

401

402

420

Məqsədli maliyyələşməmənfəət

470

1. Bölmə üzrə cəmiII.Ehtiyatlar və məsrəflərİstehsal ehtiyatlarıAzqiymətli və tezköhnələn əşyalarBitməmiş istehsalat

Hazır məhsul

Mallar (satış qiyməti)

Əlavə dəyər (ƏDV)

Sair ehtiyatlar və məsrəflər

080

100

120130

150

160

175

176

I.Bölmə üzrə cəmiII. Hesablaşmalar və sair passivlər________Uzunmüddətli bank kreditləriUzunmüddətli borclarQısamüddətli bank kreditləriQısamüddətli borclarKreditorlarla hesablaşmalarAlıcılar və sifarişçilərdən alınmış avanslarTəsisçilərlə hesablaşmalar

500510

600620

630

720

725

730

52

Gələcək dövrün gəlirləri

II.Bölmə üzrə cəmiIII.Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərYüklənmiş mallarDebitorlarla hesablaşmalarMalsatan və podratçılara verilmiş avanslarQısamüddətli maliyyə qoyuluşu

180

199

200

260

270

II.Bölmə üzrə cəmi 770

Pul vəsaitləri:KassaHesablaşma hesabıValyuta hesabıSair dövriyyə aktivləriIII.Bölmə üzrə cəmi

Zərərlər:Keçmiş illərHesabat ilindəBALANS(080, 180, 330,340)

280290300320330

340350

BALANS(480 və 770-ci sətirlərin məbləği)

Və 350 sətirlər üzrə 780məbləğlərinin cəmi 360

RƏHBƏR BAŞ MÜHASİB

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına

53

əsaslanmış Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1 №-li Kommersiya təşkilatları üçün milli mühasibat uçotu standartında balansın yeni forması müəyyən edilmişdir.

Mühasibat balansının yeni forması aşağıda verilmişdir:

“______” müəssissəsinin mühasibat balansı31 dekabr 2015-ci il tarixinə

(min manat)Maddənin №-si

Hesabın №-si 2009 2008

AKTİVLƏR1 Uzunmüddətli aktivlər10 Qeyri-maddi aktivlər 101 – 102 +

103x

11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar 111 – 112 +113

x

12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar 121 - 122 x13 Bioloji aktivlər 131 - 132 x14 Təbii sərvətlər 141 - 142 x15 İştirak payı metodu ilə uçota alınmış

investisiyalar 15X x16 Təxirə salınmış vergi aktivləri 16X x17 Uzunmüddətli debitor borcları 17X x18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri 18X - 184 x19 Sair uzunmüddətli aktivlər 19X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR x2 Qısa müddətli aktivlər20 Ehtiyatlar 20X - 208 x21 Qısamüddətli debitor borcları 21X - 218 x22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 22X x23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri 23X - 235 x24 Sair qısamüddətli aktivlər 24X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR x

54

CƏMİ AKTİVLƏR xKAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR

3 Kapital30 Ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital 301 - 302 x31 Emissiya gəliri 31X x32 Geri alınmış kapital (səhmlər) 32X (x)33 Kapital ehtiyatları 33X x34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş

zərər) 34X - 344 x(x)CƏMİ KAPİTAL x

4 Uzunmüddətli öhdəliklər40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan

öhdəliklər 40X x41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş

öhdəlikləri41X x

42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri 42X x43 Uzunmüddətli kreditor borcları 43X x44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər 44X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x

5 Qısamüddətli öhdəliklər50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan

öhdəliklər50X x

51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər 51X x52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə

öhdəliklər52X x

53 Qısamüddətli kreditor borcları 53X x54 Sair qısamüddətli öhdəliklər 54X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x

CƏMİ ÖHDƏLİKLƏR xCƏMİ KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR x

55

Yeni mühasibat balansından göründüyü kimi o da əvvəlki balans kimi aktiv və passiv hissədən, yəni aktiv 2 bölmədən, passiv isə 3 bölmədən ibarətdir. Aktiv uzun və qısamüddətli aktivləri, passiv isə kapital, uzunmüddətli öhdəliklər və qısamüddətli öhdəlikləri özündə əks etdirir. Aktivə - keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi müəssisə tərəfindən idarə olunan və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə edilə biləcəyi gözlənilən ehtiyat (resurs) kimi baxılır. Müəssisədə aşağıdakı əməliyyatlar olmuşdur:

Birinci dəyişiklik forması – balansın yekunu dəyişmədən aktivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə aktivdə artma (+) və azalma (-) olur).

Misal. Müəssisə işçilərinə əmək haqqı vermək üçün hesablaşma hesabından kassaya 5000 manat pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyat aparılan zaman balansın aktivlərin ikinci bölməsində pul vıəsaitləri və onların ekvivalentləri maddəsində bir hesabında artma gedir digər hesabında isə azalma baş verir. Yəni 221 nömrəli kassa hesabında pul artır 223 nğmrəli bank hesablaşma hesabında pul azalır. Odur ki, balansın yekunu dəyişmir. Nəticədə təsərrüfat əməliyyatlarına aşağıdakı kimi yazılış ediləcək:

D-t 221 N-li “Kassa” hesabı – 5000 man.K-t 223 N-li “Bank hesablaşma hesabı” 5000 man.İkinci dəyişiklik forması balansın yekunu (valyutası) dəyişmədən

passivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə passivdə artma (+) və passivdə - azalma olur.

Misal. Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən 10000 manat ehtiyat kapitalının artmasına yönəldilmişdir. Bu əməliyyata əsasən balansın passivində iki maddəyə - “Bölüşdürülməmiş mənfəətə (örtülməmiş zərər) “ (34) və “Kapital ehtiyatları” (33) toxunulur. “Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı üzrə məbləğ azalır, “Kapital ehtiyatları” hesabı üzrə isə məbləğ artır. Nəticədə yazılış aşağıdakı kimi olur

D-t 343 N-li “Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı – 10000 manat;

K-t 333 N-li “Qanunvericilik üzrə ehtiyat” hesabı – 10000 manat.Üçüncü dəyişiklik forması - balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla

aktivin və passivin maddələrində artma olur (eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi artır (+) və passivin bir maddəsi də artır (+).

Misal. Dövlət bankından alınan 15000 manat qısamüddətli ssuda hesablaşma hesabına daxil olmuşdur. Bu əməliyyat zamanı iki maddəyə -

56

passivdə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər (50) maddəsinin “Qısamüddətli bank kreditləri” (501) hesabına və aktivdə pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri (22) maddəsinin “Bank hesablaşma hesabı” (223) hesabına toxunulur. Nəticədə passivdə banka olan qısamüddətli borcun həcmi 15000 manat artır, aktivdə isə bankdakı hesablaşma hesabında olan pulun miqdarı eyni məbləğdə artır. Balansın yekunu da eyni məbləğdə artır. Mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:

D-t 223 N-li “Bank hesablaşma hesabı” – 15000 manatK-t 501 N-li “Qısamüddətli bank kreditləri” hesabı – 15000 manat.Dördüncü dəyişiklik forması – balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla

aktivin və passivin maddələrində azalma müşahidə olunur; eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi azalır (-), passivin bir maddəsi də azalır (-), yekun da eyni məbləğdə azalır.

Misal. 20000 manat məbləğində kassadan əmək haqqı verilmişdir. Bu əməliyyat zamanı balansın aktivində pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri maddəsinin “Kassa” (221) hesabına və balansın passivində qısamüddətli kreditor borcları maddəsinin “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” (533) hesabına toxunulur. Əməliyyat zamanı “Kassa”da olan pulun miqdarı azalır. “Əməyim ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı üzrə işçilərə olan borcun miqdarı da azalır. Əməliyyata aşağıdakı kimi yazılış tərtib edilir:

D-t 533 N-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı – 20000 manat;

K-t 221 N-li “Kassa” hesabı – 20000 manat.Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində balansda əmələ gələn dörd dəyişiklik

formasını riyazi modellə göstərmək olar.Balansın aktivinin maddələrində əmələ gələn birinci dəyişiklik formasının

riyazi modelini nəzərdən keçirək.Əgər balansın aktivinin yekun məbləğini “A” ilə, balansın passivinin

yekun məbləğini “P” ilə, balans maddəsi məbləğini “a”, “b” ilə işarə etsək, o zaman riyazi model aşağıdakı kimi placaqdır:

∑A + b – b = ∑P ( bircinsli dəyişiklik forması) Burada ∑ - cəm işarəsidir.Model belə oxunur: balansın aktivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi

isə həmin məbləğdə azaldılır; nəticədə aktivin və passivin yekun məbləği dəyişmir, aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.

57

Əvvəlki simvolik işarələri saxlamaqla, balansın passiv maddəsi məbləğini “P” ilə işarə edərək – balansın passivinin maddələrində əmələ gələn ikinci dəyişiklik formasının riyazi modelini nəzərdən keçirək. Onda riyazi model aşağıdakı kimi olacaqdır: ∑A = ∑P + b – b (ikinci dəyişiklik forması) Model belə oxunur: balansın passivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi isə həmin məbləğ həcmində azaldılır; nəticədə aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.

Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin artmasını göstərən üçüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı şəkildə olacaqdır: ∑A + a = ∑P + b (üçüncü dəyişiklik forması) Model belə oxunur: balansın aktivinin və passivinin maddəsi artdıqda, həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu artırılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.

Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin azalmasını göstərən dördüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı kimi olacaqdır:

∑A – a = ∑P – b (dördüncü dəyişiklik forması) Model belə oxunur: balansın aktivinin maddəsi və passivinin maddəsi azaldıqda , həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu azaldılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları birbaşa balansda əks etdirilmir. Çünki bu halda hər bir təsərrüfat əməliyyatından sonra yeni balans tərtib etmək lazım gələrdi. Müəssisədə hər gün çoxlu miqdarda əməliyyatlar həyata keçirildiyinə görə bu ağır və təcrübədə həyata keçirmək mümkün olmayan iş olardı.

Təsərrüfat əməliyyatlarını uçota almaq üçün mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur. Yoxlama sualları

1 Mühasibat balansının tərifini verin. 2.Balansın aktiv və passivində nə əks etdirilir? 3.Balans maddəsi nədir? Bir neçə maddənin adını çəkin. 4.Nə üçün mühasibat balansı müəssisənin mühasibat hesabatının daxili və xarici istifadəçiləri üçün informasiya materialında əsas sayılır? 5.Mühasibat balansının aktiv və passivinin yekun (valyuta) bərabərliyi nə ilə izah olunur?

58

6.Balansın aktivinin və passivinin bölmələrinin adını və məzmununun bir-bir adlarını deyin. 7.Mühasibat balansına təsir edən təsərrüfat əməliyyatları formalarının bir-bir adlarını göstərin.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 4. HESABLAR SİSTEMİ VƏ İKİLİ YAZILIŞ

P L A N

1. Mühasibat uçotu hesablarının mahiyyəti və onların quruluşu.2. Təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında yazılış qaydaları.3. Sintetik və analitik hesablaronlarınqarşılıqlı əlaqəsi.4. Sintetik və analitik uçot hesablarla balans arasında qarşılıqlı əlaqə.5. Sintetik və analitik hesablarüzrədövriyyə cədvəlləri.

59

Mühasibat balansı hesabat dövrü ərzində müəssisənin əmlakını və onun öhdəliklərini əks etdirir. Müəssisənin işinə operativ rəhbərlik etmək üçün lazımi məlumatlar balansda olmur. Eyni zamanda müəyyən müddət ərzində olan dövriyyələr, balansın hər bir maddəsi üzrə baş verən dəyişikliklər, təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən məlumatları, əmtəə-material qiymətlilərinin vəziyyəti üzərində nəzarət qoymaq üçün tələb olunan natural göstəriciləri və sairəni də bilmək lazımdır. Bunun üçün sənədlərdə olan təsərrüfat əməliyyatları – ayrı-ayrı vəsait növləri, onların əmələ gəlməsi mənbələri və təsərrüfat prosesləri üzrə qruplaşdırılmalıdır. Belə qruplaşma mühasibat uçotu hesablarında aparılır. Eyni zamanda hər gün istehsal prosesində cari şəkildə əks etdirilməsi tələb olunan çoxlu sayda təsərrüfat əməliyyatları olur. Bunun üçün də xüsusi formada – iqtisadi cəhətdən oxşarlıq prinsipi üzrə qurulan mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur.

Mühasibat uçotu hesabı - təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasibat uçotunda digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün əsas vahiddir. Həmin hesabda olan informasiyalardan idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün istifadə olunur. Mühasibat uçotu hesabları – bu tərkibi və yerləşməsinə görə, onun əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakların , eləcə də pul, natural və əmək ölçülərində ifadə olunan oxşar əməliyyatlar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının cari qarşılıqlı əks etdirilməsi və qruplaşdırılması üsuludur.

Hər bir əmlak növü, öhdəlik və əməliyyat üçün balansın müvafiq maddəsinə müvafiq öz adı və şifr nömrəsi ilə hesab açılır. Məsələn, 111 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar”, 101 №-li “Qeyri-maddi aktivlər”, 201 №-li “Material ehtiyatları”, 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri”, 221 №-li “Kassa”, 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”, №-li “hesabı”, №-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar”, 801 №-li “Mənfəət ( zərər)”, 301 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.

Uçota alınan obyektlərin xarakterindən asılı olaraq hesablarda yazılış müxtəlif ölçülərdə - natural, əmək və pul ölçüsündə aparılır.

Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində təsərrüfat vəsaitində dəyişikliklər əmələ gəlir – onlar artır, yaxud azalır. Mühasibat uçotunda bu dəyişikliklər ayrı ayrılıqda uçota alınır . Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində artma və azalmanın aydın uçotu üçün hesab iki hissəyə ayrılır. Hesabın sol tərəfinə “Debet”, sağ

60

tərəfinə isə “Kredit” deyilir. “Debet “ və “Kredit” terminləri latın sözlərindən əmələ gəlmişdir, debet o borcludur, kredit o etibar edir deməkdir. Bu terminlər orta əsrlərdə hesablaşma və kredit münasibətləri zamanı əməliyyatın məzmununu əks etdirmək üçün mühasibat uçotuna daxil edilmişdir.

Hazırda “Debet” və “Kredit “ terminləri öz hərfi mənasını itirmişlər və hesabın tərəflərini göstərmək üçün şərti işarə kimi istifadə olunur. Nəzəriyyədə və təcrübədə hesabların üç sxemi tətbiq olunur.

Birinci hesab sxemi tədris üçün vəsaiti yazmaq və tədris məşğələsi aparmaq üçün istifadə olunur. Hesabın quruluş sxemi aşağıdakı formada olur:

221 №-li “Kassa” hesabıDebet Kredit

İkinci hesab sxemi təcrübədə uçotun memorial-order və Baş-jurnal formalarında istifadə edilən zaman tətbiq edilir. O, ikitərəfli cədvəl formasında olur.

Debet 221 N-li “Kassa” hesabı

Kredit

Əməliyyat №-si

Əməliyyat tarixi

Əməliyyatın məzmunu

Məbləği

Əməliyyat №-si

Əməliyyat tarixi

Əməliyyatın məzmunu

Məbləği

Üçüncü hesab sxemi təcrübədə uçotun jurnal – order formasında tətbiq edilir və forması aşağıdakı kimidir:

61

Jurnal 1221№-li “Kassa” hesabının krediti üzrə

Tarix Hesabların debeti

221№-li hesabın krediti üzrə

yekun

244 №-li “Təhtəlhesab şməbləğlər” hesabı

223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”

533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar ” hesabı

Debet bir hesab üçün artmanı, digər hesab üçün əksinə - debet – azalmanı, kredit – artmanı ifadə edir. Məzmunundan asılı olaraq mühasibat hesabları aktiv və passiv hesablara bölünür.

Hesablar aşağıdakı hallarda aktiv hesablar olur:- iqtisadi məzmununa görə , yəni bu o hesablardır ki, onlar mövcudluğu,

tərkibi və yerləşməsinə görə əmlakların uçotu üçün nəzərdə tutulduqda;

- balansa görə, yəni hesablar ( maddələr) balansın aktiv hissəsindədirlər.;

- Saldoya (qalığa) görə, yəni əgər hesabın debet qalığı vardırsa.Aşağıdakı hallarda hesablar passiv olurlar:- iqtisadi məzmununa görə, yəni nə vaxt hesab əmlakın əmələ gəlmə

mənbələrinin uçotunu əks etdirdikdə;- balansa görə, yəni hesab (maddə) balansın passiv hissəsində

yerləşibsə;- qalığa görə, yəni həmin hesabların kredit qalığı olduqdaCari uçotun təsərrüfat əməliyyatları onlar toplandıqca hesablara yazılır.

Hər bir əməliyyatı hesaba ayrıca yazmaq olar, lakin əgər çoxlu miqdarda eyni əməliyyatlar varsa, onda onları toplayıcı, yaxud qruplaşdırma cədvəllərində toplamaq qanunauyğundur. Bu hesablara yazılan yazılışların miqdarını

62

azaltmağa imkan verir. Aktiv və passiv hesabların quruluşu və onlarda əməliyyatların yazılış qaydası aşağıdakı qaydalarla nizama salınır.

Aktiv hesablar üçün. Hesabat dövrünün əvvəlinə ilk saldosu (S1a) olan hesablar açılır. Hesablara yazılış üçün məlumatlar balansın aktiv hissəsindən götürülür və hesabların debetinə yazılır. Bu qayda, hesabın açılmasını və onda ilk saldonun yazılmasını ifadə edir. Artma və daxil olma hesabın debetində, azalma , çıxar və təsərrüfatdan çıxma isə hesabın kreditində əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında bütün hesablar üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır; əvvəlcə debet üzrə, sonra isə kredit üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır. İlk qalığın məbləği hesabların debeti üzrə dövriyyənin yekununa daxil edilmir; bura yalnız hesabat dövrünün əməliyyatları üzrə məbləğlər aid edilir. Hesabat dövrü ərzində aktiv hesablar üzrə son saldo (qalıq) S2 a) belə müəyyən edilir: debet üzrə ilk saldonun S1 a üzərinə debet üzrə dövriyyənin yekunu Dd əlavə edilir, kredit üzrə dövriyyənin Dk yekunu çıxılır. Son qalıq ya debetdə ola bilər ya da sıfra bərabər olar:

S2 a = S1 a + Dd - Dk

Beləliklə, aktiv hesablar üçün debet artmanı, kredit isə - azalmanı göstərir.

Aktiv hesabın quruluş sxemiTəsərrüfat vəsaitinin adı

Debet Kredit

Vəsaitin ilk saldosu S1 a Vəsaitin artması (+) Vəsaitin azalması (-)Son saldo S2 a

Passiv hesablar üçün hesab açılır, hesabın kreditində ilk saldo yazılır. Yazılış üçün məlumat balansın passiv hissəsindən götürülür. Hesabın kreditində artma, mədaxil və daxil olmalar, hesabın debetində isə - azalma, xərc və çıxarlar əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında hər bir hesab üzrə dövriyyənin yekunları, əvvəlcə kredit üzrə, sonra debet üzrə çıxarılır Buna görə kredit üzrə

dövriyyənin yekununa ilk qalıq daxil edilmir, ancaq yalnız hesabat dövrü ərzində olan əməliyyatların məbləğləri nəzərə alınır.

63

Son saldo (qalıq) S2p belə müəyyən edilir: ilk qalığın S1p üzərinə kredit üzrə dövriyyə Dk əlavə edilir, debet üzrə dövriyyə Dd çıxılır. Son qalıq ya kreditdə ola bilər, ya da sıfra bərabər olar. S2p = S1p + Dk - Dd

Deməli , passiv hesablar üçün debet azalmanı, kredit isə - artmanı göstərir. Passiv hesabın quruluşu Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin adı

Debet Kredit

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin ilkMənfəətin azalması (-) saldosu S1 p

Mənfəətin artması (+) Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin son saldosu S2p

Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablara yazılış qaydasını aşağıdakı misalla nəzərdən keçirək.

Misal. Balansın məlumatları üzrə 221№-li “Kassa” hesabında hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq 50 manat olmuşdur. 221№-li “Kassa” hesabını açaraq, debetdə 50 manat məbləğdə ilk saldo yazılır, məhz bu aktiv hesab olur. Sonra üç başa çatmış əməliyyat nəticəsində kassaya 7500 manat (2500 man. + 3000 man. + 2000 man.) daxil olmuşdur. Üç əməliyatla kassadan 7300 man. (2200 man. + 4000 man. + 1100 man.) pul verilmişdir.

Aktiv hesablarda olan qaydaya əsasən artma məbləği debetdə, azalma məbləği isə kreditdə yazılır. Deməli, 221 №-li “Kassa” hesabının debetində 2500man., 3000 manat 2000 man., hesabın kreditində isə 2200 man., 4000 man., 1100 man. Yazılır. Bundan sonra debet və kredit üzrə əməliyyatların yəni dövriyyənin yekunu hesablanır və son qalıq çıxarılır, yəni aktiv hesab üzrə son qalıq bərabərdir = ilk saldo plyus debet dövriyyəsi minus kredit dövriyyəsi, xüsusilə 250 man. (50 man. + 7500 man. – 7300 man.)

Bu yazılışların sxematik forması aşağıdakı kimi olur:

221 №-li “Kassa” hesabı, man.

64

Debet Kredit

İlk saldo – 50 4) 22005)4000

1) 2500 6)11002) 30003) 2000

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində dövriyyə 7500 dövriyyə 7300

son saldo 250

Misal 2. Mühasibat balansının məlumatları üzrə hesabat dövrünün əvvəlinə müəssisənin işçi heyətinə əmək haqqı üzrə borcu 13400 manat təşkil edir. O hesabat dövrü (ayı) ərzində iki əməliyyat nəticəsində daha 11000 manat (4000 man. + 7000 man.) artmış, sonra sonrakı əməliyyatlar nəticəsində 12500 man. (3800 man. + 8700 man.) azalmışdır. Passiv hesablara dair olan qaydaya əsasən kreditdə müəssisənin işçi heyətinə olan borcun artması, debetində isə borcun azalması yazılır. Buna görə 533 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabının kreditində 4000 man. Və 7000 manat, hesabın debetində isə 3800 man. yazılır. Sonra hesab üzrə dövriyyə hesablanır və 11900 manat son qalıq çıxarılır. O, belə müəyyən edilir kredit üzrə ilk saldonun üzərinə kredit dövriyyəsi əlavə edilir və debet üzrə dövriyyə çıxılır (13400 man. + 11000 man. – 12500 man.) Bu yazılışın sxemi aşağıdakı kimidir: 533 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyətinə olfn borclar ” hesabı, man.

3) 3800 İlk saldo - 13400 4) 8700 1) 4000 2) 7000

65

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində dövriyyə 12500 dövriyyə 11000

Son saldo 11900

Mühasibat uçotu hesabları üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi üsulunun mənimsənilməsi və onların həyata keçirilməsi nə nəzarət üçün aktiv və passiv hesabların iqtisadi məzmununun başa düşülməsi çox əhəmiyyətlidir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda ikili yazılış Özünün iqtisadi təbiətinə görə hər bir təsərrüfat əməliyyatı ikili və qarşılıqlı əlaqə xüsusiyyətinə malikdir. Bu baxımdan təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində müəssisənin vəsaitləri və onların mənbələrində dəyişikliklər baş verir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı iki balans maddəsinə toxunur və həmin maddələrdə dəyişikliyə səbəb olur. Baş verən dəyişiklikləri cari uçotda əks etdirmək lazımdır. Bunun üçün əməliyyat üzrə məbləği iki hesaba yazmaq

lazımdır. Belə yazılış ikitərəfli qeyd üsulunda aparılır. Yəni hər bir əməliyyat eyni məbləğdə minimum iki qarşılıqlı hesaba yazılır, yəni eyni məbləğdə

bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində qeyd aparılır. Baş verən proseslərin öyrənilməsi və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün ikitərəfli qeyd üsulunda yazılışların aparılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Təsərrüfat əməliyyatlarının ikitərəfli əks etdirilməsi dövriyyə prosesində təsərrüfat vəsaitlərinin dəyər formasının iqtisadi təbiətinin dəyişməsindən asılıdır. Dövriyyə prosesini əks etdirən hər bir əməliyyatda dəyərin bir formadan başqa formaya çevrilməsi göstərilir. Təchizat, istehsal və satış əməliyyatlarında dəyərin ilk və son formaları həmişə müxtəlif olur. Təchizat əməliyyatlarında dəyərin ilk forması – pul forması istehsalat ehtiyatları formasına çevrilir; istehsal əməliyyatlarında istehsal ehtiyatları öz formasını dəyişərək əmək məhsulu formasına – hazır məmulata çevrilir; satış üçün nəzərdə tutulan hazır məmulatların satışı əməliyyatlarında isə öz ilk formasını dəyişərək yenidən pul formasına çevrilir. İkitərəfli qeyd hər bir təsərrüfat əməliyyatının məzmunundan, onun iki tərəfə meyl etməsindən irəli gəlir. Məsələn, toxum məsarif edilmişdir, bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki,

66

anbarda olan toxumun miqdarı azalır və eyni zamanda bitkiçilikdə bitməmiş istehsalat xərcləri artır, yəni gələcək ilin məhsulunun dəyəri artır; mal satanlardan materiallar alınmışdır - bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki, anbarda olan materialın dəyəri artır və eyni zamanda mal satanlara olan borc – kreditor borcu da artır. Hesablara ikitərəfli qeydin köməyi ilə uçot obyektləri arasında əlaqə yaradılır ki, bu da müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etməyə və onu idarə etməyə imkan verir. Orta əsrlərdə meydana gələn ikitərəfli qeyd , mühasibat uçotunun təşkilində öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Dünyanın bütün ölkələrində mühasibat uçotu ikitərəfli qeydə (yazılışa) əsaslanır. O, mühasibat uçotunun mexanikləşməsi və avtomatlaşması şəraitində də öz əhəmiyyətini itirmir. İkitərəfli qeyd üsulunda – hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni məbləğdə iki hesabda, bir hesabın debetində, digər hesabın kreditində qeydə alınır. İkili qeyd (yazılış) üsulu hesabların müxabirləşməsi və mühasibat köçürməsi kimi anlayışların olmasına səbəb olur. Hesabların müxabirləşməsi – ikili yazılış üsulu zamanı əmələ gələn hesablar arasında olan qarşılıqlı əlaqədir, məsələn 221№-li “Kassa” və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”, yaxud 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətihə olan borclar” və 221 №-li “Kassa” yaxud 201 №-li “Material ehtiyatları” və 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabları və s. arasında qarşılıqlı əlaqə olur. Yuxarıda qeyd edilənlər belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı bir-biri ilə qarşılıqlı bağlı olan hesablara: bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə eyni məbləğdə yazılır. Əməliyyatı hesablara yazmazdan əvvəl onun hansı hesablarda və necə əks etdirmək lazım gəldiyini qabaqcadan bilmək lazımdır. Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində hesablar arasında əmələ gələn əlaqəyə hesabların müxabirləşməsi, hesabların özlərinə isə müxabirləşən hesabları deyilir. Hesabların müxabirləşməsi hesab formaları yaxud provodkalarla (mühasibat yazılışları) ifadə olunur. Mühasibat yazılışında debetləşən və kreditləşən hesabların adları və məbləğlər göstərilir. Yuxarıda deyilənləri misallarla aydınlaşdıraq . Misal. Cari xərclər üçün hesablaşma hesabından kassaya 600 man. pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyatı mühasibat uçotu hesablarında əks etdirmək üçün əməliyyatda iştirak edən hesablar ardıcıllıqla dəqiqləşdirilir.

67

Əməliyyatın məzmunundan görünür ki, burada iki hesab iştirak edir: 221 №-li “Kassa” hesabı – aktivdir – kassada nağd pul vəsaitləri əks etdirilir və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – aktivdir – bankda olan hesablaşma hesabında mövcud sərbəst (artıq) pul vəsaitləri əks etdirilir. Deməli, əməliyyat eyni məbləğdə 600 man. 221 №-li “Kassa” hesabının debetinə və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”nın kreditinə yazılır.Hesablara yazılışın sxeması aşağıdakı kimidir: Debet 223N-li”Bank hesablaşma hesabı Kredit

S1 – 1600 1)600 221 №-li “Kassa” hesabıDebet Kredit

1) 600

Misal. 8000 man. məbləğində müəssisə işçilərinə hesablanan əmək haqqı 202№-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı vasitəsi ilə digər məsrəflərlə yanaşı məhsulların maya dəyərinə daxil edilmişdir. Bu halda göstərilən məsrəf növünə gələcək hazır məhsulların istehsalına məsrəflərin yerləşməsi kimi baxılır. Buna görə 202 №-li hesab aktivdir. Hesablanmış əmək haqqı üzrə borc 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı üzrə əks etdirilir. O, borc mənbəyini əks etdirir, deməli passiv hesabdır.

Bu əməliyyatla əlaqədar 8000 manat əmək haqqı üzrə istehsal məsrəflərini artırır və həmin məbləğə öz işçilərinə əmək haqqı üzrə müəssisənin borcu da artır. Nəticədə aşağıdakı kimi yazılış edilir: D-t 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı – 8000 man. K-t 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti olan borclar” hesabı – 8000 man. Bu əməliyyatları hesablara yazaq: 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar ” hesabı

Debet Kredit

68

1) 8000

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı Debet Kredit

1) 8000

Bilmək lazımdır ki, mühasibat uçotunun formasından asılı olaraq ikili yazılış müxtəlif cür əks etdirilir. Memorial- order formasında hər bir əməliyyat müxtəlif registrlərdə iki dəfə hesabın debeti və krediti üzrə yazılır. Belə yazılış ayrılmış (əlaqəsi kəsilmiş) yazılış adlanır. Uçotun jurnal-order formasında uyğunlaşdırılmış yazılışdan istifadə olunur. Bu halda registrlər elə tərtib edilir ki, əməliyyat bir dəfə yazmaqla o, müvafiq hesabın debetini və kreditini əks etdirir. Bununla uçot əməyinə qənaət (iki yazılış məbləğinin əvəzinə bir dəfə yazılış aparmaqla) edilir və müxabirləşən hesablara əyani nəzarət etmək olur. Mühasibat uçotu təcrübəsində sadə yazılışlardan başqa, mürəkkəb iki növlü yazılışdan da istifadə olunur. Birinci halda bir hesab debetləşir və eyni zamanda bir neçə hesab kreditləşir. Buna görə debetləşən hesabın məbləği kreditləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur. Misal. 3000 man. məbləğində məhsul satışından , 4500 man. məbləğində isə əsas vəsaitlərin satışından əldə edilən gəlir hesablaşma hesabına daxil olmuşdur. Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır: D-t 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – 7500 man. K-t 601 №-li “Məhsul (iş və xidmət) ” hesabı – 3000 man. K-t 611 №-li “Sair əməliyyat gəlirləri” hesabı – 4500 man. İkinci halda - hesab kreditləşir və eyni zamanda bir neçə hesab debetləşir: buna görə də kreditləşən hesabın məbləği debetləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur. Misal - Malsatanlardan 1800 man. məbləğində materiallar, 1200 man. məbləğində quraşdırılası avadanlıqlar daxil olmuşdur. Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:

69

D-t 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – 1800 man. D-t 111 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” hesabı – 1200 man. K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 3000 man. Bu mürəkkəb yazılışı iki sadə yazılışa ayırmaq olar:

1) D-t 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – 1800 man.K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 1800 man.

2) D-t 111 “Torpaq tikili və avadanlıqlar ” hesasbı – 1200 man.K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 1200 man.

Mürəkkəb yazılışların tətbiqi uçot yazılışlarının miqdarını azaldır ki, bu da öz növbəsində uçot və analitik funksiyaların aparılması üçün lazım olan vaxta qənaət etməyə imkan verir.

Sintetik və analitik hesablar. Hesablarla balans arasındaqarşılıqlı əlaqə

Mühasibat uçotunda hesabların köməyi ilə təsərrüfat vəsaitləri və təsərrüfat prosesləri haqqında məlumatlar alınır. Ümumi məlumatlar müəssisənin müxtəlif vəsait növləri və onların mənbələri haqqında , yaxud bu və ya digər təsərrüfat prosesləri haqqında ümumi təsəvvür verir, məsələn müəssisəyə daxil olmuş əsas vəsaitlərin dəyəri, xammal və materialların dəyəri, məhsul satışından əldə edilən gəlir, malsatanlara olan borclar və s.

Təsərrüfatı idarə etmək üçün bir ümumi göstərici ilə kifayətlənmək olmaz. Bunun üçün hər bir uçot obyektinin vəziyyəti və hərəkətini xarakterizə edən daha ətraflı məlumatlar lazımdır. Məsələn, təsərrüfata nə miqdarda və konkret olaraq hansı materialın daxil olması və çıxmasını ; alınan material qiymətlilərinə görə konkret olaraq hansı müəssisəyə borcun nə qədər artmasını; əmək haqqı üzrə hər bir işçiyə müəssisənin nə qədər borcunun olmasını və s. bilmək lazımdır.

Təsərrüfat vəsaiti və proseslərini cari uçotda təfsilatı ilə göstərilməsindən asılı olaraq müxtəlif informasiyaların alınması üçün mühasibat uçotunda üç hesab növündən istifadə olunur. Onlar təfsilatı dərəcəsinə görə sintetik, analitik və subhesablara bölünür.

70

Sintetik hesablar pul ölçüsündə ifadə olunan iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və əməliyyatları haqqında göstəriciləri ümumi şəkildə əks etdirir. Sintetik hesablara aiddir: 111 №-li “Torpaq tikili və avadanlıqlar”; 201 №-li “Material ehtiyatları”; 221 №-li “Kassa”; 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”; 204 №-li “Hazır məhsullar”; 205 №-li “Mallar”; 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar”; 301 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.

Analitik hesablar - natural, pul və əmək ölçülərində ifadə olunanı ayrı-ayrı növ əmlakın, öhdəliyin və əməliyyatların məlumatlarını əks etdirərək, sintetik hesabların məzmununu təfsilatı ilə göstərir. Məsələn, 205 №-li “Mallar” hesabı üzrə yalnız malın ümumi miqdarını bilmək deyil, hər bir mal növünün mövcud olması və yerləşdiyi yer, yaxud malın qruplarını, 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı üzrə isə yalnız ümumi borcu bilmək deyil, hər bir malsatan üzrə ayrıca konkret borcları bilmək lazımdır.

Subhesablar (sintetik hesabın ikinci sırada duran köməkçi hesabı) sintetik hesab dairəsində analitik hesabların əlavə qruplaşdırılması üçün nəzərdə tutulan, sintetik və analitik hesablar arasında aralıq uçot hissəisdir. Onlarda uçot natural və pul ölçülərində aparılır. Bir neçə analitik hesab olduqda – bir subhesab, bir neçə subhesab olduqda isə - bir sintetik hesab tərtib edilir (bax cədvəl 5.1)

204 №-li “Hazır məhsullar” sintetik hesabının onun subhesablar və analitik hesablarla qarşılıqlı əlaqəsi

Sintetik hesab Subhesab Analitik hesab204 №-li “Hazır məhsullar”

204-1 “Bitkiçilik məhsulları” Buğda, pambıq, üzüm və s.

204-2 “Heyvandarlıq məhsulları” Süd, yumurta, yun və s.204-3 “Sənaye məhsulları” Un, yağ, pendir və s.204-4 “Köməkçi, xidmətedici və digər istehsalat məhsulları”204-5, 204-6 və i.a.

Mühasibat uçotunda sintetik və analitik uçotdan istifadə olunur.

71

Sintetik uçot - müəyyən iqtisadi əlamətlər üzrə əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının növləri haqqında mühasibat uçotunun məlumatlarının ümumiləşdirilmiş uçotdur. Bu da mühasibat uçotunun sintetik hesablarında aparılır.

Analitik uçot - hər bir sintetik hesabın daxilində əmlaklar, öhdəliklər haqqında və təsərrüfat əməliyyatları haqqında qruplaşdırılmış dəqiq informasiyalar şəxsi hesablarda və mühasibat uçotunun digər analitik hesablarında aparılır.

Sintetik və analitik hesablar ayrılmaz surətdə bir-biri ilə bağlıdır və bir- birini tamamlayır. Bu əlaqə ondan irəli gəlir ki, qalıqla və əməliyyat məbləğləri sintetik hesaba və ona aid olan analitik hesablara paralel surətdə yazılır - sintetik hesaba – ümumi məbləğ, analitik hesablara isə hissəvi məbləğlər qeyd edilir.

Göründüyü kimi sintetik və analitik hesablar arasında ayrılmaz surətdə qarşılıqlı əlaqə vardır. O, aşağıdakı bərabərliklə ifadə olunur:

1.Sintetik hesabların məlumatlarına görə açılan , bütün analitik hesablar üzrə ilk qalıqlar sintetik hesabların ilk qalığına (saldosuna) bərabər olur: ∑S1a = S1s

Burada S – saldonu, qalığı göstərir. 2.Sintetik hesabın məlumatları üzrə açılan, bütün analitik hesablar üzrə dövriyyələr, sintetik hesabların dövriyyəsinə bərabər olmalıdır:

∑ Da = Ds

D K D K

3. Sintetik hesabın məlumatlarına əsasən açılan bütün analitik hesablar üzrə son saldo (qalıq) sintetik hesabın son saldosuna (qalığına) bərabər olur: ∑S2a = S2s

Mühasibat uçotunda hesablarla balans arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu əlaqə əsasən aşağıdakı kimi görünür. Balans maddələrinin məlumatlarına əsasən aktiv və passiv hesablar açılır, hesabların adları balans maddələrinə uyğun olmalıdır. Belə ki, aktivin “Qeyri-maddi aktivlər” maddəsi – 101 №-li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabına; balansın passivinin “Əlavə kapital” maddəsi – №-li “Əlavə kapital” hesabına müvafiq olur və s. Bəzən bir neçə hesab balansda bir maddədə verilir. Məsələn, “Ehtiyatlar” balans maddəsinə bir neçə qrup hesablar (201,202,204 ,201 və i.a.) daxil edilir.

72

Bundan başqa balansın müvafiq maddələri üzrə qalıq məbləğləri, açılan sintetik hesabların ilk qalığına yarayır. Sintetik hesabların debet qalığının ümumi məbləği, kredit qalıqlarının ümumi məbləğinə bərabər olur ki, bu da balansın aktivinin yekununun passivinin yekununa bərabər olmasını göstərir. Sintetik hesabların son saldosunun əsasında növbəti hesabat dövrünün (ayın, kvartalın və ilin) 1-i tarixinə yeni balans tərtib edilir. Deməli, hesablarla balans arasında əlaqəni sxematik olaraq belə ifadə etmək olar:

Hesabat dövrünün əvvəlinə mühasibat balansı

Mühasibat hesabları

Hesabat dövrünün axırına mühasibat balansı

Lakin mühasibat hesabları ilə balans arasında fərq vardır , bu ondan

irəli gəlir ki, mühasibat hesablarında pul, natural və əmək göstəricilərində hesabat dövrü ərzində cari təsərrüfat əməliyyatları və yekun məlumatları əks etdirilir, balansda isə yalnız pul ifadəsində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan yekun məlumatlar əks etdirilir. Cari uçotda göstərilən hesablar, balansda olmur, belə ki, onlar (202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 721№-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 601 №-li ” Satış” hesabları və s.) balans tərtib edilənə qədər bağlanır. Bəzi sintetik və balansarxası hesablar balansda əks etdirilmir.

Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri

Ayrı-ayrı mühasibat hesabatının məlumatları hesabat dövrü ərzində müəssisənin təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti haqqında bütövlükdə təsəvvür vermir. Hər bir hesabda olan yazılışları digər hesablarda olan yazılışlarla üzləşməsini aparmadan hesablarda aparılan mühasibat yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq olmaz. Buna görə mühasibat balansını əvvəlcədən yoxlamadan tərtib etmək lazım deyil. Ay ərzində hesablar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışların və ümumiləşdirilmiş məlumatların düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisə fəaliyyətinin nəticəsinə operativ rəhbərlik üçün dövriyyə cədvəlləri tərtib edilir. Onlar əsasən kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun Baş-jurnal, memorial-order və sadə uçot formalarından istifadə edildikdə tətbiq edilir.

73

Təsərrüfat əməliyyatları onların sənədləşməsi, qiymətləndirilməsindən sonra sintetik və analitik hesablara yazılır. Ayın axırında aylıq dövriyyə və qalıq şəklində ümumi göstəricinin alınması üçün hesablar üzrə yazılışlar toplanır yəni dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Dövriyyə cədvəlinin iki növü vardır:Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli və analitik hesablar üzrə dövriyyə

cədvəliSintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli bütün sintetik hesablar

üzrə dövriyyə və qalığın yekununu özündə əks etdirir, uçot yazılışlarının düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyəti ilə ümumi tanışlıq və yeni balansın tərtibi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı kimidir.

May 201 - ilə sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Hesabların adı

İlk qalıq ( S1) Ay ərzində dövriyyə(D)

Son qalıq (S2)

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit1 2 3 4 5 6 7

Sintetik hesabların məlumatlarına əsasən birinci sütunda qalıqları olan bütün hesabların adları əvvəlcə aktiv hesabların, sonra passiv hesabların adları yazılır. Hər bir hesabın məlumatları 2,3,4,5,6 və 7-ci sütunların debeti və kreditinə müvafiq məbləğlər əks etdirilir. 6 və 7-ci sütunlar üzrə məbləğlər, ilk qalığı və dövriyyəsi olan hesablardan alınır.

Aktiv hesab üzrə ayın axırına qalığı təyin etmək üçün ilk qalığın üzərinə debet dövriyyəsini əlavə etmək və alınan məbləğdən kredit dövriyyəsini çıxmaq lazımdır (sütun 6 = sütun 2 + sütun 4 – sütun 5).

Passiv hesabın son qalığını tapmaq üçün ayın əvvəlinə qalıq məbləğini kredit üzrə dövriyyə məbləği ilə cəmləmək və alınan məbləğdən debet dövriyyəsini çıxmaq lazımdır (sütun 7 = sütun 3 + sütun 5 – sütun 4). Ümumi yekunlar yoxlanan zaman hər sütun üzrə debet və kredit üzrə yekun məbləğlərinin bərabər olması yoxlanılır.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində yazılışların düzgünlüyü üç bərabərliyin köməyi ilə yoxlanılır.

74

1) Debet və kredit üzrə ilk qalıqlar ∑S1d = ∑S1k

Balansın aktivi və passivi üzrə yekunlar bir-birinə bərabər olduğuna, ilk qalıqlar buradan hesablara köçürüldüyünə görə ilk qalıqlar üzrə yekun məbləğləri bir-birinə bərabər olur.

2) Debet və kredit üzrə dövriyyələr ∑ Dd = ∑Dk

Debet və kredit dövriyyələrinin bərabərliyi bütün əməliyyatların hesablarda ikitərəfli qeydə alınmasından irəli gəlir. Belə ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni zamanda və eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində əks etdirilir, deməli bütün hesabların debet məbləğləri, bütün hesabların kredit məbləğinə bərabər olmalıdır.

3) Debet və kredit üzrə son qalıqlar ∑S2d = ∑S2k

Ayın axırına hesablar üzrə son qalıqlar ilk qalıqlara və dövriyyələrə əsasən müəyyən edildiyinə görə debet və kredit üzrə son qalıqların yekunları bir-birinə bərabər olur. Bu məlumatların əsasında hesabat dövrünün axırına yeni balans tərtib edilir. Dövriyyə cədvəlində üç cüt yekunların bərabərliyi əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsinin düzgün olmasını göstərir. Debet və kredit sütunlarının yekunları üzrə bərabərliyin pozulması uçot qeydlərində səhvlərin olmasını göstərir. Bu kimi səhvlərə daxildir: 1. Aktiv yaxud passiv hesablara ilk saldoların düzgün yazılmaması. Belə səhvlər dövriyyə cədvəlində və sintetik hesablarda verilən ilk saldoları tutuşdurmaqla tapılır. 2. Hesabın debetində qeyd edilir, kreditində isə qeydedilmir, yaxud əksinə əməliyyat hesabın debetində bir məbləğdə, kreditində isə başqa məbləğdə yazılır. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri ilə tutuşdurmaqla bu kimi səhvlər aşkara çıxarılır. Dövriyyə cədvəlinin köməyi ilə üç yekun bərabərliyi olmaqla hesabların müxabirləşməsində səhvləri heç də həmişə aşkar etmək olmur . Məsələn, təsərrüfat əməliyyatı bir hesabın debeti əvəzinə başqa hesabın debetinə yaxud bir hesabın krediti əvəzinə başqa hesabın kreditinə yazılır yaxud ümumiyyətlə

75

hesaba heç daxil edilmir. Bu cür səhvi aşkar etmək üçün dövriyyə cədvəlində dövriyyə üzrə yekun məbləğlərini qeyd jurnalı üzrə yekun məbləği ilə müqayisə etmək lazımdır. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli ilə yanaşı hər bir sintetik uçotun hesabına dair ayrılıqda analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərindən də istifadə olunur. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli bir sintetik hesabda birləşən, və bu hesab üzrə uçot yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq, eləcə də ayrı-ayrı növ vəsaitin vəziyyəti və hərəkəti üzərində müşahidə aparmaq üçün nəzərdə tutulan, analitik uçotun bütün hesabları üzrə saldo və dövriyyənin yekunlarını özündə göstərir. Analitik hesablar üzrə uçotun necə - pul və natural yaxud yalnız pul ifadəsində aparılmasından asılı olaraq dövriyyə cədvəli iki növə bölünür. Yalnız pul ifadəsində olan analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli sintehesablar üzrə dövriyyə cədvəlinə uyğun qurulur. Onda birinci sütunda sintetik hesabların adı əvəzinə analitik hesabların adları yazılır. Belə dövriyyə cədvəli 431№-“ Malsatan və podatçılara uzunmüddətli kreditor borcları”Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”, 244№-li “Təhtəlhesab möəbləğlər” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.

201 - il may ayı ərzində ” Malsatan və podratçılara uzzunmüddətli kreditor borcları”müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların analitik uçotunun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

SN-si

Analitik hesabların adları

Mayın 1-nə qalıq May ayı ərzində dövriyyə

1 iyuna qalıq

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit1 2 3 4 5 6 7 8

Pul və natural ifadədə göstərilən dövriyyə cədvəli –111 №-li “Torpaq tikili və avadanlıqlar”, 201 №-li “Material ehtiyatları”, 204 №-li “Hazır məhsul” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.2015ci- il may ayı ərzində “Qarışıq yemlərin” analitik uçotunun

dövriyyə cədvəli

76

S N-si

Analitik hesabların adları

Ölç

ü va

hidi

Qiy

mət

i,m

an.

Mayın 1-nə qalıq

May ayı ərzində dövriyyə 1 iyuna qalıqMədaxil Məxaric

Miq

dar

ıM

əblə

ği

Miq

dar

ı

Məb

ləğ

i

Miq

dar

ı

Məb

ləğ

i

Miq

dar

ı

Məb

ləğ

i

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlindən fərqli olaraq analitik hesablar üzrə dövriyyənin yekunu uyğun gəlmir. Bu onunla izah olunur ki, əgər bir sintetik hesab debetləşirsə, digər hesab mütləq kreditləşir, analitik uçota əsasən açılmış analitik hesablarda isə hesablara yazılış ya debet üzrə ya da kredit üzrə olacaqdır. Beləliklə, analitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəlinin nəzarət və operativ əhəmiyyətə malikdir Onlar sintetik uçotun və analitik uçotun məlumatlarının uyğun gəlməməsini müəyyən etməyə və nöqsanları aşkar etməyə imkan verir, həmçinin müəssisənin əmlakının istifadəsinə nəzarətin gücləndirilməsinə kömək edir. Bəzən analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində dövriyyələr yazılmır, ancaq hesablar üzrə qalıqlar əks etdirilir. Belə yazılmış cədvəl saldo cədvəli adlanır. Onun forması aşağıdakı cədvəl forması kimidir:

201 - il üçün 201 №-li “Materiallar ehtiyatları” hesabı üzrə saldo cədvəli

S. N-si

Materialın növü

Şifr Ölçü vahidi

Qiyməti, man.

1 iyula saldo 1 avqusta saldo

Və i.a.

Miq-Darı

Məb-ləği

Miq-darı

Məb-ləği

Miq-darı

Məb-ləği

Yoxlama sualları

77

1. Mühasibat uçotu hesablarına tərif verin.2. Nə üçün hər bir sintetik hesaba nömrə verilir?3. Mühasibat uçotunun aktiv və passiv hesabları hansı əlamətlərə görə

müəyyən edilir?4. Aktiv və passiv hesablara yazılış qaydası necədir?5. İkili yazılış üsuluna tərif verin.6. Hesabların müxabirləşməsi və mühasibat yazılışları özündə necə əks

etdirilir?7. Sadə və mürəkkəb ikili yazılışın məzmununu xarakterizə edin (misalla).8. Mühasibat uçotu hesabları hansı üç növə bölünür?9. Təsərrüfat əməliyyatları yazılarkən sintetik və analitik hesablar arasında

hansı qarşılıqlı əlaqə vardır?10.Hesablarla balans arasında qarşılıqlı əlaqə və fərqləri xarakterizə edin.11.Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinə tərif verin.12.Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində yazılışların düzgünlüyü necə

yoxlanılır? Belə bərabərlik formalarını yoxlayın.

ƏDƏBİYYAT

12.Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-199513.Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

200414.Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-201015.Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 200916.Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

199517.Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.18.Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 200719.Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 200320.Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200121.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200922.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

78

MÖVZU 5. SƏNƏDLƏŞMƏ, UÇOT REGISTRLƏRI VƏ MÜHASIBAT UÇOTUNUN FORMALARI

P L A N

1. İlkin müşahidə təsərrüfat uçotunun əsasıdır və onun sənədlərin tərtibində rolu.

2. Sənəd haqqında ümumi anlayış. Sənədləşmə, onun mahiyyəti və mühasibat uçotunda rolu.

3. Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi qaydaları.4. Sənədlərin rekvizitləri.5. Mühasibat sənədlərinin təsnifatı.6. Sənəd dövriyyəsinin təşkili və sənədlərin saxlanma qaydası.

İlkin müşahidə - təsərrüfat uçotunun fəaliyyətinin əsasıdır. O, əhatə edir: - təsərrüfat həyatı hadisələrinin qiymətləndirilməsi və onların meyarlarının seçilməsini; - uçotda əks etdirilən obyektlərin və hadisələrin birmənalı elan edilməsini; - təsərrüfat həyatı hadisələrinin müşahidəsi və dəyişməsini eyni zamanda rəsmiyyətə salınmasını; - sonradan işləmək üçün təsərrüfat həyatı hadisələrinə müşahidə edilməsinə və düzgün ifadə olunmasına nəzarət üsullarını. İlkin müşahidə aparıldıqdan sonra sənədlərin tərkibinə başlanır. Müəssisədə aparılan bütün təsərrüfat əməliyyatları təsdiqləndirici sənədlərlə rəsmiyyətə salınmalıdır. Eyni zamanda hər bir müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində vəsaitlər və onların əmələ gəlmə mənbələrinin tərkibində hər gün dəyişikliklər əmələ gəlir. Təsərrüfat əməliyyatlarında olan dəyişiklik, müvafiq sənədlə rəsmiyyətə salınır. Mühasibat uçotunun düzgün təşkil edilməsinin əsas şərtlərindən biri hər bir təsərrüfat əməliyyatının sənədlə rəsmiyyətə salınması hesab olunur. Heç bir əməliyyat müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz.

79

Sənədlər təsərrüfat əməliyyatlarının həqiqətdə həyata keçirilməsinin yazılı təsdiq edilməsi və onların baş verməsinin hüququ olması deməkdir. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlə rəsmiyyətə salınması üsulu sənədləşmə adlanır. Sənədlər təsərrüfat əməliyyatını yerinə yetirən zaman əməliyyatın həyata keçirildiyi yerdə tərtib edilir və sonrakı bütün uçot qeydləri üçün əsas hesab olunur. Təsərrüfat əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün verilən bütün sərəncamlar sənədlərlə rəsmiyyətə salınır və buna görə də təsərrüfatın idarə edilməsində və ona operativ rəhbərlikdə sənədlərdən istifadə olunur. Məsələn, kassadan pulun verilməsinə dair sərəncam kassa məxaric orderi yazmaqla, məhsul və materialların anbardan buraxılması - hesab faktura yazmaqla rəsmiyyətə salınır. Müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində çoxsaylı və müxtəlif əməliyyatlar yerinə yetirilir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı təsərrüfat əməliyyatının həyata keçirilməsi haqqında ilkin məlumatı olan uçot sənədləri ilə rəsmiyyətə salınmalıdır Uçot sənədlərinin obyektləri - təchizat, istehsal və satış prosesləri, eləcə də müəssisənin ayrı-ayrı bölmələri, müxtəlif maliyyə, təsərrüfat sahələri, müəssisənin daxilində və kənarla olan hesablaşma münasibətləridir. İlkin sənədlər mətbəə üsulu ilə çap edilmiş blanklarda yazılmalı və təsdiq edilmiş formalara uyğun olmalıdır. Sənədin forması onda olan göstəricilərə (rekvizitlərə) və onların yerləşdirilməsinə görə müəyyən edilir. Əgər müəssisə yerinə yetirdiyi əməliyyatı nümunəvi sənəd formasında rəsmiyyətə sala bilmirsə, onda müəssisə uçot siyasətində nəzərdə tutulmuş özünün ilk sənəd formasını hazırlaya bilər. Əməliyyatları rəsmiyyətə salan sənədlərdə müəyyən rekvizitlər olmalıdır. Həmin rekvizitlər əməliyyatın yerini, şərtlərini və məzmununu müəyyən etməyə imkan verir və sənədi hüquqi qüvvəyə mindirir. Hər bir sənəd üçün zəruri hesab olunan rekvizitlərə sənədin adı, tərtib edilmə tarixi, təsərrüfat əməliyyatının məzmunu və onu icra etmək üçün əsas pul və natural ifadədə uçot ölçüləri, əməliyyatın həyata keçirilməsi və onun rəsmiyyətə salınmasının düzgünlüyü üçün məsuliyyət daşıyan şəxslərin imzaları daxildir. Uçot sənədlərindən başqa uçot informasiyaları informasiyaların maşın daşıyıcılarında da olur. Onlar əmlaklar, öhdəliklər və təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların alınması və işlənməsi üçün hesablama texnikasında tətbiq edilir. İşlərin mexanikləşməsi üçün mühasibat sənədlərinə xüsusi

80

rekvizitlər ( müəssisənin , onun struktur bölmələrinin və i.a. kodları) daxil edilir. Maşın daşıyıcılarında sənədlərin məlumatların kodlaşdırılması , eyniləşdirmə və maşınla emal proqramlarının mühafizəsi sistemi olmalıdır və ilkin uçot sənədlərinin saxlanması üçün müəyyən olunmuş vaxt ərzində müəssisədə saxlanılır. Sənədlərlə sənədləşmə kimi unifikasiya, standartlaşma və sənəd dövriyyəsi (ilkin uçot) anlayışları ilə sıxı əlaqədardır. Sənədləşmə - mühasibat sənədləri ilə əmlakların , öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması üsuludur. Heç bir əməliyyat onu müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün və öz vaxtında sənədlə rəsmiyyətə salınması – mühasibat uçotunun başlanğıc mərhələsidir. Sənədləşmə müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında informasiya axınını özündə göstərir və buna görə müəssisənin idarə edilməsində qabaqcadan , cari və sonrakı nəzarət üçün geniş istifadə olunur. Qabaqcadan nəzarət sənədi imzalamış müəssisə rəhbərləri (rəhbər, baş mühasib, baş mühəndis, baş aqronom, baş zootexnik və i.a.) tərəfindən aparılır, bu halda görülən işə görə sənədin imzalanması üçün məsuliyyəti peşəkarcasına öz üzərinə götürür. Cari nəzarət uçot prosesində və maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində (Operativ) aparılır; təhlilin dərinləşməsi məqsədi ilə ilkin sənədlər cəlb olunur. Sonrakı nəzarət əsasən sənədli təftiş formasında, eləcə də təsərrüfat əməliyyatlarını rəsmiyyətə salmaq üçün qulluqçuların əsasları, hesabat işçilərinin sənədlərinin yoxlanılması yolu ilə aparılır. Sənədlərin unifikasiyası – mülkiyyət formasından və idarə tabeçiliyindən asılı olmayaraq müxtəlif müəssisələrdə oxşar əməliyyatların rəsmiləşdirilməsi zamanı onlardan istifadə üçün nümunəvi sənəd formalarının hazırlanmasıdır. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istifadə üçün vahid formada sənədlərin hazırlanması – sənədlərin unifikasiyası adlanır. Unifikasiya sənədlərin sadələşməsinə və azaldılmasına , eləcə də onların EHM-də işlənilməsi üçün uyğunlaşdırılmasına (birdəfəlik sənədlərin toplayıcı sənədlə əvəz edilməsi, sənədlərdə olan artıq göstəricilərin ləğv edilməsi, bir neçə ayrı-ayrı sənədlərin kombinələşmiş şəkildə birləşməsi və s.) kömək edir.

81

Beləliklə, xalq təsərrüfatı miqyasında bütün sənədlər vahid şəklə salınır ki, bu da uçot işlərinin mexanikləşməsinə və avtomatlaşmasına imkan verir. Sənədlərin standartlaşması – eyni tipli sənədlərin blanklarına bir cür ölçünün (standartın) verilməsidir. Bu da sənədləri çap edən zaman kağızdan yaxşı istifadə etməyə imkan verir və onun tullantılarını azaldır, sənədlərin hazırlanmasını xeyli ucuzlaşdırır. Bundan başqa standartlaşma sənədlərin mühasibatda işlənməsini, elektron hesablayıcı maşınlardan istifadəsini və sənədlərin arxivdə saxlanılmasını asanlaşdırır. Sənəd dövriyyəsi – hər bir sənəd tərtib edildiyi və ya kənardan müəssisəyə daxil olduğu yerdən arxivə qədər keçdiyi bütün mərhələlər yoludur. Hər bir müəssisədə baş mühasib sənəd dövriyyəsi hazırlayır, müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Onda qabaqcadan nəzərdə tutmaq lazımdır:

- hesabatların yaxud ilkin sənədlərin adı;- tərtib edilmə vaxtı;- sənədləri tərtib edənin, imzalayanın və yazılış aparan şəxs;- sənədlərin mühasibata verilmə vaxtı və cavabdeh şəxs;- sənədi qəbul edən, yoxlayan, nəzarət edən şəxs, mühasibatda necə

istifadə olunur və cari arxivdə hansı işdə saxlanılır. Düzgün təşkil olunmuş sənəd dövriyyəsi mühasibat uçotunun operativliyini artırır, mühasibat əməliyyatlarının vaxtında qeydə alınmasını təmin edir, onlardan istifadə olunması üzərində nəzarəti gücləndirir və nəhayət mühasibat hesabatının vaxtında tərtib edilməsinə imkan yaradır.

Sənədlərin təsnifatı

Müəssisələrdə və təşkilatlarda müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları olur. Onların rəsmiyyətə salınması üçün forma və məzmun etibarı ilə müxtəlif sənədlərin tərtib edilməsi tələb olunur. Müxtəlif tipli sənədlərin təyinatını və doldurulma qaydasını yaxşı başa düşmək , habelə onların düzgün tətbiq edilməsini təmin etmək üçün sənədləri oxşar qruplar üzrə təsnif etmək lazımdır. Belə bir qruplaşmanın aparılması sənədlərin təsnifatı adlanır Mühasibat sənədləri aşağıdakı əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir: təyinatına görə, tərtib edilmə qaydasına görə, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə, əməliyyatların əks etdirilmə üsuluna görə, tərtib edilmə yerinə görə, doldurulma qaydasına görə (sxem 7.1).

82

Sxem 7.1Mühasibat sənədlərinin təsnifatı

Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə

Əməliyyatların əhatəetmə üsuluna görə

Tərtib edilmə yerinə görə

Doldurma qaydasına görə

83

sərəncamvericiIcarəediciMühasibatda rəsmiyyətə salınanKombinəedilmiş

Mühasibat sənədləri Tərtib edilmə

qaydasına görəİlkinIcmal

MaterialPulHesablaşma

BirdəfəlikToplayıcı

DaxiliXarici

Sənədlər təyinatına görə sərəncamverici (təsdiqləndirici), mühasibatda rəsmiyyətə salınan və kombinələşdirilmiş sənədlərə bölünür. Sərəncamveriçi sənədlər – elə sənədlərə deyilir ki, onlarda bu və ya başqa təsərrüfat əməliyyatını aparmaq üçün göstəriş olur. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsi faktını təsdiq etmir. Məsələn, bankda olan hesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün çeklər, əmrlər, etibarnamə, qaimə, iş üçün naryadlar, pul məbləğinin malsatanın bankına köçürülməsi üçün ödəmə tapşırığı, fəhlə və qulluqçuların işə qəbul edilmələri, onların işdən azad edilmələri haqqında əmrlər və i.a. Sərəncamverici sənədləri müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imza edilir. Bu sənədlərin bəziləri müəssisənin dairəvi möhürü ilə təsdiq edilir. Sərəncamverici sənəd imza edilmədikdə qüvvədə (düzgün) olmur. İcraedici (təsdiqləndirici) sənədlər elə sənədlərdir ki, onlarla artıq aparılmış əməliyyatı rəsmiyyətə salırlar, onların baş verməsi faktını təsdiq edirlər. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsini təsdiq və sübut edir. Ona görə də onlar icraedici sənədlər adlanırlar. İcraedici sənədlər mühasibat üçün baş vermiş əməliyyatı uçotda əks etdirməkdən ötrü əsas hesab olunur. İcraedici sənədlərə əsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktını, istehsalat xərclərini təsdiq edən hesabları, maddi məsul şəxslərin hesabatlarını, satılan məhsul üçün hesab-fakturanı, kassa mədaxil və məxaric orderlərini və s. misal göstərmək olar. Mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlər mühasibat işçiləri tərəfindən sərəncamverici və icraedici sənədlərinə əsasən tərtib edilir və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas sayılır. Məsələn, ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi cədvəlləri, amortizasiyanın hesablanması və bölüşdürülməsi cədvəli, toplayıcı cədvəllər, məhsulların faktiki maya dəyərinin kalkulyasiyası, plan maya dəyərindən kənarlaşma hesablamaları müxtəlif növlü arayışlar və mühasibatlıqda tərtib edilən hesablamalar və i.a. Kombinələşmiş sənədlər – iki və ya hətta üç növ sənədə - sərəncamverici, təsdiqləndirici və mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlərə xas olan vəzifələri eyni bir vaxtda yerinə yetirən sənədlərə kombinələşmiş sənədlər deyilir.

84

ƏlHesablanma texnikasını tətbiq etməklə

Məsələn, kassa məxaric orderinin birinci hissəsində pulun verilməsi haqqında sərəncam olur, ikinci hissəsində alanın və kassirin imzaları ilə təsdiq olunmuş, pulun verilməsi rəsmiləşdirilir; material qiymətlilərin buraxılışı üçün qaimənin özündə anbardan materialların buraxılma sərəncamları olur, eləcə də faktiki verilənlər göstərilir və i.a. Tərtib edilmə qaydasına görə sənədlər ilk sənədlərə və icmal sənədlərə bölünür. İlk sənədlər – təsərrüfat əməliyyatları baş verdiyi vaxtda tərtib edilir. İlk sənədlərə aiddir: kənd təsərrüfat məhsullarının daxil olması gündəliyi, heyvanların çəkilməsi cədvəli və s. İcmal sənədlər əvvəllər tərtib edilmiş bir neçə oxşar ilk sənədə əsasən tərtib edilir. İcmal sənədlərə misal olaraq avans hesabatını, fermada mal-qara və quşların hərəkəti haqqında hesabatı, yanacaq və yağlayıcı materialların hərəkəti haqqında hesabatı, kassa hesabatı, hesablardan bank çıxarışı, qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllər və s. göstərmək olar. Avans hesabatında təhtəlhesab şəxslə hesablaşmanın tam xarakteristikası verilir. Belə ki, əvvəlki avansın qalığı yaxud artıq xərclədiyi pul, sonra götürülən avansın həcmi, çəkdiyi xərc məbləği, qalıq və onun kassaya verilmə tarixi, yaxud artıq xərcin olması və onun müəssisəyə qaytarılma tarixi göstərilir. Bundan başqa avans hesabatında hesabatın yoxlanılması və təsdiqindən sonra hesablar üzrə istehsalat xərclərinə aid edilməsi göstərilir. Hesabatın arxa tərəfində ayrı-ayrı xərclərin siyahısı və onları təsdiq edən sənədlər göstərilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə sənədlər material, pul və hesablaşma sənədlərinə bölünür. Material sənədləri vəsaitlərin və əmək əşyalarının mövcudluğunu və hərəkətini əks etdirir. Onlara əsas vəsaitlər qeyri-maddi aktivlər və digər uzunmüddətli qoyuluşlar, istehsalat ehtiyatları və məsrəflər. Məsələn , əsas vəsaitlərin qəbulu-təhvili və silinmə aktları, material qiymətlilərin mədaxili və silinməsi üçün sənədlər, istehsalat məsrəfləri hesabları üzrə uçot registrlərinin doldurulması üçün lazım olan arayışlar , hesablamalar və cədvəllər, hesab-fakturalar, qaimələr və s. Pul sənədləri pul vəsaitlərinin hərəkətini göstərir, onların köməyi ilə kassa və bank əməliyyatları uçota alınır. Pul sənədlərinə çeklər, bank çıxarışları, kassa mədaxil və məxaric orderləri, pulun qəbulu haqqında qəbzlər, poçt və veksel markaları, istiqrazlar, əmanət sertifikatları və s. aid edilir.

85

Hesablaşma sənədləri hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşmaları əks etdirir. Hesablaşma sənədlərinə daxildir: ödəmə tapşırıqları, hesablaşma çekləri, ödəmə tələbnamələri, haqq-hesab ödəmə cədvəlləri , avans hesabatları və s. Əməliyyatların əhatə etmə üsuluna görə sənədlər birdəfəlik sənədə və yığma sənədlərinə bölünür: Eyni vaxtda bir yaxud bir neçə əməliyyatı rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə birdəfəlik sənəd deyilir. Birdəfəlik sənəd tərtib edildikdən sonra mühasibata daxil olur və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas olur. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, hesab-fakturalar; haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s. Müəyyən dövr keçdikdən sonra təkrar olunan oxşar əməliyyatları rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə yığma sənədləri deyilir Dövrün axırında (həftə, on gün, ay) uçot yazılışları üçün istifadə olunan göstəricilər üzrə yekunlar hesablanır . Yığma cədvəlləri icmal sənədlərdən onunla fərqlənir ki, icmal sənədlər əməliyyatların yığılması yolu ilə tədricən tərtib edilir. Yığma sənədlərinə limit-zabor vərəqələri, süd sağımının uçotu jurnalı, iki həftəlik yaxud aylıq naryadlar və s. aid edilir. Tərtib edilmə yerinə görə sənədlər daxili və xarici sənədlərə bölünür. Daxili sənədlər cari əməliyyatları əks etdirmək üçün müəssisədə tərtib edilir. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, qaimələr, aktlar, naryadlar, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s. Xarici sənədlər həmin müəssisədən kənarda doldurulur və tərtib olunmuş şəkildə daxil olur. Məsələn, hesab-fakturalar, bank çıxarışları, əmtəə-nəqliyyat qaimələri və s. Doldurulma qaydasına görə sənədlər əl ilə tərtib edilən sənədlərə və hesablama texnikasının köməyi ilə tərtib edilən sənədlərə bölünür. Əl ilə tərtib edilən sənədlər əl ilə ya da yazı makinası ilə doldurulur. Hesablama texnikasının köməyi ilə doldurulan sənədlər, istehsalat əməliyyatları haqqında informasiyaları onlar baş verən vaxtda avtomatik olaraq yazılır.

Sənədlərin tərtib edilməsi və saxlanılması qaydası

Mühasibat uçotunun registrlərində yazılış üçün əsas təsərrüfat əməliyyatlarının başa çatması faktını qəti müəyyən edən ilkin uçot sənədləri olur.

86

Sənədlərin öz vaxtında tərtib edilməsi. İlkin sənədlər əməliyyat yerinə yetirilən vaxt tərtib edilməlidir, əgər bunu etmək mümkün deyilsə, bilavasitə əməliyyat yerinə yetirdildikdən sonra tərtib edilir. Nəzarət kassa maşınının tətbiqi ilə malların, məhsulların, iş və xidmətlərin satışı zamanı kassir qəbzinin əsasında iş gününün axırında bir dəfədən az olmayaraq ilkin uçot sənədinin tərtib edilməsinə icazə verilir. Bu göstərilən tələbə riayət edilməməsi mühasibat uçotunda boşluqlara, uçotun düzgün təşkil edilməsinə gətirib çıxarır. Mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün ilkin uçot sənədlərinin yaradılması qaydası və onların verilmə vaxtları müəssisədə təsdiq olunmuş sənəd dövriyyəsinə müvafiq həyata keçirilir. İlk sənədləri tərtib edən və imzalayan şəxs, sənədin öz vaxtında və keyfiyyətli tərtib edilməsini təmin edir, sonra onları mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün müəyyən olunan vaxtda mühasibata verir. Sənədlə rəsmiyyətə salınan əməliyyatların məzmununun düzgünlüyü, aydınlığı və tamlığı. Əməliyyatı xarakterizə edən hər bir sənəddə mətn konkret olmalıdır ki, sənəd doldurulduqdan sonra aydın olmaması aşkar edilməsin. Sənədlərin düzgün doldurulması. Sənədlər makinada, mürəkkəblə yaxud kimyəvi karandaşla, səliqəli və aydın yazılmalıdır. Onlarda heç bir pozulub düzəldilmiş yer və qeydsiz düzəlişlər olmamalıdır. Sənədlərdə olan səhvlər səhv yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətt çəkməklə düzəldilir. Səhvin düzəldilməsi əməliyyatda iştirak edən şəxslər tərəfindən qeyd edilir və imzaları ilə təsdiq edilir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. Sənədi imza edən vəzifəli şəxslər onda olan məlumatın doğruluğu üçün məsuliyyət daşıyırlar. Müəyyən olunmuş tələbləri pozmaqla tərtib olunmuş sənədlərin hüquqi qüvvəsi yoxdur; onlar əməliyyatların başa çatmasını, yaxud mühasibat uçotunda yazılışların düzgünlüyünü təsdiq edə bilmir. Nöqsanlı sənədlər, tərtibinə görə cavabdeh şəxsə qaytarılmır; qaralanmış sənədlər ,onların başa çatmasında günahkar olan şəxsə qaytarılır, məsuliyyətə cəlb edilir. İlkin uçot sənədlərinin əsasında təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların işlənilməsinə nəzarətin aparılması və nizama salınması üçün icmal uçot sənədləri tərtib edilə bilər. İlkin və icmal uçot sənədləri kağızda və informasiyaların maşın daşıyıcılarında ola bilər. Əgər ilkin sənədlər ilkin uçot sənədləşməsinin unifikasiya edilmiş albom formasında olan forma üzrə tərtib edilibsə uçota götürülür. Sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

87

- sənədin (formanın) adı;- formanın kodu;- sənədin tərtib edilmə tarixi;- sənəd tərtib edilən müəssisənin adı;- təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu;- təsərrüfat əməliyyatlarının ölçüləri (miqdarı, məbləği)- təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun

rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər. İnformasiyaların maşın daşıyıcıları olan sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- müəssisənin adı;- sənədin yazılma tarixi; - müəssisənin yerləşdiyi yer;- maqnit lenti sənədinə yazan operatorun kodu.

Hesablama texnikası vəsaitləri ilə məlumatların işlənilməsi nəticəsində alınan kağız daşıyıcısı sənədi olan maşınoqramlarda aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- maşınoqrammanı tərtib edən təşkilatın adı və yerləşdiyi yer;- onun çap edilmə tarixi.

Mühasibata daxil olan sənədlər uçot registrlərində yazılana qədər yaxud maşın hesablama qurğusuna verilənə qədər mühasibatda işlənilir, bu üç mərhələdə aparılır. Birinci. Sənədlər mahiyyət etibarilə yoxlanılır, yəni sənəddə göstərilən əməliyyatın məqsədəuyğunluğu və qanunauyğunluğu müəyyən edilir; sənəddə göstərilənlərin əməliyyatda olan həcmdə olması müəyyən edilir. Buna görə sənədlərin qarşılıqlı yoxlanması metodundan istifadə olunur. Məsələn, məlumatın hazırlanması üçün naryad və bu məlumatın mədaxil edilməsi üçün qaiməni, məhsulun yüklənməsi üçün qaiməni və alıcıların bu məhsulların qəbul üçün verilən qəbzin müqayisə edilməsi və i.a. İkinci, sənədin formal, məntiqi cəhətdən yoxlanması aparılır, yəni yazılan sənəd müəyyən olunmuş forma blankındamı yazılıb, bütün rekvizitlər düzgün doldurulmuşdurmu, nəzərdə tutulan şəxsin imzasının olması, sənədin düzgün tərtib edilməsi yoxlanılır. Üçüncü, yoxlanılmış və qəbul edilmiş sənədlər qruplaşdırma, arifmetik yoxlama, qiymət qoyma və mühasibat yazılışı nəzərdən keçirilir.

88

Qruplaşdırma – bu oxşar qruplarda sənədlərin seçilməsidir. O, oxşar sənədlər üzrə ümumi yekunların çıxarılmasına imkan verir, qruplaşdırılmış məlumatlar uçot işlərini xeyli yüngülləşdirir və bir mühasibat yazılışını – ikili qeydin aparılmasına imkan verir. Sənədlərin arifmetik yoxlanması yekunların arifmetik hesablamalarına, miqdar və dəyər göstəricilərinin düzgün əks etdirilməsinə nəzarət etməyə imkan verir. Sənədlərdə qiymət qoyma – natural göstəricilərin pul ölçüsündə ifadəsidir və pul məbləğ hesablanır. Sənədlərə mühasibat yazılışının tərtib edilməsi dedikdə hesabların dəqiqləşdirilməsi başa düşülür, yəni təsərrüfat əməliyyatlarına əlavə edilənsənədlərə əsasən hansı hesabın debetinə və kreditinə yazmaq lazımdır. Əməliyyatlar üçün tərtib edilmiş mühasibat yazılışları uçot registrlərinə yazılır. Bundan sonra sənədlər uçot işinin bütün mərhələlərindən keçir, onlar əməliyyat növləri üzrə seçilir , xronoloji ardıcıllıqla qovluqlara yığılır və cildlənir. Qovluqlar saxlanmaq üçün müəssisə arxivinə verilir. Arxivdə olan sənədlər ancaq baş mühasibin sərəncamına əsasən verilir. Məhkəmə istintaq orqanlarının tələbi üzrə sənədlərin alınması ancaq həmin orqanın yazılı sərəncamı və müəssisə rəhbərinin razılığı ilə ola bilər. Götürülmüş sənəd əvəzinə onun surəti qoyulur və bunun arxa tərəfində sənədin götürülmə tarixi və səbəbi göstərilir. Sənədlər müəyyən edilmiş müddət ərzində arxivdə saxlanılır. Məsələn, qaimə, qəbz bir il müddətinə saxlanır, ödəmə tələbnaməsi, hesab, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri – üç il müddətinə; pensiya və dövlət yardımı alanların şəxsi hesabları, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri, kassada və bank sənədləri 5 il müddətinə saxlanılır. Təyin edilmiş müddət keçdikdən sonra onlar ya ləğv edilir ya da makulaturaya təhvil verilir. Daimi saxlanılan sənədlər isə (illik hesabat və balanslar, baş kitab, fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları 75 il saxlanılır və s.) ya yerli , ya da dövlət arxivinə verilir. Sənəd dövriyyəsi – uçotun təşkilindən, müəssisənin quruluşundan və tətbiq edilən hesablama texnikasından asılıdır. Bütün ilk sənədlər üçün sənəd dövriyyəsinin plan-qrafiki hazırlanır.

89

Sənəd dövriyyəsinin plan-qrafikində bütün ilk sənədlərin adları , neçə nüsxədən ibarət tərtib edilməsi, sənədin haradan daxil olması və hansı vaxtda tərtib edilməsi, sənədin tərtib edilməsinə məsul olan şəxsin vəzifəsi göstərilir. Sənəd dövriyyəsinin plan-qrafiki müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və bütün maddi məsul şəxslərə, mühasibat işçilərinə və vəzifəli şəxslərə çatdırılır.

Yoxlama sualları

1. “Mühasibat sənədi” anlayışı özündə nəyi göstərir?2. İlkin uçot sənədləri mühasibat uçotu sistemində və idarəetmədə hansı yeri

tutur?3. Sənədləşmə özündə nəyi əks etdirir?4. “Unifukasiya”, “Standartlaşma”, “İlkin informasiya” anlayışları nə ilə

nəticələnir?5. “Sənəd dövriyyəsi” anlayışına tərif verin. Nəyə görə onun tərtibi

müəssisə üçün lazımdır?6. Bütünlükdə ilkin sənədlər hansı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir?7. Sənədlərin təsnifatını xarakterizə edin:

a) təyinatına görə;b) tərtib edilmə qaydasına görə;c) təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə;d) əməliyyatların əhatəetmə üsuluna görə;e) tərtib edilmə yerinə görə;f) doldurulma qaydasına görə.

8. Uçot sənədlərinin tərtibinə dair irəli sürülən əsas tələbləri göstərin.9. Mühasibata daxil olan sənədlərin yoxlanılması və işlənilməsi ardıcıllığı

necədir?10.Sənədlərdə qiymət qoyma və mühasibat yazılışında nə başa düşülür?11.Sənədlərin rekvizitlərini sadalayın.12.Müəssisədən və arxivdən kimin sənəd götürmək ixtiyarı vardır?

90

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün testlər1 Mühasibat sənədinin daha düzgün tərtibini verən qrupu

göstərin.Cavablar: 1.

2.

3.4

Mühasibat uçotunun aparılması üçün lazım olan ilk informasiya daşıyıcıları.Yazılı şəhadətnamə, bu təsərrüfat əməliyyatlarının başa çatması faktını, onların yerinə yetirilmə hüququnu yaxud onlara etibar edilən qiymətlilərə görə maddi məsul şəxsləri təsdiq edir.Təsərrüfat əməliyyatlarına müşahidə vasitəsiTəsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınmasının mühasibat üsulu.

2 Verilən mühasibat sənədləri siyahısından, bölüşdürücü sənədlər qrupu üzrə seçin.

Cavablar: 1.2.3.4.

Kassa məxaric orderiMaterialların istehsala buraxılması üçün qaiməHesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün çekƏsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktı

3 Təsdiqləndirici sənədlər hansı qrupda verilir?Cavablar: 1.

2.

3.4.

Hesab – fakturaDigər müəssisədən kassaya pulun daxil edilməsi haqqında qəbzKöhnəlmənin hesablanması cədvəliMaterial qiymətlilərin alınması üçün etibarnamə

4 Üstəlik xərclərin bölüşdürmə cədvəli təyinatına görə mühasibat sənədlərinin hansı qrupuna aid edilir?

Cavablar: 1.2.3.4.

Mühasibatda rəsmiyyətə salınanİcraçıKombinələşmişSərəncamverici

5 Aşağıda verilən siyahıdan ilkin mühasibat sənədini çeçinCavablar 1.

2.3.4.

Avans hesabatıKassa hesabatıKassa mədaxil orderiQruplaşdırma cədvəli

6 Toplayıcı sənədlə icmal sənəd arasında nə kimi fərq

91

vardır?Cavablar: 1.

2.

3.

4

Heç bir fərq yoxdurToplayıcı sənəd ilk sənədlərin əsasında tərtib edilir, icmal isə - yoxİcmal sənəd birdəfəlik sənədin əsasında, toplayıcı sənəd isə - icmal sənədin əsasında tərtib edilirİcmal sənəd ilkin sənədin əsasında tərtib edilir, toplayıcı sənəd isə özündə ilkin sənədləri əks etdirir.

7 Verilən xarici sənəd qrupunu göstərinCavablar: 1.

2.3.4.

Məhsulların yüklənməsi üçün əmtəə-nəqliyyat qaiməsiElektrik enerjisinin alınması üçün hesab-fakturaHaqq-hesab ödəniş cədvəliTicarət şəbəkəsinə məhsulların buraxılışı üçün qaimə

8. Mühasibat uçotunda mühasibat yazılışı nədir?Cavablar: 1.

2.3.4.

Natural göstəricilər pul ifadəsindəCəbri məbləğ yekunlarının hesablanmasıHesabların müxabirləşməsini göstərənMütləq rekvizitlərin düzgün doldurulmasına nəzarət

9. Mühasibat sənədlərinə qiymət qoyma nə deməkdir?Cavablar 1.

2.

3.

4.

Yekunun hesablanmasıAparılan yazılışlarda mühasibat hesablarının dəqiqləşdirilməsiNatural göstəricilərin pul ölçüsündə qiymətləndirilməsi və məbləğin hesablanmasıHesabların müxabirləşməsini göstərən

10 Sənəd dövriyyəsi nədir?Cavablar: 1.

2.3.4

Həmin müəssisədə tərtib edilən sənədlərin doldurulması üzrə göstərişSənədləri yazmaq üçün cədvəlSənədin tərtib edilməsindən arxivə qədər keçilən yolTəsərrüfatda tətbiq edilən sənədlərin siyahısı

11 Mühasibat sənədlərinin rekvizitləri özündə nəyi əks etdirir?

Cavablar: 1.

2.

Təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən sənəddə olan göstəriciləri və onun hüququnun olmasınıSənədin tərtib elementi olan məlumatı

92

3.4.

Onun təyinatını xarakterizə edən sənədin adıTəsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən sənədlər

12 Sənədlərin uçot cəhətdən işlənməsi elementlərini göstərin

Cavablar: 1.

2.3.4.

Səhvlərin düzəldilməsi, arifmetik hesablamaların düzgünlüyünün yoxlanılmasıQeydiyyat, işlənmə , təhlilQiymət qoyma, qruplaşdırma, mühasibat yazılışıQeydiyyat, rəsmiyyətə salınma, yoxlama

13 Tərtib edilmə qaydasına görə sənədlər hansı qrupa bölünür?

Cavablar: 1.2.3.4.

Birdəfəlik və toplayıcıİlkin və icmalDaxili və xariciTəsdiqləndirici və sərəncamverici

14 Təyinatına görə sənədlər necə təsnifləşdirilir?Cavablar: 1.

2.3.

4.

İlk və icmalSadə və kombinələşmişSərəncamverici və icraedici, mühasibatda rəsmiyyətə salınan və kombinələşmişDaxili və xarici

15 Pensiya və dövlət yardımı alanların şəxsi hesabları, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri neçə il saxlanılır?

Cavablar: 1.2.3.4.

10 il5 il7 il3 il

16 Fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları və şəxsi işi neçə il saxlanılır?

Cavablar: 1.2.3.4.

15 il5 il75 il50 il

93

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərin nəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualların nömrəsi Düzgün cavabların nömrəsi

VII Fəsil

Sənədləşmənin təşkili

12345678910111213141516

22,31,21341333132323

Uçot reqıstrləri:

Bütün təsərrüfat əməliyyatları sənədlə rəsmiyyətə salındıqdan sonra mühasibat uçotunda əks etdirilməlidir. Bunun üçün ayrı-ayrı sənədlərdə olan məlumatlar toplanır , qruplaşdırılır və müəyyən sistem üzrə qeydə alınır. Belə qeyd mühasibat uçotunun texnikasının köməyi ilə aparılır. Mühasibat uçotunun texnikası dedikdə onun aparılması üsulu yəni əl yaxud uçot registrlərini tətbiq etməklə avtomatlaşma vasitələrindən istifadə etməklə əldə edilən uçot informasiyalarının qeydiyyat üsulu başa düşülür. Mühasibat uçotunun registrləri mühasibat uçotu hesablarında və mühasibat hesabatında əks etdirmək üçün, qəbul edilən ilkin uçot sənədlərində olan informasiyaların sistemə salınması və toplanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mühasibat uçotunun registrlərində təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsinin düzgünlüyünü, onları tərtib edən

94

və nizamlayan şəxs təmin edir. Mühasibat hesabatında daxili registrlərin məzmunu kommersiya sirri hesab olunur. Odur ki, informasiyanın yayılmasına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq şəxs məsuliyyət daşıyır.

Beləliklə , bütün təsərrüfat əməliyyatları uçot registrlərində əks etdirilir. Onlar xüsusi kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı kartoçkalarda, maşınoqrammalarda, eləcə də informasiyaların maşın daşıyıcılarında aparılır. Mühasibat uçotu registrlərinin maşın daşıyıcılarında aparıldıqda onların informasiya daşıyıcı kağızlara çıxarılması imkanı nəzərə alınmalıdır. Registrlərin formaları Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə mühasibat uçotunun tənzimlənməsində xüsusi hüquqa malik olan Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi yaxud Respublika icraedici orqanları, həmçinin mühasibat uçotunun ümumi metodoloji prinsiplərinə riayət edən təşkilatlar tərəfindən işlənib hazırlanır və tətbiq üçün tövsiyə edilir.

Uçot registrləri – bu təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə almaq üçün nəzərdə tutulmuş, xüsusi cədvəl formalarıdır. Onlar xarici görünüşünə, əməliyyatların məzmununun həcminə, yazılışların xarakterinə və quruluşuna görə uçot registrlərinə bölünür (sxem 9.1).

Xarici görünüşünə görə uçot registrləri mühasibat kitabları, kartoşkalar, sərbəst vərəqələr kimi təqdim oluna bilər.

Mühasibat kitabları – bu xüsusi sütunlara bölünmüş , cildlənmiş uçot cədvəlləridir (kağız vərəqlərdir). Onlar istehsal yerləri üzrə ( sexlər, briqadalar, anbarlar və i.a) mühasibatlıqda uçot üçün istifadə olunur. Mühasibat kitabında bütün səhifələr nömrələnir, kitabın axırında səhifələrin miqdarı göstərilir və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilir. Ən geniş yayılmış kitab Baş kitab və anbar uçotu kitabıdır.

Kitablarda aparılan uçotun müəyyən nöqsanları vardır; mühasibat kitablarının nöqsan cəhəti ondan ibarətdir ki, uçot işçiləri arasında əmək bölgüsünün aparılması çətindir. Belə ki, hər hansı kitabda çoxlu miqdarda qeyd aparmağı uçot işçisi çatdırmırsa, o zaman mühasibatın başqa işçiləri işin bu sahəsində ona kömək etmək imkanından məhrumdurlar, çünki kitaba qeydi eyni bir vaxtda yalnız bir nəfər işçi apara bilər. Bundan başqa kitab uçotunda yüksək məhsuldar hesablama texnikasından istifadə etmək mümkün deyildir.

Kartoçkalar və sərbəst vərəqələrdən istifadə etdikdə yuxarıda sadalanan nöqsanlar olmur.

Sxem 9.1

95

Uçot registrlərinin təsnifatı

Yazılışın xarakterinə

görə

Sistematik, XronolojiKombinələşmiş

Əməliyyatların məzmununun həcminə görə

SintetikAnalitik

Registrlərin quruluşuna görə

BirtərəfliİkitərəfliÇoxsütunluXəttiŞahmatlı

Kartoçkalar – kağızdan yaxud standart ölçülü kartoçkalardan hazırlanmış, uçot aparmaq üçün xüsusi sütunlu , ayrı-ayrı vərəqələrdən ibarətdir. Kartoçkalar standart böyüklükdə olur ki, bu da onların xüsusi yeşiklərdə - kartoçkaların saxlanılmasına imkan verir. Kartoçkalardan xalq təsərrüfatının bütün sahələrində analitik uçotun aparılması üçün geniş istifadə edilir. Kartoçkalar bir il üçün açılır. Kartoçkalarda (kartoçkaların məcmuu) kartoçkalar kartonlar vasitəsi ilə lazımi bölmələrə ayrılır. Ayırıcı kartoçkalara müxtəlif indikatorlar bərkidilir. Həmin indikatorlarda hesabların şifri və ya adı və başqa lazımi işarələr göstərilir. Bu, lazım olan kartoçkanın kartotekada tez tapılmasını təmin edir.

96

Mühasibat kitablarıSərbəst kartoçkalar (tək) vərəqələr.

Xarici görünüşünə

görə

Uçotregisrt

ləri

Kartoçkalar açıldıqda xüsusi reyestrdə qeyd edilir. Həmin reyestrdə onların hər birinə sıra nömrəsi verilir. Bu bütün kartoçkaları istənilən vaxtda yoxlamağa imkan verir.

201 ______ il ərzində “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabıüzrə kartoçkaların reyestri

Analitik hesablar üçün açılmış kartoçkaların sıra nömrəsi

Analitik hesabların adı

Kartoçkaların açılma tarixi

Həmin hesab üçün açılmış səhifələrin nömrələri

1. Süleymanov H.İ. 1 yanvar 1, 2, 3, 42. Əliyev V.Q. 1 yanvar 1, 23. Məmmədov İ.K. 20 yanvar 1,24. Abbasov X.İ. 22 yanvar 1, 2, 3, 45. Muradov C.İ.

və i.a.23 yanvar 1, 2, 3, 4

Kartoçkaların mühasibatda tətbiq edilməsi uçotda mexanikləşmiş uçot vasitələrinin tətbiq edilməsinə geniş imkan yaradır. Kartoçkalar kopiyalı qeyd aparmaq və uçot məlumatlarının hər cür qruplaşdırılması üçün əlverişlidir. Kartoçkalar analitik hesabların sayı çox olan yerlərdə səmərəli tətbiq edilir. Məsələn, materialların, hazır məhsulların, malların, azqiyməli və tez köhnələn əşyaların uçotunun aparılmasında kartoçkalardan istifadə edilməsi əlverişlidir. Belə ki, materialların analitik uçotu kartotekasında materiallar növlər üzrə yerləşdirilir, onların daxilində isə sortları, ölçüləri və digər əlamətləri üzrə yerləşdirilir. Əsas vəsaitlər üzrə kartoçkalar onların yerləşdiyi yer üzrə yerləşdirilir, sonra əsas vəsaitlərin növləri və adları üzrə yerləşdirilir. Təhtəlhesab şəxslə hesablaşmalar, müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalara dair kartoçkalar kartotekada əlifba sırası üzrə düzülür. Kartoçka qeydlərinin nöqsanı ondan ibarətdir ki, istənilən vaxt onları asanca kartotekadan götürüb başqası ilə əvəz etmək olar. Kartoçkalar hətta itə də bilər. Kartoçkaların reyestri vasitəsi ilə onların miqdarı üzərində sistematik

97

nəzarət aparılması kartoçkaların itməsini vaxtında tapıb aşkara çıxarmağa imkan verir. Buna baxmayaraq ciddi nəzarət tələb edən sahələrdə uçotun kitab qeydlərindən istifadə etmək əlverişlidir. Ona görə analitik uçot üçün kartoçkalardan geniş istifadə edən müəssisələrdə pul vəsaitlərinin uçotunu kartoçkalarda deyil, xüsusi kassa kitabında aparılır. Daha çox geniş yayılmış üç növ konokorent formalı kartoçkalar (debet və kredit sütunları vardır); material kartoçkaları (miqdar və məbləğ göstərilməklə material qiymətlilərin mədaxili , məxarici və qalığı sütunları vardır); çoxxanəli (bir neçə sütun vardır) kartoçkalar vardır. Sərbəst vərəqələr uçot reyestri kartoçkasının dəyişmiş formasını özündə əks etdirir, fərq ancaq saxlanması üsulundadır. Əgər kartoçkalar kartotekada saxlanırsa, ayrı-ayrı vərəqələr xüsusi qovluqlarda saxlanır. Bütün hallarda hər bir vərəqə yazılış hesablama, seçmə işi və i.a. aparmaq üçün registratordan (qovluqlardan) götürülə bilər. Ayrı-ayrı vərəqələr jurnalların, cədvəllərin və maşınoqrammaların aparılması üçün istifadə olunur. Yazılışın xarakterinə görə uçot registrləri xronoloji, sistematik və kombinələşmiş registrlərə bölünür. Xronoloji registrlər – mühasibata daxil olan sənədlərin qorunmasına və həm də mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsinə nəzarət qoymaq məqsədilə sənədlərlə rəsmiyyətə salınmış bütün təsərrüfat əməliyyatları xronoloji ardıcıllıqla əməliyyatların qeydi jurnalına yazılır ki, bunlara da xronoloji uçot registrləri deyilir. Xronoloji qeydiyyat həmçinin məlumat toplamaq (məsələn, qeydiyyat jurnalı, kassa kitabı, daxil olan yüklərin uçotu jurnalı, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə inventar kartoçkalarının siyahısı) üçün də istifadə olunur. Sistematik registrlər sintetik və analitik hesablar üzrə mühasibat yazılışlarının qruplaşdırılması üçün aparılır. Məzmununa görə oxşar əməliyyatlar sintetik uçot hesablarında qruplaşdırılır. İqtisadi cəhətdən eyni əməliyyatları qruplaşdıran registrlərə sistematik registrlər deyilir Məsələn, sintetik hesablar üzrə əməliyyatları qruplaşdırmaq üçün uçotun memorial-order formasında mühasibatda Baş kitab aparılır. Kombinələşmiş registrlər xronoloji və sistematik yazılışları birləşdirir. Baş jurnal kitabı, eləcə də əksər jurnal-orderlər və cədvəllər misal ola bilər. Əməliyyatların məzmununun həcminə görə uçot registrləri sintetik və analitik registrlərə bölünür.

98

Sintetik uçot registrləri sintetik hesabların aparılması üçün (mətnə izahat vermədən, yalnız tarix, nömrə və mühasibat yazılışının məbləği göstərilməklə) açılır. Bəzən qısa aydınlaşdırıcı mətn (məsələn, hesablaşma sənədlərinin reyestri, Baş kitab və Baş-jurnal) verilir. Analitik uçot registrləri analitik hesabların göstəricilərini əks etdirmək və hər bir növ material qiymətlilərin mövcudluğu və hərəkətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Quruluşuna görə registrlər birtərəfli, ikitərəfli, çoxsütunlu, xətti və şahmatlı registrlərə bölünür. Birtərəfli registrlər – bu material qiymətlilərin , hesablaşmaların və digər əməliyyatların uçotu üçün nəzərdə tutulan müxtəlif kartoçkalardan ibarətdir. Onlarda debet və kredit yazılışlarının ayrı-ayrı sütunları birləşdirilir. Uçot bir vərəqədə pul, natural yaxud eyni zamanda hər iki ölçüdə aparılır. Birtərəfli registrlər sintetik və analitik uçotda tətbiq edilir. Onların forması aşağıdakı kimidir:

Tarix № Əməliyyatın məzmunu

Mədaxil (debet)

Məxaric (kredit)

Qalıq İmza

İkitərəfli registrlər əsasən uçot kitablarda aparıldıqda tətbiq edilir. Kitabın iki açılmış səhifəsində (səhifənin solunda – debet, sağında – kredit) hesab açılır. İkitərəfli registrlərdən uçot yalnız əllə qeydlər aparıldıqda sintetik və analitik uçotda istifadə olunur. Onlarda əməliyyatların məzmununun yazılışı üçün ayrıca yer olur. İkitərəfli registrlərin forması aşağıdakı kimidir:Debet KreditTarix № Əməliyyatı

n məzmunuMəbləğ Tarix № Əməliyyatın

məzmunuMəbləğ

Çoxsütunlu registrlər əlavə daxili analitik uçot göstəricilərini əks etdirmək üçün istifadə olunur. Onda , materialların hərəkətinin uçotu

99

bütünlükdə müəssisə üzrə, məsrəf maddələri isə ayrı-ayrı maddi məsul şəxslər və bölmələr üzrə əks etdirilir. Xətti registrlər – çoxsütunlu registrlərin dəyişmiş formasıdır. Burada hər bir analitik hesab yalnız bir sətirdə əks etdirilir ki, bu da sintetik hesabın məhdud miqdarda olmayan analitik hesablara bölünməsinə imkan verir (burada sütunlar mümkün deyildir). Məsələn, təhtəlhesab şəxsə verilən hər bir avans və şaquli onunla bütün hesablaşmalar 7 №-li jurnal-orderdə ayrı-ayrı sətirdə göstərilir. Şahmatlı registrlər eyni zamanda bir hesabın debeti və digər hesabın krediti üzrə məbləği əks etdirmək üçün istifadə olunur. Hər bir məbləğ sətirlərin və sütunların kəsişdiyi yerə yazılır. Bəzi jurnal-orderlər: 10, 10-1, 11, 13 və s.Baş kitab (o kiçik müəssisələrdə geniş tətbiq edilir) misal ola bilər.

Sənədlərdə və uçot qeydlərində səhvlərin düzəldilməsi

Mühasibat uçotu qarşısında qoyulan tələblərdən biri də təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün əks etdirilməsidir. Buraxılmış səhvlər vaxtında aşkar edilib düzəldilməlidir.

Uçot qeydlərində cürbəcür səhvlərə rast gəlmək olar, məsələn,ədəd düzgün yazılmamışdır, yaxud məbləğ dürüst hesablanmamışdır, düzgün olmayan mühasibat yazılışı verilmişdir, yaxud mühasibat yazılışı tələb olunan hesablara köçürülməmişdir.

Səhvlərin düzəldilməsində bir neçə üsul tətbiq olunur:Korrektura;Əlavə yazılış;Qırmızı storno.Bu və ya digər üsulun tətbiqi səhvin xarakterindən və onun aşkara

çıxarılması müddətindən asılıdır. Məbləğləri hesablayan zaman buraxılmış səhvlər yekun göstəriciləri müəyyən edənə qədər aşkar edildikdə onlar korrektura üsulu ilə düzəldilir.

Korrektura üsulunda yanlış olaraq yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətlə qələm çəkməklə onu silir (sonradan oxumaq mümkün olmalıdır), sonra yanında və ya yuxarıda düzgün mətn yaxud məbləğ yazılır. Eyni zamanda səhvin düzəldilməsi haqqında həmin səhvi düzəldən şəxs yazılı qeyd edir və imzası ilə təsdiq edir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə

100

yol verilmir. Belə ki, kassa orderlərində, çeklərdə, bankın ödəmə tələbnaməsi və tapşırığında , rəsmiyyətə salınmış pul əməliyyatları sənədlərində düzəliş aparılmasına yol verilmir. Bu sənədlərdə səhv olduqda yenisi ilə əvəz edlməlidir. Bank sənədlərində düzəliş qaydası bank qaydası ilə müəyyən edilir.

Əlavə yazılış üsulu nə vaxt registrlərdə yazılan məbləğ həqiqətdə olan məbləğdən az olduqda tətbiq edilir. Bu aşağıdakı hallarda istifadə olunur:

- müxabirləşən hesab düzgün, lakin məbləğ lazım olan məbləğdən az göstərildikdə;

- məhsulların faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda. Misal. Müəssisənin kassasından 11000 min man. həcmində əmək haqqı verilmişdir. Uçotda bu məbləğ əvəzinə səhvən məbləğ 10000 min man. əks etdirilmişdir. Bu halda adi mürəkkəblə 1000 min manat məbləğdə əlavə yazılış aparılır və buraxılan səhv üçün arayış tərtib edilir. Bunlar hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

221 №-li “Kassa hesabı”

D K

S1 · 11000 1) səhvən verilən 10000 2) əlavə yazılı. 1000 Yekun düzgün olan 11000

533 №-li “Əməyin ödənişi üçün işçi heyəti ilə hesablaşmalar”hesabı

D K

1) Səhvən verilən 10000 S1 15002) Əlavə yazılış 1000Yekun düzgün olan 11000

Beləliklə, hər iki mühasibat yazılışı düzgündür və 11000 man. (10000 + 1000) pul vəsaitinin kassadan həqiqətən verilməsini əks etdirir.

101

Misal. 15000 man. məbləğində məhsul plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmişdir. Mədaxil olunan məhsulun faktiki maya dəyəri 15600 man. olmuşdur. Bu halda mühasibat uçotunda yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabı D K

Məhsulların faktiki maya 1) 15000 dəyəri 2) 600 15600

204 №-li “Hazır məhsullar” hesabı D K 1)15000 2) 600

Deməli, ilin axırında plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsul, əlavə yazılışla faktiki maya dəyərinə (15600 man.) çatdırılır. “Qırmızı storno” üsulu ( mənfi yazılış) hesabların müxabirləşməsinə yol verilən səhvlər yaxud qeyd edilməli olan məbləğdən çox məbləğ göstərildikdə səhvləri düzəltmək üçün tətbiq edilir. Düzəliş yazılışı yaxud məbləğ uçot registrlərində qırmızı mürəkkəblə yazılır . Məbləğləri yekunlaşdıran zaman , qırmızı mürəkkəblə yazılanlar yekuna əlavə edilmir, yekundan çıxılır. Deməli, qırmızı storno üsulu aparılan yazılış, səhv yazılışı tamamilə ləğv edir və eyni zamanda adi mürəkkəblə aparılan əməliyyatı düzgün əks etdirən düzgün mühasibat yazılışı tərtib edilir. “Qırmızı storno” üsulunun köməyi ilə yekun hesablanana qədər və hesablandıqdan sonra olan səhvlər və əvvəlki hesabat dövründə buraxılan səhvlər düzəldilir.

102

Misal. Hesablaşma hesabından kassaya 8000 man. pul köçürülmüşdür. Bu əməliyyat səhv müxabirləşmə ilə rəsmiyyətə salınmışdır. D-t 221 №-li “Kassa” hesabı K-t 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – 8000 man. bu əməliyyata düzgün olmayan müxabirləşmə verilib: 1) D-t 221 №-li “Kassa” hesabı K-t 223-2 №-li “Valyuta hesabı ” subhesabı – 8000 man. Buraxılan səhvi düzəltmək üçün ikimühasibat yazılışı tərtib edilir.Birinci qırmızı mürəkkəblə təkrar edilir (qırmızı mürəkkəblə yazılmalı olan məbləğ çərçivəyə alınır). 2) D-t 221 №-li “Kassa” hesabı K-t 223-2 №-li “Valyuta hesabı” -

İkinci adi mürəkkəblə düzgün müxabirləşmə verilir: 3) D-t 221 №-li “Kassa” hesabı K-t 223 №-li “ Bank hesablaşma hesabı” – 8000 man.

221 №-li “Kassa” hesabı D K

1) 8000 2) 3) 8000

223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” D K

S1 90000 3) 8000

103

8000 man

8000 man.

223-2 №-li “Valyuta hesabı”subhesabı D K

S1 120000 1) 8000 2)

“Qırmızı storno” üsulu məhsulun plan maya dəyəri, məhsulun faktiki maya dəyərindən yuxarı olduqda tətbiq edilir. Məhsul faktiki maya dəyəri ilə mədaxil edilməlidir. Odur ki, məhsulun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılmalıdır. Misal . 40000 man. məbləğində məhsul mədaxil edilmişdir. İlin axırında mədaxil edilən məhsulun faktiki maya dəyəri 38000 man. olmuşdur . Hesablara yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır:

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı D K

Məhsulların faktiki maya dəyəri 1) 40000 38000 2)

204 №-li “Hazır məhsullar” hesabı D K 1) 40000 2)

Göründüyü kimi 202 və 204 №-li hesablarda məbləği azaltmaq üçün qırmızı storno üsulundan istifadə edilir, yəni çərçivəyə alınanlar yekundan çıxılır.

104

8000 man.

2000 man.

2000 man.

Mühasibat uçotunun formaları

Mühasibat uçotu çoxsaylı registrlərdə aparılır. Uçot qeydiyyatı üçün müxtəlif uyğunlaşdırılmış kitablardan, kartoçkalar, jurnal-orderlər, cədvəllər və ayrı-ayrı vərəqələrdən istifadə edilir və hansı bir yazılışı müəyyən ardıcıllıqla aparmaq olar . Bütün bunlar mühasibat uçotunun müxtəlif formalarının yaranmasına gətirib çıxarır . Mühasibat uçotunun forması dedikdə sintetik və analitik uçotun qarşılıqlı əlaqəsini, təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı metodikası və texnikasını, uçot prosesinin texnologiyası və təşkilini müəyyən edən uçot registrlərinin məcmuu başa düşülür. Mühasibat uçotu formalarının birini digərindən fərqləndirən əlamətlər aşağıdakılardır: - tətbiq olunan uçot registrlərinin sayı, onların təyinatı, məzmunu və xarici görünüşü; - sintetik və analitik uçotun , xronoloji və sistematik qeydlərin qarşılıqlı əlaqəsi; -uçot qeydlərinin ardıcıllığı və üsulları; - mühasibat uçotunda mexanikləşmə və avtomatlaşma vasitələrindən istifadə səviyyəsi. Hazırda mühasibat uçotunun bir neçə forması: Baş-jurnal, kiçik müəssisələr üçün uçotun sadələşdirilmiş forması, memorial-order, jurnal-order və məlumatların kompüterdə işlənilməsi şəraitində uçot formaları tətbiq olunur. Mühasibat uçotunun Baş jurnal forması – uçotun kitab - kartoçka formalarından biridir; o, istehsalın həcmi kiçik olan müəssisələrdə, ayrı-ayrı idarələrdə və bəzi maliyyə orqanlarında aparılır. Bu formanın xarakter xüsusiyyəti – sintetik uçotun hesabları üzrə xronoloji və sistematik yazılışlar üçün registrlər bir kombinəedilmiş kitabda – Baş-jurnalda birləşdirilir. Qalan uçot prosesləri uçotun memorial-order formasında tətbiq olunan uçot qeydiyyatı qaydasından heç də fərqlənmir. Kitabın birinci üç sütununa tarix, maddə nömrəsi və dövriyyə məbləği yazılır. İkinci hissədə yəni sonrakı sintetik uçotun bütün hesabları yerləşən sütunlarda təsərrüfat əməliyyatları sistematik olaraq yazılır və bu Baş kitab adlanır. Registrin belə quruluşu əyani və asan gözdən keçirilə bilən uçotun aparılmasını göstərir.

105

Əməliyyatlar Baş-jurnala bilavasitə ilkin yaxud icmal sənədlərin ya da tərtib edilən memorial orderlərin əsasında yazılır. Hər bir mühasibat yazılışında qeydiyyat üçün sıra nömrəsi qoyulur və yazılış üçün bir sətir ayrılır. Baş-jurnalda ayın əvvəlində sintetik hesablar üzrə qalıqlar köçürülür; sonra əməliyyatlar yazılır, hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr hesablanır və ayın axırına qalıq çıxarılır. Beləliklə növbəti ayın 1-nə qalıq yazılışından sonra hesablar bağlanır. Buna görə analitik uçot kitablarda yaxud kartoçkalarda aparılır. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir və sintetik uçotun məlumatları ilə üzləşdirilir (cədvəl 9.1)

Cədvəl 9.1

Baş-jurnal

S.N-si

TarixMaddələr

üzrə dövriyyə məbləği

Hesabların nömrəsi və adı

201 N-li Materiallar

221N-li“Kassa”

223N-li “Hesasblaşma

hesabı”

Vəi.a.

debet kredit debet kredit debet kredit

Mühasibat uçotunun Baş-jurnal formasının üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- sintetik uçotda yazılışın əyaniliyi onları asan gözdən keçirməyi və yoxlamağı təmin edir;

- uçotun memorial-order formasında aparılan iki sintetik registr – Qeydiyyat jurnalı və Baş kitab əvəzinə bir kombinələşmiş registr – Baş jurnal kitabı aparılır;

- “Baş-jurnal” kitabındakı yazılışlara əsasən bilavasitə balans tərtib edilir ki, bu da sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi zəruriliyini aradan qaldırır.

Uçot işlərinin sadə olması, digər uçot formalarına nisbətən ixtisası yüksək olmayan uçot işçilərindən istifadə etməyə imkan verir. Lakin bu formanın bəzi nöqsanları da vardır: onun tətbiqi yalnız uçot işlərinin həcmi böyük olmayan (yekunların hesablanması, göstəricilərin üzləşdirilməsi və s.) , sintetik hesabların sayı az olan müəssisələrdə ayın

106

axırında aparılır; onlarda əməliyyatlar yalnız balansın tərtibi üçün lazım olan sintetik hesablarda əks etdirilir ki, bu da analitik uçotda yazılışın düzgünlüyünə nəzarəti çətinləşdirir.

9.2 sxemində mühasibat uçotunda yazılış qaydası verilmişdir.

Sxem 9.2Mühasibat uçotunun Baş-jurnal forması

İlk sənədlər

Analitik hesablar Qruplaşdırıcı və toplayıcı cədvəllər

Kassa kitabı

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Baş - jurnal

Balans

Əməliyyatın Yazılışın üzləşdirilməsiniyazılışını; göstərir

Kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun sadələşmiş forması

Son onillikdə Baş-jurnal forması öz əhəmiyyətini itirmişdir və praktiki olaraq tətbiq edilmirdi. İqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçməsi, müxtəlif mülkiyyət formalarının, fəaliyyət növlərinin və sadə istehsal

107

sahələrinin yaranmasına gətirib çıxardı. Müəyyən əmlaka malik olan sadə istehsal və iş prosesi kiçik müəssisələr eləcə də az miqdarda təsərrüfat əməliyyatı aparan və mülkiyyətində kifayət qədər əmlakı olmayan qeyri-istehsal sahəli kiçik müəssisələr yarandı. Bu şəraitdə Baş-jurnal forması kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün (sonralar kiçik müəssisə adlanacaq) mühasibat uçotunun sadələşmiş forması adı ilə inkişaf etdirildi. “Kiçik sahibkarlığın müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən kiçik biznes subyekti kimi bütün hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edə bilər. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- işçilərinin orta siyahı sayı 100 nəfərdən artıq olmayan sənaye, tikinti və nəqliyyat müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 60 nəfərdən çox olmayan kənd təsərrüfatı və elmi-texniki sahələrin müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 30 nəfərdən çox olmayan pərakəndə ticarət və əhaliyə məişət xidməti göstərən müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 50 nəfərdən artıq olmayan topdan ticarət və qalan sahələr, eləcə də digər fəaliyyət növünü həyata keçirən müəssisə və təşkilatları. Bunlardan başqa, qanunla kiçik müəssisələrin fəaliyyətində digər hüquqi və fiziki şəxslərin iştirak payının nizamnamə kapitalının 25 %-dən artıq olmaması nəzərdə tutulur.

“Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 28 sentyabr tarixli 790 nömrəli Fərmanına və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 2 oktyabr tarixli 211 S nömrəli sərəncamına, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa , Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə və Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 yanvar 2003-cü il tarixli “Kiçik sahibkarlıq subyektlərində , vergi qoyma sahəsində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydaları” haqqında qərarı təsdiq olmuşdur. Qəbul edilmiş qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri kimi fəaliyyət göstərən, təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi və fiziki şəxs sayılan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə şamil edilir. Vergi qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun olaraq göstərilən təsərrüfat subyektlərində aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalların hərəkətini əks etdirən

108

mühasibat uçotunun təşkili, müəyyən olunmuş qaydada mühasibat uçotunun registrlərindən , mühasibat hesablarından və bu hesablar üzrə müvafiq müxabirləşmələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri olan kiçik sahibkarlıq subyektləri könüllü olaraq mühasibat uçotunu ikili yazılış üsulu ilə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada apara bilərlər . “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibat uçotunun təşkilinə, uçot siyasətinin formalaşdırılmasına və təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsinə görə məsuliyyəti kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri daşıyır. Kiçik sahibkarlıq subyektinin uçot siyasəti onun rəhbəri tərəfindən əmrlə (sərəncamla) təsdiq edilir. Kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri, vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi tutulmayan əməliyyatların həcmində gəlirin əldə edilməsi zamanı mühasibat uçotlunun şəxsən özü tərəfindən aparılması hüququnu əldə edir. Kiçik müəssisənin mühasibat uçotunu müstəqil struktur bölmənin (xidmətin) mühasibatlığında baş mühasib aparır. Mühasibat xidməti olmayan kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotu və hesabatı müqavilə əsasında ixtisaslaşmış təşkilatın (mərkəzləşdirilmiş mühasibatlığın) müvafiq mütəxəssisi yaxud müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə mühasibat işini apara bilən işçi tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Kiçik müəssisə öz istehsalının tələbatından və idarə etmədən, onların mürəkkəbliyindən və işçilərin sayından asılı olaraq mühasibat uçotunun formasını müstəqil olaraq seçir. Buna görə öz işinin xüsusiyyətinə uyğun mühasibat uçotunun tətbiq olunan registrlərinin uyğunlaşdırılmasını müstəqil apara bilər və aşağıdakılara riayət edilməklə:

- nəzərdə tutulanı hesablama və ikili yazılış prinsipi əsasında mühasibat uçotunun aparılmasına, mühasibat uçotunun vahid metodoloji əsaslarına;

- analitik uçot məlumatlarının sintetik uçot məlumatları ilə qarşılıqlı əlaqəsinə;

- ilkin uçot sənədlərinin əsasında bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunun registrlərində başdan-başa əks etdirilməsinə;

109

- idarəetmə və kiçik müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət üçün eləcə də mühasibat hesabatının tərtibi üçün lazım olan göstəricilər nöqteyi-nəzərindən ilkin sənədlərin məlumatlarının toplanması və sistemləşdirilməsinə.

Cüzi miqdarda təsərrüfat əməliyyatı olan (qayda üzrə, ayda 300-dən artıq olmaqla) , sadə texnoloji proseslə məhsul istehsal edən, iş yerinə yetirən, xidmət göstərən kiçik müəssisələrə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasının tətbiq edilməsini tövsiyə edirlər. Burada bu forma üzrə uçotun təşkili üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun nümunəvi Hesablar Planının əsasında tərtib edilmiş mühasibat uçotunun işçi hesablar planından istifadə edilir (cədvəl 9.2).

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun işçi hesablar planı

Bölmə Hesabların adı Hesabın nömrəsi

Aktiv hesablar (A), passiv

hesablar (P),aktiv-passiv hesablar (a-P)

1 2 3 41 bölmə Əsas vəsaitlər və digər uzunmüddətli qoyuluşlar

Əsas vəsaitlərƏsas vəsaitlərin amortizasiyasıUzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarıKapital qoyuluşları

01(111)02(112)

06(181)08(113)

AP

AA

II bölmə İstehsal ehtiyatları

MateriallarAlınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi

10(201)

19(241)

A

AIII bölmə İstehsal Məsrəfləri

Əsas istehsalat 20(202) A

IV bölmə Hazır məhsullar, mallar və satış

Hazır məhsullarMallarMəhsul (iş, xidmət) satışı

40(204)41(205)46(601)

AA

A-P

110

V bölmə Pul vəsaitləri

KassaHesablaşma hesabıValyuta hesabıBankda olan xüsusi hesablarMaliyyə qoyuluşları

50(221)51(223)52(223)55(225)58(225)

AAAAA

VI bölmə Hesablaşmalar

Malsatan və podratçılarla hesablaşmalarAlıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalarBüdcə ilə hesablaşmalarSosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalarƏməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalarMüxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar

60(431)

62((211)68(421)

69(522)

70(533)

76(507)

P

A-PP

P

P

A-P

VII bölmə Maliyyə Nəticələri

Mənfəət və zərərlər 80(801)

P

VIII bölmə Kapitallar (fondlar) və ehtiyatlar

Nizamnamə kapitalıBölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

85(301)

88(342)

P

A

IX bölmə Kreditlər və maliyyələşmələr

Qısamüddətli kreditlər

Qısamüddətli borclar

90(501)

94(505)

P

p

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş forması iki üsulla aparıla bilər: 1. Mühasibat uçotunun sadələşmiş forması . Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasında ilkin

111

sənədləşmənin qeydiyyatı, analitik və sintetik uçotun registri olan hesablar üzrə yerinə yetirilmiş əməliyyatların məbləğinin bölüşdürülməsi, eləcə də məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin və istehsalın maliyyə nəticəsinin müəyyən edilməsinə dair məlumatlar kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydalarına görə müvafiq olaraq təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabının (I K №-li forma) “A. Gəlirlər”, “B. Xərclər”, “C.Satışdankənar əməliyyatlar üzrə daxil olmalar”, “Ç. Mənfəətin istifadəsi”, “D. Əmlakın hərəkəti” cədvəllərində əks etdirilir. Tətbiq edilən hesabların həcmi üzrə kitabın konkret forması müəyyən edilməmişdir. Hər bir kiçik müəssisə uçotda lazım olan hesabların miqdarını özü sərbəst müəyyən edir və bu kitabda əks etdirir. Bundan başqa əməyin ödənişi üzrə, gəlir vergisi üzrə, büdcə ilə hesablaşmaların uçotu üçün əmək haqqının uçotu cədvəli ( B-8 №-li forma) tərtib ediılir. Kiçik müəssisələr təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabını aylıq açmaqla cədvəl formasında (hesablar üzrə əməliyyatların uçotu üçün əlavə vərəqdən istifadə etmək lazım gəldikdə) yaxud cəmi hesabat ili ərzində olan əməliyyatların uçotu üçün kitab (jurnal) formasında apara bilərlər. Bu halda həmin kitab (jurnal) qaytanlanmalı və nömrələnməlidir. Kitabın (jurnalın) axırında onda olan səhifələrin sayı göstərilir və müəssisə rəhbərinin və baş mühasibin imzası ilə eləcə də müəssisənin möhürü ilə təsdiq edilir. Kitabın aparılması müəyyən olunmuş qaydadan və digər formalarından: kassa kitabından, kassa mədaxil və məxaric sənədlərinin qeydiyyatı jurnalından; əmək haqqı üzrə şəxsi hesablardan və sairədən istifadəni istisna etmir. Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə registrlərin tərtib edilmə qaydası 9.3 nömrəli sxemdə verilir

Sxem 9.3Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə sxemi

Sənədlər

112

Əmək haqqı və sair əməliyyatların uçotu cədvəli

Kassa kitabı

Təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabı

Hesabat (balans və digər formaları)

Burada: təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışını, üzləşməni göstərir

Kiçik müəssisələr mühasibat uçotunun sadə formasını aşağıdakı hallarda tətbiq edə bilərlər:

- əgər özünün xüsusi əsas vəsaiti yoxdursa;- hesabat ilində az miqdarda materialın daxil olması və tamamilə məhsul

(iş, xidmət) istehsalında istifadə edildikdə;- satılmış məhsullara görə alıcılarla, eləcə də alınan material

qiymətliləri, yerinə yetirilən işlər və xidmətlərə görə malsatan və podratçılarla hesablaşmalar əməliyyat başa çatan anda yəni ayın axırına müvafiq borc qalmadıqda;

- sifarişlə görülən işin , bitməmiş istehsalın mövcud olmaması, sadə istehsal yerində aylıq məhsul satışı olduqda;

- malsatanların çəkdikləri xərcə görə avans verilmə halı olmadıqda;- gəlirlərin və xərclərin uçotu nağd alınan və ödənilən pul vəsaitlərinin

əsasında mümkün olduqda.1. Balansda xüsusi əsas vəsaiti olan, müəyyən material ehtiyatı olan və

malsatan və malalanlarla qabaqcadan və sonradan hesablaşmanı aparan kiçik müəssisələrə mühasibat uçotu registrlərindən istifadə etməklə mühasibat uçotu formalarının tətbiq edilməsi tövsiyə olunur. Uçot registri

113

kimi müəssisənin əmlakı və onun əmələ gəlmə mənbələrinin uçotu üçün səkkiz cədvəl (B-I-dən B-8 -ə qədər) və bu cədvəllərin məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və mühasibat uçotu hesabları üzrə onlarda aparılan yazılışların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün bir şahmat cədvəli (B-9) tətbiq edilir. Mühasibat uçotunun aparılmasının ikinci üsulunu aşağıdakı yazılış qaydasından görmək olar (sxem 9.4)

2. Sxem 9.4

Cədvəllərdən istifadə etməklə mühasibat uçotunun formasının tərtib edilməsi qaydası

Sənədlər Kassa kitabı

Cədvəl (1-8)

Şahmat cədvəli

Dövriyyə cədvəli

Hesabat (balans və digər formalar)

“Uçot kitabı” əsasında hesabat dövründə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin əmlakının və pul vəsaitlərinin , onlar tərəfindən görülmüş iş və göstərilən xidmətlərin , həmçinin görülmüş iş və göstərilən xidmətlərlə bağlı xərclərin mövcudluğu müəyyənləşdirilir və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin qərarı ilə təsdiq edilmiş “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə vəziyyəti barədə hesabatı (1-KM nömrəli forma, illik) tərtib edilir.

114

Mühasibat uçotunun memorial-order forması

Mühasibat uçotunun memorial-order forması 1928-1930-cu illərdə meydana gəlmiş və hal-hazıradək tətbiq edilir. Hesabdarlığın memorial-order forması öz adını memorial-orderdən götürmüşdür. Onunla ilkin sənədlərin işlənilməsi başa çatır. Uçotun bu formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatına (yaxud icmal sənəddə birləşdirilən əməliyyat qrupuna memorial-order tərtib edilir. Uçotun bu formasının xarakter xüsusiyyəti – müəyyən dövr ərzində mühasibat a daxil olan sənədlər eyni təsərrüfat əməliyyatları qrupları üzrə qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllərdə toplanır və qeydiyyata alınır. Qruplaşdırıcı sənədlərin əsasında hər bir mühasibat yazılışı ayrı memorial-orderlə rəsmiləşdirilir ki, həmin mühasibat yazılışına aid bütün ilk və icmal sənədlər memorial orderə əlavə edilir. Memorial orderdə onun nömrəsi, əməliyyatın qısa məzmunu, hesabların debeti və krediti, əməliyyat məbləği göstərilir (cədvəl 9.3)

201____ il iyun ayı üçün ____ №-li memorial – order

Əsas (sənədin adı yaxud əməliyyatın məzmunu)

Hesabın debeti üzrə(nömrə)

Hesabın krediti üzrə(nömrə)

MəbləğHissə ilə Ümumi

Memorial-order formasında sintetik uçot iki registrdə - Qeydiyyat jurnalında və Baş kitabda aparılır. Qeydiyyat jurnalı mühasibat yazılışlarının (memorial orderlərin) qeydiyyatı üçün tətbiq olunur. Jurnalda nömrə göstərilməklə tarix və məbləğ xronoloji qaydada yazılır. Bu jurnalda hər bir memorial-oderə daimi nömrə verilir. Qeydiyyat jurnalının forması aşağıdakı kimidir. (cədvəl 9.4)

115

Cədvəl 9.4

201_____ il iyun ayı üçün Qeydiyyat jurnalı

Memorial-orderin sıra nömrəsiOrderin tarixi

Məbləğ

1 2 3

Sonra memorial-orderlər ikitərəfli açılmış formada olan Baş kitaba yazılır. Hər bir sintetik hesab üçün ayrı döndərilən iki səhifə ayrılır (cədvəl 9.5). Bu kitabda memorial-orderlərin yazılışı müxabirləşən hesabları göndərməklə hər bir hesab üzrə aparılır ki, bu da bu və ya digər dövrə dair göstəriciləri ümumiləşdirməyə imkan verir. Hər ayın axırında Baş kitabda debet və kredit üzrə dövriyyələrin yekunu hesablanır, hər bir hesab üzrə qalıq çıxarılır və sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Cədvəl 9.5Baş kitab

51 №li “Hesablaşma hesabı”

Tarix

Memo-rial orde-rinnömrə-si

Kredit hesablarıDe-betüzrəye-kunu

Ta-rix

Me-mori-alorde-rinnöm-rəsi

Debet hesabları Kredit üzrə yeku-nu

431№lihesab

76№lihesab

90№lihesab

Vəs.

50 №li hesab

60 №li hesab

Vəi.a.

Memorial-order formasında analitik uçot əsasən kartoçkalarda yaxud eyni zamanda kartoçka və kitablarda aparılır. Analitik uçotun registrlərində yazılış bilavasitə memorial orderə əlavə edilən ilk və icmal sənədlərə əsasən aparılır.

116

Ay qurtardıqdan sonra analitik uçotun hesablarında dövriyə məbləğlərinin yekunu hesablanır və dövriyyə cədvəli tərtib edilir. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tutuşdurulub yoxlanılır.Sintetik hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr memorial-orderin qeydiyyatı jurnalındakı dövriyyə məbləğləri ilə müqayisə edilir. Üzləşmə və nəzarətdən sonra mühasibat balansı və digər hesabat cədvəlləri tərtib edilir. Bu formada kitab və kartoçkadan istifadə yaxşı uyğunlaşdırılır, uçot registrlərində yazılışların düzgünlüyü və buraxılan səhvlərin aşkar edilməsi hesabat işçilərinin geniş şəkildə əmək bölgüsünün aylıq yoxlanılması mümkün olur. Uçotun memorial-order formasının çatışmazlığı – çoxlu həcmdə uçot işlərinin hesabat dövrünün axırına düşməsidir. Ay qurtardıqdan sonra sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi, bütün registrlərdə yazılışların düzgünlüyünün yoxlanılması və aşkar olunan səhvləri düzəltmək lazımdır ki, bununla da hesabat tərtib etmək mümkün olsun. Bu vəziyyət ay ərzində nəinki uçot işçilərinin əməyinin düzgün bölüşdürülməsinə, eyni zamanda mühasibat hesabatının təqdimatının gecikdirilməsinə gətirib çıxarır. Bundan başqa uçotun həmin forması əsasən əl əməyindən istifadə üçün nəzərdə tutulmuş və demək olar ki, avtomatlaşmaya uyğunlaşdırılmamışdır. Mühasibat uçotunun memorial-order formasında yazılış qaydası 9.5 nömrəli sxemdə verilir.

Sxem 9.5Memorial-order formasında mühasibat uçotu formalarının tərtibi qaydası

İlk sənədlər Kassa kitab

Qruplaşdırma və toplayıcı sənədlər

Memorial-orderAnalitik uçotun registrləri

117

Qeydiyyat jurnalı

Baş kitabAnalitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və digər hesabat formaları

9.6. Mühasibat uçotunun jurnal-order forması

Jurnal-order forması öz adını hesabdarlığın bu formasında istifadə olunan əsas registr üzrə - jurnal orderdən götürmüşdür. O, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə geniş tətbiq olunur. Onun istifadəsində əsas mühasibat uçotunun bütün bölmələri üzrə təsərrüfat əməliyyatları və sintetik və analitik uçotu təmin etmək cəhətdən ilk sənəd məlumatlarının toplanması prinsipi durur. İlk sənəd məlumatlarının uçot registrlərində toplanması və sistemə salınması hesabat ayında bütün uçota alınmaya məxsus vəsaitləri və onların istifadəsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirməyə imkan verir. Deməli jurnal-order formasında uçot qeydiyyatı ondan ibarətdir ki, oxşar əməliyyatlar xronoloji qaydada xüsusi yığma cədvəllərində jurnallara yazılır. Bu zaman ilk sənədləri memorial-orderlərlə rəsmiyyətə salmadan bilavasitə ilk sənədlərə əsasən aparılır. Əgər çoxlu miqdarda oxşar sənəd vardırsa, onları əvvəlcə toplayıcı cədvəllərdə qruplaşdırıb, sonra həmin cədvəllərin yekununu ayın axırında müvafiq jurnala köçürürlər. Deməli, uçotun jurnal-order formasında istifadə olunan jurnallar eyni zamanda uçotda qeyd edilən əməliyyatları mühasibat yazılışları ilə rəsmiyyətə salan order hesab olunurlar. Buradan da yığma cədvəlləri jurnal-orderlər, uçotun bu forması isə jurnal-order forması adlanır.

118

Beləliklə jurnal-orderdə xronoloji və sistematik yazılışlar eyni zamanda aparılır, dövriyyə cədvəli isə ancaq hesablamalar üzrə tərtib edilir, bunları isə analitik uçotun kartoçkalarında aparılır. Xronoloji qeydiyyat aparılmır. Analitik və sintetik uçot vahid yazılış sistemində birlikdə aparılır. Analitik uçot kartoçkaları şəxsi hesab kimi böyük əhəmiyyətə malik olan bir sıra hesablama formaları ilə açıla bilər. Hesabdarlığın jurnal-order formasında əsas iki mühasibat registri: jurnal-order və köməkçi cədvəllər tətbiq olunur. Bundan başqa bəzi uçot məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılması texnikasının səmərəliliyini təmin etmək məqsədi ilə xüsusi hazırlanmış işləmə cədvəlləri də tətbiq oluna bilər. Jurnal-order – bu şahmat prinsipi üzrə sərbəst vərəqələrdə xüsusi sütunlara bölünmüş formada tərtib edilən mühasibat registridir. Onlarda yazılış sənədlər daxil olduqca ya da əməliyyatın xarakteri və məzmunundan asılı olaraq ay ərzində olan yekunlar üzrə aparılır (cədvəl 9.6).

Cədvəl 9.650 №-li “Kassa” hesabının kreditindən hesabların debeti üzrə

1 №-li jurnal-order

Sətir№-si

Tarix (yaxud hansı ay üçün)

Debet üzrə müxabirləşən hesabların nömrəsi və adı Kredit üzrə yekun

Hesab№-51(223)

Hesab№-52(223)

Hesab№-71(244)

Hesab№-70(533)

Hesab№-26(721)

Və i.a.

Quruluşuna görə iki növ jurnal-order fərqləndirilir. Birinci növ jurnal-order bir sintetik hesab üzrə kredit əməliyyatlarının əks etdirilməsini təmin edir: onlar həmin hesabın kredit dövriyyəsini əks etdirir yaxud hər bir ilk sənəd üzrə ya da gün ərzində olan yekunlar üzrə yaxud daha uzun müddət ərzində olan yekunların toplayıcı cədvəli hesab olunur. 1 №-li jurnal-orderə yazılış kassirin hesabatına əsasən, ona əlavə edilən sənədlərlə (mədaxil və məxaric orderləri yaxud onları əvəz edən sənədlərlə) gün ərzində olan yekunlar yazılır. Az miqdarda kassa

119

sənədləri olduqda kassirin bir neçə hesabatı üzrə (3-5 gün ərzində) registrdə əməliyyatların yazılışı aparılır. Bu halda “Tarix” sütununda yazılış aparılan tarixin əvvəli və sonu göstərilir, məsələn 1-3, 14-16 və s. Müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən gün ərzində (ir neçə gün üzrə) müəyyən edilən yekun kassa hesabatında əks etdirilən eyni əməliyyatların yaxud ona əlavə edilən sənədlərin məbləğini hesablamaqla müəyyən edilir. İkinci növ jurnal order özünün iqtisadi məzmununa görə eyni, bir neçə sintetik hesabın krediti üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu halda onların hər biri üçün registrdə bölmə yaxud sütun ayrılır. Sənaye müəssisələrində istehsala məsrəflərin uçotu üçün jurnal ilə yanaşı cədvəl də tətbiq olunur. Belə ki, nə vaxt analitik göstəriciləri üzrə məlumatları bilavasitə jurnal-orderdən götürmək almaq mürəkkəb olduqda cədvəldən istifadə olunur, belə halda ilk sənədlərin məlumatlarının qruplaşdırılması əvvəlcə cədvəllərdə aparılır, onların yekunu jurnal-orderə köçürülür. Jurnal-orderin və köməkçi cədvəllərin tərtibinin əsasında kredit əlamətinə görə təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı durur: ilkin sənədlərin məlumatları yalnız hesabların debeti ilə müxabirləşmədə müvafiq hesabların krediti üzrə qeydə alınır. İstisna hal kimi kassa, bankdakı hesablaşma hesabı və valyuta hesablarındakı əməliyyatlar, onları uçota alan hesabların həm debeti, həm də krediti üzrə qeydiyyata alınır. Beləliklə, jurnal-order ayrıca bir hesab yaxud bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə hesab üçün açılır) Bəzi jurnal-orderlər, təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarəti gücləndirmək məqsədilə debet qeydlərinə aid cədvəllərlə əlaqəli surətdə aparılır (məsələn, “Kassa”, “Hesablaşma hesabı” və s. hesablar üzrə). Bundan əlavə, bəzi jurnal-orderlərdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparılır. “Mal satanlarla hesablaşmalar”, “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabları üzrə uçot bu cür jurnal-orderlərdə aparılır. Eyni jurnal-orderdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparmaq mümkün olmadıqda isə analitik hesablar uçotun memorial-order formasında olduğu kimi kartoçkalarda aparılır. Ayın axırında jurnal-orderlər üzrə hansı ki, jurnal-orderlərdən məlumatları ümumiləşdirmək, ayrı-ayrı hesablar üzrə aparılan yazılışların düzgünlüyünü qarşılıqlı yoxlamaq üçün və hesabat balansı tərtib etmək üçün yekun məlumatları Baş kitaba (cədvəl 9.7) köçürülür. Baş kitabda hər bir sintetik hesab üzrə ilk qalıq, cari dövriyyə və son qalıq göstərilir. Baş kitaba cari dövriyyənin yazılışı jurnal-orderlərdə əks etdirilən uçot məlumatlarının qeydiyyatının əsasında aparılır. Hesabların yekun məbləğdə kredit dövriyyələri müvafiq

120

jurnal-orderlərdən, debet dövriyyələri isə müxtəlif jurnal-orderlərdən (müxabirləşən hesablar üzrə hissə-hissə ) Baş kitaba köçürülür. Hər bir hesab üzrə ilk qalıq debet və kredit dövriyyələri və son qalıq Baş kitabda əks etdirildiyinə görə dövriyyə cədvəli tərtib etməyə ehtiyac qalmır. Debet və kredit dövriyyələri, eləcə də debet və kredit son qalıqları müvafiq olaraq bərabər olmalıdır. Baş kitab üzrə son qalıqlara əsasən balans tərtib edilir.

Cədvəl 9.7

Baş kitabHesab №_____

Dövr Debet üzrə dövriyyəDebet üzrə

yekun

Kreditüzrə

yekun Qalıq

__№-li jurnal-orderdən____№-lihesabın kreditindən

Və i.a. debet kredit

Baş kitab illik açılır. Hər bir hesab üçün bir yaxud iki vərəq ayrılır. Əgər iki vərəq açılırsa, onda ikinci vərəq birinciyə əlavə kimi istifadə olunur. Baş kitab və digər registr hissələrinin əsasında balans və digər hesabat formaları tərtib edilir. Uçotun jurnal-order forması daim təkmilləşdirilir. Əvvəllər jurnal-order əməliyyatları əllə yazmaq üçün nəzərdə tutulurdu, lakin sonralar onları hesab maşınlarında yazmaq üçün uyğunlaşdırıldı. Uçotun memorial-order formasına nisbətən böyük üstünlüklərə (xronoloyi və sistematik qeydlərin birləşməsi, analitik uçot registrləri sayının azalması, hesabatın tərtib edilməsinin sürətləndirilməsi və s.) malik olmasına baxmayaraq

121

jurnal-order forması hesab-perforasiya texnikasından kifayət qədər səmərəli istifadə etməyə imkan vermir. Mühasibat uçotunun jurnal-order formasında registrlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında doldurulur.

Sxem 9.6Mühasibat uçotunun jurnal-order formasının sxemi

İlk sənədlərKöməkçi və qruplaşdırma cədvəlləri

Kassa kitabı

Jurnal-orderlər

Bəzi hesablar üzrə analitik

uçotun registrləri

Baş kitab

Analitik uçot hesabları üzrə

dövriyyə cədvəli

Şərti işarələr:

- əməliyyatların yazılışını

- yazılışların üzləşdirilməsini göstərir

122

Balans

9.7. Uçotun cədvəl – perfokart forması

50-ci illərin axırlarında uçotun cədvəl-perfokart forması yaradılmışdır. Uçotun mexanikləşməsində əsas vasitə perforasiya hesablama maşınlarıdır, informasiya daşıyıcıları perfokartlardır, əsas uçot registrləri isə tabulyatorlarda doldurulan cədvəl-tabulyaqrammalardır. Buradan da uçotun bu forması cədvəl perfokart forması adlanmışdır. Cədvəl-perfokart formasında əvvəlcə ilk sənədlərdə olan informasiyalar kodlaşdırılır, yəni müvafiq rekvizitlər üzrə kodlar yazılır. Kod uçot nomenklaturunun şifrələr sistemini göstərir. Hesab-performasiya maşınlarında işlənib - hazırlanması ilk məlumat, ilk sənədlərdən perforasiya kartlarına (perfokartlara) keçirilir. Perfokartlarda oyuqların (deşiklərin) açılması prosesinə perforasiya deyilir. Perforasiya prosesində tabulyaqramlarda yekunlaşdırılası göstəricilər xüsusi maşın (perforator) vasitəsi ilə perfokarta köçürülür. Yəni perforatorun köməyi ilə perfokartda sənədin müəyyən rekvizitlərinə uyğun deşiklər açmaq yolu ilə sənədin məzmunu perfokarta köçürülür. İlk sənəd perfokartla birlikdə nəzarətə, yəni perforasiyalaşdırmanın düzgün olub-almadığını yoxlamağa verilir. Bu yoxlama verifikator adlanan xüsusi maşında (yoxlayıcı) hesablama yolu ilə aparılır. Yoxlanmış perfokartlar seçmə maşınına verilir. Seçmə maşınında perfokartlar müəyyən əlamətlər üzrə (hər bir fəhlənin əmək haqqı məbləğinə diar, fəhlələrin sayına və onların verdiyi məhsulun həcminə dair, faktiki işlənmiş və normalaşdırılmış vaxta və s. dair) avtomatik qruplaşdırılır. Seçilmiş perfokartlar tabulyatora daxil olur, tabulyator müəyyən iş görür, yəni perfokartların məlumatını hesablayır, onların göstəricilərini yazır və lazımi yekunlar çıxarır. Beləliklə , tabulyator perfokartlarda olan məlumatları avtomatik surətdə yekunlaşdırır , yazır və çap edilmiş cədvəllər şəklində hazır nəticəni verir. Belə cədvəllərə tabulyaqrammalar deyilir. Uçotun perfokart formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatını, yaxud oxşar təsərrüfat əməliyyatlar qrupunun perfokarta (kütləvi xarakter daşımayan) iki perfokarta köçürmək yolu ilə hər bir təsərrüfat əməliyyatının hesablarda əks etdirilməsi saxlanılır. Perfokartın biri müxabirləşən hesabın debet dövriyyəsini, ikinci perfokart isə müxabirləşən hesabın kredit dövriyyəsini göstərir. Uçotun cədvəl-perfokart forması iki növ perfokartdan – təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirən dəyişən (birdəfəlik) perfokartdan və normativ yaxud qiymət göstəricilərini əks etdirən perfokartdan istifadə etməyə imkan verir. Eyni

123

zamanda uçotun perfokart formasında sənədlərdən daim (sorğu) məlumatları çıxarmaqla çoxlu miqdarda olan ilk sənədlərin saxlanılması aradan qaldırılır, deməli uçot işlərinin həcmi azalır. Uçotun cədvəl-perfokart formasında sintetik və analitik uçot maşın hesablama qurğularında dəyişə daimi və yekun perfokartlarını işləyib hazırlamaq yolu ilə alınan tabulyaqrammalarda aparılır. Maşın hesablama qurğusundan təsərrüfata daxil olan sintetik və analitik uçot tabulyaqrammalarından müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək, təhlil aparmaq və mühasibat balansı və digər bütün hesabat formalarının tərtib edilməsində istifadə edilir. “Kassa” sintetik hesabının tabulyaqrammasının formasını nəzərdən keçirək.

Cədvəl 9.8 2010-cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə

dövriyyə cədvəli

Ay

“Kassa” balans

hesabının debeti

Balans hesabının və subhesabın

krediti

“Kassa” balans hesabı və subhesabın krediti üzrə və cəmi hesab üzrə məbləğMan. Qəp.

01 50(221) 26-1(721) 170 4001 50(221) 46-2(601)

Və i.a.40 30

01 50(221) 76-1(177) 2500 8501 50(221) 76-2(177) 456 47

450679 86

Bu cədvəldə “Kassa” hesabının kreditləşən hesablarla müxabirləşmədə ay ərzində olan məbləğlər göstərilir. Hesabın krediti üzrə tabulyaqramma da eyni qaydada tərtib edilir. Mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəlini tərtib etmək üçün hər bir hesabın ilk qalığı, debet və kredit dövriyyələri perfokartları müxabirləşən hesabların kodları üzrə seçilir. Dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı şəkildə tərtib edilir.

124

Cədvəl 9.9

Ay ərzində mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Tarix

Əm

əliy

yat

Əsa

s hes

ab

Sex,

şöbə

, böl

mə

Müx

abirl

əşən

hes

ab

Ayı

n əv

vəlin

ə qa

lıq (d

ebet

, kr

edit)

Analitik uçotun kodlar üzrə yekunuƏsas hesabın kodları üzrə yekunuAy ərzində dövriyyələr

Ayın axırına qalıq (debet, kredit)

Debet Kredit

Eyni perfokartlar əsasında həm sintetik hesablar üzrə və həm də analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalar tərtib edilir.Analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalarda müxtəlif uçot obyektlərinin (təsərrüfat vəsaitləri, istehsala məsrəflər , vəsait mənbələri və i.a.) əks etdirilməsindən asılı olaraq onların forması müxtəlif olur. Analitik uçot üçün hər bir müxabirləşən hesablar üzrə analitik cədvələ dair şifrlərin açılması tabulyaqramması tərtib edilir.“Kassa” hesabı üzrə analitik cədvələ dair şifrləri açma- tabulyaqrammasını nəzərdən keçirək:

125

Cədvəl 9.102010 - cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə dövriyyə cədvəlinin şifrələrinin açılması

Ay TarixPaçka nömrəsi

“Kassa” hesabının debeti

Kassa orderinin nömrəsi

Kredit Sənəd üzrə məbləğ

Kreditləşən hesabın analitik uçotun şifri üzrə məbləğ

“Kassa” hesabı üzrə kreditləşən hesab, subhesab və cəmi hesab üzrə məbləğ

Balans hesabı

subhesab

Analitik uçotun şifri

01 10 15 50 473 26 1 061 170 170 17001 12 24 50 586 46 2 081 20 - -01 14 28 50 720 46

Və i.a.2 081 20 40 40

01 05 04 50 448 76 1 002 250085 25008501 07 08 50 567 76 2 003 4564701 09 12 50 678 76 2 003 8014 53661 303746

36828807

126

Analitik şifrləri açma – tabulyaqrammasında analitik hesablar nöqteyi nəzərindən hər bir müxabirləşən hesablar üzrə sistemə salınmış ilk sənədlər verilir. Bu tabulyaqrammadan hər hansı bir arayışın verilməsində, həmin hesab üzrə vəsaitin hərəkətinin təhlil edilməsində və s. məqsədlər üçün istifadə edilir. Sintetik hesablar üzrə tərtib edilmiş tabulyaqrammaların yekunları üzrə saldo balansı tərtib edilir. Saldo balansının forması 9.11 nömrəli cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 9.11S a l d o balansı

AyBalansın sətrinin nömrəsi

Balans hesabı

Balans hesabları üzrə yekunlarBalans sətrinin nömrəsi üzrə

yekunCəmi balans üzrə

aktiv passiv

Beləliklə uçotun cədvəl-perfokart formasında sənədlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında işlənilir.

Uçotun cədvəl-perfokart formasının sxemi

Sənədlər

Daimi perfokartlar Dəyişən perfokartlar köçürmələr

Sintetik və analitik uçot tabulyaqramması

127

Yekun perfokartları

Balans və digər hesabat cədvəlləri Saldo perfokartları

9.8. Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması

Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması elektron hesablayıcı maşınlardan (EHM) istifadə əsasında mühasibat uçotunun kompleks mexanikləşəsi və avtomatlaşmasına əsaslanır. Cədvəl-avtomatlaşma formasında mühasibat uçotunun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək. Təsərrüfat əməliyyatları haqqında informasiya iki yol ilə daxil olur: əvvəla əməliyyatlar haqqında məlumatlar avtomatik alınır, onlar müxtəlif iş yerlərində yerləşən müvafiq periferik qurğu ilə toplanır; qalan əməliyyatlar haqqında məlumatlar uçot blanklarının adi sənədlərində toplanır. Toplanmış uçot informasiyaları maşın daşıyıcılarına (perfokartlar, perfolentlər, maqnit lentləri və i.a.) ötürülür. İnformasiyaların avtomatik ötürülməsi və yığılma qurğusu informasiyaları avtomatik maşın daşıyıcılarına verir. Mühasibat sənədlərində olan informasiya informasiyanın maşın daşıyıcılarına əl ilə qeyd edilməsi qurğusunun köməyi ilə maşın daşıyıcılarına daxil edilir. Həmin qayda ilə daimi sorğu-normativ informasiya məlumatları maşın daşıyıcılarına verilir. Maşın daşıyıcılarında olan uçot informasiyası EHM-na verilir və orada işlənir. Belə ki, icmal sənədlər sintetik və analitik uçot registrləri hazırlanır və s. EHM-da işləmənin xarakteri ondan ibarətdir ki, burada proqram sistemi üzrə işlənir və onun düzgünlüyü avtomatik yoxlanır. İşlənilmiş məlumatları EHM uçot, operativ işlər , təhlil və idarəetmə üçün tələb olunan bu və ya digər şəkildə maşınoqramma verir. Uçotun cədvəl avtomatlaşma forması müxtəlif maşınoqramlar şəklində təsvir olunan adi nəticə informasiyası ilə yanaşı, xüsusi növ registr, videoqram almağa imkan verir. Bu displeylərin köməyi ilə alınmış uçot məlumatlarının ekran təsviridir. Videoqramların tətbiqi uçotun ayə-ayrı

128

göstəricilərindən bir dəfə istifadə olunan və ya hesablamaların yoxlanılması məqsədilə onların aralıq nəticələrilə tanış olmaq lazım gəldiyi hallarda xüsusən əlverişlidir. Displeyin idarəetmə düymələri vasitəsilə videoqramda istənilən dəyişikliklər edilə bilər. Beləliklə uçotun bu formasında EHM ilə bir növ videodialoq (maşınla dialoq) aparılır. Elektron hesablayıcı maşınlardan istifadə təsərrüfat təcrübəsində geniş yayılmışdır. Bu maşınlar (EHM) mühasibat uçotu sistemində tətbiq edilir. Uçot informasiyalarının yığılması və işlənməsi sahəsində EHM-dan istifadə etməklə uçotun yeni forması meydana çıxır. Uçot məlumatlarının avtomatik ötürülməsi və yığılması, periferik qurğusu və EHM-in tətbiq edilməsi bütün mühasibat uçotu prosesinin avtomatlaşmasına imkan verir. Bununla cədvəl (maşınoqramlar) şəklində EHM-da uçot registrləri və hesabatları tərtib edilir. Buna görə də bu forma cədvəl avtomatlaşma forması adlanır. Uçotun cədvəl-perfokart formasına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma formasının tətbiq edilməsi – hesabatın tərtib edilməsini və uçot informasiyalarının işlənilməsi prosesini bir neçə dəfə sürətləndirilir. Uçotun yeni avtomatlaşmış formasının cədvəl – perfokart formasından müəyyən fərqli və ümumi cəhətləri vardır. Belə ki, cədvəl-avtomatlaşma formasında kodlaşma sistemi cədvəl-perfokart formasındakı kodlaşma sistemi ilə eynidir. Məlum olduğu kimi cədvəl-perfokart formasında maşın daşıyıcıları perfokartlar olduğu halda, uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasında maşın daşıyıcıları maqnit lentləri və disklərdir. Balans hesabları üzrə baş verən dəyişiklikləri əks etdirmək üçün maşın daşıyıcıları əsas material hesab edilir. Maşın daşıyıcılarının işlənilməsi EHM-da aparılır. Yalnız EHM-da uçot informasiyalarının tam avtomatik işlənilməsi mümkündür.

129

Uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasının sxemi

İlk sənədlər

Giriş informasiyalarının ilkin massivləri

Məlumatların avtomatik verilməsi

Mühasibat uçotu tapşırığının baza massivləri

ArxivNormativ-sorğu informasiyalarının baza massivləri

Xəta protokolu

Dəyişiklik haqqında məlumat

Düzəliş massivi

Aralıq massivləri (toplayıcı)

Yuxarıda ifadə olunanlardan bir daha aydın olur ki, mühasibat uçotunun maşın-oriyentasiya (avtomatlaşma) formasının tətbiqi şəraitində uçot informasiyalarının təşkili işi altı mərhələdə

130

Maşınoqrammalar

Analitik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Sintetik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Baş kitab

Balans və hesabat

nəzərdə tutulmuşdur. Bunlardan üçü kənd təsərrüfatı müəssisələrində və üçü də hesablama təşkilatlarında aparılır. Birinci mərhələdə təsərrüfat əməliyyatları başa çatan yerdə ilk sənədlər tərtib edilir. Bu mərhələ çox zəhmət tələb edir. Doğru uçot informasiyalarının alınması və çox zəhmət tələb edən işləri azaltmaq üçün qeydiyyatların aparılmasında faktura və mühasibat maşınlarından istifadə etmək olar. Qeydiyyatların maşınlarda aparılması eyni zamanda ilk sənədlərdə olan informasiyaları perforasiya olunan perfolentlərə də keçirməyə imkan verir. İkinci mərhələdə ilk sənədlər yoxlanılır, kodlaşdırılır, paçkalarda komplektləşdirilir və hesablama təşkilatlarına verilir. Bu mərhələnin çətinliyi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin territorial əlaqəsinin yaxşı olmasından ibarətdir. Belə ki, territorial əlaqə yaxşı olmadıqda başa çatan təsərrüfat əməliyyatlarına ilk sənədlərin tərtib edilməsi, işlənilməsi və hesablayıcı təşkilatlara verilməsində çətinlik yaranır, yəni ilk informasiyanın yaradılmasında çətinlik meydana çıxır. EHM-in tətbiqi şəraitində teletayp və digər qurğulardan istifadə etməklə ilk informasiyanın verilməsində olan çətinliyi aradan qaldırmaq olar. Bu mərhələdə işlərin təşkilinin təkmilləşdirilməsinin əsas yolu bilavasitə təsərrüfatda ilk informasiyaların maşın daşıyıcılarına verilməsidir. Üçüncü mərhələdə hesablayıcı təşkilat ilk informasiyaları müəyyən edilmiş vaxtlarda alır, onu qeydiyyatdan keçirir, lazım olan hallarda perforasiya işinə qədər hesablama işləri aparır, sonra maşın daşıyıcılarına – perfokartlara, perfolentlərə, maqnit lentlərinə, maqnit barabanlarına , disklərə və s.-yə verir. İlk uçot informasiyalarının saxlanılması da bu mərhələyə daxil edilir. İnformasiyaların saxlanılması qısamüddətli və uzunmüddətli ola bilər. Normativ – sorğu informasiyalarının (NSİ) məhsulların və xidmətlərin qiyməti, iş norması, qiymət) saxlanılması informasiyaların uzunmüddətli saxlanılmasına misal ola bilər, bu da əl ilə aparılan perforasiya işində çox zəhmət tələb edən işləri azaldır. Dördüncü mərhələdə ilk informasiyaların hesablama işləri aparılır və nəticədə o öz şəklini dəyişir. Perforasiya hesablayıcı maşınların tətbiqi şəraitində ilk sənədlərdə əks etdirilən hər bir təsərrüfat əməliyyatı yaxud oxşar əməliyyatlar qrupu, debet və kredit dövriyyələri perforasiya yolu ilə deşiklər açmaqla perfokartlara yaxud perfolentlərə köçürülür. Perforasiyanın düzgünlüyü yoxlanıldıqdan sonra xüsusi sortirovka maşınlarında bu və ya digər əlamət üzrə, məsələn , bitkiçilikdə məsrəflər üzrə perfokartlar seçilir. Seçilmiş

131

perfokartlar tabulyatora verilir və uçot üçün lazım olan yekun sənədi tabulyaqramma alınır. Elektron – hesablayıcı maşınlarda informasiyaların emalı şəraitində müvafiq alqoritmlərdən istifadə olunur. Belə ki, informasiyalar EHM-a verilir, maşından nəticə alınır, qurğunun yaddaşı ilə bayır arasında mübadilə aparılır, və məntiqi və hesab əməlləri yerinə yetirilir. Göstərilən əməliyyatlar operatorun adlandırdığı əmrin köməyi ilə həyata keçirilir. Məsələn, maşına aşağıdakı adlarda əmrlər verilir: “daxil etmək”, “vermək”, “toplamaq”, “bölmək”, “sortlara ayırmaq” və s. Bununla informasiya massivlərindən istifadə olunur. Belə ki, ilk informasiya massivindən (normativ-sorğu massivi), aralıq massivindən və maşınoqramma şəklində olan nəticə massivindən istifadə edilir. Beşinci mərhələdə hesablama təşkilatlarında alınan nəticə informasiyaları – kontrol rəqəmlərlə alınan nəticəni üzləşdirmək, yaxud məlumatları təkrar hesablama yolu ilə yoxlanılır. EHM-in proqram təminatına - buraxılan səhvlərin avtomatik aşkar edilməsini təmin edən məntiqi nəzarət metodu da daxil edilir. Belə nəzarət nəticəsində qabaqcadan uçot obyektlərinin (məsələn, yerinə yetirilən işin həcmi, əmək haqqı, maddələr üzrə istehsal məsrəfləri və s.) maksimum və minimum parametrlərini müəyyən etmək olar. Aşkar edilmiş kənarlaşma yoxlamanı aparan kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məntiqi nəzarət cədvəlinə yazılır, şübhəli məlumatlar dəqiqləşdirilir.Maşınoqramma şəklində nəticə informasiyaları sifarişçiyə verilir, onları yoxlayır və istifadə edirlər. Bu informasiyadan nəinki mühasibatda, eyni zamanda kənd təsərrüfatı müəssisələrinin idarə edilməsi prosesində rəhbər və mütəxəssislər də istifadə edə bilər. Bununla altıncı mərhələ başa çatır. İdarəetmə sisteminin avtomatlaşmasında (İSA) cədvəl-perfokart forması kimi cədvəl-avtomatlaşma forması mühasibat uçotunun məlumatlarından istifadə edilməsini xeyli yüngülləşdirir. Uçotun bu formasında alınan təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumatlar İSA verilir ki, bu da idarəetmə işini yaxşılaşdırır. Uçotun başqa formalarına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma forması müəyyən üstünlüklərə malikdir. Belə ki, daimi və dəyişən uçot məlumatlarının EHM-ə keçirilməsi və onların lazımi uçot registrləri və hesabat formalarının tərtibinə qədər son işlənilməsi bir dəfə aparılır:

132

- yalnız uçot məlumatlarının işlənilməsi üçün deyil, eləcə də bir çox təsərrüfat əməliyyatlarına dair məlumatları həmin əməliyyatlar bilavasitə yerinə yetirilən vaxt götürmək üçün istifadə edilməsi yolu ilə maşın texnikasının (periferik avtomatik qurğunun köməyi ilə) tətbiq sferasını xeyli genişləndirir;- hər hansı yığma və ya qruplaşdırma cədvəllərinin əl ilə tərtib edilməsinə ehtiyac qalmır, belə ki, EHM ilkin sənədlərin bütün məlumatlarını yaddaşında saxlayır və onları lazımi şəkildə verir; - EHM-in sürətlə işləməsi uçot məlumatlarının işlənilməsi prosesini sürətləndirir və hesabatların və cari uçot informasiyalarının vaxtında əldə edilməsi problemini praktiki olaraq həll edir.- EHM - əvvəlcədən tərtib edilmiş müəyyən proqram üzrə işlədiyindən yalnız uçot məlumatlarının hesablanılması ilə bağlı olan hesab əməliyyatları deyil, həm də uçot registrlərinin tərtib edilməsi və hesabat göstəricilərinin alınması üçün lazım olan məntiqi əməliyyatlar da avtomatlaşdırılır;- displeylərdən istifadə edilməsi videoqramların alınmasına və maşınla dialoq aparılmasına imkan verir ki, bu da uçot materialına nəzarət və onun təhlil edilməsi imkanını xeyli genişləndirir. EHM-də işləmək üçün ilk sənədlərin bütün rekvizitləri tam şəkildə doldurulur və əvvəlcədən təsərrüfat əməliyyatlarının işçi klassifikatoru və şərti-daimi informasiya sorğuları tərtib edilir. Bu məlumatlar EHM yaddaşına verilir. Orada isə nəticə informasiyaları maşınoqramma şəklində verilir. Maşınoqrammadan isə aidiyyatı sahələrin uçotunda istifadə edilir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 2003

133

9. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 6. MÜHASIBAT UÇOTUNUN TƏŞKILININ ƏSASLARI . KƏND TƏSƏRRÜFATI MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MÜHASİBAT MALİYYƏ UÇOTUNUN

TƏŞKİLİNİN ƏSASLARI VƏ VIZİFƏLƏRİ.

PLAN

1.Mühasibat uçotunun rolu və vəzifələri

2. Uçotun maliyyə və idarəetmə uçotuna bölünməsi

3.Kənd təsərrüfati müəssisələrində mühasibat uçotunun

xüsusiyyətləri

4.Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri və onun qarşisinda

qoyulan tələblər

5.Maliyyə mühasibat uçotunun təşkilinin əsas prinsipləri

1.MÜHASİBAT UÇOTUNUN ROLU VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Ümumi qayda Kənd təsərrüfatı aqrar–sənaye kompleksinin mühüm tərkib hissəsidir. Hazırda

aqrar-sənaye kompleksinin əsas vəzifələri–kənd təsərrüfatı istehsalının sabit art-masına nail olmaqdan, ölkəni yeyinti məhsulları və kənd təsərrüfatı xammalı ilə etibarlı surətdə təmin etməkdən, kompleksin bütün sahələrinin səylərini Ərzaq proqramına uyğun olaraq yüksək nəticələr əldə edilməsi üçün birləşdirməkdən ibarətdir.

İqtisadiyyatın normal işlənməsi üçün daxil olan informasiyaların operativ, obyektiv, hərtərəfli olması lazımdır. Müəssisələrin, o cümlədən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin iqtisadi fəaliyyəti haqqında informasiyaların mühüm mənbəyi mühasibat uçotunda olan məlumatlardır.

134

Mühasibat uçotunun roluKənd təsərrüfatı müəssisələrinin işləri haqqında informasiyaları mühasibat

uçotu vasitəsi ilə əldə etmək olar. Mühasibat uçotu kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat, təchizat və satış fəaliyyətində baş verən bütün dəyişiklikləri qeyd edir, yəni geniş təkrar istehsal prosesi və vəsaitəlrin dövriy-yəsi haqqında lazımi məlumatlar verir. Mühasibat uçotunun informasiya funksiyası passiv deyil. Mühasibat uçotu –hadisələrin və faktları sadəcə qeyd etməklə deyil, burada alınan məlumatlar ümumiləşdirilir və sistemə salınır. Düz-gün qəbul edilmiş idarəetmə qərarları vasitəsi ilə müəssisə işinin yaxşılaşdırıl-masına fəal təsir etmək məqsədi ilə mühasibat uçotunda təsərrüfat fəaliyyətində baş verən bütün dəyişikliklər qeyd olunur.

Buna görə mühasibat uçotu istehsalının idarə edilməsi sisteminin tərkib hissəsidir. O hər şeydən əvvəl idarəetmə sistemini, bütün səviyyələrdə informasiya təminatı üçün lazımdır. Xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalatının idarə olunmasının ümumtəsərrüfat (bütünlüklə təsərrüfat üzrə), təsərrüfatdaxili (istehsalat bölmələrində) və xarici səviyyələrdə idarəetmə üçün uçot informasiyaları cəlb olunur. Kənd təsərrüfatında iqtisadi informasiyaların ümumi həcmində uçot informasiyaları 80%-dən yuxarı –təşkil edir, yəni həmin informasiyalar kənd təsərrüfatı istehsalatında idarəetmə sisteminin informasiya təminatının əsasını təşkil edir.

Təsərrüfatdaxili səviyyədə –bu məqsəd üçün ilkin və icmal uçotun məlumatlıməlumatları (bölmənin ilkin sənədlərindən müvafiq hesabatlarına qədər); ümumi təmsərrüfat səviyyəsində –cari mühasibat uçotunun hesabata kimi məlumatları, xarici idarəetmə səviyyəsində –əsasən hesabat məlumatları (caridən illik hesabata qədər) istifadə olunur.

Uçot informasiyalarının əl ilə işlənməsinə əsaslan uçot formalarında idarəetmə sisteminin informasiya təminatında mühasibat uçotunun rolu kifayət qədər yüksəkdir. Lakin informasiyanın maşınla işlənilməsinə əsaslanan uçot formalarının tətbiqi şəraitində mühasibat uçotunun rolu daha da artır. Xüsusilə bu mərhələdə mühasibat uçotu informasiyalarının işlənməsinin tətbiqi vahid avtomatlaşma sisteminin mühüm tərkib hissəsi olur.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotunun əhəmiyyəti yalnız informasiya təminatı və ya informasiya yarımsistemi funksiyasına heç də uyğun gəlmir. Mühasibat uçotu başqa bir mühüm –müəssisə mülkiyyətinin qorunub saxlanmasına nəzarəti təmin etmək rolunu yerinə yetirir.

135

Nə vaxt müəssisə işlərinin keyfiyyətinə iqtisadi metodların təsiri hərtərəfli tətbiq edildiyi şəraitdə mühasibat uçotunun nəzarət funksiyasının böyük əhəmiyyəti vardır. Bu heç də o demək deyildir ki, mühasibat uçotu işdə olan çatışmazlıq haqqında ehtiyatlardan səmərəsiz istifadə haqqında məlumat vermir, eyni zamanda mühasibat uçotu neqativ hadisələrin qarşısını almaq üçün müəssisənin müvafiq uçot xidmətini yerinə yetirir.

2. UÇOTUN MALİYYƏ VƏ İDARƏETMƏ UÇOTUNA BÖLÜNMƏSİ

Yeni hesab planına keçmək, uçotun beynəlxalq standartlara yaxınlaşması, mühasibat uçotunun iki yarımsistemə –maliyyə uçotuna və idarəetmə uçotuna bölünməsini tələb edir.

Maliyyə uçotuMaliyyə uçotunda bütünlükdə müəssisə fəaliyyəti haqqında –gəlirlər və

xərclər (ünsürlər nöqteyi –nəzərindən bütünlükdə müəssisə üzrə) debitor və kreditor borcları digər hesablaşma növləri, büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödənişlər, maliyyə qoyuluşları, fəaliyyətin maliyyə nəticələri, kapital və s. haqqında informasiyalar formalaşır. Başqa sözlə, maliyyə uçotunda müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin ümumi göstəriciləri üzrə informasiyalar formalaşır. Maliyyə uçotunun məlumatları maliyyə hesabatında cəmləşir və müəyyən olunmuş qaydada xarici istifadəçilərə (müəssisə təsisçilərinə, vergi orqanlarına, statistika orqanlarına, bank maliyyə idarələrinə) təqdim olunur. Nə qədər ki, maliyyə uçotu ancaq müəssisə fəaliyyətinin ümumi göstəricilərində öz əksini tapır, bu vəziyyətdə maliyyə uçotunun məlumatları kommersiya sirri hesab olunmur.

İdarəetmə uçotuİdarəetmə uçotunda müəssisə fəaliyyəti haqqında daxili informasiyalar, yəni

müəssisənin konkret idarəetmə ehtiyacı üçün olan informasiyalar formalaşır. Bu birinci növbədə konkret bölmələr üzrə istehsala məsrəflər, istehsal edilən məhsul növləri, xərc maddələri, məsuliyyət mərkəzi üzrə və s. haqqında olan informasiyalardır. Deməli, istehsala, onun konkret növlərinə məsrəflər haqqında ətraflı informasiyalar idarəetmə uçotunu əhatə edir. Buna görə bəzən idarəetmə uçotunu istehsalat uçotu ilə (istehsala məsrəflərin uçotu) eyniləşdirirlər. Lakin bu düzgün izahedilmə deyildir. İdarəetmə uçotu anlayışı istehsalat uçotu anlayışından xeyli genişdir.

136

İdarəetmə uçotuna istehsala məsrəflərin mühasibat uçotundan başqa operativ uçot, planlaşmanın ünsürləri, nəzarət, istehsalat müəssisəsinin təhlili də daxildir.

İdarəetmə uçotunda özünün spesifiklik uçot metodları –«Standart-kost», «direkt-kostinq» və s. tətbiq olunur. Məsrəflərin uçotunun təfsilatı ilə göstərilmə dərəcəsi haqqında, əlavə olaraq uçot metodunun tətbiqi və qəbulu haqqında olan məsələləri müəssisə müdriyyətinin özü həll edir.

İdarəetmə uçotunda olan informasiyalar müəssisənin daxili ehtiyaclarına yönəldilir (istehsalın təkmilləşdirilməsi, xərclərin aşağı salınması və s.), onun məlumatları kommersiya sirri sayılır və hamıya bildirilməməlidir.

Gəlirlər və xərclər üzrə maliyyə və idarəetmə uçotunun məlumatları bütünlükdə müəssisə üzrə uyğun olmalıdır. Bunun mühasibat uçotunun göstərilmiş iki yarımsistemə bölünməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Bu xüsusilə bilavasitə müəssisədə gəlirlərin və xərclərin səviyyəsinə nəzarət və ve-rgi orqanları üçün əhəmiyyətlidir.

Dərsliyin birinci hissəsində maliyyə uçotunun təşkilinə dair olan məsələlər nəzərdən keçirilir.

3.KƏND TƏSƏRRÜFATI MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MÜHASİBAT UÇOTUNUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kənd təsərrüaftı müəssisələrində mühasibat uçotunun quruluşuna təsərrüfatın təşkilat quruluşu və ixtisaslaşması təsir edir. Xalq təsərrüfatının başqa sahələrindən fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı istehsalatı təbii şəraitdə sıxı surətdə əlaqədardır və müəyyən qədər ondan asılıdır.

Eyni zamanda torpaqdan, istehsal fondlarından istifadə, maliyyə və əmək ehtiyatlarının artırılması, təsərrüfat hesabının möhkəmləndirilməsi, xərclərin aşağı salınması, kənd təsərrüfatı istehsalının rentabelliyinin yüksəldilməsi və təsərrüfatın maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər sistemi həyata keçirilir.

Beləliklə qənaət rejiminin həyata keçirilməsinə və təsərrüfatın istehsal potensialından tam və səmərəli istifadə olunmasına xüsusi fikir verilir.

Bütün bunlar ehtiyatlarımızı maksimum səfərbər etmək zərurəti doğurur. Bu məsələləri müvəffəqiyyətlə həll etmək üçün kənd təsərrüfatı

müəssisələrinin istehsalat-maliyyə fəaliyyətini hərtərəfli xarakterizə edən iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış uçot məlumatlarını müntəzəm əldə etmək lazımdır. Belə məlumatları –düzgün və səmərəli təşkil edilmiş mühasibat uçotu vasitəsilə almaq olar.

137

Mühasibat uçotunun məlumatları vasitəsilə istehsal proseslərinin gedişi, plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, mülkiyyətin mühafizə olunmasının təmin edilməsi, təsərrüfat hesabının möhkəmləndirilməsi, işin keyfiyyətinin yaxşılaşdı-rılması, istehsalın səmərəliliyinin və rentabelliyinin yüksəldilməsi haqqında məlumatlar əldə etmək olar.

Mühasibat uçotu – məhsulun istehsalı və satışı, istehsal xərcləri, mənfəət və əsas fondların, dövriyyə vəsaitinin hərəkəti proseslərinin gündəlik və sənədli inikası deməkdir. Mühasibat uçotu təsərrüfat hesabının tətbiq edilməsinə kömək etməklə vəsaitin düzgün xərclənməsi və mülkiyyətin qorunması üzərində ilk və sonrakı nəzarəti təmin edir. Deməli, mühasibat uçotu –plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi gedişi haqqında, müəssisələrin işi haqqında əsas məlumat mənbəyidir. Mühasibat uçotu vasitəsilə kənd təsərrüfatı müəssisəlrinin istehsal, təchizat və satış fəaliyyətində olan bütün dəyişikliklər, dö.vriyyə vəsaiti və geniş təkrar istehsal pprosesi haqqında məlumatlar əldə etmək olar. Kənd təsərrüfatın-da, xalq təsərrüfatının başqa sahələrindən fərqli olaraq işlər müəyyən qədər mövsümi xarakter daşıyır. Əgər sənaye sahələrində istehsal vaxtı ilə iş vaxtı eyni vaxta düşərsə, kənd təsərrüfatında iş vaxtı ilə istehsal vaxtı eyni olmur.

Kənd təsərrüfatının özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Sənaye müəssisələrində məhsulun maya dəyərini hər ay hesablamaq mümkün olduğu halda, kənd təsərrüfatında bunu demək olmaz. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulun maya dəyəri yalnız ilin sonunda müəyyən edilir.

4.MÜHASİBAT UÇOTUNUN ƏSAS VƏZİFƏLƏRİ VƏ ONUN QARŞISINDA QOYULAN TƏLƏBLƏR

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq mühasibat uçotu müəssisəsinin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitəlrinin və ümumiyyətlə, bütün maliyyə –təsərrüfat fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sis-temini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun əsas vəzifələriMühasibat uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır: -müəssisə fəaliyyəti və onun əmlak vəziyyəti, daxili istifadəçilərin, -rəhbərlər,

138

təsisçilər, iştirakçılar və müəssisənin mülkiyyətçisi və digər hesabat istifadəçilərinin mühasibat hesabatı haqqında lazımi informasiyaları tam və düzgün formalaşdırmaq;

-əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının təsdiq edilmiş normalara, normativlərə və smetalara müvafiq olaraq istifadəsi, əmlakın mövcudluğu və hərəkəti, mülkiyyət hüququ və öhdəlikləri üzərində nəzarəti təmin etmək və daxili və xarici istifadəçiləri lazımi informasiyalarla təmin etmək;

-maliyyə təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq və təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək və onları səfərbər etmək.

Mühasibat uçotunun aparılmasına dair qarşıya qoyulan tələblər

Kənd təsərrüaftı müəssisələrində mühasibat uçotunun təşkilinə təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsində qanunvericiliyə riayət olunmasına görə məsuliyyəti həmin müəssisənin rəhbəri daşıyır.

Kənd təsərrüfatı müəssisəsinin rəhbəri işin həcmindən asılı olaraq: struktur bölməsinin rəhbəri kimi baş mühasib mühasibat xidməti işlərini təşkil

etməlidir; mühasib vəzifəsini ştata daxil etmək; bağlanmış müqavilənin əvvəlində mühasibat uçotunun aparılması işlərini

mərkəzləşmiş mühasibata, ixtisaslaşmış təşkilata yaxud mühasibə –mütəxəssisə vermək;

mühasibat uçotu nu şəxsən özünün aparması tələb olunur. Kənd təsərrüaftı müəssisəsi əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat

əməliyyatlarının mühasibat uçotu haqqında AR-nın Qanunu əsasında işlənib hazırlanmış Mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotu nun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparılır.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təsdiq etdiyi nümunəvi hesablar planının əsasında müəssisə mühasibat uçotunun işçi hesablar planını işləyib hazırlayır.

Əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu Azərbaycan Respublikasının valyutasında –manatla aparılır. Sənədlə əmlakın, öhdəliklərin və digər təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının əks etdirilməsi, mühasibat uçotu registrlərinin və mühasibat hesabatının yazılması azərbaycan dilində aparılır. Başqa dillərdə tərtib olunmuş ilkin uçot sənədləri sətir-sətir azərbaycan

139

dilinə tərcümə edilməlidir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun aparılması üçün düzgün

uçot siyasəti yeridilməlidir. Buna görə müəssisə uçot siyasətini Azərbaycan Respublikasının mühasibat uçotu sistemini tənzimləyən qanunverici sənədlərə uyğun olaraq hesabat ili üçün qəbul edir.

Müəssisənin uçot siyasəti düzgün olmalı, ehtiyatlılığı təmin etməli prioritet olması gözlənilməlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat uçotunda məhsul istehsalına, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərə (əsas fəaliyyət) cari xərclər və kapital və maliyyə qoyuluşları (investisiyalar) ilə əlaqədar xərclər ayrıca uçota alınır.

5.MALİYYƏ MÜHASİBAT UÇOTUNUN TƏŞKİLİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun təşkili aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir: ilk sənəd formalarının köməyi ilə əməliyyatların sənədləşdirilməsi sistemi; uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikinə uyğun olaraq sənəd dövriyyəsi; təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirmək üçün lazım olan hesablar planı; tətbiq olunan mühasibat uçotu formaları; uçot prosesinin təşkilat quruluşu və vəzifə bölgüsü; mühasibat sənədlərinin və qeydiyyat kitablarının saxlanmasının təşkili.

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili prinsiplərindən biri təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi sistemidir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində baş verən bütün təsərrüfat əməliyyatlarını rəsmiyyətə salmaq üçün vahid şəklə salınmış ilk uçot sənəd formaları tətbiq edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində vahid ilk sənədlərin mövcud olması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu o deməkdir ki, bütün kənd təsərrüfatı müəssisələrində eyni tipli təsərrüfat əməliyyatları vahid ilk sənəd formaları ilə rəsmiyyətə salınır. Vahid şəklə salınmış sənəd formaları uçotun mexanikləşməsini tətbiq etmək üçün vacibdir.

Son illər ərzində mühasibat uçotu və hesabatın təkmilləşdirilməsi üzrə metodoloji və təşkilati işlər aparılır. Belə ki, uçot və hesabat işləri nizama

140

salınmış, əsas normativ sənədlərinə yenidən baxılmışdır. Mühasibat uçotunun hesablar planı, yeni qaydalar və təlimatlar (kənd təsərrüfatı, sənaye və digər müəssisələrdə məhsulların maya dəyərinin planlaşdırılması və hesablanılması, uçotun jurnal-order forması, məsrəflərə operativ nəzarətin çek forması və s. üzrə) yenidən hazırlanmışdır.

Mühasibat uçotunun mexanikləşməsi və avtomatlaşması üzrə xeyli iş görülmüşdür. Hazırda bir çox müəssisələrə, o cümlədən kənd təsərrüfatı müəssisələrinə uçotun ayrı-ayrı sahələrinin mexanikləşməsi üzrə hesablama təşkilatları xidmət göstərirlər. Bir çox təsərrüfatlar, mühasibat uçotunun kom-pleks mexanikləşməsini (ilk sənədlərin işlənməsindən balansın tərtib olunmasına qədər olan işlər) tətbiq edirlər.

Mühasibat hesabatının təkmilləşdirilməsi və unifikasiyası (vahid şəklə salınması) üzrə də müəyyən işlər aparılmışdır. Belə ki, müəssisələrin illik hesabatları, vahid formada tərtib edilmiş, göstəricilərin miqdarı isə xeyli azaldılmışdır.

İlk sənəd formalarında vacib rekvizitlər (göstəricilər) nəzərdən keçirilir. Bu rekvizitlərə daxildir: müəssisənin və bölmənin adı, tərtib edilmə tarixi, sənədi tərtib edən şəxsin imzası, təsərrüfat əməliyyatının məzmunu, yerinə yetirilən əməliyyatı xarakterizə edən miqdar və məbləğ göstəriciləri və s. Maşınla işləmə şəraitində ilk məlumatları maşın daşıyıcılarına keçirmək üçün müvafiq rekvizitlər sənədlərdə kodlaşdırılır. Uçotun mexanikləşməsi ilə əlaqədar olaraq son zamanlar ilk sənədlərin təkmilləşdirilməsi üzrə böyük işlər aparılır.

Mühasibat uçotunda sənəd dövriyyəsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sənəd dövriyyəsi – sənədin tərtib edilməsindən arxivə verilənə qədər keçdiyi

bütün mərhələyə – sənəd dövriyyəsi deyilir. Hər bir təsərrüfat konkret xüsusiyyətləri (ixtisaslaşma, təşkilat quruluşu, istehsalın yerləşməsi, ambar və şöbələrin yerləşməsi və uzaqlığı, ilk sənədlərin rəsmiyyətə salınma yeri, nəqliyyat vəsaitlərinin vəziyyəti və s.) nəzərə almaqla sənəd dövriyyəsini hazırlayır. Sənədlərin hərəkətini dəqiq nizama salmaq üçün qrafik şəklində sənəd dövriyyəsi rəsmiyyətə salınır. Qrafikdə aşağıdakılar göstərilir: hər bir sə-nəd formasının adı və nömrəsi, onun təyinatı, tərtib dilmə vaxtı və kim tərtib etməsi, sənədi kim imzalayır, sənəd nə vaxt və hara təqdim edilir, onu kim yoxlayır və kim qəbul edir. Sənəd dövriyyəsi qrafiki baş mühasib tərəfindən ha-zırlanır, təsərrüfatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edildikdən sonra məcburi olaraq yerinə yetirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənəd dövriyyəsi planında müxtəlif sənədlər üzrə

141

onların təqdim edilmsəi və işlənilməsi qaydası nəzərdən keçirilir. Bir sıra sənədlər mühasibat uçotu qeydlərində yazılış aparmaq üçün qabaqcadan qrup-laşdırılır.

Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki –sənəd dövriyyəsi qrafiki ilə sıx surətdə əlaqədardır. Bu, sənəd dövriyyəsi qrafikinin davamıdır. Əgər sənəd dövriyyəsi qrafikində sənədlərin tərtib edilməsindən istifadə edilməsinə qədər sənədlərin hərəkəti göstərilirsə, uçot işlərinin erinə yetirilməsi qrafikində isə daxil olan və işlədilən ilk sənədlərə əsasən mühasibatda yerinə yetirilən uçot işlərinin siyahısı göstərilir. Belə bir qrafik özünün uçot apparatı olan hər bir bölmələrdə ayrıca, sonra isə bütünlükdə təsərrüfat üzrə tərtib edilir, yaxud təsərrüfatda uçot işləri mərkəzi mühasibatda mərkəzləşirsə uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki bütünlükdə təsərrüfat üzrə tərtib edilir.

Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikində göstərilir: müvafiq uçot qeydlərinin (jurnal-orderlər, köməkçi cədvəllər və s.) adı və nömrəsi, sənədləri kim tərtib edir, onların icra vaxtı. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki elə tərtib edilməlidir ki, ay ərzində uçot işçləri bərabər surətdə işlə təmin olunsun. Bu mühasibat uçotunun səmərəli təşkilində mühüm şərtdir. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki sənəd dövriyyəsi qrafiki ilə əlaqələndirilməlidir. Yəni sənəd dövriyyəsi qrafiki üzrə son mərhələ uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikindəki başlanğıc mərhələsinə uyğun gəlməlidir. Məsələn, sənəd dövriyyəsi planında kassa sənədləri icra vaxtı göstərilməklə kassirin hesabatının tərtib edilməsi ilə başa çatır. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikində kassirin hesabatı 1 №-li jurnal- orderin tərtibi üçün ilk material sayılır. Müvafiq iş növləri onların icra vaxtı ilə əlaqələndirilməsi təmin edilməlidir.

Mühasibatda vəzifə bölgüsü uçot işlərinin yerinə yetirilməsi planı ilə əlaqədardır. Yuxarıda göstərildi ki, uçot işlərinin yerinə yetirilməsi planı ay ərzində uçot aparatının bərabər surətdə işlə təmin edilməsidir. Bunun nəticəsi olaraq, birinci növbədə mühasibatda xidməti vəzifə bölgüsü aparılır. Vəzifə bölgüsündə digər amillərdə (bu və ya digər işin mühüm olması, icraçının ixtisası, uçot prosesinin təşkilat quruluşu və s.) nəzərdə tutulur. Xidməti vəzifə bölgüsünü aparan zaman məsul və mürəkkəb işlərin daha ixtisaslaşdırılmış işçilər tərəfindən yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, baş mühasib, yaxud baş mühasibin müavini kassa və bank sənədlərini işləyir və mühasibat kitablarında yazılışları aparır. İxtisaslaşdırılmış mühasibat işçiləri (adətən baş mühasibin müavini) istehsal məsrəflərinin uçotunu aparır. Materialların uçotu mütləq təcrübəli işçi tərəfindən aparılmalıdır.

142

Vəzifə elə bölüşdürülməlidir ki, işçilərin yerlərinin dəyişdirilməsi mümkün olsun. Uçotun mexanikləşmsəinin tətbiqi şəraitində sənədlərin kodlaşmasını aparan və maşın hesablama qurğularından alınan tabulyaqramları yoxlaya bilən işçilərə –vəzifə bölgüsündə xüsusi fikir vermək lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, vəzifə bölgüsü uçot prosesinin təşkilat quruluşundan heç də az əhəmiyyətli deyildir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində uçot prosesinin təşkilat quruluşu tam mərkəzləşmiş, qeyri mərkəzləşmiş, qismən qeyri mərkəz-ləşmiş prinsipdə qurulur.

Uçot prosesinin tam mərkəzləşməsində bütün uçot prosesləri mərkəzi mühasibatda cəmləşir. Təsərrüfat bölmələrində, briqadalarda, fermalarda ancaq ilk uçot aparılır. Doldurulmuş ilk sənədlər mərkəzi mühasibata daxil olur və burada həmin sənədlər yoxlanılır, işlənir, üzləşdirilir və uçot registrlərində bütün yazılışlar aparılır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində uçot prosesinin tam qeyri mərkəzləşməsi az tətbiq edilir. Uçot prosesinin qeyri mərkəzləşməsi zamanı hər bir təsərrüfat bölmələrində bütün uçot işəlri aparılır. Yəni təsərrüfat bölmələrində ilk sənədlər tərtib edilir, uçot registrlərində yazılışlar aparılır və balans tərtib edilir.

Uçot işlərinin qeyri mərkəzləşməsində uçot prosesi –sənədlərin yoxlanması, işlənildməsi təsərrüfat bölmələrində aparılır. Odur ki, təsərrüfat bölmələri və mərkəzi mühasibatda olan uçot prosesləri qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilməlidir. Belə bir halda mərkəzi mühasibatda xidməti vəzifə bölgüsü sahə prinsipi üzrə (bitkiçilik, heyvandarlıq, sair istehsalat, material uçotu, kapital qoyuluşu və s.) aparılır. Sahələrdə uçotun vəziyyətinə –hər bir qrupun baş mühasibi cavabdehdir.

Mühasibat uçotunun təşkilinin mühüm ünsürlərindən biri müəyyən edilmiş qaydaya uyğun olaraq mühasibat sənədlərinin və uçot registrləri kitablarının saxlanılmasıdır. Sənədlərin saxlanılması üçün hər bir müəssisədə mövcud qayda üzrə arxiv nəzərdə tutulur. Arxiv üçün xüsusi otaq ayrılır. Həmin otaq quru olmalı, yanğın əleyhinə olan avadanlıq və digər vasitələrlə təmin edilməlidir. Bütün istifadə edilən sənədlər və qeyd kitabları müəyyən edilən vaxtda arxivə verilir. Bunun üçün onlar qabaqcadan müəyyən edilmiş bölmələr tematika üzrə xronoloji qaydada qruplaşdırıldır və kitab şəklində tikilir.

Təsərrüfatın arxivində olan materiallardan lazım olan hallarda istifadə etmək üçün (sənədlərin alınsması, qaytarılması və s.) mühasib tərəfindən qayda hazırlanır və təsərrüfat rəhbəri tərfindən təsdiq edilir.

Təsərrüfatın arxivində materialların saxlanılması vaxtı bu və ya digər

143

sənədlərin, registrlərin və hesabatların nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasından asılıdır. Təsərrüfatda elə sənədlər vardır ki, onlar daimi, 10 il və yaxud 3 il ərzində saxlanılır. Təsərrüfatla illik hesabat və balanslar, baş kitab və jurnallar, fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları daimi saxlanılır. Təsərrüfatda 10 il ərzində saxlanılan sənədlərə daxildir: bina və tikintilərin uçotu üzrə olan sənədlər, inventarizasiya siyahıları, üzləşdirmə cədvəlləri, iclas protokollar və digər inventarizasiya materialları, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə bina və tikililərin pasportu. 3 il ərzində saxlanılan sənədlərə isə aşağıdakılar daxildir: hesablaşma əməliyyatları və təhtəlhesab məbləğlərin uçotu üzrə sənədlər, kassa əməliyyatı üzrə sənədlər, əmək haqqı ödənişi üzrə cədvəllər (icmal cədvəllər müstəsna olmaqla 5 il saxlanılır) əmək və əmək haqqının uçotu üzrə sənədlər, büdcə ilə hesablaşma sənədləri və s.

Göstərilən vaxt ərzində bütün uçot sənədləri təsərrüfatın arxivində saxlanılır və müxtəlif arayış, qarşılıqlı yoxlama və digər ehtiyaclar üçün istifadə edilir. Sənədlərin saxlanılması vaxtı keçdikdə dövlət arxivinə verilir (əgər sənədlərin saxlanılma qaydasında nəzərdə tutulubsa), ya da müəyyən edilən qaydada ləğv edilir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

144

MÖVZU 7 . PUL VƏSAİTLƏRİNİN , HESABLAŞMALARIN VƏ KRDİT ƏMƏLİYYATLARININ UÇOTU

1. Pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun vəzifələri

2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

3. Bankdakı hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu

4. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu

5. Malsatanlar və alıcılarlara hesablaşmaların uçotu

6. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

7. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

1. Pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun vəzifələri Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr arasında daimi olaraq təsərrüfat əlaqələri baş verir, müxtəlif məhsulların alıcı və satışı əməliyyatları yerinə yetirilir. Satılmış məhsullarla əlaqədar olaraq pul vəsaiti alınır və alıcılara satılan məhsulların dəyəri ödənilir. Bunlardan başqa büdcə, bank, müxtəlif ictimai təşkilatların, müəssisə işçi heyəti və digər müəssisələrlə hesablaşma əməliyyatı aparılır. Müəssisələr arasında aparılan bütün əməliyyatlar pulun köməyi və iştirakı ilə yerinə yetirilir. Beləliklə pul vəsaiti müəssisə fəaliyyətinin davamı və idarə olunmasında mühüm vasitə rolunu oynayır. Müəssisə və təşkilatlar arasında aparılan hesablaşmalar iki formada yəni nərd və qeyri-nərdsiz formada həyata keçirilir. Pul vəsaitinin saxlanması və müəssisələr arasında nərdsiz hesablaşmaların aparılması üçün hər bir müəssisənin bankda hesablaşma hesabı və digər hesabları açılır. Bank vasitəsilə aparılmış əməliyyatlar müəssisələr arasındakı hesablaşmalar sistemində ən vacib forma hesab olunur. Hesablaşmanın bu forması ilə müəssisələr arasında bağlanmış müqavilələr əsasında aparılan alqı-satqı əməliyyatlarının və bütün təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olan hesablaşmalar yerinə yetirilir.

145

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün dövlət, kooperativ, səhmdar, kollektiv, birgə, ictimai, xüsusi mülkiyyətli və digər müəssisələr, təşkilatlar və idarələr öz pul vəsaitlərini bank idarələrində saxlamalıdırlar. Müəssisələr cari hesablaşmaları və iş heyətinə əmək haqqının ödənilməsi üçün pul vəsaitini özlərinə məxsus olan kassada saxlayırlar. Müəssisələr öz kassalarında nərd pul qalığını təsdiq edilmiş limit həddində saxlaya bilər və mədaxildən bu pulu normalar həddində sərf edə bilərlər. Müəssisələrdə hesablaşma əməliyyatlarının faydalı və məqsədəuyğun təşkili pul vəsaitinin, hesablaşma və kredit əməliyyatlarının aparılması səviyyəsindən xeyli asılıdır. Pul vəsaiti hesablaşma və kredit əməliyyatlarının mühasibat uçotu qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur: . qeyri-nəqd və nəqd hesablaşmaların vaxtında sənədləşdirilməsi və düzgün aparılması;

. mühasibat uçotu yazılışlarında nəqd pul vəsaitinin və hesablaşmaların tam və operativ əks olunması;

. pul vəsaitinin hazırda qüvvədə olan qanunçuluğa uyğun olaraq müəyyən olunmuş limit, smeta və fondlar üzrə istifadə olunmasını təmin etmək;

. müəyyən olunmuş vaxtlarda pul vəsaitinin, hesablaşmaların vəziyyətinin inventarlaşdırılmasını aparmaq, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borclarının əmələ gəlməsinin qarşısını almaq;

. müəssisə kassasında, bankdakı hesablaşma hesabı və başqa hesablardakı pul vəsaitinin qalığı və saxlanmasına nəzarətin təmin olunması;

. hesablaşma-ödəmə intizamının gözlənilməsi, alınmış material dəyərləri və xidmətlər üzrə pul vəsaitinin vaxtında ödənilməsinə nəzarət etmək.

2. Kassa əməliyyatlarının uçotu Bütün müəssisələrdə nəqd pul qalıqlarının saxlanması və həmin pul vəsaiti ilə hesablaşmalar aparmaq üçün kassa yaradılır. Azərbaycan Respublikasında kassa əməliyyatlarının aparılması respublika Milli Bankının 6 aprel 1993-cü il tarixli «Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na dair təlimatla tənzimlənir. Kassalarda nəqd pul qalığı limitləri və mədaxildən istifadə normaları həmin müəssisələrin rəhbərləri ilə razılaşdırılmaqla bank idarələri

146

tərəfindən müəyyən olunur. Lazım gəldikdə həmin limitlər nəzərdən keçirilib dəyişdirilə bilər. Müəssisə və təşkilatlar üçün kassa limitinin məbləği onların aylıq əmək haqqı fondunun 5 faizindən çox olmasına icazə verilmir. Nəqd pul vəsaiti təyinatı üzrə xərclənmədikdə və kassa limitinə riayət edilmədikdə müəssisəyə qarşı bank tərəfindən cərimə sanksiyaları tətbiq edilə bilər. Pul vəsaitinin və sənədlərinin qəbul olunması, saxlanması və təyinatı üzrə buraxılması üçün müəssisədə lazımı avadanlıqlarla təmin olunmuş bina olmalıdır. «Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na əlavə olunmuş tövsiyyədə nəqd pul vəsaitinin və dəyərləri etibarlı şəkildə saxlanılmasını təmin etmək üçün kassa digər xidmət binalarından və yardımçı binalardan təcrid olunmalı, pulları və dəyərləri saxlamaq üçün mütləq seyfi (metal şkafı) olmalı və o, döşəmənin və divarın tikiliş konstruksiyalarına polad mıxlarla möhkəm bağlanmalıdır. Kassa binasına kənar şəxslərin daxil olması qadağandır. Pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar seyfdə saxlanmalıdır. Kassa əməliyyatlarını icra etmək pul və qiymətli kağızların saxlanmasına maddi məsuliyyət daşıyan kassir təyin olunur. Müəssisə rəhbəri kassiri işə qəbul etmək barədə əmr verdikdən sonra kassiri kassa əməliyyatları aparmaq qaydaları ilə tanış edib imza etdirməlidir. Bundan sonra kassirin tam fərdi maddi məsuliyyət daşıdığına dair onunla müqavilə bağlanır. Kassir fəhlə və qulluqçuların maddi məsuliyyəti haqqında qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq qəbul etdiyi bütün dəyərlərin toxunulmaz saxlanması üçün və qəsdən etdiyi hərəkətlər nəticəsində, həm də öz vəzifəsinə laqeyd yanaşmaq nəticəsində müəssisəyə dəyən hər hansı zərər üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır. Kassaya pul vəsaitinin daxil olması əsasən müəssisənin bankda olan hesablaşma hesabından kassir vasitəsilə, bank çeki əsasında rəsmiləşdirilib alınır. Bankdan pul almaq üçün çek müəssisənin ərizəsi əsasında bankdan verilir. Alınmış çek kitabçası bir qayda olaraq müəssisənin baş mühasibində saxlanılır. Bankdan pul alınması üçün çek kitabçasının bir səhifəsi doldurulur, alınacaq pulun məbləği və onun təyinatı göstərilməklə müəssisə rəhbəri, baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Bank çekində heç bir düzəlişə icazə verilmir. Müəssisə kassasına bir sıra başqa mənbələrdən də, yəni məhsul satışından, işçi heyətinin müəssisəyə olan borcunun ödənilməsindən, təhtəlhesab şəxslərdən və sairədən daxil ola bilər.

147

Kassaya pul vəsaitinin daxil olması kassa mədaxil orderinin (K-01 №-li forma) tərtib olunması və müəssisə rəhbəri, baş mühasibin və kassirin imzası ilə rəsmiyyətə salınır. Müəssisə kassasından pul vəsaitinin məxaric olunması kassa məxaric orderi (K-02 №-li forma) və ya tələblərə uyğun formada sənədləşdirilmiş hesablaşma-ödəmə cədvəli əsasında, bütün rekvizitlərin doldurulması ilə icra olunur. Kassa məxaric orderi müəssisə rəhbəri, baş mühasibin imzasından sonra icra olunur. Kassa məxaric orderinə pul vəsaitini alan şəxs imza edir. İşçi heyətinə əmək haqqının mükafatın, müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsinə görə ödənilən müavinətlərin, pensiyanın və sairənin ödənilməsi üçün tərtib edilən ödəniş cədvəllərindən bu vəsaitlərin kassadan ödənilməsi üçün 3 gün vaxt verilir. Həmin müddətdə ödənilməyən (alınmayan) məbləğin qarşısında «deponentləşdirilmişdir» sözü yazılır və vaxtında alınmayan məbləğ yenidən müəssisənin kassasından hesablaşma hesabına qaytarılır. Kassa sənədləri hesabata əlavə edilməzdən əvvəl pul vəsaitinin mədaxil və məxaric üzrə kassa kitabında qeydiyyatdan keçirilməlidir. Kitabda aparılmış yazılışlar elə formada aparılmalıdır ki, pul vəsaitinin təyinatı üzrə icrası və ümumiyyətlə həmin sənədlərin icrasına nəzarət oluna bilsin. Hər bir müəssisədə kassa kitabı ancaq bir ədəd olmalıdır. Kassa kitabından istifadə olunmağa başlanan kimi onun səhifələri nömrələnməli, şunurlanmalı və surqucla, yaxud elastik möhürlə möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən təsdiq edilməlidir. Kassa kitabında və kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılması sənədlərində heç bir düzəlişə icazə verilmir. Təshihat (korrektura) qaydasında hər hansı düzəliş aparılarsa, onlar müəssisənin baş mühasibi və kassiri tərəfindən təsdiq

148

olunmalıdır. Kassa kitabında aparılan yazılışlar qara kağız vasitəsilə iki surətdən ibarət kassir tərəfindən yerinə yetirilməlidir. Onun ikinci surəti kəsilən surətdir. Kassir günün axırında gün ərzində baş vermiş əməliyyatlar üzrə məbləğlərin yekununu hesablamalı və sonrakı günə qalıq çıxarılmalıdır. Mühasibatlığa təqdim olunmuş kassa hesabatında əks olunmuş əməliyyatların düzəldilməsi ilkin sənədlərə əsasən yoxlanılır və bundan sonra əməliyyatlara müvafiq olaraq hesabların müxabirləşməsi üzrə yazılışlar tərtib edilir. Kassada pul vəsaitinin qalığı və hərəkətini mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün hesablar planında 221 №-li «Kassa» hesabı müəyyən olunmuşdur. Hesab aktivdir onun debetində müəssisənin kassasına daxil olan pul vəsaitinin, kreditində isə pul vəsaitinin verilməsinin uçotu əks etdirilir. 221 №-li «Kassa» hesabının ilk qalığı ayın əvvəlinə və ayın sonuna kassa nəqd pulun qalığını göstərir. 221 №-li «Kassa» hesabının debeti kassaya pul vəsaitinin daxil olması ilə əlaqədar 601 №-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı ilə məhsul və materialların satışından daxil olan nəqd pulun kassaya daxil olması üzrə; 223 №-li «Hesablaşma hesabı» ilə – əmək haqqı və digər ödəmələri təmin etmək üçün bankdan alınan pul vəsaiti üzrə; 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı ilə – istifadə olunmamış təhtəlhesab şəxslərdəki pulun qaytarılması üzrə; 245 №-li «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı ilə – debitorlardan daxil olan pul vəsaiti üzrə və digər hesabların krediti ilə müxabirləşir. 221№-li «Kassa» hesabının krediti isə pul vəsaitinin buraxılması ilə əlaqədar olaraq 223 №-li «Hesablaşma hesabı» ilə – nəqd pulun bankdakı hesaba verilməsi üzrə; 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı ilə – işçi heyətinə əmək haqqı, mükafatın ödənməsi üzrə; 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı ilə – təhtəlhesab şəxslərə ezamiyyətə, təsərrüfat xərclərinin ödənməsi üzrə və digər hesabların debeti ilə müxabirləşir. Mövcud qaydalara görə hər ayın sonunda müəssisənin kassasında olan vəsaitinin qalığının reallığının yoxlanılması üçün müəssisə rəhbərliyi tərəfindən kassada inventarlaşma aparılır. Kassada aparılan inventarlaşma nəticəsində əskikgəlmə aşkar edildikdə həmin məbləğ kassirdən tutulur və bununla əlaqədar olaraq 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debeti, 731 №-li «Kassa»

149

hesabının kreditinə yazılış aparılır. Eyni zamanda 212 №-li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» və ya 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə və 731 №-li «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesabının kreditinə yazılış aparılır. İnventarlaşma nəticəsində artıqgəlmə müəyyən olunduqda 221 №-li «Kassa» hesabının debeti və 801 №-li «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılış aparılır. 3. Bankdakı hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu Müstəqil balansa malik olan bütün müəssisələr özlərinin sərbəst pul vəsaitini saxlamaq və təsərrüfat maliyyə əməliyyatlarını aparmaq üçün ilk növbədə istədikləri bankda hesablaşma hesabı aça bilərlər. Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə hesablar mülkiyyət formasından, fəaliyyət növündən, təşkilati-hüquqi formasından və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün müəssisələr, idarələr, təşkilatlar, birliklər, digər təsərrüfat subyektləri, o cümlədən hüquqi şəxs olan, yaxud hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər, habelə vətəndaşlar üçün açılır. Hesablaşma,cari və digər hesablar üzrə əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ aktları ilə nizama salınır və müəyyən olunur. Hesabın açılması ilə əlaqədar bankla müəssisə arasında münasibətlər iki nüsxədə tərtib olunmuş müqavilə ilə rəsmiləşdirilir. Hesablaşma, cari və digər hesabların açılmasının rəsmiləşdirilməsi üçün banka aşağıdakı sənədlər təqdim olunmalıdır: . müəyyən olunmuş qayda üzrə hesabın açılmasına dair ərizə;

. hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin normal qaydada təsdiq olunmuş surəti; -hüquqi şəxsin müvafiq qaydada təsdiq edilmiş və qeydə alınmış nizamnaməsinin əsli və ya notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti; -hüquqi şəxs olmayan təsərrüfat subyektinin yuxarı təşkilat tərəfindən təsdiq olunmuş əsasnaməsi; -təsis müqaviləsinin surəti (yalnız səhmdar və məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər üçün müvəqqəti hesablaşma hesabı açıldıqda); -statistika orqanlarında uçot vahidlərinin dövlət reyestrinə daxil edilməsi haqqında şəhadətnamənin notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti; -vergi ödəyicilərinin identifikasiya nömrəsinin alınması haqqında bildiriş;

150

-müəssisə direktoru onun müavini və baş mühasibin imzalarının nümunələrinin və müəssisə möhürünün əksini göstərən kartoçka. Müəssisəyə hesab açılması üçün ərizə hesab sahibinin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Ştatda baş mühasib olmadıqda ərizə müəssisə rəhbəri tərəfindən imzalanır. Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı omayaraq bütün hüquqi şəxslər respublika Ədliyyə orqan-larında dövlət qeydiyyatından keçməlidirlər. Bank sənədlərinə imza etmək qaydalarına görə birinci imza müəssisə rəhbərinə və onun müavininə, ikinci imza baş mühasibə məxsusdur. Baş mühasib vəzifəsi müəyyən edilməmiş müəssisələrin hesabları üzrə ikinci imza baş mühasib hüququnda olan böyük mühasibə, yaxud hesabdara verilə bilər. Ştatda hesabdar vəzifəsi olmadıqda rəhbər ikinci imza hüququnu mühasibat uçotunu aparmaq və hesabat tərtib etmək həvalə olunmuş digər vəzifəli şəxsə verilir. Bu zaman imza və möhür nümunələri olan kartoçkada qeyd edilir ki, ştatda hesabdar vəzifəsi yoxdur.

Müəssislərin hesablaşma hesabından bank qeyri-nəqd hesablaşmalar üzrə öhdəlikləri, müəssisə xərclərini və tapşırıqlarını ödəyir və eyni zamanda işçi heyətinə əmək haqqının ödənilməsi və cari təsərrüfat xərclərini təmin etmək üçün nəqd pul buraxır. Müəssisə hesablaşma hesabına pul vəsaitinin mədaxil olunması, silinməsi əməliyyatları hesabın məxsus olduğu müəssisənin yazılı sərəncamı və ya onun razılığı əsasında malsatan və podratçı təşkilatların ödəmə tələbnamələri əsasında icra olunur. Ayrı-ayrı hallarda Dövlət İqtisadi Arbitrac Məhkəməsinin, məhkəmə, vergi və maliyyə orqanlarının qərarları əsasında tələb olunan ödəmə sənədləri müəssisənin razılığı olmadan icra olunur.

Müəssisənin razılığı olmadan onun hesablaşma hesabından dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan ödəmələr, sosial təyinatlı fondlar üzrə ödəmələr, gömrük əməliyyatları üzrə ödəmələr aparıla bilər.

Müəssisə hesablaşma hesabında pul vəsaitinin çatışmamazlığı və ya olmaması vəziyyəti yaratdıqda hesablaşma hesabına ödənməsi üçün daxil olan və xüsusilə vergi və digər bu kimi ödəmələr banka xüsusi kartatekada üçota alınır və pul vəsaitinin daxil olunması ilə ödənilir. Bankla müəssisə arasında qəbul olunmuş razılaşmaya görə bank hər gün müəssisə hesablaşma hesabında aparılmış əməliyyatların nəticələrinə dair müəssisəyə bank çıxarışı verməlidir. Həmin çıxarışda bütün gündəlik əməliyyatların nəticələri və hesabatda olan pul vəsaitinin günün əvvəlinə sonuna olan qalığı göstərilir. Eyni zamanda bank çıxarışına aparılan əməliyyatları əsaslandırılan sənədlər əlavə olunur. Müəssisə mühasibatlığında əks olunmuş əməliyyatlar ilkin sənədlər üzrə onların

151

düzgünlüyü yoxlanılır və müəyyən səhvlər müəyyən edildikdə banka məlumatlar verilir.

Bankdakı hesablaşma hesabında saxlanılan pul vəsaiti məbləğinin uçotu mühasibat uçotu hesablar planında müəyyən olunmuş 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nda əks olunur. Hesab aktiv hesabdır. 223 №-li «Hesablaşma hesabı» müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabında milli valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın debetində müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitlərinin daxil olması, kreditində isə onların həmin hesabdan silinməsi əks etdirilir. Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda həmin hesab üzrə bank çıxarışları və onlara əlavə edilən pul-hesablaşma sənədlərinə əsasən əks olunur.

Hesablar planında 221 №-li «Kassa», 223 №-li «Hesablaşma hesabı» hesablarından başqa 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı müəyyən olunmuşdur. 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı milli və xüsusi valyuta ilə ölkə ərazisində və xaricdəki akkreditivlərdə, çek kitabçalarında və digər ödəmə sənədlərində (veksellərdən başqa) cari, ayrı və digər xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşdirmə vəsaitlərinin (daxilolmaların) ayrıca saxlanması nəzərdə tutulmuş hissəsinin hərəkəti haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

225-1 «Akkreditivlər», 225-2 «Çek kitabçaları» və başqaları. Akkreditiv hesablaşma formasında alıcı ilə satıcı müəssisə arasındakı

məhsul satışı hesablaşmalarında istifadə olunur. Akkreditivlər formasında hesablaşmaların həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədləri ilə nizamlanır.

Bu hesablaşma formasında mal alan müəssisə yazılı formada ona xidmət edən banka akkreditivin açılmasına dair göstəriş verir. Həmin sənəddə malsatanın adı, ünvanı, akkreditiv məbləği, etibarlıq vaxtı, alınacaq malın adı və pul məbləğinin malsatana ödənməsi üçün təqdim olunacaq sənədlər və digər lazımi məlumatlar əks olunmalıdır.

152

Akkreditivin ödənilməsindən sonra alıcının bankına qəbz göndərilir və onun əsasında malalanın hesabından pul vəsaiti silinir.

Pul vəsaitlərinin akkreditivlərə köçürülməsi 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debetində, 223 №-li «Hesablaşma hesabı», 223№-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir.

225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında uçota alınmış akkreditivlərdə olan vəsaitlər istifadə olunduqca (bankın çıxarışlarına əsasən), bir qayda olaraq 431 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının debetinə silinir. Akkreditivlərdəki istifadə olunmayan vəsaitlər bank tərəfindən onların köçürüldüyü hesaba bərpa olunduqdan sonra 223 №-li «Hesablaşma hesabı», yaxud 223 №-li «Valyuta hesabı»nın debetində və 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.

Əmtəə – material dəyərinin alışı və xidmətlər göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq hesablaşmalarda çek kitabçalarından istifadə oluna bilər. Bunların uçotu 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının 225/2 №-li «Çek kitabçaları» subhe-sabında uçota alınır.

Çeklərdə hesablaşmaların aparılması qaydaları bankların təminatları əsasında nizamlanır.

Çek kitabçaları verilərkən vəsaitlərin deponentləşdirilməsi 225 №li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debetində, 223 №-li «Hesablaşma hesabı», 223 №-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir. Bankdan alınmış çek kitabları üzrə məbləğlər, müəssisənin verdiyi çeklər ödəndikcə, yəni bank ona təqdim edilən çeklərin məbləğlərini ödədikcə (bank çıxarışlarına əsasən) 225 №-li «banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditindən hesablaşmaların uçotunu aparmaq üçün nəzərdə tutulan hesabların (245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlar hesablaşmalar və s.») debetinə yazılmaqla silinir. Verilmiş, ancaq bank tərəfindən ödənilməmiş (ödənmək üçün təqdim edilməmiş) çeklərdən məbləğlər 225 №li «Banklarda olan xüsusi hesablar» haqqında qalıq; 223-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə qalıq bank çıxarışında göstərilən qalıqla uyğun olmalıdır. Banka qaytarılmış çeklərdən məbləğlər (istifadə olunmayıb qalan) 223 №-li «Hesablaşma hesabı», yaxud 223 №-li «Valyuta hesabı» ilə müxabirləşməklə 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.

153

225-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə analitik uçot alınmış hər bir çek kitabçası üzrə aparılır. 4. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu

Sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra müəssisələr təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsində bankdakı valyuta hesablarından istifadə edirlər. Bununla əlaqədar olaraq bankda valyuta hesabı açılır.

Bankda valyuta hesabının açılması üçün hesablaşma hesabının açılması ilə əlaqədar olan sənədlər təqdim olunmalıdır. Əgər müəssisə valyuta hesabını özünün hesablaşma hesabı olan bankda açmaq istəyirsə belə halda müəssisə ancaq müəyyən olunmuş qaydada hesabın açılmasına dair ərizə, müəssisə rəhbəri, onun müavini və baş mühasibin imza nümunələrini və müəssisənin möhürünün əksini göstərən kartoçka və vergi ödəyicisinin identifikasiya nömrəsinə dair bildiriş təqdim etməlidir.

Bank valyuta hesabı açılan müəssisədən xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlara görə komision xərcləri tutur. Komision xərjlərinin tutulma faizi hər bir bankın özü tərəfindən müəyyən olunur. Bundan başqa müəssisələr bankın xidmət etdiyi bütün valyuta əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar müəyyən xərc də ödəməlidirlər.

Valyuta hesabında pul vəsaitlərinin sintetik uçotu 223 №-li «Valyuta hesabı»nda aparılır. 223 №-li «Valyuta hesabı» ölkə ərazisində və xarici banklardakı valyuta hesablarında olan xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövjudluğunu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

223 №-li «Valyuta hesabı»nın debetində müəssisənin valyuta hesabına daxil olan pul vəsaitləri, kreditində isə onların həmin hesablardan silinməsi əks etdirilir. Müəssisənin valyuta hesablarının krediti və ya debetinə səhvən yazılmış və bank çıxarışlarının yoxlanılması zamanı aşkar edilmiş məbləğlər 63 №-li «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

Valyuta hesabları üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda bank çıxarışlarına və onlara əlavə edilən pul hesablaşma sənədlərinə əsasən əks etdirilir.

223 №-li «Valyuta hesabı»nın aşağıdakı subhesabları açıla bilər: 223-1 «Ölkə daxilində valyuta hesabları» 223-2 «Xaricdəki valyuta hesabları» 223 №-li «Valyuta hesabı» üzrə analitik uçot xarici valyuta ilə pul

vəsaitlərinin saxlanması üçün bank idarələrində hər bir hesab üzrə aparılır. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotunun təşkilində müəssisələrdə xarici valyuta

154

vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi prinsiplərinin düzgün yerinə yetirilməsi mühüm məsələdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Vergi Nazirliyi 16 sentyabr 1994-cü il tarixli qərarı ilə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydalarını müəyyən etmişdir.

Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirilir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

Valyuta hesabındakı valyutaların (növlər üzrə) Azərbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzərə alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır.

Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq – hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.

Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutaların yenidən haqq-hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

Müəssisənin sərəncamında dövriyyə vəsaiti kimi fəaliyyət göstərən, eyni zamanda təsisedici sənədlərə uyğun olaraq müəssisədə nizamnamə kapitalı kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta vəsaitləri üzrə məzənnə fərqi il ərzində 223 №-li «Valyuta hesabı»nın və 542 №-li «Gələcək dövrün gəlirləri hesabı»nın müvafiq subhesablarında uçota alınır.

Qısa və uzun müddətli borclar kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin borclar qaytarılana qədər pul vəsaitlərini uçota alan

155

hesabların və 505 №-li «Qısamüddətli borclar» və 405№-li «Uzunmüddətli borclar» hesablarının müvafiq subhesablarında uçota alınır. Uzunmüddətli və qısamüddətli kredit kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin kreditlər qaytarılanadək 223 №-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və 401 №-li «Uzunmüddətli bank kreditləri» hesablarının müvafiq hesablarında uçota alınır.

Xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri, o cümlədən mühasibat balansının tərtib edildiyi tarixə borcların yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər il ərzində 542 №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri hesabı»nda uçota alınır və ilin sonunda müvafiq borclar qaytarılanadək edilən güzəştlər alınmaqla 801 №-li «Mənfəət və zərər hesabı»na aid edilir.

5. Malsatanlar və alıcılarla hesablaşmaların uçotu Müəssisələrdə təsərrüfat vəsaitlərinin düzgün, və vaxtında dövriyyəsini

təmin etmək üçün hesablaşma əməliyyatlarının seçilsməsi formasının əhəmiyyəti böyükdür. Hesablaşmaların səmərəli formalarından istifadə olunması mövcud olan məhsulun vaxtında satılması və təsərrüfat fəaliyyəti dövriyyəsinin fasiləsiz işini təmin edir. Xalq təsərrüfatında müəssisələr arasında hesablaşma əlaqələrinin forma və qaydaları Azərbaycan Respublikası Milli Bankı normativi müəyyən olunur. Bir qayda olaraq mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrin və fiziki şəxslərin əmtəə-material qiymətlərinin alqı-satqısı üzrə əməliyyatlarının qeyri-nəqdsiz formada hesablaşmalarla aparılması müəyyən olunmuşdur. Sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəyyən alqı-satqı əməliyatlarının nəqd pulla hesablanması da nəzərdə tutulur.

Nəqdsiz hesablaşmaların həyata keçirilməsi əməliyyatın iqtisadi məzmunundan asıl olaraq iki qrupa – əmtəə əməliyyatlarına və maliyyə öhdəliklərinə ayrılır. Birinci qrup hesablaşmalara müəssisələr arasında əmtəə-material dəyərlərinin (iş, xidmətlər) hesablaşma əməliyyatları, ikinci qrupa isə büdcə ilə əlaqədar ödənişlər, bank kreditlərini və s. hesablaşmaların yerinə yetirilməsi daxildir.

Nəqdsiz hesablaşmalar malsatan və alıcı müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq eyni şəhərli və digər şəhərli qrupa ayrılır. Müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq, onun hesablaşma forması müəyyən olunur. Müasir şəraitdə müəssisələr hesablaşmaları ödəmə tələbnamələri, ödəmə tapşırıqları, akkreditivlər, barter əməliyyatları, məcburi silinmə, çek və çek kitabçaları, hesablaşma çekləri vasitəsilə və digər formalarda aparılır. Müəssisələr

156

arasındakı tətbiq edilən hesablaşma formaları onların qarşılıqlı razılığı və bağlanılmış müqavilələr əks olunmaqla müəyyənləşdirilir.

Hər bir müəssisə bir tərəfdən alıcı və digər tərəfdən məhsul satıcısı (iş, xidmət) formasında çıxış edir. Ona görə də onlar arasındakı hesablaşma münasibətlərinin uçotu satıcı-alıcı müəssisələr arasındakı hesablaşmanı ifadə etməlidir. Malsatan müəssisələrlə hesablaşmalar 531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında aparılır. Bu hesab malsatan və podratçılarla hesablaşmalar haqqındakı məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bir qayda olaraq 531 №-li hesabın kredit qalığı olur və bir qalıq məbləği malsatan müəssisələrin yüklədikləri əmtəə-material dəyərliləri üzrə borcu göstərir. Material qiymətlərinin əldə edilməsinə, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlərin qəbuluna görə hesablaşmalarla əlaqədar bütün əməliyyatlar təqdim edilən hesab fakturaların ödəmə vaxtından asılı olmayaraq 531 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının krediti faktiki daxil olmuş əmtəə-material qiymətlilərini, qəbul edilmiş işlərin və istifadə olunmuş xidmətlərin dəyəri qədər bu qiymətliləri və müvafiq məsrəfləri uçota olan hesabların debeti ilə müxabirləşir. Material qiymətlilərinin daşınmasına, həmçinin onların kənarda emal olunmasına görə göstərilən xidmətlər 531 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditinə istehsal ehtiyatlarını, mallar, tədavül xərclərini və s. uçota alan hesabların debetinə yazılmaqla əks etdirilir.

Əgər malsatanın yüklədiyi məhsul qəbul olunarkən əskikgəlmə müəyyən olunarsa müəssisə həmin təşkilata iddia təqdim edir. Təqdim olunmuş əskikgəlmə məbləği ilə əlaqədar olaraq 63 №-li «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabının debeti və 531 №-li Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar hesabının kreditinə yazılış aparılır. Malsatan təqdim etdiyi hesablaşma sənədlərində arifmetik səhvlər və qiymətlə əlaqədar göstəricilər müqavilə şərtlərinə uyğun olmadıqda da mühasibat uçotunda yuxarıda göstərilən qaydada yazılış aparılır:

Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün mühasibat uçotu Hesablar Planında 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabın aşağıdakı subhesablarından istifadə edilir:

211-1 «İnkasso qaydasında hesablaşmalar» 211-2 «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar»

157

211-3 «Alınmış veksellər» və başqaları 211-1 «İnkassa qaydasında hesablaşmalar» hesabında yüklənmiş məhsullar,

yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlərə görə alıcılar və sifarişçilərə təqdim edilmiş və bank tərəfindən ödənilmək üçün qəbul olunmuş hesablaşmaların uçotu aparılır.

211-2 №-li «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələri saxladığı alıjılar və sifarişçilərlə apardığı daimi xarakterli hesablaşmalar üzrə ödənişi ayrıca bir hesablaşma ödəmə sənədi ilə tamamlanmayan və əsasən planlı ödəniş qaydasında aparılan hesablaşmalar uçota alınır.

211-3 №-li «Alınmış veksellər» subhesabında alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə alınmış veksellərlə təmin edilmiş borclar uçota alınır.

211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debeti malalanlara təqdim edilmiş hesablanma sənədlərindəki məbləğ qədər satışın həcmi yüklənib yola salındıqca 601 №-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı», 731 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar», 611 №-li «Sair aktivlərin satışı» he-sablarının krediti ilə müxabirləşir.

211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti daxil olmuş ödənişlər, məqbul edilmiş avans məbləğləri və s. üzrə pul vəsaitlərin və hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirləşdirilir. Əgər alıcının borcunu təmin edən alınmış veksellər üzrə faiz nəzərdə tutulubsa, onda bu borc ödənildikdə 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın debetinə, 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının və 801 №-li «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılışlar edilərək müxabirləşir.

Hər ayın sonunda bütün alıcılar üzrə hesablaşmalar üzrə qalıq müəyyənləşdirilir. Bu halda əgər hesabda debet qalığı olduqda alıcıların borcunu, kredit qalığı olduqda isə müəssisənin alıcıya olan borcunu göstərir.

211 №-li «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot alıcılara təqdim edilən hər bir hesablaşma sənədi əsasında, planlı ödənişlər qaydasında, hesablaşmalar zamanı isə hər bir alıcı və sifarişçi üzrə ayrılıqda aparılır.

6. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

158

Təsərrüfat – maliyyə fəaliyyəti prosesində müəssisələrdə öz işçilərinə tez-tez ezamiyyətə, habelə digər əməliyyat və təsərrüfat xərcləlri üçün nəqd pul vermək zərurəti meydana çıxır.

Belə xərclərə işçi ezamiyyətə göndərilərkən əmtəə-material alması ilə əlaqədar, müəyyən cari təsərrüfat xərclərini ödəmək üçün və s. üzrə ona nəqd ödənilən pul vəsaiti aiddir.

Müəssisənin işçilərinə təhtəlhesab məbləğlərin verilməsi qaydası kassa əməliyyatlarının aparılması qaydaları ilə tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərcləri normativlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında» 1996-jı il 20 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 27 yanvar 1997-ji il tarixli, 9 nömrəli qərarla «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri haqqında» qərar qəbul etmişdir. Həmin qərarda Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərcləri müddəaları və xarici ölkələrə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri təsdiq olunmuşdur.

İşçiyə ezamiyyə vaxtı və verilən nəqd pul məbləği müəssisə rəhbəri tərəfindən müəyyən edilir. Hər bir işçi aldığı nəqd pul vəsaitinin xərclənməsi ilə əlaqədar olaraq, ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra üç gün müddətində mövcud olan ezamiyyə sənədləri əsasında avans hesabatı tərtib etməli və müəssisə mühasibatlığına təqdim etməlidir. Mühasibatlıqda təqdim olunmuş avans hesabatı ona əlavə olunan ezamiyyə vəsiqəsi və digər sənədlər əsasında (çek, qaimə, qəbz, nəqliyyatla əlaqədar biletlər və s.) ətraflı yoxlanılır və hesabat müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Təhtəlhesab şəxsə yeni pul vəsaiti ancaq keçmiş aldığı avans pul məbləğini hesablandıqdan sonra verilə bilər. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalarda xidməti ezamiyyə xərcləri xüsusi yer tutur. Xidməti ezamiyyə-işçini müəssisə rəhbərinin yazılı əmri əsasında xidməti vəzifəni yerinə yetirmək üçün, müəyyən vaxtda, onun daimi işinin yerləşdiyi yerdən başqa şəhər, rayon və s. yerlərə göndərilməsi deməkdir.

İşçinin ezamiyyəyə göndərilməsi ilə əlaqədar ona standart formada təsdiq olunmuş ezamiyyə vəsiqəsi verilir. Həmin vəsiqədə ezam olunan şəxsin adı, soyadı, atasının adı, vəzifəsi daimi iş yerindən çıxdığı gün göstərilir. Göstərilən rekvizitlər ezamiyyə vəsiqəsində əks olunduqdan sonra müəssisə rəhbərinin imzası və möhürlə təsdiq olunmalıdır.

Ezam olunan işçiyə, bütün ezamiyyə vaxtı ilə əlaqədar olan nəqliyyat, kommunal və gündəlik yeməklə əlaqədar xərclər müəssisə tərəfindən ödənilir.

159

Büdcədən maliyyələşdirilən müəssisə, idarə və təşkilatlar istisna olunmaqla digər hüquqi şəxslər, işçilərinin Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərclərinin ödənilməsi üçün öz sərəncamlarında qalan vəsait hesabına normativ sənəddə müəyyən olunmuş normalardan əlavə vəsait ayıra bilərlər.

Xarici ölkələrə qısa müddətli ezamiyyənin sənədləşdirilməsi, onun məqsəd, vəzifəsi və ezamiyyə vaxtı göstərilməklə müəssisə rəhbərinin sərəncamı əsasında sənədləşdirilir. Xarici ölkələrə ezamiyyə ilə əlaqədar olaraq xərclər yüksək həcmli normalar üzrə təqdim olunmuş sənədlər əsasında ödənilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 27 yanvar 1997-ji il tarixli 9 №-li qərarı ilə «Vətəndaşların xarici ölkələrdə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri» müəyyən olunmuşdur. Həmin qərarla müəyyən olunmuşdur ki, dövlət idarəetmə orqanları mülkiyyət və təşkilat formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri və təşkilatlar öz hesablarında olan valyuta vəsaitlərindən ezamiyyə xərcləri üçün bu qərarla təsdiq olunmuş normativlərin həddini aşmamaq şərtilə, bilavasitə istifadə edə bilərlər. Ezamiyyə xərclərindən başqa hər bir nəfərə ezamiyyə müddəti üçün təsdiqedici sənəd tələb olunmamaq şərtilə 20 ABŞ dolları məbləğində birdəfəlik ölkədaxili nəqliyyat xərcləri verilir.

Hesablarında valyuta vəsaiti olmayan büdcə təşkilatları xarici ezamiyyə xərclərini bu məqsəd üçün öz büdcəsində nəzərdə tutulmuş vəsaiti «Valyuta tənzimi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, lazımi valyutaya çevirməklə ödəyə bilərlər.

Müəssisə işçilərinə inzibati-təsərrüfat və əməliyyat, habelə ezamiyyə xərcləri üçün təhtəlhesab şəxslərə verilmiş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı müəyyən olunmuşdur. Həmin hesabın debetində təhtəlhesab şəxslərə inzibati – təsərrüfat, əməliyyat xərcləri və xidməti ezamiyyətlə əlaqədar verilən nəqd pul məbləğləri əks olunur. Bununla əlaqədar olaraq mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 244 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar». Kredit 221 «Kassa» hesabı. Kredit 223 «Hesablaşma hesabı». Kredit 223 «Valyuta hesabı». Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən xərclənmiş məbləğlər isə 244 №-li

«Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə sərf olunmuş məsrəfləri və əldə olunmuş qiymətliləri uçota alan, habelə xərclərin

160

xarakterindən asılı olaraq digər hesabların debetinə yazılır. Bu yazılış aşağıdakı qaydada uçotda əks olunur:

Debet 201«Materiallar» hesabı Debet 208 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesabı. Debet 202-5 «Ümumistehsalat xərcləri». Debet 721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri».

Debet 531 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar». Debet 221, 223, «Kassa», «Hesablaşma hesabı». Debet 731 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər». Debet 244 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar». Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən vaxtında qaytarılmayan təhtəlhesab üzrə pul

məbləğləri 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditində və 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasının itkilər» hesabının debetində əks olunur. Daha sonra bu məbləğlər 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesabından, 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının və ya 212 №-li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə silinir.

244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabında əks olunmuş qalıq məbləği təhtəlhesab şəxslərin aldıqları pul məbləği üzrə müəssisəyə olan borclarını kredit qalığı isə müəssisənin öz işçisinə artıq sərf etmiş xərc üzrə olan borcunu göstərir.

Təhtəlhesab şəxslər üzrə hesablaşmaların analitik uçotu hər bir şəxsə verilən avans üzrə aparılır. 7. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

Debitor borcu dedikdə başqa müəssisələrin, işçilərin və fiziki şəxslərin boruları başa düşülür. Belə borclara malalan müəssisə və təşkilatların aldıqları məhsulların dəyərinin ödənilməməsi nəticəsində, təhtəlhesab şəxslərin avans aldıqları pul vəsaiti ilə və digər hesablaşmalarla əlaqədar olaraq əmələ gələn borclar daxildir. Müəssisəyə borcu olan digər müəssisə, idarə və şəxslər debitorlar sayılır.

Kreditor borcu isə bu müəssisənin başqa müəssisəyə, fiziki şəxsə, işçilərinə olan borcu hesab olunur və həmin borcu olan müəssisə kreditor sayılır.

Mühasibat uçotu balansında debitor və kreditor boruları, onun formaları üzrə əks olunur.

161

Debitor və kreditorlar üzrə hesablaşmalarla əlaqədar olaraq mühasibat uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: . pul vəsaiti və hesablaşma ilə əlaqədar olan əməliyyatların vaxtında və düzgün sənədləşdirilməsi;

. malsatan və alıcılar arasında bağlanmış müqavilələrdə müəyyən olunmuş hesablaşma formalarının icrasına nəzarət; . büdcə, bank və işçi heyəti ilə hesablaşmaların vaxtında icra olunmasına nəzarət; uçot göstəriciləri üzrə borcların ödəmə vaxtının keçməməsi üçün debitor və kreditorlar üzrə hesablaşmaların vaxtlı-vaxtında qarşılıqlı yoxlanması; pul vəsaiti və qiymətli kağızların saxlanmasına nəzarət. Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə debitor borclarının uçotu Hesablar Planında 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında aparılır. Həmin hesab açılır və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məmulatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

. Malsatanlar və podratçılara olan kreditor borclar bilavasitə onlardan alınmış əmtəə-material dəyərliləri, görülmüş işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilməsi əsasında əmələ gəlir. Mühasibat uçotunda malsatan və podratçılarla hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 531 №-li «malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabından istifadə edilir.

Müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq kommunal təsərrüfat orqanları, nəqliyyat müəssisələri, işçi heyəti ilə deponentləşmiş əmək haqqı, icra vərəqələri və sairə üzrə müxtəlif debitor və kreditor borcları yaranır. Bu kimi de-bitor borcları qeyri-kommersiya əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq yaranır.

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu 245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında müəssisə, kassa hesabatı, bank çıxarışları, icra vərəqələri və digər sənədlər əsasında aparılır.

245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı 531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» və 302 №-li «Təhsisçilərlə hesablaşmalar» hesablarında əks olunmayan bütün növ əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla, çeklə ödənilmiş xidmətlərə görə nəqliyyat (dəmir yolu və su yolu) təşkilatları ilə, müəssisə işçi heyətinin əmək haqqlarından məhkəmə

162

orqanlarının qərarları və sairə əsasən müxtəlif təşkilat və şəxslərin xeyrinə tutulmuş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirməyi nəzərdə tutur.

245 №-li «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının kredit qalığı (saldosu) müəssisənin müxtəlif təşkilatlara olan borcunu göstərir. Hesablanmış kreditor borcunun ödənməsi ilə 221 №-li «Kassa», 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın krediti və 245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının debetinə yazılış edilir. Hesabın debet qalığı müəssisələrin və ayrı-ayrı şəxslərin (debitor) müəssisəyə olan borcunu göstərir. Həmin hesabın kreditində debitorlardan ödənilən borcların məbləği əks olunur.

245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot və hər bir debitor və kreditor üzrə aparılır.

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ji il Qanununun 22-ji maddəsinin 5-ji bölməsində iddia müddəti keçmiş debitor borcları alınması mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borcunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv olunması demək deyildir. Həmin borc məbləği borclunun əmlak vəziyyəti dəyişdiyi zaman, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi gündən başlayaraq beş il müddətinə balansarxası hesabda əks olunur. Debitor borcunun silinməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə sənədləşdirilir və bununla əlaqədar aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 801 «Mənfəət və zərər». Kredit 243 «Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar». Kredit 211 «Alcıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar». Kredit 245«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar». Müəssisə balansından silinmiş debitor borcu 007 №-li «Zərərə silinmiş

ümidsiz debitor borcları» balansarxası hesabında əks olunur. İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda dövlət büdcəsinə köçürülür.

ƏDƏBİYYAT

163

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 8. İSTEHSALAT EHTİYATLARI VƏ MALGÖNDƏRƏNLƏRLƏ HESABLAŞMALARIN VƏ BİOLOJI AKTİVLƏRİN UÇOTU

PLAN

1. İstehsalat ehtiyatl iqtisadi məzmunu və onlarin uçotunun

2. Kənd təsərrüfati məhsullarinin, toxum və yemlərin daxil

olmasi və məsarifinin sənədlə rəsmiyyətə salinmasi

3. Anbar təsərrüfatinin təşkili

4. İstehsalat ehtiyatlarinin qiymətləndirilməsi

5. Kənd təsərrüfati məhsullarinin sintetik və analitik uçotu 6. Malgöndərənlərlə hesablaşmaların uçotu . 7. Bioloji aktivlərin uçotu.

164

Ümumi qayda

Təkrar istehsalın zəruri şərti dövriyyə vəsaitlərinin material formasında daim mövcud olmasıdır. Belə ki, istehsal prosesinin həyata keçirililməsi üçün təsərrüfatın lazimi həcmdə toxumu, yemi, neft məhsulları, mineral gübrələri və s. olmaladır. Onlar işləndikdə, istifadə edildikdə istehsala məsrəflər artır. Istehsal prosesinin nəticəsi hazır məhsulun yaradılmasıdır. Bu zaman dövriyyə vəsaitləri istehsal məsrəfləri formasından hazır məhsul farmasana (material for-masına) keçir.

Beləliklə dövriyyə vəsaitləri dövretmənin iki mərhələsində material - ietehsalat ehtiyatları formasında qəbul edilir. Təchizat prosesinin nəticəsində birinci mərhəiədə (P-Ə) istahsal üçün lazım olan əmək əşyaları (neft məhsulları, mineral gübrələri, ehtiyat hissələri və s.-ni) əldə edilir. Əvvəlki dövrdə yaradılmış öz məhsulları (toxm, və s.) hesabına əmək əşyalarının bir hissəsi bərpa edilir. İstehsal prosesinin nəticəsində dövretmənin ikinci mərhələsində (İ.Əİ ) hazar məhsul yaradılır.

Əgər birinci halda dövriyyə vəsaitləri əmək əşyası kimi çıxış edirsə, ikinci halda onlar əmək məhsulu olur. Lakin bu və ya digər halda onların dövriyyəsinin xarakteri eynidir : bir isteheal dövrü ərzində onların tam dövriyyəsi başa çatır, dövriyyə vəsaitləri bir formadan digər formaya keçir.

Deməli, kənd təsərrüfatı müəssisələrində material- istehealat ehtiyatlarına iki qrup vəsaitlər istehsalat ehtiyatları (əmək əşyaları) və kənd təsərrüfatı məhşulları (əmək məhsulları) aid edilir. Bu qruplar arasında kəskin sərhəd yoxdur. Əgər bütün alınan məhsul dövretmənin ikinci mərhələsində əmək məhsuludursa onda dövretmənin növbəti dövriyyəsi üçün onun xeyli hissəsi (taxuma, yemə ayrılan) artıq əmək əşyası olur və deməii istehsal ehtiyatları qrupuna keçir. Məhz ona görə bu iki qrup ehtiyatlar vahid material-istehsalat ehtiyatları qrupunda birləşir.

Material-istehsalat ehtiyatları qrupuna olduqca çoxlu miqdarda müxtəlif növ əmtəə-material qiymətliləri daxil edilir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində onlara aşağıdakı növ məhsul və materiallar daxil edilir: əmtəəlik bitkiçilik, heyvandarlıq, sənaye, köməkçi və xidmətedici istehsalat məhsulları; toxum və əkin materialları, yem ve döşənəcəklər, sənaye müəssisələri üçün qeyri kənd tasərrüfatı xammalı: mineral gübrələr, bərk yanacaq, biopreparatlar, dərmanlar və kimyəvi preparatlar, tara və tara materialları, sair material, yanacaq, ehtiyat hissələri, tikinti materialları, quraşdırmaq üçün avadanlıqlar (quraşdırmaq üçün

165

avadanlıqlar və tikinti materialları hissəsi kapital qoyuluşu vəsaitlərinə aid edilir).

Təsərrüfata daxil olma mənbələrindən asılı olaraq material-istehsalat ehtiyatları satın alınan və özünün istehsalı olan material-istehsalat ehtiyatlarına bölünür. Material-istehsalat ehtiyatlarının uçotu üçün aşağıdakı 40 №-li "Hazır məhsullar", 10(201) №-li "Materiallar" və 41(205)№-li "Mallar" balans hesabları nəzərdə tutulmuşdur.

Bütün bu qrup hesablar aktiv inventar hesablarına aid edilir. Onların debetində ilin əvvəlinə olan qalıq əks etdirilir və gələcekdə bütün daxil olan vəsaitlər uçota alınır, hesabların kreditində isə vəsaitlərin çıxdaşı, silinməsi əks etdirilir. Hesabat dövrünün sonuna qalıq hesabın debeti üzrə əks etdirilir və balansın aktivində göstərilir.

Uçotun vəzifələri

Material-istehsalat ehtiyatlarının mühasibat uçotunun qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir :

1.Material qiymətlilərin daxil olması və məsarifini öz vaxtında və düzgün rəsmiləşdirmək.

2.Material qiymətlilərin saxlanılma yeri və maddi məsul şəxslər üzrə mühafizə olunmasına müntəzəm nəzarət etmək.

3.Material qiymətlilərin müəyyən olunmuş norma ilə təyinatına uyğun istifadə edilməsinə daim nəzarət etmək.

4.Təsdiq edilmiş normativə əsasən material ehtiyatlarının mövcudluğuna nəzarət etmək.

5.Məhsulları və istehsalat ehtiyatlarını onların saxlanılma yerlərində mühasibat uçotu məlumatları ilə dövri olaraq yoxlamaq.

Bu vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün anbar təsərrüfatını sənəd dövriyyəsini düzgün təşkil etməli, uçot ilə əlaqədar maddi məsul şəxslərin seçilməsini və kadrların hazırlanmasını təmin etmək, əmtəə-material qiymətlilərin sintetik və analitik uçotunu səmərəli təşkil etmək lazımdır.

Uçotun normativ tənzimlənməsi

Material-istehsalat ehtiyatlarının uçotunun narmativ tənzimlənməsi "Mühasibat uçotu haqqında" 24 mart I995-ci il tarixli 998 saylı AR Qanununa

166

müvafiq olaraq həyata keçirilir.Mühasibat uçotu haqqında Qanunda material-istehsalat ehtiyatlarına nə aid

edilməsi, müxtəlif qiymətləndirmə üsullarını (orta maya dəyəri üzrə, vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə (FİFO), vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə (LİFO)) tətbiq etmək ilə material qiymətlilərin buraxılması qaydası düzgün, dəqiq müəyyən edilmişdir.

2. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ, TOXUM

VƏ YEMLƏRIN DAXIL OLMASI VƏ MƏSARIFININ SƏNƏDLƏ RƏSMIYYƏTƏ SALINMASI

Kənd təsfərrüfatı istehsalatı alınan məhsulların daxil olması, saxlanılması və məsarifi şərtlərinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunur. Bunlar çoxlu sayda ilk sənəd formalarından istifadə edilməsinin zəruriliyinə gətirib çıxarır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının, onun əsas növləri üzrə daxil olma və məsarif olunmanın sənədlə rəsmiyyətə salınmasının təşkilini nəzərdən keçirək.

Bitkiçilik məhsullarının sənədləşdirilməsi.Müxtəlif hava şəraitində qısa yığım vaxtında təsərrüfata bitkiçilik

məhsulları daxil olur. Buna görə məhsulların daxil olması və gələcəkdə onun hərəkətinin düzgün uçotunun təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məhsul yığımına qədər böyük hazırlıq işləri aparılır. Belə ki, qəbul edilən məhsulun saxlanma yerinin hazırlanması, çəki təsərrüfatının vəziyyəti, xırman müdiri, qa-pançı, anbardar, gözətçi və digər maddi məsul şəxslərin seçilməsi və təlimatlandırılmasını yoxlamaq lazımdır. Baş mühasib hər bir maddi məsul şəxslərin vəzifəsini müəyyən etməli və maddi məsul şəxsi nömrələnmiş ilk sənəd blankları ilə tə'min etməlidir.

Taxıl məhsulunun uçcotu. Öz istehsalından alınmış taxıl məhsulunun ilkin uçotunu üç variantda aparmaq olar. Təsərrüfatda həmin variantlardan hansı konkret şəraitə uyğundursa o seçilir.

Birinci variantda taxıl və başqa məhsulların tarladan göndərilməsi reyestrindən (161-KT №-li forma) istifadə olunur. Bu reyestr məhsulların tarladan xırmana, anbara və başqa mühafizə yerlərinə avtomaşm və ya arabalarla

167

göndərilməsini rəsmiləşdirmək üçün tətbiq edilir. Yığım işinə başlamamışdan əvvəl mühasibatda əvvəlcədən hər bir kombaynçı üçün reyestr bloknotu hazır-lanır. Belə ki, bloknotda təsərrüfatın adı, kombaynçının soyadı və tabel nömrəsi, aqreqatın nömrəsi, reyestr nömrəsi (üç nüsxəyə bir nömrə yazılmaqla) yazılır. Hər bloknot (bloknotun arxasında) təsərrüfatın rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhrlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilir.

Kombaynçı, kombayndan hər dəfə taxılın göndərilməsi üçün üç nüsxədən ibarət taxıl və başqa məhsulların tarladan göndərilməsi reyestrini yazır. Kombaynçı reyestrdə tarix, məhsulun adını, sürücünün (traktorçunun) soyadını, şobə (briqada, xırman və i.a) nömrəsini göstərir.

Kombaynçı reyestrin ikinci və üçüncü nüsxələrini sürücüyə (traktorçuya) verir, birinci nusxə isə özündə qalır. Əgər taxıl kombayndan bir neçə avtomaşınla (traktorla) daşınırsa, onda növbə ərzində nə qədər avtomaşın (traktor), aqreqat xidmət edirsə, kombaynçıda da bir o qədər reyestrin birinci nüsxələri olur. Öz növbəsində sürücü (traktorçu) reyestrin üçüncü nüsxəsini xırman müdirinə (qapançıya) verir, ikinci nüsxəni isə özündə saxlayır. Bununla da növbə ərzində onda taxıl daşınılan kombaynların sayından asılı olaraq bir neçə reyestrin ikinci nüsxələri ola bilər.

Həmçinin növbə ərzində bu sənədin bir neçə üçüncü nüsxələri sürücüdən (traktorçudan) taxılı qəbul edən şəxsdə ola bilər.

Kombaynçı taxılı avtomaşına boşaltdıqda reyestrin özündə qalan nüsxəsinə avtomaşının nömrəsini və taxılın bunker çəkisini yazır, sürücü (traktorçu) məhsulun qəbulu haqqında kombaynçının reyestrini imza edir. Sürücü (trak-torçu) özündə qalan reyestr nüsxəsində məhsulu qəbul etdiyi kombaynın nömrəsini və taxılın bunker çəkisini yazır. Kombaynçı yazılışın düzgünlüyünü təsdiq edir, belə ki, reyestrin həmin nüsxəsini imza edir.

Taxıl xırmana gətirildikdə xırman müdiri (qapançı) çəki məlumatlarının əsasında reyestrin üçüncü nüsxəsində məhsulların brutto çəkisini və netto çəkisini yazır. Xırmən müdiri (qapançı) taxılın qəbulu haqqında sürücüdə olan reyestr nüsxəsini imza edir, sürücü isə məhsulun təhvili haqqında xırman müdi-rində (qapançıda) olan nüsxəyə imza edir.

Reyestrin aparılmasının ikinci üsulunda həmin sənəd (sahədən taxıl və digər məhsulların göndərilməsi reyestri) üç nüsxədə deyil, iki nüsxədən ibarət yazılır. Birinci nüsxə kombaynçıda, ikinci nüsxə isə sürücüdə (traktorçuda) qalır.

Bununla da taxılın xırmana daxil olmasının uçotu taxıl və digər

168

məhsulların qəbulu reyestrində (162-KT №-li) Forma) aparılır. Taxıl və digər məhsulların sahədən göndərilməsi reyestr formasından fərqli olaraq bu sənəd forması bir nüsxə blankda gün ərzində bir neçə kombayn və avtomaşından xırmana daxil olan taxılı uçota almağa imkan verir, uçot blanklarının miqdarı azalır və sənədlərin işlənməsi və yoxlanmasında uçot işçilərinin əməyinə qənaət olunur.

Xırman müdiri (qapançı) öz reyestrində sürücü ilə gətirilən taxılın netto çəkisini yazır, taxıl alınan kambaynçının və sürücünün familiyasını göstərir. Məhsulun qəbulu üçün xırman müdiri (qapançı) sürücüdə olan taxılın göndərilməi reyestrini imza edir. Kombaynçı və sürücüdə olan taxılın göndərilməsi reyestrinin aparılması qaydası, birinci üsulda olduğu kimi qalır.

Reyestrlər günün axırında mühasibliyə təhvil verilir. Belə ki, traktorçu - maşinistin uçotu vərəqəsində (kombaynın işi harada uçota alınırsa) yığılan taxılın miqdarı haqqında məlumatlar yazıldıqdan sonra kombaynçılar reyestrin birinci nüsxələrini təhvil verir, sürücülər (traktorçular) yük avtomobilinin (traktorun) yol vərəqəsi ilə birlikdə reyestrin ikinci nüsxələrini təhvil verirlər. Xırman müdiri taxılın hərəkəti cədvəli ilə birlikdə reyestrin üçüncü nüsxələrini təhvil verir. Xırman müdiri reyestrin aparılmasının ikinci üsulunda taxıl və digər məhsulların qəbulu reyestri nüsxəsini taxılın hərəkəti cədvəli ilə birlikdə mühasibliyə təhvil verir.

Ilkin sənəd şəkilində uçotun ikinci variantında sahədən məhsulun daşınması üçün yol vərəqəsi (164 -KT №-li forma) tətbiq edilir. Yığım işinə başlamamışdan qabaq mühasibatda əvvəlcədən hər bir kombaynçı üçün yol vərəqəsi yaxud reyestr bloknotu hazırlanır. Belə ki, bloknotda təsərrüfatın adı, kombaynçınm familiyası və tabel nömrəsi, aqreqatın nömrəsi göstərilir. Yol vərəqəsi, yaxud reyestr nömrəsi (üç nüsxəyə bir nömrə yazalmaqla) yazılır.

Hər bloknot (bloknotun arxasında) təsərrüfat rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilir.

Komoaynçı, kombayndan hər dəfə taxılın göndərilməsi üçün üç nüsxədən ibarət yol vərəqəsi yazır. Kombaynçı taxılın qəbulu üçün yol vərəqəsini maşının sürücüsünə imza etdirdikdən sonra birinci və ikinci nüsxələri sürücüyə verir, xırman (anbar) müdiri sürücüdən taxalı qəbul edir, mütləq taxılı çəkir və yol və-rəqəsini imzalayır. Yol vərəqəsinin bir nüsxəsi anbardarda qalır, ikirıci nüsxəsi sürücüyə qaytarılır.

Təssrrüfat, konkret şəraitdən asılı olaraq yol vərəqəsinin əvəzinə toplayıcı sənədlərdən - sahədən taxıl və digər məhsulun göndərilməsi reyestrindən (77 №-

169

li forma) istifadə edə bilər. Kombaynçı gündə bir dəfə hər avtomaşına üç nüsxədən ibarət reyestr yazır. O reyestrdə maşının nömrəsini, sürücünün famili-yasını, briqada nömrəsini, məhsulların adlarını və s. göstərir.

Reyestrin birinci nüsxəsi kombaynçıda qalır. Birinci reyestrlə ikinci və üçüncü nüsxələr sürucüyə verilir, sonra reyestrin üçüncü nüsxəsi anbardara verilir.

Taxılın daxil olmasının sənədləşməsi sadədir. Lakin bilavasitə sahədə çoxlu yazılışların aparılması təcrübəvi cəhətdən münasib deyildir. Buna görə uçotun təkmilləşdirilməsi məqsədilə yığım vaxtında taxılın ilk uçotu üçün talon varian-tının tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilir.

Kombaynlardan taxılın göndərilməsini rəsmiyyətə salmaq üçün sürücünün talonu (165 -KT №-li forma) və kombaynçının talonu (I65a-KT №-li forma) tətbiq olunur.

Yığımda iştirak edən hər bir kombaynçıya, sürücüyə, yaxud traktorçuya yığımın əvvəlində onların adlarına doldurulmuş talonlar verilir. Talonlar baş mühiasib tərəfindən imzalanır, möhürlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilib qəbzlə verilir.

Kombaynçı bunkerdən taxılı avtomaşına boşaldarkən sürücüyə bir talon verir. Həmin talonda kombaynın nömrəsi, kombaynçının familiyası və tabel nömrəsi göstərilir. Qəbul olunan taxıl üçün qəbz əvəzinə sürücu (traktorçu) göstəriciləri doldurulmuş öz talonunu verir. Əgər maşın yarxmçıq bunker boşal-dılarsa onda hər ikisinin talonunda qeydlər aparılır. Beləliklə kombaynçıların talonları səhədən taxılın göndərilməsi üçün əlavə sənəd sayılır.

Xırman müdiri, yaxud anbardar taxılı qəbul edərək onu çəkir və sürücüdən (traktorçudan) kombaynçıların talonlarını alır. Qəbul olunan taxılın çəkisi (sürücüdən taxılın qəbulu reyestrində) yazılır. Bu reyestr bir nüsxədən ibarət yazılır və həmişə sürücüdə (traktorçuda) qalır, sonra qapançı (xırman müdiri, anbardar) taxılın qəbulu reyestrində qeyd edir. Bu sənədlərin əsasında taxıl və digər məhsulun hərəkəti cədvəli və anbar uçotu kitabında hər bir bitki (sort) üzrə yazılış aparılır .

Taxılı kombayndan bilavasitə tədarük məntəqəsinə göndərərkən yuxarıda göstərilən sənədlərdən basqa kənd təsərrüfatı məhsullarının göndərilməsi - qəbuluna dair əmtəə – nəqliyyat qaiməsi yazılır. Əgər taxıl təsərrüfatın nəqliyya-tında göndərilərsə əmtəə-nəqliyyat qaiməsi 4 nüsxədən ibarət tərtib edilir. Əgər nəqliyyat təşkilatının xidmətindən istifsdə edilərsə onda əmtəə-nəqliyyat qaiməsi 5 nüsxədən ibarət tərtib edilir. Birinci nüsxə sürücünün qəbzi ilə taxıl göndərəndə

170

qalır, ikinci nüsxə yük qəbul edənə verilir, üçüncü nüsxə mühasibata təhvil verilir, dördüncü nüsxə sürücüdə qalır, beşinci nüsxə isə avtonəqliyyat təşkilatına təhvil verilir.

Kombayndan xırmana, yaxud anbara qəbul edilən taxıl adətən çeşidlənir (sortlara ayrılır), qurudulur. Taxıl çeşidləndikdən sonra bitkiçilik məhsullarının qurudulması və sortlaşdarılması aktı (169 -KT №-li forma) tərtib edilir. Bu sənəd əsasında istifadə olunmayan çıxarlar silinir və məhsul mədaxil edilir.

Emal olunan məhsulun hər partiyasına bir nüsxədən ibarət akt tərtib olunur və onu təsərrüfat rəhbəri təsdiq edir.

Sort taxıl anbardan göndərilərkən aqronom anbardarla birlikdə hər göndərilən partiya üçun qaimədən başqa 2 nüsxədən ibarət sort şəhadətnaməsi yazırlar. Sort şəhadətnaməsinin bir nüsxəsi taxalı qəbul edənə verilir.

Tərəvəzçilik, bağçılıq, kartof və bostan bitkiləri məhsulunun uçotu.Tərəvəzçilik, bağçılıq, kartof və bostan bitkiləri məhsulunun uçotu üçün -

kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliyindən (168 -KT №-li forma) istifədə edilir.

Pambıq məhsulunun uçotu. İş günü ərzində hər briqada, manqa, yaxud ayrı-ayrı pambıq yığan üzrə - əl ilə pambıq yığımı pambıq yığımı haqqında gündəlik məlumatda uçota alınır. Gündəlikdə briqadir (yaxud briqada hesablayıcısı) pambıq yığanın familiyası, adı, atasının adı, onların tabel nömrəsi, pambıq yığımı haqqında məlumatlar (pambıq yığımı norması və faktiki yığımın miqdarı) hər bir sort üzrə göstərilir. Daxil olan məhsulu mühasibat uçotu hesablarında əks etdirmək üçün gündəlik məlumatlar aqronam, briqadir və hesablayıcı tərəfindən imzalanır və günün axırında mühasibata verilir.

Maşınla pambıq yığımı üçün pambıq yığımı haqqında gündəlik məlumat tərtib edilir.

Gündəlikdə pambıq yığan maşının markası, nömrəsi, maşinistin familiyası, adı, atasının adı, yığılan pambığın çəkisi və s. Göstərilir.

Yığılan pambaq məhsulunu tədarük məntəqəsi, yaxud pambıq zavoduna göndərdikdə 4 nüsxədən ibarət pambıq məhsulunun göndərilməsi - qəbuluna dair əmtəə-nəqliyyat qaiməsi (1 SX №-li nümunəvi forma) (pambıq) yazılır.

Toxum və yemlərin uçotu. Toxumun uçotu. Uçotda toxum üçün nəzərdə tutulan kənd təsərrüfatı istehsalı məhsulları ayrılıqda uçota alınır. Toxumun mədaxili və məsarifi müəyyən ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Toxumluq taxılın daxil olması müəyyən edilmiş sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Toxumluq taxıl anbara töküldükdə toxum materialının tökülməsinə dair akt tərtib edilir.

171

Səpin və basdırmaq üçün toxum və əkin materialı məsarif edildikdə toxum və əkin materialının məsarif aktı (183 –ASK №-li forma) tərtib edilir. Toxumun uçotunda toxum şəhədətnəməsi, sort vərəqəsi və s. sənədlərdən istifadə edilir.

Sort sənədləri iki nüsxədən ibarət tərtib edilir. Sənədi təsərrüfat rəhbəri, aqranom, qapançı və yaxud anbardar imzalayır. Sort sənədlərinə təsərrüfatın möhürü vurulmalıdır.

Yemlərin uçotu. Təsərrüfatda ictimai mal-qaranın saxlanması üçün qaba və şirəli yemlər tədarük olunur. Tarlaçılıq və kompleks briqadalar qaba və şirəli yemlər tədarük edirlər. Ot, küləş və başqa qaba yemlər tayaya vurulur; silos, xəndək, qüllə, quyuda basdırılır; kökümeyvəlilər tərəvəz saxlanılan yerlərdə sax-lanılır.

Tədarük olunan yemləri qəbul etmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın tərkibinə zootexnik, aqronom, ferma müdiri, yem tədarük edən briqadanın briqadiri, məhsulun saxlanmasına cavabdeh olan şəxs daxil edi1ir .

Tayada, xəndəkdə olan yemin həcmi 1 m3 -də olan yemin miqdarına əsasən hesablanır. Yemin həcmi xüsusi cədvəllər və müəyyən olunmuş düsturların köməyi ilə hesablanır. Qəbul olunan yemə iki nüsxədən ibarət qaba və şirəli yemlərin qəbul aktı (172-KT №-li forma) tərtib edilir. Aktın bir nüsxəsi hazırlanmış yemi mədaxil etmək üçün təsərrüfatın mühasibatına verilir, ikinci nüsxə yemə baxan isçiyə verilir.

Mal-qaranın yemlənməsi üçün anbardan, yaxud digər yem saxlanılan yerdən yemin buraxılxşı yem məsarif cədvəli (175 -KT №-li forma) ilə rəsmiyyətə salınır. Bu cədvəl mühasibatda zootexnik tərəfindən tərtib edilmiş yem rassionunun əsasında hər mal-qara qrupu üçün yazılır. Yem məsarifi cədvəli iki nüsxədən ibarət yazılır. Birinci nüsxə - yemi buraxan şəxsdə qalır, ikinci nüsxə yemi alan şəxsə verilir.

Heyvandarlıq məhsullarının sənədləşdirilməsi.Təsərrüfatın heyvandarlıq fermalarında müxtəlif məhsullar - süd, yun,

yumurta və s. alınır, Bu məhsulların uçotu üçün xüsusi sənədlər nəzərdə tutulmuşdur.

Südün uçotu üçun ilk sənəd – süd sağımının uçotu jurnalıdır (176 №-li forma). Bu sənəd ferma müdiri, briqadir, sağım maşınının ustası, yaxud baş sağıcı tərəfindən aparılır. Jurnalda inəklərə xidmət edənlərin miqdarı və sağıcıların familiyası göstərilir. Jurnalda hər sağımdan sonra alınan südun miqdarı göstərilir və müntəzəm olaraq südün yağlılıq faizi müəyyən edilir.

172

Süd sağımının uçotu jurnalı bir nüsxədən ibarət tərtib edilir və 15 gün ərzində fermada saxlanılır. Vaxt qurtardıqdan ferma müdiri jurnalı imzalayır və mühasibata verir.

Sağılan südün bir hissəsi tədarük məntəqəsinə verilir, yaxud başqa yollarla satılır, digər hissəsi emala verilir və təsərrüfatın özündə istifadə edilir.

Südü - emal üçün yağ istehsal edən, pendir istehsal edən zavodlara göndərmək üçün süd və süd məhsullarının göndərilməsi- qəbuluna dair əmtəə-nəqliyyat qaiməsi (192 -KT №-li forma) (süd) yazılır.

Mağazaya, uşaq müəssisəsinə, ictimai iaşə və digər məntəqələrə süd göndərilərkən qaimə, yaxud limit- zabor vərəqəsi tərtib edilir. Cavan mal-qaraya (buzovlara) içirilən südün məsarifi - yem məsarifi cədvəlində əks etdirilir. Fermada südün daxil olması və məsarifi sənədləri əsasında iki nüsxədən ibarət südün hərəkəti cədvəli (178-KT №-li forna) tərtib edilir.

Qoyunların qırxılması dövründə alınan yunun miqdarını və onun keyfiyyətini uçota almaq üçün yun qırxımı və qəbul aktından (181-KT №-li forma) istifadə edilir. Akt üç nüsxədən ibərət tərtib edilir. Aktın bir nüsxəsi anbardara verilir, yəni yunun mədaxili üçün istifadə edilir, ikinci nüsxə briqa-dirdə qalır, qoyunların qırxılması haqqında son hesabat tərtib etmək üçün aktın üçüncü nüsxəsi zootexnikə verilir.

Yun qırxımından qəbul olunan yun taylara qablaşdırılır və yunun qablaşdırılması jurnalına yazılır. Jurnalda siniflər üzrə yunun miqdarı, onun vəziyyəti, briqadirin familiyası və yunun kimdən qəbul edilməsi əks etdirilir.

Yumurta və başqa heyvandarlıq məhsullarının daxil olması kənd təsərrüfat məhsullarının daxil olması gündəliyi ilə mədaxil edilir. Hər bir məhsul novü üzrə müvafiq göstəriciləri doldurmaqla ayrıca gündəlik aparılır. Belə ki, quşçuluq fermasında yumurta yığımının uçotu zamanı istifadə olunan gündəlikdə fermada yumurtlayan toyuqların miqdarı, alınan yumurtaların miq-darı, bütöv, sınıq yumurtaların miqdarı, cavan toyuqlardan alınan yumurtaların miqdarı göstərilir. Məhsulların göndərilməsi qaimə üzrə aparılır.

Material qiymətlərin saxlanılması üçün anbar binasında yanğın əleyhinə olan avadanlıq, malların bina daxilində daşınması və ölçü cihazların məcmu müəssisələrin anbar təsərrüfatını təşkil edir.

Material qiymətlərin saxlanması üçün cavabdehliyi anbar müdiri, yaxud anbardar daşıyır. Anbar müdirinin (anbardarın) vəzifəsi material qiymətləri qəbul etmək, anbarda yerləşdirmək, anbardan buraxmaq, material qiymətlərin hərəkətini uçota almaq və müəyyən olunmuş sənədlərin mühasibata verməkdən

173

ibarətdir. Anbarda olan materiallar materialların anbar uçotu kartoçkalarında və anbar uçotu kitabında aparılır.

Material qiymətlərin hərəkətinin uçotu anbarlada və digər saxlanma yerlərində anbar uçotu kitabında (40№-li forma), yaxud materialların anbar uçotu kartoçkalarında 07-m №-li forma aparılır. Anbar uçotu kitabında və kartoçkalarda hər bir məhsul növü üçün ayrılıqda hesab açılır, burada uçot natura ölçüsündə aparılır. Hesabın başlığında ölçü vahidi, nomenklatur nömrəsi və qiyməti göstərilir. Hesabların ardıcıllığı mühasibatda açılan analitik hesabların ardıcıllığı kimi olmalıdır. Kitabda hər bir subhesab üzrə ehtiyat yer saxlanılmalıdır.

Anbar uçotu kitabında yazılış yalnız ilk sənədlərə əsasən aparılmalıdır.Ayın axırında anbar müdiri, yaxud digər maddi məsul şəxs anbar uçotu

kitabı, yaxud kartoçkadakı məlumatlar əsasında material qiymətlilərin hərəkəti hesabatını (265-KT-№-li forma) tərtib edir və mühasibata təhvil verir. Mühasib nəzarət məqsədilə anardarın hesabatını anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkalarda olan yazılışlarla yoxlayır. Hesabat 2 nüsxədən ibarət yazılır, biri mühasibata verilir, o biri isə anbarda qalır.

Məhsullar və digər material qiymətlilərin kənardan anbara daxil olması hesab-faktura və mal göndərən təşkilatların digər sənədlərinə əsasən mədaxil edilir.

4. ANBAR TƏSƏRRÜFATININ TƏŞKİLİ

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulları və başqa mal-material qiymətlilərini saxlamaq üçün anbar təsərrüfatı təşkil edilir. Təsərrüfatlarda mərkəzi anbar, eyni zamanda briqadalarda, fermalarda və şöbələrdə isə anbarlar vardır. Müəssisə təchizat məntəqəsindən və ya dəmir yolu stansiyasından uzaqda olduqda bəzi hallarda ekspeditor anbarları açılır.

Anbarlar - ümumi təyinatlı və ixtisaslaşmış anbarlardan (tərəvəz saxlanılan anbar, kartof saxlanılan anbar, neft məhsulları saxlanılan anbar və s.) ibarətdir. Hər bir anbara nömrə verilir.

Material qiymətlilərin saxlanılması üçün anbar binasında yanğın əleyhinə olan avadanlıq, mallaran bina daxilində daşınması və ölçü cihazların məcmu müəssisələrin anbar təsərrüfatını təskil edir.

Material qiymətlilərin saxlanılması üçün cavabdehliyi anbar müdiri yaxud anbardar daşayı. Anbar müdirinin (anbardarın) vəzifəsi material qiymətliləri

174

qəbul etmək, anbarda yerləşdirmək, anbardan buraxmaq, material qiymətlilərin hərəkətini uçota və müəyyən olunmuş sənədləri mühasibata verməkdən ibarət-dir. Anbarda olan materiallar materialların anbar uçotu kartoçkalarında və anbar uçotu kitabında aparılır.

Material qiymətlilərin hərəkətinin uçotu anbarlarda və digər saxlanma yerlərində anbar uçotu kitabında (40 №-li forma), yaxud materialların anbar uçotu kartoçkalarında (17-M №-li forma) aparılır. Anbar uçotu kitabında və kartoçkalarda hər bir məhsul növü üçün ayrılıqda hesab açılır, burada uçot natura ölçüsündə aparılır. Hesabın başlığında ölçü vahidi, nomenklatur nömrəsi və qiyməti göstərilir. Hesabların ardıcıllığı mühasibatda açılan analitik hesabların ardıcıllığı kimi olmalıdar. Kitabda hər bir subhesab üzrə ehtiyyat yer saxlanılmaladır.

Anbar uçotu kitabıda yazılış yalnız ilk sənədlərə əsasən aparılmalıdır.Ayın axırında anbar müdiri, yaxud digər maddi məsul şəxs anbar uçotu

kitabı, yaxud kartoçkadakı məlumatlar əsasında material qiymətlilərin hərəkəti hesabatını (265 -KT №-li forma) tərtib edir və mühasibata təhvil verir. Mühasib nəzarət məqsədilə anbardarın hesabatını anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkalarda olan yazılışlarla yoxlayır. Hesabat 2 nüsxədən ibarət yazılır, biri mühasibata verilir, o biri isə anbarda qalır.

Məhsullar və digər material qiymətlilərin kənardan anbara daxil olması hesab - faktura və mal göndərən təşkilatların digər sənədlərinə əsasən mədaxil edilir.

Çek - qaimə mədaxil - məxaric sənədi sayılır, onu icarədar özü tərtib edir. Habelə onun köməyi ilə yerinə yetirilən iş və xidmətin qəbul edilməsi və buraxılışı rəsmiləşdirilir.

İstehsal olunan məhsulun əsas hissəsi satış üçün nəzərdə tutulur, məhsulun bir hissəsi isə təsərrüatdaxili ehtiyac üçün işlədilir. mühasibat, məhsulların buraxılışı üzrə bütün əməliyyatların ciddi şekildə sənədləşməsini təşkil etməlidir.

Ay ərzində məhsulların və materialların hərəkəti üzrə sənədlərin məlumatları materialların anbar uçotu kartoçkalarına, yaxud anbar uçotu kitabına yazılır. Burada material qiymətlilərin qalığı və hərəkətinin uçotu aparılır. Bu sənədlərin əsasında maddi məsul şəxs material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat tərtib edir. Hesabat sənədlərlə birlikdə mühasibata verilir. Bit-kiçilik, heyvandarlıq məhsulları çıxışı və sənaye və digər istehsalat və təsərrüfatlarda istehsal olunan məhsullar icarədarın Şəxsi hesabına (83-KT №-li

175

forma) yazılır. İcarə münasibətləri şəraitində hesablaşma qiymətində istehsal olunan məhsul icarə kollektivinin ümumi gəliri hesab olunur.

5. MATERİAL-İSTEHSALAT EHTİYATLARININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Material-istehsalat ehtiyatları faktiki maya dəyəri ilə uçota alınır. Belə ki, bu material qiymətlilərin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflərdən (əlavə dəyər vergisi müstəsna olmaqla), material-istehsalat ehtiyatlarını istifadə olunma vəziyyətinə gətirilməsinə qədər çəkilən xərclərdən ibarətdir.

Müəssisənin öz gücü ilə material-istehsalat ehtiyatları hazırlanarkən onların faktiki maya dəyəri onların istehsalı ilə əlaqədar məsrəf məbləğindən asılı olaraq müəyyən edilir.

Müəssisənin nizamnəmə kapitalına (şərikli yığma) əmanət hesabına qoyulan material-istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri təsisçilərin (istirakçıların) razılaşdıqları qiymətdən asılı olaraq müəyyən edilir.

Müəssisələrdən əvəzsiz alınan material-istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri mədaxil olunma tarixinə onların bazar qiymətindən asılı olaraq müəyyən edilir.

Material-istehsalat ehtiyatları istehsalata və digər çıxışlar üçün buraxıldıqda onların qiymətləndirilməsi (satınalma qiyməti ilə uçota alınan mallardan başqa) aşağıdakı üsulların biri ilə aparılır : - hər bir vahidin maya dəyəri üzrə;

- orta maya dəyəri üzrə ;- vaxta görə birinci alınan material-istehsalat ehtiyatlarının maya dəyəri

üzrə (FİFO metodu)- vaxta görə sonuncu alınan material-istehsalat ehtiyatlarının maya dəyəri

üzrə (LİFO metodu).Müəssisə material-istehsalat ehtiyatlarını orta maya dəyəri ilə

qiymətləndirə bilər. Orta maya dəyərini müəyyən etmək üçün hər bir ehtiyat növünün (qrupun) ayın əvvəlinə olan qalığın üzərinə həmin ayda daxil olan material ehtiyatlarının maya dəyərini gəlmək və nəticəni onların miqdarına bölmək lazımdır.

Beynəlxalq mühasibat uçotu praktikasında tətbiq edilən, FİFO və LİFO metodları üzrə qiymətləndirmə aşağıdakı kimi aparılır.

Material qiymətlilərin qiymətləndirilməsinin FİFO metodunda

176

qiymətləndirmə onlaran ilk dəyərləri üzrə aparalır. Bu metodda - "Birinci məsarifdə olan - birinci partiyanın mədaxilində olanla" qaydası tətbiq edilir, yəni sərf olunan material qiymətlilərin müəyyən ardıcıllıqla onların əldə edilmə qiymətləri üzrə qiymətləndirilir: əvvəlcə birinci partiyada alınmış qiymət üzrə materiallar məsarifə silinir, sonra ikinci, üçüncü -partiyada alınmış qiymət üzrə və beləliklə ümumi sərf olunan materialların miqdarı qurtarana qədər ardıcıllıqla materiallar məsarifə silinir. Partiyalarla daxil olan materialların qiymətləndirmə qaydası – faktiki sərf olunma ardıcıllığından asılı deyildir.

Material qiyməstlilərin qiymətləndirilməsinin LİFO metodunda- "birinci sərf olunan- axırırıcı partiyada olan mədaxil ilə" qaydasından asılı olaraq bərpa dəyəri üzrə (cari qiymətlər üzrə) material qiymətliləri qiymətləndirilir. Anbardan verilən material qiymətliləri axırıncı əldə edilmə qiyməti üzrə, sonra ondan əv-vəlki əldə edilmə qiyməti üzrə qiymətləndirilir və i.a. Lakin qiymətlilərin anbarda faktiki hərəkəti başqa cür ola bilər.

Qiymətləndirməni yaxşı başa düşmək üçün FİFO və LİFO metodu ilə istehsala sərf olunan materialların dəyərini hesablamaq və onun anbarda son qalığının qiymətləndirilməsi aşagıdakı misalda verilmişdir.

Miqdarıədədlə

Qiymətiman

Məbləği man

Sentyabrın 1-nə qalıq 24 10 240Birinci ongünlükdə daxil olub 50 10 500İkinci ongünlükdə daxil olub 30 9 270Üçüncü ongünlükdə daxil olub 60 8 480Daxil olanların yekunu 140 - 1250Ay ərzində sərf olunub 120 - -FİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə - - 1138LİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə - - 1050FIFO metodu üzrə qiymətləndirdikdəoktyabrın 1-nə qalıq

44 8 352

LİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə oktyabrın 1-nə qalıq44

44 10 440

FİFO metodu üzrə sərf olunan materialların dəyərini ardıcıllıqla hesablanmasını izah edək. Cəmi 120 ədəd material sərf olunub. Onlardan 74 ədədini (24+50) 10 man. ilə qiymətləndiririk, ümumi məbləğ 740 man. olur.

177

Yerdə 46 vahid (120-74) qalır, onlardan 30-nu 9 manatla qiymətləndirdikdə, məbləği 270 man. olur. Qalan 16 vahidini isə (46-30) 8 manat ilə qiymətləndirsək onda məbləği 128 man. olur. Beləliklə, ay ərzində sərf olunan 120 vahid materiallar 1138 man. (740+270+128) məbləğində qiymətləndirilmə-lidir.

LİFO metodu üzrə sərf olunan materialların (120) qiymətləndirilməsinin haqq-hesabını aparaq. Sərf olunan materiallardan 60 vahidini 8 manatla qiymətləndiririk , məbləği 480 man. olur. Sərf olunan materialdan qalan 60 vahidini aşağıdakı kimi qiymətləndiririk: 30 vahidi 9 man. ilə = 270 man. və 30 vahidi 10 man ilə =300 man. LİFO metodu ilə qiymətləndirmədə sərf olunan materialların dəyəri 1050 manata (480+270+ +300) bərabərdir.

Müxtəlif metodlarla qiymətləndirilmiş, sərf olunan materialın dəyərinin və qalığın dəyərinin fərqlənməsi, satış qiymətinin müxtəlif partiya materiallarına daxil olması ardacıllığından irəli gəlir. FİFO və LİFO metodları ilə materiallaran qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsi müəssisələrdən təlləb edir ki, materialların analitik uçotu yalnız materialların növləri üzrə deyil, daxil olan partiyalar üzrə də aparılmalıdır (əgər onların satış qiyməti dəyişərsə). Bu uçot islərini mürəkkəbləşdirir və çox zəhmət tələb edir.

Odur ki, sərf olunan materialların qiymətləndirilməsində, partiya-partiya uçot aparmadan, balans üsulu ilə sərf olunan materialların qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğundur, bunun üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

Qd= Aə + D –Aax

burada : Qd - sərf olunan material qiymətlilərin dəyərini;Aə; Aax - ayın əvvəlinə və ayın axırına müvafiq material qalıqlarının

dəyərini;D - daxil olan materialların dəyərini göstərir .Məsələn, yuxarıda verilən məlumatlar üzrə axırıncı daxil olanın qiyməti

üzrə hesabat dövrünün sonuna material qalığını qiymətləndirək (FİFO metodu) 352 man. (44x8).

Onda sərf olunan materialların dəyərini düstur üzrə müəyyən etmək olar : Qd= 240+1250-352=1138 man.

Bu FİFO metodu üzrə bir başa hesablama yolu ilə sərf olunan materialların dəyərinə uyğundur. Əgər materialın son qalığının dəyərini birinci daxil olanın

178

qiyməti üzrə qiymətləndirsək 440 man. (44 x 10), onda sərf olunan materialın dəyəri belə müəyyən edilir: Qd =240+ 1250-440=1050 man. Bu məbləğ, LİFO metodu üzrə bir başa hesablama nəticəsində alınmış və sərf olunan materialın dəyərinə uyğundur.

Əgər cari bazar qiyməti ilə qiymətləndirilən material ehtiyatlarının cari mühasibat uçotunda yazılış aparılırsa onda beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulan qayda üzrə hesabat ilinin axırına mühasibat balansında material ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi cari bazar qiymətindən asılı olaraq aparılır. Əks halda material ehtiyatları yenidən qiymətləndirilmir, mühasibat balansında isə mühasibat uçotunda olan yazılışların məlumatları üzrə material ehtiyatları qiymətləndirilir.

Müəssisə müdiriyyətinin vəzifələrində hesabat tarixinə hər bir material ehtiyatları üzrə bazar qiymətlərini (cari bazar konyukturasına uyğun müəyyən etməklə material ehtlyatlarının hər il yenidən qiymətləndirilməsi usulu nəzərdə tutulur.

Mühasibat uçotunda aparılan yazılışlardan irəli gələn qiymətlə cari bazar qiymətlərinin müqayisəsi aparılır. Material ehtiyatlarının bazar qiymətləri onların balans dəyərindən aşağı qəbul edilməsi, qiymətləndirmə fərqi məbləğində mənfəət və maya dəyərində itkilərə gətirib çıxarır. Bu fərq material ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi hesabının kreditində və üstəlik xərclər yaxud mənfəət hesablarınm debetində əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatında il ərzində istehsal edilən məhsulların qiy-mətləndirilməsinin ozünə məxsus xüsusiyystləri vardır.

Kənd təsərrüfatı istehsalatı məhsulları 40 №-li "Hazır məhsullar" hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınmalıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələri bitkiçilik, heyvandarlıq məhsullarının hərəkətini və xammalın emalını il ərzində plan maya dəyəri üzrə uçota almalı, hazır məhsulun ilin axırında müəyyən edil-miş faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasındakı fərq, həmin məhsulun, hesabat ilinin axırına olan qalıq hissəsinədə aid edilməlidir. Belə ki, il ərzində istehsalatdan daxil olan məhsullar plan maya dəyəri ilə (icarə şəraitində hesablaşma qiyməti ilə) mədaxil edilir və silinir. İlin axırında məhsulun faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra, bitkiçilik, heyvandarlıq və başqa təsərrüfat sahələri məhsullarının faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasında olan fərq müəyyənləşdirilir və aşkar edilmiş fərq düzəliş yazılışı aparılır.

Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa onda arada olan fərqə əlavə yazılış üsulu ilə düzəliş verilir. Əgər məhsulun

179

faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa onda arada olan fərqi "qırmızı storna" usulu ilə düzəliş edilir.

Lakin heç də bütün məhsul növlərinin uçotu üçün plan qiyməti müəyyən edilmir. Məsələn, tük, lələk, heyvanların dəriləri, narın tük və s. satınalma qiyməti, yaxud mümkün olan satış qiyməti ilə uçota alınır. Həm də bu qiymətlilərə ilin axırında düzəliş edilmir.

Satın alınan məhsullar təsərrüfata alınıb gətirilməsi ilə əlaqədar xərcləri də nəzərə almaqla satınalma qiyməti ilə uçota alınır.

Gələn ilə keçən kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı (toxum, yem, əmtəəlik məhsul, xüsusi fonda ayrılan məhsullar) – faktiki maya üzrə uçota alınır .

6. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ

SİNTETİK VƏ ANALİTİK UÇOTU

Kənd təsərrüfatı istehsalatı məhsulları 40 №- li "Hazır məhsullar", 41 №-li "Mallar" və "Materiallar" hesablarında uçota alınır. Odur ki, istehsalatdan alınan kənd təsərrüfatı məhsulları dəqiq müəyyən edilməlidir. Belə ki, komplektləş-dirmə üçun (dəyəri müəssisənin məhsulunun maya dəyərinə daxil edilməyən), yaxud satmaq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmulatlar 41 №-li "Mallar" hesabında uçota alınmalıdır. Kənar üçün yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 40 №-li "Hazır məhsullar" hesabında əks etdirilmir, onlara çəkilən həqiqi məsrəflər isə istehsal məsrəflərini uçota alan hesablardan birbaşa 46 №-li «Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesabına silinməlidir. Yerində sifarişçılərə təhvil verilməli olan və qəbul aktı ilə rəsmiləşdirilməmiş "məhsullar bitməmiş istehsalın tərkibində qalmalı və 40 №-li "Hazır məhsullar" hesabında uçota alınmalıdır. Kənəra satış üçün nüəyyən edilən məhsullar, həmçinin müxtə-lif məqsədlər üçün (əmtəəlik, yem, toxum və s.) istifadə edilən məhsullar 40 №-li hesabda uçota alınır. Təmizlənəndən sonra məhsullardan toxum və yem üçün isfifadə edilməsi nəzərdə tutulursa onda 10 №-li hesaba keçirilir, əgər ictimai iaşə və özünün ticərət şəbəkəsinə buraxılması nəzərdə tutulursa onda 41 №-li hesaba keçirilir. 40 №-li "Hazır məhsullar" hesabında öz istehsalatının (bitkiçilik, heyvandarlıq və yardımçı istehsalatın – məhsulları da daxil olmaqla başqa sahələrin) hazır məhsulları, həmçinin sonrakı istifadəsindən asılı olmayaraq satın alınan məhsullar uçota alınır. Əgər öz istehsalı olan, yaxud satın

180

alınan məhsullar məqsədli tə'yinatı üzrə təsərrüfatda tam istifadə olunarsa, onda onlar bilavasitə 10№-li "Materiallar" hesabının "Toxumlar və yemlər" subhesabında və digər hesablarda uçota alınır. Məsələn, toxumluq sahədən taxıl, mal-qara yemi üçün nəzərdə tutulan ot, silos, kökümeyvəlilər, küləş və s. 40 №-li hesabda əks etrilrilməyərək bilavasitə 10 №-i hesabda uçota alınır.

Öz istehsalından olan kənd təsərrüfatı məhsulları və satın alınan məhsullar tesərrüfatın daxilində sənaye emalı üçün istifədə olunarsa onda özünün emal müəssisəsinin anbarına daxil olursa onda onlar 10 №-li hesabın 1 №-li "Xammal və materiallar" subhesabında uçota alınacaqdır.

40(204) №-li "Hazır məhsullar" hesabının aşağıdakı subhesabları vardır:40(204) - 1 "Bitkiçilik məhsulları"; 40 – 2(204-2) "Heyvandarlıq məhsul-

ları"; 40 – 3(204-3) "Sənaye məhsulları"; 40 – 4(204-4) "Köməkçi, xidmetedici və digər istehsalatın məhsulları"; 40 - 5 "Satış üçün əhalidən satın alınmış məhsullar" .

40 – 1(204-1) subhesabda bitkiçilik məhsulları uçota alınır. Bitkiçilik məshsullarına daxildir: tarlaçılıq, tərəvəzçilik, bağçılıq, üzümçülük, birillik otlar, çoxillik otlar və s, Hər bir məhsul növu ayrılıqda uçota alınır.

Məqsədli təymnatı olmayan öz istehsalatının məhsullarının mədaxil edilməsi əvvəlcə 40(204) №-li hesabın debetində, 20(202) №-li "Əsas istehsalat-" (20 – 1(202-1) "Bitkiçilik" subhesabı) hesabının kreditində əks etdirilir. Məqsədli təyinat üzrə məhsullar verliməsi 40 (204)№-li hesabın kreditinə və müvafiq hesabların debetinə yazılır. Belə ki, məhsul əkin materialı üçün ayrılarsa 07(113-1) №-li hesabın 3 №li "Çoxillik əkmələrin əkin materialları" subhesabının debetinə, mal-qara və quşların yemlənməsi üçün müəyyən edlərsə 10 -11№-li «Yemlər» hesabının debetinə, toxum üçün ayrılarsa 10-11(201-11) №-li subhesabda, öz təsərrüfatında gələcəkdə emal üçün sənaye müəssisəsinə verilən məhsulun dəyəri 10-1(201-1) "Xammal və materiallar" hesabının debetinə, kənara emal üçün verilən məhsulun dəyəri isə 10 – 7(201-7) №-li subhesabın debetinə və 40(204) №-li hesabın kreditinə yazılır.

Cari ilin məhsulu ilk çeki ilə 40 - 1 (204-1)subhesabında mədaxil edilir.40 -2(204-2) №-li subhesabda heyvandarlxq məhsulları (süd, ət, yumurta,

yun, dəri, bal, mum, barama və s.) uçota alınır. Öz istehsalı olan məhsulların mədaxil edilməsi 40 – 2(204-2) №-li hesabın debetində və 20 – 2(202-2) №i-li "Heyvandarlıq" subhesabının kreditində əks etdirilir. İlin axırında məhsulların plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqə düzəliş edilir.

40 – 3(204-3) və 40 – 4(204-4) №-li subhesablarda sənaye məhsulları, kö-

181

məkçi və xidmətedici istehsalatın məhsulları uçota alınır.İl ərzində mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsullar da daxil olmaqla

emaldan buraxılmış məhsullar 40 – 3(204-3) №-li subhesabının debetində və 20 – 3(202-3)№-li subhesabının kreditində əks etdirilir. Özünün yardımçı istehsalatında emaldan alınan məhsullara daxildir : turş kələm, duzlu xiyar, müxtəlif tərəvəz və meyvə konservləri, şirələr, un, bitki yağı mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsullar və s. Çörəkxana və yeməkxana məhsulları 40 – 4(204-4)№-li subhesabın debetində və 29(202-6) №-li "Xidmətedici istehsalat və təsərrüfat" hesabının kreditində əks etdirir.

40-5((204-5) №-li subhesabda satış üçün əhalidən satın alınmış süd, taxıl və başqa məhsullar uçota alınır.

Satın alınmış məhsullar 40 – 5(204-5) №-li subhesabının debetində və 76 -5(245)№-li "Müqəvilə üzrə məhsullar ", «Bəslənilən mal-qara və quşlara görə vətəndaşlarla hesablaşmalar" subhesabının və 76 - 6 (245)№-li "Satış üçün qəbul edilmiş məhsullar, mal-qara və quslara görə vətəndaşlarla hesablaşmalar" subhesabının kreditində əks etdirilir.

Vətəndaşların satın alınmış (qəbul edilmis) məhsulların satışı 46(601) №-li "Satış" hesabının debetinə və 40-5 №-li subhesabın kreditinə yazılır.

Təsərrüfatın özünün yardımçı, köməkçi və xidmətedici istehsalatından daxil olan məhsullar müvafiq olaraq - xammal və materlal üçün istifadə olunan 10”(201)№-li "Materiallar" hesabının debetinə, hazırlanan az qiymətli əşyalar, xüsusi geyimlər və s. 12(208) №-li "Az qiymətli və tez köhnələn əşyalar" hesabının debetinə, 40 – 3(204-3) №-li subhesabının kreditinə yazılır.

Uçotun jurnal - order formasında məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu 10-KT №-li jurnal- orderdə və 46-KT №-li material qiymətlilərin analitik uçotu cədvəlində aparılır.

Jurnal-orderdə müxabirləşən hesablarla məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu hesabları üzrə olan kredit dövriyyəsi verilir, cədvəldə isə nüxabirləşən hesablarla məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu hesabları üzrə olan debet dövriyyəsi göstərilir.

Cədvəl aylıq açılır və hər bir sintetik hesab üçün ayrıca səhifə ayrılır. Uçot reyestrlərinə yazılış maddi məsul şəxslər üzrə ilk sənədlərlə yoxlanılmaqla material qiymətlilərin hərəkəti haqqında olan hesabatın əsasında aparılır.

Jurnal-orderdə 10(201), 40(204), 41(205) №-li hesabların krediti üzrə döv-riyyələr əmtəə-material qiymətlilərin məsarif hissəsi, istehsal vahidləri üzrə olan şəxsi hesablarla yoxlanılır, cədvəldə isə material qiymətlilərin debeti üzrə

182

dövriyyələr, daxil olan qiymətliləri uçota alan jurnal-orderlərlə yoxlanılır.Jurnal-order və cədvəldən çıxarılan dövriyyələr digər jurnal-orderlərlə

qarşılıqlı yoxlanılır və baş kitaba köçürülür.

Analitik Uçot

Təsərrüfatda kənd təsərrüfatı məhsullarının, toxum və yemlərin uçotu (istehsalat ehtiyatlarının uçotu kimi) operativ- mühasibat (saldo) metodu ilə təşkil oluna bilər, Belə ki, bütün maddi məsul şəxslər material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatı hər ay təsərrüfatın mühasibatlıgına təhvil verirlər. Bu hesabatda ayın əvvəlinə hər bir növ kənd təsərrüfatı məhsullarının qalıqları haqqında, bu qiymətlilərin daxil olması və məsarif edilməsi haqqında və onların hesabat dövrünün axırına qalıqları haqqında məlumatları olur. Hesabatda olan məlumatların natural ölçüdə göstərilməklə yanaşı plan maya dəyəri üzrə olan qiymətlə dəyər ölçüsündə göstərilməsi məqsədə uyğundur. Beləliklə mahiyyət etibarı ilə hesabatda kənd təsərrüfatı məhsullarının analitik uçotu vardır. Çox hallarda maddi məsul şəxslər hesabatda hələdə yalnız miqdar göstəricilərini göstərirlər. Bu halda material qiymətlilərin dəyəri mühasibatlıqda müəyyən edilir.

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatlar mühasibatlıqda digər registrlərlə qarşılıqlı surətdə yoxlanılır. İstehsalatdan daxil olan məhsullar və onların istehsala məsrəfi haqqında məlumatlar bölmələrin, istehsal vahidlərinin şəxsi hesablarının (istehsalat hesabatının) göstəriciləri ilə; məhsul satışı haqqın-da məlumatlar 62-KT №-li cədvəlin göstəriciləri ilə yoxlanılır və s. Material qiymətlilərin hər bir növü üzrə hesabatda hesablanmış ayın axırına qalıqlar həmin tarixə anbar uçotu kitabında yaxud kartoçkalarda maddi məsul şəxslərdə olan qalıqları uyğun olmalıdır.

Sonra bütün hesabatların məlumatları bütünlükdə təsərrüfat üzrə pul ifadəsində ümumiləşdirilir. Bu məqsəd üçün 46 –KT №-li material qiymətlilərin, malların və taraların uçotu cədvəlindən istifadə olunur. Bu registrdə mal-material qiymətlilərin uçotu hesabları üzrə debet və kredit dövriyyələri müxabirləşən hesablar üzrə sistemə salınır.

Cədvəl sintetik hesablar nöqteyi nəzərdən, lazım gəldikdə subhesablar yaxud material qrupları üzrə aylıq açılır. Cədvəldə nə qədər ki, material qiymətlilərin hərəkəti möhkəm qiymətlə əks etdirilirsə, onda birinci səhifədə materialların faktiki dəyərinin uçot qiymətindən kənarlaşmasının hesablanması

183

verilir. Cədvəldə hər bir anbar üzrə ayın əvvəlinə material qiymətlilərin qalıqları və onların daxil olması əks etdirilir, bütün anbar və uçot qrupları üzrə daxil olmaların yekunu çıxarılır.

Cədvəlin ikinci hissəsində (sağ tərəf) mal-material qiymətlilərin məsarifi onların sərfi istiqamətləri üzrə hesabların debetində əks etdirilir. Ümumi məsrəf məbləği hesablandıqdan sonra ayın axırına qalıq çıxarılır.

Bir halda ki, hesabatların əsasında cədvəldə mal-material qiymətlilərin hərəkəti haqqında yazılış qayda üzrə plan–uçot qiymətliləri ilə əks etdirilir, mühasibatlıqda sərf olunan material qiymətlilərə aid olan mal-material qiymətlilərin faktiki dəyərinin plan-uçot qiymətindən kənarlaşması və bu qiymətlilərin daimi plan uçot qiyməti ilə dəyərinə proporsional olaraq məsrəf yaxud satışın uçotu hesablarına silinməsi olan məbləğlərin bölüşdürülməsi aparılır. Bölüşdürülmüş daimi plan-uçot qiymətindən kənarlaşma məbləğləri cədvəlin axırında ayrıca sətir üzrə (məsrəfin hər bir kanalı üzrə) əks etdirilir. Bütün müxabirləşən hesablar nöqteyi-nəzərindən və bütünlükdə müəssisə üzrə plan uçot qiyməti və kənarlaşma üzrə bütün məsrəf məbləğlərinin toplanması yolu ilə material qiymətlilərin faktiki maya dəyəri müəyyən edilir. Bundan sonra istifadə olunan material qiymətlilərin faktiki maya dəyəri müxabirləşən hesablar nöqteyi –nəzərindən (kredit dövriyyəsi) 46-KT №-li cədvəldən müvafiq hesabların krediti üzrə 10-KT №-li jurnal –orderə keçirilir.

Müxabirləşən hesablar üzrə və bütünlükdə mal-material qiymətlilərin uçotu hesabları üzrə 10-KT və 11-KT №-li jurnal-orderlərin kredit dövriyyələri müəyyən olunmuş qaydada baş kitaba keçirilir. Dövriyyənin yekunları digər registrlərlə yoxlanılır. Bitkiçiliyə və heyvandarlığa sərf olunan toxum və yemlərin dəyəri 10-KT №-li jurnal-orderdə məsrəflərin uçotu üzrə hesabların debetinə və 10(201) №-li hesabın krediti üzrə dövriyyə məbləğinə uyğun olmalıdır, cədvəldə əks etdirilən 40(204) №-li hesabın debeti üzrə istehsalatdan daxil olan məhsulların dəyəri həmçinin 10-KT №-li jurnal- orderin (20(202) №-li hesabın krediti üzrə) məlumatları ilə yoxlanılır; malsatanlardan alınan məhsullar 6-KT №-li jurnal-orderin məlumatları ilə yoxlanılır və s.

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat və registrlərin məlumatları yoxlanıldıqdan sonra növbəti ayın əvvəlinə hər bir növ material qiymətlilərin qalıqları miqdar və dəyər ifadəsində saldo cədvəlində (41 yaxud 41 a №-li forma) yazılır. Həm də ay ərzində dövriyyəsi olmayan qiymətlilərin qalıqları da göstərilir. Saldo cədvəlini iki variant üzrə aparmaq olar. Birinci variantda cədvəl maddi məsul şəxslər üzrə (41 №-li forma), ikinci variantda isə bütünlükdə

184

təsərrüfat üzrə (41 a №-li forma) açılır və aparılır. Bu və ya digər saldo cədvəli formasının seçilməsi haqqında məsələni təsərrüfatın konkret şəraitindən asılı olaraq baş mühasib həll edir.

Beləliklə saldo metodunda uçot aparıldıqda dəyər ifadəsində material qiymətliləri hesablarının debeti və krediti üzrə dövriyyələr 46-KT №-li cədvəldə və 10-KT və 11-KT №-li jurnal-orderlərdə əks etdirilir. Mal-material qiymətlilərin konkret növləri üzrə dövriyyələr və hər bir maddi məsul şəxslər üzrə onların miqdarı məbləğləri nəzərə alınmaqla material qiymətlilərin hərəkəti haqqında aylıq hesabatda, bundan başqa ayın axırına qalıqlar saldo cədvəllərində göstərilir.

Ehtiyat hissələrinin uçotu5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabında müxtəlif maşın və mexanizmlərin -

traktorların, kombaynların, kənd təsərrüfatı maşınlarının, avtomobillərin, tikinti və yol maşınlarının, elektrostansiyaların və s-nin təmiri üçün nəzərdə tutulan ehtiyat hissələri uçota alınır. Habelə burada ehtiyatda olan avtomobil şinləri də uçota alnır. Lakin avtomobilin inventar dəyərinə daxil edilən şin, kamer, sağanaqdakı lent, avtomobil üçün ehtiyatda olanlar 10(201) №-li hesabda uçota alınmır. Onlar maşınların ümumi dəyərində əsas vəsaitlərin tərkibində uçota alınır. 5-ci subhesab üzrə uçot səkkiz qrup analitik hesablara bölünməklə apa-rılır. Lakin kənd təsərrüfatı müəssisələrində praktiki olaraq dörd qrup analitik hesablardan istifadə olunur:

1. "Ehtiyat hissələri".2. "Akkumlyatorlar".3. "Şinlər".4. "Bərpa olunmalı olan traktorlar, ehtiyyat hissələri və şinlər".Ehtiyat hissələrinin uçotu üçün birinci qrup analitik hesablarda aşağıdakı

analitik hesablar açılır:"Traktorlar üçün ehtiyat nissələri" (maşınların markaları üzrə);"Kombaynlar üçün ehtiyat hissələri" (kombaynların markaları üzrə);“Avtomaşınlar üçün ehtiyat hissələri” (avtomaşınların markaları üzrə;"Kənd təsərrüfatı maşınları uçün ehtiyat hissələri "; “Sair ehtiyat hissələri"

(maşin və avadanlıqların növləri üzrəa). Anbardar anbar uçotu kitabında (yaxud kartoçkalarda) ehtiyat hissələrinin uçotunu onların preyskurent nömrələri üzrə aparıır.

Təsərrüfata daxil olan ehtiyyat hissələrinin mədaxil edilməsi digər material

185

qiymətlilərində olduğu kimi hesablarda eks etdirilir. Satın alınmış maşınlarla birlikdə komplekt halında ehtiyat hissələri alındıqda onlar 08(103) №-li "Kapital qoyuluşları” hesabının kreditindən preyskurant qiyməti üzrə mədaxil edilir.

Ehtiyat hissələri əsas vəsaitlərin təmiri üçün istifadə olunur. Əgər təmir təsərrüfatın təmir emalatxanasında aparılırsa, onda işlədilən ehtiyat hissələri 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhe sabının kreditindən 23(202-4) №-li "Köməkçi istehsalat" hesabının 1-ci "Təmir emalatxansı" subhesabının debetinə silinir. Təmir emalatxanasından kənarda təmir aparıldıqda işlədi1ən ehtiyat hissələri bilavasitə məsrəfləri uçota alan müvafiq hesablara (həmin əsas vəsaitlərin təmiri harada uçota alınırsa) silinir.

İkinci qrup “Akkumlyatorlar” analitik hesabı üzrə akkumlyatorların mövcudluğu və hərəkəti onların markaları üzrə uçota alınır. Yeni akkurnlyatorlar əvvəllər istismarda olanlardan yaxud təmir-texniki müəssisələrdə dəyişmək üçün qəbul olunanlar ayrıca saxlanılır və uçota alınır.

Rezinlərin uçotunun bəzi xüsusiyyətləri vardır. Anbarda sax1anı1an maşın üçün rezinlər 10(201) №-li “Materiallar" hesabinin 5--ci "Ehtiyat hissələri" subhesabında preyskurant qiyməti ilə ayrıca olaraq üçüncü qrup “Şinlər” analitik hesabında uçota alınır. Bu hesab rezin nəzərdə tutulan maşınların markaları üzrə açılır. Preyskurant qiymətindən kənarlaşma ayrıca uçota alınır. Kənarlaşma rezin1ərin dəyişməsi aparıldıqda hesabat dövründə istehsal məsrəflərinə silinir.

Yararsız olan avtomaşınlar silindikdə, onlardan gələcəkdə istismar üçün yararlı olan şinlər çıxarılır. Belə şinlər əsas vəsaitin ləğv edilməsindən daxil olma kimi 47 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmalar” hesabının kreditindən 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının debeti üzrə mədaxil edilir. Bununla şinlər onların qalan qaçışın müvafiq dəyərinə olan qiymət üzrə mə-daxil edilir.

Gələcəkdə istismar üçün yaramayan maşinlardan şinlər çıxarılırsa, onlar istehsalat xərcləri hesablarının kreditindən uçota alınır. Çıxarılmış şinlər müxtəlif vəziyyətdə ola bilər. Onlardan bəzisi bərpa üçün yararlı, bəziləri isə yalnız regenerat üçün emala təhvil vermək üçün lazım gəlir. Buna görə köhnə şinlərin mədaxil edilməsi və bu əməliyyatların hesablarda əks etdirilmə qaydası eyni deyildir.

Bərpa üçün yaramayan şinlər şin təmiri zavodunda müəyyən olunmuş preyskurant qiyməti üzrə mədaxi1 edilir. Belə şinlər 10(201) №-li "Materiallar" hesabı üzrə ayrıca analitik hesabda uçota götürülür.

Şin təmir zavoduna təhvil verildikdə onlar 10(201) №-li "Materiallar"

186

hesabından silinir və ödəniş aparıldıqda sair materialların satışı kimi hesablardə əks etdirilir. Bərpa və təmir üçün yararlı olan şinlər 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının debetinə ayrıca olaraq "Bərpa olunmalı olan avtorezin" analitik hesabında qalan qaçışın müvafiq qiymətində daxil edilir. Bu şinlər üzrə dəyər uçotu kimi miqdar uçotu təmin olunmalıdır.

Dəyişməyə qədər bərpa üçun şin təmiri zavoduna şin təhvil verildikdə bərpa üçün təhvil verilən şinin dəyəri 10(201) №-li hesabın 5 -ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının "Bərpa edilməli olan avtorezin" analitik hesabından 6-cı "Emal üçün kənara verilmiş materiallar" (Emalda olan şinlər" analitik hesabı) subhesabının debetinə köçürülür. Bu hesaba şinin bərpası ilə əlaqədar olan bütün xərclər (işin haqqı, nəqliyyat xərci və s.) aid edilir.

Bərpa olunmuş şin anbara verildikdə 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının müvafiq analitik hesabı debetləşir və "Emal üçün kənara verilmiş materiallar" subhesabı kreditləşir. Bundan sonra 6-cı subhesabın göstərilmiş analitik hesabı bağlanır.

Bərpa üçün və təmir texniki müəssisələrə vermək üçün nəzərdə tutulmuş şəbəkə və aqreqatlar 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının dördüncü qrup şəbəkələr və dəyişmə fondunun aqreqatları və mühərrikləri analitik hesabında ayrıca uçota alınmalıdır. Habelə göstərilən qrup hesabında TTM-dən alınmış bərpa olunmuş mühərriklər, şəbəkələr və aqreqetlar, onlar maşınlara quraşdırılana qədər ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

3. MALSATANLAR VƏ PODRATÇILARLA

HESABLAŞMALARIN UÇOTU

Kənd təsərrüfatı müəssisələri alınmış mal-material qiymətlilərinə, yerinə yetirilmiş işlərə və göstərilən xidmətlərə görə malsatanlar və podratçılarla hesablaşmaları 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabında uçota alırlar. Hesab passivdir və kredit qalığı olur. hesabın krediti üzrə qalıq kreditor borjunu, yəni malsatanlar və podratçılara təsərrüfatın borjunun ol-masını göstərir. 60(531) №-li hesabda xüsusilə aşağıdakı hesablaşmalara görə malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar uçota alınır:

- alınmış mal-material qiymətlilərinə, yerinə yetirilmiş işlərə və istehlak tələbatı üçün qəbul edilən elektrik enercisi, qaz, buxar, su və i.a. daxil edilməklə

187

göstərilmiş xidmətlərə, habelə material qiymətlilərinin daşınması və emalına görə hesablaşma sənədləri ödənilmək üçün bank tərəfindən qəbul edilmiş ak-septləşdirilmiş (razılaşdırılmış) hesablaşmalar;

- malsatan yaxud podratçılardan hesablaşma sənədləri daxil olmamış (yəni fakturalaşdırılmamış tədarük) mal-material qiymətliləri, iş və xidmətələrə görə hesablaşmalar;

- mal-material qiymətlilərinin qəbulu zamanı aşkar edilən artıqgəlməyə görə hesablaşmalar;

- daşınmalar üzrə göstərilmiş xidmətlərə (o jümlədən tarif (fraxt) kəsiri və izafisi üzrə), həmçinin rabitə xidmətinin bütün növlərinə və başqv iş və xidmətələrə görə hesablaşmalar.

Podrat tikinti və quraşdırma elmi-tədqiqat və bu kimi digər anoloci təşkilatlar baş podratçı (baş təşkilat) olduqda, öz subpodratçıları (birgə ijraçıları) ilə hesablaşmaları da 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabında əks etdirilir.

Bu hesab üzrə yazılış aparmaq üçün əsas ilk sənəd hesab faktura, ödəmə tələbnaməsi və mal satanların digər hesablaşma sənədləridir.

60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabının krediti faktiki daxil olmuş mal-material qiymətlilərinin, qəbul edilmiş işlərin və istifadə olunmuş xidmətlərin dəyəri qədər bu qiymətliləri və müvafiq məsrəfləri uçota alan hesabların debeti ilə müxabirləşir. Material qiymətlilərinin (malların) daşınmasına, həmçinin onların kənarda emal olunmasına görə göstərilən xid-mətlər 60(531) №-li hesabın kreditinə və istehsal ehtiyatlarını, malları, tədavül xərjlərini və s. uçota alan hesabların debetinə yazılmaqla əks etdirilir.

Fakturalaşdırılmamış mal daxil olan hallarda (hesab faktura yaxud digər hesablaşma sənədləri olmadıqda) müqavilədə nəzərdə tutulan qiymətlilərlə 60 №-li hesab kreditləşir.

60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabı ödənilmiş hesab fakturalardakı məbləğlər (pul vəsaitlərini uçota alan hesablarla müxabirləşməklə) və qabaqjadan verilmiş avans məbləğləri (61 (243)№-li Ve-rilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar hesabı ilə müxabirləşdirməklə) həjmində debetləşdirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yerinə yetirilmiş işlərə və xidmətlərə görə malsatanlarla, podratçılarla hesablaşmalar bütün hallarda, hətta əgər material qiymətlilərinin alınması ilə eyni zamanda təqdim olunmuş hesab ödənilərsə, yaxud pul əvvəljədən köçürülmüşdürsə onda hesablaşma məbləği 60(531) №-li

188

hesabda əks etdirilir. Malsatanların hesab-fakturası yükün daxil olmasına qədər aksept edilib ödənildikdə daxil olmuş mal-material qiymətlilərinin anbara qəbulu zamanı onların fakturalaşdırılmış miqdarına qarşı təbii itki normasından artıq müəyyən edilən əskikgəlməsi, həmçinin malsatan və ya podratçının hesab-fakturası yoxlanılarkən (hesab-faktura akseptləşdiriləndən sonra) müqavilədə nəzərdə tutulan qiymətlərə qarşı uyğunsuzluq, eləjə də mexaniki səhvlər aşkar edilərsə müvafiq məbləğ 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesab-laşmalar hesabının kreditinə yazılır.

Müxtəlif hesablaşma formasında mal satanlarla hesablaşmalar üzrə əsas təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda yazılış qaydasını nəzərdən keçirək.

Əgər təsərrüfat hesablaşmanın aksept formasını tətbiq edərək daxil olan əmtəə-material qiymətlilərinə görə mal satanlarla hesablaşırsa, onda hesablarda yazılış aşağıdakı kimi olajaqdır:

1. Hesab və qəbul aktına əsasən mədaxil edilən material qiymətlilərin dəyərinə görə malsatanlara borj hesablandıqda:

Debet - materialların uçotu üzrə müvafiq hesablar (10(201), 41(205) və digər hesablar);

Kredit- 60 (5310№-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabı.Malsatanlardan alınan müvafiq ödəniş sənədinin ödənişindən sonra bankın

çıxarışı əsasında malsatanlara olan borj müvafiq hesabdan silindikdə:Debet – 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla heablaşmalar hesabı;Kredit – 51(223) №-li Hesablaşma hesabı (yaxud müvafiq ssuda hesabı).Hesablaşmanın aksept formasında malsatanlarla hesablaşmalar üzrə

əməliyyatların uçotu sxemi nəzərdən keçirək.

Hesablaşqmaların aksept formasında malsatanlarla hesablaşmalar üzrə əməliyyatın uçotu sxemi.

Ödəmə, Dövlət bankının ssudası hesabına da aparıla bilər. Bu zaman

189

malsatanlara olan borj 60(531) №-li hesabın debetində 90(501) №-li Qısamüddətli bank kreditləri hesabının kreditində yazılış aparılajaqdır.

Hesablaşmaların akkreditiv formasında malsatanlarla hesablaşmalar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarına aşağıdakı müxabirləşmə tərtib edilir:

1. Hesablaşma hesabı, yaxud ssuda hesabından malsatana akkreditiv qoyulduqda:

Debet- 55(225)№-li Bankda olan xüsusi hesablar hesabı;Kredit- 51(223) №-li Hesablaşma hesabı (yaxud müvafiq ssuda hesabı).2. Bankın sənədlərinə əsasən akkreditivlərdən istifadə məbləğinin və

malsatanlarla olan borjun silinməsi:Debet – 60(531)№-li Malsatanlarla və podratçılarla hesablaşmalar

hesabı;Kredit – 55(225) №-li Bankda olan xüsusi hesablar hesabı.3. Malsatanlardan alınan materialın mədaxil edilməsi:Debet - materialların uçotu üzrə müvafiq hesablar (07(113), 10 (201)və s.);Kredit – 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabı.Akkreditivin müəyyən hissəsi istifadə olunmadıqda hesablaşma hesabı,

yaxud ssuda hesabına daxil edilir.Hesablaşmaların akkreditiv formasında mal göndərənlərlə hesablaşmalar üzrə

əməliyyatların uçotu sxemini nəzərdən keçirək:

Hesablaşmaların akkreditiv formasında malsatanlarla hesablaşmalar üzrə əməliyyatların uçotu sxemi.

51(223) №-li hesab He-sablaşma hesabı ya-xud 90(501) №-li hesab Qısa-müddətli bank kreditləri

55(225) №-li hesab Bank-larda olan xüsusi he-sablar

60(531) №-li Malsatanlarla və podratçılarla hesablaşmalar

10(204) №-li hesab Mate-riallar

De-bet

Kredit De-bet

Kredit De-bet

Kredit De-bet

Kredit

190

1/10000 min Malsa-tana ak-kreditiv qoyul-muşdur

1/10000 min

2/8000 min akk-reditiv-dən isti-fadə və malsa-tandan borj hesab-lan-mışdır

2/8000 min

3/8000 min daxil olan ma-terial mə-daxil edil-miş və malsatanın hesabın-dan borj silinmişdir

3/800 min

4/2000 min

4/2000 min

Akkreditivin istifadə olunmayan qalığının qaytarılması.Limitləşdirilmiş çek üzrə hesablaşmaların uçotu akkreditiv üzrə

hesablaşmaların uçotu qaydası ilə eynidir. Belə ki, limitləşdirilmiş çek kitabçası alındıqda 55(225) №-li Banklarda olan xüsusi hesablar hesabının debetində 51(223) №-li Hesablaşma hesabı, yaxud 90(501) №-li Qısamüddətli bank kreditləri hesabının kreditində yazılış aparılır. Materialın dəyəri, yaxud xidmətin dəyəri limitləşdirilmiş çeklə ödənildikdə 60(531) №-li Malsatanlar və podratçı-larla hesablaşmalar hesabı, yaxud 76(245) №-li Müxtəlif debitor və kreditor-larla hesablaşmalar hesabının debetində 55(225) №-li Banklarda olan xüsusi hesablar hesabının kreditində yazılış aparılır. Limitləşdirilmiş çek üzrə material mədaxil edildikdə müvafiq material (10 və s.) hesablarının debetində və 60(531) №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabının kreditində yazılış aparılır.

Hesab-fakturaMalsatanlarla qarşılıqlı hesablaşmalarda əsas sənəd hesab-fakturadır. Bu

borjların köçürülməsi üçün müvafiq bank ödəniş sənədlərini (ödəmə tələbnaməsi, akkreditiv, ödəniş tapşırığı, hesablaşma çeki) rəsmiyyətə salmaq üçün əsas hesab edilir.

Mal-material qiymətlilərin buraxılması (yüklənməsi) üçün malsatan hesab-faktura yazır. Sənəddə aşağıdakı rekvizitlər doldurulur: malsatanın adı və onun ünvanı, onun yerləşdiyi yer üzrə bankda hesablaşma hesabının nömrəsi, yükün

191

göndərilmə stansiyası və təyinat stansiyası, tarix və göndərmə üsulu və s. Orada buraxılan malın adı, miqdarı, qiyməti və məbləği, eləjə də ümumi məbləği göstərilir. Sənəddə buraxılan material qiymətlilərin müqavilə-sifarişə əsaslanması mütləq göstərilməlidir, bununla bərabər buraxılan (yüklənən) material qiymətliləri üzrə qaimə və qəbzin nömrəsi göstərilir.

Malsatanların hesab-fakturasının bütün rekvizitlərinin düzgün doldurulması nöqteym nəzərdən, tətbiq olunan qiymət, qiymət qoymanın tətbiq edilməsi yoxlanılır və hesab-fakturada göstərilən yükün miqdarı ilə daxil olan yükün miqdarına uyğunluğu yoxlandıqdan sonra, onlar mühasibat uçotunda yazılış üçün qəbul edilir. Alınmış yükün hesab-fakturanın məlumatlarına uyğun gəlmədiyi hallarda kommersiya aktı tərtib edilir və malsatana iddia qaldırılır.

ƏDV üzrə hesab-fakturaları

Yola salınmış mallara, xidmətlərə görə mal satanlarla hesablaşmalar üzrə adi hesab-fakturadan əlavə ƏDV-nin uçotu üçün 29 dekabr 2000-ji ildə Azərbayjan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 1-194 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş Vergi hesab fakturasının tətbiqi qaydalarına əsasən tətbiq edilən hesab-fakturadan da istifadə olunur.

Təsdiq olunmuş vergi hesab-fakturasının tətbiqi qaydalarına əsasən müəssisələr vergi hesab-fakturalarını vergi hesab-fakturalarının qeydiyyat kitabında qeydiyyata alır.

Vergi hesab-fakturası malı (işi, xidməti) təqdim edən şəx tərəfindən 2 nüsxədə tərtib edilir. Tərtib edilmiş vergi hesab-fakturasının 1-ji nüsxəsi alıjıya verilir, 2-ji nüsxəsi isə malı (işi, xidməti) təqdim edən şəxsdə saxlanılır.

Vergi ödəyijisi malın alıjısına (işlərin və xidmətlərin sifarişçisinə) vergi hesab-fakturasının 1-ji nüsxəsini mal göndərəndən (iş görüləndən, xidmət göstəriləndən) sonra 5 gün ərzində verməlidir.

Öədnişlər malların (işlərin, xidmətlərin) təqdim edilməsindən əvvəl həyata keçirildikdə, vergi hesab-fakturası ödənişdən sonrakı 5 gün ərzində verilməlidir. Ödəmə qismən həyata keçirilmişdirsə, vergi hesab-fakturası hər ödəmə üçün ayrıja olaraq ödəmə məbləği həjmində verilir. Vergi hesab-fakturasının 1-ji nüsxəsi ma-lın ödənişindən sonra ƏDV-si məbləğini uçota almaq hüququ verir. Hesab-fakturanın ikinji nüsxəsinin əsasında satılan məhsullara görə ƏDV-i hesablanılır və satış kitabında əks etdirilir.

Vergi-hesab fakturasında mütləq aşağıdakı rekvizitlər göstərilməlidir: hesab-fakturanın sıra nömrəsi, malı (işi, xidməti) göndərənin adı və VÖEN-i,

192

yola salınmış malların (işlərin, xidmətlərin) adı, vergi ödəyijisinin və alıjısının (sifarişçinin adı, vergi ödəyijisinin və alıjısının (sifarişçisinin) eyniləşdirmə nöm-rəsi, vergi tutulan əməliyyatın haqqının məbləği, həmçinin vergi tutulan əmə-liyyatın həjmi vergi hesab-fakturasının verilmə tarixi.

Vergi hesab-fakturası malı (işi, xidməti) təqdim edən hüquqi şəxsin rəhbəri və maliyyə bölməsinin rəhbəri (baş mühasibi) tərəfindən imzalanmalı və həmin hüquqi şəxsin möhürü ilə təsdiq edilməlidir.

Mallar (işlər, xidmətlər) fiziki şəxslər (fərdi sahibkarlar) tərəfindən təqdim edilərkən, vergi hesab-fakturası fiziki şəxs (fərdi sahibkar) tərəfindən imzalanır. Mal alındıqda hesab-fakturanı alıjı, yaxud onu əvəz edən şəxs tərəfindən imzala-nır. Hesab-fakturada qaralamalara və düzəlişlərə yol verilmir. Qaralamalara, dü-zəlişlərə yol verilmiş, yararsız hala düşqmüş vergi hesab-fakturası etibarsız sayılır.

Vergi hesab-fakturası vergi ödəyijisi tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıjısına verilərkən, vergi hesab- fakturası vergi hesab-fakturalarının qeydiyyatı kitabında qeydə alınmalıdır.

Vergi hesab-fakturalarının qeydiyyatı kitabının səhifələri ardıjıl nömrələnməli, qaytanlanmalı və hüquqi şəxsin rəhbəri və maliyyə bölməsinin rəhbəri (baş mühasibi) tərəfindən səhifələrin sayı göstərilməklə imzalanmalı və möhürlənməlidir.

Vergi hesab-fakturalarının qeydiyyatı kitabı qaytanlandığı yerdə müvafiq maliyyə orqanının rəhbəri tərəfindən imzalanmalı və onun möhürü ilə təsdiq olunmalıdır.

Vergi hesab-fakturası malların (işlərin, xidmətlərin) alıjıya (sifarişçiyə) təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri və s.) əsasında doldurulmalı və bu vergi hesab-fakturasının Əsas rekvizitlərində öz əksini tapmalıdır. Təsdiqediji sənədlər olmadıqda, vergi hesab-fakturası ƏDV-nin və aksizin əvəzləşdirilməsinə əsas vermir.

60 №-li hesab üzrə analitik uçot60 №-li Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar hesabı üzrə analitik

uçot ödənilmək üçün təqdim olunan hər bir hesab-fakturalar və planlı ödənişlər qaydasında aparılan hesablaşmalar zamanı isə hər bir malsatan və podratçılar üzrə aparılır. Bu zaman analitik uçotun quruluşu: ödəmə müddəti çatmamış, ak-sept edilmiş və digər hesablaşma sənədləri üzrə fakturalaşdırılmamış satışlar

193

üzrə, ödəmə müddəti çatmamış verilmiş veksellər üzrə, ödəmə vaxtı keçmiş veksellər üzrə, alınmış kommersiya kreditləri üzrə malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar haqqında zəruri məlumatların əldə edilməsi mümkünlüyünü təmin etməlidir.

Registrlərdə əks etdirilməUçotun jurnal-order formasında malsatanlar və podratçılarla

hesablaşmaların uçotu üçün 6-KT №-i jurnal-order və ona əlavə edilən Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar üzrə əməliyyatların reyestri tətbiq edilir. Hesablaşma əməliyyatının intensivliyindən və hesablaşma dövriyyəsinin həjmindən asılı olaraq jurnal-order aylıq, kvartallıq, yarımillik və illik aparıla bi-lər. Reyestrdə yazılış xətti yazılış üsulunda həyata keçirilir. Ayın axırında hər bir malsatan (podratçı) üzrə yazılışın (dövriyyənin) yekunu reyestrdən curnal-orderə köçürülür. Curnal-orderdə dövriyyə kontragentlər (müqavilə üzrə müəyyən təəhhüd kötürən şəxs və ya idarə) və bütünlükdə müxabirləşən hesablar (10-12, 20-26) üzrə göstərilir. Bu, curnal-orderin yekununu əmtəə material qiymətlilərin uçotu və məsrəflərin uçotu reyestrləri ilə qarşılıqlı yoxlanmağa imkan verir.

Curnal-orderin yekunu yoxlanıldıqdan sonra Baş kitaba köçürülür.

“Kənd təsərrüfatı üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və “Kənd təsərrüfatı” adlı 41 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartına əsaslanmışdır. “Kənd təsərrüfatı üzrə kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı 2006-cı ildə təsdiq edilmiş, uçotun aparılması, maliyyə hesabatının təqdim edilməsi qaydası müəyyən edilmiş və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyalar açıqlanmışdır. 41 – MUBS-ın kontekstdə kənd təsərrüfatı fəaliyyəti – bu kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması, satışı yaxud əlavə bioloji aktivlərin istehsalı məqsədilə bitkilərin və heyvanların bioloji (ümumilikdə “bioloji aktivlər” adlanır) transformasiyasının idarə edilməsi deməkdir. Standart bioloji aktivlərin artımı dövründə bioloji aktivlərin əks etdirilməsi qaydasını, degenerasiyanı (nəslin korlanması) və ya nəsil artımını, məhsul istehsalını və təkrar istehsalı, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının yığım dövründə qiymətləndirilməsini müəyyən edir. Lakin 41 – MUBS toplanmış kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı prosesini

194

əhatə etmir, hətta bu proseslər həmin kənd təsərrüfatı müəssisələrində aparılarsa belə əhatə olunmur. Toplanmış (alınmış) həmin kənd təsərrüfatı məhsullarına sənaye istehsalı kimi emala baxılır, digər standartla (xüsusilə 2 №-li “Ehtiyatlar” MUBS ilə) nizamlanır. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti müxtəlif fəaliyyət növlərini əhatə edir: məsələn, heyvandarlıq, meşə təsərrüfatı, bitkiçilik (ildə bir dəfə yaxud il ərzində bir neçə dəfə məhsul yığımı, meyvə bağları və plantasiyalar, gülçülük), su təsərrüfatı, balıqçılıq. Çoxtərəfli kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ümumi xüsusiyyətləri vardır: a) bioloji resursların dəyişə bilmə qabiliyyəti; b) dəyişikliyin idarə edilməsi; c) dəyişikliyin ölçülməsi. Bioloji transformasiyanın idarə edilməsi nəticəsində onun üçün əlverişli stabil şəraitin yaranması (torpağın becərilməsi, qidalı maddələrin səviyyəsi, rütubət, temperatur, işıq və s.), bioloji aktivlərin miqdar və keyfiyyət dəyişməsi baş verir, bu da kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin fərqli cəhətidir İdarəolunmayan bioloji mənbələrdən məhsul alınması (dəniz və okeanlardan balıq ovlama və təbii meşələrdən ağac tədarükü) kənd təsərrüfatı fəaliyyəti deyildir. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti bioloji transformasiyanın kəmiyyət (bala, məhsuldarlıq, yumurta və s.) və keyfiyyət göstəricilərinə (genetik xarakteristika, yetişmə, zülalların, yağların miqdarı və s.) nəzarəti və qiymətləndirməni tələb edir. Bioloji transformasiya bitki və heyvanların miqdarının artımına, onların keyfiyyət xarakteristikasının yaxşılaşmasına yaxud degenerasiyaya (korlanmasına), yəni bitki və heyvanların miqdarının azalmasına, onların keyfiyyət xarakteristikasının pisləşməsinə, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının (süd, meyvə, yun və s.) alınmasına, bitki və heyvanların əlavə miqdarının təkrar istehsalına gətirib çıxarır.

1. Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsullarınınuçotuna dair ümumi baxışlar

Bioloji aktivlər – bu yəni hazırda və gələcəkdə kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması məqsədi ilə satış üçün yaxud onların sayının artırılması üçün yetişdirilən yəni kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün tətbiq edilən canlı heyvan

195

və bitkidir. Onlar kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı üçün bir neçə dəfə yaxud əksinə yalnız bir dəfəlik istifadə oluna bilər (son halda onlar kənd təsərrüfatı məhsullarına çevrilərək yox olur). Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində tətbiq edilməyən bitki və heyvanlar (məsələn, tibbi təcrübə üçün alınan heyvanlar, axtarıcı itlər, dekorativ bitkilər, satış üçün nəzərdə tutulmayan yaxud digər gəlir çıxartmalar) bioloji aktivlərə daxil edilmir; onlar əsas vəsaitlər yaxud digər material aktivləri kimi uçota alınır. Kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq sahələri və qeyri-maddi aktivlər “Əsas vəsaitlər üzrə” 16 №-li MUBS, “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə” 40 №-li MUBS (konkret şəraitdə onlardan daha çox münasib olandan asılı olaraq), “Qeyri-maddi aktivlər üzrə” 38 №-li MUBS-da göstərilən təlimatda olduğu kimi uçota alınır. Torpaqda yetişdirilən və onunla əlaqəsi olmayan, bioloji aktivlər (məsələn, dənli bitkilər səpini, meyvə verən kolluqlar, bağ ağacları), torpaqdan ayrılıqda uçota alınır. 41 №-li MUBS-da kənd təsərrüfatı məhsulunun yığılmasına qədər bioloji aktivlərdən alınmış kənd təsərrüfatı məhsulunun ilkin dəyəri – müəssisə tərəfindən bioloji aktivlərdən alınmış kənd təsərrüfatı məhsulunun ehtiyatları ilkin tanınma anında gözlənilən satış xərcləri çıxılmaqla məhsul yığımı zamanına olan ədalətli dəyəri əsasında qiymətləndirilir . Nə vaxt ədalətli dəyəri lazımınca müəyyən etmək imkanı olmadıqda, o halda istisnaya yol verilir. Buna görə bioloji aktivlər toplanmış amortizasiya və dəyərdən düşmə zərəri yəni qiymətin düşməsindən olan zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Yalnız bioloji aktivlərin ədalətli dəyəri müəyyən etməyə imkan verən şərait yarandıqda bioloji aktivlərin ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməsinə keçmək lazımdır.

Ədalətli dəyər - bir-birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatları həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatların icrası zamanı aktivlə əvəz edilməsi və ya öhdəliklərin əvəzində ödənilməsi mümkün olan vəsaitlərdir.

Aktivin ədalətli dəyəri onun cari yeri və şəraitinə əsaslanır. Nəticə etibarilə, məsələn, münasib bazarda iri buynuzlu mal-qaranın qiyməti, bazara daşınma və digər xərclər çıxılmaqla , onun fermadakı dəyəri ədalətli dəyəridir.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində bioloji transformasiya nəticəsində heyvanların və bitkilərin fiziki xassəsinin dəyişməsi dərhal müəssisənin iqtisadi gəlirinin artımına yaxud azalmasına gətirib çıxarır. Buna görə hesablanmış satış xərclərini çıxmaqla bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi, həmin

196

dəyişiklik olan hesabat dövründə müəssisənin xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edilən zaman uçota götürülməlidir. Torpaq, bioloji aktivlə möhkəm əlaqədə olmadığından, “Əsas vəsaitlər üzrə” 16 №-li MUBS-ın tələb etdiyi kimi yenidənqiymətləndirmə dəyəri üzrə ya da dəyərdən düşmə zərərlərini çıxmaqla maya dəyəri üzrə əks etdirmək lazımdır. Əgər müəssisə “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə” 40 №-li MUBS-ın tələbinə müvafiq kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq sahələrini əks etdirirsə, onlar ədalətli dəyər üzrə yaxud dəyərdən düşmə zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Torpaqda irəli gələn bioloji aktivlər, satış xərclərini çıxmaqla ədalətli dəyəri üzrə həmişə ondan ayrılıqda əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatı məhsulu – müəssisənin bioloji aktivlərinin – bitkilərin yaxud heyvanların tətbiq nəticəsində bioloji aktivlərdən yığılmış (əldə olunmuş) məhsuldur; o bioloji aktivdən ayrılması yolu ilə və ya bioloji aktivin fəaliyyətinin dayandırılması yolu ilə alınır. Müstəqil mövcud olan bioloji aktiv dayandırılır, kənd təsərrüfatı məhsuluna çevrilir.

Bioloji aktivlərdən ayrılma yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı (süd sağımı, qoyunlardan yun qırxımı, kolluqlardan giləmeyvə yığımı) bioloji aktivlərin fəaliyyətinin dayandırılmasına səbəb olmur, nəticədə transformasiyaya məruz qalır və mövcudluğu davam edir; bir illik bitki (dənli bitki) məhsulunun yığımı bioloji aktivlərin gələcək fəaliyyəti dayandırıldıqdan sonra heyvanlardan ətin alınması, kənd təsərrüfatı məhsullarının və bioloji aktivlərin özlərinin uçotunun xüsusiyyətlərinə səbəb olur. Lakin uçotun xüsusiyyətləri əsas qaydaya şübhə oyatmır, odur ki, bioloji aktivlərdən yığılan məhsullar, hesablanmış satış xərcləri çıxılmaqla, məhsul yığımı anında müəyyən edilmiş, ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilir. Həmin qiymət məhsulun maya dəyəri olur, o “Ehtiyatlar üzrə” 2 №-li MUBS-na müvafiq yaxud digər maliyyə hesabatının Beynəlxalq Standartları ilə uçota götürülür. Sonra o gələcəkdə emal üçün xammal kimi (məsələn, üzüm-çaxır istehsalı üçün, süd-pendir istehsalı üçün yaxud satış üçün mal kimi) uçota alınır. Məhsulların maya dəyəri, müvafiq olaraq material istehsal məsrəfləri kimi yaxud satılan hazır məhsulun (malın) maya dəyəri kimi əks etdirilir.

Yığılan kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri (satış xərcləri çıxılmaqla) həmin məhsul alınan dövrdə xalis mənfəət yaxud zərər müəyyən edilən zaman əks etdirilir. Bu metod məhsulların (süd, yun) bioloji aktivdən ayrılması yolu ilə alınan məhsullara yaxud dənli bitki məhsulunun yığımı zamanı və onlara oxşar məhsulların qısamüddətli bioloji transformasiyasından (bir ilin bir neçə ayı ərzində) alınan məhsullara tam uyğundur. Uzun müddət

197

ərzində yetişdirilmiş bioloji aktivlərin məhv edilməsi yolu ilə alınan məhsul zamanı (məsələn, ağacların kəsilməsi, ət üçün heyvanların verilməsi) həmin bioloji aktivin əvvəl uçota alınmış ədalətli dəyəri ilə müqayisədə kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması anına ədalətli dəyərin yalnız artımı (azalması) xalis mənfəətin (zərərin) tərkibində əks etdirilir. Onlar da kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınma anında, bioloji aktivlərdən yığılanlara həmin qiymətləndirmə metodları tətbiq edilir. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyəri, əksər hallarda onlardan toplanan məhsulların miqdarı və keyfiyyətindən asılıdır. Məhsulların ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi bir qədər sadədir, belə ki, müvafiq bioloji aktivlərin bazarına nisbətən, aktiv tənzimlənən kənd təsərrüfatı məhsulları bazarı daha geniş yayılmışdır.

2. Bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarınıntanınması və qiymətləndirilməsi

Bioloji aktivlərin tanınma şərtləri MHBS prinsiplərinə tam uyğun olduqda müəyyən edilir və müəssisənin hər hansı digər material aktivlərinin tanınma şərtlərindən fərqlənmir. Bioloji aktivlər kənd təsərrüfatı fəaliyyətini həyata keçirən müəssisələrin mühasibat uçotunda ancaq aşağıda göstərilən şərtlərin mövcud olduğu təqdirdə tanına bilər:

• müəssisə keçmiş hadisələr nəticəsində, aktivə nəzarət edirsə;• aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə daxil

olacağı ehtimaldırsa; və • aktivin ədalətli dəyəri yaxud maya dəyəri (ilkin dəyərləri) etibarlı olaraq

qiymətləndirilə bilərsə.Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində nəzarət, məsələn mal-qaranın hüquqi

mülkiyyəti və möhürlənməsi və ya alqısı, doğulması və ya süddən ayrılması zamanı mal-qaranın hər hansı digər şəkildə işarələnməsi ilə sübut edilə bilər. Gələcək səmərə adətən mühüm fiziki əlamətlərə görə qiymətləndirilir.

Xatırlamaq lazımdır ki, bioloji aktivlər 41 №-li MUBS-na əsasən ilkin tanınma anında və hər bir hesabat tarixinə olan vəziyyət üzrə satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməlidir (məsələn, doğulan buzov – doğum anına ədalətli dəyər üzrə tanınır, böyüdükcə hər bir hesabat tarixinə ədalətli dəyər üzrə yenidən qiymətləndirilir. Aktivin ilkin tanınması yaxud onun ədalətli dəyərinin dəyişməsi dövründə xalis mənfəət (zərər) müəyyən edilən

198

zaman aktivin ilkin tanınmasından olan mənfəəti, onun hər bir hesabat tarixinə ədalətli dəyərinin sonrakı dəyişməsindən olan mənfəəti və zərəri nəzərə almaq lazımdır.

Müəssisənin bioloji aktivlərdən yığdığı kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınma şərti bioloji aktivlərin tanınma şərti ilə eynidir. 41 №-li MUBS-da satış xərcləri çıxılmaqla, məhsul yığımı anına müəyyən edilmiş ədalətli dəyər üzrə yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləndirilməsi göstərilmişdir. Toplanmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini xarakterizə edən məbləği, yalnız onun yığıldığı anında bir dəfə müəyyən edilir və həmin hesabat dövründə müəssisə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman uçota alır. Bundan sonra kənd təsərrüfatı məhsullarının uçotu “Ehtiyatlar üzrə 2 №-li MUBS yaxud digər maliyyə hesabatının Beynəlxalq standartlarında göstərilənlər üzrə uçota alınır.

Bioloji aktivlə yaxud kənd təsərrüfatı məhsulları ilə adi şəraitdə sövdələşmə fəal bazarda başa çatır. Fəal bazar dedikdə eyni cinsli, oxşar mallar bazarı başa düşülür, burada satıcı və alıcı malları hər bir vaxtda tapa bilər, qiymətlər haqqında informasiyalar isə açıqdır (bütün saziş iştirakçılarına və digər şəxslərə məlumat üçün müntəzəm olaraq kotirovka (qiymətlər) elan edilir.

Fəal bazarı müəyyən edən şərtlər

Eyni malların tədarükü

Saziş bağlamağa meyli olan alıcı və satıcılar , hər hansı vaxtda bir-birini tapa bilərlər

Qiymət haqqında informasiya açıq və müntəzəmdir

Ədalətli dəyər hesablanması həmin bazara malın (bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının) daşınması üçün lazım olan nəqliyyat və sair

199

xərclər məbləğində bazar qiymətinin mütləq azaldılmasını tələb edir. Başqa sözlə, ədalətli dəyər – bu bazara malın daşınması üzrə nəqliyyat və sair xərcləri çıxmaqla bazar qiymətidir.

41 №-li MUBS-da ədalətli dəyəri hesablamaq üçün fəal bazarda müvafiq malların kotirovkası haqqında məlumatlardan istifadə edilməsi göstərilmişdir. Əgər müəssisənin bir neçə fəal bazara çıxışı varsa, o zaman müəssisə daha münasibindən istifadə edir, qiymətdə daha əlverişlisini müstəqil olaraq seçir. Standart mala qiymət qoymanın əsasları şəklində seçilmiş bazarda istifadə etmək üçün bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün onların əsas xarakteristikaları üzrə qruplaşmasını (məsələn, yaşa yaxud keyfiyyətə görə) tövsiyə edir.

Müəssisələr bioloji aktivləri və ya kənd təsərrüfatı məhsullarını gələcək tarixdə satmaq üçün tez-tez müqavilə bağlayırlar. Müqavilə qiymətləri ədalətli dəyərin müəyyən olunmasında münasib deyildir, çünki alıcı və satıcı sövdələşməyə girərkən ədalətli dəyər cari bazarı əks etdirir. Nəticə etibarilə, bioloji aktivin və ya kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri müqavilənin mövcudluğuna görə uyğunlaşdırıla bilməz.

Bəzi hallarda, bioloji aktivlər və ya kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı müqaviləsi “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti aktivlər və şərti öhdəliklər üzrə” 10 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında müəyyən edildiyi kimi, ağır şərtli müqavilə ola bilər. Ağır şərtli müqavilələrə 10 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı tətbiq olunur. Standart , müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün aradan qaldırıla bilməyən məsrəflər üçün ehtiyat yaradılmasını tövsiyə edilir ki, bu da gözlənilən iqtisadi gəliri yüksəldir, eyni zamanda müqavilə üzrə olan hər hansı əşyanın qiymətinin aşağı düşməsi halında kənd təsərrüfatı məhsulunun ədalətli dəyəri tanınır. Fəal bazarın mövcud olmaması əsaslı dəyərin əsaslandırılmış hesablaması axtarışı üçün çətinlik yaradır. Standart bütün mövcud bazar qiyməti və göstəricilərdən istifadənin zəruriliyini göstərir, belə bir istifadənin mümkün olmaması zamanı isə gözlənilən pul axınının diskontlaşdırılmış dəyərindən istifadəyə səbəb olur.

Müəssisə fəal bazarın olmaması zamanı ədalətli dəyərin hesablanması üçün aşağıdakı bir yaxud bir neçə göstəricilərdən istifadə edir:

• ən son bazar əməliyyatı qiyməti şərti ilə, həmin əməliyyat başa çatdıqdan sonra iqtisadiyyatda əhəmiyyətli dəyişiklik olmamışdır;

• fərqlər üzrə düzəliş edilmiş oxşar aktivlər üçün bazar qiymətlərindən; və

200

• məhsul vahidinə yaxud torpaq sahəsi, əkilmiş yaxud səpilmiş bioloji aktivlərin vahidinə düşən məsələn, meyvə bitkiləri sahəsinin hər hektarına yaxud iribuynuzlu mal-qaranın çəkisinin hər vahidinə (1 kq ətə düşən) düşən sahələr üzrə dəyər göstəriciləri.

Ədalətli dəyərin hesablanması üçün eyni zamanda bir neçə göstəricinin tətbiq edilməsi bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərinin müxtəlif qiymət almasına səbəb ola bilər. Müəssisə hesablamadakı fərqin səbəbini mütləq araşdırmalı və ədalətli dəyərin daha düzgün qiymətləndirilməsini seçməlidir.

Bioloji aktivləri qiymətləndirmək üçün hər hansı qiymət yaxud digər dəyər göstəriciləri olmayan zaman onun ədalətli dəyərini müəyyən edilmə anına müəyyən vəziyyətdə onu həmin aktivdən gözlənilən xalis pul vəsaitləri hərəkətinin diskontlaşdırılmış dəyəri əsasında hesablamaq olar. Aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

• konkret yerdə və şəraitdə olan bioloji aktivlərin ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün gözlənilən xalis pul vəsaitləri hərəkətinin diskontlaşdırılmış dəyərinin hesablanması aparılır. Hesablama prosesində aktivin satışı, məhsulların yığımı, sonrakı bioloji transformasiya ilə əlaqədar, dəyər artımını çıxmaq lazımdır;

• diskontlaşdırılmış əmsal verginin ödənişinə qədər pul vəsaitlərinin hərəkəti üçün bazarın konyukturasından (şərait) asılı olaraq hesablanır;

• qiymətin razılaşması zamanı alıcı və satıcı kimi ehtimal olunan pul vəsaitlərinin hərəkətinin dəyişməsinə diqqət yetirilir, mümkün olan pul vəsaitlərinin hərəkətinin dəyişməsi nəzərə alınır;

• aktivlərin maliyyələşdirilməsi yaxud məhsul yığımından sonra onların bərpası ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin hərəkətini hesablamaya daxil edilmir.

Bioloji aktivlər bir çox hallarda fiziki cəhətdən yerə bitişikdir. Yerə bitişik olan bioloji aktivlər (məsələn, plantasiya meşəliyində ağaclar) üçün ayrıca bazar ola bilməz, amma bütün tikintiləri və bioloji aktivləri olan kompleks torpaq sahələrinin fəal bazarı ola bilər, lakin bioloji aktivlərin özlərinin ayrıca bazarı olmadıqda, bu halda yerə bitişik olan bioloji aktivlər müstəsna metodla əlaqəli dəyər üzrə qiymətləndirilə bilər: xam torpağın və ərazinin abadlaşmasının ədalətli dəyərini birləşik (torpaq sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olan) aktivlərin ədalətli dəyərindən (bazar qiymətindən) çıxmaqla, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərini tapmaq olar.

201

41 №-li MUBS-da ədalətli dəyərin etibarlı qiymətləndirilə bilməməsi göstərilmişdir: müəssisə bioloji aktivlərin ilkin tanınma anında müvafiq göstəricilər və bazar qiymətləri haqqında informasiyaları olmur (və onu ala bilmir), ancaq ədalətli dəyərin hər hansı alternativ hesablamaları etibarlılığı fərqlənmir. Bu halda bioloji aktivlər yuxarıda deyildiyi kimi yığılmış amortizasiya və həmin aktivin qiymətdən düşməsi üzrə zərərlər çıxılmaqla maya dəyəri üzrə (öz dəyəri ilə) qiymətləndirilir. Həmin qayda bioloji aktivlərin yalnız ilkin tanınmasına aid edilir.

Bundan standart nəticə çıxır ki, məhsul yığımı anında kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini həmişə kifayət dərəcədə etibarlı (ümidverici ) şəkildə hesablamaq lazımdır. Bütün hallarda məhsul yığımı anına onun ilkin qiymətləndirilməsi və uçotda tanınması yalnız ədalətli dəyər üzrə aparılır.

Bəzi hallarda bioloji aktivlərin maya dəyəri ədalətli dəyərə təxminən bərabər ola bilər, məsələn ilkin məsrəflərin olan anında, hesabat tarixinə qədər aktivin əmələ gəlməsindən keçən az vaxt ərzində əhəmiyyətli dərəcədə bioloji transformasiya getmir, yaxud o zaman həmin prosesin zəif getdiyindən qiymətə bioloji transformasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə təsiri gözlənilmir.

Ədalətli dəyərin müəyyən edilməsində satış xərclərinin uçotu. 41 №-li MUBS-na əsasən bioloji aktivlər və toplanılmış kənd təsərrüfatı məhsulları satış xərcləri (broker və dilerlərin komissiyaları, tənzimləmə agentliklərinə və əmtəə birjalarına olan ödəmələr malın verilməsinə görə vergi (transfert vergiləri, gömrük vergisi, rüsumlar və s.) çıxılmaqla ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməlidir. Bazara aktivlərin və məhsulların daşınması üzrə olan nəqliyyat və sair xərclər satış xərclərinə daxil edilmir, onlar yuxarıda deyildiyi kimi ədalətli dəyəri hesablayan zaman çıxılır. Bu kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin uçotunun xüsusiyyətlərindən biridir.

3. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəətin (zərərin) tanınması

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən gəlirlər – bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarının, onların uçotda tanınma anına hesablanmış ədalətli dəyərdən, eləcə də növbəti hesabat tarixinə bioloji aktivlərin ədalətli dəyərindəki dəyişikliklərdən yığılır. Ədalətli dəyər məbləğinə, düzəliş edilmiş nəqliyyat xərcləri məbləği, həmişə satış xərclərinin həcmini azaldır. Hər bir məhdudiyyət şərti olmayan, həmin hesabat dövründə, alınmasına görə tanınan, ədalətli dəyər üzrə əks etdirilən, bioloji aktivlərə aid olan , hökumət subsidiyaları da gəlir

202

hesab olunur. Müəyyən şərtlə verilən hökumət subsidiyaları, verilən şərtlər yerinə yetirildikdən sonra gəlir kimi tanınır.

Amortizasiya və qiymətdən düşməni çıxmaqla maya dəyəri məbləği ilə ilkin tanınma anında bioloji aktivləri qiymətləndirmək olar, həmçinin gəlirlərə aid etmək lazımdır, bu barədə isə 41 №-li MUBS-da heç bir göstəriş yoxdur (başqa cür, bu məbləğ miqdarında hesabat dövrünün xərclərini azaltmaq lazım gələcək, bu isə bir qədər mürəkkəblik yaradır).

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə xərclər həmin hesabat dövründə olan, işlədilmiş material ehtiyatlarının dəyərindən, əməyin ödənişinə olan xərclərdən, amortizasiya ayırmaları və sair əməliyyat xərclərindən ibarətdir. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə olan xərclərdə başa çatmamış istehsalatda məsrəflərin dəyişməsinə və hazır məhsulların qalığına düzəliş edilmir.

Hər bir hesabat tarixinə bioloji aktivlər ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilir, edilən dəyişiklik tamamilə gəlirə daxil edilir. Hətta payızlıq dənli bitki, uzunmüddətli tərəvəz bitkiləri səpini onların miqdarı və keyfiyyətindən asılı olaraq qiymətləndirilir və hesabat dövründə olan xərclərlə müqayisə edilir. Bitməmiş istehsalda olan məsrəflərin keçməsinin heç bir iqtisadi əsasının olmaması haqqında məsələ qoyulur. Hesabat dövründə toplanmış, ədalətli dəyəri üzrə qiymətləndirilmiş kənd təsərrüfatı məhsulları, kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən olan gəlir şəklində əks etdirilir və həmin hazır məhsullar ehtiyatı dərəcəsinə keçir, “Ehtiyatlar üzrə” 2 №MUBS-ın tələbi üzrə əks etdirilməyə məxsus olur. Daha bu ehtiyatlar, “Kənd təsərrüfatı üzrə” 41 №-li MUBS-ı ilə tənzimlənən , kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə dair aid edilmir, buna görə kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatının dəyişməsi kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə dair aid edilmir.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən xalis mənfəət (zərər) sənaye və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fəaliyyətindən asılı olaraq mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda əks etdirilir.

41 №-li MUBS-da deyilir ki, satış xərclərini çıxmaqla ədalətli dəyər üzrə bioloji aktivlərin ilkin tanınması zamanı əmələ gələn , eləcə də bioloji aktivlərin ədalətli dəyərindən olan mənfəət yaxud zərərləri onların yeri olan dövrdə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman nəzərə almaq lazımdır (maddə 26). Eyni zamanda ədalətli dəyər üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının ilkin tanınması zamanı əmələ gələn mənfəəti yaxud zərəri yeri olan dövrdə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman nəzərə almaq lazımdır (maddə 28).

203

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəət və zərərlər haqqında hesabat aşağıdakı kimi ola bilər.

min man.

GöstəricilərƏsaslandırma üçün qeyd

Hesabat ili ərzində qeyd

Keçən il ərzində

1. Yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri 323280 185600 O cümlədən məhsul növləri üzrə - -2. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi 92700 110360 O cümlədən aktivlərin növləri üzrə3. Hökumət subsidiyaları - -4. Dövr ərzində xərclər (225300) (201650) O cümlədən:4.1. Material məsrəfləri4.2. Əməyin ödənişinə xərclər4.3. Amortizasiya ayırmaları4.4. Sair əməliyyat xərcləri

(75800)(70350)(31000)(48150)

(64250)(60400)(28500)(48500)

5. Əməliyyat fəaliyyətindən mənfəət (zərər) 190680 943106. Mənfəət vergisi üzrə xərclər 41950 207487. Dövr ərzində xalis mənfəət (zərər) 148730 73562

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində hər hansı müəssisənin mənfəət və zərər haqqında adi hesabatından fərqlənməkdənsə hesabatın xərc hissəsi azlıq təşkil edir, hesabatın gəlir hissəsi yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərindən, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin transformasiyası nəticəsində olan dəyişiklik və hökumət subsidiyalarından ibarətdir.

41 №-li MUBS bioloji aktivlərin hər bir qrupunun ədalətli dəyərinin dəyişməsini iki hissəyə bölməyi tövsiyə edir (lakin tələb etmir):

1) aktivlər qrupunun fiziki əlamətlərinin şərtləşdirilmiş dəyişikliyi;2) bazarda qiymətin şərtləşdirilmiş dəyişikliyi.

204

Həmin informasiyanı kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəət və zərər haqqında hesabatda bilavasitə ifadə etmək olar yaxud ona fiziki əlamət və bazar qiyməti hesabına ədalətli dəyərin dəyişməsinin düzgün hesablanmasını qeyd etmək olar.

Belə bir informasiyanın təqdimatından boyun qaçırmaq lazım deyil, belə ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin cari və perspektiv pul vəsaitləri axınını qiymətləndirməyə və təhlil etməyə və müəssisənin gələcək maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələrini daha düzgün təqdim etməyə imkan verir.

Bioloji aktivlərin fiziki əlamətinin dəyişməsi haqqında informasiyanın, onların bazar qiymətinin dəyişməsi haqqında informasiyadan ayrılıqda hesabatda açıqlanması, hesabat dövrü ərzində və perspektivdə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir . Beləliklə bir informasiya xüsusilə əhəmiyyətlidir o halda ki, istehsal dövrü bir ili keçir, lakin kənd təsərrüfatı istehsalı üçün uzunmüddətli istehsal dövrü olmayanı da vardır (məsələn, birillik dənli bitkilərin becərilməsi dövründə), o halda həmin informasiya az əhəmiyyətlidir.

Bioloji transformasiya nəticəsində bioloji aktivlərin fiziki əlaməti dəyişir (artım, nəslin korlanması, istehsal və törəmə). Kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı ilə əlaqədar əmələ gələn, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin eyni zamanda onun fiziki əlamətinin dəyişməsini özündə göstərir. Bu dəyişikliklərdən hansı həmin müəssisənin gələcək iqtisadi gəlirinin dəyişməsini müəyyən edirsə, onu qiymətləndirmək və başa çatdırmaq lazımdır.

Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsinin uçotu zamanı kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin nəticəsinə bioloji transformasiyanın təsirinin qiymətləndirilməsi daha düzgündür. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi bilavasitə müəssisənin gözlənilən iqtisadi gəliri ilə əlaqədardır. Əksinə bioloji transformasiyanın həyata keçirilməsinə yönəldilmiş əməliyyatlar və müəssisə xərcləri (maya dəyəri) vasitəsilə qiymətləndirilənlər bioloji transformasiyaya dair olan münasibətdən çox tez uzaqlaşır, gözlənilən iqtisadi gəlirlə münasibət zəif olur.

Qiymətləndirmə ədalətli dəyər etibarlı və düzgündür, belə ki, bioloji aktivlərin çoxuna fəal bazarda qiymət qoyurlar, deməli , bazar qiymətləri haqqında məlumatlar münasibdir. Digər tərəfdən, maya dəyəri üzrə bioloji aktivlərin qiymətləndirilməsi az etibarlıdır, belə ki, birgə istehsal edilən məhsullara çəkilən xərclər, xüsusilə də bala və digər təkrar istehsal fornasında

205

mövcud olan zaman xərclər bioloji transformasiyanın nəticəsinə bütün şərti sxemlər üzrə bölüşdürülür.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə verilən hökumət subsidiyalarından gəlirlər, əgər onlar ədalətli dəyər üzrə əks etdirilən, bioloji aktivlərə aiddirsə 41 №-li MUBS-ın qaydaları üzrə tanınır.

“Hökumət subsidiyalarının uçotu və dövlət yardımı haqqında məlumatın açıqlanması” adlı 20 №-li MUBS maya dəyəri üzrə əks etdirilən bioloji aktivlərə aid olan yalnız hökumət subsidiyalarına tətbiq edilir.

41 №-li MUBS-da hökumət subsidiyalarının iki növünə baxılır: məhdudlaşdırılan və hər hansı şərtlə məhdudlaşdırılmayan hökumət subsidiyaları. Hökumət subsidiyaları məbləği eyni zamanda və bütünlükdə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin gəlirlərində tanınır. Yuxarıda deyildiyi kimi, məhdudlaşdırma şərtilə verilən subsidiya , yalnız bütün şərtlər yerinə yetirildikdən sonra, o verilən zamanda gəlir kimi tanınır; şərtsiz verilən hökumət subsidiyaları pul vəsaitinin daxil olmasından asılı olmayaraq , subsidiyanın alınmağa məxsus olduğundan gəlir kimi birmənalı tanınır.

4. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyalarınhesabatda açıqlanması

Bioloji aktilərin balans dəyəri kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat balansının ayrıca maddəsində mütləq əks etdirilir. Hətta, bioloji aktivlərin hər bir qrupunu təsvir etmək lazımdır, yaxşı olardı ki, onları balansda ayrıca yarım maddələrə ayırmaq yaxud hesabat balansına dair qeydlərdə (izahatlarda) açıqlamaq lazımdır. Bioloji aktivlər müəssisənin əsas kapitalı kimi, yəni mühasibat balansının dövriyyədənkənar aktivlər bölməsində əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatı aktivlərinin dövriyyəsən kənar və dövriyyə aktivlərinə bölünməsi, məsələn heyvanların əsas sürüyə , bəslənməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlara bölünməsinin təcrübədə qəbul edilməsi “Kənd təsərrüfatı” adlı 41 №-li MUBS-ın kontekstində tətbiq edilə bilməyən hesab edilir. Standartda bioloji aktivlərin hər bir qrupu haqqında informasiyanı yaxşı olardı ki, istehlak olunan və məhsuldar daşıyıcı aktivlər üzrə təsnifləşdirmək lazım gəldiyi göstərilir.

Bioloji aktivlər qrupunun

206

balans dəyəri

İstehlak olanMəhsuldar (daşıyıcı olan)

Yetişmiş Yetişməmiş Yetişmiş Yetişməmiş

Kənd təsərrüfatı məhsulları yığılan zaman istehlak olunan bioloji aktivlərin özünün mövcud olması (məsələn, dənli bitkilər, ətlik istiqamətli quşlar və dövşanlar) dayandırılır yaxud bioloji aktiv şəklində (ətlik istiqamətli iri buynuzlu mal-qara və donuzlar yaxud bağ bitkilərinin şitilləri, tərəvəz şitilləri və s.) satılır.

Məhsuldar (daşıyıcı olan) bioloji aktivlər kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı zamanı yox olmur və müəyyən müddət ərzində, bəzən uzun müddətdə məhsuldar istifadə olunur (sağmal inəklər, ana donuzlar, üzümlüklər, meyvə-giləmeyvə ağacları və kolluqlar və s.) . Onlar gələcəkdə müəyyən şəraitdə öz özünə kənd təsərrüfatı məhsulları verə bilər.

Yetişməmiş bioloji aktivlərdən fərqli olaraq yetişmiş bioloji aktivlər, müntəzəm olaraq məhsuldarlıq qabiliyyətinə malikdir və müntəzəm olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımını təmin edir (sağmal inəklər – buzovdan fərqlənir; bağ ağacları, bar verən yaşa çatdıqda; qoyunlardan müntəzəm olaraq yun və süd almaq olar və s.) . İstehlak olunan bioloji aktivləri yetişmiş bioloji aktivlərə aid etmək olar.

Mühasibat hesabatı balansına dair qeyddə olan cədvəl şəklində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına bioloji aktivlərin balans dəyərinin çıxarışı verilir. Standart bioloji aktivlər qrupu üzrə məlumatların açıqlanmasını göstərmir və

207

müqayisəli informasiyanın açıqlanmasını tələb etmir. Balans əlaqəsi aşağıdakı kimi verilir.(min man.)

GöstəricilərBütün bioloji aktivlər

O cümlədən qruplar üzrə

İlin əvvəlinə qalıq 152034Ədalətli dəyərin dəyişməsi 101567Satın alınan aktivlərin dəyəri 6318Məhsul yığımı ilə əlaqədar azalma (105480)Şirkətin birləşməsi nəticəsində artım dəyəri -Xarici şirkətin maliyyə hesabatlarını digər təqdimat valyutalarına və xarici əməliyyatı hesabat verən müəssisənin təqdimat valyutasına çevirərkən əmələ gələn xalis mübadilə məzənnəsi fərqləri -Sair dəyişikliklər (25)Dövrün axırına qalıq (154414)

Bioloji aktivlərin balans dəyərinin çıxarışı zamanı amortizasiya və dəyərin düşməsindən olan zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə uçota alınan və tanınan aktivlərin dəyərini ayrıca göstərmək lazımdır.

Buna görə balans dəyəri çıxarışının balans hesablamalarına aşağıdakı göstəriciləri əlavə etmək lazımdır, belə aktivlərə aid olanlar:

• dəyərdən düşmə zərərləri;•dəyərdən düşmə zərərinin bərpası;• amortizasiya.Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maliyyə hesabatlarına dair açıqlamalarda

əlavə açıqlamalar da aparılır:• istifadə və ya məhdudlaşdırmada olan bioloji aktivlərin balans dəyəri;

208

• öhdəliklərin təminatı üçün girov verilən, bioloji aktivlərin balans dəyəri;• bioloji aktivlərin əldə edilməsi yaxud yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar

öhdəlik məbləği;• hər bir bioloji aktivlər qrupunun ədalətli dəyərini müəyyən edən zaman

tətbiq olunan metodlar və ehtimal edilənlər.Hər bir bioloji aktivlər qrupunu xarakterizə edən fərqin, dövrün axırına

natural göstəricilərini və hər bir bioloji aktivlər qrupu haqqında kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fəaliyyətinin xarakterini açıqlamaq lazımdır.

Maya dəyəri üzrə tanınan, bioloji aktivlər haqqında informasiyalar haqqında informasiyalar maya dəyərinin və onun ədalətli dəyəri üzrə sonrakı qiymətləndirmənin tətbiqinin sonrakı qiymətləndirmənin tətbiqinin təsviri şəklində açıqlanır.

İnformasiyanın açıqlanması

Maya dəyəri üzrə qiymətləndirmə zamanı

Ədalətli dəyər üzrə sonrakı qiymətləndirmə zamanı

1. Ədalətli dəyər kimi etibarlı qiymətləndirmənin mümkün olmaması səlbələri2. Tezliklə ədalətli dəyərə yaxın, yaxud mümkün olan qiymətləndirmə hədləri3. Amortizasiyanın hesablanmasının istifadə metodları, yararlı istifadə vaxtları və amortizasiya ayırmaları normaları4. Hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına balans dəyəri

1. Kifayət qədər etibarlı olaraq ədalətli dəyərlə qiymətləndirmə imkanının yaranması səbəbləri2. Hesabat dövrü ərzində aktivlərin ədalətli dəyərə dair balans qiymətləndirilməsinə keçməsinin təsiri və maliyyə nəticələri

Kənd təsərrüfatı məhsulları hesabatı barəsində satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyəri üzrə yığım anına, hesabat dövrü ərzində onun istehsalının həcmi (natural ifadədə növlər üzrə detallıqla) açıqlanır.

209

Müəssisə hər bir kənd təsərrüfatı məhsulları qrupunun ədalətli dəyərinin hesablanması metodları və ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi zamanı istifadə olunan, mövcud ehtimallar haqqında informasiyanı təqdim etməlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinə verilən hökumət subsidiyaları barəsində aşağıdakı informasiyalar təqdim olunur:

• hökumət subsidiyalarının maliyyə hesabatında tanınma məbləği və xarakteristikası;

• hökumət subsidiyaları ilə əlaqədar onların yerinə yetirilmə dərəcəsi şərtləri;

• ehtimal edilən müəyyən müəssisənin hökumət subsidiyasının həcminin aşağı salınması.

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi üzrə istifadə olunan əsas terminlər

Avans hesabatı – təhtəlhesab şəxs tərəfindən tərtib olunan və təqdim edilən nümunəvi sənəd forması. Avizo – rəsmi poçt və ya teleqraf məlumatı, bildirişi, xəbərdarlıq, qarşılıqlı hesablaşmaların yaxud üçüncü şəxslə hesablaşmaların vəziyyətində dəyişikliklər haqqında bir müəssisənin digərinə rəsmi məlumatıdır. Avyar - ödənişlər və valyuta ilə aparılan digər əməliyyatlar üçün müxbir – banklarda saxlanılan cari hesab; müəssisənin pul vəsaitləri, vekselləri, çekləri, akkreditivləri. Banka məxsus qızılın, qiymətli kağızların manatla və xarici valyutada nağd pulu, eləcə də bankın pul resursları və xarici banklardakı hesablarda olan qiymətliləri. Akkreditiv – alıcının xahişi və göstərişi ilə malsatanların ödənişini aparmaq üçün banka verdiyi tapşırıqdır – yəni tədiyyəçinin bankı həmin tədiyyənin alıcısına xidmət edən banka tapşırıq verir ki, tələb edilən məbləği tədiyyəçinin akkreditiv ərizəsində nəzərdə tutulan şərtlər əsasında müəyyən müddətdə ödəsin. Aksept – pul və mal sənədlərinin ödənilməsinə razılığı ifadə edir. Aksiz – malın qiymətinə daxil edilib, istehlakçılardan tutulan dolayı vergidir. Amortizasiya - əsas vəsaitlərin tədricən köhnəlməsi və onların dəyərinin istehsal olunan məhsulun üzərinə keçirilməsi vasitəsi, üsulu və prosedur. Amortizasiya ayırmaları – pul ifadəsində məhsulların (iş, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilən, əsas vəsaitlərin amortizasiya həcmidir.

210

Analitik uçot - uçot , əmlaklar, öhdəliklər və hər bir sintetik hesabın daxilində təsərrüfat əməliyyatları haqqında müfəssəl informasiyaları qruplaşdıran, şəxsi hesablarda, material və digər mühasibat uçotu hesablarında aparılır. Auksion –alıcıların müsabiqəsi əsasında malların növbəti satışı. Analitik uçot hesabları – natural, pul və əmək ölçülərində ifadə olunan əməliyyatların və ayrı-ayrı əmlak növləri üzrə sintetik hesabların məzmununu təfsilatı ilə göstərir. Bank ssudası – kreditləşmə qaydasında bank təşkilatı tərəfindən verilən pul vəsaitinin məbləği. Broker - əmtəənin, qiymətli kağızların, valyutanın (şəxs, firma, təşkilat) alıcıları ilə satıcıları arasında vasitəçi. Brutto – malın və qablaşdırma materialı ilə birlikdə çəkisi. Balansarxası mühasibat hesabları - bu hesabların qalıqları balansa daxil edilmir və balansın arxasında göstərilir. Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları – yüksək peşəkar beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən hazırlanmış mühasibat uçotunun prosedurları və qaydaları, metodları toplusudur. Cərimə - müqavilə üzrə öhdəliyin pozulması zamanı pulun alınması. Cəlb edilmiş kapital – kreditlər, borclar və kreditor borcları, yəni fiziki və hüquqi şəxslər qarşısında olan öhdəliklər. Çek - xüsusi sənəddir, onun köməyi ilə mallara və xidmətlərə görə nağdsız hesablaşmalar aparılır və bankdakı hesabdan nağd pul verilir. Debet – mühasibat uçotu hesabının (sol ) hissəsidir, burada aktiv hesablar üçün artma, passiv hesablar üçün isə azalma göstərilir. Debitorlar – müəssisəyə borcu olan hüquqi və fiziki şəxslər . Debitor borcları – mallara və xidmətlərə, məhsullara görə, təhtəlhesab şəxslərə verilən avans məbləğinə və s. görə müəssisəyə olan borclardır. Deponent – müvəqqəti olaraq müəssisədə saxlanılan pul vəsaitlərinin fiziki və hüquqi şəxslərə məxsus olan. Dövrü inventarizasiya - əmlakın növü və xarakterindən asılı olaraq konkret vaxtda aparılır. Daimi inventarizasiya - hər bir obyekt ildə bir dəfə inventarizasiya edilir. Dividendin ödənilməsi – xalis mənfəət hesabına bölüşdürülərək, qiymətli kağızların sahibinə dividendlərin verilməsi. Dövlət büdcəsi – müəyyən dövrə dövlətin gəlir və xərclərinin tərkibi.

211

Embarqo – müəyyən növ malların, sərvətlərin, qızılın, qiymətli kağızların , valyutanın ölkəyə gətirilməsinə, yaxud ölkədən çıxarılmasına dövlət qadağası. Emissiya – tədavülə qiymətli kağızların, bütün formalarda kağız pulların buraxılması. Əsas vəsaitlərin cari (bərpa) dəyəri – hər hansı bir obyektin dəyişdirilməsi lazım gələn hallarda, pul vəsaiti məbləği ödənilməlidir. Əsasən vəsait obyektlərinin yenidən qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunur. Əsas vəsaitlərin cari bazar dəyəri (satış dəyəri) - obyektin satışı nəticəsində yaxud onun ləğv edilmə vaxtı çatan zaman alınan pul vəsaiti məbləği. Əsas vəsaitlərin ilk dəyəri - əlavə dəyər vergisi və digər ödəniləsi vergilər istisna olmaqla əldə edilmə, tikinti və hazırlanmaya olanmüəssisənin faktiki çəkdiyi xərc məbləği. Əlavə dəyər vergisi (ƏDV) –mallara və xidmətlərə görə dolayı vergidir, baza kimi hər bir istehsal və məhsul satışı mərhələsinə əlavə edilən dəyərdir. Əlavə yazılış - uçot registrlərində yazılan məbləğ həqiqi məbləğdən az olduqda tətbiq edilir. Əlavə kapital - dövriyyədənkənar aktivlərdə dəyərin artması (yenidən qiymətləndirmə, səhmlərin məcmu nominal dəyərindən artıq satışı hesabına əldə edilmiş emissiya gəliri). Əlavə mühasibat hesabları - nizamlayıcı hesabdır, onda olan özünün qalıq məbləği həcmində əsas hesablarda əmlakların qalığını artırır. Əmlakların , vəsaitlərin xüsusi mənbələri – pul ifadəsində müəssisənin maddi bazası. Kapitalları, amortizasiyanı, fondları, ehtiyatları, mənfəəti, büdcədən maliyyələşmə və hədiyyə qaydasında alınan vəsaitləri özündə təcəssüm etdirir. Əmlakın formalaşmasının borc mənbələri – müəyyən müddətə ödənilməli olan maliyyə öhdəlikləri müəssisədə olur, onların müddəti keçdikdən sonra faizlə yaxud faizsiz sahibinə qaytarılır. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi - əsas vəsaitlərin öz istehlak formasının və dəyərinin itirilməsi. Əmək əşyaları – maddi nemətlərin istehsalı üçün əmək alətlərinin köməyi ilə insan əməyi yönəldilmiş – xammal, materiallar, yanacaq, satın alınan yarım fabrikatlar məmulatlar və s.

212

Gəlir - məhsulların, malların, işlərin, xidmətlərin satışından müəssisələrin , firmaların sahibkarların əldə etdiyi pul vəsaitləridir. Hesablaşma hesabı - sərbəst pul vəsaitlərinin saxlanması və nağd və nağdsız formada cari hesablaşmaların aparılması üçün nəzərdə tutulan , bank idarəsində müəssisənin hesabı. Hesabların müxabirləşməsi – ikili yazılış üsulu zamanı meydana çıxan, hesablar arasında olan qarşılıqlı əlaqə. Holdinq-şirkət – səhmin nəzarət paketinə malik olan, həmin şirkətə daxil olan bir neçə şirkətin birliyi. Xüsusi kapital – cəlb olunan kapitalı (öhdəlikləri) çıxdıqdan sonra olan kapitaldır ki, bu da nizamnamə, əlavə və ehtiyat kapitalından, bölüşdürülməmiş mənfəət və sair ehtiyatların (məqsədli fondlar və ehtiyatlar) məcmuundan ibarətdir. Xalis mənfəət – vergitutmaya qədər olan mənfəətdən çıxılır cari mənfəət vergisi və təxirə salınmış vergi öhdəliklərinə əlavə edilən təxirə salınmış vergi aktivləri. İkili yazılış - hər bir təsərrüfat əməliyyatı mühasibat uçotu hesablarında iki dəfə əks etdirilir: eyni bir məbləğ hesabın debetində və eyni zamanda onunla qarşılıqlı əlaqədə olan digər hesabın kreditində əks etdirilir. İnventar - təsərrüfat və istehsalat təyinatlı əşyaların məcmusu. İnventar obyekti - qurtarmış qurğular, əşyalar yaxud bütün uyğunlaşdırılmış ləvazimatlarla kompleks əşyalar. İnventarizasiya – müəyyən tarixə əmlakın və öhdəliklərin faktiki mövcudluğunun onların mühasibat uçotunun məlumatları ilə müqayisə edilməsi yolu ilə dəqiqləşdirilməsi. İnflyasiya - inflyasiya ilk növbədə tədavül kanallarında əmtəə kütləsi artmadan pul kütləsinin həddən artıq genişlənməsindən doğur. İpoteka – ipoteka krediti almaq məqsədilə daşınmaz əmlakın, əsasən torpaq və tikililərin girovu. İddia müddəti – müəssisələrin debitor borcları yaxud kreditor borclarının ödənilməsi tələbi üçün olan vaxtdır. Kalkulyasiya – məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalına məsrəflərin ardıcıllıqla daxil edilməsi qaydası və ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin müəyyən edilməsi üsuludur. Kapital – müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək üçün lazım olan xüsusi və cəlb edilmiş kapitalın məcmuu.

213

Kassa limiti - bankla razılaşma üzrə müəyyən olunmuş , müəssisə kassasında olan pul məbləği. Kontrar mühasibat hesabları – nizamlayıcı hesablar, həmin hesabın qalıq məbləği həcmində əsas hesablarda əmlakların qalığını azaldır. Korrektura üsulu – səhv yazılışın üzərindən xətt çəkmək və düz olanı yazmaq yolu ilə uçot yazılışlarında səhvin düzəldilməsi qaydası. Kredit – mühasibat uçotu hesabının hissəsi (sağ tərəfi), hesabın kredit hissəsində passiv hesablarda artma, aktiv hesablarda azalma göstərilir. Kreditorlar – müəssisənin hüquqi və fiziki şəxslərə olan borcu. Kreditor borcları – müəssisənin digər hüquqi və fiziki şəxslərə olan borc məbləği. Klirinq – qarşılıqlı öhdəçilikləri və tələbləri nəzərə almaqla əmtəə, qiymətli kağızlar və xidmətlərə görə bank və dövlət arasında həyata keçirilən nağdsız hesablaşmalar sistemi. Kupon - dividend, faiz şəklində sahibinə gəlir gətirən qiymətli kağız (səhmlər, istiqrazlar). Hər bir kupona ödəmələrin tarixi göstərilir, nağd qiymətli kağızın kəsilən talon hissəsidir. “Qırmızı storno” üsulu – müxabirləşən səhv hesabların yaxud tələb olunan məbləğdən artıq olan yazılışı düzəltmək üçün tətbiq edilir. Qiymətli kağızlar – pul sənədləridir (səhmlər, istiqrazlar, veksellər, pul çekləri və s.) , onların sahibinə mülk hüquqları və müəyyən pul məbləğlərinin , gəlirlərin alınmasına hüquq verir. Qiymətləndirmə - əmlakın pul ölçüsündə ifadə üsuludur. Mühasibat balansının valyutası – pul ifadəsində hesabat dövrü ərzində balansın aktivi və passivi üzrə yekunları. Müəssisənin xərcləri – aktivlərin (pul vəsaitlərinin, digər əmlakın) çıxması və (yaxud) iştirakçıların (əmlak sahibinin) qərarı üzrə qoyuluşların azalması müstəsna olmaqla , müəssisələrin kapitalının azalmasına gətirib çıxaran öhdəliklərin əmələ gəlməsi nəticəsində iqtisadi gəlirin azalması. Müəssisənin rəhbəri – müəssisənin icra orqanının rəhbəri ya da müəssisədə işin aparılmasına məsuliyyət daşıyan şəxs. Müəssisənin gəliri - aktivlərin daxil olması (pul vəsaitləri, digər əmlakın) və (yaxud) iştirakçıların (sahibkarların) qoyuluşu istisna edilməklə müəssisənin kapitalının artmasına gətirib çıxaran öhdəliklərin ödənilməsi nəticəsində iqtisadi gəlirin artımı.

214

Mühasibat balansının maddələri – müəssisənin ayrı-ayrı əmlak növləri və onun öhdəliklərin i xarakterizə edən, balansın aktiv və passivin sətirləri. Mühasibat sənədləri – bu, təsərrüfat əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə hüquq verən yazılı şəhadətnamədir. Mühasibat informasiyası – düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti haqqında vaxtlı-vaxtında , keyfiyyətli məlumatların alınması. Mühasibat hesabatı – müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onun maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında vahid məlumatlar sistemidir, mühasibat uçotun un məlumatları əsasında tərtib edilir. Mühasibat yazılışı – bu məbləğin eyni zamanda bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazmaq göstərişidir. Mühasibat uçotu - bütün təsərrüfat əməliyyatlarının fasiləsiz və sənədlə əks etdirilməsi yolu ilə formalaşan , dəyər ifadəsində müəssisənin aktivlərui, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında informasiyaların toplanması, qeydə alınması və ümumiləşdirilməsinin qaydaya salınmış sistemidir. Müəssisələrin uçot siyasəti – mühasibat uçotunun aparılması üsullarının (ilkin müşahidə, dəyər ölçüsü, cari qruplaşdırma və təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının yekun ümumiləşdirməsi) məcmuu. Mühasibat uçotunun formaları - uçot prosesinin təşkili və texnologiyasını, təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı metodikası və texnikasını, sintetik və analitik uçotun əlaqəsini müəyyən edən, uçot registrlərin məcmuu. Məhsulun maya dəyəri – məhsulların (iş, xidmət) istehsal prosesində istifadə olunan təbii resurslar, xammal, materiallar, yanacaq, enerji, əsas fondlar, eləcə də məhsulların istehsalına və satışına çəkilən digər məsrəflərin dəyər cəhətdən qiymətləndirilməsi. Mürəkkəb mühasibat yazılışı – bu mühasibat yazılışı zamanı bir hesab debetləşir və bir neçə hesab kreditləşir, yaxud bir neçə hesab debetləşir və bir hesab isə kreditləşir. Mühasibat uçotunun prinsipləri - bir elm kimi mühasibat uçotunun baza əsasnaməsinin əsasıdır, onunla bütün sonradan ondan irəli gələnlərin təsdiqi qabaqcadan müəyyən edilir. Mühasibat uçotunun hesablar planı - mühasibat uçotunda təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının (aktivlər, öhdəliklər, maliyyələşmə, təsərrüfat əməliyyatları və s.) qeydə alınması və qruplaşdırılması sxemi. Tərkibində sintetik hesabların

215

(birinci dərəcəli hesablar) və subhesabların (ikinci dərəcəli hesablar) adı və nömrəsi olur. Mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı - əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının onlarda əks etdirilən göstəricilərin iqtisadi məzmununun oxşarlıq əlamətləri üzrə onların qruplarda birləşməsi. Mühasibat balansı – bu hesabat dövrünə tərtib edilən tərkibi və yerləşməsi, onların əmələ gəlmə mənbələri (xüsusi və borc öhdəlikləri) üzrə müəssisə əmlaklarının pul ifadəsində əks etdirən informasiya mənbəyidir. Mühasibat balansının aktivi - mühasibat balansının hissəsidir, burada tərkibi və yerləşməsinə görə pul ifadəsində əmlakın mövcudluğu əks etdirilir. Müəssisələrin banklardakı hesablarından çıxarış – pul vəsaitlərinin hesablaşma (cari) hesablarda hərəkətini əks etdirən və bank təşkilatı tərəfindən müəssisələrə verilən sənəddir. Mənfəət – müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticəsini ifadə edən, iqtisadi kateqoriyadır, yəni hesabat dövrü ərzində gəlirlərin xərclər, itki və zərərlərdən artıq olan məbləği. Marketinq – mənfəətin alınması və istehlakçının ehtiyacının ödənilməsinə yönəldilmiş, məhsul istehsalının və satışının təşkilinin səmərəli sistemi. Məzənnə fərqi - xarici ölkələrin valyutasına nisbətən ölkənin valyuta məzənnəsinin cari dəyişməsi ilə əlaqədar malların dəyərində əmələ gələn fərq. Menecer - muzdla işləyən peşəkar idarə edən. Menecment - istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək məqsədilə hazırlanmış, istehsalın idarəetmə formaları və prinsipləri, metodları, vasitələrinin məcmuu. Nizamnamə kapitalı - müəssisənin yaradılması zamanı təsisçinin pul ifadəsində qoyduğu payın məcmuudur. Naryad – müxtəlif işlərin yerinə yetirilməsi tapşırığından ibarət və faktiki yerinə yetirilmiş işin həcmini təsdiq edən sənəd. Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri - qısa ödəniş müddətinə, yəni əldə olunduğu tarixdən 3 ay və ya daha az ödəniş müddətinə malik olan ,pul vəsaitlərinin əvvəlcədən məlum olan məbləğinə asan çevrilə bilən və bu aktivlər üzrə dəyərin dəyişməsi riskinə cüzi məruz qalan yüksək likvidli qoyuluşlardır. Pul çeki - müəyyən olunmuş formada pul sənədini təmsil edən qiymətli kağızların yayılmış formalarından biridir. Burada çekdə göstərilən nağd pul məbləğini bankdakı hesabından verilməsi haqqında müəssisənin banka olan əmri göstərilir.

216

Penya - müəyyən olunmuş ödəniş müddətinin pozulmasına görə hər bir ötmüş gün üçün ödəniş məbləğindən faizlə tutulası pul məbləğinin alınması. Sənədləşmə (ilk uçot) – mühasibat sənədləri ilə əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması üsulu. Sənəd dövriyyəsi - sənədin tərtib edilməsindən arxivə verilməsinə qədər keçdiyi yoldur. Saldo – mühasibat uçotu hesabları üzrə qalıq; ilk saldoya (S1) və son saldoya (S2) bölünür. Sintetik uçot – mühasibat uçotunun sintetik hesablarında aparılan müəyyən iqtisadi əlamətlər üzrə təsərrüfat əməliyyatları və əmlakların , öhdəliklərin növləri haqqında mühasibat uçotu məlumatlarının ümumiləşdirilmiş uçotu. Sintetik uçot hesabları - pul ölçüsündə ifadə olunan, iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə əməliyyatlar və əmlaklar , öhdəliklər haqqında ümumiləşdirilmiş göstərici. Subhesablar hesabları - natural və pul ifadəsində ifadə olunan , həmin sintetik hesab dairəsində analitik hesabların əlavə qruplaşdırılması üçün nəzərdə tutulan, sintetik və analitik hesablar arasında aralıq hesabı. Satışdan mənfəət və zərər – bu malların, məhsulların, işlərin və xidmətlərin satışından əldə olunan gəlirlə, maya dəyəri, kommersiya və idarəetmə xərcləri arasında olan fərqdir. Seçmə inventarizasiya - ayrı-ayrı istehsalat sahələrində yaxud maddi məsul şəxslərin işləri yoxlanılan zaman aparılır. Səhm – səhmdar cəmiyyətin kapitalına müəyyən payın daxil edilməsini təsdiq edən və əldə olunan gəlirin bir hissəsini dividend şəklində alınması hüququ verən qiymətli kağız. Tam inventarizasiya - müəssisənin bütün əmlak növləri və maliyyə öhdəlikləri yoxlanır; illik hesabat tərtib edilməmişdən qabaq və maliyyə və istintaq orqanlarının tələbi ilə aparılır. Təbii itki - onların saxlanılması zamanı mal-material qiymətlilərin miqdarca (xarab olma, quruma, buxarlanma və i.a.) azalması. Təsisedici sənədlər - nizamnamə və təsis müqaviləsi. Hüquqi şəxslərin təsis müqaviləsi təsisçilər arasında bağlanır, nizamnamə isə təsisçilər tərəfindən təsdiq edilir. Uçot stavkası – ölkənin mərkəzi bankının kommersiya bankına təqdim etdiyi kreditin faizi.

217

Uçot registri - uçot yazılışları üçün nəzərdə tutulan kartoçkalar (kartlar), cədvəllər, mühasibat kitabları. Ümumi mənfəət - bu əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla malların, məhsulların, işlərin , xidmətlərin satışından əldə olunan gəlirlə satılan malların, məhsulların, işlərin və xidmətlərin maya dəyəri arasında olan fərqdir. Valyuta – ölkənin (milli valyuta) yaxud xarici dövlətin (xarici valyuta) pul sistemi əsasında qoyulmuş pul vahididir. Veksel verən – vekselin verildiyi şəxsə (kreditora, borcverənə), hansı ki, veksel sahibi adlanır, veksel şərtsiz, qanun tərəfindən müdafiə edilən , qeyd edilmiş müddətə və müəyyən şərtlərlə ona pul borcunun alınması (qaytarılması) hüququnu verir. Veksel - müəyyən formada yazılı şəkildə tərtib edilmiş (uzunmüddətli öhdəlik şəklində) qiymətli kağızdır. Vergitutmaya qədər mənfəət (zərər) - bu satışdan mənfəət (zərər) plyus alınmaya dair olan faizlər, minus ödənişə dair faizlər, plyus digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər, plyus və minus sair əməliyyat gəlirləri və xərcləri, plyus və minus satışdankənar gəlirlər və xərclərdir. Vəkalətnamə - müəssisənin yaxud digər şəxsin nümayəndəsinə bağlaşmanın (sazişi) həyata keçirilməsini hüquqi cəhətdən təsdiq edilmiş sənəd. Yaşayış minimumu - sərf olunan işçi qüvvəsinin bərpası, insan və onun ailəsinin həyat fəaliyyəti üçün lazım olan minimum vasitə.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

1995

218

6. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 9. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLARIN VƏ QEYRI-MADDI AKTIVLƏRIN UÇOTU

PLAN

1. Torpaq, tikili və avadanlıqların və qeyri maddi aktivlərin iqtisadi məzmunu və onlarin uçotunun vəzifələri2. Torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifati və onlarin qiymətləndirilməsi3. Torpaq, tikili və avadanlıqların sənədlə rəsmiyyətə salinmasi, inventar, analitik və sintetik uçotu4. Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiyasinin, ləğv edilməsinin və təsərrüfatdan çixmasinin uçotu

1. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLAR VƏ QEYRİ MADDİ AKTİVLƏRİN İQTİSADİ MƏZMUNU VƏ ONLARIN UÇOTUNUN VƏZİFƏLƏRİ

Hər bir təsərrüfatda təhkim olunan vəsaitlər arasıkəsilməz dövriyyədən keçir. Hazır məhsulun dəyərinə keçməsi xarakterindən asılı olaraq təsərrüfatın vəsaitləri torpaq, tikili və avadanlıqların və dövriyyə vəsaitlərinə bölünür.

Dövriyyə vəsaitləri bir istehsal dövrü ərzində istehsal prosesində tam istehlak olunur, öz dəyərini hazır məhsulun üzərinə keçirir, əsas vəsaitlər isə dövriyyədə başqa cür iştirak edir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar bir neçə istehsal dövrü ərzində istehsala xidmət edir, özünün natural formasını saxlayaraq köhnəldikdə öz dəyərini hissə –hissə hazır məhsulun dəyərinə keçirir, torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlmiş hissəsini bərpa etmək üçün torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsinə müvafiq olaraq, hazır məhsulun satışından sonra onun dəyərinin bir hissəsi pul formasında təsərrüfatda toplanır.

219

Beləliklə torpaq, tikili və avadanlıqlara belə bir tərif vermək olar. Müəssisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyəri

normativ sənədlərlə tənzimlənən, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin)dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan əmək vasitələri əsas vəsaitlər adlandırılır.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar tərkibi Torpaq, tikili və avadanlıqlar qrupu olduqca müxtəlifdir. Buna hər şeydən

əvvəl istehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlar daxildir, onlara daxildir: əmək vəsaitləri (maşınlar, mexanizmlər, avadanlıqlar və s.) əmək əşyalarının və məhsullarının qarışdırılması və saxlanılması üçün istifadə olunan vəsaitlər (məsələn, nəqliyyat vasitələri), həmçinin normal istehsalat şəraitinin yaradılması üçün lazım olan istehsalat binaları, qurğular (istehsalat binaları, anbarlar və s.)

Həmçinin torpaq, tikili və avadanlıqlara yaşlı işçi və məhsuldar heyvanlar (xırda heyvanlardan başqa), çoxillik əkmələr, eləcə də torpaqların yaxşılaşdırılmasına (meliorasiüa, qurudulma, irriqasiya və s.) qoyulan kapital qoyuluşları daxildir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların xüsusi qrupunu qeyri istehsalat xarakterli torpaq, tikili və avadanlıqlar (binalar, qurğular) və çoxillik istifadə olunan əşyalar təşkil edir.

Onlar əhalinin mədəni-məişət ehtiyacının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş, eyni zamanda onlar müalicə və uşaq müəssisələri, klublar, məktəbləçr və s. kimi istifadə olunur.

Qeyri istehsalat təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlar mahiyyət etibarı ilə əmək vəsaitləri deyildir. Ancaq həmçinin onlar köhnəldikcə öz dəyərini tədricən hissə-hissə itirir və özünün natural formasını saxlayır. Həmçinin torpaq yerləri kənd təsərrüfatı müəssisələrində əmək vəsaitlərinə aiddir.

Beləliklə «əsas vəsaitlər»anlayışı «əmək vəsaitləri»anlayışı ilə uyğun gəlmir, belə ki, qeyri istehsal vəsaitləri torpaq, tikili və avadanlıqların tərkibinə daxildir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar səmərəli istifadə etmək lazımdır və onların tam saxlanılması təmin edilməlidir. Bu cəhətdən torpaq, tikili və avadanlıqların mühasibat uçotunun aparılması mühüm rol oynayır.

Qeyri-maddi aktivlər

220

Özünün iqtisadi məzmununa görə əsas vəsaitlərə yaxın olan, müəssisənin xüsusi qrur vəsaitləri qeyri-maddi aktivlər adlandırılır. Onlar da əsas vəsaitlər kimi bir çox istehsal dövrü ərzində istifadə edilir və köhnəlmənin hesablanması yolu ilə tədricən öz dəyərini hazır məhsulun üzərinə keçirir. Lakin həmin aktivlərin Torpaq, tikili və avadanlıqlardan fərqi ondan ibarətdir ki, qeyri-maddi aktivlərdə maddi cəhətdən təcəssüm etdirilən inventar xarakterli bu və ya digər qiymətlilər olmur. Buna görə onların uçotu və köhnəlmənin hesablanması xüsusi mühasibat hesablarında aparılır.

Uçotun vəzifələriTorpaq, tikili və avadanlıqlar və qeyri –maddi aktivlərin mühasibat uçotu

aşağıda göstərilənləri təmin etməlidir:-təsərrüfatın bütün Torpaq, tikili və avadanlıqlarının saxlanılmasına nə-

zarəti;-təsərrüfatda daxil olma, yerdəyişmə və onların təsərrüfatdan çıxmasının

sənədlə düzgün rəsmiyyətə salınmasını,- Torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkəti və onlardan istifadəni uçot regi-

strlərində öz vaxtında və düzgün əks etdirilməsini;-müəyyən olunmuş normalara müvafiq amortizasiyanın( köhnəlmənin)

düzgün hesablanmasını və həmin məbləğlərin hesablarda öz vaxtında əks etdirilməsini;

-qeyri-maddi aktivlərin hərəkəti və köhnəlməsinin hesablarda düzgün əks etdirilməsini;

Torpaq, tikili və avadanlıqlar ləğv edilməsinin və təsərrüfatdan çıxmasının nəticəsinin aşkar edilməsini və s.

2. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLAR TƏSNİFATI VƏ ONLARIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Ümumi qayda Torpaq, tikili və avadanlıqlar mühasibat uçotunun və amortizasiyanın

hesablanmasının düzgün təşkili,tərkibi və hərəkəti haqqında statistik hesabatın tərtibi üçün,həmçinin torpaq, tikili və avadanlıqların istifadənin təhlili üçün bütün torpaq, tikili və avadanlıqlar eyni qrupda birləşdirilir. Velə qruplaşma təsnifat adlanır.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar təsnifatı

221

Təsnifata əsasən Torpaq, tikili və avadanlıqlar istehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara və qeyri istehsal təyinatlı Torpaq, tikili və avadanlıqlara bölünür. İstehsal təyinatlı Torpaq, tikili və avadanlıqlar bilavasitə, yaxud dolayı yol ilə istehsalda iştirak edir, qeyri istehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlar isə istehsalda iştirak etmir, ancaq mədəni-məişətə və başqa təsərrüfat ehtiyaclarına xidmət edir. Qeyri-istehsal təyinatlı Torpaq, tikili və avadanlıqlara ticarətdə və ictimai iaşədə mənzil –kommunal təsərrüfatlarında, məişət xidməti, sağlamlıq, maarif sahəsində istifadə olunan Torpaq, tikili və avadanlıqlar aid edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqları öz növbəsində kənd təsərrüfat təyinatlı və kənd təsərrüfatı təyinatı olmayan vəsaitlərə bölünür.

Kənd təsrrüfatı sahəsində istehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara, bitkiçiliyə, heyvandarlığa və ümumi təsərrüfat sahəsinə aid olan vəsaitlər aid edilir. Həmçinin kənd təsərrüfatı təyinatı olmayan istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər qeyri kənd təsərrüfatı xarakterli sahələr – sənaye istehsalatına tikintiyə ayrılır. Təyinatına görə torpaq, tikili və avadanlıqlar aşağıdakı qruplara bölünür:

I.Binalar (taxıl anbarı, mal tövləsi, kontor, neft anbarları, qarajlar və s.) II.Tikililər (silos qüllələri,suvarma sistemləri, örtülü ştillik, suvarma

sistemləri və s.) III.Ötürücü qurğular (elektrik şəbəkələri, subölüşdürücü şəbəkələr, telefon

şəbəkələri və s.) IV.Maşınlar və avadanlıqlar, o cümlədən

-güc maşınları və avadanlıqlar; -onlardan traktorlar; -iş maşınları və avadanlıqlar; -onlardan kombaynlar və digər kənd təsərrüfatı maşın və alətləri; -ölçü və nizamlayıcı cihazlar, qurğular və laboratoriya avadanlıqları.; -hesablama texnikası; -sair maşın və avadanlıqlar.

V.Nəqliyyat vasitələri (yük və yüngül minik avtomobilləri, avtobuslar, avtomaşın qoşquları və s.).

VI.Alətlər (elektrik kəsiciləri, elektrik cilayıcıları, məngənə və s.) VII.İstehsal inventarları və lavəzimatları (çənlər, dülgər, çilingər dəzgahı

və s.). VIII.Təsərrüfat inventarları (kontor mebeli, yazı makinaları, divanlar,

222

xalçalar və s.). IX.İş heyvanları (atlar, ökülər, dəvələr və s.). X.Məhsuldar heyvanlar (inəklər, törədici buğalar, donuzlar, qoyunlar və

s.). XI.Çoxillik əkmələr (meyvə əkmələri, tarlaqoruyucu zolaqlar və s.)XII.Torpağın yaxşılaşdırılması üzrə əsaslı məsrəflər (qurğularsız) XIII.Digər Torpaq, tikili və avadanlıqlar (kitabxana fondları, idman in-

ventorları və s.)Özünün məxsus olmasına görə əsas vəsaitlər xüsusi və icarəyə götürülmüş

torpaq, tikili və avadanlıqlar bölünür. Xüsusi torpaq, tikili və avadanlıqlar qayda üzrə təhkim olunmuş xüsusi təsərrüfat mənbələrinin tərkibinə daxil edilir. İcarəyə götürülmüşlər – bu müəyyən müddət ərzində icarə şəraitində (müqavilə üzrə) təsərrüfatda istifadə olunan əsas vəsaitlərdir. Onlar özlərinin mənbələrinə daxil edilmir.

Müəssisənin balansına qəbul edilmiş torpaq sahələri ayrıca qrup əsas vəsaitləri təşkil edir.

İstehsal prosesində istifadə olunma xarakterinə görə torpaq, tikili və avadanlıqlar daşınan və daşınmaz əmlaklara bölünür.

Cismi tərkibinə görə torpaq, tikili və avadanlıqlar inventar və inventar olmayan torpaq, tikili və avadanlıqlara bölünür. İnventar torpaq, tikili və avadanlıqlara cismi ifadəsi olan və naturada yoxlamağa, ölçülməyə və sayılmağa verilən obyektlər aid edilir. İnventar olmayan torpaq, tikili və avadanlıqlara torpaqların yaxşılışdırılmasında olan əsaslı məsrəflər (qurğularsız) aid edilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar qiymətləndirilməsiBütün torpaq, tikili və avadanlıqların müəyyən qiymətləri vardır. Müəs-

sisələrin bütün sahələrində torpaq, tikili və avadanlıqların vahid qiymətləndirmə prinsipi tətbiq edilir. Mövcud qaydaya əsasən bütün dövr ərzində torpaq, tikili və avadanlıqların torpaq, tikili və avadanlıqlar təsərrüfatda olması ilk dəyəri ilə uçota alınır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ilk dəyəri dedikdə torpaq, tikili və avadanlıqların alınmasına (onların daşınma xərcləri də daxil olmaqla) yaxud quraşdırılmasına və hazırlanmasına çəkilən xərclərin məcmu başa düşülür. Onların dəyərində əsaslı dəyişiklik aparıldıqda torpaq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirilməsi aparılır.

223

Torpaq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirilməsi ilə yanaşı onların köhnəlmə məbləği də dəqiqləşdirilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ilk dəyəri obyektlərin yeni avadanlıqlarla təchiz edilməsi nəticəsində, xüsusilə kapital qoyuluşu qaydasında yenidən qurulduqda, onlarda yeni tikinti işləri aparıldıqda, onlara yeni avadanlıqlar quraşdırıldıqda dəyişdirilə bilər.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ilk dəyərindən başqa qalıq dəyəri və bərpa dəyərini ayrıd etmək lazımdır.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar qalıq dəyəri – onların ilkin dəyəri ilə köh-nəlmə məbləği arasındakı fərqdən ibarətdir.

Bərpa dəyəri dedikdə həmin dəyər müəyyən olunduğu anda inventar obyektlərinin təkrar istehsal dəyəri başa düşülür. Torpaq, tikili və avadanlıqlar yenidən qiymətləndirməklə bərpa dəyəri müəyyənləşdirilir. Bərpa dəyəri sənaye məhsullarının qiymət səviyyəsindən, elektrik və istilik enerjisinin və yük daşımanın tarifindən, həmçinin tikintinin smeta norması, qiyməti və tarifindən asılıdır. Beləliklə torpaq, tikili və avadanlıqların yeni müasir qiymətlərlə qiymətləndirilməsi nəticəsində yaranan dəyərə torpaq, tikili və avadanlıqların bərpa dəyəri deyilir.

Əvvəllər istismarda olan və dəyəri ödənilən torpaq, tikili və avadanlıqlar ödəniş dəyəri, daşınma xərci və quraşdırma xərcləri məbləğində uçota alınır. Bu zaman ödəniş sənədində göstərilmiş köhnəlmə məöləği nəzərə alınır.

Təsərrüfat üsulu ilə tikilən binalar və qurğular tikintinin faktiki maya dəyəri ilə uçota götürülür (layihə –smeta sənədləşməsinin dəyəri də daxil olmaqla) Podrat üsulu ilə aparılan tikintidə podratçılara verilən obyektlər smeta, müqavilə qiyməti ilə uçota götürülür.

Cavan əkmələr onların əkilməsinə çəkilən faktiki xərc məbləğində uçota alınır. Bu əkmələri istismara verilənə qədər onların becərilməsinə çəkilən xərclər əkmələrin dəyərinin üzərinə gəlinir. Beləliklə istismar vaxtı çoxillik əkmələr faktiki maya dəyəri üzrə uçota alınır.

Əsas sürüdə olan yaşlı məhsuldar və iş heyvanları aşağıdakı qiymətlərlə uçota alınır:

a) öz təsərrüfatında bəslənilən, cavan heyvanlar hesabına əsas sürü formalaşdırıldıqda –bəslənilmənin faktiki maya dəyəri üzrə;

b) kənardan satın alındıqda –daşınma xərci də daxil olmaqla satın alınmış heyvanların faktiki dəyəri üzrə.

Torpaqların yaxşılaşdırılması üzrə əsaslı məsrəflər (inventar xarakteri

224

olmayan) göstərilmiş işlərin faktiki dəyəri üzrə uçota götürülür. Təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan obyektlər-tərəflərin müqavilə qiyməti üzrə uçota alınır.

Dövlət orqanlarından maddi yardım kimi digər müəssisə və şəxslərdən isə əvəzsiz alınmış obyektlər –ekspert yolu ilə yaxud qəbul –təhvil sənədlərindəki məlumatlar üzrə müəyyən edilmiş dəyərlə uçota alınır.

3. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLAR SƏNƏDLƏ RƏSMİYYƏTƏ SALINMASI, İNVENTAR, ANALİTİK VƏ SİNTETİK

UÇOTU

Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu üzrə sənədləşməKənd təsərrüfatı müəssisələrində əsas vəsaitlərin daxil olma kanalları

müxtəlifdir. Belə ki, təsərrüfatda binalar tikilir, öz emalatxanasında inventarlar hazırlanır, mal-qara bəslənilir, çoxillik əkmələr becərilir, satın alınır, pulsuz alı-nır və s.

Təsrrüfata daxil olan torpaq, tikili və avadanlıqlar dərhal sənədlə rəs-miyyətə salınmalı və mədaxil edilməlidir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar mədaxili üçün əsas sənəd «Torpaq, tikili və avadanlıqlar qəbul –təhvil aktı (101-KT №-li forma)» dır.

Aktda qəbul olunan obyektin qısa xarakteristikası, onun texniki şərtlərə uyğunluğu, sınaqdan keçirilməsinin nəticəsi verilməlidir. Əgər çatışmazlıq olarsa, onda onlar müəyyən olunmuş vaxtda aradan qaldırılır. Akt təsərrüfatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və mühhasibata verilir. Yerli təchizat bazasından satın alınmış torpaq, tikili və avadanlıqları təsərrüfatın nümayəndəsi etibarnamə ilə alır. Həmçinin təsərrüfatın nümayəndəsi dəmir yolu yaxud su yolu ilə malsatanlardan daxil olan torpaq, tikili və avadanlıqları də etibarnamə ilə qəbul edir. Bu zaman daxil olan vəsaitlərin mövcudluğu onunla bərabər göndərilmiş nəqliyyat sənədi ilə qarşılıqlı yoxlanılır. Əvvəlcədən vaqonun sazlığı, taralar, plomb və s. yoxlanılır. Qoşulan sənədin məlumatları ilə faktiki məlumatlar arasında fərq olduqda, yaxud korlanma aşkar edildikdə dəmir yolunun nümayən-dəsinin iştirakı ilə kommersiya aktı tərtib edilir. Bu aktın əsasında nəqliyyat təşkilatlarından iddia qaldırılır.

Satın alınmış maşınlar, avadanlıqlar və digər əsas vəsaitlər onlar təsərrüfata daşınarkən bu məqsəd üçün təsərrüfatın rəhbəri tərəfindən təyin edilmiş komissiya qəbul edir. komissiya daxil olan vəsaitləri mal göndərənlərin hesab fakturası, nəqliyyat sənədləri və s. ilə diqqətlə yoxlayır və əsas vəsaitlərin qəbul

225

təhvil aktına (101 –KT №-li forma) qəbulu rəsmiyyətə salır. Malgöndərənlərdən mürəkkəb maşınlar (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar)

alındıqda eyni zamanda pasportu da alınmalıdır. Pasportda maşınların əsas texniki xarakteristikası verilir. Gələcəkdə bütün aparılmış əsaslı və cari təmiri təsərrüfatın mühəndis-mexanniki ilə birlikdə mühasibat işçiləri orada qeyd edirlər.

Özünün emalatxanasında hazırlanmış inventarlar və digər əsas vəsait növləri qaimə yaxud naryad əsasında mədaxil edilir.

Cavan məhsuldar və iş mal-qarası əsas sürüyə keçirildikdə həmçinin müvafiq mütəxəssislərin (zootexnik, baytar həkimi, mühasibatın nümayəndəsi, malabaxan və s.) iştirakı ilə xüsusi komissiya yaradılır və onlar heyvanların qrupdan-qrupa keçirilməsi aktını 214 KT№-li forma) tərtib edirlər mal satanlardan satın alınmış yaşlı mal-qara digər əsas vəsaitlər kimi mədaxil edilir.

Çoxillik əkmələr iki mərhələdə uçota götürülür. Əvvəlcə yeni əkilən cavan bağlar, tarlaqoruyucu zolaqlar və s. əkin işləri qurtardıqda istismarda olmayan əkmələrin tərkibinə daxil edilir. Bu zaman çoxillik əkmələrin qəbulu və onların istismara verilməsi aktı (103 KT №-li forma) tərtib edilir.

Cavan əkmələrin dəyəri becərilmə aparıldıqca onlara qulluq üzrə xərc məbləğində artır. Əkmələr istismar dövrünə çatdıqda yenidən akt tərtib edilir və əkmələr mövcud əsas vəsaitlərin tərkibinə keçirilir. Tarlaqoruyucu əkmələrin is-tismara qəbulu üçün 103-aKT №-li forma üzrə akt tərtib edilir. Aktın tərtib edilməsi üçün hər iki halda xüsusi komissiya yaradılır.

Təsrrüfata daxil olmuş torpaq yerlərinin mədaxil edilməsi üçün aktın (111 KT №-li forma) əsasında mədaxil edilir. Sənəddə balansa qəbul edilən torpaq yerlərinin tam xarakteristikası (sahəsi, yerlərin növü, yerləşmə yeri, konfiqu-rasiyası, münbitliyi haqqında məlumatlar, balans dəyəri) verilir; aktın tərtib edilməsi üçün əsas olan, əlavə edilən sənədlər göstərilir.

Aktı komissiyanın üzvləri imza edir, təsərrüfatın rəhbəri təsdiq edir, bundan sonra onda göstərilmiş torpaq yerlərinin Torpaq, tikili və avadanlıqların tərkibində uçota almaq üçün mühasibata verilir.

Digər müəssisələrdən dəyəri ödənilmədən daxil olmuş torpaq, tikili və avadanlıqlar və inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş uçota alınmamış vəsaitlər, həmçinin inventar xarakteri daşımayan torpaq, tikili və avadanlıqlar (torpaqların yaxşılaşdırılması, ərazisinin kötükdən təmizlənməsi və s.) həmçinin müvafiq komissiyanın tərtib etdiyi akt üzrə mədaxil edilir.

226

İnventar nömrəsiTəsərrüfata daxil olan bütün torpaq, tikili və avadanlıqlar təcili olaraq maddi

–məsul şəxsə təhkim edilməlidir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar təsərrüfatda saxlanılmasına, yer dəyişməsinə nəzarət və düzgün istifadə edilməsi məqsədi ilə qəbul olunan hər bir inventar obyektinə inventar nömrəsi verilir. Hazırda uçotun kompleks mexantkləşməsinin təsdiqi ilə əlaqədar dörd rəqəmdən ibarət, sıra-seriya sistemi üzrə qurulmuş inventar nömrə kodundan istifadə etmək tövsiyə olunur.

İstismarda olan bütün torpaq, tikili və avadanlıqlar aşağıdakı inventarizasiya siyahısında birqadalara, fermalara və digər istehsalat bölmələrinə təhkim edilir: əsas istehsal vəsaitləri, iş heyvanları və məhsuldar mal-qara, quşlar və arı ailələri, çoxillik əkmələr.

Torpaq, tikili və avadanlıqların inventarizasiyası aparıldıqda ya da tam inventarizasiyada müəyyən olunmuş vaxtda inventarizasiya siyahısı tərtib edilir. Siyahının bir nüsxəsi mühasibatda, digər nüsxəsi –təsərrüfatın bölmələrində olur. İnventarizasiya siyahılarında Torpaq, tikili və avadanlıqlar mövcud təsnifata əsasən qruplaşdırılır.

İnventar və analitik uçotTorpaq, tikili və avadanlıqları uçot obyektləri Torpaq, tikili və avadanlıqların

inventar siyalarında ( 9-ƏV №-li nümunəvi forma) maddi məsul şəxslər və istismar yerləri üzrə aparılır. Uçot, onların istismar yerləri göstərilməklə torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifat qrupları üzrə (binalar, qurğular, maşınlar və s.) aparılır. Uçot, onların istismar yerləri göstərilməklə torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifat qrupları üzrə (binalar, qurğular, maşınlar və s.) aparılır. İlin əvvəlində yazılış inventarizasiya siyahıları və inventar kartoçkalarına əsasən gələcəkdə isə daxil olma və təsərrüfatdan çıxma sənədləri üzrə aparılır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların inventar obyektləri üzrə uçotu kənd tə-sərrüfatı müəssisələrində nümunəvi inventar kartoçka formalarında aparılır. Torpaq, tikili və avadanlıqlar müxtəlif təsnifat qruplarının uçotu üçün uçota alınan obyektlər haqqında lazımi məlumatların onlarda əks etdirilməsinin təminatı üçün müxtəlif kartoçka formaları nəzərdən keçirilmişdir.

Hazırda aşağıdakı inventar kartoçka formaları tətbiq edilir: əsas vəsaitlərin uçotunun inventar kartoçkası (binalar, qurğular, maşınlar, avadanlıqlar, alətlər,

227

istehsalat və təsərrüfat inventarları üçün (6-SƏV №-li nümunəvi forma); Çoxillik əkmələrin uçotu üçün inventar kartoçkası (109 KT №-li forma) Əksər hallarda inventar kartoçkaları hər bir inventar obyekt üçün açılır. Eyni

dəyərə malik olan, bir briqadaya yaxud şöbəyə eyni bir vaxtda daxil olan birtipli əşyalar təsərrüfat inventarları, alətlər, dəzgahlar və buna bənzər istehsalat və təsərrüfat təyinatlı eyni olan əşyaların uçotu qruplaşmış uçotun nümunəvi inventar kartoçkalarında aparıla bilər. Lakin bu zaman hər bir obyektə ayrıca inventar nömrəsi verilir.

İnventar kartoçkalarda əsas vəsaitlərin analitik uçotu təşkil edildikdə onlarda yazılış əvvəlcə inventarizasiya siyahılarının əsasında aparılır, sonra əsas vəsaitlərin daxil olması, əldə edilməsi, tikintinin aparılması, yerini dəyişdirmə və ləğv edilməsi üçün ilkin sənədlərin, həmçinin texniki pasportların və başqa sənədlərin məlumatları üzrə yazılış aparılır.

Kartoçkalarda obyektlərin onun ayrı-ayrı konstruktiv elementlərin qısa xarakteristikası verilir və obyektin fərdi xüsusiyyətləri əks etdirilir. İnventar kartoçkaları bir nüsxədən ibarət tərtib olunur və müəssisənin mühasibatında sax-lanılır. Əgər əsas vəsaitlərin uçotu əsas vəsaitlərin inventarizasiya siyahılarında (9-ƏV №-li forma) deyil, onların istismar yerləri üzrə inventar kartoçkalarında aparılırsa, bu halda invetar kartoçkaları iki nüsxədən ibarət tərtib edilir, onlardan bir nüsxə əsas vəsaitlərin istismar yerlərində (fermada, briqadada və i.a.) saxlanılır. Doldurulmuş inventar kartoçkaları əsas vəsaitlərin uçotu üzrə inventar kartoçkalarının siyahısında (7-ƏV №-li forma) qeydiyyatdan keçirilir. İnventar kartoçkalarının siyahısı mühasibatda əsas vəsaitlərin obyektlərinin təsnifat qrupları (növləri) üzrə bir nüsxədən ibarət aparılır. Siyahının aparılması invetar obyektlərinin saxlanmasına uçotunun tam olmasına nəzarəti yaxşılaş-dırır. Uçota alınmış əsas vəsait obyektləri çıxdıqda siyahıda qeyd aparılır və müvafiq kartoçka bağlanır.

Bütün inventar kartoçkaları əsas vəsaitlərin kartoçkasında saxlanılır. Burada kartoçkalar torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifat qrupları və obyektlərin yerləşdiyi yerlər üzrə yerləşdirilir. Kartotekada işləri yüngülləşdirmək üçün kartoçkaların bir qrupunun digərindən fərqləndirən nişanlar (karton və ya metal lövhəcik) qoyulur. Kartotekada əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kartoçkası (8-ƏV №-li forma torpaq, tikili və avadanlıqların hər bir təsərrüfat qrupunun inventar kartoçkasından əvvəl qoyulur.

Ay ərzində açılan fərdi və qruplaşmış uçotun yeni kartoçkaları, əsas vəsaitlərin təsərrüfatdan çıxması kartoçkaları və obyektlərin təsərrüfat daxili

228

yerləşməsi üzrə kartoçkalar bir yana yığılır və ayın axırına qədər kartotekanın xüsusi gözündə saxlanılır. Həmin kartoçkaların yekun məlumatlarına, habelə amortizasiyanın hesablanma cədvəllərinin məlumatlarına əsasən ayın axırında əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kartoçkasında müvafiq yazılışlar aparılır, bundan sonra kartoçkalar kartotekanın müvafiq gözlərində yerləşdirilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkətinin uçotu kartoçkasında uçot məbləğ ifadəsində aparılır. Onlarda hər bir təsnifat qrupu üzrə hər bir ayın əvvəlinə həmin qrupun torpaq, tikili və avadanlıqlarının mövcudluğu və ay ərzində əsas vəsaitlərin daxil olması və xaric olması üzrə yekunlar əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında yekunlar hesablanır. Bu kartoçkada uçota alınan qrup üzrə torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiya məbləği, habelə təmirə olan məsrəflər göstərilir.

Hər ay torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkətinin uçotu kartoçkaları üzrə inventar kartoçkalarının məbləğ yekunlar sintetik uçotun məlumatları ilə yoxlanılır. Ayın axırında torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkətinin uçotu kartoçkasının yekun məlumatlarına əsasən torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkəti haqqında hesabat doldurulur.

Torpaq kənd təsərrüfatı müəssisələrində başlıca istehsal vasitəsidir. Təsərrüfatlarda torpağın uçotu Torpağın kadastr kitabında aparılır. Bu kitabın dörd bölməsi vardır. Birinci bölmədə torpaqlardan istifadə hüququnun rəsmiləşdirilməsi və ümumi torpaq sahəsi göstərilir,ikinci bölmədə torpaqların növləri üzrə torpaqların tərkibi,üçüncü bölmədə-torpaqların keyfiyyəti üzrə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin xarekteristikası,dördüncü bölmədə həyətyanı torpaq sahələri uçota alınır. İcarəyə verilən torpaqlar ayrılıqda göstərilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar hesabının aşağıdakı subhesabları vardır: 1.«Əsas fəaliyyətin əsas istehsal vəsaitləri (malq-ara, əkmələr, inventarlar,

torpaq sahələri və təbiətdənistifadə obyektlərindən başqa). 2.«Digər istehsalatın əsas vəsaitləri». 3.«Qeyri istehsal təyinatlı əsas vəsailər». 4.«İş heyvanları və məhsuldar mal-qara». 5.«Çoxillik əkmələr». 6.«Torpaq sahələri və təbiətdən istğifadə obyektləri». 7.«İnvetar xarakterli olmayan obyektlər». 8.«İnventarlar və təsərrüfat ləvazimatları». 9.«İcarəyə götürülmüş və lizinq üzrə alınmış əsas vəsaitlər».

229

10.«Digər əsas vəsait obyektləri». 11.« Torpaq, tikili və avadanlıqların təsərrüfatdan çıxması».

Birinci subhesabda –istehsalat təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlar (digər subhesablarda uçota alınmış qeyri kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal vasitələrsiz), ikinci subhesabda- digər sahələrin əsas istehsal vasitələri (sənaye –istehsalat, tikinti), üçüncü subhesabda- qeyri – istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər, dördüncü subhesabda –heyvanlar (əsas sürünün iş və məhsuldar heyvanları), beşinci subhesabda istismarda olan və cavan əkmələr, altıncı subhesabda- balansda olan torpaq sahələri və təbiətdən istifadə obyektləri, yeddinci subhe-sabda-111(01)№-li hesaba qəbul edilmiş, inventar xarakteri daşımayan kapital qoyuluşları obyektləri, səkkizinci subhesabda –inventar və təsərrüfat ləvazimatları, doqquzuncu subhesabda –balansa qəbul edilmiş lizinq üzrə alınmış obyektlər, onuncu subhesabda digər əsas vəsait obyektləri uçota alınır.

Hesabların müxabirləşməsiMüəssisənin özü tərəfindən yaradılmış (tikinti) yaxud satın alınma

nəticəsində əsas vəsaitlərin mədaxil edilməsi 111 (01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debeti və 103 (08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının krediti üzrə mühasibat yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır.

Təsisçilər tərəfindən müəssisədə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan əsas vəsaitlərin mədaxil edilməsi 111(01)№-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debeti və 302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti üzrə əks etdirilir.

Dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər müəssisə və şəxslərdən isə əvəzsiz alınmış əsas vəsaitlərin mədaxili 111( 01)№-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debetində və 335(87 ) №-li «Əlavə kapital» hesabının («Əvəzsiz alınmış qiymətlilər» subhesabı) kreditində əks etdirilir.

əkmələrin becərilməsinə və ona qulluq üzrə xərclər üçün aparılır. Cavan əkmələr istismara verildikdə (məhsul verdikdə) aşağıdakı yazılış

aparılır: D-t 111 (01) №-li « Torpaq, tikili və avadanlıqların » hesabının «İstismarda

olan əkmələr»analitik hesabı. K-t111(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabının «Cavan əkmələr» analitik hesabı.

4. TORPAQ, TIKILI VƏ AVADANLIQLARIN AMORTİZASİYASININ, LƏĞV EDİLMƏSİNİN VƏ

TƏSƏRRÜFATDAN ÇIXMASININ UÇOTU

230

Ümumi qayda Torpaq, tikili və avadanlıqlar istehsal prosesində öznün natural formasını

saxlayır və tədricən köhnəlir. Torpaq, tikili və avadanlıqlarin köhnəlməsi dedikdə onların dəyərinin bir

hissəsinin itirilməsi başa düşülür. Təsərrüfat köhnələn torpaq, tikili və avadanlıqları əvəz etmək üçün müəyyən miqdarda vəsaitləri toplamaq, yığmaq lazımdır, yəni torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlmə məbləği hansı yol ilə isə gəlirdən yeri doldurulmalıdır. Belə bir vəsaitin yığılmasına istehsal edilən məhsulun maya dəyərinə bərabər miqdarda torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlmə məbləğinin daxil edilməsi yolu ilə nail olmaq olar. Bu yığılan pul amortizasiya ayırmaları adını almışdır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizyasının hesablanması

Torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsinin hər il üzrə həcmi, deməli, aortizasiya ayırmaları məbləği vəsaitlərin özünün xarakterindən, onların intensiv istismar olunma şəraitindən və digər amillərdən asılıdır. Hesablamaları asanlaşdırmaq üçün illik amortizasiya ayırmaları məbləği əsas vəsaitlərin ilk dəyərinə görə faizlə ifadə olunur.

Müəssisələr amortizasiyanın hesablanmasını aşağıdakı üsullardan birini seçməklə apara bilərlər:

1. Xətti üsul;2. Qalığın azalması üsulu (kumulyativ üsul) 3. Yararlı istifadə müddətində olan rəqəmlərin cəmi üzrə dəyərin silinməsi

üsulu.4. Məhsulların (işlərin) həcminə mütənasib olaraq dəyərin silinməsi üsulu.

Xətti üsulda amortizasiya ayırmalarının illik məbləği əsas vəsait obyektlərinin ilk, cari, bərpa (yenidən qiymətləndirildikdə) dəyərindən və onun istifadə müddətindən asılı olaraq hesablanmış orta illik amortizasiya normasından asılı olaraq müəyyən edilir.

Misal. 320 min manat dəyərində olan obyekt mədaxil edilmiş, hesablanmış yararlı istifadə müddəti-8 ildir. İllik amortizasiya norması-12,5% (100%:8) amortizasiya ayırmalarfı məbləği- 40 min man. (320:8). Müəssisənin müəyyən etdiyi torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektlərinin yararlı istifadə müddəti, ola bilər ki, həmin müddət ərzində torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektləri birbaşa və dolayı olaraq gəlir gətirər, müəssisənin məqsədinin yerinə yetirilməsini təmin edər. Ayrı-ayrı qrup torpaq, tikili və avadanlıqlar üçün

231

yararlı istifadə müddəti bu torpaq, tikili və avadanlıqların istifadəsi nəticəsində alınması gözlənilən, natura ifadəsində işin həcmindən yaxud məhsulun miqdarından asılı olaraq müəyyən edilir.

Əldə edilənə qədər əvvəllər istismarda olan torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yeni mülkiyyətçiyə nəzərdə tutulan yararlı istifadə müddəti- yeni obyektlərin xidmət müddətindən satışa yaxud verilmə anına qədər onların faktiki istifadə vaxtını çıxmaq yolu ilə müəyyən edilir. Bununla da yeni əsas vəsait obyektlənini yararlı istifadə vaxtı əsas fondların bərpa üçün vahid amortizasiya ayırmaları normasından asılı olaraq müəyyən edilir.

Misal . Torpaq, tikili və avadanlıqlar obyekti əldə edilmiş, onun faktiki istismar müddəti 6 il təşkil edir, vahid amortizasiya ayırmaları normasından asılı olaraq normativ istismar vaxtı-10 ildir. Yeni mülkiyyətçiyə obyektivn nəzərdə tutulan yararlı istifadə vaxtı-4 il (10-6) amortizasiya norması isə – 25 % (100%: 4) olacaqdır. Əvvəllər istismarda olan, torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektlərinin əldə edilməsi üzrə nəzərdə tutulmuş amortizasiya ayırmaları normasını müstəqil olaraq tətbiq etmək üçün, alıcı, satıcıdan əldə edilən

obyektin faktiki istifadə müddətini təsdiq edən sənədi olmalıdır. Əgər obyekt satın alındıqda yararlı istifadə vaxtı normativ istismar

müddətinə çatmışdırsa, onda onun gələcəkdə mümkün istifadə müddətini alıcı müstəqil olaraq özü müəyyən edir.

Müəssisənin nizamnamə kapilalına əmanət şəklində alınmış, əvvəllər istismarda olmuş torpaq, tikili və avadanlıqlar torpaq, tikili və avadanlıqlar üçün eyni qayda mövcuddur.

Qalığın azalması üsulunda amortizasiya ayırmalarının illik məbləği hesabat ilininin əvvəlinə torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektlərinin qalıq dəyərindən və bu obyektlərin yararlı istifadə vaxtlarından asılı olaraq hesablanmış amortizasiya normasından və sürətlənmiş əmsaldan asılı olaraq müəyyən edilir. Sürətlənmiş əmsal daha çox səmərəli maşın və avadanlıqlar üçün və yüksək texnoloji sahələrdə tətbiq edilir. Müəssisələr sürətləndirilmiş amortizasiya normalarını tətbiq etmək hüququna malikdir. Lakin bu artım iki dəfədən çox ola bilməz.

Misal. 130 min manat dəyərində vəsait obyekti satın alınması, yararlı istifadə vaxtı 8 il , sürətlənmiş əmsal – 2-dir. Sürətlənməni nəzərə almaqla illik amortizasya norması 25 %-ə(100%:8.2) bərabər olacaqdır. İstismarın birinci ilindən amortizasiya ayırmalarının illik məbləği 32,5 min manat (130.25%),

232

ikinci ilində 24,4 min manat [(130−32 ,5 )⋅25 % ] , üçüncü ilində 18,3 min manat [(130−32 ,5−24 ,4 )⋅25 %] və i.a olacaqdır.

Yararlı istifadə müddətində olan rəqəmlərin cəmi üzrə dəyərin silinməsi üsulundan istifadə etdikdə əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri onun istifadə edilməmiş ömür müddətinin, onun xidmət müddətində olan rəqəmlərin cəminə olan nisbətinə vurulur.

Misal. Dəyəri 100 min manat və yararlı istifadə müddəti 5 il olan obyekt istismara qəbul edilmişdir. Onun yararlı istifadə müddətində olan rəqəmlərin cəmi -15-dir ( 1+2+3+4+5). İstismarın birinci ilində obyektin ilk dəyərinin 5/15, yaxud 33,3%-i , ikinci İlində 4/15, yaxud 26,7%-i, üçüncü ilində -3/15, yaxud 20 % -i və i. a miqdarında hesablanır. Obyekt istismarının birinci illik amortizasiya məbləği müvafiq olaraq 33,3 min manat, ikinci ilində 26,7 min manat, üçüncü ilində 20 min manat, dördüncü ilində 13,3 min manat və beşinci ilində 6,7 min manat olacaqdır. Qəbul olunmuş amortizasiya siyasətindən asılı olaraq əks azdan çoxa doğru amortizasiya məbləği ardıcıllığı ola bilər.

Məhsulların (işlərin) həcminə mütənasib olaraq dəyərin silinməsi üsulunda amortizasiya ayırmalarının hesablanması –obyektin ilk dəyərini –hazırlanan məhsulların (yerinə yetirilən işlərin) naturadakı həcminin və onların obyektin cəmi yararlı istifadə müddətində nəzərdə tutulan miqdarına olan nisbətinə vurulması yolu ilə aparılır.

Misal. İlk dəyəri 200 min manat olan qurğu istismara qəbul edilmişdir, onun yararlı istifadə müddəti 4 il və qalıq dəyəri 20 min manatdır. Cəmi istismar dövründə 350 min manatlıq məhsul istehsal edilməsi nəzərdə tutulur. Birinci ildə 100 min manatlıq, ikinci ildə 90 min manatlıq, üçüncü ildə -60 min manatlıq, dördüncü ildə 100 min manatlıq məhsul istehsal edilmişdir. Amortizasiya olunmalı olan dəyər 180 manatdır. Qurğunun amortizasiyası

birinci ildə 51,4 min manat [180 (100:350 ) ] , ikinci ildə 45,3 min manat [180 (90 :350 ) ] , üçüncü ildə -30,9 min manat [180 (60 :350 ) ] ,dördüncü ildə 51,4 min

manat [180 (100:350 ) ] , təşkil edir. Amortizasiyanın hesablanması üsulundan asılı olmayaraq əsas vəsait

obyektləri üzrə amortizasiya ayırmaları hesabat ili ərzində hər ay illik məbləğin 1/12 həcmində hesablanır.

Respublika maliyyə nazirliyinin 3 iyul 1997-ci il tarixli 71 saylı qərarına əsasən bütün müəssisələr özlərinin balanslarında olan torpaq, tikili və avadanlıqların balans (ilkin, bərpa dəyərinə görə (amortizasiyanın

233

hesablanmasının yeni ( açıq) metodunu tətbiq edirlər.Bəzi torpaq, tikili və avadanlıqlar növlərinə amortizasiya hesablanmır və

onlara amortizasiya ayırmaları norması müəyyən edilməmişdir. Belə vəsaitlərə aiddir:

-məhsullar mal-qara, öküzlər, kələlər, marallar;-cavan çoxillik əkmələr onlar istismara verilənə qədər;-konservasiya üçün olan əsas vəsaitlər;-kitabxana fondu; - şəhər abadlıq qurguları və ümumi istifadə olan avtomobil yolları. Sadalanan obyektlər üzrə ilk dəyər onların çıxdaş edilməsi hesabına ərdə

edilən gəlir hesabına (mal-qara) ödənilir,ya da belə imkan yoxdursa spesifiklik (kitabxana fondu) yaxud istehsal prosesində iştirak etməsi (konservasiya üçün əsas vəsaitlər )nəzərə alınır.

Təsərrüfatda torpaq, tikili və avadanlıqların cəmi xidmət müddəti ərzində amortizasiya ayırmaları hesablanır. Torpaq, tikili və avadanlıqların istismar olunmasından yaxud bu və ya digər səbəb üzündən hərəkətsiz qalmasından asılı olmayaraq amortizasiya hesablanır. torpaq, tikili və avadanlıqlar təmir olunduqda amortizasiyanın hesablanması dayandırılmır.

Yeni torpaq, tikili və avadanlıqlar daxil olduqda onlara amortizasiyanın hesablanması növbəti ayın 1-dən başlanır, torpaq, tikili və avadanlıqlar ləğv edildikdə,satıldıqda və yaxud əvəzsiz verildikdə amortizasiyanın hesablanması əksinə növbəti ayın 1- dən dayandırılır.

Əgər müəsssə təmirin aparılması üçün ehtiyat hesablayırsa, onda eyni zamanda amortizasiyanı hesablamaqla torpaq, tikili və avadanlıqların təmiri üçün təmir fonduna yaxud ehtiyata ayırmalar aparılır. Hər bir əsas vəsait növü üzrə təmir fonduna ayırmalar xüsusi olaraq müəyyən olunmuş normalar üzrə aparılır yəni burada müəyyən olunan vaxtlarda torpaq, tikili və avadanlıqlar əsaslı və cari təmirinin aparoılması üçün vəsaitlərə olan normativ təlabat əks etdirilir.

Amortizasiya hesablamalarıAmortizasiya və təmir fonduna ayırmalar hesablanarkən xüsusi hesablama

tərtib edilir. Hazırda kənd təsərrüfatı müəssisələrində bu məqsəd üçün torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə amortizasiyanın və təmir fonduna ayırmaların hesablama cədvəlindən ( 48-KT № li forma)istifadə olunur.

Diqqət etmək lazımdırki, amortizasiya və təmir fonduna ayırmalar hər ay

234

hesablanmalıdır, bu işi yüngülləşdirmək üçün aşağıdakı kimi hərəkət etmək lazımdır. Göstərilən cədvəldə heç bir qrup obyekt üzrə mövcud amortizasiya norması və təmir fonduna ayırmalar aə əsas vəsaitlərin uçotu kartoçkasına əsasən yanvar ayının 1-i vəziyyətinə ilin əvvəlinə bütün əsas vəsaitlərin balans dəyəri yazılır. Torpaq, tikili və avadanlıqların, balans dəyərini və müvafiq amortizasiya ayırmaları normalarını və təmir fonduna ayırmaları bilə-rək,bütünlükdə təsərrüfat üzrə ayrı-ayrı qrup Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə illik amortizasiya məbləği və təmir fonduna ayırmalar müəyyən edilir.Bu məbləğin 1/12 hissəsini yanvar ayında olan amortizasiya ayırmaları və təmir fonduna ayırmaların həcminə yazılır. Fevral ayı və sonrakı aylarda amortizasiya məbləğini müəyyən etmək üçün bütün hesablamaları aparmaq lazım gəlmir, keçən dövr (ay)ərzində Torpaq, tikili və avadanlıqların tərkibində olan dəyişikliyi nəzərə almaq kifayətdir.Bu məqsədlə amortizasiyanın və təmir fonduna ayırmaların hesablanması cədvəli (avtonəqliyyat daxil edilmədən) (49-KT № li forma) tərtib olunur. Alınan məbləğə, əvvəlki ay ərzində hesablanmış amortizasiya ayırmaları və təmir fonduna ayırmaların həcminə düzəliş edilir.

Avtonəqliyyat üzrə amortizasiynın və təmir fonduna məbləğin hesablanması üçün hər ay avtonəqliyyat üzrə amortizasiyanın və təmir fonduna ayırmaların hesablanması cədvəli (50-KT № li forma) tərtib olunur. Onda avtomobil nəqliyyatı vasitələrinin növləri və qrupları üzrə bir avtomobilin (qoşulanın ) balans, ümumi və orta dəyəri, amortizasiya və təmir fonduna ayırma norması və məbləği göstərilir.

Bu cədvəlin əvvəlki cədvəldən fərqi ondan ibarətdir ki, amortizasiya məbləği və təmir folduna ayırmanın hesablanması heçdə sadəcə olaraq balans dəyərinə görə deyil, yürüş(ton kilometr ) haqqında məlumatlardan və müəyyən olunmuş ayırma normalarından asılı olaraq hesablanır.Yükqaldırma qabiliyyəti 2 tona qədər olan avtomobillər üzrə amortizasiya məbləğinin hesablanması balans dəyərinə görə aparılır.Avtomobillərin bütün növləri üzrə (yükqaldırma qabiliyyəti 2 tona qədər olanlar və xüsusi avtomobillər də daxil olmaqla) təmir folduna ayırma məbləğinin müəyyən edilməsi yürüşə görə aparılır.

Göstərilən cədvəllərin əsasında hesablanmaş amortizasiya məbləği yəni əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və təmir folduna ayırmalar hər ay müvafiq istehsal bölmələrinin məsrəflərinə aid edilir.

235

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

Mövzu 10. ƏMƏYİN VƏ ONUN ÖDƏNİLMƏŞİNİN UÇOTUPLAN

1. Uçot obyektinin məzmunu 2. Əməyin uçotu üzrə məlumatlarin ümumiləşdirilməsi və

qruplaşdirilmasi 3. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmalarin uçotu və əmək haqqi fondundan istifadəyə nəzarət 4.Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmalarin mühasibat uçotunun registrlərində əks etdirilməsi

1. UÇOT OBYEKTİNİN MƏZMUNU

Əməyin və onun ödənişinin uçotu məhsul iətehsalına əmək məsrəfləri və hər bir işçiyə əmək ödənişi haqqında informasiyaların toplanması və sistemə

236

salınmasını təmin edən, mühasibat uçotunun mühüm sahələrindən biridir. Əmək haqqının düzgün müəyyən edilməsinin və işçilərin maddi cəhətdən maraqlan-dırılması prinsipinə riayət edilməsinin vacib şərti mühasibat uçotunun düzgün təşkil edilməsidir.

Əməyin və onun ödənişinin mühasibat uçotu aşağıda göstərilənləri təmin etməlidir. Təsərrüfatın müxtəlif sahələrində faktiki əmək sərfini və öz vaxtında ilk sənədlərdə əks etdirilməsini;- yerinə yetirilən işin yaxud məhsul çıxışının həcminin və iş vaxtında istifadə edilməsinin düzgün əks etdirilməsini;- əmək haqqının düzgün hesablanmasını təmin edən –müəyyən olunmuş norma və qiymətlərin düzgün tətbiq olunmasına nəzarət etməyi;- əmək haqqını düzgün hesablamaq və onu müəyyən olunan vaxtda vermək məqsədi ilə təsərrüfatın hər bir işçisinin sərf etdiyi əməyin miqdarına nəzarət etməyi;- təsərrüfatlar işçilərinin onların kateqoriyalar üzrə sayının gözlənilməsinə və müəyyən olunmuş əmək haqqı fondundan istifadə olunmasına nəzarət etməyi;- məsrəflərin düzgün hesablanmasını təmin edən, mühasibat hesabları üzrə əmək haqqının uçot obyektlərinə düzgün bölüşdürülməsi qaydasına riayət etməyi;- əməyin təşkili və ödənişinin mütərəqqi formasının, o cümlədən podrat və icarə münasibətlərində geniş tətbiq edilməsini.

Uçotun qarşısında duran bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi təsərrüfatda əmək və maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsinə, qənaət rejiminə və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına imkan verir.

İLKİN SƏNƏDLƏŞMƏ 

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində yerinə yetirilən işlərin, əmək sərfinin uçotu əmək haqqının (əmək ödənişinin) hesablanması üçün bir neçə ilk sənəd formalarından istifadə olunur. Əmək intizamına nəzarət və iş vaxtından istifadə səviyyəsinin təhlili üçün tabel uçootu tətbiq olunur. Həmin tabel uçotu həmçinin vaxtamuzd əmək haqqı ilə işçilərə əmək haqqının (əməyin ödənişinin) hesablanması üçün əsasdır.

Tabel uçotuTabel uçotu iş vaxtının uçotu tabelində (140 –KT №-li forma) iş yerləri

üzrə (şöbələrdə, briqadalarda, sənaye və köməkçi istehsalatlarda və digər

237

təsərrüfat bölmələrində) təsərrüfatın müvafiq bölmələrinin müdirləri tərəfindən aparılır.

Tabelə işçilərə verilmiş tabel nömrələri (şəxsi hesablar) müəyyən olunmuş ardıcıllıqla göstərilməklə bölmənin bütün işçi heyəti yazılır. Tabeldə işə çıxma işdə olan saatların miqdarı, işdə olmaması hər gün qeyd olunur və şərti işarələrlə tabeldə əks etdirilir. Məsələn, istirahət və bayram günləri – «İ» hərfi ilə, xəstəlik «X» hərfi ilə, məzuniyyət –«M» hərfi ilə, işə çıxmama «Ç» hərfi ilə işarə edilir.

Ayın axırında tabeldə işdə olan vaxtların (saatların, günlərin, işə çıxmama günlərinin (səbəbləri üzrə) miqdarı haqqında yekunlar çıxarılır. Sonra tabeldə onun müvafiq məlumatları yoxlanıldıqdan sonra hesablaşma –ödəmə cədvəlini tərtib etmək üçün mühasibata verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtamuzd siste-mi ilə işçi kateqoriyaları üzrə əmək haqqının ödənməsində görülən iş vaxtı haqqında tabel məlumatı əmək haqqının hesablanması üçün yeganə əsasdır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində gün ərzində (növbədə) və növbədaxili boşdayanma nəticəsində iş vaxtının itkisi tabel uçotu ilə yanaşı ilkin usotda da aparılır. Bunun üçün gündəlik (növbə) və növbədaxili boş dayanmaların uçot vərəqəsindən (64 a №-li forma) istifadə olunur. Həmin forma boş dayanmalar olduqda istehsalat bölməsinin rəhbəri tərəfindən gündəlik tərtib olunur. Uçot vərəqəsində boş dayanma vaxtı və səbəbləri, eyni zamanda aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlər göstərilir.

Bitkiçilikdə əməyin ilk uçotu  Bitkiçilikdə əmək haqqının hesablanması, sərf rolunan əməyin, yerinə yetirilən işlərin və bunlarla yanaşı iş prosesində olan material məsrəflərinin uçotu üçün müxtəlif uçot vərəqəsi formalarından istifadə olunur.

Traktorlar, özüyeriyən maşınlar və kombaynlarla görülən tarla, stasionar işlərini və başqa işləri uçota almaq üçün traktorçu- maşinistin uçot vərəqəsi (133 KT№-li forma) tətbiq edilir. Bu uçot vərəqəsi hər bir traktorçu –maşinist üçün ayrıca yazılır. Uçot vərəqəsində il, ay, təsərrüfatın adı, şöbənin, briqadanın nöm-rəsi, həmçinin traktorçu –maşinistin familiyası, adı və atasının adı, onun tabel nömərsi, traktorun markası və onun inventar nömrəsi göstərilir. Hər bir bitki və iş növünə bir sətir ayrılır və orada tarix üzrə ardıcıl olaraq aşağıdakılar yazılır:işin yerinə yetirilməsinin aqrotexniki şərti (şumun dərinliyi və s.) briqada-sifarişçi, ölçü vahidi, işlənmiş saatların miqdarı, iş norması, qiyməti, naturada faktiki yerinə yetirilən işlər, işlərin şərti etalon hektara çevrilməsi, iş vahidinə faktiki və norma üzrə yanacaq sərfi göstərilir.

238

Yanacağın hərəkəti haqqında bölmədə verilmə tarixinə yanacağın qalığı və iş vaxtında verilən (doldurulan) yanacağın miqdarı və uçot vərəqəsinin verilmə tarixi əks etdirilir. Traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsini briqadir yaxud briqadanın uçot işçisi tərəfindən aparılır, toraktorçu, briqadir imzalayır və aqro-nom təsdiq edir. Həmçinin aqronom yerinə yetirilmiş işlərin müddəti və keyfiyyəti haqqında qeydlər edir. Uçot vərəqəsində əks etdirilən məlumatlar üzrə traktorçu- maşinistə əmək haqqı hesablanır.

Nəqliyyat işlərində olan traktor işlərinin uçotu üçün traktorun yol vərəqəsindən (134 –KT №-li forma) istifadə olunur. Bu sənəddə işlənmiş saatların və günlərin miqdarı, ümumi yürüş, o cümlədən yüklə; daşınılan yükün, gedilən ton –kilometrlərin, yerinə yetirilmiş şərti etalon hektar işlərinin miqdarı; faktiki və norma üzrə yanacaq sərfi və hesablanmış əmək haqqı məbləği onun növləri üzrə yanacaq sərfi və hesablanmış əmək haqqı məbləği onun növləri üzrə əks etdirilir.

Əl ilə görülən və ya canlı dartıcı qüvvə ilə yerinə yetirilmiş işləri uçota almaq üçün əməyin və yerinə yetirilmiş işlərin uçot vərəqəsi (131-KT və 132- KT №-li formalar) istifadə olunur. 131-KT №-li uçot vərəqəsi forması bütöv briqada, manqa üzrə əməyi və yerinə yetirilmiş işləri uçota almaq üçün, 132- KT №-li uçot vərəqəsi forması briqadanın ayrı-ayrı izvlərinin əməyi və yerinə abriqadanın, manqanın adı, il, həmin manqanın bir üzvünün familiyası, adı, atasının adı, yaxud birgə yerinə yetirilmiş işlər üzrə işçi qrupları, həmçinin işçilərin tabel nömrələri göstərilir.

Bu formanın ayrı-ayrı sütunlarının başlıq hissəsində hər gün iş yerinə yetirildikcə ayın tarixi, bitkinin və yerinə yetirilən iş növünün adı, ölçü vahidi, qiymət, iş norması göstərilir. Hər bir işçinin gördüyü iş qəbul edilərkən faktiki yerinə yetirilmiş işlərin həcmi və işlənilən saatların miqdarı göstərilir.

Heyvandarlıqda əməyin ilk uçotuHeyvandarlıqda əmək haqqı (əməyin ödənişi) alınan məhsulun miqdarı və

keyfiyyətindən və bəzi digər göstəricilərdən asılı olaraq hesablanır. Buna görə görülən işimn uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün heyvanların hə-rəkətinin uçotu üzrə ilk sənədlərin məlumatları istifadə olunur. Heyvanların balalarının mədaxil aktı (211- KT №-li forma) əsasında sağıcıya, malabaxana, çobana və digər işçilərə əmək haqqı hesablanır. Heyvanların qrupdan –qrupa keçirilməsi aktının (214- KT №-li forma) məlumatları çoşkaların ayrılma anına hər başa və alınan çəki artımına görə donuza baxana, cavan heyvanları nişan-

239

lanarkən, cavan heyvanların saxlanılmasına görə at baxana və çobana əmək haqqının hesablanması üçün istifadə olunur.

Heyvanların çəkilməsinə dair cədvəl (216-KT №-li forma) hesabat dövrü ərzində çəki artımını müəyyən etmək üçün əsasdır. Bu formanın əsasında buzova baxanlara, malabaxanlara və digər heyvandarlıq işçilərinə əmək haqqı (əmək ödənişi) hesablanır. Alınan çəki artımı xüsusi sənəddə – heyvanların çəki artımının hesablanması (217-KT №-li forma) sənədində müəyyən edilir.

Süd sağımının uçotu jurnalının (176-KT №-li forma) əsasında sağıcılara maşınla sağım ustalarına əmək haqqı hesablanır. Həmçinin təhkim edilmiş mal-qara qrupundan sağılan südə görə mala baxana çobana və s. müəyyən edilmiş haqq hesablanır.

Yun qırxımı və qəbulu aktı (181-KT№-li forma) ilk sənəd sayılır. Bu sənəddə qoyunlar qırxıldıqda alınmış yunun miqdarı göstərilir. Bu sənəd qoyunçulara əmək haqqının hesablanması üçün əsasdır.

Sair istehsalatın ilk uçotuSənaye və köməkçi istehsalatlarda eləcə də tikinti və quraşdırma işlərində

yerinə yetirilmiş işlərin həcminin, əmək sərfinin uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün işəmuzd iş naryadından geniş istifadə olunur.

İşəmuzd iş naryadı (briqada üçün və fərdi) (136-KT №-li forma) briqada üzvlərinin yerinə yetirdikləri işlərin həcminin, sərf olunan vaxtın və əmək haqqının hesablanması məqsədi ilə tətbiq olunur. Naryad bir ay müddətinə, bir nüsxədən ibarət yazılır.

Onda ay ərzində yerinə yetirilmiş işlər və naryadın arxa tərəfində isə tabel aparılır. Tabeldə briqadanın hər bir üzvünün işlədikləri vaxt gündəlik uçota alınır. Tapşırıq yerinə yetirildikdən sonra yaxud ayın qurtarması ilə əlaqədar olaraq işə görə əmək haqqının ümumi məbləği hesablanır.İşəmuzd iş naryadı (fərdi) (137-KT №-li forma) bir işçi üçün tapşırığın

müəyyən edilməsi və yerinə yetirdiyi işlərin həcminin, sərf olunan vaxtın uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün tətbiq olunur.

Yük avtomobilinin yol vərəqəsi yük avtonəqliyyatı işləri üçün ilk sənəddir və sürücüyə, mal yükləyənə əmək haqqının hesablanması üçün əsasdır. Hazırda yol vərəqəsinin iki amiqdarı məsafə, yanacaq məsarifi və yük avtomobili işlərinin uçotu və təhlili üçün lazım olan başqa göstəricilər göstərilir.

Minik avtomobilinin yol vərəqəsi (3 №-li nüm. forma) minik avtomobili işlərinin ilk uçotu və sürücüyə əmək haqının hesablanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yol vərəqəsi bir günə və yaxud bir növbə üçün verilir. Avtobus

240

işlərinin uçotu üçün avtobusun yol vərəqəsindən (6 №-li nüm. forma) istifadə edilir.

İşlənilməyən vaxta görə əmək ödənişiQanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş dövlət və ictimai vəzifəni yerinə

yetirdiyi vaxta görə, işçinin orta əmək haqqı saxlanılır. Orta əmək haqqı hesablandıqda əmək haqqı fonduna daxil olan və daimi xarakter daşıyan, bütün növ ödənişlərə diqqət yetirmək lazımdır.

Əgər işçiyə orta əmək haqqı 12 və daha çox günə görə verilirsə, onda hesablama üçün son üç ayın əmək haqqı götürülür. 12 günə qədər olan ödənişdə son təqvim ayında olan əmək haqqını nəzərə almaq lazımdır.

İldə bir dəfə fəhlələrə, qulluqçulara 15 gündən 24 iş gününə qədər (bazar günləri əlavə olunur) məzuniyyət verilir. Məzuniyyət vaxtı həmkarlar təşkilatı ilə razılaşmaqla təsərrüfatın müdriyyətinin tərtib etdiyi məzuniyyət qrafiki ilə müəyyən edilir. İşçilərə məzuniyyət həmin təsərrüfatda fasiləsiz 11 ay işlədikdən sonra verilir. Məzuniyyət pulunu hesablamaq üçün son 12 ay ərzində alınan əmək haqqı (bütün əmək haqqı növləri (əməyin ödənişi) və əmək qabiliyyətini itirməsinə görə verilən yardım da daxil olmaqla) 12 –yə bölünür. Alınan orta aylıq əmək haqqı 30,4 iş gününə (bir ayda olan orta iş gününün sayı) bölünür, orta hesabla gündəlik əmək haqqı məzuniyyət günlərinin sayına vuru-lur.

İşçi növbəti məzuniyyətə çıxdıqda və yaxud ay qurtarana kimi işdən azad edildikdə əmək haqqının hesablanması üçün əmək haqqı üzrə hesablaşmadan (138 KT №-li forma) istifadə edilir.

Fəhlə və qulluqçulara müavinət fasiləsiz iş stajından, xəstəliyin xarakterindən və həmkarlar təşkilatının üzv olmasından asılı olaraq verilir.

Əmək haqından tutulmalarFəhlə və qulluqçuların əmək haqqından müəyyən tutulmalar edilir. Bu tutulmalar qanunda nəzərdə tutulmuş həcmdə aparılır. İşçilərin əmək haqqından məcburi qaydada tutulmalara aiddir: əmək haqqı hesabına verilən avans; fiziki şəxslərdən gəlir vergisi; məhkəmənin icra vəqərəsi üzrə məbləğlər; təhtəlhesab məbləğlər; artıq verilmiş əmək haqqı; kreditlə alınmış mallara görə borclar. Fiziki şəxslərdən gəlir vergisi alınan gəlir məbləğindən tutulur. Bu gəlir məbləğinə əmək haqqı fonduna daxil olan və daxil olmayanlar, ilin əvvəlindən olan bütün ödənişlər, o cümlədən mükafatlar və müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar daxildir. Hazırda gəlir vergisinin dərəcəsi aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir.

241

Aylıq gəlirdən aşağıdakı dərəcələrlə vergi tutulur:

3. ƏMƏYİN UÇOTU ÜZRƏ MƏLUMATLARIN ÜMUMİLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ QRUPLAŞDIRILMASI

İlk sənədlərin məlumatları iki istiqamətdə toplanılır və yığılır: birinci-hər bir işçiyə əmək haqqını hesablamaq və vermək və sonra hesablanmış əmək haqqının uçotu üzrə registrlərdə əks etdirmək üçün; ikinci məsrəfləri uçot obyektləri üzrə toplamaq və sonra məsrəf uçotu üzrə müvafiq registrlərdə məbləğin aid edilməsi üçün. Birinci istiqamət. Kənd təsərrüfatında hər bir işçiyə əmək haqqının hesablanması və verilməsi üçün ilk sənədlərin məlumatları əsasında vergitutma sistemində əlaqəli qəbul edilmiş xüsusi haqq-hesab – ödəniş cədvəli forması (141 KT №-li xüsusi forma) tərtib olunur. Bu cədvəldə hər bir işçi üzrə gəlirlər və ilin əvvəlindən və cari ay ərzində tutulmalar haqqında məlumatlar göstərilir. Tutulan vergi gəlirlərinə daxil olan, hesablanmış əmək haqqı məbləği, əlavə ödənişlər ilin əvvəlindən verilir və ilin əvvəlindən olan ümumi gəlir çıxarılır. Sonra ümumi gəlirdən gəlir vergisindən azad olunan gəlirlər çıxılır və beləliklə ilin əvvəlindən vergitutulan gəlir müəyyən edilir. Müəyyən olunmuş faizlə ver-gitutulan gəlirdən ilin əvvəlindən olan gəlir vergisi məbləği hesablanır və sonra əvvəlki aya görə tutulmuş gəlir vergisini çıxmaq yolu ilə, cari ay üçün tutulmalı olan vergi məbləğinin həcmi müəyyən edilir. Bu məbləğ cari ay üçün olan məlumatlar bölməsində göstərilir. Burada icra vərəqəsi üzrə tutulmalar, digər tu-tulmalar da göstərilir. Bu bölmədə tərtib edilmiş və işlənilmiş iş vaxtından istifadə tabeli və ilk sənədlərin əsasında qabaqcadan hər bir işçi üzrə pul ilə, natura ilə hesablanmış əmək haqqı məbləği və ümumi əmək haqqı məbləği çıxarılır. Bu məbləğdən avans və tutulmalar haqqında olan məlumatların çıxılması yolu ilə son hesablamada verilməyə dair əmək haqqı müəyyən edilir.

Xüsusi haqq-hesab – ödəniş cədvəli formasının nəticəsi bir sənəddə vergi tutulan gəlirin ilin əvvəlindən ümumi gəlirin hesablanmasını, ödəniş məbləğlərini (ay ərzində olan vergi və bütün tutulmalardan sonra gəlir məbləğindən işçiyə çatası məbləğlər) göstərilməyə imkan verir.

Haqq-hesab ödəniş cədvəlindən məlumatlar əmək haqqı üzrə hesablaşmaların uçotu üzrə xüsusi registrlərin icmalının tərtibi üçün uçot işlərinin növbəti mərhələsində istifadə olunur.

242

Kənd təsərrüfatında xüsusi haqq-hesab ödəniş cədvəli formasına dair əlavə ödəniş cədvəli (T-53 №-li təs. arası, num. Forması) tətbiq olunur. Qayda üzrə haqq-hesab ödəniş cədvəlindən (141-KT №-li forma) istifadə edildikdə həmin forma ayın birinci yarısına görə əmək haqqı hesabına avans verilməsi üçün tətbiq olunur.

Ödəniş cədvəlində lazımi miqdarda qoşma vərəqlərdən istifadə olunur. Hər sətir bir işçi üçün ayrılır, arəhbəri və baş mühasib öz imzaları ilə təsdiq edir. İkinci istiqamət. Məsrəf uçotu obyektləri üzrə istehsala məsrəflər haqqında məlumatların toplanması və sonra onların xərclərin uçotu üzrə registrlərdə əks etdirilməsi üçün xərclərin uçotu üzrə toplayıcı cədvəl (301- KT №-li forma) tətbiq edilir. Bu cədvəl istehsal xərclərinin toplanılması üçün, o cümlədən xərc obyektləri nöqteyi nəzərdən çoxsaylı sintetik və analitik uçot hesabları üzrə əmək haqqı üzrə olan xərclərin toplanması üçün universal formadır.

4. ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİ ÜZRƏ HESABLAŞMALARINUÇOTU VƏ ƏMƏK HAQQI FONDUNDAN İSTİFADƏYƏ NƏZARƏT

Ümumi qaydaKənd təsərrüfatı müəssisələrində əmək haqqı (əməyin ödənişi) üzrə

hesablaşmalar 533 (70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» sintetik hesabında uçota alınır. 533(70 )№-li hesabın krediti üzrə hesablanmış əmək haqqı (əməyin ödənişi) məbləği, həmçinin əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan ödənişlər, müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar, iqtisadi həvəsləndirmə və xüsusi təyinatlı fondlar hesabına mükafatlar və s. əks etdirilir 533(70)№-li hesabın debeti üzrə natura ödənişlərinin dəyəri də daxil olmaqla verilən məbləğlər, əmək haqqından bütün növ tutulmalar, verilməyən əmək haqqı məbləğinin deponentləşdirilməsi (435(76) №-li hesaba keçirilməsi) uçota alınır.

533(70 )№-li hesab üzrə iki tərəfdə qalıq ola bilər. Hesabın kredit qalığı əmək haqqı üzrə təsərrüfatın işçilərə olan borcunu, hesabın debet qalığı isə əmək haqqı üzrə işçilərin təsərrüfata olan borcunu göstərir. Debet qalığı işçilərlə hesablaşmaların pis təşkil edildiyini sübut edir. Belə ki, nə vaxt işlənilmiş vaxta yaxud yerinə yetirilmiş işə görə işçiyə çatasından artıq pul verildikdə hesabın debet tərəfində qalıq olur. 533(70 )№-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» sintetik hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi çox müxtəlifdir.

533(70 )№-li hesabın krediti əmək haqqının hesablanması və digər ödənişlər üzrə çoxlu miqdarda hesablarla müxabirləşir. Bunları aşağıdakı altı qrup üzrə təsnifləşdirmək olar: birinci -sahə və istehsalat xərclərinin uçotu

243

hesabları, hansı ki, işçilərin əməyindən istifadə olunur və uyğun olaraq əmək haqqı hesablanır;İkinci – müəssisədə iştirakdan olan gəlirləri uçota alan hesablar, bununla müəssisə işçilərinə dividend məbləği və digər çatası gəlirlər hesablanır;üçüncü – sosial sığorta hesabı –bu hesaba görə müəsisə işçilərinə yardım hesablanır;dördüncü – yaradılmış ehtiyat hesabı bu ehtiyat hesabına görə mövcud qanunvericilikdə və təsisçilərin sənədlərində nəzərdə tutulmuş qaydada işçilərə müxtəli mükafatlar verilir;beşinci –533(70 )№-li hesabın krediti ilə əlaqədar, müxtəlif əməliyyatlar üzrə sair hesablar;altıncı – natura ilə əmək ödənişi üzrə əməliyyatlar.Birinci qrup. 533(70) №-li hesabın krediti üzrə aşağıdakı hesabların debeti ilə müxabirləşmədə yerinə yetirilən işlərə görə işçilərə əmək haqqı məbləği hesablanır:103(07), 201(10), 131(11), №-li hesablar –material qiymətlilərin tədarükü və əldə edilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar üzrə;103(08 )№-li hesab-kapital qoyuluşuna aid olan xərclər və işlər üzrə;202(20)-202/629 )№ -li hesablar – istehsal xərclərinə aid olan işlər üzrə; 711(43), 602(46), 611(47), 611(48), 341(80) №-li hesablar-məhsulların, işlərin xidmətlərin, əsas vəsaitlərin, sair aktivlərin satışı ilə əlaqədar olan işlər üzrə, həmçinin kommersiya xərclərinə aid olan işlər üzrə.Altıncı qrup. Kənd təsərrüfatında sahibkarla razılığa əsasən, mövcud əmək haqqı sistemi üzrə kombaynçılara, heyVandarlara, digər kateqoriyalı işçilərə cinsi ödənişlər üzrə əmək haqqının verilməsi əməliyyatları kifayət qədər geniş yayılmışdır. Natura üzrə əmək haqqı məbləğinin hesablanması 533(70) №-li hesabın kreditində və müvafiq xərcləri uçota alan hesabların 202(20-1), 202(20-2 )və s.) debetində əks etdirilir. Hesablanmış əmək haqqı hesabına məhsul (hey-van) verilməsi maya dəyəri ilə qiymətində 602(46) №-li hesabın debetində 204(40) yaxud 131(11) №-li hesabın kreditində əks etdirilir, sonra 602(46) №-li hesabın kreditində və 533(70) №-li hesabın debetində yazılış aparılır.Altıncı qrup. Kənd təsərrüfatında sahibkarla razılığa əsasən, mövcud əmək haqqı sistemi üzrə kombaynçılara, heyVandarlara, digər kateqoriyalı işçilərə cinsi ödənişlər üzrə əmək haqqının verilməsi əməliyyatları kifayət qədər geniş yayılmışdır. Natura üzrə əmək haqqı məbləğinin hesablanması 533(70) №-li hesabın kreditində və müvafiq xərcləri uçota alan hesabların 202(20-1), 202(20-

244

2 )və s.) debetində əks etdirilir. Hesablanmış əmək haqqı hesabına məhsul (hey-van) verilməsi maya dəyəri ilə qiymətində 602(46) №-li hesabın debetində 204(40) yaxud 131(11) №-li hesabın kreditində əks etdirilir, sonra 602(46) №-li hesabın kreditində və 533(70) №-li hesabın debetində yazılış aparılır.

Əmək haqqı məbləğinin iki istiqamətdə mühasibat uçotunun registrlərində əks etdirilməsi artıq yuxarıda qeyd olunmuşdur: hər bir işçi üzrə əmək haqqını fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların uçotu üzrə registrlərə yazmaq üçün və xərclərin uçot obyektləri üzrə əmək haqqı məbləğini istehsala məsrəflərin uçotu üzrə registrə yazılması üçün.Birinci istiqamət. Bu qrup registrlərdə yazılış üçün əsas tərtib edilmiş hesablaşma ödəmə cədvəlidir. Bununla aşağıdakı cədvəl formalarını aparmaq olar: işçilərin şəxsi hesabları (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı), verilməyən əmək haqqının registrləri (85-KT №-li forma), işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək ödənişinin icmal cədvəli (58-KT forma), işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəli (59-KT №-li forma). İşçilərin şəxsi hesabı (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı) 533(70 ) №-li hesab üzrə əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların analitik uçotu registri hesab olunur. Burada hər bir işçi üzrə hesablaşma ödəmə cədvəlindən (141-KT №-li forma) ay ərzində hesablanmış əmək ödənişi məbləği haqqında yekun məlumatları və digər ödənişlər, mü-vəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsi vərəqəsi üzrə yardım, növlər üzrə tutulmalar və verilməyə dair olan məbləğ köçürülür.

Pensiya işi üçün əmək haqqı məbləği haqqında vətəndaşların müraciəti ilə əlaqədar göstərilən registrin saxlanma vaxtı 75 ildir.İşçilər əmək haqqı məbləğini müəyyən olunan vaxtda almadıqda bu məbləğlər verilməyən əməyin ödənişi reyestrində (85-KT №-li forma) hər bir işçi üzrə ayrılıqda köçürülür. Onlar deponent borcuna köçürülməlidir, bunun üçün 53-KT №-li deponentləşdirilmiş əmək ödənişinin uçotu cədvəli doldurulur.

5. ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİ ÜZRƏ HESABLAŞMALARIN MÜHASİBAT UÇOTUNUN REGİSTRLƏRİNDƏ ƏKS ETDİRİLMƏSİ

  Əmək haqqı məbləğinin iki istiqamətdə mühasibat uçotunun registrlərində əks etdirilməsi artıq yuxarıda qeyd olunmuşdur: hər bir işçi üzrə əmək haqqını fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların uçotu üzrə registrlərə yazmaq üçün və xərclərin uçot obyektləri üzrə əmək haqqı məbləğini istehsala məsrəflərin uçotu

245

üzrəregistrəazılmasıüçün.Birinci istiqamət. Bu qrup registrlərdə yazılış üçün əsas tərtib edilmiş hesablaşma ödəmə cədvəlidir. Bununla aşağıdakı cədvəl formalarını aparmaq olar: işçilərin şəxsi hesabları (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı), verilməyən əmək haqqının registrləri (85-KT №-li forma), işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək ödənişinin icmal cədvəli (58-KT forma), işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəli (59-KT №-li forma). İşçilərin şəxsi hesabı (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı) 533(70) №-li hesab üzrə əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların analitik uçotu registri hesab olunur. Burada hər bir işçi üzrə hesablaşma ödəmə cədvəlindən (141-KT №-li forma) ay ərzində hesablanmış əmək ödənişi məbləği haqqında yekun məlumatları və digər ödənişlər, mü-vəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsi vərəqəsi üzrə yardım, növlər üzrə tutulmalar və verilməyə dair olan məbləğ köçürülür.Pensiya işi üçün əmək haqqı məbləği haqqında vətəndaşların müraciəti ilə əlaqədar göstərilən registrin saxlanma vaxtı 75 ildir.İşçilər əmək haqqı məbləğini müəyyən olunan vaxtda almadıqda bu məbləğlər verilməyən əməyin ödənişi reyestrində (85-KT №-li forma) hər bir işçi üzrə ayrılıqda köçürülür. Onlar deponent borcuna köçürülməlidir, bunun üçün 53-KT №-li deponentləşdirilmiş əmək ödənişinin uçotu cədvəli doldurulur.53-KT №-li cədvəl illik açılır. Onda uçot xətti-nozisiya üsulunda aparılır: hər bir deponent üçün ayrıca sətir ayrılır və orada ardıcıllıqla yazılır: tabel nömrəsi deponentin familiyası, adı, atasının adı və sonra «Kredit» bölməsində (de-ponentin hesabına aid olanlar) aylıq deponent borcunun meydana gəlməsi de-ponentləşdirilmiş əmək haqqı üzrə ödəmə cədvəlinin nömrəsi və deponkntləş-dirilmiş məbləğ qeyd olunur. Kassir tərəfindən tərtib edilmiş və baş mühasib tərəfindən yoxlanılmış verilməyən əməyin ödənişi reyestrinin (85- KT №-li forma) əsasında yazılış aparılır. Həmçinin bilavasitə hesablaşma-ödəmə cədvəlindən də yazılış mümkündür. Deponent borcu ödənildikdə 53-KT №-li cədvəlin «Debet ödənilmişdir» bölməsində yazılış aparılır. Burada müvafiq ay sütununda ödənilmiş məbləğ və kassa məxaric orderinin nömrəsi göstərilir. Deponentləşdirmə cədvəlinin əsasında yazılış aparılır.Debet533(70)№-lihesab,Kredit435(76-4)№-lihesab. Ödəniş aparıldıqda debet 743(56-4) №-li hesab, kredit 221(50 )№-li hesab. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət və müəyyən olunmuş

246

hesabatın tərtibi və icmal uçotu üçün mühüm registr – işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əməyin ödənişinin icmal cədvəli (58-KT №-li forma) və işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəlidir (59-KT №-li for-ma)58-KT №-li cədvəl işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək haqqı və digər ödənişlər haqqında hesablaşma-ödəmə cədvəllərinin (kitabın, jurnalın vərəqlərinin) ümumiləşdirilmiş məlumatların hər ay əks et-dirilməsi üçün bütünlüklə müəsisə üzrə illik açılır.

1-ci «Fəhlələrin siyahı tərkibi» bölməsində əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olan əsas və əlavə əmək haqqının növləri üzrə hesablanmış məbləğlərin yekun məlumatları, müxtəlif şəkildə verilən mükafatlar, boşdayanmaya görə ödənişlər, məzuniyyətin ödənişi, iş stajına görə verilən mükafatlar və sair hesablanmış məbləğlər, həmçinin müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar, hamiləliyə və doğuma görə müavinətlər, uşaq üç yaşına çatanadək ona qulluq etməyə görə müavinətlər və digər ödənişlər daxil olmaqla əks etdirilir. 2-ci «Mühəndis-texniki heyətin siyahısı tərkibi» bölməsində əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olan hesablanmış məbləğlər haqqında məlumatlar – əsas maaşlar üzrə ödənişlər, mükafatlar, illik və əlavə məziyyət ödənişləri, iş stacına görə mükafatlar və s. ümumiləşdirilir. Əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan məbləğlər ayrılıqda əks etdirilir və yekun məlumatı çıxarılır. Əmək haqqı fondu üzrə ay ərzində və ilin əvvəlindən olan MTİ-rə hesablanmış ümumi məbləğ birinci bölmədə eyni qaydada göstərilir. 3-cü «Sair heyətin siyahı tərkibi» (qulluqçular, kiçik xidmətedici heyət, mühafizə işçiləri və s.) bölməsində kateqoriyalar üzrə əmək haqqı fondu üzrə hesablanmış məbləğlər, o cümlədən əsas maaşlar, mükafatlar, məzuniyyətin ödənişi, iş stajıyna görə mükafatlar və s. ay ərzində və ilin əvvəlindən olan məbləğlər toplanır. Sonra əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan he-sablanmış məbləğlər və sair ödənişlər əks etdirilir, bundan sonra yekun məbləği göstərilir. 4-cü «Qeyri-sənaye heyəti» bölməsində yaşayış-kommunal təsərrüfatı, məktəbə qədər uşaq baxçaları və s. üzrə əmək haqqı fondundan hesablaqmış məbləğlər haqqında məlumatlar 3-cü bölmədə olduğu kimi əks etdirilir. 5-ci bölmədə kənd təsərrüfatı işçilərinin kateqoriyaları eyni məlumatlar verilir. 59-KT №-li cədvəl bütünlükdə təsərrüfat üzrə əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Cədvəl

247

müəssisə üzrə hesablaşma-ödəmə cədvəlinin əsasında yarımillik açılır. Cədvəlin birinci sütünunda müəssisəyə yaxud işçilərə ayın əvvəlinə olan borclar ümumiləşdirilir. Cədvəlin üz hissəsində A «Hesablanmış məbləğlər» bölməsində əməyin ödənişi fondu hesabına əməyin ödənişi məbləği, müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə müavinətlər, hamiləyə və doğuma görə müa-vinətlər, uşaq üç yaşına çatanadək qulluq etməyə görə müavinətlər və digər ödənişlər üzrə məbləğlər toplanır. Cədvəlin arxa tərəfində B bölməsində banka köçürülmüş deponent məbləğləri hesabat ayı ərzində nağd verilməsi bütün tutulma növləri – gəlir vergisi, alimentlər və s. məbləğlər ümumiləşdirilir. Keçən aya görə hesablaşmalar üzrə verilən pullara, keçən aya görə deponentə köçürülənlərə gə-ləcək ay hesabına nağd verilənlərə ayrıca sətir ayrılır və ayın axırına müəssisəyə və işçiyə olan borc və 533(70 ) №-li hesabın debeti üzrə ümumi yekun məbləği müəyyən edilir. Bu cədvəl əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Cədvəldə əks etdirilmiş, əməyin ödənişinin kassadan verilmə məbləği 1-KT №-li jurnal-orderin məlumatlarına, hesablanmış əmək haqqı məbləği, sosial sığorta vəsaiti hesabına müvəqqəti qabiliyyətini itirməsinə görə hesablanmış müavinətlər və digərləri isə 10-KT №-li jurnal orderin məlumatlarına uyğun ol-malıdır. 59-KT №-li cədvəlin məlumatları 8-KT №-li jurnal-orderdə olan yazılışları və gəlir vergisi maddi məsul şəxsin hesabına keçirilən qiymətlilərin əksikgəlməsi, oğurlanması və xarab olması, icra vərəqəsi üzrə tutulmalar və i.a. hissəsində ona dair olan müvafiq cədvəllərin yazılışlarını yoxlamaq üçün əsasdır. Həmçinin bu cədvəlin məlumatları ilə istifadə olunmamış təhtəlhesab məbləğlərin əmək haqqından tutulması 244(71) №-li hesabın krediti üzrə 7-KT №-li jurnalda əks etdirilmiş yazılışlar yoxlanılır. Bütünlükdə birinci istiqamət üzrə əmək ödənişi üzrə yazılış və qarşılıqlı əlaqə sxemini aşağıdakı kimi vermək olar: İkinci istiqamət. Məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəli (302-KT №-li forma) bu qrup registrlərə yazılış üçün əsasdır. Bu cədvəlin məlumatları üzrə istehsalata məsrəf hesabları üzrə analitik uçotun registrləri bölmənin şəxsi hesablar (istehsalat hesabatı (83-KT–li forma) həmçinin sahələrin icmal şəxsi hesabları (istehsalat hesabatı (83-KT №-li forma) həmçinin sahələrin icmal şəxsi hesabları (təsərrüfat hesabı) (83-KT №-li forma) tərtib olunur. Bu toplayıcı cədvəl 78-KT №-li cədvəli tərtib etmək üçün istifadə olunur. Bu cədvəlin

248

əsasında əmək məsrəfləri və ona yaxın xərc maddələri (sosial təyinatlı fondlara ayırmalar və s.) qruplaşdırılır, onların məlumatlarını istehsal məsrəflərinin uçotu hesabları üzrə sintetik uçotun əsas registrinə yəni 10 KT №-li jurnal-orderdə yazılış üçün və onların hesablarla, o cümlədən 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı ilə qarşılıqlı əlaqəsi üçün istifadə olunur. 301-KT №-li toplayıcı cədvəlin məlumatları əsasında, istehsala məsrəflərin uçotu üzrə əsas registr şəxsi hesablar (istehsalat hesabatı) (83-KT №-li forma) tərtib edilir. Bu əvvəlcə təsərrüfatın bölmələri üzrə tərtib olunur, sonra isə istehsalat sahələri və növləri üzrə bütünlükdə təsərrüfat üzrə (şəxsi hesabların icmalı) ümumi yekun çıxarılır.

6. UÇOTUN KOMPÜTER FORMASINDA ƏMƏYİN VƏ ƏMƏK HAQQININ (ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİNİN) UÇOTU

Əməyin və onun ödənişinin uçotu –mühasibat işlərində ən çox zəhmət tələb edən sahələrdən biridir. Buna görə əksər hallarda təsərrüfat xüsusilə bu sahənin uçotunun avtomatlaşmasına başlayır, yəni əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə AİY təşkil olunur. Bu sahədə informasiyaların işlənməsi mal-material qiymətlilərinin uçotunda olduğu birsəviyyəli və ikisəviyyəli ola bilər. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində birsəviyyəli işlənmə (bilavasitə mühasibatda AİY) hələlik üstünlük təşkil edir. Əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə EHM-da informasiya bazasına (İB) çoxlu sayda informasiya massivləri-ilk sənədlərdən yığılan dəyişən informasiyalar kimi eyni zamanda müvafiq sorğuya və klasssi-fikatora verilən şərti-daimi informasiya massivləri daxildir. Uçotun bu sahəsində maşındaxili toplayıcı uçot forması aparılmasının, onlara həmişə lazımi dəyişən rekvizitlərin xronoloji qaydada verilməsi çox əlverişlidir. Məsələn, displeydə adi cədvəl forması şəkilində tabel uçotu, şəxsi hesab və s. aparılır. Lazımi mə-lumatlar daxil olduqca bu cədvəllərə işlənilmiş vaxt, yerinə yetirilmiş işlər və s. haqqında lazımi informasiyalar daxil edilir. Əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə informasiyaların işlənilməsində xarakterik cəhət çoxlu hesablaşma əməliyyatlarının yerinə yetirilməsidir. (görülən işlərin həcminin müəyyən edilməsi, əmək haqqının hesablanması və s.). Bütün bu hesablamalar daxil edilmiş proqramma uyğun olaraq avtomatik yerinə yetirilir. Uçot işlərinin bu sahəsində operativ idarəetmə ehtiyacı, nəzarət

249

məqsədi və s. üçün lazımi informasiyaların işlənib hazırlanması geniş tətbiq olunur.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 11. HAZIR MƏHSULLAR MALLAR VƏ ONLARIN

SATIŞININ UÇOTU.FONDLARIN (KAPITALIN) EHTIYATLARIN VƏ MALIYYƏ NƏTIÇƏLƏRININ UÇOTU

Plan:1. Hazır məhsulun uçotu.

2. Hazır məhsulların alıcılara yüklənməsinin uçotu .

250

3. Kommersiya xərclərinin uçotu.4. Məhsul satışının uçotu . 5. Kapitallarin, fondlarin, ehtiyatlarin və maliyyələşmələrin uçotu

1. Hazır məhsulun uçotu.Hər bir istehsal müəssisəsinin son nəticəsi onun istehsal etdiyi hazır

məhsul, gördüyü işlər və icra etdiyi xidmətlərlə ölçülür. Hazır məhsullar o məhsullara deyilir ki, onlar mövcud olan standart və

texniki şərtlərə, keyfiyyət göstəricilərinə uyğun olaraq tam şəkildə bütün istehsal əməliyyatlarından keçən, müəssisə anbarına və ya sifarişçiyə təhvil verilmişdir.

Hazır məhsullar müəssisə məhsulunun əsas hissəsini təşkil edir. Bundan başqa, hazır məhsul qrupuna istehsal olunan və kənar müəssisəyə satılan yarımfabrikatlar, yerinə yetirilmiş sənaye xarakterli işlərə kənar müəssisələrə göstərilən buxar, su, elektrik enerjisi, avtoyükdaşınma və digər xidmətlər, özünün qeyri-sənaye istehsalı, təsərrüfat və kapital qoyuluşu ilə əlaqədar olan işlər daxildir.

Hazır məhsullar əsasən kənara satılmaq üçün istehsal olunur. Lakin onun müəyyən hissəsi də müəssisə daxilində istifadə oluna bilər.

Müasir şəraitdə sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə məhsullar əsasən alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqavilələr (kontraktlar) əsasında satılır. Bağlanmış müqavilə şərtlərindən asılı olaraq məhsul satışının həcmi onun yüklənməsindən sonra və ya alıcı müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş məhsulun dəyərinin malsatanın hesablaşma hesabına daxil olduqdan sonra satış həcminə daxil olunur.

Beləliklə, məhsul satışı prosesinin yerinə yetirilməsi ilə müəssisənin təsərrüfat dövriyyəsi prosesi həyata keçirilir. Bununla da müəssisə dövlət büdcəsi, bank kreditlərin ödənməsi, işçi heyətinə əmək haqqının, malsatan təşkilatlara olan borcunun və İstehsal məsrəflərinin ödənməsini təmin etmək imkanı əldə edir.

Bütün göstəricilərlə yanaşı müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin ən vacib göstəricisi olan məhsul satışının məbləğindən asılı olaraq müəssisə mənfəətinin həcmi müəyyənləşdirilir.

Ona görə də müəssisələrdə mühasibat uçotu sistemi və prinsiplərinin təşkilində hazır məhsulların, onun yüklənməsi və satışının uçotunun xüsusi

251

əhəmiyyəti vardır. Hazır məhsulların uçotu qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur: - hazır məhsulların anbarlarda, soyuducularda və digər saxlanma yerlərində

saxlanması və hərəkətinin uçotunun düzgün və vaxtında təşkili; - məhsulların müəyyən olunmuş plan həcmi, çeşidi, keyfiyyəti üzrə

istehsalına nəzarətin təmin olunması; - alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqavilələrə uyğun olaraq məhsulun

yüklənməsi, satışı öhdəçiliklərinə nəzarət olunması; - alıcılara yüklənmiş, satılmış məhsulların (işlərin, xidmətlərin) uçotunun

düzgün təşkili və alıcılarla hesablaşmaların dəqiq uçotunun aparılması; - hesablaşma-ödəmə sənədlərinin alıcılara vaxtında təqdim olunmasının

təmin olunması, onların ödənməsi üzərində nəzarət. Hazır məhsulların uçotunun düzgün təşkil olunmasını təmin etmək üçün

müəssisənin istehsal etdiyi məhsulların nomenklaturasının, yəni onların çeşidinin tərtib olunması çox vacib məsələdir. Bu çeşid göstəricilərində istehsal olunmuş məhsulları bir-birindən fərqləndirən cəhətlər (model, fason, artikul, marka, sort) əks olunur. Hazır məhsulun nomenklatura nömrəsi onların hərəkəti ilə əlaqədar olan bütün sənədlərdə əks olunmalıdır.

Hazır məhsullar natural və həm də dəyər ifadəsində uçota alınır. Müəssisə balansında hazır məhsulların ehtiyatı faktiki istehsal maya dəyəri, plan (normativ) maya dəyəri və ya qısaldılnuş maya dəyəri (ümumi təsərrüfat xərclərinin daxil olmamaqla) formasında əks olunur. Məhsulun faktiki istehsal maya dəyəri hesabat ayının sonunda hesabat dövrü ilə əlaqədar olan bütün sənədlər mühasibatlığa daxil olduqdan və sərf olunmuş məsrəflər kalkulyasiya edildikdən sonra müəyyənləşdirilir. Məhsulun daimi hərəkətini nəzərə alaraq, cari uçotun təşkili üçün hazır məhsulun tənzimlənmiş uçot qiymətinin müəyyənləşdirilməsi vacibdir.

Hazır məhsulun sexdən anbara verilməsi üçün iki nüsxoədən ibarət qaimə yazılır, onun bir nüsxəsi məhsulla birlikdə anbar müdirinə, digər nüsxəsi isə anbar müdirinin imzası ilə sexdə saxlanılır. Hazır məhsulun sifarişçiyə verilməsi, sifarişçi müəssisənin vəkalətnaməsi əsasında onun nümayəndəsinə qəbul-təhvil qaiməsi əsasında verilir.

Hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün mühasibat uçotu Hesablar Planında 204(40 )N -li «Hazır məhsul» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab maddi istehsal

252

sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə edilir və aktiv hesab sayılır. Komplektləşdirmə üçün, yəni dəyəri müəssisənin məhsulunun maya

dəyərinə daxil edilməyən yaxud satılmaq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmulatlar 205(41) N-li «Mallar» hesabında uçota alınır. Kənar üçün yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 204 (40) N-li Hazır məhsul» hesabında əks etdirilmir. Onlara çəkilən faktiki xərclər isə istehsal məsrəflərini uçota alan hesablardan birbaşa 601 (46 )N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabına silinir. Sifarişçiyə yerində verilən və qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiləşdirilməyən məhsullar bitməmiş istehsalın tərkibində saxlanılır və 204 (40) N-li «Hazır məhsul» istehsalında uçota alınmır. Hazır məhsullar 204 (40 )N-1i «Hazır məhsul» hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınır. 204 (40) N-li «Hazır məhsul» hesabının debetində olan qalıq məbləği hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna müəssisə anbarlarında olan məhsulların qalığını göstərir. Hesabın debet dövriyyəsi istehsalatdan buraxılmış yaxud alıcıdan qaytarılmış məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini, kredit dövriyyəsi isə hesabat dövründə alıcıya yüklənmiş məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini göstərir.

Hesabat dövründə müəssisə anbarına mədaxil olunan hazır məhsullar uçot qiymətilə mühasibat uçotunda 204 (40) N-li «Hazır məhsul» hesabının debeti və 202(20) N-li «Əsas istehsalat», 202-4 (23) N-li «Köməkçi istehsalat» hesablannın kreditində əks olunur.

Satış və qismən müəssisənin öz ehtiyacları üçün hazırlanmış hazır məhsulun mədaxili 204 (40) N-li «Hazır məhsul» hesabının debetində, ,"istehsal məsrəf1ərini uçota alan hesabların kreditin də əks etdirilir.

Əgər hazır məhsul bütünlüklə müəssisənin özünün istifadəsi üçün sərf olunarsa bu zaman o , 204 (40) N-li «Hazır məhsul» hesabına mədaxil edilməyə bilər. Həmin məhsul onun təyinatından asılı olaraq 201 (10) N-li «Materiallar», 208 (12) N-1i «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» və sair müvafiq hesablarda uçota alına bilər.

Yüklənmiş yaxud istehsal yerində malalanlara təhvil verilmiş hesablaşma sənədləri həmin malalanlara təqdim edilmiş hazır məhsul satılmış məhsul kimi 204(40) N2-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetinə yazılmaqla silinir.

Mühasibat uçotunda sintetik uçotla yanaşı hazır məhsulların ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə analitik uçotu aparılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 204 (40) N2-li «Hazır məhsul» hesabı üzrə analitik uçot hazır məhsulların saxlanma yerlərində, ayrı-ayrı növləri üzrə aparılır.

253

2. Hazır məhsulların alıcılara yüklənməsinin uçotu.

Alıcılara yüklənmiş məhsullar mövcud qaydalara uyğun olaraq qaimələr, qəbul-təhvil aktları ilə sənədləşdirilir.

Hazır məhsulların (işlər, xidmətlər) alıcı təşkilatlara yüklənməsi onlarla bağlanmış müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Müqavilələrdə alıcıya yüklənəcək məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyət göstəriciləri, qiyməti, hesablaşma qaydaları, satıcı və alıcı müəssisənin bank hesablaşma və poçta rekvizitləri və digər göstəricilər əks olunmalıdır. Hazır məhsulların alıcılara yükləməsi bilavasitə müəssisələrin satış (marketinq) şöbələri tərəfindən təşkil olunur və məhsulun yüklənməsi ilə əlaqədar bağlanılan müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Yerli alıcılara hazır məhsullar onların nümayəndəsi tərəfindən vəkalətnamə əsasında buraxılır. Məhsulun buraxılması qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır.

Alıcı müəssisəyə yüklənmiş və ya buraxılmış hazır məhsulların sənədləri onların ünvanına hesab ödəmə tələbnaməsi təqdim olunması üçün mühasibatlığa təhvil verilir. Tərtib olunmuş ödəmə tələbnaməsi ona əlavə olunmuş yüklənmə sənədləri ilə birlikdə alıcı müəssisəyə və banka təqdim olunur. Həmin sənədlər əsasında inkasso qaydasında yüklənmiş məhsulun dəyərinin ödənməsi həyata keçirilir.

Alıcıya göndərilmiş hesablaşma-ödəmə sənədlərində satıcı və alıcı müəssisənin adı, ünvanı, bankda olan hesablaşma hesabının nömrəsi, məhsul satılmasına dair bağlanmış müqavilənin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ, nəqliyyat sənədinin nömrəsi və s. göstərilməlidir. Ödəmə məbləğinə yüklənmiş məhsulun buraxılış (müqavilə) qiyməti üzrə məbləği, əgər müqavilə də nəzərdə tutulmuşsa tara və qablaşdırıcı materialların dəyəri və nəqliyyat xərcləri daxil edilir.

Geniş istehlak malları istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrdə hazır məhsulların hərəkətinin mühasibat uçotu 204(40) N-li «Hazır məhsul», 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar», 711(43) N-li «Kommersiya xərcləri», 601 (46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesab-larından istifadə olunmaqla həyata keçirilir. İstehsal olunmuş hazır məhsullar müəssisənin özü tərəfindən istifadə olunduqda, həmin məhsulların uçotu 201(10)N-li «Materiallar», 208(12) N-li «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar», 207 (21) N-li «Öz istehsalının yarımfabrikatları» hesablarında əks olunur.

254

Yüklənmiş məhsulların (işlərin, xidmətlərin) sintetik uçotu 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabında istifadə etməklə və həmin hesabın iştirakı olmadan aparıla bilər.

Ümumi qaydadan fərqli olaraq, əgər satış müqaviləsində yüklənib yola salınan məhsullar (mallar) üzərində mülkiyyət, istifadə, sərəncamvermə hüququnun və məhsulun təsadüf üzündən məhv olması riskinin malalana, sifarişçiyə keçid (məsələn, malların xaricə ixracı zamanı) vəsaiti nəzərdə tutulubsa, onda yüklənmiş malların mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabından istifadə edilir. Məhsullar bu halda yükləndikdə 204 (40) N-li «hazır məhsul» hesabının kreditinə və 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabının debetinə yazılış aparılır. Yüklənmiş mallar 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabında istehsalat maya dəyəri və ya normativ (plan) maya dəyəri ilə gös-tərilir.

Mühasibat uçotunda yüklənmiş məhsulların hərəkəti ilə əlaqədar olaraq aşağıdakı yazılış əks olunur:

Alıcıya məhsul yükləndikdə: 1. Hazır məhsul uçot qiymotilo 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabının

debetinə və 202 (20) N-li «Əsas istehsalat», 202-4 (23) N-li «Köməkçi istehsalat», 204 (40) N-li «Hazır məhsul», 205 (41) N-li «Mallar» hesabının 205 (41/1) N-li «Anbarda olan mallar» hesabının kreditinə yazılır.

2. Hazır məhsulun qiymətinə daxil olmayan taranın dəyəri üzrə 45 N-li «Yüklənmiş mallar» hesabının debetinə və 201-5 N-li «Materiallar» hesabının, «Tara və tara materialları» subhesabının və 205-3 (41) N-li «Mallar» hesabının «Dolu və boş taralar» subhesabının kreditinə yazılır.

3. Satıcı müəssisə tərəfindən ödənilən nəqliyyat məsrəfləri 601(45) N-li «Yüklənmiş malar» hesabının debetinə və 245 (76) N-li «Müxtəlif debitor və kreditor1arIa hesablaşmalar» və 221 (51) N-li «Hesablaşma hesabı»nın kreditinə yazılır.

Hesabat ayının sonunda məhsulun faktiki maya dəyəri ilə uçot qiyməti arasındakı fərq silinir.

Son illərdə hazır məhsulun satışı ilə əlaqədar olaraq müəssisələr arasında əvvəlcədən ödəmə-heasablaşma formasından geniş istifadə olunur.

Əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma qaydasında alıcı-satıcı müəssisələr arasında bağlanmış müqavilə əsasında satıcı müəssisə alıcıya buraxılacaq məhsulun

255

həcminə və məbləğinə uyğun olaraq hesab-qaimə tərtib edir və onu a1ıcıya göndərir. Alınmış hesab-qaiməyə uyğun olaraq alıcı müəssisə tələb olunan pul məbləğini satıcı müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabına köçürür.

Göstərilən hesablaşma əməliyyatının geniş şəkildə tətbiq olunması müəssisələrin maliyyə vəziyyətlərinin çətinliyi və ödəmə qabiliyyətlərinin aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədardır. Bu onun nəticəsidir ki, hazırda respublikada fəaliyyət göstərən istehsal və satışla məşğul olan müəssisələrin bir-birinə olan debitor borcları ciddi çətinliklər yaranmasına səbəb olmuşdur.

Məhsul buraxı1ışından əvvəl satıcı müəssisəyə daxil olan pul məbləği mühasibat uçotunda kreditor formasında aşağıdakı yazı1ışla ifadə olunur:

Hazır məhsul alıcıya yükləndikdən sonra satılmış hesab olunur və 211 (62) N-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debeti və 601 (46) n-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının krediti nə müxabirləşmə edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hazır məhsul satışının bütün formalarında müəssisə əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və aksizlərlə əlaqədar vergi ödəməlidir.

Azərbaycan Respublikasında əlavə dəyər vergisi və aksizlər respublikanın 11 iyul 2000-ci ildə 905-1Q say1ı qanunla təsdiq olunmuş «Vergi məsələsi» ilə tənzimlənir.

Əlavə dəyər vergisi (ƏDV) malların, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və tədavül prosesində onların dəyərinə əlavənin bir hissəsinin, həmçinin Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən və vergi tutulan bütün malların dəyərinin bir hissəsini büdcəyə tutulması formasıdır.Əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər vergi tutulan idxalın dəyərinin 18%-i məbləğində müəyyən olunmuşdur.

Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablanmış məbləğ aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə ifadə olunur:

Debet hesab 601 (46) N2-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» Kredit hesab 521 (68) N2-li «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablaşmalar» subhesabı.

Aksiz-aksizli malların (içməli, spirt, maya, pivə və spirtli içkilərin bütün növləri, tütün məmulatı və neft məhsulları) satış qiymətinə daxil edilən vergidir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilən yaxud idxal olunan aksizli mallardan aksiz tutulur. Aksizlərin dərəcələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Aksizlər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu 521 (68) N-li «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Aksizlərlə hesablaşmalar» subhesabında aparılır.

256

Satılmış məhsullar üzrə hesablanmış uçotu 601 (46)N-1i «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debeti və 521 (68) N-li hesabın «Aksizlər üzrə hesablaşmalar» subhesabında əks olunur. Aksiz məbləği büdcəyə ödənilərkən 521 (68) N-li «Aksizlər üzrə hesablaşmalar» subhesabının debetinə və 223 (51)N-li «hesablaşma hesabı»nın kreditinə yazılış aparılır.

3. Kommersiya xərclərinin uçotu.Kommersiya xərcləri - hazır məhsulun satılması ilə əlaqədar sərf olunan məsrəf1ərin cəminin təşkil etməklə, bilavasitə malsatan müəssisə tərəfindən ödənilir. Kommersiya xərcləri istehsal olunmuş məhsulun İstehsal dəyərinə daxil olmaqla, onun tam maya dəyərini təşkil edir.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir: 1. Hazır məhsulun istehsal olunduğu satıcı müəssisə anbarlarında hazır

məhsulun taralaşdırılması və qablaşdırılmasına sərf olunan xərclər. Bu xərclərə bilavasitə kənar müəssisələrdən alınan tara xərcləri, hazır məhsulun qablaşdırılması ilə əlaqədar olaraq kənar müəssisələrin xidməti xərcləri, özünün tara sexinin hazırladığı taralara sərf olunan xərclər, qablaşdırma ilə əlaqədar materialların dəyəri və işçi heyətinə ödənilən əmək haqqı və s. daxildir.

2. Məhsulun daşınması ilə əlaqədar olan nəqliyyat xərcləri malların alıcıya yüklənməsi ilə əlaqədar olaraq dəmir yolu stansiyasına, limana daşınması onların vaqonlara, gəmilərə yüklənməsi və xüsusiləşdirilmiş avtonəqliyyat - ekspedisiya xərcləri).

3.Müəssisənin marketinq xidməti ilə əlaqədar xərclər.4. Reklam xərcləri (televiziya, radio və kütləvi mətbuatla əlaqədar

xərclər, prospekt1ərin, kataloqlann buraxılması, yarmarkalarda iştirak etmə və digər bu kimi xərclər).

5. Satışla əlaqədar və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən xərclər. 6. Digər bu kimi xərclər. Mühasibat uçotu hesablar planında kommersiya xərclərini uçotda əks

etdirmək üçün eyni adlı 711 (43) N-li «Kommersiya xərcləri» hesabı müəyyən olunmuşdur. Bu hesab məhsul satışı ilə əlaqədar xərclər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmaqla, maddi istehsal sahələrinin müəssisə-ləri tərəfindən istifadə edilir. Hesab aktiv hesabdır. 711 (43) N-lİ «Kommersiya xərcləri» hesabının debetində müəssisənin satışla əlaqədar çəkdiyi xərclərin məbləği toplanır və xərclərin istiqamətinə uyğun olaraq aşağıdakı hesabların krediti ilə müxabirləşir.

257

Xərclərin tərkibi Hesabların nömrəsi və adı

1 2

1.Məhsulun qablaşdırılması üçün sərf olunan tara və qablaşdırıcı materialların dəyəri.

201 (10)- "materiallar"

2. Qablaşdırma, yükləmə və kommersiya xidməti işçilərinin əmək haqqı.

533 (70)-"əməyin ödənilməsi üçün işçi heyyəti ilə hesablaşmalar"

3. Müəssisənin öz nəqliyyatı ilə məhsulun daşınması.

202-4 (23)- "köməkçi istehsalat".

4. Məhsulun kənar təşkilatların nəqliyyatı ilə daşınması.

531 (60)-"malsatan və podratçılarla hesablaşmalar".

5. Məhsul satışı ilə əlaqədar erzamiyyət xərcləri.

245(76)-"müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar".244(71)-"Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar"

6. Kommersiya rüsumlarına ödəmələr və digər ticarət-vasitəçi xidməti xərcləri.

221(50)- "Kassa"223(51)- "Hesablaşma hesabı"

Hesabat dövrünün sonuna 711 (43) N-li «Kommersiya xərcləri» hesabında qa1ıq qalmır.

Əgər hesabat ayı ərzində a1ıcıya yüklənmiş mallar satılmışsa (bağlanmış müqavilə şərtlərinə görə yüklənmiş mallar satışı mülkiyyət hüquqlarından çıxmışsa) kommersiya xərcləri üzrə 601(46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı hesabının debeti və 711(43) N-li «Kommersiya xərcləri» hesabının kreditinə silinir.

Əgər uçot əməliyyatlarının aparılmasında 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabından istifadə edilirsə və yüklənmiş malların hamısı satılmamışsa, bu halda əmələ gələn kommersiya xərcləri yüklənmiş hələ satılmamış və yüklənmiş satılmış malların məbləği arasında bölüşdürülməlidir. Yəni yüklənmiş malların məbləğinə görə 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar» hesabının

258

debetinə və 711(43) N-li «Kommersiya xərcləri» hesabının kreditinə yazı1ış aparılır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qablaşdırma və daşınma xərcləri müvafiq növ məhsulların maya dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid etmənin mümkün olmadığı hallarda bu xərclər hər ay onların çəkisi, həcmi, istehsal maya dəyəri və planlaşdırma, uçot və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin kalkulyasiyası tutulan digər göstəricilərdən asılı olaraq ayrı-ayrı növ yüklənmiş məhsullar arasında bôlüşdürülür.

Bütün digər kommersiya xərcləri (qablaşdırma və daşınma xərcləri çıxmaqla) hər ay yüklənmiş məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid edilir. Belə halda 601(46) N-li hesabın debeti, 711(43) N-li hesabın kreditinə yazılış edilir.

Kommersiya xərclərinin analitik uçotu hər ay ayrı-ayrı xərc maddələri üzrə aparılır ki, bu da qeyri-istehsal məsrəf1ərinin təhlilinin təşkilində çox əhəmiyyətə malikdir.

4. Məhsul satışının uçotu .Məhsul satışı alıcı ilə bağlanmış müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq icra

olunur. Məhsul satışı üzrə əməliyyatın mühasibat uçotunda əks olunması məhsulun alıcıya yüklənməsi və ya alıcı nümayəndəsinə təhvil verilməsi ilə əlaqədar tərtib olunmuş sənədlər əsasında əks olunur. Satılan məhsul üzrə sa-tıcının mülkiyyət hüququnun alıcıya keçməsilə uçot yazılışı aparılır.

Məhsul satışı üzrə əməliyyatların uçotunun mühasibatlıqda əks olunması üçün 601(46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» aktiv-passiv hesabı müəyyən olunmuşdur. Həmin hesabda məhsulların, malların, yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin satışı əməliyyatları haqqında məlumatları ümumi-ləşdirmək, habelə bu qiymətlilərin satışından olan maliyyə nəticələrini müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur .

Əsas vəsaitlərin, material və digər qiymətlilərin satışı 731(47) N-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolrnaları» və 611-1(48) N-1i «Sair aktivlərin satışı» hesabında uçota alınır. Sənaye müəssisələri yüklənmiş məhsul, yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlər üçün hesablaşma sənədlərini ödəmək üçün alıcılara təqdim etdikcə orada göstərilən məbləğləri 601 (46) N-1i «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının kreditində və 211(62) N-li «Alıcılar və sifarişçi1ərlə hesablaşmalar»

259

hesabının debetində əks etdirilir. Eyni zamanda yüklənmiş məhsulun, iş və xidmətlərin maya dəyəri 204(40) N-li «Hazır məhsul», 601(45) N-li «Yüklənmiş mallar», 202(20) N-li «Əsas istehsalat», 37 N-li «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» və başqa hesabların kreditindən 601(46) N-li «Məhsul (iş, xidimət) satışı» hesabının debetinə silinir. 601(46) N-li «Məhsul (iş, xidimət) satışı» hesabı aktiv-passiv hesab olmaqla, onun kredit qalığı satışdan olan mənfəəti, debeti isə zərər1əri göstərir.

Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində 601 (46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının kreditin də satılmış malların satış dəyəri (pul vəsaitləri və hesablaşmaları uçota alan hesablaşmalarla müxabir1əşdirilməklə) debetində isə onların uçot dəyəri 205 (41) N-1i «Mallar» hesabı ilə müxabirləşməklə), eyni zamanda satılmış mal1ara düşən güzəştlərin məbləği «Storno» edilməklə (mallar satış qiyməti ilə uçota alındıqda 42 N-1i «Ticarət əlavəsi» hesabı ilə müxabirləşdirilməklə) əks etdirilir.

Məhsul (iş, xidmətlərin) satışından əldə edilən nəticələr hər ay 601 (46) N-1i «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabından 341 (80) N-li «Mənfəət və zərər» hesabına silinir. Bununla əlaqədar olaraq satışdan mənfəətə 601 (46) N-1i hesabın debetinə və 80 N-li hesabın kreditinə, zərərlər isə 80 N-li hesabın debeti, 601 (46) N-li hesabın kreditinə yazılış aparılır.

Məhsulların (iş, xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların satışından gələn gəlirlə onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

601(46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı üzrə analitik uçot satılan məhsulun (malların), yerinə yetirilən işlərin və göstərilən xidmətlərin hər bir növü üzrə ayrılıqda aparılır.

Bir sıra hallarda alıcı müəssisələr satıcıdan alacaqları malların dəyərini əvvəldən ödəyirlər. Satıcı tərəfindən əvvəldən alınan (avans) pul məbləği üçün 221(50) N-lİ «Kassa», 223(51) N-1i «Hesablaşma hesabısnın debeti və 443(64) N-li «Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar» hesabının kreditində əks olunur. Bu əməliyyat1a əlaqədar mühasibat uçotunda büdcəyə ödəniləcək avans məbləği üzrə 443(64) N-li hesabın debeti və 521(68) N-lİ «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının kreditinə yazılrş aparılır. Alıcı müəssisəyə mallar yükləndikdən sonra əlavə olaraq 443(64) N-1i hesabın debetinə və 601(46) N-1i hesabın kreditinə yazılış edilir. Göstərilən əməliyyatla əlaqədar olaraq ƏDV-nin ödənməsinə görə

260

601(46) N-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debeti və 521(68 N-1i «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının kreditinə müxabirləşmə icra olunur.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 11.1. FONDLARIN (KAPITALIN) EHTIYATLARIN VƏ MALIYYƏ NƏTIÇƏLƏRININ UÇOTU

1. KAPİTALLARIN, FONDLARIN, EHTİYATLARIN VƏ MALİYYƏLƏŞMƏLƏRİN İQTİSADİ MƏZMUNU

261

Uçotun balans metodu hər bir təsərrüfat vəsaiti məbləğinin ikili xarakteristikasının olması güman edilir: bir tərəfdə hansı konkret qiymətlilər əks etdirilir, bu vəsaitlər təcəssüm etdirilir, digər tərəfdə onların əmələ gəlmə mənbələri və məqsədli təyinatı göstərilir.

Müəssisənin özünün bütün vəsait mənbələri beş qrupa bölünür:KapitalFondlarEhtiyatlarMaliyyələşməSair mənbələr.1. Kapital həmin müəssisəyə təhkim olunanlardan onlardan kreditor borcu

çıxıldıqdan sonra qalan vəsaitlərin məcmusunu əks etdirilir. Kapital üç növə bölünür: nizamnamə üzrə həmin təşkilata təhkim edilmiş nizamnamə kapitalı, ehtiyat kapitalı-müəssisə fəaliyyətindən asılı olmayan xərcləri (təbii fəlakətin nə-ticəsini və s.), görünməyən xərcləri örtmək üçün, ehtiyat məqsədi üçün yaradılır və əlavə kapital, bura özünün sair mənbələri (əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində əmlakın dəyərinin artması səhmlərin nominal dəyərinin artırılması yolu ilə nizamnamə kapitalının artırılması zamanı yaranmış emissiya gəliri) daxil edilir. Adlandırılmış hər bir kapital növləri ayrı-ayrı sintetik hesablarda uçota alınır: 301(85)№-li «Nizamnamə kapitalı», 335 (86)№-li «Ehtiyat kapitalı», 335(87)№-li «Əlavə kapital».

2. Fondlar – bu hər hansı xüsusi məqsəd üçün ayrılmış xüsusi vəsaitlərin mənbələridir.

«Fond» termini (latınca «vundus»-əsas) hər-hansı məqsəd üçün (əmək haqqı fondu, torpaq, yaşayış, toxum fondu və i.a.) nəzərdə tutulmuş maddi yaxud pul vəsaitlərinin ümumi yekununu göstərir. Fondlar mühasibat uçotunda məqsədli təyinatı olan xüsusi vəsaitlərin mənbələrini ifadə edir, onlar hər hansı vəsaitləri təcəssüm etdirmir.

Onlara aid olan mənbələr müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətindən (kənd təsərrüfatı kooperativlərində bitişdirilmiş pay fondu) asılı olaraq onların təsis sənədlərinə müvafiq ayrı-ayrı müəssisələrdə yaradılır.

3. Ehtiyatlar – bu vəsaitlər qəti sürətdə müəyyən edilmiş ehtiyac üçün (şübhəli borcların silinməsi üçün, qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün və s.) yaradılır.

Ehtiyatların yaradılma mənbələri ya mənfəətdən ayırmalar, ya da məsrəflərin bir hissəsinin ehtiyatda saxlanması hesabına yaradılan ehtiyatlardır.

262

Məsələn, şübhəli borcların silinməsi üçün, qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə mənfəət hesabına ehtiyat yaradılır. Mənfəət hesabına yaradılan ehtiyatlar 82№-li hesabda uçota alınır.

Ehtiyatların əhəmiyyətli hissəsi məsrəflərin bir hissəsinin (ilin yekunlarına görə mükafatın ödənişi üçün, məzuniyyətlərin ödənişi üçün, mövsümi istehsal sahələrində hazırlıq işlərinin aparılması üçün və s.) ehtiyatda saxlanması hesabına yaradılır. Məsrəflərin bir hissəsinin ehtiyatda saxlanması hesabına yaradılan ehtiyatlar515 ( 89)№-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyat-lar» hesabına uçota alınır.

4. Maliyyələşmə. Müəssisə maliyyələşmə qaydasında yəni dəyəri ödənilmədən alınmış əvəzsiz vəsaitlər ala bilər. Buna görə bu vəsaitlər xüsusi vəsait mənbələrinə bərabərləşdirilir. Qayda üzrə mailiyyələşmə ciddi surətdə məqsədli xarakter (əməliyyat xərcləri üçün, müxtəlif məqsədli tədbirlər üçün və s.) daşıyır. Maliyyələşmə vəsaiti əksər hallarda büdcədən daxil olur. Onlar 544 (96)№-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında həmçinin 335-3 (87)№-li «Əlavə kapital» hesabının 3-cü «Əvəzsiz olaraq alınmış qiymətlilər» subhesabında uçota alınır.

5. Digər mənbələr. Müəssisənin müxtəlif digər mənbələri ola bilər: məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin saxlanması, dotasiya, emissiya gəliri və i.a. Qayda üzrə digər mənbələrin biri əsas mənbə ilə birləşdirilir: emissiya gəliri - əlavə kapitalın üzərinə, uşaq baxçalarında uşaqların saxlanması üçün valideynlərdən daxil olmalar - məqsədli maliyyələşmənin üzərinə gəlinir və müvafiq olaraq 335 (87), 544(96)№-li hesablarda uçota alınır.

2.NİZAMNAMƏ (YIĞIM) KAPİTALININ UÇOTU

Ümumi qayda

Nizamnamə kapitalı – müəssisə yaradılarkən onun fəaliyyətini təmin etmək üçün təsis sənədlərində göstərilən həcmdə təsisçilərin qoyduğu vəsaitin məcmusunu göstərir. Bu o deməkdir ki, müəssisə yaradılarkən, onun nizamnaməsində nizamnamə kapitalının ümumi məbləğinə müvafiq hər bir təsisçinin qoyduğu vəsaitinin həcmi düzgün göstərilir. Buna görə, nizamnamə kapitalının digər vəsait mənbələrindən fərqli olması, onun nisbətən sabit həcmdə olması təbiidir.

263

Nizamnamə kapitalı müəssisənin mülkiyyət formasından asılı olaraq müxtəlif qaydada formalaşır:

- səhmdar cəmiyyətlərdə – səhmdarların səhmlərə abunə yazılışı hesabına;- məhdud və əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlərdə - hər bir iştirakçının

qoyduğu vəsait hesabına;- unitar dövlət və bələdiyyə müəssisələrində – həmin müəssisəyə dövlət

əmlakının təhkim edilməsi hesabına;- istehsal kooperativlərində – kooperativ üzvlərinin qoyduğu vəsait

hesabına və i.a.Kənd təsərrüfatı müəssisələrində nizamnamə kapitalında ümumi – payla

olan mülkiyyətdə hər bir iştirakçının ümumi kollektiv pay mülkiyyətində tutduğu xüsusi çəki müəyyən edilir. Bu təsərrüfatlarda əsas və dövriyyə vəsaitlərinin ümumi dəyəri, payçıların qoyduğu vəsaitlərdən asılı olaraq iştirakçıların əmlak payına bölünür. Bu əmlak payının ümumi həcmi müəssisənin nizamnamə (yığım) kapitalını yaradır.

301 (85)№-li hesabın uçotuMülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisənin nizamnamə kapitalı

bütün hallarda həmin müəssisənin kapitalı təsisçilərin sənədlərinə əsasən yazılmış məbləği əks etdirir. Nizamnamə kapitalının uçotu 301 (85)№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabında aparılır. Hesab balansa görə passivdir, nə qədər ki, o vəsaitin əmələ gəlmə mənbəyini göstərir, onun kreditində nizamnamə kapitalının artması, hesabın diabetində isə onun azalması ilə əlaqədar yazılışlar aparılır.

Ümumi- payla formalaşmış nizamnamə kapitalı pay fondundan və ümumi bölünməz fonddan ibarət ola bilər. Bu halda hesab üzrə iki subhesab açıla bilər: 1.«Pay fondu» və 2.«Ümumi fond (bölünməz)».

1-ci subhesabda müəssisə təsisçilərinin qoyduğu vəsait məbləği haqqında məlumatlar əks etdirilir. Müəssisə dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra onun nizamlanmış kapitalı təsisçilərin qoyduğu vəsait məbləği haqqında 301 (85)№-li hesabın 1-ci subhesabının kreditində və 302 (75) №-li «Təsisçilərlə he-sablaşmalar» hesabının debetində yazılış aparılır. Pay fondu həmçinin yeni iş-tirakçıların qəbulu yaxud nizamnamə kapitalına yönəldilmə nəticəsində mənfəət yaxud digər mənbələr hissəsində iştirakçıların pay haqqının artması hesabına arta bilər.

İştirakçıların çıxması və onun material və pul vəsaitləri üzrə olan paylarının

264

ona qaytarılması, habelə asılı (törəmə) müəssisələrin qoyduqları vəsait geri götürüldükdə, müstəsna hallarda nizamnamə kapitalı hesabına zərərlər aradan qaldırıldığı halda (iştirakçıların qoyduğu vəsaitin azalması) hallarında pay fon-dunun azalması baş verə bilər.

Kolxaz və sovxozların yenidən təşkili bazasında yaradılmış müəssisələrdə həmin subhesabda müəyyən olunmuş qaydada əsas vəsaitlərin və istehsalat ehtiyatlarının bölüşdürülməsi yolu ilə müəyyən edənlər, işçilərin fərdi pay haqları məbləğləri uçota alınır.

2-ci subhesabda kollektivin üzvləri arasında bölüşdürülməyən pay hissəsi, müəssisələrdə əsas vəsait payı uçota alınır. Onlara aid edilir - xüsusi sfera obyektləri, büdcə vəsaiti və ödənilməmiş uzunmüddətli kredit hesabına tikilmiş və əldə edilmiş əsas vəsaitlər və istehsalat vəsaitlərinin ehtiyat hissələri.

Bu fond sosial sfera obyektləri yerli idarəetmə orqanlarına verildikdə, onun bir hissəsinin pay fondunun tərkibinə daxil edildikdə azala bilər. İştirakçı çıxdıqda, onun payı müəssisədə qaldıqda və pay fondundan bölünməz fonda köçürüldükdə ümumi fond artır.

Nizamnamə kapitalının dəyişməsi üzrə əməliyyatlar əks etdirildikdə 301 (85)№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı müxtəlif hesablarla müxabirləşir. Nizamnamə kapitalının artması aşağıdakı hesabların debeti ilə müxabirləşmədə 301 (85)№-li hesabın krediti üzrə əks etdirilir:

302 (75)№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar»-iştirakçıların qoyduğu vəsait daxil olduqda;

335(87)№-li «Əlavə kapital» -əlavə kapital vəsaiti daxil olduqda və s. Pay fondu ümumi fonda daxil edildikdə yaxud əksinə olduqda 301 (85)№-li hesab üzrə daxili yazılış (bir subhesabın krediti üzrə və bir subhesabın debeti üzrə) aparılır.

Nizamnamə kapitalının azalması aşağıdakı hesabların krediti ilə müxabirləşmədə 301(85)№-li hesabın debeti üzrə əks etdirilir: 302(75)№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» -təsisçilərin qoyduğu vəsait götürdükdə, (məsələn, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətdə qeyd olunduğu kimi, müəssisədən kəndli təsər-rüfatı çıxdıqda); 224(56)№-li «Pul sənədləri» -alınmış səhmin səhmdar cəmiyyəti tərəfindən ləğvolunması; 342(88)№-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» - balansda hesab olunan zərərin nizamnamə kapitalı vəsai-ti hesabına silinməsi (ehtiyat fondu və digər mənbələr olmadıqda zərərin ödənilməsi).

Qeyd etmək lazımdır ki, 301(85)№-li hesabın krediti üzrə qalıq

265

müəssisənin təsisçilərinin sənədlərində qeyd olunmuş nizamnamə kapitalının həcminə uyğun olmalıdır. Bu o deməkdir ki, yalnız müəssisənin təsisçilərinin sənədlərində müvafiq dəyişikliklər edildikdən sonra nizamnamə kapitalı məbləğinin artmasına 301 (85)№-li hesabın krediti üzrə, onun azalma məbləğinə isə 301 (85)№-li hesabın debeti üzrə mühasibat üçotunda yazılış aparılır.

Səhmdar cəmiyyətlərində 85№-li hesab

Səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalının təşkili və uçotunda mühüm xüsusiyyətlər vardır. Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalı cəhmlərə abunə yazılışı hesabına formalaşır. Əlavə olaraq yazılış edilir:

D-t 302 (75)№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı;K-t 301(85)№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı.Özəlləşmə prosesinin birinci dövründə səhmdar cəmiyyəti yaradıldıqda 301

(85)№-li hesab üzrə 4 subhesabdan istifadə olunur:301 (85-1) №-li «Elan edilmiş kapital» subhesabında səhmdar cəmiyyəti

təşkil edildikdə əks etdirilmiş elan edilmiş kapital məbləği;301(85-2) №-li «Abunə kapitalı» subhesabında iştirakçıların abunə üzrə

əks etdirilən səhm məbləği;301(85-3) №-li «Ödəniş kapitalı» subhesabında – özəlləşmə prosesində

səhmdar cəmiyyəti yaradıldıqda səhmlərdə daxil olmaqla, satılmış əmlak fondlarında abunəçilərin əks etdirilən səhmləri;

301 (85-4) №-li «Götürülmüş kapital» səhmdarlardan alınmış öz səhmlərinin uçotunu aparır. Digər təşkilatlarda isə həmin subhesabda səhmlərin digər iştirakçılara yaxud üçüncü şəxslərə satılmasına qədər iştirakçılarından alınmış paylar uçota alınır.

Səhmdar cəmiyyətin yaradılması üzrə bütün əməliyyatlar başa çatdıqda 301(85) №-li hesab üzrə səhmlərin bütün məbləği iki subhesabda cəmləşir: «Ödəniş kapitalı (tədavüldə olan kapital)» və «Götürülmüş kapital (tədavüldən götürülmüş səhmlər)».

Əlavə aksiyanın buraxılışı (emissiya) hesabına nizamnamə kapitalın artırılması halında bu dövr üçün subhesabın nomenklaturasını dördə qədər genişləndirmək olar:

301 (85-1) №-li «Qeyd olunmuş kapitalı» (əvvəl elan olunmuş qey-diyyatdan keçmiş kapital);

301 (85-2) №-li «Yayılmış kapitalı» (səhmə yazılış üzrə «abunə» ya da

266

digər yol ilə yayılma);301(85-3) №-li «Ödəniş kapitalı» (yəni tədavüldə olan kapital);301(85-4) №-li «Götürülmüş kapital» səhmlərin əlavə emissiyası hesabına

nizamnamə kapitalının artması aşağıdakı qaydada uçotda əks etdirilir.Səhmin əlavə emissiyası haqqında qərarın qəbul edilməsi. Emissiya

prospektinin yayılması:Debet 302(75)№-li hesabın «Nizamnamə kapitalına qoyuluş üzrə

hesablaşmalar»,Kredit 301(85)-1 №-li hesab.Yayılma aparılmışdır (səhmə yazılış):D-t 301(85-1) №-li hesab,K-t 301(85-2) №-li hesab.3. Səhmə abunə haqqının ödənişinin aparılması:D-t 221(50)№-li hesab, ya da ödəniş formasından asılı olaraq digər

hesablar,K-t 302(75-1) №-li hesab.4. Səhmin ödənişi ilə əlaqədar 301(85)№-li hesabın subhesabları üzrə

məbləğin tənzimlənməsinin aparılması:D-t 301(85-2) №-li subhesab,K-t301( 85-3) №-li subhesab.Bu əməliyyatdan əonra 301(85-1) və 301 (85-2) №-li subhesablar bağlanır

və yenidən səhmdar cəmiyyətində 301 (85-3)№-li (tədavüldə olan kapital) və 301(85-4)№ (götürülmüş kapital) subhesablar fəaliyyət göstərir.

Səhmin alınması və onların götürülməsini (ləğv edilməsini) əks etdirmək üçün 224 (56)№-li «Pul sənədləri» hesabı tətbiq olunur.

Tədavüldən səhmin bir hissəsinin götürülməsi yolu ilə nizamnamə kapitalının azalması üzrə əməliyyatlar uçotda aşağıdakı qaydada əks etdirilir:

1. Səhmdar cəmiyyətinin səhmdarlardan səhmin alınması:D-t 224(56)№-li hesab,K-t 221 (50)№-li hesab.2. Alınmış səhm məbləğində tədavüldə olan kapital azalmış və götürülmüş

kapital artmışdır:D-t 301 301(85-3)№-li subhesab,K-t 301301 (85-4)№-li subhesab.3. Əgər alınmış səhmlər ləğv edilirsə, onda yazılış aparılırD-t 301(85-4)№-li subhesab,

267

K-t 224(56)№-li hesab.Nə qədər ki, alınan səhmin dəyəri qayda üzrə səhmin nominal dəyərindən

fərqlənir, onda fərq məbləği 341(80)№-li «Mənfəət və zərərlər» hesabına silinir:D-t 341 (80)№-li hesab,K-t 224(56)№-li hesab.YaxudD-t 224 (56)№-li hesab,K-t 341 (80)№-li hesab.

Registrlərdə əks etdirilməsi

Uçotun jurnal-order forması registrlərində nizamnamə kapitalının hərəkəti üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün 12-KT №-li jürnal-order nəzərdə tutulmuşdur. Burada 301 (85)№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabının krediti üzrə əməliyyatları əks etdirmək üçün müvafiq hesabların debeti ilə müxabirləşmədə bölmə ayrılmışdır. Onda bilavasitə ilək sənədlərin əsasında yazılış aparılır. Hə-min əməliyyatlar üzrə müxabirləşən hesablar və 301 (85) №-li hesab üzrə analitik uçotun vəziyyəti əvvəlcə sənədlərdə göstərilir və onun əsasında regi-strlərdə əks etdirilməlidir.

Uçotun jurnal-order forması registrlərində 301 (85)№-li hesab üzrə analitik uçot analitik uçotun 69-KT №-li cədvəlində aparılır. Cədvəl ya illik (az miqdarda əməliyyatlar olduqda) ya da uzunmüddətli dövr üçün (bir ildən yuxarı və 5 ilə qədər) qoşma vərəqindən istifadə etməklə açılır. Cədvəl pozisya üsulunda aparılır. Analitik uçotun hər bir nomenklaturası üçün (təsisçilərin qoy-duqları vəsaitlər, səhmdarlar üzrə və s.) ayrıca sətir ayrılır, burada ilin əvvəlinə qalıq göstərilir, nizamnamə kapitalının artması üçün yazılan (hesabın krediti) və nizamnamə kapitalının azalması üçün silinən (hesabın debeti) məbləğlər ardıcıllıqla (tarixlər üzrə) əks etdirilir və ilin axırına qalıq çıxarılır. Debet və kredit üzrə nizamnamə kapitalının hərəkətinin hər bir məbləği üzrə müxabirləşən hesab göstərilir. Müxabirləşən hesablar üzrə debet və kredit dövriyyələrinin yekun məbləğlərinin qruplaşdırılması yolu ilə nizamnamə kapitalının hərəkətinin icmal məlumatları cədvəlin axırıncı səhifəsində hər ay doldurulur. Kredit dövriyyəsinin məbləği hər bir müxabirləşən hesab üzrə 12-KT №-li jurnal-orderdə müvafiq yekunlarla, debet dövriyyəsi- müxabirləşən hesablar üzrə digər registrlərin məlumatları ilə üzləşdirilir.

301 (85)№-li hesabın krediti üzrə aylıq yekunlar onlar digər registrlərin

268

məlumatları ilə üzləşdirildikdən sonra Baş kitaba köçürülür, burada debet dövriyyəsi və hesab üzrə qalıq aşkar edilir.

3. EHTİYAT KAPİTALININ (FONDUNUN) UÇOTU

Ümumi qayda

Müəssisələrdə normal geniş təkrar istehsal prosesini təmin etmək üçün nəzərdə tutulan mühüm vəsait mənbəyi ehtiyat kapitalıdır (fondur). Bu mənbə mövcud qanunvericiliyə və təsisçilərin sənədlərinə müvafiq yaradılır. Bu o de-məkdir ki, təsisçilərin sənədlərində ehtiyat kapitalının yaradılması, ehtiyat kapitalına cari ayırmaların həcmi və ümumi həcmi (nizamnamə kapitalına olan nisbətə görə) göstərilməlidir. Ehtiyat kapitalı (fondu) qayda üzrə mənfəətdən ayırmalar hesabına yaradılır və müəssisənin təsisçilərinin sənədlərində nəzərdə tutulan istiqamətlər üzrə istifadə olunur. Ehtiyat kapitalı (fondu) 335 (86)№-li «Ehtiyat kapitalı» hesabında uçota alınır. Hesab balansa görə passivdir. Hesabın krediti üzrə kapitalın (fondun) artması, hesabın debeti üzrə –təyinatı üzrə onun istifadəsi əks etdirilir.

Hesabın müxabirləşməsi

Mənfəətdən ehtiyat kapitalına ayırmalar 344(81) №-li «Mənfəətin istifadəsi» hesabının debetində, 335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı» hesabının kreditində əks etdirilir.

Müəssisənin sərbəst mənfəəti ehtiyat kapitalına (fonduna) daxil edildikdə 88№-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş işlər)» hesabının hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri) subhesabının debetində və 335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı (fondu)» hesabının kreditində yazılış aparılmaqla ehtiyat kapitalı (fondu) artırılır.

335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı» hesabının debeti üzrə aşağıdakı hesabların krediti ilə müxabirləşmədə kapitaldan (fonddan) istifadə məbləği əks etdirilir:

342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabı – hesabat ilinin ödənilməmiş zərər məbləği kapitalın (fondun) hesabına silindikdə;

302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı- iştirakçıların gəlirlərinin

269

(dividendlərinin) ödənilməsinə yönəldilən məbləğdə (bu məqsədlər üçün hesabat ilinin mənfəəti olmadıqda, yaxud kifayət qədər olmadıqda).

Registrlərdə əks etdirilməsi

335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı» hesabı üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün uçotun yurnal-order forması registrlərinin tərkibində 12-KT №-li yurnal-orderdən və analitik uçotun 68-KT №-li cədvəlindən istifadə olunur. 335(86) №-li hesab üçün 12-KT №-li yurnal-orderdə ayrıca bölmə ayırılır. Bu bölmədə ehtiyat kapitalının (fondunun) artırılması üçün daxil edilən məbləğlər haqqında ilk sənədlərin məlumatları əsasında müəyyən olunmuş qaydada debetləşən müxabirləşən hesablar nöqteyi-nəzərindən hesabın krediti üzrə yazılış aparılır. 335(86) №-li hesab üçün 68-KT №-li cədvəldə xüsusi bölmə ayrılır. Onda müxabirləşən hesablar və analitik uçotun pozisiyası üzrə hədd qoyulmaqla hesabın krediti və debeti üzrə məbləğlərin hərəkəti hər ay əks etdirilir. Əgər bu vəziyyətin nomenklaturası 335(86)№-li hesabın debeti üzrə hesabların mü-xabirləşməsi ilə uyğun gəlmədiyi hallarda (əksər hallarda belə uyğunsuzluq yeri olur), müxabirləşən hesabların krediti üzrə dövriyyələri sistemləşdirmək üçün hesabın debeti üzrə əlavə olaraq araşdırma vərəqəsi tərtib olunur, bundan da dövriyyələri, digər jurnal-orderlərlə üzləşdirmək üçün istifadə olunur. Ayın axırında 335(86)№-li hesabın kredit dövriyyəsinin məbləği 12-KT №-li jurnal-orderdən müəyyən olunmuş qaydada müxabirləşən hesablar üzrə hissələrə ayırmaqla Baş kitaba köçürülür.

4. ƏLAVƏ KAPİTALIN UÇOTU

Ümumi qayda

Müəssisənin nizamnamə və ehtiyat kapitalından başqa əlavə kapitalı da olur, bura müəssisənin kapitalını artıran, müxtəlif əlavə vəsaitlər (əsas

270

vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsindən daxil olmalar, səhmlər üzrə emissiya gəliri və s.) daxil olur.

Müəssisə əlavə kapitalı 335(87)№-li «Əlavə kapital» hesabında uçota alır. Balansa görə hesab passivdir, əlavə kapitalın artması hesabın krediti üzrə, onun azalması isə hesabın debeti üzrə əks etdirilir.

335(87) №-li «Əlavə kapital» hesabına aşağıdakı subhesablar açıla bilər:335(87-1) №-li «Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində əmlakın dəyərinin

artması»335(87-2) №-li «Emissiya gəliri»335(87-3) №-li «Əvəzsiz olaraq alınmış qiymətlilər» və b.

Hesabların müxabirləşməsi

335(87)-1№-li subhesabında əmlakların (əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin və əlavə kapitalın artmasına (azalmasına) aid olan digər vəsaitlərin) yenidənqiymətləndirmə məbləğləri uçota alınır.

Subhesabın krediti üzrə əmlakların yenidənqiymətləndirməsində hesablanmış məbləğ hesabların 111 (01) №-li «Əsas vəsaitlər», 101(04) №-li «Qeyri-maddi aktivlər»,103 (08 )№-li «Kapital qoyuluşları» və s.) debeti ilə müxabirləşmədə əks etdirilir.

Subhesabın debeti üzrə təyinatı üzrə yenidənqiymətləndirmə məbləğinin köçürülməsi aşağıdakı hesabların krediti ilə müxabirləşmədə əks etdirilir:112 (02) №-li «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiya)» - əsas vəsaitlərin köhnəlmiş hissəsinə aid edilən, yenidənqiymətləndirmə məbləğinin köçürülməsi, 301(85) №-li «Nizamnamə kapitalı» - yenidənqiymətləndirmə məbləğinin nizamnamə kapitalının artımına yönəldilməsi. Bundan başqa 335(87-1) №-li he-sabın debeti üzrə əgər ayrı-ayrı əmlak növləri üzrə yenidənqiymətləndirmə mənfi nəticə verirsə, onda müvafiq əmlak hesablarının krediti ilə müxabirləşmədə əmlakların qiymətinin aşağı salınması əks etdirilir.

335(87-2) №-li subhesab üzrə səhmdar cəmiyyətləri emissiya gəliri məbləğini yəni səhmlərin emissiyası ilə əlaqədar əlavə məbləğləri uçota alırlar. Cəmiyyət təsis edildikdə səhmlərin əlavə emissiyası və ya səhmlərin nominal dəyərinin artırılması yolu ilə nizamnamə kapitalının artırılması zamanı səhmdar cəmiyyətinin emissiya gəlirinə pul daxil olur. Səhmlər nominal dəyərindən artıq qiymətə satılırsa, səhmlərin satış qiyməti və nominal dəyəri arasında olan fərq emissiya gəlirini yaradır. Emissiya gəliri məbləği 302(75) №-li «Təsisçilərlə

271

hesablaşmalar» hesabının debetinə və 335(87-2) №-li subhesabın kreditinə daxil edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, emissiya gəliri məbləği yalnız aşağıdakı hallarda silinə bilər, əgər tədavüldən səhmlərin götürülməsi baş verir və əgər səhmin də-yəri nominal dəyərindən artıq olarsa, onda fərq emissiya gəliri hesabına silinir, əlavə olaraq 302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı ilə müxabirləşəcəkdir.

335(87) №-li «Əlavə kapital» hesabının kreditində qeyd edilmiş məbləğlər bir qayda olaraq silinmir. Onlar üzrə debet yazılışları aşağıdakı hallarda aparıla bilər:

- nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilərkən 302(75) №-li «Tə-sisçilərlə hesablaşmalar» və 301(85) №-li «Nizamnamə kapitalı» hesabları ilə müxabirləşdirilir;

- hesabat ilində müəssisənin işinin nəticələri üzrə aşkar edilmiş zərər ödənilərkən- 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabı ilə müxabirləşdirilir;

- uçota alınmış məbləğlər müəssisənin təsisçiləri arasında bölüşdürülərkən 302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» yaxud 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabları ilə müxabirləşdirilir.

335(87) №-li hesab üzrə analitik uçot və registrlər

335(87) №-li hesab üzrə analitik uçot elə təşkil olunmalıdır ki, vəsaitlərdən istifadənin istiqamətləri üzrə məlumatların formalaşmasını təmin etsin.

Bu məqsəd üçün mühasibat uçotu registrlərində analitik uçotun 69-KT №-li cədvəli aparılır. Orada 301(85) və 335(87) №-li hesablar üzrə informasiyalar formalaşır. Cədvəl qoşma vərəqindən istifadə etməklə rüblük (yarımillik, illik) açılır. Cədvəldə 335(87) №-li hesabın hər bir subhesabı üzrə ayrıca bölmə açılır, orada pozisiya üsulunda müxabirləşən hesablar üzrə xronoloji ardıcıllıqda yazı-lış aparılır. Analitik uçotun hər bir nomenklaturası üzrə ayrıca sətir ayrılır, müəyyən dövr üçün açılan cədvəldə debet və kredit üzrə bütün dəyişikliklər haqqında məlumatların yazılması təmin olunur və dövrün axırına qalıq çıxarılır.

335(87) №-li hesab üzrə əməliyyatların icmal uçotu 12-KT №-li jürnal-orderdə aparılır. Burada 335(87) №-li hesab üçün müxabirləşən hesablar üzrə bölünməklə kredit dövriyyəsinin yazılış üçün ayrıca bölmə ayrılır. Ay ərzində debet dövriyyəsi ümumi məbləğdə göstərilir.

Hər bir müxabirləşən hesab üzrə yekun məlumatları digər registrlərlə

272

yoxlanıldıqdan çonra 335(87) №-li hesab üzrə ümumi kredit dövriyyəsi və müxabirləşən hesablar üzrə onu təşkil edən məbləğlər müəyyən olunmuş qaydada Baş kitaba köçürülür.

5. MƏNFƏƏT HESABINA YARADILAN

EHTİYATLARIN UÇOTU

Ümumi qaydaUçot sistemində müxtəlif əlavə xərclərin yaxud görünməyən xərclərin

ödənişi üçün müəssisənin gəliri hesabına xüsusi ehtiyatların yaradılması nəzərdə tutulur. Mənfəətin bir hissəsinin ehtiyatda saxlanması hesabına, ya da qarşıdakı xərclərin ehtiyatda saxlanması hesabına ehtiyatlar yaradılır. Bu və ya digər ehtiyatların yaradılması və uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatların uçotu

Mənfəət hesabına balansda olan şübhəli borcların silinməsi üçün xüsusi ehtiyat yaradılır. Müəyyən olunan vaxtda ödənilməyən və ödəmək üçün müvafiq zəmanətlə təmin olunmayan debitor borcları şübhəli borclar sayılır.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar 82№-li «Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar» hesabının 1-ci «Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar» subhesabında uçota alınır. Hesab balansa görə passivdir. Hesabın krediti üzrə ehtiyatın yaradılması, hesabın debeti üzrə isə – onlardan istifadə, silinmə əks etdirilir.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatın yaradılmasının iki variantının təcrübədə tətbiq edilməsi mümkündür: birinci – mənfəətə dair, son illər ərzində olan şübhəli forcların həcmindən asılı olaraq hesablanmış normativ üzrə ayırma məbləği yolu ilə və ikinci-həmin ildə faktiki yığılmış şübhəli borc məbləği dairəsində yaırma yolu ilə. Hazırda hələlik ikinci variant qəbul edilir.

Aparılan debitor borclarının inventarizasiyasının əsasında ehtiyat yaradılır. Yaradılan ehtiyat məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır: D-t 341(80)№-li «Mənfəət və zərərlər» hesabı, K-t 82 №-li «Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar» hesabının 1-ci «Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar» subhesabı.

Şübhəli borcların balansdan silinərkən 82 №-li hesabın debetində 211(62) №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar», 245(76) №-li «Müxtəlif debitor

273

və kreditorla hesablaşmalar» hesablarının kreditində yazılış aparılır. Əgər şübhəli borclu müəssisə ilə hesablaşırsa, onda daxil olan pul məbləği 223(51) №-li «Hesablaşma hesabı» -nın debetində və 341(80-3) №-li hesabın kreditinə yazılır. Əvvəlki illərdə yaradılmış şübhəli borclar üzrə ehtiyat məbləğlərinin isti-fadə olunmamış hissəsi ilin sonunda mənfəətlə birləşdirilir. Bu əməliyyata yazılış tərtib olunur:

D-t 82-1№-li hesab,K-t 341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabı.82-1 «Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar» subhesabı üzrə analitik uçot ehtiyat

yaradılan hər bir şübhəli borc üzrə aparılır.

Qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə ehtiyatların uçotu

Balansında qiymətli kağızları olan müəssisə qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsinə görə mənfəət hesabına ehtiyat yaradırlar. Belə ehtiyatların yaradılmasının zəruriliyi müəssisədə olan səhmlərin kursunun bazarda nominal dəyərindən aşağı düşməsi zamanı yaranır.

Yaradılan həmin ehtiyat 82 №-li «Qiymətləndiriləcək ehtiyat» hesabının 2-ci «Qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə ehtiyatlar» subhesabında uçota alınır. Yaradılacaq ehtiyat məbləğinə 341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabının debeti və 82-2 «Qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə ehtiyatlar» subhesabının krediti üzrə yazılış aparılır. Əvvəlcədən yaradılmış ehtiyatlar hesabına qiymətli kağızların bazar qiymətləri artdığı zaman 82-2 «Qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə ehtiyatlar» subhesabının debeti və 341(80)№-li «Mənfəət və zərərlər» hesabının krediti üzrə yazılış aparılır. Əvvəllər müvafiq ehtiyatlar yaradılan qiymətli kağızların balansdan silinməsi zamanı da eyni qaydada yazılışlar aparılır.

82-2 «Qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi üzrə ehtiyatlar» subhesabı üzrə analitik uçot hər bir yaradılan ehtiyat üzrə aparılır.

Registrlərdə əks etdirilməsi

82 №-li hesab üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunun registrlər sistemində 12-KT №-li jürnal-orderdə və ehtiyatların analitik uçotunun 68-KT №-li cədvəlində əks etdirilir.

82 №-li hesab üçün 12-KT №-li jürnal-orderdə ayrıca bölmə ayrılır. Jürnal-

274

orderdə 82 №-li hesabın kreditinə yazılış şübhəli borclar üzrə ehtiyata daxil edilən hər bir məbləğ üzrə aparılır. Kredit dövriyyəsinin yekunu müəyyən olun-muş qaydada hər ay Baş kitaba köçürülür. Həmçinin 68-KT №-li cədvəldə 82 №-li hesab üzrə yazılış üçün ayrıca bölmə ayrılır. 82 №-li hesabın krediti və debeti üzrə keçən məbləğlər analitik uçotun pozisiyası üzrə onlar qruplaşdırmaqla cədvələ yazılır. Lazım gəldikdə müxabirləşən hesablar nöqteyi-nəzərindən müxabirləşən hesabların krediti üzrə debet dövriyyələrinin müvafiq araşdırma vərəqəsinin tərtib olunması yolu ilə məbləğlərin əlavə sistemləşdirilməsi aparılır.

6. QARŞIDAKI XƏRCLƏR VƏ ÖDƏMƏLƏR ÜÇÜN YARADILAN EHTİYATLARIN UÇOTU

Ümumi qayda

Kənd təsərrüfatı müəssisələri mənfəət hesabına ehtiyatda saxlanılan pul ilə yanaşı, istehsala məsrəf hesabına da ehtiyatlar yaradırlar. Onlar bir qayda olaraq qarşıdakı xərclər və ödəmələrin ödənişi üçün yaradılır. O zaman müəyyən xərc növlərinin bərabər ölçüdə istehsalın cari xərclərinə daxil edilməsini təmin etmək lazımdır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal xərcləri hesabına aşağıdakı ehtiyatların yaradılması mümkündür:

- qarşıdakı təmir xərci üçün ehtiyat (təmir fondu);- işçilərin növbəti məzuniyyətinin ödənişi üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyat;- uzun müddət xidmətə görə mükafatın ödənişi üçün ehtiyat;- icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üzrə qarşıdakı xərclərə

ehtiyat;- digər məqsədlər üçün ehtiyatlar (uzun müddət xidmətə görə əlavənin

ödənişi üçün).Əsas vəsaitlərin təmiri üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyat (təmir fondu)

mövsümiliyi çox olan təmir işlərində yaradılır.İşçilərin məzuniyyətinin ödənişi üçün ehtiyat yaradılan zaman, hər ay

ehtiyat məbləği istehsal xərclərinə daxil edilir. İstehsalat-maliyyə planında

275

(biznes-planda) məzuniyyətlərin qarşıdakı ödənişi məbləğinin plan üzrə işçilərin əmək haqqı fonduna olan nisbətinin faizlə ifadəsində, yaxud uzunmüddətli məzuniyyət günlərinin il ərzində olan iş günlərinin miqdarına olan nisbəti şəklində ehtiyatda saxlanılma məbləği müəyyən edilir.

İl ərzində məzuniyyətə işçilərin qeyri-bərabər getməsi və bu məqsəd üçün qeyri-bərabər xərclər, məzuniyyət üçün ehtiyat yaradılmasının zəruriliyi şərtlənir.

Məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat yalnız daimi işçi kateqoriyaları üzrə yaradılır. Digər kateqoriyalı işçilərə (qulluqçulara, mütəxəssislərə və s.) hesablanılan məzuniyyət məbləği, nə qədər ki, bu kateriyalı işçilər üzrə nisbətən bərabər şəkildə məzuniyyətin verilməsini təmin etmək olar, bu halda məzuniyyət məbləği ehtiyat hesablamadan bilavasitə müvafiq istehsal xərclərinə aid edilir. qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı mütəxəssislərində onların qərarına görə məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat yaradılmaya da bilər.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsas təmirinin aparılması üzrə xərclərin ödənişi üçün, əgər bu icarə müqaviləsində nəzərdə tutulmuşsa, icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyat yaradılır. İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmirinin smeta dəyəri məbləğini, onu bərabər miqdarda hansı sahədə istifadə olunursa, həmin sahədə olan istehsal xərcləri hesablarına aid etmək yolu ilə hər ay ehtiyat yaradılır.

Uzun müddət xidmətə görə mükafat və arası kəsilməz iş stajına görə əlavənin ödənişi üçün ehtiyat belə ödənişlərin müvafiq işçi kateqoriyalarının orta hesabla hesablanmış faiz həcmində yaradılır.

515 (89)№-li hesabın subhesabları üzrə uçot

Hesablar planında məsrəf hesabına yaradılmış ehtiyatların uçotu 515(89)№-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab balansa görə passivdir. Onun kreditinə hesablanmış ehtiyat məbləği, debetinə isə- təyinatı üzrə ehtiyat məbləğinin silinməsi əks et-dirilir. Hesab üzrə aşağıdakı subhesablar nəzərdə tutulmuşdur:

1. «Təmir xərclərinə ehtiyat (təmir fondu)»2. «Məzuniyyət üçün ehtiyat»3. «Uzun müddət xidmətə görə illik mükafat ödənişi üçün ehtiyat»4. «Sair ehtiyatlar»1- ci subhesabda təmir işlərinin mövsümi xarakterinə görə xərclərin istehsal

276

xərclərinə bərabər ölçüdə daxil edilməsi məqsədi ilə təmirin aparılması üçün vəsaitlərin ehtiyatda saxlanılması qəti müəyyən edilir. Subhesabın krediti üzrə ehtiyatda saxlanılan vəsait hesabına təmir fondunun yaradılması istehsal və tə-davül xərclərinin uçotu üzrə hesablarla müxabirləşmədə əks etdirilir. Subhesabın debeti üzrə təmir qurturdıqdan sonra təmirə çəkilən faktiki xərclərin silinməsi 202-4(23)№-li «Köməkçi istehsalat» hesabının 1-ci subhesabı ilə müxabirləşmədə əks etdirilir.

Əgər təmir üzrə aparılan xərclərin silinməsi üçün ehtiyat vəsaiti çatışmadıqda, çatışmayan hissə üçün əlavə ehtiyat hesablanır (xərcləri uçota alan hesabların debeti, 515(89-1)№-li hesabın krediti). Əksinə, əgər ilin axırına təmir qurtardıqda istifadə olunmayan ehtiyat vəsaiti olarsa, onda ehtiyat hesablandıqda verilən yazılış kimi storno yazılışı («qırmızı storno») aparılır.

Əgər təmir gələcək ilə keçirsə və nəticədə təmir qurtardıqdan sonra qismən istifadə olunmayan ehtiyat vəsaiti qalırsa, onda bu məbləğlər mənfəətə keçirilir və aşağıdakı yazılış tərtib olunur:

D-t 515(89)№-li hesabın 1-ci subhesabı,K-t 341(80)№-li «Mənfəət və zərərlər» hesabı.2- ci subhesabın krediti üzrə məzumniyyət üçün hesablanmış ehtiyat

məbləği hesabların debeti ilə müxabirləşmədə əks etdirilir, hansı ki, hesablanmış əmək haqqı məbləği aid edilir.

2-ci subhesabın debeti üzrə məzuniyyət məbləği hesablanan zaman istifadə olunan ehtiyat məbləği 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının krediti ilə müxabirləşmədə yazılır.

3- cü subhesabda uzun müddət xidmətə görə illik mükafat mövcud normativ aktlarda nəzərdə tutulmuş müvfaiq işçi kateqoriyalarının ödənişi üçün ehtiyatda saxlanılmış vəsaitlər uçota alınır. Qarşıdakı il üçün ödənişin həcm (və müvafiq ayırmalar) müvafiq işçi kateqoriyalarının iş stajına görə müəyyən olunmuş ödə-nişin həcmindən asılı olaraq müəyyən edilir. subhesabın krediti üzrə ehtiyatda saxlanılan aylıq vəsaitlər istehsala məsrəflərin uçotu hesabları ilə müxabirləş-mədə əks etdirilir. Subhesabın debeti üzrə isə – mükafat hesablanan zaman 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı ilə müxabirləşmədə ehtiyatdan istifadə əks etdirilir.

4- cü subhesabda müəssisədə yaradılan sair ehtiyatlar, o cümlədən, hazırlıq işləri üzrə qarşıdakı xərcləri ödəmək üçün ehtiyat, icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmiri üçün ehtiyat və s. Məsələn, əgər icarəçi ilə olan müqavilə şərtinə görə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmirini icarədar aparırsa,

277

icarədarın qısamüddətli və ortamüddətli əmlak icarəsinə görə, icarəyə götürül-müş əsas vəsaitlərin təmiri üçün ehtiyat yaradılır.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üçün ehtiyat məbləği hesablandıqda müxabirləşmə tərtib olunur: istehsala məsrəfləri uçota alan hesabların debeti, burada icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər istifadə olunur 202-5(25) №-li «Ümumistehsalat xərcləri», 721(26) №-li «Ümumitəsərrüfat xərc-ləri» və s.), 89 №-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabının 4-cü «Sair ehtiyatlar» subhesabı (icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmi-ri üzrə ehtiyatlar, analitik hesabı). İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üzrə xərclər 191(31) №-li «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabında uçota alınır. İşin qurtarması ilə xərclər bu hesabdan mühasibat yazılışı ilə silinir:

D-t 515(89) №-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hes-abının 4-cü «Sair ehtiyatlar» subhesabı

K-t 191(31) №-li «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabı.«İcarəyə göturulmuş əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üzrə ehtiyatlar» analitik

hesabı üzrə yaradılmış ehtiyat məbləği həcmində silinmə aparılır. Əgər təmir üzrə faktiki xərclər yaradılan ehtiyat məbləğindən yuxarı olarsa, onda qalan icarə vaxtı ərzində müəyyən olunmuşu ötüb keçmə hər ay bərabər miqdarda 191(31) №-li «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabından istehsal məsrəflərini uçota alan (obyekt harada istifadə olunub) müvafiq hesablara silinir.

İstehsalın kəskin mövsümi xarakteri ilə əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatı məhsulu emal edən müəssisələr hazırlaq işləri üzrə gələcək xərclərin ödənişi üçün ehtiyat yaradırlar. 4-cü subhesabın krediti üzrə müvafiq ayırmaların istehsal xərclərinə daxil edilməsi yolu ilə yaradılan ehtiyatlar əks etdirilir; subhesabın debeti üzrə isə ehtiyat vəsaitinin istifadə istiqamətindən asılı olaraq müxtəlif hesablarla müxabirləşmədə müvafiq ehtiyatların istifadə məbləği əks etdirilir.

Analitik uçot

515(89) №-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabı üzrə analitik uçot yaradılan hər bir ehtiyat üzrə ciddi aparılır. Bu və ya digər ehtiyat məbləğinin yaradılması və istifadəsinin düzgünlüyü vaxtaşırı (ilin axırında isə mütləq) smetaların, hesablamaların və s. məlumatları üzrə yoxlanılmalı və zəruri hallarda düzəldilməlidir.

İlin axırına məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat üzrə yalnız işçilərin

278

məzuniyyət günlərindən istifadə etmədiyinə görə, onlara çatası məbləğ ola bilər.İstifadə olunmayan məzuniyyətin ödəniş məbləğini müəyyən etmək üçün il

ərzində istifadə olunmayan məzüniyyət günlərini göstərməklə işçilərin siyahısı tərtib olunur. Gələcək ilə keçən ehtiyat məbləği bir adam-günə düşən orta əmək haqqı üzrə müəyyən edilir. Hesabat balansı üzrə hesab edilmiş məbləğə nisbətən ehtiyat çatışmadıqda əlavə hesablama aparılır, artıq olduqda «storno» edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ilin axırına 515(89) №-li hesab üzrə qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyat məbləği düzgün əks etdirilmədikdə hesabat ilinin maliyyə nəticəsi pozulur (nəticə etibarı ilə vergitutulan mənfəətdə). Buna görə bu məbləğ mühasibat uçotunda olan məlumatların düzgünlüyünü yoxlayan idarənin (o cümlədən vergi müfəttişinin) nəzarəti altında olmalıdır.

Registrlərdə əks etdirilməsi

515(89) №-li hesabın krediti və onunla müxabirləşən hesabların debeti üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün uçotun jurnal-order forması registrlərində 10 -KT №-li jurnal-orderdə ayrıca sütun ayrılır. həmçinin əksər hallarda həmin hesabın 1-ci «Təmir fondu» subhesabı üçün ayrıca sütun ayrılır.

515(89) №-li hesab üzrə kredit dövriyyəsi 10-KT №-li jurnal-orderdə ehtiyat məbləğinin hesablanması haqqında müvafiq ilkin sənədlərin əsasında əks etdirilir.

10-KT №-li jurnal-orderin axırıncı səhifəsində 515(89) №-li hesab üzrə analitik uçot analitik məlumatlar cədvəlində aparılır. Bu cədvəldə hər bir növ qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların ayın əvvəlinə olan qalığı, ehtiyatın artması üçün daxil edilən məbləğlər (kredit üzrə), onların istifadə edilməsi (debet üzrə) və ayın axırına qalıq əks etdirilir. Analitik məlumatlar cədvəlində dövriyyələrin yekunu 10-KT №-li jurnal-orderdə 515(89) №-li hes-abın dövriyyəsinə bərabər olmalıdır.

515(89)№-li hesabın kredit dövriyyəsi 10-KT №-li jurnal-orderdən müəyyən olunmuş qaydada Baş kitaba köçürülür.

7. MƏQSƏDLİ MALİYYƏLƏŞMƏLƏRİN UÇOTU

279

Məqsədli maliyyələşmələrin uçotu 544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında aparılır. Bu hesabın məqsədli tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün vəsaitlər, digər müəssisələrdən və şəxslərdən məqsədli qaydada daxil olan vəsaitlər, budcə vəsaitləri və digər məqsədli daxil olmalar uçota alınır.

Uçotun aparılma qaydası

Bu və ya digər tədbirlərin maliyyələşdirilməsi mənbəyi kimi alınmış məqsədli vəsaitlər, 245(76) №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının debeti ilə müxabirləşmədə 544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının krediti üzrə əks etdirilir.544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının debetinə məqsədli vəsaitlər hesabına aparılan məqsədli xərclərin silinməsi əks etdirilir. Bu əməliyyata aşağıdakı yazılış tərtib olunur:

D-t 544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabı,K-t 202(20),202-4( 23), 202-5(25),721( 26), 29, 44 №-li hesablar və s.544(96) №-li hesabın kreditinə daxil olan, investisiya ehtiyacı üçün alınmış

məqsədli maliyyələşmə vəsaitləri istifadə olunduqda 544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının debeti və 335(87) №-li «Əlavə kapital» hesabının krediti üzrə yazılış aparılır.

Xərclərin (əməliyyat xərcləri və s.) maliyyələşməsi üçün büdcə vəsaitlərini 544(96) №-li hesabın krediti üzrə kommersiya təşkilatları alan zaman, bu büdcə vəsaitləri 191(31) №-li «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabının kreditindən 544(96) №-li hesabın debetinə silinir. Sonra bu məbləğlər 341(80) №-li «mənfəət və zərərlər» hesabının kreditindən 191(31) №-li «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabının debetinə silinir.544(96) №-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar»hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi

280

s/s Əməliyyatların məzmunuMüxabirləşən hesablardebet kredit

1 Bu və ya digər tədbirlərin maliyyələşməsi üçün məqsədli maliyyələşmə vəsaitinin alınması

245(76) 544(96)

2 Məqsədli maliyyələşmə hesabına alınanlar:quraşdırmaq üçün avadanlıqlar 113(07) 544(96)kapital qoyuluşu obyektləri 103(08) 544(96)material qiymətləri 201(10) 544(96)cavan heyvanlar 131(11) 544(96)bitməmiş istehsalın obyektləri 202(20) 544(96)mallar 205(41) 544(96)pul vəsaitləri 223(51) 544(96)

3 Məqsədli maliyyələşmə vəsaitinin qeyri-kommersiya təşkilatlarının saxlanmasına yönəldilməsi

544(96) 20, 26

4 Kommersiya təşkilatları xərclərinin maliyyələşməsi üçün məqsədli maliyyələşmə vəsaitinin istifadə olunması

544(96) 191(31)

5 İnvestisiya məqsədi üçün məqsədli maliyyələşmə vəsaitinin istifadə olunması

544(96) 335(87)

Analitik uçot və registrlər

544(96)№-li hesab üzrə analitik uçot konkret məqsədli vəsaitlərin təyinatı və onların daxilolma mənbələri üzrə aparılır.

Uçotun jurnal-order forması registrlərində 544 (96)№-li «Məqsədli ma-liyyələşmələr və daxil olmalar» hesabı üzrə vəsaitlərin hərəkəti 12 KT №-li jurnal-order və 70-KT №-li cədvəldə əks etdirilir.

Müxabirləşən hesablar nöqteyi –nəzərdən hər bir sənəd 544(96)№-li hesab üzrə kredit dövriyyəsi 12-KT №-li jurnal-orderdə ayrıca bölmədə əks etdirilir.

Debet dövriyyəsi müxabirləşən hesablar üzrə bölünmədən ümumi məbləğdə cəmləşir.

70-KT №-li cədvəl analitik uçotun registri hesab olunur, orada ona daxil olan hesabların debet məlumatları əks etdirilir.

Cədvəldə 544(96)№-li hesab üzrə müvafiq istifadə kanalları üzrə (qeyri-

281

kommersiya xərclərinin, investisiya məbləğinin silinməsi, növlər üzrə məqsədli maliyyələşmədən istifadə, əvəzsiz daxil olan vəsaitlərin silinməsi və s.) onlar qruplaşdırılmaqla hesabın debeti üzrə keçən məbləğlər əks etdirilir.

8. UÇOTUN KOMPÜTER FORMASINDA

KAPİTALLARIN, FONDLARIN, EHTİYATLARIN

VƏ MALİYYƏLƏŞMƏLƏRİN UÇOTU

FEHM-in bazasında uçot avtomatlaşdırıldıqda kapitalların və fondların uçotu maliyyə əməliyyatlarının uçotu üzrə mühasibin AİY-nin tərkib hissələrindən biri kimi aparılır. AİY-nin fəaliyyəti maliyyələşmə mənbələri hesabları da daxil olmaqla kapitalların, fondların, maliyyə nəticələrinin uçotu hesabları üzrə dialoq qaydasında məsələ həllini təmin edir.

Bu sahədə uçotun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sahə üzrə əsas əməliyyatlar və ilkin sənədlər nisbətən azdır. Həmin sahə hesabları üzrə bir çox yazılışlar əsas vəsaitlərin, material qiymətlilərin, pul vəsaitlərinin və və s. –nin hərəkətindən sonra əlavə yazılışlardır. Buna görə maliyyə əməliyyatlarına to-xunan bir çox əməliyyatın ilkin məlumatları digər uçot sahələri (əsas vəsait-lərin, material qiymətlərin və s. uçotu) üzrə AİY-də aparılır. Bununla əlaqədar digər uçot sahələri üzrə AİY-ilə maliyyə əməliyyatlarının uçotu üzrə AİY-nin düzgün qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsi çox mühümdür.

Bu sahədə AİY-nin digər xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, daxil edilən hesabların müxtəlifliyi ilə əlaqədar informasiya massivinin və müvafiq çıxış maşinoqrammasının qurulması müxtəlif olur. Belə ki, informasiyalar eyni vəziyyətdə bütünlükdə hesab üzrə və subhesab üzrə toplana bilər, digər halda şəxsi hesablar nöqteyi nəzərdən və ya hərəkət (mövqe) maddələri üzrə əlavə və ya ilin əvvəlindən artan yekunla informasiyalar əlavə toplanır, qalıqlar çıxarılır və s. Bütün bunları həmin AİY-də informasiyalar emal edildikdə nəzərə alınmalıdır.

Maliyyə əməliyyatlarının uçotu üzrə AİY-nə xidmət edən FEHM-nın xarici yaddaşında emal olunan informasiyaların aşağıdakı massivləri yaradılır: maliyyə əməliyyatları üzrə ilkin uçot məlumatları (ilkin yazılış); ilkin yazılışlar və onla-

282

rın strukturu massivləri forması; maliyyə əməliyyatları və hesabların müxabir-ləşməsi massivi; nəticə informasiyaları və onların quruluşunun çıxış forması massivi. Bundan başqa, maliyyə əməliyyatlarının AİY-nə xidmət üçün köməkçi massivlər də yaradılır; ilkin yazılışların formalaşmasının mətn informasiyasının və hesablamaların yerinə yetirilməsinin ilarəetmə məlumat-larının, məsələ həl-linin dialoq formasında ekranda cədvəlin görünməsi və menyu, sual və cavab, çıxış nəticəsi və məlumatlar.

Xidməti informasiyalar və normativ-sorğu məlumatlarından istifadə et-məklə ilkin uçot məlumatlarının işlənməsi nəticəsində nəticə informasiyaları massivləri yaradılır: maliyyə əməliyyatlarının uçot registrləri, həmçinin hesa-bat formaları və maliyyə əməliyyatları üzrə toplayıcı və qruplaşdırma cədvəl-lərinin verilməsi üçün məlumatlar massivi yaradılır. Kapitallar və fondlar üzrə maliyyə əməliyyatlarının uçotu üçün AİY-də maliyyə əməliyyatlarının ümumi massivindən müxabirləşən hesablar üzrə bölüşdürməklə kapitalların və fond-ların hərəkəti mövqeyi və subhesablar nöqteyi nəzərindən sintetik hesablar üzrə dövriyyələr çıxarılır. Bununla da digər uçot sahələri üzrə AİY-nin məlumatla-rından geniş istifadə olunur. Lazım gəldikdə dövriyyə massivləri displeydə təkrar (hər hansı çıxarışda) edilir. Çıxış informasiyası kapitalların və fondların uçotu üzrə maşınoqramma şəklində massiv məlumatlarının çap olunması əsa-sında yaradılır. Maliyyə əməliyyatlarının digər sahələri üzrə massivlərin məlu-matları eyni qaydada çap olunur.

Mühasibat uçotunun bu sahələrində müxtəlif əlamətlərə görə informasi-yalar toplanır və qruplaşdırılır, «subkonto» prinsipi geniş istifadə olunur. Məsələn, ehtiyatlar üzrə informasiyalar – onların növünə görə, ehtiyatların yaradılma mənbələri üzrə onların istifadə kanalları üzrə və s.; fondlar üzrə informasiyalar – onların istifadə kanalları və s. üzrə toplanır.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 2009

283

5. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -1995

6. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 11.2. MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN UÇOTU

1.FƏALİYYƏTİN MALİYYƏ NƏTİCƏSİ ANLAYIŞI

Hər bir müəssisə ilin axırında (yaxud digər müəyyən olunan vaxtlarda) fəaliyyətin maliyyə nəticəsini müəyyən edir. Aydındır ki, maliyyə nəticəsini əks etdirmək üçün xərclərin ödəmə səviyyəsini, istehsalın son iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər tətbiq olunmalıdır. Belə göstəricilərdən ümumi gəlir, xalis gəlir, mənfəət kimi göstəricilərdən istifadə etmək olar. Maliyyə nəticəsinin xarakteristikası üçün tətbiq olunan bu göstəricilərdən hər birinin səviyyəsi haqqında məsələni nəzərdən keçirməmədən qabaq onların iqtisadi məzmununu nəzərdən keçirmək lazımdır.

Məhsul istehsalı prosesi nəticəsində təsərrüfatda bütün alınanlar onun ümumi məhsulunu yaradır. Deməli, müəyyən dövr ərzində məhsul istehsalının məcmuuna ümumi məhsul deyilir. Ümumi məhsulun dəyəri hazır məhsul istehsalında təcəssüm edən ictimai zəruri canlı və maddiləşmiş əmək məsrəfləri ilə müəyyən edilir ki, bu iki hissədən ibarətdir: istehlak olunmuş istehsal vasitələrinin dəyəri yəni yeni yaradılan məhsula keçirən dəyər və canlı əməklə yeni yaradılan dəyərdən. Birinci hissə həmişə natura - cismi formada və dəyər formasında işlənir: deməli, o gəlir deyildir. İkinci hissə formalaşmış canlı əmək prosesində yeni yaranan dəyərdən ibarətdir və ümumi gəlir yaradır.

Beləliklə, ümumi gəlir isteşsal prosesində yeni dəyəri yaxud maddiləşmiş

284

əmək olmadan ümumi məhsulun dəyərini (C+V+M) əks etdirilir. Yeni yaradılan ümumi gəlirin dəyəri kimi (V+M) maddiləşmiş əmək daxil olmadan zəruri əməklə yaradılan və cəmiyyət üçün yaradılan məhsulun dəyərini əks etdirir. Ümumi gəlir müvafiq olaraq iki üsulla müəyyən edilə bilər: birinci-onun tərkib hissələrini (əmək haqqı və ona bərabər tutulan məbləğlər və xalis-gəlir) toplamaq yolu ilə; ikinci-keçilən dəyəri çıxmaq yolu ilə (ümumi məhsulun cəmi dəyərindən istehsala olan material məsrəflərini çıxmaqla).

Müəssisə fəaliyyətinin nəticəsinin xarakteristikası üçün istifadə olunan iqtisadi kateqoriyaların içərisində mühüm yer tutanı xalis gəlirə məxsusdur.

Xalis gəlir - bu spesifik forma əmtəə-pul münasibətlərinin mövcud olduğu şəraitdə cəmiyyət üçün xarakterikdir. Nə qədər ki, xalis gəlir cəmiyyət üçün istehsal edilən məhsulun dəyərini əks etdirir, onda o ümumi məhsulun dəyəri ilə yaradılan məhsulun istehsalına çəkilən xərc arasındakı fərqdən ibarətdir. Başqa cür desək xalis gəlir ümumi gəlirlə əmək haqqına olan məsrəf arasında olan fərqlə də ifadə oluna bilər.

Ancaq, satılanın xalis gəlirini hesablamaq mühasibat uçotunda qəbul edilmişdir ki, bu da özünü mənfəət kimi göstərir.

Mənfəət- istehsalın iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən, mühüm sintetik göstəricidir. Müəssisə çıxarılan mənfəətin əsasında özünün kommersiya fəaliyyətinə yekun vurulur və istehsalın rentabelliyi müəyyən olunur. Mənfəət və zərər şəklində fəaliyyətin maliyyə nəticəsinin çıxarılması maliyyə uçotu sisteminin yekun mərhələsinə daxildir.

Maliyyə nəticəsi çıxarılarkən fərqləndirilir: ümumi mənfəət, balans mənfəəti, vergitutulan mənfəət, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət və mənfəətin bölüşdürülməmiş qalığı.

Ümumi mənfəət- bu məhsul satışından və digər (satışdankənar) daxil olmalardan mənfəət müəssisənin əldə etdiyi ümumi məbləğdir.

Balans, yaxud saldosu təyin edilmiş mənfəət ümumi mənfəətdən (saldosu təyin edilmişindən) zərər məbləğini, satışdankənar xərcləri, müəyyən olunmuş qaydada maliyyə nəticələrinin azalmasına aid edilən itkilərin çıxılması hesabına yaradılır.

Müəssisə balans mənfəətində büdcəyə ödənişlər ödəyirlər (əlavə olaraq artma cəhətdən azalma cəhətdən balans mənfəəti məbləğinə düzəliş edilir, nəticədə vergitutulan mənfəət müəyyən edilir və ondan müəyyən olunmuş faizlə budcəyə ödəmələr ödənilir).

Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət (qalıq yaxud xalis mənfəət), -bu

285

müəssisənin balans mənfəətindən budcəyə olan ödəniş məbləğini çıxdıqdan sonra qalan qalıqdır. O, müəssisənin sərəncamında qalır və müəssisə daxili ehtiyatlara, o cümlədən investisiyalara istifadə olunur. Onun istifadə kanalları üzrə mənfəət yönəldildikdən sonra bölüşdürülməmiş mənfəət qalığı qala bilər ki, bu da ayrı-ayrı hesablara köçürülür və gələcəkdə bu hesabdan müəssisənin müvafiq ehtiyatlarına istifadə olunur.

İlin axırında maliyyə nəticəsi şəklində müəssisədə nə mənfəət yarana bilər, əksinə zərər də yarana bilər, yəni çəkilən xərc pul gəlirindən çox ola bilər.

Bu hala zərəri ödəmək üçün bölüşdürülməmiş mənfəətin istifadəsi problemi yarana bilər. Əgər müəssisənin öz mövcud mənbələri çatmırsa, onda müəssisə bölüşdürülməmiş mənfəət qalığı əvəzinə nəticədə örtülməmiş zərər qalır. Bu da ayrıca hesaba keçirilir ki, bölüşdürülməmiş mənfəət qalığı yalnız hesabın kreditinə deyil, onun debetində əks etdirilir.

2. MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏRLƏRİN UÇOTU

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində maliyyə nəticələrinin uçotu 341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabında aparılır. Özünün iqtisadi məzmununa görə o, təsərrüfat vəsaitləri və onların mənbələrinin uçotu üzrə hesablar qrupuna aiddir; o, tərkibinə görə isə –maliyyə nəticəli hesablar qrupuna aiddir. Balansa görə hesab aktiv-passivdir. Onun krediti üzrə alınan mənfəət məbləği əks etdirilir, hesabın debeti üzrə zərərlər əks etdirilir. Hesabat dövrü ərzində debet və kredit dövriyyələrinin müqayisə edilməsi əsasında müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticəsi – xalis (balans) mənfəəti yaxud müvafiq xalis zərər çıxarılır.

341(80) №-li hesabda maliyyə nəticələrinin uçotu üç mənbə nöqteyi-nəzərindən aparılır:

1. Məhsul (iş, xidmət) satışının maliyyə nəticələri2. Sair gəlirlərin və xərclərin maliyyə nəticələri3. Müstəsna gəlirlərin və xərclərin maliyyə nəticələri1.Məhsul (iş xidmət) satışından maliyyə nəticələri müəyyən olunmuş

qaydada 601(46) №-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabından silinir. Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində il ərzində 601(46) №-li hesabın debeti üzrə satılan məhsullar plan maya dəyəri qiymətində uçota alınır. Yalnız ilin axırında məhsulların faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra

286

satılan məhsulun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırıldıqdan sonra satılan məhsulların maliyyə nəticəsi müəyyən edildi.

2.Sair gəlirlər və xərclərdən maliyyə nəticəsi 601(46) №-li hesabın sair gəlirlər və xərclər maddəsindən 341(80) №-li mənfəət və zərərlər hesabına keçirilir. Birinci maddədə olduğu kimi sair gəlirlər və xərclər maddəsi üzrə debet və kredit qalığı ola bilər.

3.Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin müstəsna vəziyyətlərdə (təbii fəlakət, yanğın, qəza və s.) gəlirlər və xərclər üzrə maliyyə nəticəsi ayrıca maddə üzrə 601(46) №-li hesabdan 341(80) №-li hesaba köçürülür. Əsasən bu kanal üzrə məbləğlər 341(80) №-li hesabın debetinə yazılır, yəni onlar ümumi mənfəətin həcmini azaldır.

İlin axırında 80 №-li hesabın debeti üzrə hesablanmış mənfəət vergisi əks etdirilir.

D-t341( 80) №-li hesab,K-t 521(68) №-li hesab.İllik mühasibat hesabı tərtib edilərkən hesabat ilinin axırında 341(80) №-li

«Mənfəət və zərərlər» hesabı bağlanır. Əlavə olaraq 31 dekabra son mühasibat yazılışı aparılır: Xalis mənfəət məbləği 341(80)№-li hesabdan silinir. 341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabı, kredit 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mən-fəət (ödənilməmiş zərər) hesabı».

341(80) №-li hesabda zərər olduqda 342(88) №-li hesaba əks yazılış tərtib olunur. Bundan sonra 341(80) №-li hesab bağlanır və balansda gələcək ilin yanvar ayının 1-nə qalıq olmur.

341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabı üzrə analitik uçot ilə qu-rulmalıdır ki, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatı tərtib etmək üçün lazımi məlumatların alınması təmin edilsin. Daha doğrusu 341(80 №-li hesab üzrə analitik uçot mənfəət və zərərin hər bir maddəsi üzrə ayrılıqda aparılır.

Maliyyə nəticələrinin uçotu sxemi

287

80 №-ли «Мянфяят вя зярярляр» щесабы

Мцстясна эялирляр вя хярълярин малиййя нятиъяси

Диэяр эялирляр вя хярълярин

малиййя нятиъяси

(ямялиййат вя сатышданкянар

Мящсул (иш,

хидмят) сатышынын

малиййя

46 №-ли «Мящсул (иш, хидмят) сатышы щесабы вя диэяр сатыш щесаблары»

(47, 48 №-ли щесаблар цзря эялирляр)

3. BÖLÜŞDÜRÜLMƏMİŞ MƏNFƏƏTİN

(ÖDƏNİLMƏMİŞ ZƏRƏRİN) UÇOTU

Yuxarıda göstərildiyi kimi ilin axırında 341(80) №-li hesab üzrə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığı ya ödənilməmiş zərərə qalır ya da digər məqsədlərə istifadə olunur. Bu zaman ilin axırında 341(80) №-li hesabdan bölüşdürülməmiş mənfəət 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabına köçürülür.

342(88) №-li hesab üzrə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığı birinci növbədə müəssisənin təsdiq olunmuş illik mühasibat hesabının yekunlarına görə müəsisə təsisçilərin (iştirakçılarının) gəlirlərinin ödənilməsinə yönəldilir. Bu hal aşağıdakı yazılışla sənədləşdirilir:

D-t 342( 88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabıK-t 302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının 2-ci «Gəlirlərin

ödənilməsi üzrə hesablaşmalar» subhesabı; həmin müəssisənin üzvü olmayan təsisçilər olduqda və həmin müəssisənin üzvü olan təsisçilər olduqda 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı.

Müəssisədə yaradılmış ehtiyat fondunun çatışmazlığı olduqda bölüşdürülməmiş mənfəətin bir hissəsi ehtiyat fondunun artımına yönəldilir, bu halda aşağıdakı yazılış tərtib olunur:

D-t 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabıK-t 335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı (ehtiyat fondu)»Səhmdarlar cəmiyyətinin yığıncağı bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına

nizamnamə kapitalının artmasına qərar verə bilər:D-t 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabıK-t 342(85) №-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı.341(80) №-li «Mənfəət və zərərlər» hesabında aşkar olunan, hesabat dövrü

ərzində müəssisə fəaliyyətinin yekunlarına görə alınan məbləğ, ödənilməmiş zərəri 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabın debetinə silinir.

Təsisçilərin sənədlərinə həmçinin qəbul olunmuş uçot siyasətinə müvafiq olaraq ümumi yığıncağın qərarına əsasən müəssisədə fond yaradıla bilər. Yığım fondunun təşkili müəssisənin xalis gəliri hesabına aparılır. Bununla əlaqədar olaraq 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabına

288

dair aşağıdakı subhesablar açıla bilər:1.«Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)»;2.«Keçmiş illərin ödənilməmiş zərərinin silinməsi»;3.«Yığım fondu»;4.«Sosial sfera fondu».5.«İstehlak fondu».Hesabat ilinin mənfəət məbləği keçmiş illərin ödənilməmiş zərərinin

ödənilməsinə yönəldildikdə -335(81) №-li «Mənfəətin istifadəsi» hesabının; ehtiyat kapitalının vəsaiti keçmiş illərin ödənilməmiş zərərinin ödənilməsinə yönəldildikdə – 335(86) №-li «Ehtiyat kapitalı» hesabının; müəssisə təsisçilərinin məqsədli ödənişləri hesabına keçmiş illərin ödənilməmiş zərəri ödənildikcə- 302(75) №-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı və başqa hesabların debetinə və 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabının kreditinə yazılır.

342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabı üzrə analitik uçot müəssisə vəsaitlərinin istifadə istiqamətləri üzrə təşkil olunur.

Bölüşdürülməmiş mənfəət və ödənilməmiş zərərin uçotu 15-KT №-li jurnal-order və 77 –KT №-li cədvəldə aparılır. Jurnal-orderin aylıq yekunları Baş kitaba köçürülür.

342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)»hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi

s/s Əməliyyatların məzmunuMüxabirləşən hesablarDebet Kredit

1 2 3 41 Hesabat dövrü ərzində müəssisə

fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi əks etdirildikdə:Mənfəət 341(80) 342(88)Zərər 342(88) 341(80)

2 Xalis mənfəət hesabına müəssisə işçisinə çatası məbləğ hesablandıqda (mükafatlar, dividendlər)

342(88) 533(70)

3 Müəssisə işçisi olmayan müəssisə iştirakçısına divident hesablandıqda 342(88) 302(75)

289

4 Xalis gəlirin bir hissəsi kapitalın artımına yönəldildikdə:nizamnamə kapitalının 342(88) 301(85)ehtiyat kapitalının 342(88) 335(86)əlavə kapitalın 342(88) 335(87)

1 2 3 45 Yığım fondu təşkil edildikdə 342(88) 342(88)6 Müəssisə heyətinin şəxsi vəsaiti

hesabına zərərin ödənilməsi haqqında qərar qəbul edildikdə

212(73) 342(88)

7 Nizamnamə kapitalının vəsaiti hesabat ilinin zərərinin ödənilməsinə yönəldildikdə

301(85) 342(88)

8 Ehtiyat kapitalı hesabat ilinin zərərinə yönəldildikdə

335(86) 342(88)

9 Mənfəət hesabına inkişaf fondu, sosial inkişaf fondu və istehlak fondu yaradıldıqda

341(81) 342(88)

4. GƏLƏCƏK DÖVRLƏRİN GƏLİRLƏRİNİN UÇOTU

Hesabat ili və əvvəlki illər ərzində fəaliyyətin maliyyə nəticələri 601(46), 731(47), 6611-1(48), 342(88) №-li hesablarda uçotu aparılır. Lakin təsərrüfatda müxtəlif daxil olmaların əvəzinə gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər ola bilər. Bu məbləğlər əvvəlcə 542(83) №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabında əks etdirilir, sonra uçota alınan məbləğlər onların daxil olması həddi üzrə müvafiq maliyyə nəticələrinə ya da məxsusi digər hesablara aid edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələri 542(83) №-li hesabda mövcud qaydaya uyğun olaraq gələcək dövrün gəlirlərinə aid olan aşağıdakı məbləğləri uçota alırlar: əvvəlcədən alınan icarə haqqı yaxud mənzil haqqı, otlaq sahələrindən istifadəyə görə haqq, əvəzsiz daxil olmalar, yük daşınmasına, aylıq və rüblük biletlər üzrə sərnişin daşınmasına görə daxil olmuş pullar, rabitə vasitələrindən istifadə üçün

290

abonement haqları keçmiş ilə aid olan, lakin hesabat dövründə müəyyən edilmiş əskikgəlmə üzrə öorcun qarşıdakı daxilolmaları, əskikgələn qiymətlilərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərq, məzənnə fərqi və s.

542(83) №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

1.«Gələcək dövrlərin hesabına alınmış gəlirlər»;2.«Keçmiş illərə aid müəyyən edilmiş əskikgəlmələr üzrə daxil olası

borclar»;3.«Əskikgələn qiymətlilərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası

məbləğ arasındakı fərq»;4.«Məzənnə fərqi» və başqaları.1-ci subhesabda gələcək dövrlərin əksər növləri (əvəzsiz daxil olmalar,

əskikgələn qiymətlilərin israfçılığı və oğurlanması üzrə ödənişlərdən başqa) uçota alınır, subhesabın kreditində pul vəsaitlərini, yaxud və ya debitor və kreditorlarla hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirləşdirməklə, gələcək hesabıt dövrünə aid edilən gəlir məbləğləri (icarə haqqı yaxud mənzil haqqı, kommunal xidmətlərinə görə haqq, yükdaşınmasına, aylıq və rüblük biletlər üzrə sərnişin daşınmasına görə daxil olmuş pullar, rabitə vasitələrindən istifadə üçün abonement haqqları və s.) əks etdirilir. 1-ci subhesabın debetində isə gəlirin aid olduğu hesabat dövrü başlayanda müvafiq hesablara köçürülən gəlir məbləğləri əks etdirilir. 1-ci subhesab üzrə analitik uçot hər bir gəlir növü üzrə aparılır.

542(83) №-li hesabın 2-ci «Keçmiş illərə aid müəyyən edilmiş əs kik - gəlmələr üzrə daxil olası borclar» subhesabında keçmiş ilə aid olan, lakin hesabat dövründə müəyyən edilmiş əskikgəlmə üzrə borcun qarşıdakı daxilolmaları uçota alınır.

731(84) №-li «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabı ilə müxabirləşdirməklə 542(83) №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabının kreditində keçmiş hesabat dörünün (hesabat ilinə qədər) aşkar edilmiş, gunahkar şəxslər tərəfindən etiraf olunmuş, yaxud onlardan tutulması məhkəmə orqanları tərəfindən müəyyən edilmiş sərvətlərin əskikgəlmə məbləğləri əks etdirilir. Eyni zamanda həmin məbləğlər 212(73) №-li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» («Maddi zərərin ödənilməsinə görə hesablaşmalar» subhesabı) hesabı ilə müxabirləşdirilməklə 731(84) №-li «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının krediti üzrə mühasibat yazılışı aparılır. 2-ci subhesab üzrə analitik uçot hər bir əskikgəlmə növü üzrə aparılır.

291

542(83) №-li hesabın «Əskikgələn qiymətlilərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərq» subhesabında sərvətlərin əskikgəlməsinin günahkar şəxslərdən alınan məbləği ilə onların müəssisənin balansında əks etdirilən dəyəri arasındakı fərq uçota alınır. Bu halda aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında yazılış tərtib olunur:

D-t 731 (84) №-li hesab,K-t 201(10), 204(40), 205(41), 131(11) və s. hesablar.Tələb olunan qiymətD-t 212(73)K-t 731( 84)Tələb olunan qiymətlə uçot (balans) qiyməti arasında olan fərqə yazılış

aşağıdakı kimi aparılır:D-t 212(73) №-li hesabın 2-ci subhesabı,K-t 542(83) №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabı.Analitik uçot çatışmayan qiymətlilərin növləri üzrə aparılır.542(83) №-li hesabın 4-cü «Məzənnə fərqi» subhesabında hesabat ilində

xarici valyutanın azərbaycan manatına nisbətdə rəsmi məzənnəsinin dəyişməsindən əmələ gələn müsbət və mənfi məzənnə fərqi uçota alınır. Bu subhesabdan hesabat ili ərzində məzənnə fərqi məbləğlərini bilavasitə 341(80) №-li hesaba aid etməyən müəssisələr istifadə edirlər.

4-cü subhesab üzrə analitik uçot valyuta hesabları, təhtəlhesab şəxslər və s. üzrə hər bir növ məzənnə fərqinə görə; debitor və kreditorlarla hesablaşmalarla əlaqədar məzənnə fərqləri isə hər bir borca görə aparılır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində gələcək dövrlərin sintetik və analitik uçotu 15 –KT №-li jurnal-orderdə aparılır, jurnal-orderin məlumatları hər ay Baş kitaba köçürülür.

5. UÇOTUN KOMPÜTER FORMASINDA MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN UÇOTU

Müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin uçotu hesabları üzrə uçotun kompyuter formasında uçotun qaydası maliyyə əməliyyatları hesablarında olduğu kimi tətbiq olunur. Maliyyə əməliyyatlarının uçotu üzrə mühasibin AİY-də məlumatların işlənilməsi (emalı) aparılır.

292

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 12. KAPİTAL QOYULUŞLARI VƏ MALİYYƏ İNVESTİTSİYALARININ UÇOTU.

PLAN

1. Dövriyyədənkənar aktivli qoyuluşlarin iqtisadi məzmunu və onlarin təsnifati

2. Podrat üsulunda aparilan tikintinin uçotu3. təsərrüfat üsulu ilə aparilan tikintinin uçotu

4. Tikinti üzrə üstəlik xərclərin uçotu

5. Əsas vəsaitlərin əldə edilməsinin uçotu

293

1. DÖVRİYYƏDƏNKƏNAR AKTİVLİ QOYULUŞLARIN İQTİSADİ MƏZMUNU VƏ ONLARIN TƏSNİFATI

Ümumi qayda

Dövriyyədənkənar aktivli qoyuluşlar, yaxud kapital qoyuluşları- əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin həcminin artmasına yaxud onların dəyişməsinə yönəldilən təsərrüfat xərclərinə deyilir. Əsas vəsaitlər onların işləmə prosesinə öz dəyərini tədricən hazır məhsulun üzərinə keçirir ki, bu da amortizasiyanın (köhnəlmənin) hesablanması yolu ilə mühasibat uçotunda əks etdirilir və o istehsalat xərclərinə daxil olur. Nəticədə əsas vəsaitlərin dəyərinin keçirilən hissəsi məhsul satışından gəlir alındıqda pul formasında təsərrüfatda yığılır. Bu pulun hesabına istehlak olunmuş əsas vəsaitlərin dəyəri bərpa olunur, eyni zamanda onlar qismən genişləndirilir. Bundan başqa təsərrüfatın aldığı xalis gəlirin bir hissəsi və bəzi digər mənbələr əsas vəsaitlərin genişləndirilməsinə istifadə olunur. Nəticədə hər bir təsərrüfatda təkrar istehsal prosesində əsas vəsaitlərin həcminin genişləndirilməsi və köhnəlmiş hissənin bərpası üçün müvafiq mənbənin ayrılması təmin edilir. Kapital qoyuluşunun özü də təkrar istehsal prosesinin vacib elementidir.

Əsas vəsaitlər dövriyyə vəsaitləri kimi arasıkəsilməz dövr edərək dövriyyəni başa çatdırır. Onlar istismar və köhnəlmənin (amortizasiyanın) hesablanması nəticəsində özünün natural formasını (binalar, qurğular, maşınlar, avadanlıqlar və s.) pul formasına keçirir. Pul vəsaitləri əsas vəsaitlərin həcminin genişləndirilməsi və bərpa dəyəri üzrə xərclərin ödənişi və tikinti material-larının, avadanlıqların əldə edilməsi üçün istifadə olunur. Bununla kapital qoyuluşunun iqtisadi məzmunu tamamlanır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində başqalarından fərqli olaraq heyvanlar böyüdükcə dövriyyə vəsaitinin əsas vəsaitə çevrilməsi nəticəsində əsas sürünün təşkili üzrə əməliyyatlar kapital qoyuluşu formasını təşkil edir.

Kapital qoyuluşu dedikdə yeni əsas fondların yaradılmasına və mövcud əsas fondların yenidən qurulmasına və genişləndirilməsinə sərf edilən əmək, pul, material xərclərinin məcmusu nəzərdə tutulur.

Təmirə olan xərcləri kapital qoyuluşundan fərqləndirmək lazımdır. Əgər

294

kapital qoyuluşu hesabına əsas vəsaitlərin həcminin genişləndirilməsi yaxud onların həcminin dəyişdirilməsi təmin olunursa, o zaman təmir mövcud əsas vəsaitlərin iş qabiliyyəti vəziyyətində olmasını saxlayır.

Kapital qoyuluşunun təsnifatı

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində kapital qoyuluşu quruluşuna görə aşağıdakı növlərə bölünür: tikinti işləri və avadanlıqların quraşdırılması, əsas vəsaitlərin əldə edilməsi, sair kapital qoyuluşları, əsas sürünün təşkili.

Tikinti işlərinə aiddir: daimi və müvəqqəti binaların və qurğuların yaradılması, yenidən qurulması və yeniləndirilməsi üzrə işlər; əsaslı, dayaqlı tikinti quruculuğu üzrə işlər; sanitar-texniki quruculuq işləri, su kəmərinin, kanalizasiya şəbəkəsinin, istilik və qaz şəbəkəsinin çəkilməsi üzrə işlər; irriqasiya, qurutma, tikinti sahəsinin hazırlanması üzrə işlər; tikiləcək sahələrin abadlaşdırılması və yaxşılaşdırılması, artezianların və su quyularının dü-zəldilməsi işləri.

Çoxillik əkmələrin salınması, torpaqların suvarılması, gölün və hovuzun təmizlənməsi üzrə işlər, kanal və digər qurğuların tikintisi tikinti işləri hesab olunur.

Əsas vəsaitlərin əldə edilməsi – kapital qoyuluşu qrupuna- quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıq, maşın, alət, inventar və digər əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi üzrə məsrəflər aid edilir.

Digər kapital qoyuluşuna- müəssisənin mülkiyyətində olan tikinti üçün torpaq sahələrinin əldə edilməsi üzrə məsrəflər, tikili və qurğuların əldə edilməsi və həmçinin sadalanan iş növlərindən birinə aid edilməyən əsaslı işlərə çəkilən xərclər daxil edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaşlı məhsuldar və iş mal-qarası əsas sürünün təşkilinə çəkilən xərclər kapital qoyuluşunda xüsusi qrup təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində bütün növ kapital qoyuluşdarı 08№-li «Kapital qoyuluşları» hesabında uçota alınır.

103 (08) №-li hesabın subhesabları və analitik uçotu

103 (08) №-li hesabda tikinti və quraşdırma işləri, əsas vəsaitlərin əldə edilməsi çoxillik əkmələrin salınması və becərilməsi, digər kapital qoyuluşların əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflər uçota alınır. 103(08 )№-li «Kapital

295

qoyuluşları» hesabında aşağıdakı subhesablar açıla bilər:1. «Torpaq sahələrinin əldə edilməsi»,2. «Təbiətdən istifadə obyektlərinin əldə edilməsi»,3. «Əsas vəsait obyektlərinin inşası»,4. «Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi»,5. «Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər»,6. «Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi»,7. «Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi»,8. «Yaşlı heyvanların əldə edilməsi»,9. «Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi»,10. «Lizinq əməliyyatları»,11. «Sair kapital qoyuluşlar».103 (08-1)№- li subhesabda müəssisənin mülkiyyətinə aid edilən torpaq

sahələrinin əldə edilməsi üzrə məsrəflər uçota alınır.103(08-2) №- li subhesabda müəssisənin mülkiyyətinə aid edilən təbiətdən

istifadə obyektlərinin (meşə sahələri, göllər, hovuzlar və s.) əldə edilməsi üzrə məsrəflər uçota alınır.

103(08-3) №- li subhesabda bütün növ tikinti işlərinə aid olan kapital qoyuluşları uçota alınır. Bu subhesab üzrə analitik uçotun təşkilində aşağıdakı qrup xərclər nəzərdə tutulur:

1. Tikinti işləri və əsas vəsaitlərin yenidən qurulması.2. Avadanlıqların quraşdırılması.3. Quraşdırma tələb edən avadanlıqların əldə edilməsi.4. Çoxillik əkmələrin salınması və becərilməsi.5. Qurutma tələb edən torpaqlarda mədəni-texniki işlərin aparılması.6. Layihə-axtarış işləri.7. Sair əsaslı işlər və tikinti ilə əlaqədar məsrəflər.103(08-4) №- li subhesabda əsas vəsaitlərin (bina və qurğular, maşın və

avadanlıqlar və s.) əldə edilməsi üzrə məsrəflər əks etdirilir.103(08-5) №- li «Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər» sub-

hesabında müəyyən olunmuş qayda üzrə əsas vəsait obyektinin ilk dəyərinə daxil edilməyən əsas vəsaitlərin inşası və alınması ilə əlaqədar məsrəflər uçota alınır. Əsas vəsaitlərin inşası və əldə edilməsi ilə əlaqədar olan, lakin müəyyən edilmiş qayda üzrə əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyərinə daxil edilməyən məs-rəflər 103(08) №-li hesabdan 344(81) №-li «Mənfəətin istifadəsi» hesabının, 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabının,

296

yaxud 544(96 )№-li «Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar» hesabının de-betinə silinir.

103(08-6) №- li subhesabda qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi üzrə məsrəflər uçota alınır.

103(08-7) №- li subhesabda əsas sürüyə keçirilən cavan məhsuldar və iş heyvanlarının təsərrüfatda böyüdülməsi ilə əlaqədar məsrəflər uçota alınır.

103(08-8) №- li subhesabda daşınma xərcləri də daxil edilməklə əsas sürü üçün əldə edilən yaşlı və iş heyvanlarının dəyəri uçota alınır.

103(08-9) №- li subhesabda digər müəssisələrdən əvəzsiz alınan yaşlı və iş heyvanlarının təsərrüfata gətirilməsi üzrə xərclər usota alınır.

103(08-10 )№- li subhesabda mal-qara və texnikanın əldə edilməsi üzrə lizinq əməliyyatları uçota alınır.

103(08-11) №- li subhesabda digər kapital qoyuluşları (tikinti üzrə üstəlik xərclər) uçota alınır.

103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə analitik uçot aşağıdakı sahələr üzrə aparılır:

- əsas vəsaitlərin əldə edilməsi və tikinti ilə əlaqədar məsrəflər üzrə-əldə edilən əsas vəsait obyektləri yaxud hər bir tikinti üzrə əlavə olaraq analitik uçotun təşkili tikinti işlərinə və yenidənqurmaya, qazma işlərinə, avadanlıq-ların quraşdırılmasına, quraşdırılması tələb olunan və olunmayan avadanlıqların, ha-belə kapital qoyuluşları smetalarında nəzərdə tutulan alət və inventarların əldə edilməsinə, layihə- axtarış işlərinə məsrəflər, digər kapital qoyu-luşları üzrə məsrəflər; qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar məsrəflər üzrə-əldə edilən hər bir obyekt üzrə; əsas sürünün təşkili ilə əlaqədar məs-rəflər üzrə-heyvanların növləri üzrə (iribuynuzlu mal-qara, donuzlar, qoyunlar, atlar və s.) məlumatların alınmasının mümkünlüyünü təmin etməlidir.

Uçotun vəzifələri Kapital qoyuluşunun uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır: məsrəfləri

düzgün və öz vaxtında sənədlə rəsmiləşdirmək; mühasibat uçotu registrlərində hər bir obyekt üzrə məsrəfləri düzgün əks etdirmək; vəsaitlərin məqsədi istifadə olunmasına, kapital qoyuluşu planının yerinə yetirilməsinə, tikinti və quraş-dırılma işlərinin smeta dəyərinə riayət olunmasına müntəzəm nəzarət etmək; qurtarmış və istismara verilmiş obyektlərin maya dəyərini və başa çatmamış tikintiyə olan məsrəfləri düzgün müəyyən etmək; tikintidə smeta və maliyyə intizamına riyaət olunmasına, tikinti üzrə üstəlik xərclər smetasına riyaət olun-masına nəzarət etmək.

297

2. PODRAT ÜSULUNDA APARILAN TİKİNTİNİN UÇOTU

Ümumi qayda

Podrat üsulu ilə iş yerinə yetirildikdə tikintiyə məsrəflər podratçı tərəfin-dən aparılır. Buna görə əvvəlcədən sifarişçi və podratçı arasında meydana gələn münasibətlərə baxmaq lazımdır. Əsasən onlar arasında qarşılıqlı əlaqə podrat müqaviləsidir. Təsdiq edilmiş smetada nəzərdə tutulan lazımi tikinti quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsi üçün sifarişçi podratçı ilə müqavilə bağlayır.

Tikinti-quraşdırma işlərinin 90%-ə qədəri podrat üsulu ilə aparılır. O, tə-sərrüfat üsuluna nisbətən bir sıra iqtisadi üstünlüklərə malikdir. Podrat üsulun-da tikinti quraşdırma işlərinin keyfiyyəti yüksək olur, sənaye üsulları daha geniş tətbiq olunur və bununla əlaqədar olaraq tikintinin dəyəri aşağı düşür.

Podrat üsulu ilə tikinti-quraşdırma işlərini yerinə yetirdikdə məsrəflərin analitik uçotu məsrəf maddələrinə bölünmədən, hər bir obyekt üzrə aparılır. Sifarişçi və podratçı arasında hesablaşmalar hazır tikinti məhsuluna görə aparı-lır.

Podratçı tərəfindən tikinti işləri başa çatdıqdan sonra tikintinin istismara verilməsi üçün qəbul komissiyası akt tərtib edir. Bundan sonra yerinə yetirilən işə görə podratçı ilə son hesablaşma aparılır.

Podrat işləri yerinə yetirildikdə kompleks işlər və texnoloji mərhələ üzrə olan məsrəfləri - yerinə yetirən işlərin dəyəri haqqında olan 3 №-li formaya əsasən sifarişçi hər ay maliyyələşmə hesabından ödəyir.

Hesabların müxabirləşməsi

Podrat üsulu ilə yerinə yetirilən tikinti, digər kapital qoyuluşu növü kimi 103(08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabında mühasibatlıqda uçota alınır. Lakin bu halda təsərrüfatda aparılan xərclər hesaba daxil edilmir, ancaq podratçının yerinə yetirdiyi, başa çatdırılmış obyektlər üzrə işlərin ödənişinin aparılması qəbul edilir. bu xərclərin 103(08) №-li hesaba aid edilməsi üçün əsas ödənişə dair işin qəbulu haqqında aktı rəsmiləşdirmək və qəbul etmək lazımdır. Tikintinin podrat üsulu ilə aparılmasında kapital qoyuluşu üzrə məsrəflərin analitik uçotu 103(08) №-li hesabda «Podratçı təşkilatın işinin ödənişi»-nin

298

ümumi məbləğində tikinti obyektləri üzrə aparılır.Yerinə yetirilən işlərə görə sifarişçinin podratçı ilə bütün hesablaşmaları

531(60) №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında uçota alınır. Əlavə olaraq sifarişçiyə yerinə yetirilən işlər 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının, 3-cü «Əsas vəsait obyektlərinin inşası» subhesabına aid edilir.

Tikinti aparanın obyektin tikintisinə məsrəfləri, obyektin tikintisi ilə əlaqədar xərclərdən (avadanlıqların əldə edilməsi, avadanlıqların quraşdırılması üzrə işlər, sair kapital qoyuluşları) yığılır.

Podratçının yerinə yetirdiyi qurtarmış tikinti obyektləri, ödənişə dair qəbul edilmiş yaxud ödənilmiş podrat işləri üzrə tikinti aparanın məsrəfləri, istismara verilənə qədər yaxud investora təhvil verilənə qədər başa çatdırılmamış tikin-tinin tərkibində uçota alınır.

Tikinti aparan obyektin başa çatması üzrə istismara verilən hər bir tikinti elementinin tərkibində, hər hansı bir istismar prosesində ayrılıqda əsas vəsait vahidini təşkil edənin inventar dəyərini müəyyən edir.

Podratçının məsrəfləri tikinti müqaviləsinə əsasən, onların yerinə yetirdikləri podrat işlərinin aparılması ilə, yəni tikinti obyektində material və əmək ehtiyatlarının, əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, həmçinin digər ehtiyatların istifadəsi ilə əlaqədar faktiki çəkilən xərclərdən əmələ gəlir.

Komissiya qurtarmış tikinti obyektinin istismara verilməsinə dair, tikintinin başa çatması və obyektin istismara verilməsi haqqında müvafiq akt tərtib edir. Akta əsasən obyekt əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilir ki, bu da aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə tikinti aparanda rəsmiyyətə salınır:

111(D-t 01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı,103(K-t 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının 3-cü «Əsas vəsait

obyektlərinin inşası» subhesabı.

3. TƏSƏRRÜFAT ÜSULU İLƏ APARILAN

TİKİNTİNİN UÇOTU

Ümumi qayda

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində təsərrüfat üsulu ilə tikinti işinin aparılması hələ də (xüsusi ilə son zamanlar) genişləndirilmiş şəkildə qalır. Bu üsulda

299

podratçı təşkilatın apardığı tikintidən fərqli olaraq, təsərrüfat konkret maddələr üzrə məsrəfləri (onlardan sonra obyektin ümumi dəyəri müəyyən olunur)103( 08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabına aid edir.

103(08) №-li hesab üzrə, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsinin uçotu üçün harada bütün yeni tikinti obyektləri üzrə məsrəflər (istər təsərrüfat üsulu istərsə də podrat üsulunda yerinə yetirilsin), eləcə də mövcud əsas obyektlərin genişlən-məsinə, yenidən qurulmasına və müasirləşdirilməsinə olan məsrəflər əks etdirilir, 3-cü subhesab dairəsində ayrıca «Tikinti işləri və əsas vəsaitlərin ye-nidən qurulması» məsrəf uçot qrupu ayrılır.

Tikintiyə və yenidənqurmaya məsrəflər tikintidaxili titul siyahısına müvafiq konkret obyekt nöqteyi nəzərdən onlar başa çatana qədər tikinti yaxud yenidənqurma ilin əvvəlindən artan yekunla uçota alınır. Layihə-axtarış işlərinə olan məsrəflər də buna aid edilir. Əgər bu işlər eyni zamanda bir neçə obyektə aiddirsə, onda məsrəflər hər bir obyektin smeta dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Analitik üçot

Məsrəflərin analitik uçotu tikinti obyektləri və yenidənqurma üzrə aparılır, məsələn, «2 №-li mal damı», «Qarajın yenidənqurulması» və i.a. Təsərrüfat üsulunda aparılan tikintinin analitik hesablarda uçotu aşağıdakı xərc maddələri üzrə aparılır:

1.«Materiallar»2.«Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı»3.«Tikinti maşını və mexanizmlərin istismarı üzrə məsrəflər»4.«Digər məsrəflər»5.«Üstəlik xərclər»6.«Zaydan olan itkilər»« Materiallar » maddəsinə müxtəlif tikinti materiallarının (kərpic, dəmir,

şifer, taxta-şalban və s.), həmçinin həmin obyektin tikintisinə yaxud yenidən qurulmasına istifadə olunan konstruksiya və detalların faktiki dəyəri aid edilir. Göstərilən məsrəflər, daşınmaya, doldurma- boşaltma işləri də daxil olmaqla, tə-darük-anbar xərcləri, plan-uçot qiymətindən ibarət olan, franko-obyekt yanındakı anbar qiyməti üzrə əks etdirilir. Obyekt yanındakı anbardan materialların onların istifadə olunma yerinə qədər daşınma xərcləri materialların dəyərinə daxil edilmir, onlara məxsus digər maddəyə (əmək haqqı və s.) aid

300

edilir.« Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı » maddəsi üzrə bu və ya

digər obyektin tikintisində işlənmiş özünün və muzdla işləyən işçilərə (tikinti maşını və mexanizmlərin işçilərindən başqa) həmçinin materialların obyekt yanındakı anbardan onların istifadə olunma yerinə qədər daşınmada iştirak edən fəhlələrə hesablanmış əmək haqqı və qazanılmış adam-saatlar uçota alınır. Bu maddə üzrə əmək haqqı məbləğindən sosial ehtiyaclara tibbi sığortaya, pensiya fonduna aparılan ayırmalar uçota alınır. Göstərilən xərclər həmin maddə dairəsində ayrıca uçota alınır.

« Tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə məsrəf lər » maddəsində bu xərclərin bölüşdürülməsi qaydasında həmin obyektə aid edilən, tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə olan xərclər hissəsi uçota alınır.

Onlar əvvəlcə eyni zamanda olan maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə xərclər ayrıca analitik hesablarda əks etdirilir. Bu xərclərə tikinti maşınlarını qurmaq üçün müvvəqəti köməkçi qurğuların sökülməsi və yığılmasına, maşının yüklənməsi, boşaldılması və daşınması, sökülməsi, quraşdırılması və sınaq üçün maşının işə salınmasına olan məsrəflər aid edilir. nə qədər ki, eyni vaxtda olan xərclər bütün tikinti obyektlərinə aid edilir, bu zaman onlar həmin tikintidə ma-şının iş vaxtından asılı olaraq müvafiq obyektlərə hər ay silinir.

Maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə cari xərclər ayrıca analitik hesabda uçota alınır. Bu xərclərə aid edilir: maşina xidmət və idarəetmə ilə məşğul olan işçilərin əmək haqqı; istehlak olanın elektrik enerjisi, yanacaq, neft məhsulları və köməkçi materialların dəyəri; maşın və mexanizmlərin amortizasiyası və s. iri həcmli maşınlar üzrə xərclər hər bir maşın üzrə ayrıca uçota alınır, qalan maşınlar üzrə isə xərclər maşınların növləri və qrupları üzrə uçota alınır. Maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə cari xərclər hər ay kompleks maddədə konkret tikinti obyektlərəinə aid edilir. Əlavə olaraq xərclər müvafiq ilk sənədlərin əsasında mümkün olan bir başa silmək lazımdır. Hər hansı bir birləşdirilmiş uçotu aparılan maşın və mexanizmlər üzrə (müvafiq maşın növü yaxud qrupunda) xərclər müvafiq obyekt üzrə işlənilmiş maşın-növbələrin smeta dəyərinə münasib olaraq tikinti obyektlərinə bölüşdürülür.

« Sair məsrəflər » maddəsində materialların obyekt ətrafı anbardan istifadə yerinə qədər daşınması, torpağın qarışdırılması üzrə özünün və cəlb edilmiş traktor və nəqliyyat xidmətlərinin dəyəri əks etdirilir.

« Üstəlik xərclər » maddəsində bölüşdürmək üzrə həmin obyektə düşən, tikinti üçün ümumi xərclər hissəsi uçota alanır. Bu xərclər əvvəlcə 08 №-li

301

hesabda ayrıca uçota alınır.Tikinti və yenidənqurma üzrə sair məsrəflər 103(08) №-li hesabda ayrıca

uçota alınır. Belə məsrəflərə müstəqim xərc kimi smetada nəzərdə tutulan ümumisahə xərcləri və üstəlik xərclərin tərkibinə daxil olmayan xüsusilə torpaq sahələrinin (tikinti işlərindən başqa) ayrılması və mənimsənilməsi xərcləri, köçmə və yerinidəyişdirmə üzrə (həmçinin tikinti işlərindən başqa), tikinti müəssisəsinin müdiriyyətinin saxlanması üzrə, fəhlələrin təşkilati cəhətdən yığılması üzrə xərclər aiddir. Nə qədər ki, bütün bu xərclər tikinti obyekti üzrə məsrəf hesabına bilavasitə aid etmək mümkün deyil, onlar qayda üzrə məsrəf növləri üzrə uçota alınır. Həmin xərclər müəyyən olunan vaxtda müvafiq obyektin smeta dəyəri hissəsində obyektin tikilməsi üzrə uçota alınan məsrəflə birləşdirilir. Bu məsrəflərin silinməsi, artıq başa çatmış tikinti yaxud yenidənqurma obyektləri üzrə aparılır.

Bu sahədə analitik uçotun qurulması istehsalatın uçotunun təşkilindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Əgər istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablarda analitik uçot sistemi adi qaydada çoxsəviyyəli (I, II, III, IV səviyyəli hesablar) prinsip üzrə qurulur. Bu, məsrəflərin tərkib hissəsinə, ayrılma qaydası əsasında aparılır.

Kapital qoyuluşunun uçotu üzrə isə həmin prinsip ancaq təsərrüfat üsulunda aparılan tikinti üzrə məsrəflərin uçotu üçün tətbiq olunur.

Nə qədər ki, digər prinsip üzrə analitik məlumatlar toplanır, digər subhesablar üzrə o praktiki olaraq səmərə vermir.

Məsələn, «Əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi» subhesabı üzrə yaxud hətta podrat üsulunda aparılan tikinti üzrə analitik uçotun təşkili üçün müvafiq sənədlər (sadə və çoxmərhələli müqavilələr, hesab, hesab –faktura, tələbnamə, zəmanət məktubu və s.) əsasında olacaqdır.

Həmin sistem üzrə 6, 8, 10-cu subhesablar üzrə analitik uçot sistemi qurulur.

İlkin sənədlər

Tikintidə əmək məsrəflərinin və yerinə yetirilən işlərin uçotu üçün habelə tikinti fəhlələrinin əmək haqqı üzrə hesablaşmalar üçün əsas sənəd işəmuzd iş üçün naryaddır . Bu sənəd iki variantda tətbiq oluna bilər: briqada üçün yaxud bir işçi üçün tərtib olunanı (136-KT və 137-KT №-li) formalar.

Naryad iş başlanana qədər işçi qrupuna (briqada) yaxud ayrıca icraçıya

302

verilir. Verilən naryadı iş icraçısı imza edir, tapşırığın qəbulunda naryad üzrə - iş icraçısı yaxud qrup rəhbəri imza edir. İş icraçısının tərtib etdiyi naryad müha-sibliyə verilir, onlar orada diqqətlə yoxlanılır.

Tikintidə məsrəflərin uçotu üçün naryadla yanaşı, əsas fəaliyyət üzrə məsrəflərin uçotu üçün müəyyən olunmuş ilk sənədlər tətbiq olunur.

Belə ki, tikinti və sair materialların hərəkəti qaimə yaxud li mit - zobar cədvəli ilə rəsmiyyətə salınır; təsərrüfata tikinti materialları daxil olduqda materialların qəbul aktı , qəbul qəbzi və belə hallar olduqda əsas fəaliyyətin müəyyən olunmuş digər sənədlərindən istifadə olunur. Tikintidə materialların işlənilməsinə müəyyən olunmuş istehsalat normaları üzrə sərf edilmə ilə müqa-yisədə tikintidə əsas materialların sərf edilməsi haqqında hesabat (29-M №-li nüm cədar forma) tərtib olunur.

Təsərrüfat üsulu ilə aparılan iri təsərrüfatlarda həmçinin ixtisaslaşmış tikinti təşkilatlarının ilk sənədlərini tətbiq etmək olar. Belə sənədlərə aid edilir; akkord işlərə naryad, maşın işləri haqqında raport, tikinti maşınlarının işləri haq-qında ongünlük raport və i.a. Yoxlanılmış və ümumiləşdirilmiş ilk sənədlər103( 08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabının debetinə tikinti üzrə məs-rəfləri aid etmək üçün əsas sayılır.

Hesabın müxabirləşməsi

Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilmiş, tikinti obyektlərinə məsrəflər aid edildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

D-t 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı,K-t 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»

hesabı-hesablanmış əmək haqqı (əmək ödənişi) məbləğinə;Tikinti materialları işlədildikdəD-t103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı,K-t 201(10) №-li «Materiallar» hesabının 8 №-li «Tikinti materialları»

subhesabı. İşlədilmiş neft məhsulları, ehtiyat hissələri, müxtəlif materiallar eyni qaydada 103(080 №-li hesaba silinir.

Tikinti üzrə üstəlik xərc məbləğləri müəyyən olunan vaxtda tikinti obyektləri arasında bölüşdürülür.

Qurtarmış tikinti obyektləri qəbul edilməli və əsas vəsaitin tərkibinə daxil edilməlidir. Quraşdırılmış tikinti obyektlərinin qəbul qaydası aşağıdakı kimidir. Köməkçi yaxud xidmətedici istehsalat təyinatlı bina və qurğuları (anbarlar, təmir

303

emalatxanası və s.) müəssisənin rəhbərinin əmri (sərəncamı) ilə təyin olunmuş işçi komissiyası tərəfindən istismara qəbul edilir. Bütün qalan obyektlər əvvəlcə təsərrüfatın işçi komissiyası tərəfindən qəbul edilməklə sonda Dövlət qəbul komissiyası tərəfindən istismara qəbul edilir.

Obyektin qəbul edilməsini rəsmiləşdirmək üçün işçi komissiyası obyektin qəbul aktını tərtib edir. Aktda istismara qəbul edilən obyektin ətraflı xarakteristikası verilir. Burada aşağıdakı məlumatlar (layihə üzrə və faktiki) verilir: tikintinin həcmi, yararlı sahə, tutumu (mal-qara yeri, ton və s.), materiallar, onLardan edilən ən mühüm konstruktiv əsaslar (özül, divarlar və s.), avadanlıqlar, mexanikləşmə, tikintinin dəyəri, tikinti vaxtı və s. Aktın axırında keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi verilir.

Obyektin istismara son qəbulu Dövlət qəbul komissiyası tərəfindən aparılır. İşçi komissiyasının aktı və Dövlət qəbul komissiyasının obyektə baxışı əsasında –xüsusi sənəd – qur tarmış ti kin tin obyektinin Dövlət qəbul komis - siyası tərə findən istisma ra qəbul edilməsi aktı tərtib olunur . Axırda ümumi qiymətlə (əla, yaxşı, kafi) obyektin istismara qəbulu haqqında komissiyanın qərarı göstərilir. Akta bütün lazımi texniki sənədləşmə əlavə edilir.

Əsaslı tikinti obyetinin əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil etmək üçün onların inventar dəyəri müəyyən edilir. Bina və qurğuların inventar dəyəri tikinti və quraşdırma işlərinə çəkilən məsrəflərdən habelə ümumi sahə və həmin obyektin dəyərinin artmasına aid edilən digər xərclərdən yığılır.

Obyektin istismara qəbulu haqqında sənədləşməyə əsasən əsas vəsaitlərin qəbul – təhvil aktı (101 –KT №-li forma) tərtib edilir. Bu aktın əsasında qurtarmış tikinti obyektləri 111(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı üzrə mədaxil edilir. əlavə olaraq aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

D-t 111(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı,K-t 103(08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabı.Meliorasiya- irriqasiya işlərinə və torpaqların əsaslı yaxşılaşdırılması üzrə

sair əsaslı işlərə məsrəflər103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabında xüsusi uçota alınır. Bu məsrəflərə daxildir: su təsərrüfatı qurğularının (bənd, kanallar, suvarma və qurutma şəbəkələri) tikintisi üzrə əsaslı məsrəflər, habelə inventar xarakteri olmayan əsaslı məsrəflər (sahələrin ağac kökündən təmizlənməsi, sahələrin kollardan təmizlənilməsi, su tutarların təmizlənilməsi, bataqlıqların qu-rudulması, kənd təsərrüfatı yerlərinin daşlardan təmizlənməsi və s.). Belə əsaslı məsrəflərin analitik uçotu meliorasiya – irriqasiya işlərinin növləri üzrə yaxud hər bir obyekt üzrə ayrılıqda aparılır. Əlavə olaraq analitik hesabları inventar

304

xarakteri daşıyan (örtülü drenajın tikintisi və yenidən qurulması, təsərrüfatdaxili qurutma şəbəkəsinin açılışı və s.) və inventar xarakteri daşımayan (meşənin ağacdan təmizlənməsi, sahələrin kolluqlardan təmizlənilməsi və s.) kapital qoyuluşu obyektləri üzrə ayrıca qruplaşdırmaq məqsədəuyğundur. Analitik he-sablarda məsrəflər tikinti işlərində olan nomenklatur maddələr üzrə uçota alınır.

Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayın məsrəflər 103(08) №-li hesabda ayrıca uçota alınır. Onlara tikintinin icmal smetasında və tikiləcək müəssisənin icmal smeta-maliyyə hesablaşmalarında nəzərdə tutulanlar aid edilir, məsələn: Müəssi-sədə yenidən fəaliyyətə başlaması üçün kadrların hazırlanmasına xərclər; əsaslı tikintiyə ayırmalar hesabına tikintinin müvəqqəti dayandırılmasına olan xərclər; konkret tikinti obyektlərinə aid edilməyən perspektiv xarakterli məsrəflər (axtarış işləri və s.). Bu qrup məsrəflərdə habelə tikintinin smetasın-da nəzərdə tutulmayan bəzi xərclər (material qiyətlilərin qiymətinin aşağı salınma məbləği, təbii fəlakətdən tikintinin əsas vəsaitləri üzrə zərərlər və s.) uçota alınır. Bu qrupda uçota alınan məsrəflər müvafiq maliyyələşmə hesabına silinir, yəni onlar obyektin inventar dəyərinə daxil edilmir və deməli əsas vəsaitləri mədaxil etdikdə 11(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debetində əks etdirilmir. Onlar məqsədli maliyyələşmə, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına silinir və s.

Registrlərdə əks etdirmə103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə məsrəflərin analitik uçotu

kapital qoyuluşu və təmir üzrə məsrəflərin uçotunun 79 –KT №-li cədvəlində aparılır. Məsrəflər təsərrüfat bölmələrində kapital qoyuluşu obyektlərinə yayıldıqda əvvəlcə bölmələrin şəxsi hesablarında (83 –KT №-li forma) yaxud istehsalat hesabatlarında əks etdirilir.

103(08) №-li hesab üzrə ayrıca uçota alınan kapital qoyuluşu qrupları və 08 №-li hesab üzrə hər bir subhesab üçün 79 –KT №-li cədvəldə ayrıca bölmə ayrılır. Hər bir ay ərzində göstəricilərin yazılışı üçün bölmə daxilində hər bir kapital qoyuluşu obyektinə ayrıca sətir ayrılır. Əlavə olaraq cədvəldə qoşma vərəqlərdən istifadə etmək nəzərdə tutulur. Buna görə cədvəli illik açmaq olar. Cədvəlin sütunları üzrə müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən məsrəflər onları növləri üzrə əks etdirilir.

Cədvəl açılarkən keçən ildən keçən obyektlər üzrə birinci iki sütunda bitməmiş istehsalatın dəyəri (smeta və faktiki) göstərilir. Sonrakı sütunlarda məsrəf maddələri yzrə yazılışlar aparılır. Əlavə olaraq hər bir hər bir maddə üzrə

305

müxabirləşən hesabların miqdarından asılı olaraq bir neçə sütunu doldurmaq olar.

Cədvəldə hər bir obyekt üzrə məsrəflər haqqında bütün yazılışlar bölmə-nin şəxsi hesablarının (istehsalat hesabatının), ilkin sənədlərin yaxud müvafiq maddələr və müxabirləşən hesablar üzrə araşdırma vərəqəsində qruplaşdırılmış məlumatların əsasında aparılır. Ayın axırında hər bir obyekt üzrə smeta dəyəri göstərilməklə ilin əvvəlindən və ay ərzində faktiki məsrəflərin ümumi məbləği çıxarılır.

Cədvəldə ilin əvvəlində yalnız bütünlük obyektlər üzrə deyil, hər bir maddə üzrə məlumatları toplamaq olar. Bu halda hər bir kapital qoyuluşu obyektinə bir sətir əvəzinə iki sətir ayırılır. Birinci sətirdə ay ərzində məsrəflər adi yol ilə, ikinci sətirdə ilin əvvəlindən artan yekunla məbləğlər (hər bir maddə və müxa-birləşən hesab üzrə) yazılır. Belə bir qayda hər bir maddə üzrə faktiki məsrəflərin həcmini, onları smeta ilə müqayisə etməklə operativ nəzarət etməyə imkan verir.

Cədvəlin ayrıca bölməsində tikinti maşınları və mexanizmlərin saxlanması və istismarına çəkilən xərclər, üstəlik xərclər, qeyri-əsaslı işlərə məsrəflər uçota alınır. Bu xərclər müəyyən olunmuş qaydada hər ay kapital işləri obyektlərinə bölüşdürülür.

4. TİKİNTİ ÜZRƏ ÜSTƏLİK XƏRCLƏRİN UÇOTU

Ümumi qayda

Əsaslı tikintinin smetasında tikintiyə olan əsas xərclərlə yanaşı bir başa konkret tikinti obyektinə aid edilməyən ümumi xarakterli xərclər - üstəlik xərclər də nəzərdə tutulur. Belə xərclər dolayı yol ilə bölüşdürülür. Onlar əvvəlcə ayrıca hesabda toplanır.

Xərclərin tərkibi

Bu hesab üzrə üstəlik xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üxrə uçota alınır:

1. İnzibati – təsərrüfat xərcləri : 1. Əsas və əlavə əmək haqqı (mühəndis, icraçı və s.) 2. inzibati təsərrüfat

306

heyə-tinin yerdəyişməsi və xidməti ezamiyyə xərcləri 3. sair inzibati təsərrüfat xərcləri (dəftərxana, nəşriyyat, poçt, teleqraf və onlara oxşar xərclər, amortiza-siya, bina və inventarların saxlanması və təmirinə ayırmalar).

2. Tikinti işçilərinə xidmət üzrə xərclər : 1. Tikinti quraşdırma işlərində məşğul olan işçilərin əlavə əmək haqqı (əmək

ödənişi), sənət-texniki təhsil məktəblərini qurtardıqdan sonra gənc fəhlələrə məzuniyyətin ödənişi üçün xərclər daxil olmaqla, gənc fəhlələrə aşağı salınmış iş norması ilə əlaqədar əlavə pul verilməsi, briqadaya rəhbərliyə görə briqadirə əlavə-nin verilməsi, dövlət vəzifəsini yerinə yetirməsinə görə işçilərə verilənlər;

2. Tikinti-quraşdırma işlərində məşğul olan işçilərin əsas və əlavə əmək haqqına görə sosial, tibbi sığorta və sosial təminatın hesablanması;

3. İşçilərin sanitar-məişət xidməti xərcləri;4. Mədəni-kütləvi və bədən tərbiyəsi işləri üçün həmkarlar təşkilatına

ayırmalar;5. Tələbə dəstəsinin saxlanması və xidmət xərcləri.3. Tikinti sahələrində təşkilati işlər üzrə xərclər : 1. Yanğın-mühafizə göstəricisinin saxlanılması- yanğın söndürənlərin və

gözətçilərin əmək haqqı (əmək ödənişi), az qiymətli və tez köhnələn yanğın əleyhinə olan inventarların və gözətçilərin xüsusi geyimlərinin köhnəlmə dəyəri, habelə yanğın işləri üçün xüsusi geyimlər və yanğın əleyhinə tədbirlər üçün digər xərclər.

2. İstehsalat avadanlıqları və inventarlarının saxlanılması- amortizasiyası, təmirinə ayırmalar, düzəldilmiş avadanlıqların yerdəyişməsi; azqiymətli və tez köhnələn inventar və alətlərdən istifadə; müvəqqəti (titulsuz) uyğunlaşdırılmış tikintinin köhnəlməsi.

3. Tikinti sahəsinin saxlanması və avadanlıq xərcləri.4. Təhvil verməyə dair tikinti obyektlərinin hazırlanması.5. Sair üstəlik xərclər.

IV Qeyri məhsuldar xərclər : 1. Üstəlik xərclərdə nəzərdə tutulmayan məcburi ödənişlər.2. Normadan əlavə təbii əskikgələn materiallar qiymətlilərin əskikgəlməsi

və xarab olması, əgər onlar günahkar şəxslərə aid edilmirsə.3. Sair qeyri məhsuldar xərclər.4. Üstəlik xərc normasından artıq ödənilən xərclər (ictimai nəqliyyat olmadıqda

3 km-dən artıq məsafəyə işçilərin daşınması və s.)

307

Xərclərin silinməsi

Üstəlik xərclərin tərkibində uçota alınan xərclər uçota alınan müstəqim məsariflərə mütənasib olaraq 103(08) №-li hesabda əks etdirilən kapital qoyuluşu obyektlərinə müəyyən olunan vaxtda (qayda üzrə hər ay) aid edilir. Göstərilən xərclərin silinməsinə aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

D-t 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı (kapital qoyuluşu obyektinin analitik hesabı);

K-t103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı, «Üstəlik xərclər» hesabı.Bəzi hallarda təsərrüfatın tikintisində özünün xüsusi idarəetmə aparatı

olmur. Onda tikintiyə inzibati –təsərrüfat xidməti əsas fəaliyyətinin aparatında və onun vəsaitləri ilə yerinə yetirilir. Bu halda ümum-təsərrüfat xərcləri bölüşdürüldükdə 721(26) №-li hesabdan onların hissəsi – tikinti smetası üzrə müəyyən olunmuş norma dairəsində tikilən obyektlərə aid edilir.

Əgər tikintinin qismən təsərrüfat aparatı varsa, deməli təsərrüfat aparatının xərci 103(08 )№-li hesabın «Üstəlik xərclər» hesabında uçota alınır.

Ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürüldükdə onların xüsusi çəkisi habelə həmin hesabda uçota alınan üstəlik xərclə faktiki işin həcmində smetada nəzərdə tutulan faiz üzrə hesablanmış, tikinti üzrə inzibati-təsərrüfat xərcləri norması arasındakı fərq həcmində həmin hesab üzrə tikintinin üstəlik xərclərinə aid edi-lir. Bundan sonra həmin hesab üzrə üstəlik xərclərin ümumi məbləği (o cümlədən, 721(26 )№-li hesabdan silinənlər) adi qaydada kapital qoyuluşu obyektlərinə bölüşdürülür.

Əgər tikinti il ərzində aparılırsa, qayda üzrə tikinti üzrə üstəlik xərclər bölüşdürülür və hər ay faktiki məbləğdə təyinatı üzrə silinir. İri tikintidə normativ həcmdə xərclərin il daxilində silinmə ola bilər ki, buna da ilin axırında düzəliş edilir.

Üstəlik xərclərin analitik uçotu 79 –KT №-li cədvəldə ayrıca qoşma vərəqədə aparılır. Üstəlik, xərclərin məbləği müəyyən olunmuş nomenklatur maddələri üzrə debet üzrə uçota alınır, kredit üzrə isə kapital qoyuluşu obyektlərinə silinmə aparılır.

5. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN ƏLDƏ EDİLMƏSİNİN UÇOTU

308

Ümumi qayda

Məlumdur ki, kapital qoyuluşunun tərkibinə tikinti işləri ilə yanaşı həmçinin maşın və avadanlıqların əldə edilməsinə çəkilən xərclər də daxildir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif avadanlıq növləri kapital qoyuluşunun tərkibinə müxtəlif cür daxil edilir. Buna uyğun olaraq uçot qurulur. Quraşdırıcı avadanlıqlar 113(07) №-li «Quraşdırılası avadanlıqlar» hesabın-da uçota alınır. Quraşdırma aparıldıqca onun dəyəri kapital qoyuluşunun müvafiq obyektləri üzrə 103(08) №-li «Kapital qoyuluşlar» hesabına aid edilir.

Hesabların müxabirləşməsi

Quraşdırma tələb etməyən (traktorlar, kombaynlar, kənd təsərrüfatı maşınları, inventarlar, nəqliyyat vəsaitləri və b.) maşın və avadanlıqların əldə edilməsinə çəkilən xərclər dərhal 103(08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabına aid edilir. Maşın və avadanlıqların əldə edilməsinə məsrəflərin uçotu 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə ayrıca analitik hesablarda aparılır. Onlar əldə edilən əsas vəsaitlərin növləri yaxud qrupları (traktorlar, kombaynlar, toxumsəpənlər və s.), qrup daxilində isə maşınların markası üzrə açılır. Əlavə olaraq analitik uçotda maşının satınalma qiyməti (malsatının buraxılış qiyməti), nəqliyyat xərcləri (su və dəmiryolu tarifinin ödənişi, yükləmə və boşaltma işlərinin dəyəri, öz nəqliyyatının xidməti), habelə əsas vəsaitlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar sair xərclər, o cümlədən müxtəlif formada zavoddan daxil olan maşınların yığılması və yoxlanılması xərcləri mütləq ayrılmalıdır. Xərc növlərindən asılı olaraq uyğun müxabirləşən hesablar ola bilər:

201(10) №-li «Materiallar» hesabının 3-cü «Yanacaq» subhesabı, daxil olmuş maşınların yoxlanılması üçün işlədilmiş neft məhsullarının dəyərinə;

531(60 )№-li «Salsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı – satınalma qiymətinə;

202-4(23) №-li «Köməkçi istehsalat» (ƏDV hesablaması da daxil olmaqla) – özünün avtonəqliyyat xidmətinin dəyərinə;

533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı – əmək haqqı məbləğinə və s.

Traktorlar və digər maşınlar əldə edildikdə onlarla birlikdə komp lekt şəklində ehtiyat hissələri və alətlər daxil olur. Buna görə daxil olan maşınların

309

dəyəri 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabına aid edilir, ehtiyat hissələri və alətləri isə 531(60) №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» (ƏDV hesablan-maqla) hesabın krediti ilə müxabirləşməklə 201(10) №-li hesabın debetində əks etdirilir.

Analitik uçot və sənədlə rəsmiyyətə salınma

Öz təsərrüfatında əsas vəsaitlərin hazırlanması üzrə xərclər 103(08)№-li hesab üzrə ayrıca analitik hesablarda uçota alınır. Əgər onlar təsərrüfatın emalatxa-nasında hazırlanırsa, onda xərclər əvvəlcə 202-4(23) №-li «Köməkçi istehsalat» hesa-bında (1-ci «Təmir emalatxanası» subhesabı) uçota alınır. Əsas vəsaitin hazır-lanması qurtardıqda onların qəbulu üçün akt tərtib olunur və xərc-lər 202-4(23) №-li «Köməkçi istehsalat» hesabından103( 08 )№-li «Kapital qo-yuluşları» hesabına silinir. Adi qaydada əsas vəsaitlər mədaxil edilir. Təsərrüfatın emalatxanasın-dan kənarda əsas vəsaitlər hazırlandıqda 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabında ayrıca analitik hesab açılır.

Daxil olan əsas vəsaitlərin sənədlə düzgün rəsmiyyətə salınmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Təsərrüfata daxil olmuş maşınlara diqqətlə baxılır. Baxışın nəticəsinə maşının texniki vəziyyəti barəsində akt daxil edilir. Sonra akt tərtib olunur. Aktda daxil olmuş maşın və avadanlıqları vəziyyəti ətraflı yazılır və aş-kar edilmiş nöqsanlar qeyd edilir. Yoxlamadan sonra maşının istismara qəbulu üçün sonuncu akt [əsas vəsaitlərin verilməsi – qəbulu aktı (101- KT №-li forma)] tərtib olunur, akt əsasında onlar əsas vəsaitlərin tərkibinə mədaxil edilir.

Maşın və avadınlaqların əldə edilməsi əməliyyatının qurtarması ilə 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabından xərclərin silinməsi üçün yazılış aparılır. İstismara hələ qəbul edilməyən, əsas vəsaitlərin əldə edilməsinə çəkilən xərclər ilin axırına103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabında qala bilər.

Əsas vəsaitlərin əldə edilməsinə məsrəflərin analitik uçotu, digər kapital qoyuluşu növü kimi kapital qoyuluşu və təmir üzrə məsrəflərin uçotunun 79- KT №-li cədvəlində aparılır. Bu registrdə əsas vəsaitlərin əldə edilməsinə məs-rəflərin analitik uçotu üçün ayrıca qoşma vərəqə ayrılır. sətirlərdə yazılış müəyyən olunmuş xərc maddələri və müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən (sütünlar üzrə) əsas vəsaitlərin əldə edilməsinin uçotu hər bir obyekt üzrə ayrıca aparılır.

6. ÇOXİLLİK ƏKMƏLƏRİN SALINMASI

310

VƏ BECƏRİLMƏSİ ÜZRƏ MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU

Ümumi qayda

Çoxillik əkmələrin salınması və becərilməsi üzrə məsrəflər kənd təsərrüfatı müəssisələrində kapital qoyuluşunun ayrıca qrupunu təşkil edir. Bu məsrəflərin uçotu üçün 103(08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə ayrıca qrup analitik hesablar ayrılır. Onlarda cavan çoxillik əkmələrin (bağların, giləmeyvəliklərin, tarlaqoruyucu meşə zolağının və s.) salınmasına və becərilməsinə olan cari ilin xərcləri əks etdirilir.

Analitik uçot

Bölmənin şəxsi hesabında (83-KT №-li forma) ya da istehsalat hesabatında analitik uçot əkmənin növləri və vaxtı, onların yerləşdiyi yer yaxud verilmiş nömrə üzrə aparılır. Məsələn, «2003-cü ildə salınmış 3 №-li alma bağı», «2 №-li briqadada 2001-ci ildə salınmış tarlaqoruyucu zolaq» və s. Çoxillik əkmələrin salınması və becərilməsində olan istehsal prosesinin texnologiyası və xarakteri bitkiçilik sahəsinin ümumi texnologiyasından az fərqlənir, burada məsrəflər bitkiçilik məhsulları istehsalında olan maddələr üzrə uçota alınır. Açılan analitik hesablarda yalnız təqvim ili daxilində çoxillik əkmələrin salınması və becərilmə-si üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Bu o deməkdir ki, il ərzində edilən xərclər ilin axırında silinir:

D-t 111(01 )№-li «Əsas vəsaitlər» hesabı (cavan əkmələrin uçotu üzrə analitik hesab),

K-t 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabı.Cavan əkmələrə qulluq üzrə məsrəflər hər il cavan əkmələrin dəyərinin

üzərinə gəlinir. Çoxillik əkmələrin becərilməsi qurtardıqda (əkmələr məhsul verməyə başladıqda) 111(01) №-li balans hesabının daxilində cavan əkmələr analitik hesablarında olan məsrəf məbləği «İstismarda olan, çoxillik əkmələr» analitik hesabına keçirilir.

Bəzi hallarda cavan əkmələrdən normal məhsulvermə dövrünə qədər məhsul alınır. Məhsulun yığılması üzrə xərclər əkmələrə qulluq üzrə xərclərin tərkibində əlavə uçota alınır. Alınmış məhsul 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının kreditindən 204(40) №-li «Hazır məhsul» hesabı üzrə mədaxil edilir.

311

7. ƏSAS SÜRÜNÜN TƏŞKİLİ ÜZRƏ

MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU

Ümumi qayda

Əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflər kənd təsərrüfatı müəssisələrində kapital qoyuluşunun xüsusi qrupunu təşkil edir. Onlara əsas sürüyə keçirilənlər, özündə olan cavanların böyüdülməsinə olan xərclər, habelə kənardan yaşlı heyvanların əldə edilməsinə çəkilən xərclər aid edilir. göstərilən məsrəflər103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının 7-9 –cu subhesablarda ümumi qaydada uçota alınır. Bu subhesabların debeti üzrə yaşlı məhsuldar və iş heyvanlarının təşkilinə aid olan kənd təsərrüfatı müəssisələrinin bütün xərcləri (təsərrüfatda əsas sürüyə keçirilən cavanların bəslənilmə dəyəri; yaşlı heyvanların əldə edilməsinə çəkilən xərclər; satın alınanların daşınma xərcləri və heyvanların balansından balansa keçirilməsi və əsas sürünün təşkili ilə əlaqədar sair xərclər) əks etdirilir.

Məhsuldar sözünün təşkilinin mənbəyi özündə olan cavanların bəslənilməsidir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində cavan heyvanlar dövriyyə vəsaitlərinə aiddir, buna görə onu əsas sürüyə keçirdikdə dövriyyə vəsaitinin əsas sürünün tərkibinə keçməsi (kapital qoyuluşu yolu ilə) baş verir. Cavanların yaşlı quşlara, dovşanlara, vəhşi heyvanlara keçirilməsi, nə qədər ki, onlar döv-riyyə vəsaitinin tərkibinə aiddir, 103(08) №-li «Kapital qoyuluşu» hesabında əks etdirilmir.

Subhesablar. Hesabların müxabirləşməsi

Əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflərin uçotu 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabında aşağıdakı subhesablar üzrə aparılır.

7.«Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi»,8.«Yaşlı heyvanların əldə edilməsi»9.«Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi».Hər bir subhesab üzrə məsrəflər heyvanların növlərinə (iribuynuzlu mal-

qara, donuzlar, qoyunlar, atlar və s.) müvafiq olaraq ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

312

7 №-li «Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi» subhesabında təsərrüfatda böyüdülən cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi hesabına əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflər uçota alınır. Keçən ildə doğulmuş cavan heyvanlar əsas sürüyə keçirildikdə, il ərzində balans üzrə ilin əvvəlinə olan dəyərinə cavan heyvanların ilin əvvəlindən əsas sürüyə keçirilənə qədər olan dövr ərzində çəkilən xərclər gəlinir, yaxud həmin dövr ərzində alınan çəki artımı və ya böyümənin plan maya dəyəri əlavə olunmaqla əsas sürünün təşkili subhesabının debetinə aid edilir.

Cavan heyvanlar əsas sürüyə keçirildikdə hər hansı biri üzrə diri çəkinin maya dəyəri hesablanmırsa (cavan atlar və s.), böyüdülmə xərcləri ilin əvvəlinə heyvanların balans dəyəri və cari ildə böyütməyə olan xərclərdən asılı olaraq müəyyən edilmiş bir yem-gününün plan maya dəyərini əsas sürüyə keçirilənə qədər cavanlar qrupunda olan heyvanların olması günlərinin miqdarına vurulmaqla müəyyən edilir.

İlin axırında 1 sentner diri çəki artımının faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra, il ərzində əsas sürüyə keçirilən cavan heyvanlara plan üzrə çəkilən xərclər, faktiki çəkilən xərclərə çatdırılır (ya əlavə yazılış etdirilir, ya da storno üsulu ilə düzəliş etdirilir).

Qeyd etmək lazımdır ki, 1989-cu ildən tətbiq edilməsinə başlanmış, birinci dəfə doğan inəyin verdiyi bala əsas sürüyə o zaman keçirilir ki, onların faktiki məhsuldarlığı qiymətləndirilməlidir (lakin doğumdan sonra, üç aydan gec ol-mayaraq qiymətləndirilməlidir). Birinci dəfə doğan inəyin balası südlük surunün tamamlanması üçün yaranmadıqda ət məhsulunun alınması üçün istifadə olunur və 131(11 )№-li «Böyüməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar» hesabında dövriyyə vəsaitinin tərkibində uçota alınır.

Həmin qrup heyvanlar üçün adi qaydada doğum gününə balanın mədaxili üçün akt tərtib olunur. Alınmış buzov əsas sürü məhsuluna aid edilir. birinci doğan inəyin əsas sürüyə keçirilməsi üçün akt ancaq onların faktiki məhsuldarlığı qiymətləndirildikdən sonra tərtib olunur. Birinci dəfə doğan inək əsas sürüyə keçirildikdə onların çəkilməsinin nəticəsi üzrə diri çəki artımı müəy-yən edilir (onların məhsuldarlığının yoxlanılması zamanı ərzində) və sair məhsul kimi əsas südlük sürü inəklərin məhsulu mədaxil edilir. Birinci dəfə doğan inəyin saxlanmasına çəkilən xərclər əsas sürüyə keçirilənə qədər onların sağım dövrü ərzində qəbul olunan qərardan asılı olaraq ya südlük sürü inəklərinə olan xərclərə ya da heyvanların böyüdülməsi və kökəldilməsi üzrə xərclərə aid edilir.

Əsas sürünün təşkili üzrə əməliyyatlar aşağıdakı qaydada uçotda əks

313

etdirilir. İl ərzində cavan mal-qara əsas sürüyə keçirildikcə o ilin əvvəlindən plan qiymətində alınan diri çəki artımı daxil olmaqla balans dəyərinə103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının debetinə silinir. Əlavə olaraq mühasibat yazılışı aparılır:

D-t 103(08 )№-li «Kapital qoyuluşları» hesabının 7-ci subhesabı,K-t 131(11) №-li «Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar»

hesabı.Əsas vəsaitlərin tərkibində heyvanların mədaxil edilməsi aşağıdakı yazılışla

rəsmiyyətə salınır:D-t 111(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı,K-t 103( 08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının 7-ci subhesabı.İlin axırında hesabat kalkulyasiyası tərtib edildikdən sonra il ərzində əsas

sürüyə keçirilən cavan heyvanların yuxarıda göstərilən dəyəri arasındakı fərq əlavə yazılış, yaxud «storno» edilməklə 131(11) №-li «Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyVanlar» hesabından 08 №-li «Kapital qoyuluşları» hesabına silinir111( 01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı üzrə heyvanların mədaxil edilmə dəyərinə müvafiq düzəliş edilir.

Əsas sürüdə yaşlı heyvanların əldə edilməsi ilə əlaqədar xərclər (hesab-fakturanın ödəniş məbləği, daşınma xərcləri) ƏDV hesablanması daxil olmaqla 531(60) №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının krediti ilə müxabirləşmədə 8-ci «Yaşlı heyvanların əldə edilməsi» subhesabı üzrə ayrıca analitik hesablarda uçota alınır. Bu heyvanlar əsas vəsaitlərin tərkibinə onların əldə edilməsinin faktiki maya dəyəri ilə qəbul edilir;

D-t 111(01) №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı,K-t 103(08) №-li «Kapital qoyuluşları» hesabının 8-ci subhesabı.Digər müəssisələrdən əvəzsiz alınan yaşlı və iş heyvanlarının təsərrüfata

gətirilməsi üzrə xərclər 103(08) №-li hesabın 9-cu «Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi» subhesabında uçota alınır. Bu heyvanlar əsas vəsaitlərin tərkibinə mədaxil edildikdən sonra [(debeti-01 №-li «Əsas vəsaitlər» hesabı, kredit 342(88) №-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabı (bu əmə-liyyatlar «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə aparılmır)] uçota alınmış heyvanların daşınması üzrə məsrəflər103( 08)№-li hesabın 9-cu subhesabından silinir və 111(01) №-li hesab üzrə heyvanların dəyərinin üzərinə gəlinir (debet -111(01) №-li hesab, kredit 103(08) №-li hesabın 9-cu subhesabı). 103(08)№-li hesabın 7, 8, 9-cu subhesablarında ilin axırına qalıq qala bilər, bu da əsas sürünün təşkili üzrə əməliyyatların qurtardığını göstərir.

314

8. UÇOT REGİSTRLƏRİNDƏ KAPİTAL QOYULUŞLARI ÜZRƏ ƏMƏLİYYATLARIN ƏKS ETDİRİLMƏSİ

Ümumi qayda

Registrlərdə kaptla qoyuluşu üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün 16-KT №-li jurnal-order və kapital qoyuluşu və təmir üzrə məsrəflərin uçotunun 79-KT №-li cədvəli nəzərdə tutulmuşdur. Bundan başqa bölmənin şəxsi hesabı (83 KT №-li forma) və qurtarmış kapital qoyuluşu üzrə məsrəflərin uçotunun 80 KT №-li cədvəli tətbiq oluna bilər.

Registrlərdə yazılışlar. Təsərrüfatda kapital qoyuluşu obyektlərinin sayı xeyli olduqda bölmənin (istehsalata hesabatının) şəxsi hesablarından istifadə olunur. Şəxsi hesabların (istehsalat hesabatının) və araşdırma - vərəqəsinin ya-xud bilavasitə ilk sənədlərin əsasında 79- KT №-li cədvəldə yazılış aparılır, kapital qoyuluşu hesabları üzrə məsrəflərin hər hansı analitik uçotu hesabların, subhesabların və analitik hesabların mövcud nomenklaturasına uyğun həyata ke-çirilir. Hər hansı məsrəf qrupu üçün ayrıca bölmə ayrılır.

Cədvəldə məsrəflər uçot obyektləri, maddələr və müxabirləşən hesablar üzrə (113(07) №-li «Quraşdırılası avadanlıqlar», 201(10) №-li «Materiallar», 202-4(23) №-li «Köməkçi istehsalat», 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar», 522(69) №-li «Sosial sığorta və təmnat üzrə hesablaşmalar», 515(89) №-li «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» və s.) sistemə salınır. Hər bir məbləğ müəyyən olunmuş sütunda yazılır. 531(60) №-li hesabın kreditindən məbləğlər 6-KT №-li jurnal-orderin məlumatları üzrə yazılır. Qeyd etmək lazımdır ki, kapital qoyuluşu hesabının debetinə, hər hansı uçotu aparılan hesabların kreditindən və digər jurnal-orderlərdən məbləğlər aid edilə bilər. Bu 221( 50), 223(51), 244(71) və digər hesablara aiddir. Onların məbləğləri araşdırma vərəqəsinin əsasında 79-KT №-li cədvələ yazılır. Kapital qoyuluşunun hər bir obyekti üzrə ayrı-ayrı sütunlarda tikinti üzrə üstəlik xərc məbləğləri əks etdirilir, bura maddələr üzrə üstəlik xərclərin uçotu bir yerə top-lanmış yerdə, cədvəlin bölünməsindən bölüşdürülmə yolu ilə kompleks maddələrlə aid edilir. Tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə xərclər də eyni yol ilə daxil olur.

Tikinti və əsas vəsaitlərin əldə edilməsi üzrə məsrəflərin azalmasını

315

xarakterizə edən məbləğlər (istehsal tullantıları, materialların qaytarılması və s.) ayrı-ayrı sütunlara yazılır. Cədvəldə bu məbləğləri nəzərə almaqla hər ay hər bir obyekt üzrə müstəqim məsrəf məbləğləri və üstəlik xərc məbləğləri hesablanır. Sonra ay ərzində və ilin əvvəlindən hər bir obyekt üzrə müstəqim və üstəlik xərc məbləğləri nəzərə alınmaqla ümumi məsrəf məbləği müəyyən edilir.

Hər bir kapital qoyuluşu obyekti üzrə bütünlükdə 79-KT №-li cədvəldə aşağıdakı məlumatların alınması təmin olunmalıdır: keçən ildən keçən obyektlər üzrə- faktiki və smeta dəyəri üzrə ilin əvvəlinə olan başa çatmamış kapital qoyuluşunun dəyəri; cari ilin məsrəfləri üzrə ay ərzində və ilin əvvəlindən artan yekunla məsrəf məbləğləri müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən məsrəflər hər bir maddə üzrə (əgər hər bir obyektə iki sətir ayrılıbsa); ay ərzində və ilin əvvəlindən məsrəflərin yekunu.

Nəzərdə tutumaq lazımdır ki, 10- KT №-li jurnal- orderdə uçota alınan məsrəflər və material qiymətlilərin uçotu hesablarının (113(07), 201(10), 202-4(23),191( 31), 522(69), 533(70), 515(89) krediti üzrə cədvəldə aşkar edilən dövriyyələrin yekunu həmin jurnal- orderdə müvafiq hesablara aid edilməlidir (qayda üzrə 46- KT cədvəlinin əsasında əmtəə-material qiymətlilərin, uçotu he-sabları üzrə, 83- KT №-li şəxsi hesablar formasının əsasında olduğu kimi aparılır).

Kapital qoyuluşları hesablarının krediti üzrə dövriyyənin icmal uçotu 16-KT №-li jurnal-orderdə aparılır. Jurnal-orderə daxil edilən hesabların hər biri üçün müəyyən bölmə ayrılır, burada müvafiq hesabların debeti ilə müxabirləş-mədə hesablar üzrə kredit dövriyyələri yazılır. Jurnal-orderdə yazılış, əgər müvafiq məbləğlər 79-KT №-li cədvəldə əks etdirilməyibsə, müvafiq ilk sənəd-lərin yaxud araşdırma –vərəqəsinin əsasında xronoloji qaydada yazılır. Lakin ək-sər hallarda 16-KT №-li jurnal- orderdə yazılış üçün əsas 79- KT №-li cədvəlin məlumatları sayılır.

Kapital qoyuluşu obyektlərinin miqdarı xeyli olduqda müəssisə 79- KT №-li cədvəl ilə yanaşı 80 KT №-li cədvəli (Qurtarmış kapital qoyuluşu üzrə məsrəflərin uçotu cədvəli) də apara bilər. Həmin cədvəl qurtarmış kapital qoyuluşu obyektləri üzrə müəssisə üzrə bütünlükdə məlumatların toplanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu cədvəlin göstəriciləri kapital qoyuluşunun smeta dəyərinə riayət olunmasına nəzarət və müəyyən olunmuş hesabatın tərtibi üçün istifadə olunur.

80-KT №-ldi cədvəldə yazılış qurtarmış və istismara qəbul edilmiş kapital qoyuluşu obyektləri üzrə 79 –KT №-li cədvəlin məlumatları əsasında aparılır.

316

Əlavə olaraq 79-KT №-li cədvəldə əks etdirilən digər məsrəflər haqqında, habelə obyektin inventar dəyərinə daxil edilən zərərlər haqqında məlumatlar 80- KT №-li cədvəldə kapital qoyuluşu obyektləri üzrə bölüşdürülür və fəaliyyətə başlayan obyektin tam inventar dəyəri çıxarılır. 80-KT №-li cədvəl aparıldıqda 103( 08 )№-li hesabın kredit dövriyyəsinin məbləği 16-KT №-li jurnal-orderə yazılışı həmin cədvəlin əsasında (79- KT №-li cədvəlin əsasında deyil) aparılır.

Əsas sürünün təşkili üzrə 103(08)№-li hesabın subhesablarının kredit dövriyyələri ilkin sənədlərin məlumatları, müxabirləşən hesablar nöqteyi-nəzərindən araşdırma – vərəqəsində quraşdırılmanın əsasında 16-KT №-li jurnal-orderdə əks etdirilir.

Subhesabların məlumatları üzrə əməliyyatların miqdarı az olduqda ay ərzində əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflər araşdırma –vərəqələrində qruplaşdırılır, orada heyvanların hər birinin növü və qrupu üzrə ayın əvvəlinə və axırına qalıq, habelə ay ərzində debet və kredit üzrə dövriyyələr əks etdirilir. Ayın əvvəlinə qalıq keçən ay ərzində olan müvafiq araşdırma- vərəqəsindən köçürülür. 73-KT №-li cədvəlin məlumatları əsasında debet dövriyyəsinin məbləğləri müəyyən edilir.

Əsas sürünün təşkili üzrə əməliyyatların sayı xeyli olduqda subhesablar üzrə icmal məlumatlar 14 KT №-li jurnal-orderin arxa tərəfində aparılır. İl ərzində əsas sürünün təşkili üzrə məsrəflər 103(08) №-li hesabın kreditindən111( 01) №-li hesabın debetinə silinir.

Faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra dekabr ayı ərzində jurnal-orderdə əsas sürüyə keçirilən cavan heyvanların plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərq 103(08) və 111(01) №-li hesablar üzrə əlavə yazılış edilir, yaxud storno edilir. 103(08) №-li hesab üzrə ayın axırına əsas sürünün təşkili üzrə yalnız qurtarmayan əməliyyat məbləğlərinin yeri ola bilər.

9. UÇOTUN KOMPÜTER FORMASINDA KAPİTAL QOYULUŞLARININ UÇOTU

Kapital qoyuluşları hesabları üzrə kompyuter uçotunda istehsala məsrəf hesabları üzrə olan qayda tətbiq olunur. Məlumatların emalı və nəticə informasiyalarının formalaşması istehsalat uçotu üzrə mühasibin AİY-də aparılır.

317

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU: 13. KIÇIK MÜƏSSISƏLƏRDƏ VƏ XARICI IQTISADI FƏALIYYƏTIN UÇOTU.

P L A N 1. Kiçik müəssisələrdə normativ hüquqi sənədlərə uyqun olaraq mühasibat uçotunun təşkili;2. Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun vəzifələri.3. Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkilinə cavabdehlik, kiçik müəssisələrdə mühasibat xidməti və sərbəst mühasiblər.4. Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkilində uçot siyasətinin tətbiqi. “Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında” AR Prezidentinin 2002-ci il 28 sentyabr tarixli: 790 nömrəli Fərmanına və AR Nazirlər kabinetinin 2002-ci il 2 oktyabr tarixli: 211 s nömrəli sərəncamına, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” AR Qanununa vergi məcəlləsinə və AR Vergi Məcəlləsinə və AR Mülki məcəlləsinə uyğun olaraq

318

AR Nazirlər Kabineti 2003-cü il 18 yanvar tarixli 9 N-li qərarı ilə “Kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilməsi uçotun aparılması qaydalarını təsdiq etmişdir. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri kimi fəaliyyət göstərən, təşkilatı-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi və fiziki şəxs sayılan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə şamil edilir. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibat uçotunun təşkilinə, uçot siyasətinin formalaşmasına və təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsinə görə məsuliyyət kiçik sahibkarlıq subyektlərinin rəhbəri daşıyır. Uçotun düzgün qurulması üçün şərait yaratmaq onun borcudur. Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun obyektləri aşağıdakılardır:

1. Pul və natural ifadədə istifadədə olan və olmayan əmlak (icarəyə götürülən, bağışlanılan, əvəzsiz verilən və s. sərvətlərdə daxil olmaqla) ;

2. İstehsal ehtiyatları və məsrəfləri; hazır məhsullar;3. Qeyri-maddi aktivlər;4. Pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, hüquqi və fiziki şəxslərlə

hesablaşmalar, investisiya qoyuluşları;5. Növlər və dövrlər üzrə gəlir və xərclər, mənfəət və zərər, mənfəətin

istifadəsi, zərərlərin ödənilməsi.6. Əsas vəsaitlərin, az qiymətli əşyaların, qeyri-maddi aktivlərin

köhnəlməsi (ammortizasiyası);7. Kreditlər və digər borclara görə öhdəliklər, maliyyə təxsisatları və

onların istifadəsi;8. Nizamnamə kapitalı da daxil olmaqla kiçik müəssisənin ehtiyatlarının

və digər fondların yaradılması, istifadəsi və mühasibat uçotunun hesablar planına uyğun digər obyektlər.

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun tətbiq edilən hesablar planına uyğun olaraq mühasibat uçotunun obyektləri mütləq sintetik, analitik və subhesablarda, mühasibat registrlərində öz əksini tapmalıdır. Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun əsas prinsipləri aşağıdakılardır: 1. Mühasibat uçotunun fasiləsizliyi: Bu prinsip. Kiçik müəssisə yarandığı gündən ləğv edildiyi günədək bütün fəaliyyəti dövründə mühasibat uçotunun

319

fasiləsiz həyata keçirilməsi, ləğv etmə zamanı mühasibat uçotunun xüsusi qaydasının tətbiqini nəzərdə tutur. 2. Mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi: Bu prinsiplə kiçik müəssisənin əmlakının, öhdəliyinin hərəkəti üzrə bütün təsərrüfat əməliyyatlarını, gəlir və xərc mənfəət və zərər və bu kimi bütün başqa göstəricilərinin yarandığı vaxtda da mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün əks etdirilməsini nəzərdə tutulur. 3. Təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadı məzmunun mənaca onun qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təminatı: Bu prinsip kiçik müəssisənin ilk uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadi məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təmin edilməsi və onları uçot siyasətinə kommersiya sirri kimi qoruyub saxlamasını özündə əks etdirir. 4. Təsərrüfat fəaliyyətində ehtiyatlılığın təminatı: Bu prinsipdəki kiçik müəssisələrdə maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin, yaxud öhdəliyin son dərəcədə mənfəətə və ya aktın uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işinin – ehtiyatlılığın təmin edilməsini nəzərdə tutulur.5. Qiymətləndirmənin təminatı: Bu prinsipdə kiçik müəssisənin bütün dövriyyə və dövriyyədən kənar aktivlərini, öhdəliklərini və digər sərvətlərin ilkin və bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilərək bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulur. Qeyd etdiyimiz kimi, mühasibat uçotu haqqında qanuna əsasən müəssisə rəhbəri mühasibat uçotunun təşkilinə cavabdehdir və mühasibat uçotunun düzgün təşkili üçün şərait yaratmalıdır. O, uçotla əlaqədar olan bölmələrin, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot siyasətinin vaxtında və düzgün tərtibi və təqdim olunmasında tələblərin yerinə yetirilməsini təmin etməlidir. İşin həcmindən asılı olaraq müəssisə rəhbəri müəssisənin mühasibat xidmətinin struktur bölməsini yaradır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mühasibat uçotu əməliyyatlarını uçot işlərinin həcmindən asılı olaraq kiçik müəssisələrdə uçot müstəqil bölmə kimi fəaliyyət göstərən mühasiblik kimi təşkil etmək olar. Bu bölməyə təsərrüfat rəhbərinə tabe olan baş mühasib rəhbərlik edir. Mühasibat xidməti üzrə müstəqil struktur bölməsi olmayan kiçik müəssisələrdə mühasibat xidmətinə aid olan işləri qarşılıqlı bağlanmış müqavilə əsasında ixtisaslaşdırılmış təşkilat, yaxud müvafiq mütəxəssis sərbəst mühasib icra edə bilər. Mühasib vəzifəsini kiçik müəssisənin rəhbəri də icra edə bilər.

320

Sərbəst mühasib AR Mühasiblər Palatasının verdiyi lisenziya əsasən respublika ərazisində mühasibat uçotu əməliyyatları aparmaq hüquqi əldə etmiş fiziki şəxsdir. Baş mühasib kiçik müəssisənin rəhbərinə tabe olmalıdır və onun vəzifəyə təyin edilməsi və azad edilməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə həyata keçirilir. Kiçik müəssisənin baş mühasibi uçot siyasətinin formalaşdırılmasını mühasibat uçotunun aparılmasını düzgün və tam şəkildə vaxtlı-vaxtında mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsini, lazımi nəzarət edici orqanlara təqdim edilməsini həyata keçirməlidir. Əgər kiçik müəssisədə kassir ştatı nəzərdə tutulmamışdırsa bu zaman həmin vəzifəni əvəzçilik qaydasında müəssisənin mühasibi icra edə bilər. Bunun üçün bu barədə kiçik müəssisənin əmrinin surətini banka təqdim etmək lazımdır. 1. Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkili prinsiplərinin icrası “Mühasibat uçotu haqqında” AR Qanunun 3-cü Maddəsinə əsasən uçot aparmağa borclu olan bütün iqtisadi təsərrüfat subyektinin uçot siyasətinin formalaşması əsaslarını açıqlamasını tələb edir. 2. Müəssisənin uçot siyasəti onun mühasibat uçotu aparılması üsulları, İlkin nəzarət, dəyər ölçüsü, cari qruplaşdırma və təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının yekun ümumiləşdirilməsinin məcmusudur. Mühasibat uçotunun aparılması üsuluna aiddir – qruplaşdırma üsulu və təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının qiymətləndirilməsi, aktivlərin dəyərinin ödənilməsi, sənəd dövriyyəsinin təşkili, inventarizasiya, mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi üsulları, mühasibat uçotunun registrlər sistemi, informasiyanın işlənməsi və digər müvafiq üsulları. Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisələrin uçot siyasəti onların rəhbəri tərəfindən sərbəst formalaşır . Müəssisə rəhbəri uçot siyasətini formalaşdırarkən “Mühasibat uçotu haqqında” qanunu, “Müəssisənin uçot siyasəti haqqında Əsasnamə”, mühasibat uçotunu tənzimləyən digər normativ sənədləri və müəssisənin təşkilatı quruluşunu əsas götürür. Uçot siyasətini formalaşmasında əsasən aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

1. Müəssisə öz əmlakını və öhdəliklərindən ayırır;2. Müəssisə fasiləsiz işinə onun gələcək inkişafına , əmlak və öhdəliklərinə

həmçinin borcların vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə, təminat verir.3. Müəssisə uçot siyasətini Azərbaycan Respublikasının mühasibat uçotu

sistemini tənzimləyən qanunverici sənədlərə uyğun olaraq hesabat ili üçün qəbul edir.

321

4. Müəssisə gəlir və xərclərini hesabat dövrünə düzgün aid etməli, bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot yazılışlarında düzgün xronoloji qeydiyyatını təmin etməli, mövcud əmlakın, öhdəlikləri, kapitalın, hesablaşmaların və digər əmlakın inventarizasiyalarının nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir.

Müəssisənin uçot siyasəti əsasən aşağıdakıları özündə əks etdirir:1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin

və ümumiyyətlə, bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsi , başdan-baş sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqədə, mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün yığılması və qaydaya salınması sistemini təmin edir.

2. Müəssisə rəhbəri mühasibat uçotunun təşkili formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnologiyasını təmin edir, daxilli uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində nəzarət qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir.

3. Müəssisə ilkin uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadı məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünü təmin edərək, onların uçot siyasətində kommersiya sirri kimi qorunub saxlanmasını tələb edir.

4. Müəssisə maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin, yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və aktiv çevrilərək, uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işini ehtiyatlılığı təmin edir.

5. Müəssisə hər dəfə analitik uçot məlumatlarını sintetik uçot məlumatları ilə tutuşduraraq mühasibat uçotu və hesabatının düzgünlüyünü yoxlayın.

Uçot siyasətinin formalaşması zamanı uçotun təşkili və aparılması inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi üsulları, fondlar və ehtiyatların yaradılması, onların istifadəsi, satışdan gələn gəlirin

322

müəyyən edilməsi, ilkin uçot formalarının təşkili, aylıq, rüblük və illik hesabatların hazırlanması və s. müəyyən edilir. Eyni zamanda material ehtiyatlarının uçotu və istehsala silinməsi zamanı hansı üsuldan istifadə ( F İ F O, J İ F O , orta maya dəyəri ilə) olunduğu göstərilir İşçi heyəti ilə hesablaşmalar, müəssisənin gəlirinin bölüşdürülməsi, əsas vəsaitlərə tətbiq edilən amortizasiya normaları, onların təmiri üçün ayırmalar və digər göstəricilər əks olunur. Bu haqda müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qaydalar və s. hazırlayır. Mühasibat uçotunun təşkilində hər bir kiçik müəssisənin vəzifələri aşağıdakılarla xarakterizə olunur:

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunun, işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə icra etmək lazımdır.1. Hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotda

düzgün əks etdirilməli, əmlakın qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul olunmuş uçot siyasətinə və mövcud olan qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair digər normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə müqayisədə uçot siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilməlidir.

2. Hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və digər əmtəə - material dəyərlilərinin inventarizasiyalarının nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir.Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot yazılışlarında düzgün ardıcıl qeydiyyatı təmin edil edilməlidir.

3. Qəbul olunmuş uçot siyasətinə hesabat ili ərzində riayət edilməlidir.4. Mühasibat uçotunda cari xərclərin istehsala (tədavül xərclərinə) və

kapital qoyuluşlarına ayrılması düzgün müəyyən olunmalıdır. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları ilə üzləşdirilərək, onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyən olunmalıdır.

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılmasında məqsəd maliyyə, bank, vergi orqanları, sərmayəçilər, malsatanlar, malalanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan müəssisə və şəxslər

323

tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək, təqdim ediləcək mühasibat (maliyyə) hesabatının tərtibi üçün, həmçinin müəssisənin təsərrüfat əməliyyatları və maliyyə - təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırmaqdır Qeyd edildiyi kimi sadə təsərrüfat proseslərinə malik olan qeyri-istehsal sferasının, həmçinin az miqdarda təsərrüfat əməliyyatına malik olan istehsal sferasının müəssisələrində mühasibat uçotunun sadələşdirilmiş forması tətbiq edilir. Bu saman başlıca prinsip kimi uçotun səmərəliliyi və sadəliyi əsas götürülməlidir. İqtisadi informasiyanın işlənməsi texnologiyası müxtəlif olsa da burada mühasibat uçotunun əsas standartlarına əməl olunmalıdır. Uçotun sadə forması yazılışların başdan-başa yazılı təsdiq edilməsini , fəaliyyətdə olan hesab planının tətbiqinin, registrdə bir dəfə yazılması şərti ilə mühasibat hesablarında iki tərəfli yazılış prinsipinin saxlanmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən 20 oktyabr 1995-ci il tarixdə müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun hesablar planından istifadə etməklə kiçik müəssisələr üçün işçi hesablar planı tərtib etmək olar. İxtisar edilən hesablar planına keçməklə hesablar üçün qəbul edilən prinsiplər gözlənilməklə istehsal ehtiyatlarının, istehsal xərclərinin və maliyyə nəticələrinin uçotu üzrə ümumi qaydalarda bir sıra dəyişikliklər aparmaq olar. Kiçik müəssisə öz istehsalının tələbatından və seçilmiş idarəetmə sistemindən, eləcə də bu işin mürəkkəbliyi və işçi sayından asılı olaraq mühasibat uçotunun tələbata cavab verən formasını seçir. Bu zaman o aşağıdakı iş xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla tərtib edilən uçot registrlərini müstəqil olaraq müasir mərhələdə tələb olunan formaya uyğunlaşdırılır:

Hesabata və ikili yazılış prinsipinə əsasən mühasibat uçotunun aparılmasını nəzərdə tutan uçotun vahid metodoloji əsasda aparılmasını;Analitik və sintetik uçot məlumatlarının qarşılıqlı əlaqədə olmasını ;ilk uçot sənədlərinə əsasən bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu registrlərində tam əks etdirilməsini;

Kiçik müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunması və nəzarətin təşkil olunması eləcə də mühasibat hesabatının tərtib olunması üçün zəruri

324

göstəricilər baxımından bütün ilk sənədlərin məlumatlarının toplanması və sistemləşdirilməsi. Məhsul istehsalının, yerinə yetirilmiş işin, göstərilən xidmətlərin sadə texnoloji prosesini həyata keçirən müəssisələr mühasibat uçotunun sadə formasını tətbiq edə bilər. Bu zaman sözü gedən forma üzrə uçotun aşağıdakı işçi hesablar planından istifadə etmək məqsədəuyğun sayılır.

Hansı kiçik müəssisələrin fəaliyyəti üçün əsas vəsaitlər, material ehtiyatları tələb olunmur, istehsal və məhsul satışı prosesi bir ay ərzində başa çatır belə müəssisələr daha az sayda hesablardan , məsələn, 209202)469601),50(221),51(223),68(521),69(522),70(533),76(245),80(801).85(301) və 96(544) № - li hesablardan istifadə edə bilər. Yuxarıda hesablar planından da, göründüyü kimi kiçik müəssisələr ixtisar olunan hesablar planına keçməklə istehsal ehtiyatların, əmlakın istehsal xərclərinin və maliyyə nəticələrinin uçotu üçün ümumi qəbul edilmiş qaydalarda bir sıra dəyişikliklər aparmaq olar.Kiçik müəssisələrdə uçot içlərini aparmaq üçün mühasibat uçotunun müxtəlif formalarından istifadə edilə bilər. Hazırda respublikamızda tətbiq edilən mühasibat uçotunun formaları aşağıdakılardır

1. Memorial - order forması2. Jurnal – order forması3. Avtomatlaşdırılmış forma 4. Kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçot.

Uçotun memorial formasında mühasibatlığa daxil olan ilk sənədlər əsasında memorial orderdə mühasibat yazılışlar tərtib edilir və əməliyyatlar mühasibat hesabatlarında əks etdirilir. Memorial orderdə tərtib olunduğu tarix, nömrəsi baş verən əməliyyatların məzmunu müxabirləşən hesabların debet və kredit göstəriciləri qeyd edilir. Burada əks olunan məbləğlər baş kitaba köçürülür. Metorial orderlər məlumatların oxşarlıq əlamətlərinə ğörə yığma cədvəllərində sistemə salınan sənəd qrupları üzrə tərtib edilir. Hər bir orderə daim nömrələr verilir və bu nömrə xüsusi qeyd jurnalında uçota alınır onların məbləğləri burada qeyd edilir. Baş kitabın aylıq yekun məlumatlarına əsasən sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir. Həmin cədvəlin ayrı-ayrı hesablar üzrə göstəriciləri analitik hesablar üzrə tərtib olunmuş dövriyyə cədvəllərinin yekun məlumatları ilə üzləşdirilir. Burada analitik uçot müvafiq hesablar üzrə açılmış kitablarda və ya kartlarda aparılır. Analitik uçotda qeydlər

325

memorial orderin və ona əlavə edilmiş sənədlərin əsasında aparılır. Kiçik müəssisələrdə uçotun jurnal-order formasından da istifadə edilə bilən uçotun bu forması mövcud registrlərə uyğun olaraq lazımi quruplaşma aparmaqla sintetik və analitik registrlərində yığma prinsiplərindən istifadə olunmasına əsaslanır. Sintetik və analitik uçot vahid sistemləşdirilmiş şəkildə birgə aparılır. Uçotun bu formasında uçot registrlərinin iki növü tətbiq edilir:

1. Jurnal orderlər.2. Köməkçi cədvəllər 4.

Registrlərin hər iki növü aylıq onlardan bəziləri illik açılır. Göstərilən registrlərdən başqa sintetik uçot üzrə icmal məlumatları Ümumiləşdirilməsi üzrə Baş kitab aparılır. Bu kitab və digər uçot registrlərinin məlumatlarına əsasən hər ay sintetik uçot hesabları üzrə dövriyyələr hesablanır və təsərrüfatı balansı tərtib edilir. Uçotun bu formasında uçot qeydiyyatı ondan ibarətdir ki, oxşar əməliyyatlar xronoloji qaydada xüsusi yığma cədvəllərində jurnallara yazılır. Bu zaman yazılış memorial orderdə rəsmiyyətə salmadan bilavasitə ilk sənədlərə əsasən aparılır. Əgər çoxlu miqdarda oxşar sənəd vardırsa onların əvvəlcə kiçik sənədlərdə sonra həmin cədvəlləri yekununu ayın axırında müvafiq jurnalla köçürülür. Deməli, uçotun jurnal order forması eyni zamanda uçotda qeyd edilən əməliyyatların mühasibat köçürülmələri ilə rəsmiyyətə salan order hesaba olunur. Buradan da yığma cədvəlləri jurnal-orderləri, uçotun bu forması üzrə jurnal-order forması adlanır. Jurnal-orderdə bütün yazılışlar yalnız kredit əlaməti üzrə aparılır. Beləliklə, hər bir sintetik hesab üzrə bütün kredit dövriyyələri bir jurnal orderdə toplanılır Hər bir-bir hesab üzrə de debet dövriyyələri o jurnal-orderdə əks etdirilir. ki, omlarda həmin hesabın debeti ilə müxabirləşmənin göstərilən yazılış aparılmış olur. Jurnal-order üzrə yoxlanılmış yekunlar. Baş kitaba yazılır. Hər bir sintetik hesabın dövriyyəsini yazmaq üçün 2 sətir ayrılır. Birinci sətir üzrə yanvar ayının birinə aid olan qalıq göstərilir. Hər ayın dövriyyəsi ayrıca sətirdə göstərilir. Ay üzrə kredit dövriyyəsi müvafiq-jurnal orderə köçürülür. Bütün Jurnal-orderlərin dövriyyəsini Baş kitaba yazdıqdan sonra ay ərzində debet və kredit üzrə dövriyyələr toplanılır və gələn ay üçün qalıq çıxarılır. Baş kitabda və jurnal orderlərdə olan göstəricilərdən istifadə etməklə mühasibat balansı istifadə edilir. Kiçik müəssisələrdə uçotun avtomatlaşdırmış formasından geniş istifadə etmək olar. Bu uçot forması müxtəlif sinif maşınlarını tətbiq etməklə təşkil olunur. Son zamanlarda müasir kompüterlərin tətbiqi nəticəsində mühasibat

326

uçotu daha surətlə inkişaf edir. Kompüterlərin dəyərini nisbətən yüksək olmaması texniki cəhətdən möhkəm olması istismarının sadə olması ilə əlaqədar onların kütləvi şəkildə buraxılışı xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan müəssisələrdə mühasibatlıqda kompüterin geniş tətbiqinə geniş imkan verilmişdir. Kompüter bazasında uçotun avtomatlaşdırılmasında avtomatlaşdırılmış iş yerində EHM-in mikroprossesor avadanlığı yaxud E H M qoşulmuş görünmə terminal yaradılır. Məlumatların EHM daxil edilməsi ya bölmələrdə tərtib edilmiş və mühasibata daxil olunmuş ilk sənədlərlə ya da xüsusi hazırlanmış daxil etmə maketi ilə informasiyanın kompüterə bir başa daxil olunması yolu ilə aparılır. Kompüter uçotu kitab uçotu kimi informasiyaların uçot sisteminə daxil edilməyi tələb edir. Bu informasiyaların uçot sistemində işlənməsi bütün hallarda avtomatik yerinə yetirilir. Hal-hazırda kompüter uçotu kitab uçotunun sərt texnologiya qanunauyğunluğunun sıralarında keçid mərhələsini oynayır. Kiçik müəssisələrin həcmi kiçik olduğu üçün kompüterin tətbiqi çox səmərəlidir. Baş mühasib kiçik müəssisənin rəhbərinə tabe olmalıdır və onun vəzifəyə təyin edilməsi və azad edilməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə həyata keçirilir. Kiçik müəssisənin baş mühasibi uçot siyasətinin formalaşdırılmasını mühasibat uçotunun aparılmasına düzgün və tam şəkildə vaxtlı-vaxtında mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsini, lazımi nəzarət edici orqanlara təqdim edilməsini həyata keçirməlidir. Əgər kiçik müəssisədə kassir ştatı nəzərdə tutulmamışdırsa bu zaman həmin vəzifəni əvəzçilik qaydasında müəssisənin mühasibi icra edə bilər. Bunun üçün bu barədə kiçik müəssisənin əmrinin surətini banka təqdim etmək lazımdır.

MÖVZU 13.1 XARICI IQTISADI FƏALIYYƏTIN MAHIYYƏTI VƏ TƏNZIMLƏNMƏSI

PLAN1. Xarici iqtisadi fəaliyyətin mahiyyəti və əsas növləri.2. Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsinin normativ hüquqi

bazası.

327

3. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət və beynəlxalq tənzimlənmə qaydaları.

4. Xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsində Dövlət Gömrük orqanlarının rolu. 5.Xarici iqtisadi fəaliyyətdə bağlanmış müqavilələrin mahiyyəti və quruluşu.Beynəlxalq müqavilələr.

Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin həyata keçirilməsi, sahibkarlığın inkşafı ölkəyə xarici ölkələrdən investisiya qoyuluşunun güclənməsi, səhmdar cəmiyyətləri və bazar iqtisadiyyatı əsasında digər qurumların yaradılması, ölkədə xarici iqtisadi fəaliyyətin əsaslı yüksəldilməsi və inkişafı vəzifələrinin genişləndirilməsini tələb edir.AR müstəqillik qazandıqdan sonra ölkənin sosial və ictimai həyatında baş vermiş dəyişikliklər öz növbəsində iqtisadi siyasətdə də bir sıra köklü dəyişikliklərə gətirib çıxartdı. Xarici iqtisadi siyasətinin demokratikləşməsi hər bir azad və sərbəst sahibkara beynəlxalq iqtisadi əlaqələr yaratmağa şərait yaratmışdır.Çünki, xarici-iqtisadi fəaliyyət dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin ən mühüm növlərindən biri sayılır. Respublikamızın müstəqilliyi və öz fəaliyyətinin bazar münasibətlərinə müvafiq qurması mövcud qanun vericililik qaydaları fəaliyyət göstərən firma,şirkət,idarə, müəssisə və birliklərə (SC-nə) müstəqil qaydada idxal ixrac əməliyyatları aparmağa ,öz biznesinin xaricdə yaymağa geniş imkanlar açmışdır. Bir sözlə xarici ticarətlə iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət monopoliyası ləğv edilmiş.artıq bu işlə xüsusi sahibkarlar məşğul olmağa başlamışdır. Mülkiyyətin bütün formalarına geniş çeşidli maliyyə imkanları verməklə bərabər, onları müstəqil olaraq müəssisə səviyyəsində xarici iqtisadi əlaqələrin (XİƏ) qurulmasına şərait yaradılmış və hazırda istər dövlət sektoru, istərsə də özəl sektor səviyyəsində geniş vüsət almışdır.XİF-n aşağıdakı növləri mövcuddur: Xarici ticarət, investitsiya fəaliyyəti: vasitəçilik:patentlərlə iş: lisenziyaların alqı-satqısı: təkrar mal ixracı : mal mübadiləsi və ya barter əməliyyatları və s.Xarici ticarət fəaliyyətində idxal- ixrac əməliyyatları əsas yer tutur. İxrac əməliyyatı mallarının ölkə daxilində çıxarılması və xarici ölkə alıcısına satılmasına deməkdir. İdxaləməliyyatı mallarının xarici ölkə satıcılarından alınaraq ölkə daxilinə gətirilməsidir.

328

Mövcud qaydada görə xarici ticarət fəaliyyəti idarə, müəssisəsi, birlik, şirkət, kooperativ və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər tərəfindənhəyata keçirilir .Xarici ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olacaq göstərilən təsərrüfat subyektləri dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra fəaliyyətə başlamaq və xarici ticarət kontraktlarını bağlamaq hüququna malikdir. Hər bir idxal-ixrac əməliyyatı aparan müəssisənin bank-valyuta hesabı açması vacib şərtlərdən biridir. Xarici ticarət əlaqələri aparıldıqda iştirak edən müəssisələr arasındakı əlaqələr müəyyən olunmuş qaydalar əsasında kontraktlar bağlanması ilə rəsmiyyətə salınır.XİF-in növlərindən biri də investisiya fəaliyyətidir. İnvestisiya ölkədə xalq təsərrüfatının bu və ya digər sahələrinə uzunmüddətli kapital qoyuluşu formasında sərf olunan vəsaitin (xərcin) cəminə deyilir.Xalq təsərrüfatına belə uzunmüddətli kapital qoyuluşları sahibkar kapitalının ixracı, inhisarçıların xaricdə filialı və s. müəssisələr yaratmaqla ,o cümlədən milli kapitalı cəlb etməklə qarışıq formada müəssisələr yaratmaq yolu ilə həyata keçirilir . XİF-in digər forması vasitəçilik fəaliyyətidir.XİF-də və xüsusi ticarət əməliyyatlarının aparılmasında vasitəçilik edən firma və təşkilatların rolu böyükdür. Vasitəçi firmalar vasitəsilə ixracatçı və idxalatçılar iqtisadi əlaqələr yaradır, onların iştirakı ilə kontraktlar bağlanır və icra olunur.Patentlə iş- ixracatçıya öz ixtirasından istifadə etmək sahəsində müstəsna hüquq verən şəhadətnamədir. Patentlərlə fəaliyyət əsasən müəyyən ixtiraçı şəxsın öz ixtirasından istifadə etməklə fəaliyyət göstərməsidər .İxtiraçıya görə patent almaq ölkənin patent qanunvericiliyi ilə nizamlanır. Təkrar ixrac əməliyyatı AR-ı gömrük ərazisinə daxil olan xarici mənşəli malların yenidən işlənmədən digər xarici ölkələrə ixrac əməliyyatlarını nəzərdə tutur. Təkrar ixrac əməliyyatları üzrə bağlanmış müqavilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin departamentində qeydiyyatdan keçirilmək və gömrük orqanlarına bəyan edilməklə icra olunur. XİF-də lisenziya müəyyən malların xaricdən gətirilməsinə (idxal ), xaricə aparılmasına (ixrac) və ya tranzit əməliy0yatlarına icazə verən sənəddir. Barter əməliyyatları xarici ticarət fəaliyyətində qiyməti qoyulan malın dəyəri ödənilmədən ekvivalent məbləğdə qarşılıqlı tarazlaşdırılmış mal mübadiləsinin nəzərdə tutur .Mala qiymət qoyması mübadilənin ekvivalent olması üçün,habelə gömrükxana uçotu, ixrac məbləğin müəyyənləşdirilməsi, sanksiyanın, vergi üçün şərait yaratmaq məqsədini güdür. Əmtəə dövriyyəsinin ekvivalent şərti

329

ümumi dünya qiymətləri əsasında və ya müqavilə qiymətləri üzrə mal mübadiləsindən ibarətdir. Hazırkı şəraitdə ölkə daxilində mövcud olan mal ehtiyatlarının və strateji əhəmiyyəti olan malların düzgün və səmərəli istifadə olunması vacib məsələlərdən biridir.Odur ki, ölkə daxilində aparılan ixrac və idxal əməliyyatları üzərində müəyyən dövlət nəzarəti olmalıdır. Dünya ölkələri təcrübəsi göstərir ki, ölkə daxilində əhalinin, xüsusilə də ərzaq və digər əsas lazım olan məhsullarla təminatında çətinliklərə imkan verilməməsi üçün dövlət tərəfindən qaydalar müəyyən qaydalar müəyyən olunmuş və həmin qaydalar XİF-in nizamlanması üçün mühüm vasitədir. XİƏ –lərtəsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin tərkib hissəsi olmaqla geniş bir sahəni əhatə edir.Ona görə də bu sahənin tənzimlənməsi üçün çoxlu sayda normativ hüquqi aktların olması vacibdir. AR-da XİF-lə bağlı kifayət qədər qanunverici və normativ hüquqi baza yaradılmışdır.Bu bazanı məzmununa, istiqamətinə, təyinatına görə bir neçə istiqamət də quruplaşdırmaq olar. 1.İdxal-ixrac əməliyyatlarını tənzimləyən əsas qanunverici və normativ hüquqi aktlara “AR ərazisində dövriyyəsi qadağan edilmiş, məhdudlaşdırılmış və nəzarət edilən narkotik vasitələrin psixotrop maddələrin, habelə AR ərazisində ixracına, idxalına tranzit nəql edilməsinə və istehsalına lisenziya tələb olunan prekursorların siyahısının təsdiq edilməsi haqqında” AR -nın 28 iyun 2005 –ci il tarixli Qanunu, “AR-da idxal-ixrac əməliyyatlarının liberallaşdırılması haqqında” AR Prezdentinin 15 mart 1993-cü il tarixli 342 saylı sərəncamı, “Alkoqollu içkilər, etil (yeyinti) spirti və tütün məmulatı istehsalının, idxalının və satıçının tənzimlənməsi haqqında” AR Prezdentinin 5. 02. 1999-cu il tarixli Fərmanı, “AR-da xarici ticarətin daha da liberallaşdırılması haqqında” AR Prezdentinin 24.06.1997-ci il tarixli 609 saylı fərmanı və ona edilən dəyişiklikləri, “Aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksis markalarının tətbiqi haqqında AR NK-nin 8.01.2001-ci il tarixli 10 saylı qərarı və ona edilən dəyişikliklər aiddir 2.Ayrı-ayrı malların ixrac və idxal əməliyyatları üzrə müvafiq gömrük rüsumlarının tətbiq edilməsi və yaxud gömrük rüsumlarından qismən və ya tamamilə azad edilməsi, AR NK-nin müvafiq qərarları İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin (İİN ) tarif şurası tərəfindən hazırlanıb tətbiq edilmiş tariflər vasitəsilə həyata keçirilir . Bu sənədlərə aiddir: “AR-da ixrac idxal əməliyyatları üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri haqqında “ AR NK –nin 16.06.1997-ci il tarixli qərarı “AR-da müvfəqqəti idxal-ixrac edilən malların gömrük rüsümları və vergilərin ödənilməsindən tamailə və

330

qismən azad edilməsi qaydaları haqqında” ARNK-nın 27.06.1998 –ci il tarixli qərarı, “Aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksiz markalarının tətbiqi qaydalarının təsdiq edilməsi qaydaları haqqında” AR NK – nin 08.01. 2001-ci il tarixli qərarı, AR-da idxal- ixrac əməliyyatları üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri, gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə alınan yığımların miqdarı haqqında”AR NK-nin 12.04. 2001 –ci il tarixliqərarı və ona edilmiş əlavə və dəyişikliklər3. AR –da idxal- ixrac əməliyyatları zamanı tətbiq edilən gömrük rüsumlarının icrasını təmin etmək üçün AR-nin Gömrük Komitəsi tərəfindən də bir çox normativ sənədlər işləyib hazırlanmışdır.Bura aiddir “AR ərazisinə idxal olunan aksizli mallar və aksiz tətbiq edilən minik avtomobillərinə aksiz vergisinin hesablanması və ödənilməsi qaydalarr haqqında “ 25 12. 1997-Cİ İL Təlimat, Müvəqəti idxal (ixrac) gömruk rejimi haqqında 29.09. 2000-ci il tarixliəsasnamə.4. XİF-in reallaşdırılması və fəaliyyətinin növlərinin lisenziyalaşdırılması haqqında bir neçə normativ sənədlər də mövcuddur. Bura “AR ərazisinə alkoqollu içgilərin ,etil (yeyinti) spirtinin və tütün məmulatının idxalı üçün lisenziya verilməsi qaydaları haqqında AR ticarət nazirliyinin 1aprel 1999 cu il tarixli təlimatına aid etmək olar.5.Qeyd etmək lazımdır ki,respublikamızın ərazisində XİF-in ayrı-ayrı xüsusi spesifik sahələri digər normatin hüquqi aktlarla tənzimlənir . XİF uçotunun tənzimlənməsilə əlaqədar aşağıdakı hüquqi normativ aktlardan istifadə edilir :”Valyuta tənzimi haqqında “ AR Milli Məclisinin 27.112001-ci il tarixli qanunun və ona edilmiş əlavə dəyişikliklər:AR Mərkəzi Bankının 27.05. 2002-ci il tarixli “AR-da rezident və qeyri-rezidentlərin valyuta əməliyyatlarının rejimi haqqında “AR-nın Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu :AR MN –nin 20.101995-ci il tarixli “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat” Mülkiyyət formasından asılı və tabeçiliyindən asılı olmayaraq ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən bütün müəssisələrin XİF nəticəsində ölkəyə idxal edilən və ölkədən ixrac edilən bütün mallara nəzarət AR Dövlət Gömrük komitəsi (DGK) tərəfindən aparılır. DGK ixrac və idxal əməliyyatları üzərində nəzarət etməklə ölkənin iqtisadi maraqlarını qoruyur,onun iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edir. Idxal-ixrac əməliyyatlarının qanunverici normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olaraq aparılmasında məsuliyyət daşıyır .DGK həmçinin ixrac-idxal

331

əməliyyatlarının müvafiq tariflərə uyğun olaraq gömrük rüsumları tətbiq edir, onların dövlət büdcəsinə daxil olmasını təmin edir. XİF-in tənzimlənməsi dövlət və beynəlxalq tənzimlənmə tədbirləri ilə həyata keçirilir. XİF-in dövlət tənzimlənməsinin operativ metodlarından ən mühümləri mal və xidmətlərin lisenziyalaşdırılması və məhdudiyyət qoyulması, gömrük rejiminin müəyyən edilməsi, XİF-ni mal nomenklaturası (XİFMN) valyuta tənzimlənməsi və s. aid edilir. Qeyd edilən bu tədbirlər ilkin maliyyə sənədlərinin forma və məzmununa, idxal-ixrac əməliyyatları üzrə xərclərin həcminə, deməli həm də maliyyə nəticəsinin formalaşmasına əsaslı təsir göstərir. Dövlət tənzimlənməsinin ən mühüm elementlərindən biri də mal, iş və xidmətlərin lisenziyalaşdirılması və onlara məhdudiyyət qoyulmasıdır.Lisenziya- müəyyən idxal və ixrac əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün verilmiş icazədir. Lisenziya bir növ mal üçün rəsmiləşdirilir və müəyyən müddətdə qüvvədə olur. Baş və birdəfəlik lisenziyaları bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. XİF-də lisenziya müəyyən malların xaricdən gətirilməsinə ( idxal), xaricə aparılmasına və ya tranzit əməliyyatlarına icazə verən sənəd sayılır. Daxili və xarici bazarlarda olan malların qiymətlərindəki olan fərq onların vahid maliyyə riçaqları ilə gətirilmə və aparılmasını dövlət tənzimləyə bilmir və buna görə də məhdudiyyət –kvota tətbiq edir.XİF-də kvota termini aşağıdakı mənanı ifadə edir AR-da müəyyən növ məhsulun istehsal və istehlak balansından , habelə dünya bazarında həmin məhsulun qiymət proqnozundan asılı olaraq dövlət tərəfindən onun idxal və ixrac həcminin məhdudlaşdırılması başa düşülür. XİF-in dövlət tənzimlənməsinin ən mühüm operativ metodlarından biri gömrük rejimidir. Gömrük rejimi dedikdə dövlət sərhəddini keçən əşyalara tətbiq edilən gömrük əməliyyatlarının məcmuusu başa düşülür. İstənilən bir ölkənin gömrük rejimi gömrük tarifindən, əşyaların dövlət sərhəddindən buraxılma qaydasndan və qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə tədbirlərindən ibarətdir. Gömrük nəzarətinin təşkili respublikanın Dövlət Gömrük Komitəsinə (DGK) həvalə edilmişdir ki, yuxarı dövlət orqanlarının qərarı ilə gömrük rejiminə dair hüquqi aktları hazırlayır. XİF-in mal nomenklaturasından onun tənzimlənməsi məqsədi ilə istifadə olunur. Bunlara gömrük bəyannaməsinin rəsmiyyətə salınması zamanı, spesfikasiyaların,beynəlxalq qaimələrin və digər sənədlərdə rast gəlmək olar.

332

Malların mal nomenklaturasının bu və ya digər pozisiyaya düzgün aid edilməsi gömrük rüsumunun həcminə, nəticədə isə idxal-ixrac əməliyyatları üzrə məsrəflərin həcminə təsir göstərir. Malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük sərhəddinndən keçrilməsi qaydaları və şərtləri , ümumi gömrük ödənişlərinin alınması gömrük rəsmiləşdirilməsi,gömrük nəzarəti və gömrük siyasətinin həyata keçirilməsi gömrük işi adlanır .Gömrük orqanlarının əsas funksiyaları bunlardır:Gömrük siyasətini işləyib hazırlamaq icrasına nəzarət etmək gömrük işində müəssisə və sahibkarlara kömək etmək,ölkənin iqtisadi təklükəsliyini və manefeyini qorumaq gömrük sərhəddində olan pozuntulaların qarşısını almaq XİF-in gömrük sitastikasının malmomenklaturasının aparmaq öz salahiyyətləəri daxilində valyuta nəzarətini həyata keçirmək,gömrük sahəsində beynəlxalq öhtəlikləri yerinə yetirmək bu sahədə ellmi-tədqiqat işləri aparmaq və s.Gömrük ödənişləri –müəyyən edilmiş qaydada AR gömrük orqanları tərəfindən alınan gömrük rüsumları vergilər gömrük yığımları hüquqi və fiziki şəxslərə gömrük fəaliyyəti üçün lisenziyaların verilməsinə görə alınan dövlət rüsumu haqqlar və digər ödənişlərdir.Gömrük rüsumları –AR Göçrük orqanları tərəfindən AR-in gömrük ərazisində malların idxal və ixrac zamanı alınan ödənişlərdirXİF-in dövlət tənzimlənməsinin mühüm elementlərindən biri də valyutanın nizamlanması və valyuta nəzarətidir. Valyutanı nizamlayan orqan Respublikanın Mərkəzi Bankı hesab olunur. MB Azərbaycan Respublikasında xarici valyutanın sahəsini və dövriyyəsi qaydasını müəyyən edir, valyuta əməliyyatlarını aparır, valyuta əməliyyatlarının uçotu, hesabatı, və statistikanın vahid qaydasnı, rezidentlər və qeyri-rezidentlərin valyuta əməliyyatlarının aparılma qaydasını müəyyənləşdirir. XİF-n kompleks idarə olunması üçün müvafiq dövlət strukturu , yəni İİ Nazirliyinin Ticarət Departamenti, Xarici İnvestisiya İdarəsi, Dövlət Görük Komitəsi, NK –nin yanında Xarici Kredit və Yardımlar üzrə milli agentlik yaradılmışdır.Bunlardan başqa, XİF-in həyata keçirilməsində beynəlxalq tənzimlənmə qaydalarından da istifadə olunur.Beynəlxalq nizmlama –beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə inkişafa şərait yaratmaq üçün, ticarətdə diskriminasiyanı ləğv etmək ,kontraktların razılanması və həyata keçirilməsi üçün sədlərin götürülməsini nəzərdə tutur . Belə bir beynəlxalq nizamlama sənədi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Malların beynəlxalq alqı-satqı müqavilələri haqqındakı” konvensiyasıdır. Onun maqsədi tərəflərin

333

qarşılıqlı surətdə bir-birini başa düşməsini asanlaşdırmaq və beynəlxalq ticarəti genişləndirmək məqsədilə sədlərin aradan qaldırılması üçün vahid normaların qəbul olunmasıdır. Bu konvensiya ancaq müxtəllif ölkələrdə yerləşən kommersiya müəssisələri arasında alqı-satqı aktı baş verən zaman tətbiq olunur. Yuxarıda qeyd edilən XİF-ni nizamlaşdırma tədbirləri mühasibat uçotunun təşkilinə təsir göstərir. Xarici iqtisadi əlaqələrdə müəssisənin xarici təsərrüfat subyektləri ilə əlaqələri bağlanmış müqavilələrə əsasən tənzimlənir. Müqavilənin şərtlərində alıcı və satıcıların qarşılıqlı öhdəhlikləri,mal üzərində riski digərinə keçməsi kimi şərtlər əsas yer tutur . Tərəflər arasında razılaşmalara tez nail olmaq məqsədilə nümunəvi müqavilələrdən istifadə edilir. Nümunəvi müqavilələrə aşağıdakı bölmələr daxildir .1.Tərəflər haqqında məlumat2.Müqavilələrin mövzusu3.Müqavilənin qiyməti və məbləği4.Malın daşınmasının şərtləri və müddəti5.Ödənişlərin şərtləri6.Malların qablaşdırılması və markalanması.7.İddiaların irəli sürülməsi şərtləri.8.Cərimə sanksiyaları və vurulmuş ziyanların ödənilməsi.9.Sığorta.10.Fors-major halları.11.Arbitraj.12.Müqavilənin digər şərtləri. Müqabilədə aşağıdakı qiymətlər istifadə edilə bilər :-qabaqcadan müqavilədə müəyyən edilmiş: -razılaşdırılmış vaxtda sonradan müəyyən edilniş :-dəyişən Xarici ticarət müqaviləsi üzrə idxalçının əsas vəzifəsi satınalınma dəyərini ödənilməsi hesab edilir .İxracatçının əsas vəzifəsi isə müqavilədə nəzərdə tutulan malları göstərilən miqdarda və keyfiyyətlə vaxtında göndərməkdir .Buradan aydın olur ki,XİF-in sövdələşən tərəflərin mövqeləri müxtəlifdir Bu fərqlər ödəniş şərtlərinin müqaviləyə daxil edilməsi üçün yanaşmada da özünü göstərir belə ki,idxalçı bu məsələyə malların göndərilməsinin maksimum etibarlı şərtlərlə həyata keçirilməsi, ixracatçı isə ödəmənin maksimum etibarlığını təmin edilməsi mövqeyindən yanaşırlar .Ona

334

görə də idxal ixrac əməliyyatlarının zərərsiz və rentabelli olması məqsədilə xarici ticarət müqaviləsi bağlanarkən malların dəyərinin və qiymətlərinin müəyyən edilməsindən başqa valyuta-maliyyə şərtlərinin də göstərilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir .

Valyuta şərti dedikdə -valyuta qiymətlərinin ödənişlərin və məzənnə fərqlərinin yenidən hesablanması, bu fərqlərdən yaranan bitkilərin və yaxud gəlirin müəyyən edilməsi başa düşülür. Maliyyə şərti dedikdə isə hesablaşma şərti,yəni malların nağdı pula və ya kreditlə satılmasını ,həmçinin hrsablaşma formalarını (inkossa,akkreditiv hesabların açılması,avans) hesablaşma vəsaitlərinin (çek veksel) və öhtəliklərin ödənişinin etibarlı olmasına bank zəmanətinin, ödəmənin gecikdiriləsi və ya ödəmə qabiliyyətinin itirilməsi zamanı tətbiq edilən cərimələr və sanksiyalar başa düşülür .Valyuta –maliyyə şərtinin xarakterinə tərəftaş ölkələrin milli valyuta qanunşuluğu,valyata –maliyyə şərtlərini özündə əks etdirən hökumətlər arası sazişlər,bank təcrübəsində beynəlxalq konvensiya,ticrətdə inkasso və akkreditiv qaydada hesablaşmaların ətbiqinə bank zəmanəti təsir edir. Qeyd etmək lazımdır ki,hesablaşmaların aparılmasında alıcının fərdi keyfiyyətləri onun kredit ödəmə qabiliyyəti, imici (aftoritertetin)sövdələşmələr aparılan firmalar ilə qarşılıqlı münasibətlərin xarakteri böyük rol oynayır .XİF üzrə müqavilə bağlanarkən ən vacib valyuta-maliyyə şərtlərindən biri valyuta risklərini aradan qaldırmaq və ya azaltmaqla məzənnnə fərqlərini artıb-azalmasını müəyyən etmək müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq ixrac gələirinin vaxtında daxil olmasını təmin etməkdir. XİF müqaviləsində hesablaşmaların hansı valyuta ilə aparılmasına xüsusi fikir vermək lazımdır. Məlumdur hazırki dövrdə heç bir valyuta dünyada dayanıqlı ola bilmir. Valyuta kursunun dəyişməsi il ərzində bəzən müəyyən qədər ödəmələr təsir edir .Odur ki,kurs fərqindən yaranan valyuta itkisini nəzərə almaq lazımdır .Nəzəri cəhətdən idxal, ixrac istənilən sərbəst çevrilən valyuta ilə aparıl bilər (ABŞ$ VƏ Avro) bu zaman valyutanın məxsus olduğu ölkə nəzərə alınmalıdırƏgər valyutanın qiyməti valyuta məbləği ilə üst-üstə düşmürsə,bu zaman müqavilədə valyutanın məzənnəsini nəzərə alınmaqla borcun ödənildiyi tariə valyutanın məzənnəsi üzrə hesablaşma aparılr.

Mövzu 2. Müəssisələrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin mühasibat uçotunun təşkili və onun vəzifələri

335

Plan 1.Müəssisələrin xarici iqtisadi fəaliyyətinin mühasibat uçotunun xüsusiyyətləri və qarşisında duran vəzifələr. 2.XİF –in uçotunun təşkili və onun uçotunun aparılma prinsipləri. 3.XİF-də tətbiq edilən mühasibat uçotunun hesablar planının xüsusiyyətləri. 4.XİF-in mühasibat uçotunun predmeti və metodu. 5. XİF-də tətbiq edilən mühasibat uçotunun formaları və XİF-də uçot siyasətinin tətbiqi. 6.XİF-də təbiq olunan hesablaşmaların formaları. Məlumdur ki, XİF beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş müvafiq hüquqi-normativ sənədlər, razılaşmalar əsasında tənzimlənir.Bu fəaliyyətin beynəlxalq tənzimlənməsində məqsəd ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin əlverişli inkişafını,beynəlxalq müqavilələrin yerinə yetirilməsini təmin etməkdir. Qeyd olunan tənzimlənmə metodları son nəticədə XİF üzrə mühasibat uçotunun təşkilində mühüm rol oynayır. Belə ki, yalnız uçot vasitəsilə müəssisənin XİF-i barədə tam və dolğun informasiya əldə etmək mümkündür.Bu baxımdan bu fəaliyyət növü üzrə mühasibat uçotunun düzgün təşkili və aparılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. XİF-lə məşğul olan hər bir müəssisə və təşkilatlar mühasibat uçotunu təşkil edərkən “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat”ı əsas götürməli və onun tələbləri yerinə yetirilməlidir.Ancaq onu nəzərə almaq lazımdır ki, XİF-lə əlaqədar əməliyyatlara uyğun olaraq bir sıra sintetik hesablarda ayrıca subhesablar açmalı və bu əməliyyatlar onlarda əks olunmalıdır.Belə yazılışların aparılması XİF üzrə ayrıca balans tərtib olunmasna şərait yaratmış olar. Qeyd etmək lazımdır ki,XİF-lə əlaqədar əməliyyatlarn uçotu təcrübədə həm manatla və həm də xarici valyuta ilə aparılır. XİF-in yeni mexanizmlərinin yaranması , təsərrüfat subyektlərinin xarici bazara çıxmasının liberallaşdırılması XİF-in uçotu qarşısında mühüm vəzifələr qoymaqla, onun mühasibat uçotu standartları üzrə Beynəlxalq Komitənin tövsiyyələrinə uyğun olaraq təkmilləşdirilməsini tələb edir.XİF-in uçotu ilk növbədə, XTT-nın həyata keçirdiyi təsərrüfat əməliyyatlarını tam şəkildə əks etdirməlidir. XİF-in təşkili ilə əlaqədar aparılan islahatlar son zamanlar beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın yeni formalarının əmələ gəlməsinə , bu da öz növbəsində xarici ticarət əməliyyatları sisteminin genişləndirilməsinə səbəb olmudur.İdxal, ixrac və təkrar ixrac əməliyyatlarndan başqa, xüsusi ilə kooperasiya,

336

konsiqnasiya formasında göndərmələr, təsərrüfat vəsaitlərinin bir ölkədən digər ölkəyə icarəyə verilməsi (lizinq, reytinq ) , texniki, iqtisadi biliklərin ,əldə edilmiş təcrübənin dövlətlərarası mübadiləsi,( nou-hau, patent) sənaye , kənd təsərrüfatı və digər infrastruktur obyektlərin tikintisi üzrə xidmətlərin həyata keçirilməsi (injinirinq ) , beynəlxalq kreditlər və hesablaşmaların aparılması (forşeğtinq, faktorinq) və digər əməliyyatlar XİF sferasına daxil olmuş və uşotun daha real həyata keçirilməsini təmin etmişdir. XİF üzrə əməliyyatlar həyata keçirilərkən nəqliyyat-ekspeditor, fraxt və sığorta təşkilatları, maliyyə, gömrük, və vergi orqanları, malgöndərənlər və malalanlarla hesablaşma zərurəti meydana çıxır. Bu hesablaşmalar zamanı həm Azərbaycan manatı, həm də xarici valyutadan istifadə olunur. Bu zaman XİF-in uçotu qarşısında duran vəzifələrdən biridə hesablaşmaların dəqiq və vaxtlı vaxtında aparmasından ibarətdir. Xarici ticarət firması xarici iqtisadi sazişlər üzrə kontraktların və öhtəliklərin yerinə yetirilməsi üçün xarici ticarət əməliyyatlarına tələb olunan miqdarda vəsait qoyulur.Dövriyyə dairəsinin başlanğıcı əmtəəni müşaidə edən sənədlərin alınması anında, qurtarması isə göndərilən əmtəəyə görə gəlirin daxil olması zamanında bitir.Xarici ticarət firmasının vəsait dövriyyəsinin sürəti ,həyata keçirilən əməliyyatların həcminə təsir göstərir. Xarici ticarət firması təsərrüfat hesablı müsəssisə kimi öz fəaliyyətinin nəticəsindən mənfəət, bəzən isə zərər əldə edir Bu məqsədlə qərb ölkələrin firmaları və Azərbaycanın müəssisə və firmaların XİF-in idarəedilməsində uçot və hesabatın əhəmiyyəti praktiki olaraq üst-üstə düşür ki, bu da AR-da XİF-in uçot və təhlil sisteminin beynəlxalq uçot sisteminin normativlərinə müvafiq olaraq təkmilləşdirilməsi üçün əsas yaradılır.Hal-hazırda respublikamızda Beynəlxalq Mühasibat Uçotu standartları əsasında milli mühasibat uçotu standartları hazırlanmışdcır ki, bu da XİF-də Qərb ölkələrində aparlıan uçot sisteminin tələblərinə uyğundur. XİF -in təsərrüfat uçotunun mövcud sistemi üç növə ayrılır:oprativ,statistik və mühasibat uçotu. Başqa sahələrdə olduğu kimi xarici iqtisadi fəaliyyət siferasında da uçotun aparıcı növü mühasibat uçotu sayılır. XİF-də operativ uçot mühasibat uçotu ilə yanaşı xarici ticarət əməliyyatlarının əks etdirilməsində gen iş tətbiq olunur. Operativ uçot vasitəsilə ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları baş verərkən ona cari müşahidə və nəzarət sistemini təşkil edir. Xarici ticarətdə oprativ uçot mühasibat uçotundan ixrac və idxal mallarını qiymətləndirmə üsuluna görə fərqlənir.Mühasibat uçotunda malların dəyəri onun Azərbaycan və xarici malgöndərənlərin hesab fakturasında

337

göstərilən alış qiymətilə müəyyən edilir. Göndərilmə şərtlərindən asılı olaraq malların malgöndərənin hesabındakı qiymətindən başqa malın dəyərinə, tara və qablaşdırma,daşınma və digər xərclər daxil edilir.Operativ uçotdaidxal və ixrac malları üzrə göndərişlərin müxtəlif şərtləri bir bazisə uyğunlaşdırılaraq qiymətləndirilir. Operativ uçotdan fərqli olaraq XİF-in mühasibat uçotu firmanın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə,vəsaitlərin əmələgəlmə mənbəyinin formalaşmasına,onların vəziyyəti və hərəkətininə nəzarəti təmin edir. Mühasibat uçotunda XİF-də mal-material qiymətlərinin əldə edilməsi,hərəkəti və satışı,yerki və xarici malgöndərənlərlə,maliyyə və büdcə orqanlarıilə hesablaşmalar əks etdirilir . Mühasibat uçotunun köməyilə sifarişçilərə göndərilmiş və xarici bazarda satılmış ixrac malından,eləcədə xaricdən alınmış yerli bazarda satılmış idxal malından əldə edilən gəlirlər həmçinin idxal-ixrac əməliyyatları üzrə xərclər hesablanır.Bu da ixrac və idxalın səmərəliliyini müəyyən etməyə imkan verir Xarici iqtisadi fəaliyyətin mühasibat uçotunun predmeti müqavilələr əsasında rezident və qeyri – rezidentlər tərəfindən mühasibat uçotu obyektləri üzrə aparılan əməliyyatlar başa düşülür. Aparılan əməliyyatların xüsusiyyətlərindən asılı olaraq XİF-in mühasibat uçotunun əsas uçot obyektləri aşağıdakılardan ibarətdir. Ixrac məqsədilə məhsulun göndərilməsi və malgöndərənlərdən sərhəd məntəqəsinə ixrac yükün daşınması zamanı əlavə xərclər, eləcə də məhsulun saxlanması və yüklənib-boşalılması ilə əlaqədar xərclər, xarici alıcı ilə hesablaşmalar və xarici firmaya ixrac və təkrar əmtəə və xidmətlərin satışı, və ixrac mallarının və ya göstərilmiş xidmətlərin alınmasına görə xarici malgöndərənlərlə hesablaşmalar, idxal məhsulunun çatdırılması ilə əlaqədar sığorta və nəqliyyat ekspeditor əməliyyatları üzrə hesablaşmalar və idxala əlavə xərclər, sifarişçilərlə -mal alıcıları ilə verilmiş idxal mallarına və göstörilmiş xidmətlərə görə hesablaşmalar, ixrac-idxal əməliyyatlarının həyata keçiriləsi zamanı alınmış bank kreditləri üzrə hesablaşmalar.Hazırda respublikamızda XİF-də mühasibat uçotu beynəlxalq tələblərə uyğun olaraq təşkil edilir. Burada uçot işləri Xİf-in rəngarəngliyi nəzərə alınmalı və mühasibat uçotunun metodikasında müəyyən dəyişikliklər aparılmalıdır. XİF –in uçotu qarşısındaaşağıdakı vəzifələr durur. 1.XİF-in mühasibat uçotunu tənzimləyən normativ hüquqi aktların tələblərini gözlənilməsi

338

2. Mal partiyalarının (dəstinin) və malların hərəkətinin analitik və sintetik uçotunu aparmaq 3. Müqavilə əsasında icranin təşkili formasını nəzərə almaqla hər bir növ fəaliyyətin spesifik xüsusiyyətlərinin uçotu metodikasının mahiyyətinin müəyyən edilməsi. 4. XİF-lə məşğul olan müəssisələrdə xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatların baş verdiyi tarixə məzənnə fərqlərinin mühasibat uçotu hesablarında düzgün əks etdirilməsi 5. XİF-nin növləri və icra formaları üzrə mühasibat uçotunun metodikasının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla uçot siyasətinin formalaşdırılması 6. XİF-in növləri üzrə vergi uçotunun təşkili 7. XİF-in idxal və ixrac malların növlər üzrə mühafizəsinin və vergi qoymanın təmin edilməsi üçün uçot siyasətinin formalaşdırılması 8. Hər bir müqavilə ( kontrakt) və bütün növ mallar və işlər ,xidmətlər üzrə çəkilən xərclərin məliyyə nəticələrinin dəqiq uçotunun təmin edilməsi . 9. Hesabat tərtib edərək onun müəyyən edilən müddətdə istifadəçilərə xidmət etmək 10. İdarəetmə qərarlarının verilməsi üçün uçot informasiyalarının hazırlanması .XİF-in mühasibat uçotunun bir çox özünə məxsus xüsusiyyətlərilə fərqlənir.Belə ki, mühasibat uçotu hesabları əməliyyatları həm manatla və həm də xarici valyata ilə aparılır Bundan başqa XİF-in uçotuna xas olan məsələlərdən biri “Uçot vahidi” dir ki,bu da mal dəstidir (Partiyasıdır). Mal dəstləri bir nəqliyyat və ya anbar sənədilə rəsmiləşdirilən və bir müqavilə üzrə göndərilən malların miqdarıdır. Qaydaya görə mal dəsti (Partiyası) uçot zamanı xırdalanmır.Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq birgə müəssisələr də daxil olmaqla bütün müəsissələr mühasibat uçotunu hesablarplanına uyğun qurmalıdırlar.Daha dəqiq uçot təşkil etmək və XİF-in spesifik xüsusiyyətlərini əks etdirən işçi hesablar planının tərtib edilməsi məqsədə uyğundur.İşçi hesablar planını qüvvədə olan “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat”a əsasən təşkil edilir.Bu zaman ayrı-ayrı hesabların tərkibində xüsusi subhesablar açmaq gəlir.Həmin subhesablar ikinci sıra subhesabları adlanır və birinci sıra subhesabların tərkibində açılır.Məsələn: 20N-li “Əsas istehsalat” hesabının tərkibində birinci sırada “İxrac üzrə iş və xidmətlərə xərclər subhesabını açıb onun tərkibində ikinci sırada 20-11 N-li “Texniki köməkliyə görə çəkilən xərclər”, 20-12 N-li “Nou-hau lisenziyasının

339

satışı üzrə xərclər” , 20-14 N-li “İxrac malların”emnalı üzrə xərclər”və s. subhesablarını açmaq olar202(20-2) “Xaricdə podrat üsulu ilə aparılan tikinti üzrə xərclər subhesabın tərkibində 202(20) 202-4(23)N-li “Xaricdə tikilən obyektlər üzrə çəkilən xərclər”subhesabını açmaq olar və s.41(205)N-li mallar hesabının tərkibində 5-ci subhesabı kimi “Malların təkrar ixracı” subhesabının tərkibində 41-51N-li “Təkrar ixrac malları Azərbaycan ərazisində”41-52 saylı yolda olantəkrar ixrac malları və s. əlavə etməklə uçotu aparmaq olar. Bu qayda ilə 40(204), 43(711), 55(225), 58(225), 60(531), 62(211), 90(501), 92(401), 94(504),95(404), 68(521), 76(245), 46(601),47(731), 48(611) və digər hesabların tərkibində lazımi qədər ikinci sıra subhesabları açmaq olar . XİF-də uçot işlərini aparmaq üçün mühasibat uçotunun müxtəlif formalarından istifadə edilir. Hazlrda respublikamızda tətbiq edilən mühasibat uçotunun formaları aşağıdakılardır 1.Memorial-order forması 2. Jurnal-order forması 3. Avtomatlaşdırılmış forma 4. Kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçot Uçotun memorial order formasında mühasibatlığa daxil olan ilk sənədlər əsasında memorial orderdə mühasibat yazılışlar tərtib edilir və əməliyyatlar mühasibat hesablarında əks etdirilir. Memorial orderdə tərtib ounduğu tarix,nömrəsi baş verən əməliyyatların məzmunu müxabirləşən hesabların debet və kredit göstəriciləri qeyd edilir. Burada əks olunan məbləğlər baş kitaba köçürülür. Memorial orderlər məlumatların oxşarlıq əlamətlərinə görə yığma cədvəllərində sistemə salınan sənəd qrupları üzrə tərtib edilir. Hər bir orderə daim nömrələr verilir və bu nömrə xüsusl qeyd jurnalında uçota alınır onların məbləğləri burada qeyd edilir.Baş kitabın aylıq yekun məlumatlarına əsasən sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir.Həmin cədvəlin ayrı-ayrı hesablar üzrə göstəriciləri analitik hesablar üzrə tərtib olunmuş dövriyyə cədvəllərinin yekun məlumatları ilə üzləşdirilir. Burada analitik uçot müvafiq hesablar üzrə açılmış kitablarda və ya kartlarda aparılır. Analitik uçotda qeydlər memorial orderin və ona əlavə edilmiş sənədlərin əsasında aparılır.XİF-də uçotun jurnal-order formasından da istifadə edilir.Uçotun forması mövcud gğstərişlərə uyğun olaraq lazimi quruplaşma aparmaqla sintetik və analik registrlərində yığma prinsipindən istifadə olunmasına əsaslanır. Sintetik və analitik uçot vahid

340

sistemləşdirilmiş şəkildə birgə aparılır.Uçotun bu formasında uçot registrlərinin iki növü tətbiq edilir:1. Jurnal orderlər 2. Köməkçi cədvəllərRegistrlərin hər iki növü aylıq,onlardan bəziləri illik açılır.Göstərilən registrlərdən başqa sintetik uçot üzrə icmal məlumatları Ümumiləşdirilməsi üzrə Baş kitab aparılır.Bu kitab və digər uçot registrlərinin məlumatlarına əsasən hər ay sintetik uçot hesabları üzrə dövriyyələr hesablanır və təsərrüfatı balansı tərtib edilir Uçotun bu formasinda uçot qeydiyyati ondan ibarətdir ki ,oxşar emeliyyatlar xronoloji qaydada xusisi yığma cədvəllərində jurnallara yazılır . Bu zaman yazılış Memorial orderdə rəsmiyyətə salmadan bilavasitə ilk sənədlərə əsasən aparılır.Əgər çoxlu miqdarda oxşar sənəd vardırsa onların əvvəlcə şiçik sənədlərdə sonra həmin cədvəlləri yekununu ayın axırında müvafiq jurnalla köçürülür. Deməli, uçotun jurnal order forması eyni zamanda uçotda qeyd edilən əməliyyatların mühasibat köçürülmələri ilə rəsmiyyətə salan order hesaba olunur. Buradan da yığma cədvəlləri jurnal-ordaeləri,uçotun bu forması uisə jurnal-order forması adlanır. Jurnal-orderlərdə bütün yazılışlar yalnız kredit əlaməti üzrə aparılır. Beləliklə,hər bir sintetik hesab üzrə bütün kredit dövriyyələri bir jurnal-orderdə toplanılır.Hər bir bir hesab üzrə debet dövriyyələri o jurnal –orderlərdə əks etdirilir ki,onlarda həmin hesabın debeti ilə müxabirləşmənin göstərilən yazılış aparılmış olur. Jurnal-order üzrə yoxlanılmış yekunlar Baş kitaba yazılır. Hər bir sintetik hesabın dövriyyəsini yazmaq üçün 2 sətir ayrılır. Birinci sətirdə üzrə yanvar ayının birinə aid olan qalıq göstərilir Hər ayın dövriyyəsi ayrıca sətirdə göstərilir.Ay üzrə kredit dövriyyəsi müvafiq-jurnal orderə köçürülür.Bütün jurnal-orderlərin dövriyyəsini Baş kitaba yazdıqdan sonra ay ərzində debet və kredt üzrə dövriyyələr toplanılıır və gələn ay üçün qalıq çıxarılır .Baş kitabda və jurnal orderlərdə olan göstəricilərdən istifadə etməklə mühasibat balansı istifadə edilir.XİF –də uçotun avtomatlaşdırmış formasından geniş istifadə edilir.Bu uçot forması müxtəlif sinif maşınlarını tətbiq etməklə təşkil olunur. Son zamanlarda müasir kompüterlərin tətbiqi nəticəsində mühasibat uçotu daha surətlə inkişaf edir .Kompüterlərin dəyərini nisbətən yüksək olmaması texniki cəhətdən möhkəm olması istismarının sadə olması ilə əlaqədar onların kütləvi şəkildə buraxılışı xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan müəssisələrdə mühasibatlıqda

341

kompüterin geniş tətbiqinə geniş imkan verilmişdir Kompüter bazasında uçotun avtomatlaşdırılmasında avtomatlaşdırılmış iş yerində EHM-in mikroprossesor avadanlığı Yaxud EHM qoşulmuş görünmə terminal yaradılır .Məlumatların EHM dexil edilməsi ya bölmələrdə tərtib edilmiş və mühasibata daxil olunmuş ilk sənədlərlə ya da xüsusi hazırlanmış daxil etmə maketilə informasiyanın kompüterə bir başa daxil olunması yolu ilə aparılır .Xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılması uçot siyasətinə uyğun qurulmalıdır.Müəssisənin uçot siyasəti dedikdə onun mühasibat uçotunun aparılması üsulları,ilkin nəzarət dəyər ölçüsü cari quruplaşdırma və təsərrüfat fəaliyyət faktlarının yekun ümumiləşdirilmələrinin məcmuyusudur.XİF-də mühasibat uçotunun aparılması üsuluna aiddir-quruplaşdırma üsulu və təsərrüfat faktlarının qiymətləndirilməsi aktivlərin dəyərinin ödənilməsi sənəd dövriyyəsinin təşkili inventarizasiya mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi üsulları mühasibat uçotunun registrlər sistemi informasiyanın işlənməsi və digər müvafiq üsullar. Müəssisənin çox siyasəti mühasiat uçotu üzrə normativ aktların əsasında müəssisənin baş mühasibi tərəfindən formalaşdırılır və müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. XİF-lə məşğul olan müəssisədə mühasibat uçotunun aparılması və təşkil edilməsinin konkret istiqaməti üzrə uçot siyasətini formalaşdırarkən onu mühasibat uçotu üzrə qanunvericilik və normativ aktlarda yol verilən bir neçə üsullardan birini seçərək həyata keçirilir.Əgər mühasibat uçotunun aparılma üsulu normativ sənədlərdə konkret məsələ üzrə müəyyən edilməmişdirsə onda uçot siyasəti formalaşdırılarkın müəsissə mühasibat uçotu üzrə təsdiq olunmuş standartlardan asılı olaraq müvafiq üsulu işləyib hazırlayır.Uçot siyasəti formalaşdırılarkən müəssisənin uçot siyasəti normativ sənədlərlə təsdiq olunduqda .Bu üsul növbəti ilin yanvar ayının 1-dən başlayır XİF-də hesablaşmaların əsas formaları inkasso, akkreditiv, bank köçürmələri, avans ödənişləri, açıq hesab üzrə hesablaşma, veksel, çeklərdən, bank kartlarından istifadə etməklə hesablaşma və s. ibarətdir. Hesablaşma formalarının seçilməsinə -xariçi ticarət sövdələşmələrinin obyekti olan əmtəələrin novü, kredit razılaşmasının mövcudluğu, tərəfdaşların xarici iqtisadi sənədləşmələr üzrə təcrübəsi və ödəmə qabiliyyəti kimi amillər təsir göstərir.Hesablaşmaların şərtləri və formaları tərəflər arasında bağlanmış müqavilədə göstərilir.

Bu hesablaşma formalaını aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar.

342

XIF-də malsatanlar və alıcılar arasında akkreditiv formada hesablaşma geniş yayılmışdır. Bu hesablaşma forması həm alıcının və həm də malsatanın mənafeyini qoruyan bir ödəniş formasıdır. Akkreditiv qaydasında hesablaşma formasında idxalçı öz ölkəsindəki müvafiq bankda xarici malsatan üçün onun adına akkreditiv açır. İdxalçının bankı bu barədə ixracatçının ölkəsindəki müvafiq banka xəbər verir.İxracatçı müəssisə malı yola saldıqca lazımı sənədləri öz bankına təqdim edir və həmin bank isə bu məbləği onun hesabına köçürür. Akkreditivlərin fəaliyyət müddəti bank tərəfindən məhdudlaşdırılır və onun fəaliyyət müddəti alıcı və satıcı arasında bağlanmış müqavilədə göstərilir. Akkreditiv idxalçının ərizəsi əsasında açılır və alıcının bankının alıcının ərizəsində göstərdiyi şərtlə və ona göndəriləsi malın və göstərilən xidmətin dəyərinin satıcıya ödənilməsi haqda alıcının banka verdiyi tapşırıqdır. Akkreditiv bir müştəri üçün açılır və yalnız o istifadə edə bilər.Ərizədə malsatanın adı, müqavilənin tarixi və nömrəsi,akkreditivin istifadə müddəti, idxalçının bankı, akkreditivin məbləği, ödənişin hüququ əsası, malların və xidmətlərin adları və qiyməti və s. göstərilir.Ərizənin idxalçı üçün rəsmiləşdirilməsi müqavilə üzrə malsatana malın göndərilməsi üçün bildiriş rolunu oynayır. Akkreditiv ilə hesablaşmalarda Appilikant-akkreditivin açılması üçün ərizə verən müəssisə, Benefisar-adına ərizə açılmış şəxs, Emitent bank –akkreditivi açan bank, Benefisar bank-akkreditivi alan bank (benefisarın bankı) ifadə edir. Akkreditiv müəssisənin vəsaiti və kənar vəsaitlər hesabına açıla bilər.İdxalçı tərəfindən öz vəsaiti hesabına akkreditivin açılması 225(55) N-li hesabın 11-ci “ Xaric üçün açılmış akkreditiv” subhesabının debetində 223(52 )N-li hesabın “Cari valyuta hesabı” subhesabının kreditində qeyd edilir.Bank krediti hesabına açılarsa bu əməliyyat 501(90) N-li hesabın kreditində əks etdirilir. XİF-də hesablaşmanın bir forması da inkasso qaydasında hesablaşmadır.İdxalçı müəssisə üçün bu hesablaşma forması akkreditiv ilə hesablaşma gaydasına nisbətən çox sərfəlidir. Bu hesablaşma zamanı. İdxalçı müəssisə ödəniş tələbnaməsinin xarici bankdan onun bankına daxil olduqdan ən azı sonrakı günü əldə edir.Ödəniş üçün təqdim edilən tələbnamələr idxalçının razılığı ilə həyata keçirilir.Ona görə də bu hesablaşma forması aksept hesablaşma forması adlanır. İdxalçının bankında ödəniş sənədləri xüsusi jurnalda qeydiyyata salınır və aksept edilmək üçün idxalçıya verilir.İnkasso sənədində borçun ödənilmə müddəti göstərilməmişdirsə onda bu borc iki həftə ərzində ödənilir. İdxalçı müəssisə ödənişdən imtina edə bilər.Bunun üçün imtinanın səbəbi

343

ödəyici tərəfindən tam açıqlanmalıdır və sənədlər banka qaytarılmalıdır. İdxalçı bütün şərtlərə razı olarsa bank borcun köçürülməsini icra edir. XİF-də istifadə edilən hesablaşma formasından biri də avans ödənişidir. Avans ödənişi ixracatçı tərəfindən malların yola salınmasınadək , bəzən hətta onun istehsal olunmasınadək ödənilməsidir.Avans ödənişləri müqavilə dəyərinin 10-33 faizini təşkil edən dünya təcrübəsindən fərqli olaraq , bəzi ölkələrdə onlar 100 faizə çatır.İdxalçılar qabaqcadan ödənişə razılıq verməsi ya onların maraqları ilə, ya da ixracatçının təzyiqi ilə əlaqədardır. XİF –də istifadə edilən hesablaşma formalarından biri də bank köşürmələridir.Bu hesablaşma forması bir bankın benifisiara müəyyən məbləği köçürməni alana ödəmək üçün digər banka tapşırığıdır. Beynəlxalq hesablaşmalarda köçürməni bankların müşdəriləri həyata keçirir. Köçürmə formasında inkassonun, avans ödənişlər, yenidən hesablaşmaların ödənilməsi aparılır.Bank köçürmələri tez-tez hesablaşmaların digər formaları ilə və habelə bankların zəmanəti ilə uzlaşdırılır. İdxal edilmiş mallar üzrə tərtib edilmiş köçürməyə dair ərizədə odənişin müddəti, sənədin nömrəsi, ödəniş yeri(şəhər, bank, ölkə) , yükün daxil olma müddəti və s. rekvizitlər göstərilir. Ərizəyə eyni zamanda xarici içtirakçı ilə bağlanmış müqavilənin surəti əlavə edilir. XİF-də istifadə edilən hesablaşma formalarından biri də açıq hesab üzrə hesablaşmadır. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu hesab üzrə əmtəələrin müntəzəm olaraq satılması zamanı idxalçının ixracatçıya müəyyən edilmiş vaxtda dövri olaraq ödənilməsini nəzərdə tutur. Bu hesablaşma forması idxalçı üçün daha sərfəlidir və xarici malgöndərənə etimadlılıq və uzunmüddətli münasibətlərdə tətbiq edilir. Veksellərin,çeklərin, bank kartlarının istifadəsilə hesablaşmalar xarici iqtisadi fəaliyyətdə hesablaşmalarda xüsusi yer tutur. Burada adi və köçürmə veksellərindən istifadə olunur. Vekselin ödənilməsinə görə məsuliyyəti onun ödənilməsinə razılıq verən akseptant ( ixracatçı və ya bank) daşıyır.Vekselin forması, rekvizitləri, vekseli təqdim edilmə və ödənilmə şərtləri veksel haqqında qanunla tənzimlənir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-1995

344

2. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-2004

3. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 14. İDARƏETMƏ UÇOTUNUN ÜMUMİ PRİNSİPLƏRİ. XİDMƏTEDİCİ İSTEHSALAT VƏ TƏSƏRRÜFATLARDA

MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU

PLAN

1. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçotun vəzifələri və obyektləri

2. Mənzil-kommunal təsərrüfatları üzrə xərclərin və gəlirlərin uçotu 3. İctimai iaşə müəssisələrində uçot 4. Uşaq müəssisələrində məsrəflərin uçotu

1. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçotunvəzifələri və obyektləri

345

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində xidmətedici istehsalat və təsərrüfat xərcləri ayrıca qrup xərcləri təşkil edir. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfata daxildir: yeməkxana, çörəkxana, təmir tikiş emalatxanası, hamam, camaşırxana, bərbərxana, mənzil-kommunal təsərrüfatı, uşaq müəssisəsi, istirahət evi, sanatoriya və s. Bu istehsalat və təsərrüfatın spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar kənd təsərrüfatı müəssisələri işçilərinin məişət ehtiyacına xidmət edir. Lakin onların fəaliyyətinin xarakteri eyni deyildir. Belə ki, çörəkxana, yeməkxana məhsul buraxır; hamam, camaşırxana xidmətlər göstərir; uşaq müəssisəsi, mənzil-kommunal təsərrüfatı, bərbərxana, istirahət evi, sanatoriyalar – sosial və məişət xidməti funksiyasını yerinə yetirir. Müxtəlif növ müəssisələrdə xərclərin ödənilmə qaydası müxtəlifdir. Birinci qrup müəssisələrdə (çörəkxana, yeməkxana) xərclər istehsal edilən və məhsul satışından əldə edilən gəlir hesabına ödənilir; ikinci qrup müəssisələrdə (hamam, camaşırxana, bərbərxana) xərclər göstərilən xidmət hesabına olan daxil olmalar hesabına ödənilir; üçüncü qrup müəssisələrdə (uşaq müəssisəsi, yaşayış kommunal təsərrüfatı, istirahət evi, sanatoriya) xərclər daxil olmalar və müxtəlif mənbələr (xüsusi fond vəsaiti, məqsədli maliyyələşmə, təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticəsi) hesabına ödənilir

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflərin uçotu 202 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabında aparılır.

202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının aşağıdakı subhesabları vardır:

1.Məmzil-kommunal təsərrüfatları.2.Əhaliyə məişət xidməti istehsalatı.3.İctimai iaşə müəssisələri.4.Məktəbəqədər uşaq müəssisələri.5.Mədəni-məişət təyinatlı müəssisələr.6.Digər istehsalat və təsərrüfatlar.7Qeyri kommersiya fəaliyyəti.Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar hesabı aktiv, əməliyyat və

kalkulyasiyaedici hesab adlanır. Hesabın debetində müvafiq istehsalat və təsərrüfatlara olan xərclər əks etdirilir; hesabın kreditində isə istehsalat sahəsindən asılı olaraq – məhsul çıxımı, gəlir, yaxud müvafiq məqsədli maliyyələşmə hesabına xərclərin silinməsi əks etdirilir.

İstehsalatın növləri üzrə analitik uçot icarəsinin şəxsi hesabında (83-KT №-li forma) yaxud 51 –KT №-li cədvəldə aparılır. Cədvəldə xərclər müvafiq

346

istehsalat üçün müəyyən edilmiş nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır. Ayın axırında

cədvəldəki məlumatlar yoxlanıldıqdan sonra 10-2 №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçot – hər bir obyekt üzrə xərcləri və gəlirləri düzgün və öz vaxtında əks etdirməsini, vəsaitlərdən düzgün və qənaətlə istifadə olunmasını, xərclər smetasına riayət edilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün lazımi məlumatların alınmasını təmin etməlidir.

2. Mənzil-kommunal təsərrüfatları üzrə xərclərin və gəlirlərin uçotu

Mənzil-kommunal təsərrüfatlarına daxildir: mənzil fondu, yataqxanalar, kommunal təsərrüfatı (radio, hamamlar, camaşırxana və s.), məqsədli rüsumlar hesabına xidmətlər.

Mənzil- kommunal təsərrüfatlarının istismarı üzrə əməliyyatların uçotu üçün 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabında mənzil fondu və yataqxanaların istismarı, kommunal təsərrüfatı, məqsədli xərclər və rüsumlar analitik hesabları açılır.

Mənzil-kommunal təsərrüfatının xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sahə üzrə aparılan xərclər müəyyən olunmuş haqq (mənzil kirəsi, yataqxana haqqı və s.) hesabına ödənilir.

Mənzil fondu və yataqxana. Yaşayış evi və yataqxanaların istismarı daxil olmaqla mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır: 1.İşlənilmiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə xidmətedici işçilərin sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı. 2. Ev təsərrüfatının saxlanılması. 3. Əsas vəsaitin saxlanılmasına məsrəflər. 4. Sair məsrəflər.

Birinci maddə üzrə müvafiq işçilərə - mənzil fondu üzrə süpürgəçilər, gözətçilər, həyəti süpürənlərə və s.; yataqxanalar üzrə - komendantlara və s. hesablanılmış əmək haqqı və ictimai sığortaya ayırma məbləği uçota alınır.

347

İkinci maddəyə ev təsərrüfatının saxlanılması ilə əlaqədar xərclər (zibil və qarın daşınması, sahənin təmizlənməsi, damın qardan təmizlənməsi, ümumi istifadə olunan yerlərin saxlanılması, işıqlandırma, qızdırma, təmiz saxlanılması), təhlükəsizlik texnikası üzrə xərclər və s. aid edilir.

Üçüncü maddə üzrə - əsas vəsaitin saxlanılması üzrə cari təmir xərcləri (təmir üzrə işçilərin əmək haqqı daxil olmaqla) əks etdirilir. Cari təmir üzrə xərclər mənzil fondu dəyərinin 1 %-dən çox olmamalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yaşayış evlərinin daxilində təmir işləri mənzil icarəçilərinin vəsaiti hesabına aparılır və bu maddəyə daxil edilmir.

Üçüncü maddəyə əsas vəsaitlərin amortizasiyası mənzil və yataqxana binaları, qurğuları (su quyuları, hasarlar), yaşıllaşdırma və dekorativ əkmələrə və s. hesablanan amortizasiya məbləği aid edilir. Bununla qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrdə yaşayış fondu binaları üzrə amortizasiya ancaq əsaslı təmir üçün hesablanır.

“Sair məsrəflər” maddəsində əvvəlki maddələrə daxil olmayan xərclər əks etdirilir.

Mənzil fondu və yataqxananın istismarı analitik hesabının kreditində mənzil fondundan istifadə edənlərdən olan daxil olmalar uçota alınır.

Mənzil təsərrüfatı üzrə gəlirlərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır: mənzil kirəsi, qeyri yaşayış binalarına icarə haqqı, ev təsərrüfatının istismarı xərclərinin ödənilməsi üçün icarəçilərdən rüsumlar, sair ev təsərrüfatı gəlirləri.

Yataqxana üzrə gəlirlər ayrı-ayrı maddələrə bölünmədən bütünlükdə uçota alınır.

Təsərrüfatlarda mənzil kirayəsini və başqa ödəmələri (su, işıq və s.) düzgün hesablamaq üçün mənzil icarəyə götürənlərə xüsusi kartoçkalar açılır. Həmin kartoçkalarda tutulan mənzil sahəsinin həcmi, himayədə olanların sayı, bu və ya başqa şəraitin olması və mənzil kirayəsini hesablamaq üçün tələb olunan başqa məlumatlar, güzəştlər, əlavələr və i.a. qeyd edilir.

Kirayənişinlərdən çatası mənzil kirəsi və məqsədli rüsumlar 202-6 №-li hesabın kreditində,217 №-li “Mənzil icarəçiləri ilə hesablaşmalar” subhesabının debetində əks etdirilir. Digər dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri və təşkilatlarında mənzil-kommunal təsərrüfatından olan zərər 202-6 №-li hesabın kreditindən 801 №-li hesaba silinir.

Məqsədli xərclər və rüsumlar. Mənzil-kommunal təsərrüfatında müxtəlif məqsədli xərclər olur. Bu xərclər kirayənişinlərdən daxil olan məqsədli

348

rüsumlar hesabına ödənilir. Məqsədli xərclərə daxildir: isitmə, su təchizatı, binanın işıqlandırılması, kanalizasiya və yaxud assenizasiya (kanalizasiyası olmayan evlərdə xəndəklərin təmizlənməsi), qazdan istifadə, radio translyasiya məntəqələri, isti su təchizatı və s. Təsərrüfat bu xidmətin müxtəlif növlərini mənzil kirayənişinlərinə verir. Digər xidmətləri (məsələn, işıqlandırma) ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar yerinə yetirir, təsərrüfat onların hesabını ödəyir. Mənzil kirayənişinləri isə təsərrüfatın çəkdiyi xərcləri məqsədli rüsumlar qaydasında ödəyir.

Məqsədli rüsumlar hesabına olan xərclərin uçotu onların növləri üçün açılan analitik hesablar üzrə (mərkəzi isitmə, işıqlandırma, su təchizatı, kanalizasiya və assenizasiya, isti su təchizatı, radio translyasiya və s.) aparılır. Bu hesablarda uçota alınan xərclər mənzil kirayənişinlərinə təqdim edilən müvafiq hesablara əsasən məqsədli rüsumlar hesabına ödənilir.

Yuxarıda sadalanan məqsədli xərclərin növləri üzrə ayrı-ayrı analitik hesablarda, məqsədli xərclərin ödənilməsində mənzil kirayənişinlərindən alınan məqsədli rüsumlar uçota alınır. Məqsədli rüsumların uçotu onların növləri (isitmə, işıqlandırma, su təchizatı, kanalizasiya, radio məntəqələrindən istifadə və s. görə ödəmə) üzrə aparılır. Kommunal xidmətlərinə görə ödəmə yerli sovetlərin müəyyən etdiyi stavka üzrə aparılır və bu mənzil kirayənişinlərinə( işçi veteranları, gənc mütəxəssislər, fərdi pensiyaçılar və s. kommunal xidmətindən istifadəyə görə ödəmələrdə müəyyən olunmuş qanun əsasında güzəştlər edilir) göstərilən kommunal xidmətlərinə görə müvafiq məqsədli xərcləri ödəməlidir.

Mənzil-kommunal təsərrüfatında yaşayış sahəsi və kommunal xidmətlərə görə ödəmələr üzrə mənzil kirayənişinləri ilə bütün hesablaşmalar aşağıdakı qaydada aparılır. Mənzil və kommunal xidmətlərinə görə ödəmənin aparılması üçün hər bir mənzil kirayənişinlərinə hesablaşma kitabçası (JK-10 №-li nümunəvi forma) verilir. Hesablaşma kitabçasının içərisində ay ərzində ödəmə haqq-hesabı, məlumat və qəbz formaları vardır. Kitabçanın titul vərəqəsi, şəxsi hesab üzrə ödəmə haqq-hesabı, qəbz və məlumatda şəxsi hesab nömrəsi (məlumat və qəbzlərin nüsxələrində) ev təsərrüfatında doldurulur. Hər ay mənzil kirayənişini məlumat və qəbzi doldurur, ödəməli olan məbləği keçirir, bundan sonra ödəmə məbləği haqda kötüklə birlikdə hesablaşma kitabçası mənzil kirayənişininə qaytarılır. Təsərrüfatda mənzil kirayənişinləri ilə hesablaşmaların uçotu 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabında aparılır.

349

Hamam, camaşırxana, təmir-tikiş emalatxanası, bərbərxana və digər məişət xidməti üzrə müəssisələrin məsrəfləri və gəlirlərin uçotu da eyni qaydada aparılır. İlin axırında hər bir xidmətedici müəssisənin fəaliyyətinin nəticəsi – məsrəflər və gəlirlər 801 N-li “Ümumu mənfəət (zərər)” hesabında əks etdirilməklə mənfəət və ya zərər müəyyən edilir.

3. İctimai iaşə müəssisələrində uçot

Kənd təsərrüfatı müəssisələri ictimai iaşə üçün yeməkxana və bufetlər təşkil edir. Yeməkxana üzrə xərclər 202-6 №-li hesabın tərkibində “Yeməkxana” analitik hesabında aparılır. Sahə düşərgələrində ictimai iaşə ilə əlaqədar olan xərclər bu hesabda uçota alınmır, həmin xərclər bitkiçilikdə ümumistehsalat xərclərinin tərkibində “Sahə düşərgəsinin saxlanılması” maddəsi üzrə uçota alınır. Yeməkxana üzrə xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır:

1.İşlənilmiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı; 2. Xammal və materiallar; 3. İş və xidmətlər; 4. Əsas vəsaitlərin saxlanılmasına məsrəflər; 5. Az qiymətli inventarların köhnəlməsi; 6. Sair xərclər.

Göründüyü kimi, yeməkxana üzrə xərclərin nomenklatura maddələrinin tərkibinə idarəetmə və xidmətedici istehsalatla əlaqədar olan xərclər daxil edilməmişdir. Bu xərclər bütün mədəni-məişət təyinatlı müəssisələr üçün xarakterikdir.

“Sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı” maddəsi üzrə yeməkxana müdirinə, aşpaza və başqa yeməkxana işçilərinə hesablanılmış əmək haqqı məbləği əks etdirilir. Maddi həvəsləndirə və digər xüsusi fondlardan verilən mükafatlar bura daxil edilmir. Əmək haqqı və ayırmalar hesablandıqda 202-6№-li hesabın debetində və 533,522,333,412,414,512 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır.

“Xammal və materiallar” maddəsi üzrə müəyyən olunmuş buraxılış qiyməti ilə xörəklərin hazırlanması üçün buraxılan məhsulların dəyəri göstərilir. Buraxılan məhsullara qaimə və limit-zabor vərəqəsi əsasında 701 №-li hesabın debetində və 204 №-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Eyni zamanda buraxılan məhsulların

350

dəyəri 601 №-li hesabdan 205 №-li “Mallar” hesabının debetinə silinir, bu hesabdan isə 202-6 №-li hesabın “Yeməkxana” subhesabının debetinə silinir.

İkinci maddədə kömür, odun və başqa yanacaq növlərinin dəyəri və yeməkxanada xörəklərin hazırlanması üçün buraxılan suyun dəyəri də əks etdirilir. Buraxılan yanacağa, qaimə yaxud limit-zabor vərəqəsinə əsasən 202-6 №-li hesabın debetində və 201 №-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Plan maya dəyəri ilə buraxılan suyun dəyəri 202-4 №-li hesabın kreditindən silinir. İlin axırında suyun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır və fərq 202-6 №-li hesabın debetində və 202-4 №-li hesabın kreditində göstərilir.

İş və xidmətlər. – Bu maddə üzrə yeməkxana üçün köməkçi istehsalat və kənar təşkilatın yerinə yetirdiyi iş və xidmətin dəyəri əks etdirilir. Bu əməliyyata 202-6 №-li hesabın debetində 202-4,531 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır.

“Əsas vəsaitin saxlanılmasına məsrəflər” maddəsi üzrə yeməkxana binasının saxlanılması ilə əlaqədar olan bütün kompleks xərclər – binanın işıqlandırılması, cari təmir xərcləri uçota alınır. Əsas vəsaitin saxlanılma xərci 202-6 №-li hesabın debetində və 201,531,533,522,112,122,333,412,414 və digər hesabların kreditində əks etdirilir. Əsas vəsaitlərə hesablanılan amortizasiya məbləği 202-6 №-li hesabın debetində, 112,122 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

“Az qiymətli inventarların köhnəlməsi” maddəsinə silinən az qiymətli və tez köhnələn əşyalar aid edilir.

“Sair xərclər” maddəsi üzrə yuxarıdakı maddələrə daxil olmayan yeməkxananın saxlanılması və istismarı üzrə sair xərclər (qabların qalaylamnası, ağların yuyulması, köməkçi istehsalat xidmətləri, yeməkxana binası üzrə sığorta ödənişi və s.) əks etdirilir.

Müvafiq ilk sənədlərə (iş vaxtının uçotu tabeli, işəmuzd işə görə naryad, qaimə, limit-zabor vərəqəsi, traktor, yük avtomobillərinin yol vərəqələri və s.) əsasən yuxarıda göstərilən maddələr üzrə 202-6 №-li hesabın debetində və müvafiq hesabların (533,201,202-4 və s.) kreditində yazılış aparılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, yeməkxana binasının saxlanılması, işıqlandırılması və qızdırılması üzrə xərclər təsərrüfat hesabına aparılır və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabında əks etdirilir.

Hər gün yeməkxanada hazır xörəklərin maya dəyəri müəyyən edilir və onların satış qiyməti hesablanılır. Bunun üçün xüsusi kalkulyasiya kartoçkasından (57 №-li nümunəvi forma) istifadə edilir.

351

Hazır xörəklərin maya dəyərinə təsdiq edilmiş buraxılış qiyməti ilə məhsulun dəyərindən başqa müəyyən edilmiş normalarla yeməkxana xərclərini ödəmək üçün əlavələr( faktiki xərclərdən çox olmamaqla) daxil edilir. Əlavələr yeməkxananın xidmətedici heyətinin, binaların saxlanılması xərcləri və xərc siyahısında nəzərdə tutulan başqa xərcləri (“Xammal” xərc maddəsindən başqa) ödəməlidir.

Ayın axırında yeməkxana üzrə (yarımfabrikatlar və satılmayan xörəklər) inventarizasiya apararaq bitməmiş istehsalat qalığının maya dəyəri müəyyən edilir. Ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalatın dəyərinin üzərinə ay ərzində yeməkxana üzrə xərcləri gəlmək və ondan ayın axırına bitməmiş istehsalat qalığının maya dəyərini çıxmaq yolu ilə ay ərzində satılan xörəklərin faktiki maya dəyəri müəyyən edilir.

Gələcəkdə istifadə etmək üçün yaramayan, satılmamış xörəklərin maya dəyəri qeyri məhsuldar xərc kimi yeməkxana üzrə xərclərə silinir.

Hər ayın axırında maddi məsul şəxs ilk sənədləri əlavə etməklə yeməkxana işləri haqqında istehsalat hesabatlarını təqdim edir. Bu istehsalat hesabatına əsasən satılan xörəklərin dəyəri 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının (“Yeməkxana” analitik hesabı) kreditindən 701 N-li “Satışın maya dəyəri hesabına keçirilir, satışdan əldə edilən gəlir isə 601 N-li “Satış” hesabının kreditinə yazılmaqla 221 N-li “Kassa” hesabının debetinə yazılır.

Abonementlər üzrə buraxılan yeməklər daxil olmaqla, hazır xörəklərin satışından əldə edilən gəlir 221 №-li “Kassa” hesabının debetində, 601 №-li “Satış” hesabının (“Yeməkxana və bufetlərin məhsulları” analitik hesabı) kreditində əks etdirilir. Əgər xörəklər sonradan aparılacaq hesablaşma qaydasına görə buraxılarsa, onda müvafiq şəxslərin borcları 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabında əks etdirilir. Göstərilən borcların 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabında uçota alınması məsləhət görülmür. Əgər xörəklər abonementlər üzrə buraxılarsa, abonementlərin satışı 217 №-li hesabın debetində və 801 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Faktiki daxil olan pul 201 №-li “Kassa” hesabının debetində və 217 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

4. Uşaq müəssisələrində məsrəflərin uçotu

352

Kənd təsərrüfatı müəssisələri 202-6 №-li hesabın tərkibində uşaq müəssisələri üzrə (uşaq baxçaları, körpələr evi və s.) xərclərin uçotu ayrı-ayrı analitik hesablarda aparılır. Xərclərin uçotu aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə aparılır: işlənilımiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı, təsərrüfat xərcləri, kitabxana üçün kitabların satın alınması və tədris xərcləri, yedirtmə, xörək xərcləri, inventar və avadanlıqların satın alınması, şəxsi inventar və geyimlərin satın alınması, sair xərclər.

Birinci maddə üzrə sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə pedaqoji, tibbi və inzibati-idarə və xidmətedici işçilərin (tərbiyəçilər, tibb bacısı, süpürgəçi və s.) əmək haqqı məbləğləri əks etdirilir. Ştatda olmayan işçilərin əmək haqqı məbləğləri bu maddəyə daxil edilmir. Bu əmək haqqı məbləği, aparılan xərclərin xarakterindən asılı olaraq xərc maddələrinə aid edilir.

İkinci maddə uşaq müəssisələri binası, otaqlar və əmlakın saxlanılması üzrə (isitmə, su təchizatı, kanalizasiya, ağların, dəyişəklərin yuyulması, cari təmir və s.) təsərrüfat xərclərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Üçüncü maddəyə - uşaqlarla məşğul olmaq üçün müxtəlif xırda əşyalar və vəsaitlərin (kağız, karandaş, kraska, plastilin, yapışqan və s.) satın alınması, oyuncaqların satın alınması üzrə xərclər, müxtəlif tədbirlərin (səhər tamaşası, uşaq bayramları və s.) aparılmasına çəkilən xərclər aid edilir.

“Xörək xərcləri” maddəsi uşaqlara verilən xörək xərclərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Uşaq müəssisələrində hər bir xörəyə kalkulyasiya kartoçkası tərtib edilir. Aşpaz uşaq müəssisəsinin müdiri ilə birlikdə müəyyən edilmiş vaxta materialların məsarifi haqqında hesabat tərtib edir.

“Avadanlıq və inventarların satın alınması” maddəsinə təsərrüfat və tədris-tərbiyə məqsədi üçün istifadə olunan müxtəlif avadanlıq və inventarların satın alınmasına, həmçinin mebelin satın alınmasına çəkilən xərclər aid edilir. Bu maddəyə satın alınan avadanlığın dəyəri və onun alınıb gətirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər silinir. Bu maddəyə dəyəri 2 manata qədər olan azqiymətli əşyaların satın alınması üzrə olan xərclər və dəyərindən asılı olmayaraq ömür müddəti bir ildən az olan və tez köhnələn əşyalar aid edilmir. Yeni tikilən uşaq müəssisəsi üçün avadanlıq və inventarların satın alınması üzrə olan xərclər həmin maddəyə daxil edilmir. Bu xərclər əsaslı vəsait qoyuluşuna aid edilir.

“Şəxsi inventar və geyimlərin satın alınması” maddəsi – tərbiyəçi, tibb işçiləri və başqa uşaq müəssisəsi işçiləri üçün yumşaq inventarların, yataq

353

ləvazimatı, xüsusi paltarların (xalatlar, önlüklər, ləçəklər) satın alınmasına çəkilən xərclərin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“Sair xərclər” maddəsində yuxarıdakı maddələrə daxil olmayan xərclər (ezamiyyə xərcləri, dəftərxana, telefon xərcləri və s.) uçota alınır.

Uşaq müəssisələrinə verilən inventar və avadanlıqlar uşaq müəssisələri müdirlərinin maddi məsuliyyətinə verilir və eyni zamanda anbar uçotu aparılır. Bu məqsəd üçün anbar uçotu kitabı (kartoçka) açılır. Anbar uçotu kitabında adları və miqdarı üzrə bütün inventarlar, yataq ləvazimatı, qab-qacaq, oyuncaqlar, məhsullar (mətbəxə verilməyən) uçota alınır. Hər növ material qiymətlilərinə kartoçka, yaxud anbar kitabında səhifə açılır. Anbar kitabında material qiymətlilərin daxil olması və məsarif edilməsi qeyd edilir. Yaramayan material qiymətliləri, sınmış oyuncaqlar, qırılmış qab-qacaqlar və s. az qiymətli və tez xarab olan əşyaların silinməsi aktına əsasən silinir.

Məhsulların məsarifə silinməsi müəyyən olunmuş qiymət üzrə aparılır. Çox vaxt bu qiymət onların mədaxil qiymətindən fərqlənir. Buna görə bu əməliyyat yeməkxanada olduğu kimi 601 №-li “ Satış” hesabından keçirilir.

Uşaq müəssisələrinin saxlanılmasına çəkilən xərclər, məsələn hesablanılmış əmək haqqı, sosial sığortaya ayırmalar və məzuniyyət üçün ehtiyat 533,522,333 №-li hesabların kreditində, material qiymətlilərin uşaq müəssisələrinə silinmmə dəyəri 201 №-li hesabların kreditində, köməkçi istehsalat xidmətinin dəyəri 202-4 №-li hesabın kreditində, satış qiyməti ilə məhsulun silinməsi 601 №-li hesabın kreditində, xırda pul xərcləri 221,244 №-li hesabların kreditində, sair təşkilatların hesabının ödənilmə məbləğləri 217 №-li hesabın kreditində və 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının debetində əks etdirilir.

Müəyyən olunan vaxtda uşaq müəssisələrinin saxlanılması üzrə 202-6 №-li hesabın debetində uçota alınan xərclər bu məqsəd üçün ayrılan mənbələrə silinir. Bu, 444,544 №-li “Qısa və uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesabında uçota alınan məqsədli maliyyələşmə vəsaitinə silinir. Müəssisələrdə məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin maliyyələşmə mənbələri yaradılır. Belə ki, büdcədən maliyyələşmə yaradıla bilər. Bu əməliyyata 224 №-li hesabın debetində 444,544 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır. Uşaq bağçasında uşaqların saxlanılması üçün hesablanılmış pul 217 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır. Həmkarlar təşkilatından ayrılan vəsait 224 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində əks etdirilir. Uşaq müəssisələrinin maliyyələşməsi üçün

354

iqtisadi həvəsləndirmə fondlarından ayrılan vəsait isə 413 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

5. Qeyri – kommersiya fəaliyyətinin uçotu

202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının ayrıca 7-ci “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” analitik hesabında kənd təsərrüfatı müəssisələrində müalicə və sağlamlaşdırma xidməti üzrə istehlak kooperativlərinin xərcləri uçota alınır. Kooperativlər müstəqil təşkilatdır, lakin qeyri-kommersiya əsaslarında kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ehtiyaclarına xidmət edir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri kooperativlərin pay fonduna və sağlamlaşdırma fəaliyyətinin aparılması xərclərinə müəyyən olunmuş məbləği daxil edir. Bu, kooperativdə 223 №-li “Hesablaşma hesabı”nın debetinə və 444,544 №-li “Qısa və uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesabının “Sağlamlaşdırma fəaliyyəti üçün daxil olmalar” analitik hesabının kreditinə yazılır.

Təsərrüfatda sağlamlaşdırma fəaliyyətinin aparılması üçün kooperativin bütün xərcləri, xərclərin növləri üzrə hesablarla (533,522,204,201,202-4 və s.) müxabirləşmədə 202-6 №-li hesabın 6-cı “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” subhesabının “Sağlamlaşdırma tədbirləri” analitik hesabında uçota alınır. Rübün axırında subhesabda uçota alınan kompleks maddənin məbləği “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” subhesabından 444,544 №-li hesabın “Sağlamlaşdırma fəaliyyəti üçün daxil olmalar” analitik hesabına silinir. Göstərilən xərclər kənd təsərrüfatı müəssisələrində həmçinin 202-6 №-li hesabın, 7-ci analitik hesabının “Sağlamlaşdırma tədbirləri” analitik hesabında uçota alınır, eyni zamanda onlar 444,344 №-li hesaba silinir.

202-6 №-li hesabın, 7-ci analitikhesabı üzrə analitik uçot sağlamlaşdırma xərclərinin aparılmasının hər bir növü üzrə aparılır.

6. Uçotun kompüter formasında xidmətedici istehsalat vətəsərrüfatlarda məsrəflərin uçotu

355

Uçotun kompüter formasında xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflər, digər istehsalatlarda olduğu kimi məsrəflərin uçotu üzrə AİY-də uçota alınır.

Mövzu 14. 1 . KÖMƏKÇİ İSTEHSALATIN UÇOTU

1. Köməkçi istehsalatın uçotunun əsas prinsipləri və vəzifələri

Ümumi qayda

Köməkçi istehsalat elə bir istehsalatdır ki, onlar üçün müəyyən olunmuş qaydada yerinə yetirilmiş müəyyən işlər yaxud göstərilmiş xidmətlər belə istehsalatlardan hesab olunur. Onlara aiddir: əsas vəsaitlərin təmiri, avtomobil nəqliyyatı, at-araba nəqliyyatı, elektrik, su, istilik və qaz təchizatı soyutma qurğuları, tara və taratəmiri istehsalatı, həmçinin ya əsas istehsalatda, ya da fəaliyyətin sair sahələrində (tikimti, əsaslı təmir və s.) istehlak olunan işlər və xidmətlər. Deməli, köməkçi istehsalatın xarakter xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar digər istehsalat və sahələrə xidmət üçün təşkil olunur. Məsələn, təmir emalatxanası bitkiçilik, heyvandarlıq və sair istehsalat üçün işlər yerinə yetirir, avtomobil nəqliyyatı praktiki olaraq bütün istehsalata və təsərrüfat sahələrinə və s. xidmət göstərir.

Maşın-traktor parkı ilə görülən işlər bir qədər başqadır, bu əsas istehsalatın ayrılmaz hissəsidir. Bu məqsədlə toplanan və sistemə salınan xərclər bir başa əsas istehsalata aid edilə bilməz. Hazırda köməkçi istehsalatın tərkibində həmçinin maşın-traktor parkında uçota alınır. Bununla burada əsas xərc növləri (əmək haqqı və neft məhsulları) əks etdirilmir, ancaq onlar bir başa əsas istehsalat xərclərinə aid edilir.

202-4 №-li hesabın məzmunu

Köməkçi istehsalat üzrə yerinə yetirilən işlərin və məsrəflərin uçotu 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” sub hesabında aparılır.

356

Bu hesabın tərkibində istehsalatın növləri üzrə aşağıdakı analitik hesablar açıla bilər:

1.“Təmir emalatxanası”;2. “Bina və qurğuların təmiri”;3. “Maşın-traktor parkı”;4. “Avtomobil nəqliyyatı”;5. “Enerji istehsalatı (təsərrüfatı)”;6. “Su təchizatı”;7. “At-araba nəqliyyatı”;8. “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti”;9. “Sair köməkçi istehsalat”.202-4 №-li hesabın debetində köməkçi istehsalata dair olan bütün

məsrəflər toplanır; bu məsrəflər hesabın kreditindən yerinə yetirilən işlərə müvafiq olaraq təyinat üzrə silinir. Qayda üzrə, məsrəflər ilin axırında faktiki maya dəyərinə düzəliş etməklə hər ay yerinə yetirilən işlərin plan maya dəyəri həcmində silinir.

202-4 №-li hesab üzrə registrlər

202-4 №-li hesab üzrə analitik uçot jurnal-order formasında bölmələrin (istehsalat hesabatlarının) şəxsi hesablarında və icmal şəxsi hesablarda (icmal istehsalat hesabatlarında) aparılır. 10 – KT №-li jurnal-orderdə dövriyyələrin ümumiləşdirilmiş uçotu aparılır.

Mühasibat uçotu registrlərinə yazılış üçün əsas müvafiq ilk sənədlər hesab olunur. İlk sənədlərin məlumatları əvvəlcədən müvafiq məsrəflərin uçotu jurnallarında yaxud toplayıcı cədvəllərdə (301 – KT, 302-KT, 303-KT №-li formalar) qruplaşdırılır.

Lazım gəldikdə toplayıcı cədvəllərin yekunları üzrə icmal cədvəl (məsələn, avtomobil nəqliyyatı üzrə) tərtib olunur.

Bütünlükdə köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunu aşağıdakı sxem üzrə vermək olar:

Ilkin sənədlər

357

Məsrəflərin uçotu jurnalları yaxud toplayıcı cədvəllər

Istehsalat bölmələrinin şəxsi hesabları (istehsalat hesabatları)

Icmal şəxsi hesablar (icmal istehsalat hesabatları)

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi il ərzində əksər hallarda köməkçi istehsalat işləri iş vahidinin plan maya dəyəri istehlak xidməti hesablarına aid edilir. İlin axırında bu işlərin faktiki maya dəyəri hesablanır, kənarlaşma məbləği müəyyən olunur və plan maya dəyərinə düzəliş edilir.

Maşın-traktor parkı üçün, kombaynların miqdarı, traktorların kənd təsərrüfatı işləri nöqteyi-nəzərindən xərclərin silinməsi aparılır, və traktorların nəqliyyat işləri üzrə məsrəflər kompleks maddələr üzrə aparılır.

Uçotun vəzifələri

Köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunun əsas vəzifələri, hər bir istehsalat üzrə yerinə yetirilən işin və xidmətin və məsrəflərin həcmini düzgün və dəqiq müəyyən etmək, yerinə yetirilən iş və xidməti düzgün silmək (maşın-traktor parkı üzrə - məsrəflər) və onların plan maya dəyərindən kənarlaşmasını təyinatı üzrə bölüşdürmək.

İstehsalat növləri üzrə xərclərin uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.

2. Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu

Ümumi qayda

Müəyyən olunan xidmət vaxtı ərzində əsas vəsaitlərin normal, ahəngdar, fasiləsiz və səmərəli işləməsi üçün onları müntəzəm təmir etmək lazımdır. Təmirin aparılma vaxtı və qaydası əsas vəsaitlərin istismar şəraiti ilə və intensivliyi ilə müəyyən edilir. Hər bir təsərrüfatda bu məqsəd üçün xərclərin smetası və təmirin aparılma planı tərtib olunur.

358

Təmir işlərinin xarakteri və həcmindən asılı olaraq əsaslı və cari təmir fərqlənir . Bina və qurğuların əsaslı təmiri belə hesab edilir ki, təmir zamanı köhnəlmiş konstruksiyaların dəyişdirilməsi aparılır, təmir olunan obyektlərin istismar imkanlarının yaxşılaşdırılması üçün detallar dəyişdirilir. Maşın və avadanlıqların əsaslı təmiri elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman aqreqatın sökülməsi , bütün köhnəlmiş şəbəkələrin, detalların təmir bazasının dəyişdirilməsi yaxud bərpa edilməsi aparılır. Avtomobil nəqliyyatının əsaslı təmiri (mühərrikin dal və qabaq korpusu, ötürmə korpusu və s.) elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman maşının markasından və iş şəraitindən asılı olaraq müəyyən olunmuş yürüş normasından sonra aparılır.

Kiçik mürəkkəb kənd təsərrüfatı maşınları (kotanlar, toxumsəpənlər, kultivatorlar və s.) yalnız cari təmirin köməyi ilə saz vəziyyətdə saxlanılır və əsaslı təmir edilmir. Cari təmir zamanı əsas vəsaitlərin köhnəlmiş hissələrinin dəyişdirilməsi yaxud düzəldilməsi üzrə işlər yerinə yetirilir, həmçinin təmir olunan vəsaitlər işçi vəziyyətində (məsələn, binanın divarlarının ağardılması, rənglənməsi, pəncərənin, qapının təmiri, maşının ayrı-ayrı hissələrinin dəyişdirilməsi və s.) saxlanılır. Təqvim ilində - dövri olaraq cari təmir aparılır.

Hazırda təmirə olan məsrəflərin örtülməsinin uçotunun iki variantı tətbiq olunur:

Birinci variant – təmir üzrə faktiki məsrəflərin bilavasitə istehsal məsrəflərinə aid edilməsi; ikinci variant – xüsusi olaraq ehtiyata ayırmaların (təmir fonduna ayırmaların) hesablanması və onları yaradılmış ehtiyat hesabına təmirə çəkilən faktiki xərcləri silməklə istehsal məsrəflərinə daxil etmək. Birinci variant il ərzində təmirin aparılması az deyil daha çox dərəcədə tətbiq olunur. İkinci variant – il ərzində xeyli dərəcədə mövsümi təmir xərclərinin tərəddüd etməsi halında tətbiq olunur.

Təmirə olan xərclərin örtülməsinin müxtəlif variantlarında uçotun aparılmasında aşağıdakı fərqlər vardır. Birinci variantda uçot aparıldıqda, təmirə çəkilən faktiki xərclər (əvvəlcədən toplanan) qayda üzrə istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. İkinci variantda uçot aparıldıqda təmir üçün hesablanan ehtiyat məbləği (təmir fonduna ayırmalar) istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. Təmirə çəkilən həmin xərclər (əvvəlcədən toplanan) yaradılmış ehtiyat hesabına silinir. Qeyd etmək lazımdır ki, təmir xərcləri gəlirdən çıxılır. Gəlirdən hər il çıxılası təmir xərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərinə görə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

359

Kabineti tərəfindən müəyyən edilən həddi ilə məhdudlaşdırılır. Bu hədlər aşağıdakı həcmdə müəyyən edilmişdir: binalar, tikililər və qurğular üzrə - 2 faiz; maşınlar, avadanlıq, hesablama texnikası və nəqliyyat vasitələri üzrə - 5 faiz; digər əsas vəsaitlər üzrə - 3 faiz; köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə sıfır (0) faiz.

Təmir xərclərinin faktiki məbləği müəyyənləşdirilən məbləğdən az olduqda təmir xərclərinin faktiki məbləği gəlirdən çıxılır. Bu halda növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan məbləğ həddi təmir xərclərinin faktiki məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləği arasındakı fərq qədər artırılır. Müəyyən edilən təmir xərclərinin məhdudlaşdırmadan artıq olan məbləğ cari vergi ilinin sonuna əsas vəsaitlərin (vəsaitin) qalıq dəyərinin artmasına aid edilir. Təmirə çəkilən xərclərin onların hesabına silinməsi üsulundan asılı olmayaraq 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabında aparılır. Bu məqsəd üçün 202-4 №-li hesabda iki analitik hesab açılır::

1. “Təmir emalatxanası”;2. “Bina və qurğuların təmiri”.Bu subhesablar üzrə uçotun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək.

202-4 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin texnikasının əsaslı və cari təmiri emalatxananın bu məqsəd üçün olan xüsusi avadanlıqları ilə aparılır. Əsaslı təmir həmçinin təmir-texniki müəssisənin (TTM) emalatxanasında yaxud ixtisaslaşmış təmir zavodlarında aparılır.

Təmir üçün emalatxanaya daxil olan texnikaya (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar və s.) mühəndis-mexanikin və emalatxana müdirinin iştirakı ilə diqqətlə baxılır. Lazım gələn hallarda müvafiq şəbəkə və aqreqatlar sökülür. Baxış zamanı ayrı-ayrı detalların və şəbəkələrin köhnəlmə dərəcəsi müəyyən edilir, təmirin mürəkkəbliyi (əsaslı yaxud cari), işin həcmi, ehtiyat hissələrinə olan tələbat və s. müəyyənləşdirilir.

Maşına baxışın əsasında maşın təmiri üçün nöqsan cədvəli (267-KT №-li forma) tərtib edilir.

Bu sənəddə maşınların aqreqatları və əsas şəbəkələrin qısa xarakteristikası, aşkar edilmiş nöqsanlar siyahıya alınır, təmir və quraşdırma işlərinin həcmi, təmir materiallarının, ehtiyat hissələrinin, əmək haqqının sərfi,

360

təmir olunan maşının smeta dəyəri müəyyən edilir. Ehtiyat hissələrinin, təmir və sair materialların dəyəri qiymət əlavəsini, təmir fəhlələrinin əmək haqqı və ümumi istehsalat xərclərinə ayırmaları mövcud norma və qiymətlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.

Nöqsan cədvəli iki nüsxədən ibarət tərtib olunur. Bir nüsxə təmirin aparılması üçün lazımi detalların və materialların seçilib yığılması və verilməsi üçün anbardara (anbar müdirinə) verilir. Digər nüsxə təmirin aparılması üçün smeta sənədi kimi təmir emalatxanasında qalır. Nöqsan cədvəlinin əsasında işçilərə naryad yazılır, o halda ehtiyat hissələri və təmir materialları buraxılır.

Təmir qurtardıqdan sonra digər sənədlərlə birlikdə nöqsan cədvəli mühasibata verilir, burada təmirə işlədilən ehtiyat hissələrinin, təmir materiallarının faktiki dəyəri, əmək haqqı məbləği və təmir üçün sair faktiki xərclər müəyyən edilir. Sonra maşın təmirinin ümumi dəyəri müəyyən edilir.

Təmirə olan xərcləri əks etdirən nöqsan cədvəli və digər ilk sənədlərin məlumatlarına əsasən təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında təmir üzrə məsrəflərin uçotu üzrə toplayıcı registrdə (302-KT №-li forma) yazılış aparılır.

Mürəkkəb maşınlar üzrə (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar) jurnalda məsrəflər hər bir təmir olunan maşın nöqteyi nəzərdən ayrıca uçota alınır.

Digər kənd təsərrüfatı maşınlarının, qoşulan arabaların və xırda inventarların təmiri üçün jurnalda ayrıca səhifə aşılır, burada struktur bölmələri nöqteyi nəzərdən xərc maddələri və hər qrup maşınlar üzrə xərclər uçota alınır. Məhsul və inventarların hazırlanması üzrə işlər hər bir məhsul növü üçün uçota alınır. Jurnalda qeydə alınmışlar üzrə ayın axırında məsrəflərin yekunu hesablanır ki, bölmənin şəxsi hesabına - istehsalat hesabatına (bu halda təmir emalatxanasına) köçürülür. Əgər təsərrüfatda bir neçə təmir emalatxanası vardırsa, onda həmçinin icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı) tərtib edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) təmir emalatxanasında məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;2. “Emal üçün xammal”;3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması” ;4. “İşlər və xidmətlər”;5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;6. “Sair məsrəflər”.

361

“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə maşının təmirində məşğul olan təmir emalatxanası fəhlələrinə - tokara, çilingərə, cilalayıcı fəhləyə, xarrata və s. həmçinin maşın təmirində iştirak edən traktorçu və kombaynçıya hesablanan əmək haqqı məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar daxil olmaqla hesablanmış əmək haqqı üzrə aparılan sosial ehtiyaclara ayırmalar əks etdirilir.

“Emal üçün xammal” maddəsinə təmirə işlədilən ehtiyat hissələri və təmir materiallarının faktiki dəyəri aid edilir. Bununla əvvəlcə möhkəm preyskurant qiymət ilə ehtiyat hissəsi silinir, sonra sərf edilən ehtiyat hissələrinin dəyərinə mütənasib olaraq preyskurant qiymətindən kənarlaşma silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsinə emalatxana avadanlığının saxlanmasına olan xərclər kompleks maddədə ayın axırında aid edilir. Bu xərclər ay ərzində maddələr üzrə toplanır.

“İşlər və xidmətlər” maddəsində köməkçi istehsalat təsərrüfatının və kənar müəssisə və təşkilatın emalatxana xidmətləri üçün yerinə yetirilmiş işlər üzrə xərclər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsində təmir emalatxanasının sex xərcləri əks etdirilir. Burada əvvəlcə xərclər ayrı-ayrı maddələr üzrə toplanır.

“Sair xərclər” maddəsi əvvəlki maddələrdə uçota alınmayan sair əsas xərclər və müxtəlif inventarların sərfinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Şəxsi hesabda təmir emalatxanasında sex xərclərinin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə ayrıca aparılır:

1.“Sex heyətinin əmək haqqı (emalatxana müdiri, mexanik, normalaşdırıcı, anbardar və emalatxanaya xidmət edən digər vəzifəli şəxslər)”;

2.“Sosial ehtiyaclara ayırmalar, pensiya fondundan, sosial və tibbi sığortadan (bu heyət üzrə)”;

3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması üzrə məsrəflər (təmir emalatxanasında bina və qurğuların saxlanması, amortizasiyası, təmir üçün ayırmalar (məsrəflər)”;

4. “Sair sex xərcləri (əvvəlki maddələrə daxil olmayan sair ümumi emalatxana xərcləri)”.

Təmir emalatxanası məsrəfləri aşağıdakı balans hesabları ilə müxabirləşməklə 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının debetində uçota alınır:

362

-102 №-li “Qeyri –maddi aktivlər – Amortizasiya”, 112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar – Amortizasiya”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya” hesabları – təmir emalatxanasında olan əsas vəsaitlərə hesablanmış amortizasiya məbləğinə;

-201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – təmir üçün işlədilən müxtəlif materialların, neft məhsullarının,ehtiyat hissələrinin, alətlərin, xırda inventarın və s.nin məbləğinə;

-202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı - icra edilmiş digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin dəyərinə;

-531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” – təmir emalatxanası üçün kənar təşkilatların xidmətlərinin dəyərinə;

-533 №-li “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları”, 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər”, 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”,414 №-li “Diugər uzunmüddətli xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – hesablanmış əmək haqqı, sosial sığorta orqanlarına ayırmalar və məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat məbləğinə;

-244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təmir emalatxanasında xırda xərclərin təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilməsi məbləğinə;

-412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri” , 414 №-li “Digər uzunmüddətli xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesablarının “Təmir üçün xərclərə ehtiyat” (təmir fondu) analitik hesabı - əsas vəsaitlərin təmirinin bütün növləri üzrə gələcək məsrəflərin örtülmə mənbəyi kimi müəyyən olunmuş normativlər üzrə təmir fondu yaradıldıqda.

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının “Təmir emalatxanası” analitik hesabının krediti üzrə qurtarmış təmir xərcləri ya da bilavasitə 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabına silinir, (əgər təmir üzrə faktiki xərclər orada uçota alınmışdırsa), ya da əgər təmir üzrə faktiki xərclər əsas istehsalat xərclərinə daxil edilməyibsə təmir xərcləri ehtiyat üçün ayırmalara silinir. 412, 414,512 №-li hesabın müvafiq subhesablarına silinir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində təmir-mexaniki emalatxana özü müxtəlif işləri yerinə yetirir və müxtəlif məhsulları buraxır.

363

Buna görə həmin istehsal üzrə vahid uçot vahidi ola bilməz. Təmir emalatxanasında yerinə yetirilən işlərin yaxud hazırlanan məmulatların maya dəyəri hər bir sifariş yaxud eyni cinsli sifarişlər qrupu üzrə müəyyən edilir, bununla da təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında analitik hesablar aparılır.

Qurtarmış təmir üzrə təmirin faktiki maya dəyəri məbləği müvafiq obyektlərə siliniir. Bu sex xərclərinə xərclər ilin axırında faktiki xərc məbləğinə düzəliş edilməklə normativ həcmdə daxil edilir. İlin axırında təmir emalatxanası üzrə bitməmiş istehsalatın qalığı ola bilər. Qalan xərclər təsərrüfatın son balansında bitməmiş istehsalatın tərkibində göstərilir.

Təmir emalatxanasında təmir işləri ilə yanaşı müxtəlif məmulat, inventar, ehtiyat hissələri və s. hazırlanır. Təmir emalatxanasında bu məhsulların uçotunu sadələşdirmək məqsədi ilə onlar faktiki maya dəyəri üzrə deyil preyskurant qiyməti yaxud mümkün olan satınalma qiyməti üzrə mədaxil edilir.

202 – 4 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin təmir emalatxanasında texnikanın təmiri ilə yanaşı bina və qurğuların təmirinə xeyli məsrəflər olur. Bu məsrəflər 22-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” analitik hesabında uçota alınır. Bu göstərilən subhesab üzrə əsaslı və cari təmir obyektləri nöqteyi nəzərdən məsrəflərin uçotunu iki qrup analitik hesablara bölməklə aparılır.

Əsaslı təmir podrat və təsərrüfat üsulu ilə aparılır.Podrat üsulunda təmir xüsusi tikinti yaxud təmir təşkilatları – təmir tikinti

idarələri, təsərrüfatlararası müəssisələr və s. tərəfindən aparılır. Təsərrüfat üsulunda təmir üzrə bütün işlər təsərrüfatın öz gücü ilə - tikinti briqadası, təmir emalatxanası və s. ilə aparılır.

Bina və qurğuların əsaslı təmirinə məsrəflərin analitik hesabların debeti üzrə onların ödənilmə mənbələrindən asılı olmayaraq bütün faktiki xərclər əks etdirilir. Əgər bu tədbirlər əsaslı təmir üçün nəzərdə tutulan vəsait hesabına və təmirlə bir yerdə aparılırsa onda əsaslı məsrəflərin tərkibində ayrı-ayrı

364

aqreqatların yenidən qurulması və avadanlıqların modernləşdirilməsi və səyyari heyət üzrə xərclər uçota alınır.

“Əsaslı təmir” analitik hesabının krediti üzrə ilin axırında faktiki məsrəflərə qədər düzəlişlə, müəyyən olunmuş normativ üzrə il ərzində məsrəflər, qurtarmış təmir üzrə uçota alınan məsrəflərin silinməsi aparılır.

Əsaslı təmirə məsrəflərin analitik uçotu, əsas vəsaitlərin müəyyən olunmuş müvafiq təsnifatında, qruplaşmada aparılır. Bina və qurğuların, ötürücü qurğuların təmirinə məsrəflər hər bir təmir olunan obyekt üzrə aparılır. Təsərrüfat üsulu ilə aparılan bu obyektlər üzrə əsaslı təmirə məsrəflər müəyyən olunmuş xərc maddələri nomenklaturası üzrə analitik uçotda əks etdirilir. Bununla hesablarda aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

Debet 202-4 №-li hesabın, 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” analitik hesabı - əsaslı təmir üzrə ümumi xərc məbləğinə (müvafiq maddələrə bölünməklə);

Kredit 201 №-li hesab - əsaslı təmirdə işlədilən materialların, neft məhsullarının, avadanlıqların, ehtiyat hissələrinin dəyərinə,

Kredit 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı - əsaslı təmirə göstərilən, təsərrüfatın özünün köməkçi istehsalat xidmətinin dəyərinə (xidmətlər il ərzində plan maya dəyəri üzrə silinir, o ilin axırında faktiki maya dəyərinə çatdırılır),

Kredit 113 №-li “Kapital qoyuluşları” hesabının “Tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı” analitik hesabı - əsaslı təmirə aid edilən (işlənilmiş maşın-saatların miqdarına proporsional olaraq) hissəsinə. Əgər tikinti maşın və mexanizmlər yalnız əsaslı təmirdə işləmişdirsə, onda onların istismarı üzrə xərclər 113 №-li hesabı nəzərə almayaraq, 202-4 №-li hesaba silinir.

Kredit 533 №-li “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları hesabı” - əsaslı hesabı - əsaslı təmirdə məşğul olan işçilərə hesablanmış əmək haqqı məbləğinə,

Kredit 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı – sosial ehtiyaclara ayırma məbləğinə,

Kredit 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – məzuniyyətin ödənişi üçün yaradılan ehtiyat məbləğinə.

Əsaslı təmir qurtardıqdan sonra təmir olunmuş obyektlər istismara verilir. Bunun üçün təsərrüfatın rəhbərliyinin təsdiq etdiyi qəbul komissiyası təmir olunmuş və yenidən qurulmuş obyektlərin qəbul-təhvil aktı (102-KT №-li

365

forma) tərtib edirlər. Aktda aparılan təmirin keyfiyyəti, onun faktiki və smeta dəyəri, formada nəzərdə tutulan digər məlumatlar göstərilir.

Təsərrüfatın gücü ilə aparılan traktorların, kombaynların, avtomobillərin və digər mürəkkəb texnikanın əsaslı təmiri, özünün təmir emalatxanasında aparılır və 202-4 №-li hesabın 1-ci analitik hesabı üzrə uçota alınır.

Podrat üsulu ilə əsaslı təmir aparıldıqda müəssisə təmirin aparılması üçün podratçı ilə müqavilə bağlayır. Obyektlər tapşırıq – sifariş üzrə podratçıya verilir. Podratçı təmiri qurtardıqdan sonra hesab-faktura yazır və təmir işlərinin ödənişi üçün ödəniş tələbnaməsini təqdim edir. Əsaslı təmir üzrə yerinə yetirilən işin dəyərinə görə podratçıya, hesablama aparıldıqda aşağıdakı kimi hesabların müxabirləşməsi tərtib olunur:

Debet 202-4 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabı,Debet 241 №-li “Əvəzləndirilən əlavə dəyər vergisi”,Kredit 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor

borcları” hesabı.Əsas vəsait obyektlərinin əsaslı təmiri qurtardıqdan sonra istismara

verilmək üçün tərtib olunan qəbul-təhvil aktının əsasında mühasibatda yaradılan təmir fondunun hesabına əsaslı təmirin faktiki dəyəri silinir. Bu əməliyyat 202-4 №-li hesabın 2-ci analitik hesabının krediti və 414 №-li hesabın 1-ci “Təmir fondu” subhesabının debetində yazılış aparmaqla rəsmiyyətə salınır.

Qurtarmış əsaslı təmir üzrə faktiki xərclər yalnız təmir fondunda olan məbləğ həcmində silinə bilər. Fonda ödənilməyən xərc məbləği bu maddənin tərkibində balansda əks etdirilməklə 242 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabına keçirilir, və təmir fonduna vəsaitlər daxil olduqca silinmə aparılacaqdır.

Əsaslı təmir zamanı təmir olunan obyektlərdə uçota alınan inventar kartoçkaları ümumi kartoçkaların tərkibindən çıxarılır və “Təmirdə olan əsas vəsaitlər” xüsusi bölməsinə qoyulur. Təmir olunmuş və yenidən quraşdırılmış obyektlərin qəbul-təhvil aktlarının əsasında kartotekada təmirin aparılması haqqında yazılış aparılır və onlar kartotekada olan daimi yerinə qaytarılır. Eyni zamanda mürəkkəb maşınlar üzrə də təmir olunan maşının texniki pasportunda təmir haqqında da yazılış aparılır.

Bina və qurğuların cari təmirinə çəkilən xərclər 202-4 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” hesabında uçota alınır, bu məqsəd üçün burada “Cari təmir” analitik hesablar qrupu ayrılır. Məsrəflərin uçotu maddələr nöqteyi nəzərində aparılır:

366

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək ödənişinə məsrəflər”;2. “Tikinti-təmir materialları”,3. “Sair istehsalat xərcləri”.Birinci maddə üzrə cari təmir üzrə olan işlərlə məşğul olan fəhlələrə əmək

haqqının və məzuniyyət üçün ehtiyatın hesablanması məbləği əks etdirilir. Həmçinin bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar da daxil olmaqla sosial sığortaya ayırmalar uçota alınır.

İkinci maddəyə cari təmir obyektlərində işlədilən tikinti və təmir materiallarının (kərpic, sement, şifer, meşə materialı, dəmir, ayna, kraska, mismar və s.) dəyəri aid edilir.

Üçüncü maddə bütün sair xərclərin – sair material qiymətlilərin, köməkçi istehsalat xidmətinin kənar təşkilatların xidmətinin, cari təmir aparılmasında istifadə edilən əsas vəsaitlərin amortizasiyası və s.-in uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddə üzrə ƏDV məbləği göstərilməklə 60 №-li hesabla müxabirləşmədə podrat üsulunda yerinə yetirilmiş, əsas vəsaitlərin cari təmirinə ödənilmiş işlərin dəyəri əks etdirilir.

Ayın axırında ay ərzində olan xərclər həmin subhesab üzrə nəzərdə tutulmuş yaxud təmirin qurtarması ilə əsaslı təmirə xərcin silinməsi qaydası kimi yaradılan təmir fondu hesabına silinir.

Registrlərdə əks etdirilmə

Əsas vəsaitlərin təmirinə xərclər, uçotun jurnal-order forması registrlərində aşağıdakı qaydada əks etdirilir. Təmir üçün məsrəflərin uçotu üçün istehsal bölmələrində icarəyə götürənin yaxud təsərrüfathesablı bölmənin şəxsi hesabında (83-KT №-li formada) aparılır. Təmirə məsrəflərin analitik uçotu təmirə və kapital qoyuluşu üzrə xərclərin uçotu cədvəlində (79-KT №-li formada) aparılır. Təmir üçün ayrıca cədvəl blankı açılır, burada şəxsi hesabların və ilk sənədlərin əsasında istehsalat bölmələri və xərc obyektləri üzrə əsaslı təmirə və cari təmirə olan xərclər ayrılıqda yığılır.

Cədvələ əlavə vərəq qoymaqla illik açılır. Təmirin hər bir obyekti üzrə ilin əvvəlinə bitməmiş istehsalatın dəyəri (əsaslı təmir üzrə) əks etdirilir, müxabirləşən hesablar və müəyyən olunan maddələr nöqteyi nəzərincə 202-4 №-li hesabın debeti üzrə xərclər yığılır. Bunun üçün cədvəldə təmirin hər bir

367

obyektinə ayrıca sətir ayrılır. Cədvəlin sütunları üzrə müəyyən olunmuş maddələr nöqteyi- nəzərincə təmirə olan xərclər müxabirləşən hesablar üzrə bölünməklə əks etdirilir. Hər bir maddə, ona daxil olan müxabirləşən hesabların sayından asılı olmayaraq bir neçə sütun tutur. Podrat üsulunda təmir üzrə işlərin dəyəri 531 №-li hesabla müxabirləşmədə ümumi məbləğdə əks etdirilir. Ayın axırında xərclərin aylıq

yekunu və ilin əvvəlindən artan yekunu çıxarılır. Cədvəlin kredit tərəfində hər bir obyekt üçün onun təmiri başa çatdıqda təmir fondu hesabına xərclərin silinməsi nəzərdən keçirilir.

Ayın axırında cədvəldən dövriyyələr 10-KT №-li jurnal-orderə köçürülür. Bundan başqa başa çatdırılmamış olan obyektlər üzrə qalıq, gələn ayda xərcləri əks etdirmək üçün cədvəlin qoşma vərəqinə köçürülür. Cədvəlin məlumatları həmçinin 10-KT №-li jurnal-orderin axırında təmir üzrə icmal analitik məlumatlar cədvəlini doldurmaq üçün istifadə olunur. Bu cədvəldə ay ərzində debet və kredit üzrə və ilin əvvəlindən əsaslı və cari təmirə olan ümumi məbləğlər göstərilir.

Bundan başqa əsaslı təmir üzrə ümumi məbləğlər aşağıdakı təsnifat qrupları üzrə izah edilir: sahə təyinatlı əsas istehsalat vəsaitlərinin (o cümlədən bina və qurğuların, maşın və avadanlıqların, digər obyektlərin əsaslı təmiri, digər sahələrin əsas istehsalat vəsaitləri həmçinin lazım gəldikdə izah edilməklə, qeyri istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər (o da onun kimi)

Cədvəlin axırında təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən, təmirə məsrəflər, qurtarmamış təmirə məsrəf məbləği göstərilir.

Əgər ödənilməyən maliyyələşmə mənbəyinə məsrəflər qalarsa (təmir fondunda vəsait olmadıqda), onda onların məbləği göstərilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər təsərrüfatda az miqdarda əsaslı və cari təmir obyekti olarsa, onda təmirin analitik uçotu üçün 79-KT №-li formanı açmaq lazım gəlir. Bu halda 83-KT №-li şəxsi hesablar formasının əsasında 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

3. Avtonəqliyyat üzrə məsrəflərin uçotu

Ümumi qayda. Məsrəf maddələri.

368

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində avtonəqliyyat geniş tətbiq olunur. O, lazımi istehsalat materiallarının (neft məhsulları, mineral gübrələr, ehtiyat hissələri və i.a.) daşınması, məhsulların daşınması, təsərrüfatdaxili məhsulların daşınması və c. işləri yerinə yetirir.

202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” analitikhesabında avtonəqliyyatın saxlanması və istismarı subhesablarında avtonəqliyyatın saxlanması və istismarı üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Bu subhesabda yük, minik, sərnişin avtonəqliyyatı və xüsusi təyinatlı avtomaşınlar üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;3. “İşlər və xidmətlər”4. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;5. “Sair məsrəflər”.

“Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı” maddəsində sürücünün, avtonəqliyyata xidmət edən digər işçilərin əmək haqqı məbləği, həmçinin məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə eyni zamanda avtonəqliyyata xidmət edən və istismarı ilə məşğul olan işçilərin pensiya fonduna, sosial və tibbi sığortaya ayırmalar da əks etdirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yükçülərin əmək haqqı avtonəqliyyat üzrə məsrəflərə daxil edilmir. Bu məbləğlər bilavasitə avtonəqliyyat xidmətlərinə aid olan hesablara (materialları uçota alan hesablara, istehsal məsrəfləri, məhsul satışı hesablarına və s.) silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsində hesablanmış amortizasiya ayırmaları məbləği və təmirə məsrəflər ya da avtonəqliyyata aid olan (avtomaşınlar, qoşqular, avadanlıqlar, küçələr və s.) əsas vəsaitlər üzrə təmir üçün ehtiyata ayırmalar uçota alınır.

Həmin maddənin tərkibində həmçinin avtomobil rezin şinlərinin (təkərinin) köhnəlməsinin bərpası ilə əlaqədar xərclər uçota alınır. Bura avtorezinlərin vulkanizasiyası, protektorun qoyulması və onun təmiri üzrə sair işlər və bərpaetmə üzrə xərclər silinir. Həmçinin bu maddəyə köhnəlmiş avtorezinin dəyəri silinir. Bu halda 202-4 №-li hesabın debetində 201 №-li “Materiallar” hesabının “Ehtiyat hissələri” subhesabının kreditində yazılış aparılır.

369

Bu maddəyə həmçinin avtonəqliyyat işlərində işlədilən neft məhsullarının ( benzin, dizel yanacağı və s.) dəyəri aid edilir. Onların sərf edilməsi faktiki satınalma dəyəri üzrə əks etdirilir.

“İşlər və xidmətlər” maddəsi üzrə avtonəqliyyat işləri və digər köməkçi istehsalat xidmətləri, eləcə də kənar təşkilatlar üçün yerinə yetirilmiş işlər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsi qarajın sex heyətinin saxlanılması üzrə məsrəflərin və qabaqcadan maddələrlə toplanmış digər ümumqaraj xərclərinin uçotu üçün ayrılmışdır.

“Sair məsrəflər” maddəsi üzrə xırda inventarların, xüsusi geyimlərin, xüsusi ayaqqabıların, əvvəlki maddələrə daxil olmayan digər xərclərin silinməsi uçota alınır.

İlkin sənədlər

Yük avtonəqliyyatı işlərinin ilkin uçotu yük avtomobillərinin yol vərəqəsində aparılır. Yol vərəqəsi yük avtonəqliyyatı işlərinin əsas uçot sənədidir. Yol vərəqəsi qayda üzrə sürücüyə bir gün və ya bir növbə üçün verilir.

Avtomobilin yol vərəqəsinin bir neçə forması vardır:Sürücünün işəmuzd gördüyü işə əmək haqqının verilməsi üçün yük

avtomobilinin yol vərəqəsi (4 S №-li forma), vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi üçün (4 P №-li forma) və minik avtomobilinin yol vərəqəsi ( 3 №-li forma).

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində işəmuzd əmək haqqının verilməsində, bəzi hallarda isə vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi zamanı yol vərəqəsi ən çox tətbiq olunur.

Təsərrüfatda avtobus olduqda ümumiyerdən tam istifadə olunmayan ixtisaslaşmış avtobusun yol vərəqəsindən (6 ixtis. №-li forma), avtonəqliyyatla yüklərin şəhərlərarası daşımalarda – 4 m №-li ixtisaslaşmış yol vərəqəsi formasından istifadə olunur.

Registrlərdə yazılışlar

Yol vərəqəsində məlumatlar məsrəflərin uçotu toplayıcı cədvəlinə (301-KT №-li forma) köçürülür. Hər bir avtomaşına və sürücüyə ayrıca blank açılır,

370

burada xronoloji ardıcıllıqda yol vərəqəsində bütün əsas göstəricilər yazılır, tapşırıqda izah edilməklə saatlar (hərəkətdə olması, boşdayanma, yüklə getməsi), yüklə gedişin miqdarı, ümumi yürüş, daşınmış yüklər, daşınılan yük istiqaməti üzrə gedilən ton-kilometrin miqdarı.

Ayın axırında toplayıcı cədvəldə yerinə yetirilən avtonəqliyyat işləri və məsrəflərin yekunu çıxarılır, lazım gəldikdə icmal cədvəli (həmin formada) tərtib edilir, sonra bölmənin (avtonəqliyyat üzrə) şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı) tərtib olunur, burada maddələrlə avtonəqliyyat xərcləri (müxabirləşən hesablar üzrə yığılmaqla) əks etdirilir. Bölünmə ilə yazılış aparılır: yük avtonəqliyyatı, minik maşınları, xüsusi təyinatlı maşınlar, sərnişin maşınları, avtomobil rezinlərinin təmiri və dəyişdirilməsi, sex xərcləri. Ayın axırında sex xərcləri, həmçinin avtomaşının rezininə təmir xərcləri və dəyişdirilməsi avtonəqliyyat xərclərinə kompleks maddələrlə aid olunur. Sex xərclərinin yüklə olan minik və sərnişin avtonəqliyyatı arasında maşın-gün işlərinə proporsional olaraq bölüşdürmə aparılır. Həmçinin şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş avtonəqliyyat işlərinin həcmi uçota alınır, yük avtonəqliyyatı üzrə və ümumi yürüşlə gedilən kilometrin və sərnişin nəqliyyatı üzrə onların plan maya dəyərinin qiymətləndirilməsi aparılır.

Şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) dair əlavədə istehlak xidmətləri üzrə avtonəqliyyat xərclərinin bölüşdürülməsi əks etdirilir. Bu bölgü yük avtonəqliyyatı üzrə ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş işin həcminə, sərnişin nəqliyyatı və xüsusi təyinatlı maşınlar üzrə maşın-günü işlərinin miqdarına proporsional olaraq aparılır.

Şəxsi hesabın (istehsalat hesabatının) məlumatları 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış üçün əsasdır. Bölmənin məlumatları (istehsalat hesabatının) şəxsi hesablardan təsərrüfatın bölmələrində avtonəqliyyat ayrı-ayrı sahələrə bölündükdə bütünlükdə avtonəqliyyat üzrə icmal şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) köçürülür.

Müxabirləşən hesablar

202-4 №-li hesabın “Avtomobil nəqliyyatı” analitik hesabının debeti üzrə yazılış aşağıdakı hesablarla kreditləşir:

- 102№-li “Qeyri-maddi aktivlər – Amortizasiya”, 112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka

371

investisiyalar – Amortizasiya”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya” hesabları - hesablanmış amortizasiya məbləğində;

- 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının 3-cü “Yanacaq” subhesabı və 5-ci “Ehtiyat hissələri” subhesabı – işlədilən neft məhsullarının, avtorezinlər və ehtiyat hissələrinin dəyərində, 9-cu “Köhnəlmiş, istifadə olunanların dəyişdirilməsi subhesabına – xırda inventarların, xüsusi geyimlərin və xüsusi ayaqqabıların dəyərində;

- 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – yerinə yetirilmiş digər köməkçi istehsalat , işlər və xidmətlərin dəyərində;

- 221 №-li “Kassa” hesabı – ödənilmiş xırda xərclərin məbləğində;- 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları”

hesabı – kənar təşkilatların xidmətlərinə hesablanmış məbləğlərdə.- 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı – sosial

sığorta, eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar üzrə ayırmalar üzrə ayırma məbləğində;

-533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabı -hesablanmış əmək haqqı məbləğində;

- 244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilən xərc məbləğində hesabı – təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilən xərc məbləğində;

- 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – təmir fonduna ayırma məbləğində (əgər belə ayırma təsərrüfatda aparılmışdırsa) və məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləğində;

202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə yazılışlar aşağıdakı hesablarla debetləşir:

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı, 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı, 3-cü “Sənaye istehsalatı” subhesabı - əsas sahələrə və sənaye istehsalatına göstərilən xidmətlərin dəyərində;

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilən digər köməkçi istehsalat xidmətlərin dəyərində;

202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabları – ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat təyinatlı daşımaların dəyərində;

701 №-li “ Satışın maya dəyəri” hesabı – məhsulların satışı üzrə və kənara daşımaların dəyərində.

372

Məsrəflərin silinməsi

Ton-kilometrin faktiki maya dəyəri ilin axırında müəyyən edilir. Bunun üşün hesabın debeti üzrə uçota alınan faktiki xərclərin ümumi məbləği hesablanır, ondan işlənilmiş yağların və digər qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılır və özünə göstərilən xidmət işlərindən başqa, avtonəqliyyatla yerinə yetirilmiş ton-kilometrlərin miqdarına bölünür. Sərnişin avtonəqliyyatı üzrə daşınılan adamlar üzrə bir maşın gününün , nəqliyyat təyinatı olmayan xüsusi maşınlar üzrə - xüsusi maşınların işlərinin bir maşın-gününün maya dəyəri hesablanır.

Avtonəqliyyat xidmətinin maya dəyəri hesablandıqdan və ton-kilometrin faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra, il ərzində plan dəyəri ilə xərc hesablarında uçota alınan yerinə yetirilən işlər əlavə yazılış (əgər artıq xərc olarsa) yaxud storno yazılışı (qənaət olduqda) yolu ilə faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

İl ərzində avtonəqliyyatdan istifadə olunduqda hesabın krediti üzrə faktiki xərclərin aylıq silinməsi mümkündür. 202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” analitikhesabının krediti üzrə, yerinə yetirilən işlərin silinməsindən başqa, avtomaşında yağların işlənməsindən alınan yağların dəyəri, köhnəlmiş avtorezinlər, metal qırıntıları (material qiymətlilərin uçotu üzrə müvafiq hesablarla (201 №-li hesabın 3,5,6-cı subhesabları) müxabirləşmədə mədaxil edilir, artıq işlədilən neft məhsulları tutulduqda 202-4 №-li hesabın kreditində və 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabın debetində yazılış aparılır. Bərpa üçün yaramayan köhnəlmiş ehtiyat hissələri 12011№-li hesabın 6-cı subhesabında metal tullantıları mədaxil edilir.

4. At-araba nəqliyyatı üzrə məsrəflərin uçotu

Ümumi qayda. Məsrəf maddələri

Əsas istehsal proseslərinin nisbətən yüksək mexanikləşməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatında müxtəlif yardımçı təsərrüfatlarda at-araba nəqliyyatı tətbiq olunur. İş heyvanları əsas kənd təsərrüfatı işlərinə xidmət etmək üçün (traktorlarla suyun , neft məhsullarının daşınması). Müxtəlif

373

təsərrüfatdaxili işlər üçün qısa məsafələrə müxtəlif yüklərin (toxum, gübrə və s.) daşınması üçün istifadə olunur.

Hər bir təsərrüfatda bir neçə növ iş heyvanlarından (atlar, öküzlər və s.) istifadə etmək olar. Lakin bütün növ iş heyvanları üzrə məsrəflərin uçotu bir analitik hesabda aparılır. Bu məqsəd üçün 202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” analitikhesabı üzrə eyni adda analitik hesab açılır. Bura iş heyvanlarının saxlanması üzrə təsərrüfatın bütün faktiki xərcləri daxildir. Məsrəflərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”;2. “Yemlər”;3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;4. “İşlər və xidmətlər”;5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;6. “Sair məsrəflər”.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə iş

heyvanlarına xidmət edən işçilərə (ata baxana, gözətçiyə, at tövləsinə baxana və s.) hesablanmış əmək haqqı və məzuniyyət üçün ehtiyat uçota alınır.

Həmçinin bu maddə üzrə sosial sığortaya ayırma, eləcə də bu kateqoriya işcilər üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar əks etdirilir.

“Yemlər” maddəsində iş heyvanlarının saxlanması üçün işlədilən yemlərin ümumi dəyəri əks etdirilir. Yem sərfinin uçotu onların növləri üzrə yem sərfinin uçotu jurnalında aparılır. İşlədilmiş yemlər onların balans dəyəri üzrə məsrəflərə silinir.

Satın alınan yemlər və keçən ildən keçən özünün istehsalı olan yemlər faktiki əldə etmə yaxud istehsal maya dəyəri üzrə silinir, cari ildə istehsal edilən yemlər plan maya dəyəri üzrə silinir. Bununla da ilin axırında hesabların bağlanması işini sadələşdirmək üçün cari ildə işlədilən yemlərin plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə düzəliş edilmir. “Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsi üzrə iş heyvanları, at tövləsi, nəqliyyat vasitələri və at-araba nəqliyyatı üçün istifadə olunan sair əsas vəsait növləri üzrə amortizasiya ayırmaları məbləği, eyni zamanda at-araba nəqliyyatının əsas vəsaitləri üzrə təmir üçün xərclər yaxud təmir üçün ehtiyata ayırmalar əks etdirilir.

“İşlər və xidmətlər” maddəsinə digər köməkçi istehsalatın və kənar təşkilatların at-araba nəqliyyatı üçün yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin dəyəri aid edilir.

374

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsinə at-araba nəqliyyatına dair olan sex (ferma) xərcləri məbləği aid edilir.

“Sair xərclər” maddəsi üzrə əvvəlki maddələrə daxil olmayan at-araba nəqliyyatının saxlanması üzrə bütün xərclər – atların nallanmasına, araba yağı, döşəmə, xırda inventar xərci və s. əks etdirilir.

At-araba nəqliyyatına məsrəflərin uçotu üzrə əsas ilk sənədlər aşağıdakılardır: yem məsarifi cədvəli, digər material qiymətlilərin sərfi üçün sənədlər, əməyin uçotu üzrə sənədlər. Bu sənədlərdə məlumatların toplayıcı cədvəllərdə ümumiləşdirilməsi at-araba nəqliyyatının saxlanmasına bölmənin (istehsalat hesabatının) şəxsi hesabında müvafiq yazılış aparmaq əsas hesab edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) yazılış yuxarıda göstərilən maddələr üzrə, ayrı-ayrı xərc növləri sətirbə-sətir göstərilməklə, maddələrə daxil olanlar müxtəlif müxabirləşən hesablarla (məsələn, birinci maddə üzrə əmək haqqı 533 №-li hesab, məzuniyyət üçün ehtiyata ayırmalar 412,414,512 №-li hesablar, sosial ehtiyaclara ayırmalar – 522 №-li hesab və s.) məsrəflərə daxil edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) daşınma üzrə yerinə yetirilmiş at-araba nəqliyyatı işləri canlı çəkici qüvvənin iş gününün plan maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir.

Şəxsi hesabın krediti üzrə iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı (bala, at tükü, süd və s.) həmçinin istehlak işləri üzrə at-araba nəqliyyatı xidməti müəyyən olunmuş qaydada bölüşdürmə yolu ilə məsrəflərin aylıq silinməsi uçota alınır.

Hesabların müxabirləşməsi

202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba” nəqliyyatı subhesabın debeti üzrə yazılış zamanı konkret xərc növlərindən asılı olaraq hesab kreditləşir:

201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının “Yemlər, toxumlar, əkin materialı” analitik hesabında – işlədilmiş yemlərin dəyərində;

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilmiş digər köməkçi istehsal xidmətinin dəyərində;

244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təhtəlhesab şəxslə ödənilən xərc məbləğində.

375

202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə il ərzində at-araba nəqliyyatı işləri və xidmətləri müvafiq yerinə yetirilmiş işlərlə istehlak xidmətləri hesabına silinir. Burada at-araba nəqliyyatında iş-vahidi iş heyvanlarının növündən asılı olmayaraq bir iş günü hesab edilir. Bu hesabın krediti üzrə işlərin silinməsindən başqa 204 №-li “Hazır məhsullar”, 131 №-li “Bioloji akivlər”, 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı ilə müxabirləşmədə - iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı: bala, at tükü, süd, peyin və s. əks etdirilir.

Məsrəflərin silinməsi

At-araba nəqliyyatı xidmətləri il ərzində plan maya dəyəri ilə onların təyinatı üzrə 202-4 №-li hesabın kreditindən silinir. Göstərilən xidmətlərin faktiki maya dəyəri ilin axırında müəyyən edilir. Bunun üçün “At-araba nəqliyyatı” analitik hesabının debeti üzrə faktiki xərclərin ümumi məbləği hesablanır və ondan iş heyvanlarından alınan əlavə məhsulun (bala, istifadə olunan peyin və s.) dəyəri çıxılır.

İş heyvanlarının balası yaşlı heyvanın 60 yem gününün dəyərinə bərabər götürülür, peyin – müəyyən olunmuş normativ qiymətlə, digər əlavə məhsullar (at tükü, süd və s.) – mümkün olan satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir.

İş gününün maya dəyərini müəyyən etmək üçün əlavə məhsulun və balanın dəyərini çıxdıqdan sonra qalan faktiki xərc məbləğini özünə xidmətdən başqa ümumi iş günlərinin miqdarına bölünür.

Qeyd etmək lazımdır ki, iş heyvanlarının cavanlarının saxlanmasına çəkilən xərclər “At-araba nəqliyyatı” subhesabına aid edilmir. Onlar 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabının tərkibində ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

7.Elektrik, istilik, su ilə təminat və sair köməkçi istehsalat üzrəməsrəflərin uçotu

Ümumi qayda. Məsrəf maddələri

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində elektrik enerjisi əsas istehsalat, yaşayış kommunal təsərrüfatı və mədəni-məişət müəssisələri üçün əhəmiyyətli dərəcədə

376

istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində elektrik enerjisinin təchizat mənbəyi özünün elektrik stansiyası (daimi və hərəkətdə olan) və mərkəzləşmiş elektrik şəbəkəsidir.

Özünün elektrik stansiyasının istehsal etdiyi elektrik enerjisi üzrə məsrəflərin və kənardan daxil olan ödənilmiş elektrik enerjisinin uçotu 202-4 №-li hesabın 5-ci “Energetika istehsalı (təsərrüfatı)” subhesabına dair açılmış bir “Elektrik təchizatı” analitik hesabında aparılır. Məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”,2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;3. “İşlər və xidmətlər”;4. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;5. “Sair məsrəflər”.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi bilavasitə

elektrik stansiyası və elektrik təsərrüfatına (elektromontyor, motorçu, ocaqçı, mexanik, maşın sürən və s.) xidmət edən fəhlələrin əmək haqqı məbləği və işçilərə məzuniyyətin ödənişi üçün ayırmaların uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu maddə üzrə həmçinin həmin sahə heyəti üzrə sosial sığortaya ayırmalar eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırma məbləğləri əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsi amortizasiya ayırmaları, təmir üçün xərclərin uçotu yaxud binalar və elektrik stansiyası avadanlıqları, transformator, transformator budkası, təsərrüfatdaxili elektrik xətti və i.a. üzrə təmir fonduna ayırmaların uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“İşlər və xidmətlər” maddəsi üzrə özünün elektrik stansiyası olmadıqda mərkəzləşmiş enerji sistemindən, təsərrüfatlararası elektrik stansiyasından alınan elektrik enerjisinin ödənişi eyni zamanda yerinə yetirilmiş köməkçi istehsalatın və kənar təşkilatların işləri və xidmətlərin dəyəri uçota alınır.

“İstehsalatın təşkili və idarəetmə” maddəsinə elektrik təchizatı üzrə sex heyətinin saxlanmasına olan xərclər aid edilir.

“Sair məsrəflər” maddəsi üzrə əvvəlki maddələr daxil olmayan, elektrik stansiyasının və təsərrüfatdaxili elektrik xəttinin saxlanmasına olan xərclər (xırda inventar xərcləri və s.) əks etdirilir.

Özünün elektrik stansiyası və təsərrüfatdaxili elektrik şəbəkəsinin saxlanmasına xərc olduqda xərclər onların növlərindən asılı olaraq 202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabının debetinə, aşağıdakı hesabların kreditinə aid edilir:

102 №-li “Qeyri-maddi aktivlər - Amortizasiya”;

377

112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya”;

201 №-li “Material ehtiyatları”;202-4 №-li “Köməkçi istehsalat”;221 №-li “Kassa”;522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər”;533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor

borcları”;244 №-li “Təhtəlhesab məçləğlər”;412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”;512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri”;414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”;Kənardan alınan elektrik enerjisi ödənildikdə bu məbləğlər 202-4 №-li

hesabın 5-ci analitik hesabının debetinə eyni zamanda ƏDV hesablanmaqla 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabının kreditinə aid edilir.

202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabının krediti üzrə təsərrüfatda istehsal edilən və kənardan alınan elektrik enerjisi istifadə təyinatları üzrə (təsərrüfatın istehsalat, mədəni-məişət və sair ehtiyaclar üçün) elektrik enerjisinin buraxılması il ərzində plan maya dəyəri ilə silinir.

Registrlərdə əks etdirilmə

Özünün elektrostansiyasında istehsal edilmiş elektrik enerjisi elektrogenerator işlərinin uçotu jurnalında uçota alınır. Sayğacların (yaxud aparılmış hesablama yolu ilə) məlumatlarına əsasən gündəlik istehsal edilmiş elektrik enerjisinin miqdarı müəyyən edilir və elektrogenerator işlərinin əsas göstəriciləri yazılır.

Elektrik yaxud elektrostansiyanın müdiri elektrogenerator işlərinin uçotu jurnalının məlumatlarına əsasın hər ay elektrik enerjisindən istifadə haqqında hesabat (305 №-li formanı) tərtib edir.

Hesabatda ay ərzində elektrik enerjisi istehsalı haqqında, neft məhsullarının sərfi, istehlakçılar üzrə elektrik enerjisindən istifadə haqqında, elektrik stansiyası fəhlələrinin işlədikləri adam-gün və saatların miqdarı və əmək haqqı məbləği göstərilir. Hesabatın arxa tərəfində iş vaxtının uçotu tabeli və əmək haqqının hesablanması yerləşir.

378

Elektrostansiya işi haqqında hesabat, elektrik təchizatı üzrə bölmənin (istehsalat hesabatının) şəxsi hesabında elektrik təchizatı üzrə məsrəf məbləğini yazmaq üçün əsas hesab edilir, burada elektrik təchizatı üzrə məsrəflər müəyyən olunmuş xərc maddələri üzrə əks etdirilir.

İstehsal edilmiş elektrik enerjisi hesabından onu istehlakçılara silmək üçün elektrik enerjisindən istifadə haqqında məlumatlar nəzərdə tutulmuşdur, burada istehsal edilmiş və kənardan alınmış elektrik enerjisinin ümumi miqdarı toplanır və ondan istifadə əsas istehlakçılar üzrə (bitkiçilikdə, heyvandarlıqda, sənaye istehsalatında, əhalinin məişət xidmətində və işıqlandırmada və s.) hər bir istehlakçı üzrə kilovat-saat və məbləğlər göstərilməklə) göstərilir.

Hesabata əsasən istehsal edilmiş elektrik enerjisi kilovat-saatın plan maya dəyəri ilə istehlakçıların hesabına yazılış aparılır.

Ayrı-ayrı istehsalat növlərində uçot

202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabında həmçinin qazanxananın saxlanmasına və istilik təchizatı üzrə yerinə yetirilmiş xidmətlər ayrıca analitik hesabda uçota alınır. Bu analitik hesab üzrə uçot elektrik təchizatının uçotu üzrə yuxarıda göstərilən qaydaya əsasən uyğundur. İstilik təchizatı üzrə yerinə yetirilmış xidmətin dəyəri il ərzində plan maya dəyəri ilə əsas sahələrə aid edilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Köməkçi istehsalat növlərindən biri su təchizatıdır. Su təchizatı üzrə məsrəflərə aid edilir: təsərrüfatın məişət və istehsalat ehtiyacı üçün eyni zamanda su təchizatı təşkilatından alınan suya görə hesabın ödənişi, artezian quyularının, su anbarının, su buraxıcı qovşağın, su çıxaran nasosun, su kəməri xəttinin, nasos qurmaq və suyun verilməsi üzrə digər aqreqatlar saxlanmasına olan xərclər.

Su təchizatı üzrə məsrəflərin uçotu 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 6-cı “Su təchizatı” analitik hesabında eyni adda olan analitik hesabda aparılır.

Bu hesaba özünün su təchizatının saxlanması kimi xərclər, eləcə də kənardan daxil olan suyun ödənişinə olan xərclər daxil edilir. Su təchizatınının saxlanmasına məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsindəmaşinistin, çilingərin, su kəməri işçisinin, su təchizatı üzrə quraşdırmaya xidmət edən digər işçilərin və işçilərin bu kateqoriyası üzrə məzuniyyət üçün ehtiyat

379

uçota alınır və həmin maddədə pensiya fonduna, sosial sığortaya, tibbi sığortaya ayırmalar əks etdirilir.

2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması” (amortizasiya, təmirə xərclər yaxud su təchizatına xidmət edən artezian quyusu, su qülləsi, su kəməri toru, qurğular və aqreqatlar üzrə təmir fonduna ayırmalar və s.);

3. “İşlər və xidmətlər” (su təchizatı üzrə təkanverici qüvvə işlərinə, digər köməkçi istehsalat xidmətlərinə elektrik enerjisi xərcləri, əsas su kəmərindən su alındıqda suyun dəyərinin ödənilməsi);

4. “İstehsalın təşkili və idarə etmə” (su təchizatı üzrə sex xərcləri);5. “Sair xərclər” – xırda inventarların xərcləri və s.Hər ay buraxılan suyun dəyəri 202-4 №-li hesabın, 6-cı “Su təchizatı”

subhesabının kreditindən, istehlakçıların hesabına (bitkiçiliyə, heyvandarlığa, məişət müəssisəsinə və s.) 1 m3 suyun plan maya dəyəri ilə silinir. İlin arxında suyun faktiki maya dəyəri müəyyən edilir.

Bütün su təchizatı üzrə 1 m3 suyun maya dəyəri müəyyən edilir, yəni hsablamaya özünün qurğularından alınan eləcə də əsas dövlət şəbəkəsindən alınan suyun kubametrlə miqdarı və xərclər daxil edilir. Hesabın debeti üzrə uçota alınan xərc məbləğini kubametrlə verilən suyun ümumi miqdarına bölünmək yolu ilə maya dəyəri müəyyən olunur.

8-ci “Qeyri kommersiya fəaliyyəti” subhesabında qeyri kommersiya nəqliyyat təşkilatlarının, təmir xidmətlərinin və 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının digər profili üzrə xərclər uçota alınır. Əsasən bu “Kənd təsərrüfatı istehlak kooperativləri” adlanır. Onların xərcləri satışdan əldə edilən gəlir hesabına deyil, kooperasiya iştirakçılarının (hansı ki, onlar xidmət göstərir) təsərrüfatlarının məqsədli üzvlük haqqı hesabına ödənilir.

202-4 №-li hesabın 8-ci “Qeyri kommersiya fəaliyyəti” subhesabı üzrə olan xərclər hesabın debeti üzrə uçota alınır, bu hesab üzrə xərclər 444 №-li “Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar”, 544 №-li “Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesablarının debetinə kooperasiya iştirakçılarının – təsərrüfatlarının məqsədli üzvlük haqqı hesabına silinir.

202-4 №-li hesabın 9-cu “Sair köməkçi istehsalat” subhesabında əsas fəaliyyətin xidmət ehtiyacı üzrə ixtisaslaşmış xarakterdə olan müxtəlif istehsalatlar ayrı-ayrı analitik hesablarda uçota alınır. Bu şəkildə olan istehsalatlar qaz təchizatına, dondurma qurğularına, hava təminatına və s. bölünür. Bu kimi köməkçi istehsalatlar qayda üzrə ixtisaslaşmış əsas istehsalatın

380

heyvandarlıq kompleksinə, örtülü şitilliklərə, sənaye istehsalatına və s. xidmət edir. Göstərilən hər bir köməkçi istehsalat növünə 9-cu subhesabın tərkibində (dondurma qurğusu üzrə isə - 5-ci subhesabın tərkibində) ayrı-ayrı analitik hesablar açılır. Uçot elektrik təchizatında olan nomenklatur maddələri üzrə (kənardan qaz daxil olmasına görə qaz təchizatı üzrə hesabın ödənişi daxil olmaqla) aparılır. Müvafiq bölmələrin şəxsi hesablarında (istehsalat hesablarında) məsrəflər qruplaşdırılır.

İl ərzində yerinə yetirilmiş xidmətlər, xidmət vahidinin plan maya dəyəri üzrə əsas istehsalata silinir, ilin axırında faktiki maya dəyərinə düzəliş edilir.

202-4 №-li hesabın 9-cu “Sair köməkçi istehsalat” subhesabında eyni zamanda hazır məhsulların qablaşdırılması üçün nəzərdə tutulan və tara sexlərində istehsal edilən qablaşdırma materialı, ağacdan, kartondan və digər tara növlərinin hazırlanması və təmirinə çəkilən xərclər uçota alınır.

Hazırlanmış taraların və qablaşdırma materiallarının növləri üzrə (ağac çəlləklər, karton qutular və s.) analitik uçot aparılır. Bu subhesabda eyni zamanda ağ dəmirin hazırlanmasına olan xərclər də daxil olmaqla konserva üçün tənəkə qutuların hazırlanması üzrə xərclər də uçota alınır.

6. Maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin uçotu

Ümumi qayda. Məsrəf maddələri

Traktorların, kombaynların və digər özüyeriyən, asma və qoşulan kənd təsərrüfatı maşınları və alətləri, torpağın şumlanması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi və yığılması və digər maşın-traktor parkı işləri (kənd təsərrüfatı işlərinə neft məhsulları xərci və əmək haqqından başqa) 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 3-cü “Maşın-traktor parkı” analitik hesabında uçota alınır, burada bu məqsəd üçün hesab iki qrup analitik hesaba bölünmüşdür:

1.“Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı”;2. “Özüyeriyən maşınların saxlanması və istismarı”.Birinci qrup hesablarda traktorların, traktorlara qoşulan arabanın, qarajın,

navesin, texnikanın saxlanması üçün sahənin, maşın həyətinin, qoşulan və asılan kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqlarının, digər maşın-traktor parkının əsas vəsaitlərinin saxlanması və istismarı üzrə xərclər uçota alınır.

Məsrəflərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır:

381

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”;2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;3. “İşlər və xidmətlər”;4. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;5. “Sair məsrəflər”.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsinə yerinə

yetirilmiş nəqliyyat işlərinə görə traktorçu-maşinistlərə verilən əsas və əlavə əmək haqqı aid edilir, əsas və əlavə əmək haqqının tərkibində həmçinin dərəcəsinə görə traktorçu-maşinistlərə, həmin təsərrüfatda mütəxəssislər üzrə iş stajına görə, müstəqim xərcə qənaət edilməsinə görə mükafatlar, traktorlardan yaxşı istifadə olunmasına və təmir vəsaitlərinin qənaətlə istifadə olunmasına görə mükafatlar, məzuniyyətin ödənişi üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyatın ayrılması, dövlət və ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsinə görə ödənişlər və digər əmək haqqı növləri - yalnız nəqliyyata aid olan bütün işlər (bitkiçilik sahəsindən başqa) uçota alınır.

Həmin maddəyə kənd təsərrüfatı işlərinə aid olan traktorçu-maşinistə və qoşquçuya hesablanmış əsas və əlavə əmək haqqı aid edilmir.

Bu maddə üzrə sosial sığortaya eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar birinci maddə üzrə əmək haqqı məbləğində əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsində traktorların yalnız nəqliyyat işlərində işlədilən neft məhsullarının dəyəri uçota alınır. Bitkiçilikdə olan işlərdə işlədilən neft məhsullarının miqdarı və dəyərinə nə daxildir, onlar bu maddəyə daxil edilmir, ancaq əsas istehsalat üzrə bilavasitə müvafiq uçot obyektlərinə silinir.

Habelə həmin maddəyə faktiki hesablanmış amortizasiya ayırmaları, maşın-traktor parkının istismarı ilə əlaqədar, traktorlar, naves və qoşulan kənd təsərrüfatı maşınları və avadanlıqları, qaraj, nəqliyyat arabacıqlarının təmirinə olan xərc məbləğləri aid edilir. Uçot təmir və amortizasiyanı bölüşdürmək üçün müvafiq bazaya uyğun olaraq əsas vəsait növləri üzrə ayrıca aparılır.

Uçota alınmış amotizasiya məbləği və təmir üçün xərclər (təmir fonduna ayırmalar) ilin axırında təyinatı üzrə bölüşdürülür.

Traktorlar, traktor qoşquları, qaraj, naves, texnikanın saxlanması üçün sahənin, maşın heyəti və maşın-traktor parkından bilavasitə istifadyə dair olan digər əsas vəsaitlər, amortizasiya məbləği və təmirə xərclər (təmir fonduna ayırmalar) nəqliyyat şərti etalon hektar da daxil olmaqla yerinə yetirilmiş mexanikləşmiş işlərin həcminə proporsional olaraq əsas istehsalatın uçot

382

obyektlərinə bölüşdürülür: torpaqbecərən maşınlar üzrə - əkin sahəsinə mütənasib olaraq; ot yığımı üçün maşınlar üzrə yığılan sahəyə proporsional olaraq bölüşdürülür. Konkret bitkilərin becərilməsinə bilavasitə istifadə olunan ixtisaslaşmış maşınlar üzrə təmirə xərclər (təmir fonduna ayırmalar) və amortizasiya bu bitkilər üzrə məsrəflərə silinir.

Hələ bu maddə üzrə anbardan buraxılan traktorlar və digər kənd təsərrüfatı maşınları üçün köhnəlmiş rezinlərin dəyəri, həmçinin onun təmirinin dəyəri uçota alınır.

“İşlər və xidmətlər” maddəsinə maşın-traktor parkına xidmət üzrə köməkçi istehsalat və kənar təşkilatın xidmətləri aid edilir.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsində maşın-traktor parkının saxlanması üzrə sex (ümumistehsalat) xərcləri məbləğləri uçota alınır. Onlar qabaqcadan şərti olaraq toplana bilər.

“Sair məsrəflər” maddəsinə traktorçulara verilən xüsusi geyimlər və xüsusi ayaqqabılara olan xərclər, standartlaşma, texniki təbliğata olan xərclər, əvvəlki maddələrə daxil olmayan maşın-traktor parkının istismarı ilə əlaqədar olan digər xərclər aid edilir. Bu xərclər ilin axırında yerinə yetirilmiş traktor parkı işləri şərti etalon hektara proporsional olaraq bölüşdürülür.

Məsrəflərin bölüşdürülməsi

Beləliklə, kənd təsərrüfatı işləri maşın-traktor parkının istismarı üzrə məsrəflərin uçot obyektlərinə bölüşdürülməsi maddələr üzrə aparılır. Maşın-traktor parkının əsas məsrəf növləri üzrə hesabların müxabirləşməsini nəzərdən keçirək.

1. Nəqliyyat işlərində işləyən traktorçuya əmək haqqı hesablanmış sosial sığortaya, pensiya fonduna, tibbi sığortaya, məzuniyyətin ödənilməsi və qarşıdakı xərclərin ödənişi üçün ehtiyata ayırmalar ayrılmışdır:

Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı, 3-cü subhesabın “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı.

Kredit 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabı;

Kredit 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı;Kredit 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 512 №-li

“Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” hesabları.

383

2. Traktorların nəqliyyat işlərində neft məhsulları işlədilmişdir:Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabının “

Maşın- traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitikhesabı;Kredit 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının, 3-cü “Yanacaq”

subhesabı.3. Maşın-traktor parkının əsas vəsaitləri üzrə amortizasiya, təmir fonduna

ayırmalar hesablanmışdır:Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabın

“Maşın- traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı;Kredit 112,122,132 №-li hesablar üzrə Amortizasiya hesabı –

hesablanmış amortizasiya məbıəğinə;Kredit 412,512 №-li hesablar üzrə uzunmüddətli və qısamüddətli

zəmanət öhdəlikləri və 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” hesabları.

.23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi

s.№si

Əməliyyatın məzmunu Müxabirləşən hesablardebet kredit

1. Köməkçi istehsalatda istifadə olunan əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablandıqda

202-4 112,122,132

2. Köməkçi istehsalatda istifadə olunan qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya hesablandıqda

202-4 102

3. İstifadə olunan materialların dəyəri məhsulların (işlərin, xidmətlərin)maya dəyərinə silindikdə

202-4 201

4. İstifadə olunmuş öz istehsalının yarımfabrikatları-nın dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının (işlərin,xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edildikdə

202-4 207

5. Müəssisənin özündə olan digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin və işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 202-4

6. Bölüşdürülən xərclərin bir hissəsi köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə: ümumistehsalat xərcləri 202-4 202-5

384

Ümumtəsərrüfat xərcləri 202-4 213

7. Köməkçi istehsalatda buraxılmış zay məhsulun məbləği silindikdə

202-4 213

8. Köməkçi istehsalatda istifadə olunmuş hazır məhsulların dəyəri silindikdə

202-4 204,206

9. Kənar təşkilatların xidmətləri və gördükləri işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 531

10. Qaytarılmayan vergilər köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 422

11. Sosial sığorta fonduna ayırmalar köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə 202-4 522

12. Hesablanan əmək haqqı məbləği köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 533

13. Təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilmiş xidmətlərin yaxud işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 244

14. Köməkçi istehsalatın bitməmiş istehsalatının aşkar edilmiş əskikgəlmələri

217 202-4

15. Köməkçi istehsalatda təmirin aparılması üçün təmir fondu yarandıqda

202-4 412,512,414

16. Gələcək dövrün xərclərinin bir hissəsi həmin hesabat ilində köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 191,242

17. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri quraşdırmaya dair avadanlıqların maya dəyərinə aid edildikdə

201 202-4

18. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri kapital qoyuluşunun artımına aid edildikdə

113 202-4

19. Köməkçi istehsalatda hazırlanmış materiallar mədaxil edildikdə

201 202-4

20. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri əsas istehsalat məhsullarının (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə aid edildikdə

202 202-4

21. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərin dəyəri 131 202-4

385

bəslənilən və kökəldilən heyvanların maya dəyərinə aid edildikdə

22. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri material qiymətlilərin əldə edilməsi üzrə xərclərin artımına aid edildikdə

201 202-4

23. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri öz istehsalının yarımfabrikatlarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 202-4

24. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyərinin aid olması:Ümumistehsalat xərclərinəÜmumtəsərrüfat xərclərinə

202-5721

202-4202-4

25. İstehsal zayının aradan qaldırılmasında istifadə olunan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyərinin silinməsi 213 202-4

26. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri xidmətedici istehsalat və təsərrüfat xərclərinə aid edildikdə

202-6 202-4

27. Köməkçi istehsalat məhsullarının faktiki maya dəyəri silindikdə

206 202-4

28. Köməkçı istehsalatda hazırlanmış hazır məhsullar mədaxil edildikdə 204 2202-4

30. Məhsulların ( işlərin, xidmətlərin) satışında istifadə olunan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri silindikdə 711 202-4

31. Kənara satılan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin faktiki maya dəyəri silindikdə 701 202-4

31. Köməkçi istehsalat xərclərinin bir hissəsinin əvvəl yaradılmış ehtiyat hesabına silinməsi 89 23

32. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri gələcək dövrlərin xərclərinə silindikdə

333,412,414 202-4

33. Təbii fəlakətin aradan qaldırılması üzrə köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərin dəyərinin silinməsi 761 202-4

386

4. Kənar təşkilatların gördüyü işlər və xidmətlər maşın-traktor parkı xərclərinə və sair xərclərə aid edilmişdir:Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabının “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı;Debet 241 №-li “Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi” hesabı;Kredit 431 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” və xərc növləri üzrə digər hesablar; 5. İlin axırında amortizasiya fonduna ayırmalar, sair xərclər müəyyən olunmuş qaydada müvafiq olaraq təyinatı üzrə bölüşdürülmüşdür:

Debet 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının, 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı (bitkilər və bitki qrupları analitik hesabları)-maşın-traktor parkından istifadə etməklə bitkiçilik sahəsinə düşən yerinə yetirilən işlərə görə xərclər üzrə, 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı – heyvandarlıq sahəsində istehsal dövründə tərkib hissəsi olan işlər üzrə;

Kredit 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 3-cü subhesabı, “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı.

Beləliklə, ilin axırında “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabının krediti üzrə kənd təsərrüfatı işlərində maşın-traktor parkının saxlanması və istismarına aid olan məsrəflər, məsrəf növləri üzrə - amortizasiya, təmir fonduna ayırmalar, işlər və xidmətlər, sair məsrəflər silinir.

Traktorların nəqliyyat işlərinin yerinə yetirilməsinə aid olan məsrəflərin (bitkiçilikdə bu işlər müstəsna olmaqla) müvafiq maddələri üzrə ilin axırına bölüşdürülməyənlər qalır.

Nəqliyyat işlərinin silinməsi

İl ərzində traktorla yerinə yetirilən nəqliyyat işlərinin dəyəri traktorların nəqliyyat növü işləri nöqteyi nəzərindən (bitkiçilikdə daşımadan başqa) şərti etalon hektarın plan maya dəyəri ilə “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabının kreditindən silinir. İlin axırında nəqliyyat işlərinin etalon hektarlarının faktiki maya dəyəri hesablanır və nəqliyyat işlərinin plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Nəqliyyat işlərinin etalon hektarlarının maya dəyəri kənd təsərrüfatı işlərinə düşən işlərin xərcləri təyinatı üzrə aid edildikdən sonra qalan “Maşın-

387

traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabında olan xərclər etalon hektarla yerinə yetirilmiş nəqliyyat işlərinin ümumi miqdarına bölünməklə hesablanır. Bir şərti etalon hektarın ümumi maya dəyəri, həmin analitik hesabın debetində uçota alınan xərcləri (kənd təsərrüfatı işlərində traktorçuların və qoşquçuların əmək haqqı məbləği, bu işlərdə işlədilən neft məhsulları əlavə edilməklə) etalon hektarla nəqliyyat işlərini də daxil etməklə, yerinə yetirilmiş etalon hektarların miqdarına bölünməklə hesablanır.

Kombaynlar üzrə məsrəflərin uçotu

İkinci qrup “Özüyeriyən maşınların saxlanması və istismarı” analitik hesabında taxılyığan, kartofyığan, çuğunduryığan və digər özüyeriyən kombayn və maşınların saxlanması və istismarı üzrə xərclər habelə qarajın, navesin, meydançanın bu maşınların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar digər əsas vəsaitlərin saxlanması və istismarı xərcləri uçota alınır. Bu qrupda analitik hesablar maşınların növləri üzrə açılır.

Kombaynın saxlanması və istismarına məsrəflərin uçotu – maşın-traktor parkı üzrə olan nomenklatura üzrə aparılır. Məsrəflər həmin qaydada maddələrlə silinir. Əmək haqqı məbləği və neft məhsulları xərci (202-4 №-li hesab üzrə əks etdirilmədən) il ərzində bir başa təyinatı üzrə aid edilir. İlin axırında amortizasiya məbləği, təmir (təmir fonduna ayırmalar), sair məsrəflər maddələrlə bölüşdürülür. Bu məsrəflər kombayn və özüyeriyən maşınların hər bir növü üçün yığılan sahəyə proporsional olaraq ayrıca bitkilər üzrə bölüşdürülür.

Məsrəflərin ilkin uçotu

Maşın-traktor parkının işləri və məsrəflərinin ilkin uçotu kənd təsərrüfatı işləri üzrə traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsində (133-KT №-li formada), nəqliyyat işləri üzrə - traktorun yol vərəqəsində (134-KT №-li formada) aparılır.

Traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsi traktorla, özüyeriyən maşınla və kombaynla yerinə yetirilən tarla, stasionar işlərini və başqa kənd təsərrüfatı işlərini

uçota almaq üçün istifadə olunur. Sənəddə hər bir mexanizator üçün 10-15 iş günü yazılır. Onda şərti etalon hektara çevirməklə naturada yerinə yetirilmiş işin

388

həcmi, hesablanmış əmək haqqı, neft məhsulları xərci, yerinə yetirilmiş işin keyfiyyəti qeyd edilir.

Traktorla yükün daşınması üzrə işlərin uçotu üçün, yəni traktorun nəqliyyat işləri üçün traktorun yol vərəqəsi tətbiq olunur. Bu sənəd yük avtomobilinin yol vərəqəsi ilə çox göstəricilər ümumidir.

Eyni zamanda, o bir gün üçün yazılır. Onda yükün daşınması haqqında bütün lazımi məlumatlar, gedilən ton-kilometrlər, neft məhsullarının sərfi, hesablanmış əmək haqqı əks etdirilir.

Registrlərdə əks etdirilmə

Göstərilən ilk sənədərin əsasında məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəlində (301-KT №-li forma) yazılış aparılır. Bu cədvəldə hər bir traktor (kombayn) və traktorçu-maşinist üçün ayrıca səhifə nəzərdə tutulmuşdur. Bura uçot və yol vərəqələrinin əsasında aşağıdakı məlumatlar yazılır: işlənilmiş maşın-günlər, maşın-növbə, traktorçu və yedəkçiyə hesablanmış əmək haqqı, verilən neft məhsulları, faktiki və norma üzrə sərf olunanlar, ümumi yürüş (nəqliyyat işlərində) və o cümlədən yüklə, yük daşınıb (nəqliyyat işlərində), sonra yerinə yetirilən işlərin uçot obyektləri üzrə - bitkilər (bitki qrupları), bitməmiş istehsalatda iş növləri və s. üzrə bölüşdürülməsi göstərilir. Cədvəlin ayrıca səhifəsində hesablanmış amortizasiya məbləği və təmir fonduna ayırmalar toplanır.

Məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəlinin yekun məlumatlarının əsasında hər ay maşın-traktor parkı üzrə bölmənin (istehsalat hesabatı) şəxsi hesabı doldurulur.

Maşın-traktor parkı, kombaynın saxlanması və özü yeriyən maşın üzrə yazılış 23 №-li hesabın 3-cü subhesabı üzrə açılan analitik hesabların nomenklaturasına uyğun olaraq ayrı-ayrı sütunlar üzrə aparılır.

Onları yuxarıdakı qaydada registrlərə yazılış üçün hər bir maddə (sətirlər üzrə) və hər bir analitik hesab üzrə (sütunlar üzrə) müvafiq yekunlar çıxarılır.

Maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin analitik uçotu bilavasitə bölmənin şəxsi hesabında (istehsalat hesabatında) aparmaq olar. Ancaq belə bölmələrin sayı təsərrüfatda kifayət qədər çoxdursa, onda bütünlükdə təsərrüfat üzrə icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı) tərtib edilir.

Beləliklə maşın-traktor parkının məsrəflərinin uçotu üzrə ümumi yazılış sxemi digər köməkçi istehsalatda olduğu kimidir.

389

7. Uçotun kompüter formasında köməkçi istehsalatın və maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin uçotuKöməkçi istehsalatın uçotunda və maşın-traktor parkı işlərində uçotun

avtomatlaşmasının tətbiqi üçün geniş imkanlar vardır, belə ki, istehsalat üzrə çoxlu miqdarda eynitipli təsərrüfat əməliyyatları (əmək haqqının hesablanması, işlərin əsas istehsalatın uçotu obyektlərinə aid edilməsi, kalkulyasiya fərqinin silinməsi və i.a.) yerinə yetirilir.

İlk sənədlərin məlumatları (bu halda avtomobilin yol vərəqəsi) mühasibatlıqda klaviaturanın köməyi ilə dialoq rejimində kompüterdə çıxarılır. Bununla aşağıdakı rekvizitlər içəri salınır: sürücünün familiyası, adı və atasının adı və onun tabel nömrəsi, avtomobilin qaraj nömrəsi, qarajdan çıxma və qaraja qayıtma vaxtı, spidometrin göstəricisi, qarajdan çıxdıqda bakda olan yanacağın miqdarı, sürücü qayıtdıqda bakda olan yanacağın miqdarı, sürücüyə verilən yanacağın miqdarı, yürüş və hər gedişdə daşınan yükün miqdarı, yolun tipi (yolun xarakteri, yükün dərəcəsi və s.)

İlk sənədlərdən məlumatların daxil etmə prosesində displeyin ekranında ardıcıllıqla rekvizitlərin adı, sənədlərin strukturu və onların əhəmiyyətinə uyğun olaraq avtomatik aşkar edilir, eyni zamanda məlumatlara nəzarət təmin olunur. Məsələn, əgər avtomobilin qaraj nömrəsi yaxud sürücünün tabel nömrəsi səhvdirsə, səhv haqqında ekranda məlumatlar vurulur.

Yol vərəqəsindən informasiyalar daxil edildikdə buraxılmış səhvin aradan qaldırılmasına imkan verən (daşınmanı yerinə yetirərkən yanacaq sərfini aşkar etmək yolu ilə) məntiqi yoxlama aparılır. Keçən məntiqi nəzarət informasiyası, avtomobilin qaraj nömrəsi üzrə texniki-iqtisadi göstəricilərin uçotu massivinə və eyni zamanda hər bir sürücü üzrə texniki-iqtisadi göstəricilərin massivinə yazılır. Bundan başqa, informasiya sisteminə avtonəqliyyatın işi haqqında normativ sorğu informasiyaları (norma, qiymət və s.) massivi daxil edilir. NSİ rekvizitlərinin rekvizitlər açarının əsasında informasiyalar emal edildikdə avtomatik çıxarış çıxarılır və işlərin yerinə yetirilməsi, əmək haqqının hesablanması, yanacaq sərfi və s.-in avtomatik hesablamaları üçün istifadə olunur.

Avtonəqliyyat işləri haqqında lazımi operativ informasiyanı videoqramma şəklində displeydə yenidən yaratmaq olar, yəni daşımanın yerinə yetirilməsi cədvəli (yükün növü və yükü alan üzrə) qaraj nömrələri üzrə avtomobil işləri

390

göstəriciləri cədvəli və s. Bununla belə bu məlumatları hər hansı günə hər hansı çıxarışla yaratmaq olar.

Ay ərzində (yaxud daha qısa dövrdə) avtonəqliyyat işlərinin yekunları üzrə maşınoqramma çıxış informasiyasına daxil edilir, məsələn, qaraj nömrələri üzrə avtonəqliyyat işlərinin göstəriciləri cədvəli, həmçinin sürücünün özü üzrə, avtomobilin markaları üzrə abtonəqliyyat işlərinin texniki-istismar göstəriciləri cədvəli və s.

Analitik nöqteyi-nəzərdən “subkonto” sistemi üzrə analitik uçot qayda üzrə sərbəst olaraq düzülür – avtomaşının növü və inventar nömrəsi, sürücünün familiyası və şəxsi hesabı, xərc maddələri, daşımanın növü, bölmə və s. informasiyalar 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabı üzrə mövcud uçot sisteminin nomenklaturası nöqteyi nəzərdən toplanır.

202-4 №-li hesabın digər subhesabları üzrə də eyni sistem tətbiq olunur. Buna görə həmin hesabın hər bir subhesabı üzrə məsrəflərin toplanmasının öz xüsusiyyətləri vardır və “subkonto” metodundan istifadə etməklə uçotun nomenklatur sisteminin tətbiqinə uyğundur.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

391

Mövzu 15. Bitkiçilikdə məsrəflərin, məhsul çixişinin uçotu

Plan1.Istehsal məsrəflərinin uçotu. 2.Bitkiçilikdə mühasibat uçotunun metodoloji əsasları və vəzifələri

3. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektləri4. Bitkiçilikdə ilk uçotun təşkili5. Bitkiçilikdə sintetik və analitik uçotun təşkili

1. Istehsal məsrəflərinin uçotu. Bitkiçilikdə mühasibat uçotunun metodoloji əsasları və vəzifələri

İstehsal məsrəflərinə adi fəaliyyət növü üzrə xərclər və əlavə satış üzrə xərclər aid edilir. Onların uçotu – bitkiçilikdə, heyvandarlıqda, sənaye istehsalatında, köməkçi istehsalatda, xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflərin və ümumistehsalat xərclərinin uçotu 202 N-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabında uçota alınır. Ümumtəsərrüfat xərcləri isə 721 N-li “İnzibati xərclər” hesabında uçota alınır.

Bu bölmənin bütün hesabları balansa görə aktivdir. Onların debeti üzrə bu və digər məhsul (iş, xidmət) növü ilə əlaqədar xərclər, krediti üzrə isə - məhsul çıxışı (kənd təsərrüfatında – plan qiyməti ilə) və ya xərclərin silinməsi əks etdirilir.

Məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə əlaqədar olan pul formasında ifadə olunan istehsal xərcləri – işlədilən material qiymətliləri, əmək haqqı, əsas vəsaitlərin amortizasiyası və digər xərclər məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyərini təşkil edir.

İstehsal prosesinin konkret işlərinin yerinə yetirilməsi müxtəlif xərclərin (material-istehsalat ehtiyatlarının işlədilməsi, dövriyyədən kənar aktivlərin qismən köhnəlməsi, əmək haqqının verilməsi və s.) olmasını tələb edir. Bütün bu xərclər uçotda ayrılıqda yığılır. Deməli, istehsala xərclər mühasibat uçotunda

392

ümumi məbləğdə uçota alına bilməz. Uçot xərc maddələri üzrə (maya dəyərinin kalkulyasiyasında onların nomenklaturasına uyğun xərc maddələri üzrə) aparılmalıdır.

Əsas istehsalatın uçotu

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabında məhsul istehsalı, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar əməliyyat əks etdirilir, yəni istehsal xərcləri haqqında informasiyaların toplanması aparılır.

Müəssisənin adi fəaliyyət növü üzrə xərclərin formalaşdırılması aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılmalıdır:

-material xərcləri;-əməyin ödənişi xərcləri;-sosial ehtiyaclara ayırmalar;-amortizasiya;-sair xərclər.202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının debeti üzrə birinci, məhsul (iş,

xidmət) istehsalı ilə bilavasitə əlaqədar olan müstəqim xərclər əks etdirilir, onlar material qiymətliləri, əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar və s. uçotu aparılan hesablarından silinir; ikinci köməkçi istehsalat hesabının kreditindən silinən köməkçi istehsalat xərclər; üçüncü ümumistehsalat xərcləri və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabından qeyri müstəqim xərclər; 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının krediti üzrə 204 N-li “Hazır məhsul”, 701 N-li “Satışın maya dəyəri” hesabları ilə müxabirləşmədə məhsul (iş, xidmət) çıxışı əks etdirilir

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatında məhsulların faktiki maya dəyəri yalnız ilin axırında kalkulyasiya edilir. Məhsullar il ərzində istehsalat-maliyyə planında nəzərdə tutulmuş plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. İlin axırında, əsas və əlavə məhsulların faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra il ərzində əks etdirilmiş əsas və əlavə məhsulu uçota alan hesablarda məhsulların faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasında olan fərq silinir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa arada olan fərqə əlavə yazılış tərtib olunur, əgər əksinə olarsa “qırmızı storno” üsulu ilə düzəliş edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabına dair aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

393

202-1 №-li “Bitkiçilik”;202-2 №-li “Heyvndarlıq”;202-3 №-li “Sənaye istehsalı”;202-4 N-li “Köməkçi istehsalat”202-5 №-li “Ümumi istehsalat xərcləri”.202-6 N-li “İstehsalat xarakterli digər xidmətlər”.202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabı üzrə analitik uçot buraxılmış

məhsul (iş, xidmət) növləri üzrə, eləcə də xərc növləri üzrə aparılır. Bunlarla əlaqədar olaraq 202-1 №-li “Bitkiçilik” subhesabı üzrə xərclər aşağıdakı maddələr üzrə qruplaşdırılır:

-sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əməyin ödənişi xərcləri;-material xərcləri, o cümlədən :-toxum və əkin materialları;-kübrələr;-bitkilərin mühafizə vasitələri;-əsas vəsaitlərin saxlanması;-idarəetmə və istehsalın təşkili;-işlər və xidmətlər;-sair xərclər.202-2 №-li “Heyvandarlıq” subhesabında xərclər aşağıdakı qaydada

bölüşdürülür:-sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əməyin ödənişi xərcləri;-Material xərcləri, o cümlədən: Yemər,- Heyvanların mühafizə vasitələri;-əsas vəsaitlərin saxlanması;-idarəetmə və istehsalın təşkili;-işlər və xidmətlər;-heyvanların ölümündən olan itkilər;-sair xərclər.

202-3 №-li “Sənaye istehsalı” subhesabında aşağıdakı xərc maddələrinin nomenklaturası müəyyən edilir:

-sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əməyin ödənişi xərcləri;-xammal və materiallar;-əsas vəsaitlərin saxlanması;

394

-idarəetmə və istehsalın təşkili;-xidmətlər və işlər;-sair xərclər.202 №li hesab üzrə qalıq hesabat dövrünün axırına bitməmiş istehsalatın

dəyərini göstərir.Bitkiçilk – kənd təsərrüfatının mühüm sahəsidir . Bu sahədən əldə edilən

məhsulların çoxu bilavasitə əhalini ərzaqla, sənayeni xammalla, mal-qaranı isə yemlə təmin edir. Bitkiçiliyin tarlaçılıq (taxıl, texniki bitklər, yem bitkilər və s.), tərəvəzçilik, meyvəçilik, üzümçülük, çəmənçilik və s. kimi sahələri də var. Bitkiçilikdə əhalinin ərzağa olan tələbatının ödənilməsi üçün orta illik ümumi taxıl yığımının artımı, dənli bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, digər əsas kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması əhəmiyyətli dərəcədə təmin edilməlidir. Bitkiçiliyin mühüm vəzifəsi heyvandarlıqda möhkəm yem bazasının yaradılması üçün yem istehsalatının kəskin surətdə artırılmasıdır.

Bu vəzifələrin həyata keçirilməsində bitkiçilik sahəsinin məsrəfləri və məhsul çıxışının uçotunun düzgün və öz vaxtında aparılması mühüm rol oynamalıdır. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçotunun düzgün təşkilinin birinci dərəcəli əhəmiyyəti vardır.

Göründüyü kimi bitkiçilik – kənd təsərrüfatı istehsalının mühüm və spesifik sahələrindən biri olmaqla –istehsalın mövsümi xarakter daşıması ilə fərqlənir. Bitkiçilik sahəsində istehsal məsrəfləri ilin müxtəlif vaxtlarında uzun müddət ərzində qeyri-bərabər olur. Bitkiçiliyin vaxtında yetişməsi məhsul çıxışına səbəb olur və məhsul yığımı dövrü başlanır. Məhsuldan əsas və əlavə məhsullar (küləş, kökümeyvəli bitkilərin gövdə və yarpaqları və s.) alınır. İstehsal prosesində bitkiçilikdə cari ilin məhsulu üçün məsrəflər və gələcək ilin məhsulu üçün məsrəflər paralel olaraq aparılır. Texnoloji prosesə bir neçə mərhələ daxil edilir:

-torpaqların səpin üçün hazırlanması (şumlama, malalama, kultivasiya və i.a.);

-səpmə (əkmə);-bitkilərə qulluq;-məhsul yığımı.Deməli bitkiçilikdə bitməmiş istehsalın daim mövcud olması labüddür.Bu sahələrdə bütün bu xüsusiyyətləri uçotun təşkili və məhsulların maya

dəyərinin hesablanmasında nəzərə almaq lazımdır.

395

Analitk uçot elə şəkildə açılmalıdır ki, məsrəflər aid olan becərilən bitkilər üzrə, yerinə yetirilən işin növü üzrə məsəflərə bölünməklə cari ilin məhsulu üçün məsrəflərin və gələcək ilin məhsulu üçün məsrəflərin ayrılıqda uçotu təmin edilmiş olsun.

Bununla əlaqədar olaraq bitkiçiliyin bütün analitik hesablarını aşağıdakı qruplarda birləşdirmək olar:

1.Bitkiçilikdə istehsal prosesi ilə bilavasitə əlaqədar olan bölüşdürülməli olan məsrəflər. Belə ki, həmin məsrəflər konkret bitkilərə olan məsrəflərə aid etmək mümkün deyil.

Bu məsrəflər aşağıdakılardır:-bitkiçilikdə istifadə olunan əsas vəsaitlərin saxlanmasına olan məsrəflər;-suvarma üzrə məsrəflər;-qurudulma üzrə məsrəflər;-torpağın əhəng və gips ilə gübrələnməsi üzrə məsrəflər.Bölüşdürülməli olan bu məsrəflərə hesabat dövrünün sonunda konkret

bitkilərə olan məsrəflər daxil edilir.2. Bitkilər və bitki qrupları (payızlıq dənli bitkilər, yazlıq dənli bitkilər,

dənli bitkilər, texniki bitkilər, kartof. tərəvəz və bostan bitkiləri, yem bitkiləri, örtülü torpaq tərəvəzi, bağçılıq və s.)

3. Yem istehsalı analitik hesabları (siloslaşdırmaya olan məsrəflər, senajın hazırlanmasına məsrəflər, ot ununun hazırlanması üzrə məsrəflər və s.)

4. Bitməmiş istehsalın uçotu üzrə analitik hesablar (payızlıq dənli bitkilərin səpini, şum qaldırılması və s.)

Bu səbəbdən bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektlərinin özü müxtəlif ola bilər və istehsal məsrəflərinin uçotunun sadə formasından istifadə olunur.

Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotu 20 №-li “Əsasi istehsalat” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabında müvafiq analitik hesablarda məsrəf maddələri üzrə aparılır:

1. Əmək haqqı üzrə məsrəflər.2. Sosial sığortaya ayırmalar.3. Toxum və əkin materialları.4. Mineral və üzvi gübrələr.5. Bitki mühafizə vasitələri.6. Əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər:

a) neft məhsulları;b) əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası);

396

q) əsas vəsaitlərin təmiri.7. İş və xidmətlər.8. İstehsalın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər.9. Sığorta ödənişləri.10.Kreditə görə ödənişlər.11.Sair məsrəflər.Bitkiçlikdə məsrəflər olduqda ilkin və icmal sənədlərə əsasən mühasibat

yazılışı aparılır:Debet – 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı.Kredit – xərc növlərindən asılı olaraq 533,522,201,112,122,132,202,721

№-li və s. hesablar.Məhsul yığımı nəticəsində alınan bitkiçiliyin hazır məhsulları il ərzində

plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. Bu halda yazılış tərtib edilir:Debet – 204, 201 №-li hesablar.Kredit – 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı.Bitkiçilik məhsulları istehsalına faktiki məsrəfləri ancaq hesabat ilinin

axırında müəyyən etmək olar, çünki o zaman 202,721 №-li hesablar bağlanacaq, kənd təsərrüfatı bitkilərinin tozlandırılmasına aid olan arıçılıq sahəsində arıların saxlanmasına olan məsrəflər silinəcək, məhv olmuş əkinlər üzrə məsrəflər müəyyən ediləcək, torpaqların gipslə gübrələnməsi, əhənglə gübrələnməsi, suvarılması üzrə məsrəflər və s. bölüşdürüləcəkdir..Deməli 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabını hesabın debet hissəsində 202 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı üzrə kalkulyasiya fərqi məbləği əks etdirildikdən sonra, eyni zamanda ümumistehsalat xərcləri və ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürülərək bitkiçilikdə məsrəflərə daxil edildikdən sonra bağlamaq lazımdır.

Beləliklə, hesabat ilinin axırında bitkiçiliyin analitik hesablarının debet tərəfində faktiki məsrəflər, kredit tərəfində plan qiyməti ilə məhsul çıxışı uçota alınır. Məhsul çıxışı faktiki məsrəflər səviyyəsinə çatdırılmalıdır.

Bunun üçün bitkiçiliyin 1-ci qrup analitik hesablarının məsrəfləri bölüşdürülür və sonra analitik hesabların qalan qrupları üzrə məhsulların faktiki maya dəyəri hesablanır. Bitkiçilik məhsullarının faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra kalkulyasiya fərqi müəyyən edilir və bitkiçilik məhsullarının istehlak olduğu sahələrə əlavə yazılış yaxud “qırmızı storno” üsulu ilə silinir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa əlavə yazılış üsulu tətbiq edilir, əgər məhsulun faktiki maya dəyəri

397

plan maya dəyərindən aşağı olarsa “qırmızı storno” üsulu tətbiq edilir. Nəticədə 4-cü qrup analitik hesablardan başqa analitik hesablar bağlanır və qalığı olmur. Buna görə son balansda 202-1 “Bitkiçilik” hesabında bitməmiş istehsalatda məsrəf məbləği əks etdirilə bilər.

3. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektləri

Bitkiçilik sahəsində məsrəflərin uçot obyektləri kənd təsərrüfatı bitkiləri (yaxud bitki qrupları), kənd təsərrüfatı işləri, bölüşdürülməli olan xərclər və sair obyektlərdir.

Xərclərin uçot obyektlərinin aşağıdakı nomenklaturası qəbul edilmişdir:Birinci qrup xərc obyektləri: Dənlilər və dənli paxlalı bitkilər. Payızlıq

dənli bitkilər (buğda, arpa, dən üçün qarğıdalı və s.).Yazlıq dənlilər və paxlalı bitkilər (yazlıq buğda, sair yazlıq sünbüllü dənli

bitkilər və s.).Texniki bitkilər (pambıq, tütün, günəbaxan və s.)Kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri (kartof, kələm, xiyar, pambıq və s.).Yem bitkiləri (silos bitkiləri qarğıdalıdan başqa, silos üçün qarğıdalı və

yaşıl yem, birillik otlar, çoxillik otlar, yaxşılaşdırılmış biçənəklər və otlaqlar, təbii biçənəklər və otlaqlar və s.)

Örtülü torpaq tərəvəzi (qış şitilliyi, yaz şitilliyi, parnik və s.)Meyvə, giləmeyvə və üzümlüklər və digər çoxillik əkmələr.İkinci qrup xərc obyektləri. Bitməmiş istehsalat (gələcək ilin məhsulu

üçün çəkilən xərclər). Bu xərc obyektinə daxildir: payızlıq dənli bitkilər səpini, qışda tərəvəz bitkiləri səpini və s.

Üçüncü qrup xərc obyektləri. Ayrı-ayrı növ xərcləri birdən-birə birinci və ikinci qrup xərc obyektlərinə aid etmək olmaz. Belə ki, onlar xərclərin bir neçə və çoxlu uçot obyektlərinə aid edilir. Onlar bölüşdürülməli olan xərclər adlanır. Onlar il ərzində ayrıca analitik hesabda uçota alınır və ilin axırında bölüşdürülür. Bölüşdürülməli olan xərc obyektlərinə daxildir: amortizasiya ayırmaları, bitkiçilikdə istifadə olunan əsas vəsaitlərin təmiri üçün xərclər (yaxud təmir üçün ayırmalar), suvarma üçün xərclər, qurutma üçün xərclər, tarlaqoruyucu zolaqların saxlanması üçün xərclər.

Dördüncü qrup xərc obyektləri. Bitkiçilik sahəsində bəzi xərc növləri yem istehsalı, yığımdan sonra məhsul emalı və s. ilə əlaqədardır. Onlar ayrıca analitik hesabda uçota alınır. Bu xərc obyektlərinə daxildir: silosun tədarükü,

398

senajın tədarükü, ot ununun istehsalı, ot tədarükü, küləş, yığımdan sonra məhsul emalı və s. Bu xərc obyektləri əlavə, əlaqədar məhsulların miqdarını müəyyən etmək və ilin axırında həmin məhsulların maya dəyərini müəyyən etmək üçün açılır.

4. Bitkiçilikdə ilk uçotun təşkili

Bitkiçilik sahəsində xərclər və məhsul çıxışı haqqında mühasibat uçotunda bütün yazılışlar əmək, əmək əşyalarının, əmək vəsaitlərinin sərfinin və məhsul çıxışının uçotu üzrə müvafiq ilk sənədlərin məlumatlarına əsaslanır.

Əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlərdə bitkiçilik sahəsində aparılmış bitkilərin becərilməsi üzrə konkret işlərin yerinə yetirilməsinə əmək sərfi və buna hesablanmış əmək haqqı qeyd edilir. Mexanikləşməmiş işlər üçün yerinə yetirilən işlərin və əməyin uçotu vərəqəsi, mexanikləşdirilmiş işlər üçün isə - traktorçu –maşinistin uçotu vərəqəsi (131 və 132 –KT №-li formalar) tətbiq edilir. Bundan başqa xüsusi sənədlərdən - yerinə yetirilən və əməyin uçotu üzrə briqadirin kitabçasından (65№-li forma), həmçinin iş vaxtının uçotu üçün – iş vaxtının uçotu tabelindən (140-KT №-li forma) istifadə olunur.

Əmək əşyalarının səpinin uçotu üzrə sənədlərdə müxtəlif material qiymətlilərin (toxumların, gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin, herbisidlərin, ehtiyat hissələrinin, xırda inventarların və s.) sərfi qeyd edilir. Səpin üçün toxum və əkin materialının sərf olunması toxum və əkin materialının məsarif akı (183 KT №-li forma) ilə gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin və herbisidlərin sərfi mineral, üzvi və bakterial gübrələr, zəhərli kimyəvi maddələr və herbisidlərdən istifadə haqqında akt (262-KT №-li forma) ilə, xırda inventarlar – istehsalat və təsərrüfat inventarlarının silinməsi üçün akt (263 KT №-li forma) ilə rəsmiyyətə salınır. Ayın axırında ilkin sənədlərin məlumatları material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatda (265 KT №-li forma) sistemə salınır, bundan sonra struktur bölmələrin şəxsi hesablarında material qiymətlilərin sərfi haqqında müvafiq yazılışlar aparılır.

Əmək vəsaitlərinin sərfinin uçotu üzrə sənədlərdə istifadə olunmuş əmək vəsaitləri üzrə olan xərclər qeyd edilir. Bu xərclər hesablanmış amortizasiya və təmir fonduna ayırmalarda ifadə olunur. Onlara amortizasiya və təmir fonduna ayırmaların hesablanması və bölüşdürülməsi üzrə müxtəlif hesablamalar, o cümlədən əsas vəsaitlər üzrə təmir fonduna ayırmaların və amortizasiyanın hesablanması cədvəli (48 KT №-li forma), təmir fonduna ayırmaların və

399

avtonəqliyyat üzrə amortizasiyanın hesablanması cədvəli (50- KT №-li forma), təmir fonduna ayırmalar və amortizasiyanın hesablanması cədvəli ( avtonəqliyyatsız) (49 KT №-i forma), bitkiçilik sahəsinin əsas vəsaitləri üzrə təmir fonduna ayırmaların və amortizasiyanın hesablanması cədvəli (110 KT №-li forma) aiddir. Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlərdə bitkiçlik sahəsindən alınan məhsulların , o cümlədən dəni bitkilərin , texniki bitkilərin, yemlərin və s.nin məhsullarının mədaxil edilməsi qeyd edilir. Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlərə aiddir: dənli bitkilər üzrə - sahədən taxıl və digər məhsulun göndərilməsi reyestri (161 KT №-li forma), sahədən məhsulun daşınması üçün yol vərəqəsi (164 KT № li forma) , taxıl uçotunun talon üsulunda talonlar (165 a, b,v KT №-li formalar), taxıl və digər məhsulların qəbul reyestri (162 KT № -li forma) ,tərəziçinin taxıl qəbulu reyestri (166 KT №-li forma), taxıl və digər məhsulların hərəkəti cədvəli (167 KT №-li forma), kartof, tərəvəz, meyvə-giləmeyvə və digər bitkilər üzrə - kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliyi (168 KT №-li forma), örtülü torpaq məhsullarının daxil olması gündəliyi (170 KT №-li forma), bağçılıq məhsullarının daxil olması gündəliyi (171-KT №-li forma), yem bitkiləri üzrə - qaba və şirəli yemlərin qəbul aktı (172-KT №-li forma), otlaq yemlərinin mədaxili üçün aktlar (173 KT, 174 KT №-li formalar).

Beləliklə bitkiçilik sahəsində xərclərin uçotu üzrə çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olduğu kimi məhsul çıxışının uçotu üzrə də çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olunur. Hər bir qrup sənədlərin məlumatları onlar işlənildikdə sənədlərin istifadəsi və hərəkəti xarakterinə müvafiq əlamətlərin müəyyən edilməsi üzrə sistmə salınır. Bu zaman bitkiçlik sahəsində bütün sənədərin məlumatları xərclərin uçot obyektləri – işlərin və bitkilərin (bitki qrupları) növləri üzrə sistemə salınmalıdır. Bunun nizama salınması üçün xüsusi hazırlanmış toplayıcı cədvəllər və jurnallar tətbiq edilir. Hazırda unifikasiyalaşdırılmış xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəli (301 №-li forma) tətbiq olunur.

Xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəlində yazılış ilk sənədlərin, icmal sənədlərin, material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatın əsasında aparılır.

Ayın axırında toplayıcı cədvəldə hər bir iş və bitki üzrə xərclərin yekunu hesablanır. Yazılışın asan olması üçün cədvəlin axırında yekun səhifəsi (hər bir bitki üzrə) açılır. Ayın axırında ora ayrı-ayrı hər bir iş növünün yekunları

400

köçürülür, ay ərzində və ilin əvvəlindən bitkilər üzrə ümumi yekunlar çıxarılır. Ay ərzində bitkilər üzrə xərclərin yekunları struktur bölmələrin şəxsi hesablarında (istehsalat hesabatında) yazılış üçün istifadə olunur.

5. Bitkiçilikdə sintetik və analitik uçotun təşkili

Hazırda bitkiçilik sahəsində qarşıda duran vəzifələri həyata keçirmək, bitkiçilik məhsulları istehsalını daha da artırmaq üçün bitkiçilik məhsulları istehsalının və xərclərin səmərəli uçotunun təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Bunun üçün qənaətlə vəsaitin məsarif edilməsinə və istehsal planının yerinə yetirilməsinə müntəzəm nəzarət etmək, bütün alınan məhsulun və yerinə yetirilən işin faktiki maya dəyərini müəyyən etmək istehsalın həcmini artırmaq, məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək və məhsulun maya dəyərini aşağı salmaqla istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar etmək lazımdır.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı üzrə bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun ümumi s x e m i

Ilkin sənədlər

Əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlər

Əmək əşyalarının uçotu üzrə sənədlər (material qiymətlilərin sərfi)

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər

Əmək vəsaitlərinin uçotu üzrə sənədlər (amortizasiya, təmirə ayırmalar və sair xərclər)

Xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəli (301KT №-li forma)

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat

401

Qarşılıqlı yoxlama

Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik uçotu hesab planında 202 №-li “İstehslat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabında aparılır. Müvafiq bölmə üzrə məsrəflər və məhsul çıxışı haqqında ümumiləşdirici registr struktur bölməsinin şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı) sayılır. O, iki bölmədən

ibarətdir: 1.İstehsala məsrəflər (hesabın debeti); II. Məhsul çıxışı (hesabın krediti).

Şəxsi hesabın birinci bölməsində hər bir uçot obyektinə (bitkilər, bitki qrupları yaxud bitməmiş istehsalat növü) ayrıca sütun ayrılır. Onların konkret növləri üzrə məsrəflər sətirlərdə göstərilir.

Şəxsi hesabın ikinci bölməsində məhsul çıxışı yəni hesabın krediti əks etdirilir. Şəxsi

hesabın məlumatları 10-KT №-li jurnal-orderə və Baş kitaba keçirilir.

402

Bölmələrin şəxsi hesabı ( istehsalat hesabat) ( 83 KT №-li forma)

10 KT № -li jurnal- order

Bütünlükdə təsərrüfat üzrə şəxsi hesabların ( 83 KT № -li forma ) icmalı( isthsalat hesabatlarının icmalı yaxud analitik uçot cədvəlinin icmalı)

Baş kitab

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 202-1 №-li “Bitkiçilik” subhesabı üzrə

hesabların müxabirləşməsi

Əməliyyatların məzmunuMüxabirləşən hesablar

debet kredit1. Bitkiçilik sahəsində istifadə olunan əsas vəsaitlərə

amortizasiya hesablandıqda 202-1 112,1322. Səpində işlədilən toxum və əkin materiallarının dəyərinin

silinməsi 202-1 2013. Bitkiçilikdə istifadə olunan mineral və üzvü kübrələrin

silinməsi 202-1 201

4. Bitkiçilikdə traktorların, kombaynların, aqreqatların və mexanizmlərin işləməsi üçün işlədilən neft məhsullarının dəyərinin silinməsi 202-1 201

5. Bitkiçilik sahəsində təsərrüfatın anbarından verilən azqiymətli və tez xarab olan əşyaların silinməsi 202-1 201

6. Cari il məhsulunun maya dəyərinə istehsal ilinin əvvəlinə olan bitməmiş istehsalat xərcləri bölüşdürüldükdə 202-1 202-1

7. Bitkiçilikdə istifadə olunmuş və sahəyə daşınmış üzvi kübrələrin (peyin) silinməsi 202-1 202-2

8. Bitkiçilik sahəsi üçün yerinə yetirilmiş köməkçi istehsalat xidməti hesablandıqda 202-1 202

9. İlin axırında bitkiçilikdə ümumistehsalat xərcləri ayrı-ayrı bitklər və gələcək ilin məhsulu üçün olan işlər üzrə bölüşdürüldükdə 202-1 202

10. İlin axırında bitkiçilik sahəsinə aid olan ümumtəsərrüfat xərcləri hissəsi ayrı-ayrı bitkilər və gələcək ilin məhsulu üçün olan işlər üzrə bölüşdürüldükdə 202-1 721

11. Kənar təşkilatların yerinə yetirdikləri işlərin, xidmətlərin dəyərinin bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinə aid edilməsi

202-1 531

12. Bal tozlandırma istiqamətində arıçılıq xərclərinin bir hissəsi bitkiçiliyə aid edildikdə 202-1 202-2

403

13. Gələcək dövrün xərcləri bitkiçiliyə aid edildikdə 202-1 191,24214. Bitkiçilik sahəsində məşğul olan işçilərə əmək haqqı

hesablandıqda 202-1 53315. Vergi və yığımlara görə büdcəyə ayırmalar hesablandıqda

(torpaq vergisi və s.) 202-1 52116. Pensiya fonduna, sosial sığorta fonduna ayırmalar

hesablandıqda 202-1441, 522,541

17. Bəzi növ xərclər üzrə ehtiyat yaradıldıqda 202-1 51518. Bitkiçilik məhsulları mədaxil edildikdə 204 202-119. Bitkiçilik sahəsindən alınmış toxum və yem mədaxil

edildikdə 201 202-1

20. Heyvanlara yedirdilmiş otlaqlar, mədəni otlaqlar üzrə xərclərə, eləcə də arıçılığa aid edilən bal verən bitkilər üzrə xərclər aid edildikdə 202-2 202-1

21 Təbii fəlakət nəticəsində silinmiş xərc məbləği 761 202-122. Təbii fəlakət nəticəsində sığorta edilmiş əkinlər üzrə

silinmiş xərc məbləği 641 202-123. İlin axırında məhsulların istifadə istiqamətindən asılı olaraq

bitkiçilik məhsulları üzrə kalkulyasiya fərqinin silinməsi204201,202-1,202-2,202-3,701

202-1

İstehsalat hesabatı və bitkiçilikdə xərclər və məhsul çıxışının uçotu kitabında olan yekun məlumatları öz aralarında yoxlanılır və 10 №-li jurnal-orderdə yazılır, bundan sonra Baş kitabda (23 №-li forma) yazılış aparılır.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-2010

404

4. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

Mövzu 15.1. Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Plan

1.Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması2. Uçotun kompüter formasında bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul

çıxışının uçotu

1. Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Məhsulun maya dəyəri təsərrüfatın bütün istehsal və maliyyə fəaliyyətinin mühüm iqtisadi göstəricisi sayılır. Maya dəyəri məhsul vahidinin neçəyə başa gəlməsini göstərir. Maya dəyərinin hesablanılması mühasibat uçotu metodunun əsas ünsürlərindən biri hesab olunur. Onun köməyi ilə hazır məhsul istehsalına faktiki çəkilən xərcləri hesablamaq olur.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulun maya dəyərinin hesablanılması ildə bir dəfə ilin axırında illik mühasibat hesabatı tərtib etməmişdən qabaq tərtib edilir.

Ayrı-ayrı növ bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması qaydasını nəzərdən keçirməmişdən qabaq məhsulun maya dəyərinin

405

hesablanılması təcrübəsində tətbiq olunan əsas anlayışları (məhsul növü, məhsulun maya dəyərinin hesablanılma obyektləri, maya dəyərinin hesablanma vahidi, maya dəyərinin hesablanılma metodları və məhsulun maya dəyərinə xərclərin daxil olması) aydınlaşdıraq.

Əvvəlcə əsas, əlaqədar və əlavə məhsulu aydınlaşdırmaq lazımdır. Əsas məhsul elə məhsula deyilir ki, onların vasitəsi ilə istehsal təşkil edilir, Əsas məhsula daxildir: dən, kartof, tərəvəz və s.

Əlavə məhsula elə məhsullar daxildir ki, onlar əsas məhsuldan alınır və ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Əlavə məhsula daxildir: küləş, saman, birillik və çoxillik ot toxumunun döyümündən alınan küləş və s.

Bir və digər istehsal prosesi nəticəsində alınan iki və daha çox məhsula əlaqədar məhsullar deyilir. Məsələn, kətançılıqda kətan küləşi və toxumu və s.

Bitkiçilikdə maya dəyərinin hesablanılma obyektləri əsas məhsul və təsərrüfatda istifadə edilən əlavə məhsuldan ibarətdir.

Əsas və əlavə məhsul arasında xərclər müxtəlif qaydada bölüşdürülə bilər. Təcrübədə xərclərin bölüşdürülməsinin bir neçə üsulu tətbiq edilir: a) müəyyən olunmuş qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri cəmi xərc məbləğindən çıxmaq yolu ilə; b) xüsusi əmsalları tətbiq etmək yolu ilə. Bu üsulda əsas məhsul şərti olaraq vahid götürülür, qalan məhsullar isə müvafiq hesablamalar əsasında ona bərabərləşdirilir. Beləliklə hər məhsul növünü şərti məhsula çevirmək üçün çəki hesablanır və xərclər həmin xüsusi çəki əsasında əsas və əlavə məhsul arasında bölüşdürülür; v) satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq xərclər məhsullar arasında bölüşdürülür; q) müstəqim məsrəflərin konkret məhsul növünə birbaşa aid edilməsi və ayrı-ayrı obyektlərin maya dəyərini hesablarkən dərhal aid etmək mümkün olmayan ümumi xərclərin müəyyən olunmuş bazaya əsasən bölüşdürülməsi (yığılan sahə üzrə, əmsal ilə və i.a.); d) ekspert yolu ilə ayrı-ayrı növ alınmış məhsullara çəkilən məsrəflərin qiymətləndirilməsi və müəyyən nisbi göstəricilərdə ifadə olunması; e) müəyyən olunmuş normativlər üzrə xərclərin bölüşdürülməsi; j) bir neçə növ alınan məhsul üçün ümumi əlamətlərdən birinin kəmiyyət əhəmiyyətinə mütənasib olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında xərclərin bölüşdürülməsi (məsələn, onlarda olan yararlı taxılın , qidalı maddələrin miqdarına mütənasib olaraq).

406

Bitkiçilik məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı qaydaya uyğun olraq hesablanır: taxıl, çiyidli pambıq, qünəbxan toxumu – franko-tarla (xırman yaxud digər ilkin emal yeri); quru ot , küləş - franko- saxlanma yeri; şəkər çuğunduru, kartof, bostan bitkiləri, kökü meyvəlilər – franko-tarla (saxlanılma yeri); isti şitillik – parnik tərəvəz – franko – təsərrüfatlarda qəbul məntəqəsi yaxud franko – saxlanılma yeri; meyvələr, giləmeyvələr, üzüm; tütün, çay yarpağı, örtülü torpaq tərəvəzi – franko – qəbul məntəqəsi (saxlanılma yeri); yem üçün yaşıl kütlə - franko – istehlak yeri; silos üçün yaşıl kütlə, senaj-silos hazırlama yeri, senaj hazırlama, senaj hazırlama (qüllə, xəndək). Deməli, xərclər müəyyən olunmuş həcmdə hər bir növ bitkiçilik məhsullarının istehsal maya dəyərinə daxil edilir. Maya dəyərinin hesablanılması uçot işində mühüm və məsuliyyətli mərhələ sayılır. Buna görə xərc hesablarında məlumatları dəqiqləşdirməklə əlaqədar olaraq hazırlıq işləri aparılmalıdır. Bu işlər aşağıdakılardan ibarətdir: illər üzrə xərclərin həcmini və analitik hesablarda keçən illərin xərclərinin düzgün əks etdirilməsini diqqətlə yoxlamaq; məhv olmuş əkinlər üzrə xərclərin silinməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq; 202 № -li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının “Bitkiçilik” subhesabı üzrə əks etdirilən bütün miqdar göstəricilərini dəqiqləşdirmək. Mədaxil olunan məhsulun miqdarını, o cümlədən əsas və əlavə məhsulun miqdarını, o cümlədən əsas və əlavə məhsulun miqdarını və taxılın təmizlənməsi və qurudulması üzrə əməliyyatların uçotda düzgün əks etdirilməsi xüsusilə diqqətlə yoxlanılmalıdır. Göstərilən uçot işlərini yerinə yetirdikdən sonra bilavasitə bitkiçilik məhsullarının maya dəyəri hesablanılır. Ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin hesablanması qaydasını nəzərdən keçirək. Dənlilər və dənli paxlalı bitki məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Dənli bitkilər məhsullarının maya dəyərinin hesablanılma obyektləri əsas məhsul üzrə dən və əlavə məhsul üzrə isə küləşdir. Dənə və küləşə çəkilən

xərclərin

407

uçotu aparılmadıqda xərcləri əsas məhsul və əlavə məhsul arasında bölüşdürmək üçün

əmsallardan istifadə olunur. 1 sentner dən – 1,0; 1 sentner küləş isə 0,08-ə bərabər götürülür. Maya dəyərin hesablanılması zamanı laboratoriya təhlilinin məlumatlarına görə istifadə olunan taxıl çıxarı tam yararlı taxıla çevrilir. Bundan sonra əmsallardan istifdə etməklə bütün alınan məhsullar şərti vahidə çevrilir. Bunu misal ilə izah edək. Təsərrüfatda 40000 sentner payızlıq buğda, 45000 sentner küləş və 2500 sentner taxıl çıxarı (bunun 40 %-i tam yararlı taxıldır), alınmışdır. Taxıl istehsalına çəkilən xərclər 570000 manat olmuşdur. Bu məlumatlardan istifadə edərək məhsulun maya dəyərinin hesablanılması aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında aparılır:1.Bütün məhsul növlərini şərti vahidə çevirmək lazımdır. Bunun üçün

məhsulların miqdarını əmsallara vurmaq lazımdır. 1. Buğda40000 sentner x 1,0 = 40000 şərti məhsul vahidi. Küləş 45000 sentner x 0,08= 3600 şərti məhsul vahidi. Taxl çıxarı 2500 x 40 : 100 = 1000 şərti məhsul vahidi. Məhsulları şərti vahidə çevirdikdən sonra şərti vahidlərin yekununu çıxarmaq lazımdır. Yəni 40000 + 3600 +1000= 44600 şərti məhsul vahidi. 2. Cəmi şərti məhsulda hər bir məhsulun xüsusi çəkisini tapmaq lazımdır: Buğda- 40000 x 100 : 44600 = 89,7 % Küləş – 3600 x 100 : 44600 = 8,06 % Taxıl çıxarı 1000 x 100 : 44600 = 2,23 % Cəmi 100 %

3. Xüsusi çəki əsasında xərcləri məhsullar arasında bölüşdürmək lazımdır. Buğda 570000 x 89,7 : 100 = 511290 man. Küləş 570000 x 8,06 : 100 = 45942 man. Taxıl çıxarı 570000 x 2,23 : 100 =12711 man. Cəm 570000 man.

4. 1 sentner məhsulun maya dəyərini hesablamaq lazımdır. Bunun üçün ayrı-ayrı

məhsula düşən xərcləri məhsulun miqdarına bölmək lazımdır.

408

1 sentner buğdanın maya dəyəri 511290 : 40000 = 12,78 man. 1 sentner küləşin maya dəyəri 45942 : 45000 = 1,02 man. 1 sentner taxıl çıxarının maya dəyəri 12711 : 2500 = 5,1 man. təşkil

edəcəkdir. Taxıl məhsullarının maya dəyərini başqa qayda ilə də hesablamaq olar.

Belə ki,bütün məhsul növləri əmsala vurulmaqla şərti məhsul vahidinə çevrilir. Sonra cəmi xərclər cəmi şərti məhsul vahidinin həcminə bölünür. Nəticədə 1 sentner şərti

məhsula düşən xərclər hesablanır. 1 sentner şərti məhsula düşən xərci çevirmə

əmsallarına vurmaqla hər bir məhsul növünün maya dəyəri hesablanır.

Yuxarıdakı misalda 1 sentner məhsula 12,78 manat xərc düşür. Deməli 1 sentner buğdanın maya dəyəri bərabərdir 12,78 x 1 = 12,78 manat, 1 sentner küləşin maya dəyəri 12,78 x 0,08 = 1,02 manat, 1 sentner taxıl çıxarı isə 12,78 x 0,4 = 5,1 manat təşkil edəcəkdir. Göründüya kimi hər iki halda eyni nəticə alınır.

Əgər təsərrüfatda dən və küləşə çəkilən xərclərin uçotu üçün ayrıca analitik hesab açılıbsa onda həmin analitik hesablardan xərclər müvafiq məhsul növünə aid etməklə taxıl və küləşin maya dəyəri hesablanır.

Dənli bitki məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı metod vasitəsi ilə də hesablanır. Belə ki, dənli bitkilərin becərilməsinə və yığılmasına çəkilən xərclər (xırmanda taxılın qurudulması və təmizlənməsi üzrə xərclər də daxil olmaqla) taxıl, taxıl çıxarı və küləşin maya dəyərini təşkil edir. Ümumi xərc məbləğı (küləşin dəyəri çıxılmaqla) tam yararlı taxılın tərkibində taxıl və taxıl çıxarının tutduğu xüsusi çəkiyə görə bölüşdürülür.

1 sentner taxıl və taxıl çıxarının maya dəyərini müəyyən etmək üçün xərcləri taxılın quruması və təmizlənməsindən sonrakı fiziki çəkiyə bölmək lazımdır.

Məsələn, təsərrüfat payızlıq buğda sahəsindən 60 min sentner taxıl (təmizləndikdən sonra) və 4000 sentner istifadə olunan taxıl çıxarı almışdır. Laboratoriya təhlilinin məlumatı üzrə taxıl çıxarının 50 %-i yararlı taxıldır. Bu bitkiyə çəkilən xərclər (küləşin dəyəri çıxıldıqdan sonra) 899 min manat təşkil edir.

1 sentner yararlı taxılın maya dəyərini hesablamaq üçün taxıl çıxarı aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Yəni tam yararlı taxıl – 4000 x 50 % = 2000 sentner t əşkil edir. 100 %

409

Taxıl çıxarını da nəzərə almaqla ümumi taxılın miqdarı (60000 + 2000) =62000 sentner təşkil edir. 1 sentner tam yararlı taxılın maya dəyəri = 899000:62000 sent =14,5 manat təşkil edir.1 sentner taxıl çıxarının maya dəyəri = 14,5x 2000 sent = 7,25 manat 4000 sent

Yaxud 14,5 manat x 50 % = 7,25 manat təşkil edir.

Yeni qayda üzrə məhsulun maya dəyərini hesablayarkən küləş, yarpaq, kələm yarpağı, qarğıdalı gövdəsi, pambıq, günəbaxan məhsulları onların tədarük edilməsinə (yığılması, preslənməsi, tayaya vurulması , daşınması və s.) çəkilən normativ (hesablama) xərcləri ilə qiymətləndirilir. Bu normativlər bilavasitə təsərrüfatda texnoloji xəritənin əsasında hazırlana bilər, yaxud müəyyən edilmiş zona təsərrüfatları üçün elmi-tədqiqat müəssisələri hesablayır və müvafiq idarə orqanları tərəfindən təsdiq olunur. Əsas məhsulun maya dəyərini hesablayarkən ümumi xərclərdən müəyyən olunmuş qiymətlə sair məhsulların dəyərini çıxmaq lazımdır.

Qarğıdalı qıçasının döyümündən sonra təsərrüfatda istifadə olunan özək mümkün olan istifadə yaxud satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir. Bu məbləğ həcmində alınan qarğıdalı dəninin maya dəyəri azaldılır.

Qarğıdalı üzrə maya dəyərinin hesablanılması üçün obyektlər dən(quru dənə çevirməklə) və gövdə hesab olunur.

1 sentner qarğıdalı dəninin maya dəyərini müəyyən etdikdə kütlə quru dənə çevrilir. Tam yetişmiş qarğıdalı qıçasında dəni hesablamaq üçün qıçadan alınan faktiki dən çıxımı götürülür. Bu zaman qıçada dənin bazis nəmliliyi taxıl qəbul məntəqəsinin müəyyən etdiyi nümunəvi orta günlük döyümə əsasən 22 % götürülür. Bazis nəmliliyindən yuxarı olduqda hər bir faiz üçün 1 % güzəşt edilir. Bunu misal ilə izah edək.

Məsələn, təsərrüfatda 4000 sentner qıçada qarğıdalı vardır. Orta dən çıxımı faizi 82 %, qıçanın faktiki nəmliliyi 25 % təşkil edir. Bu məlumatlardan istifadə edərək əvvəlcə qıçadan dən çıxarını hesablayırıq. Yəni qıçada olan qarğıdalı quru dənə çevrildikdə 4000 x 82 : 100 = 3280 sentner təşkil edir. Nəmliliyə görə 3 % (25 % - 22 %) həcmində güzəşt edilməlidir. Bu da 3240 x 3 : 100 = 97,20 sentner təşkil edir.

410

Qıçada olan qarğıdalı dənini quru dənə çevirdikdə 3280 – 97,2 = 3182,8 sentner quru dən alınır.

Qarğıdalı dəninin orta çıxım faizi aşağıdakı formula ilə hesablanır.Dənin hesaba alma kütləsi x 100Qıçanın hesaba alma kütləsiQıçanın hesaba alma kütləsi bərabərdir fiziki kütlə plyus yaxud minus

natura əlavəsi yaxud nəmlilik və zibillilik dərəcəsinə görə güzəşt.Dən tullantıları laboratoriya məlumatına əsasən tam yararlı dənə çevrilir.

Bundan sonra xərclər əsas və əlavə məhsul arasında dənli bitkilər üzrə hesablandığı kimi hesablanır.

Texniki bitkilər məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması.Texniki bitkilərə daxildir: pambıq, şəkər çuğunduru (fabrik üçün),

günəbaxan, tütün və s. daxildir.Pambıq məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması.Pambıqçılıqda maya dəyərinin hesablanılma obyektləri: əsas məhsul –

çiyidli pambıq; əlavə məhsul – gövdə və pambıq qozasının qanadı. Çiyidli pambığın maya dəyəri hesablandıqda əlavə məhsul normativ xərclər yaxud plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir və uçota alınan xərc məbləğlərindən çıxılır. Pambığın ümumi çəkisi belə müəyyən edilir: yığılan pambığın üzərinə qozalardan təmizlənən pambığın çəkisi gəlinir. Əgər qoza pambıq qəbulu məntəqəsinə verilirsə onda qozada olan pambığın çəkisi əmsal üsulunu tətbiq etmək yolu ilə müəyyən edilir. 1 sentner çiyidli pambığın maya dəyərini hesablamaq üçün uçota alınan xərc məbləğini (əlavə məhsulu çıxmaqla) ümumi çiyidli pambığın miqdarına bölmək lazımdır.

Pambıq gövdəsinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün pambıq gövdəsinə aid edilən xərclərin miqdarını, mədaxil edilən gövdənin miqdarına bölmək lazımdır.

Ayrı-ayrı növ pambıq məhsulunun maya dəyərini hesabladıqda xərclər satınalma qiyməti üzrə pambığın dəyərinə proporsional olaraq pambıq növləri arasında bölüşdürülür. Bundan sonra xərclər ayrı-ayrı növ pambıq məhsulunun miqdarına bölünməklə pambığın maya dəyəri hesablanır.

Şəkər çuğundurunun (fabrik üçün) maya dəyərinin hesablanılması.Şəkər çuğundurunda əsas məhsul – çuğundur, əlavə məhsul isə yarpaq

hesab olunur.Şəkər çuğunduru və yarpağın maya dəyərini müəyyən etmək üçün

normativ üzrə yarpağa çəkilmiş xərclər şəkər çuğunduruna çəkilmiş xərclərdən

411

çıxılır. Jerdə qalan xərcləri şəkər çuğundurunun miqdarına bölməklə 1 sentner məhsulun maya dəyəri hesablanır.

Tütünün maya dəyərinin hesablanılması.Tütünçülükdə xərcləri düzgün uçota almaq üçün “Parnik təsərrüfatı”

analitik hesabı və “Tütün” hesabı açılır. Torpaqda tütün şitilinin çıxarılması momentinə qədər bütün xərclər “Parnik təsərrüfatı” analitik hesabında bitməmiş istehsalat xərci kimi uçota alınır. Torpaqdan tütün şitili çıxarıldıqdan sonra bitməmiş istehsalat xərci “Tütün” hesabına silinir. Tütünün becərilməsi ilə əlaqədar bütün xərclər bu hesabda uçota alınır.

Tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclərin uçotu üçün ayrıca “Tütünün çeşidlənməsi” analitik hesabı açılır. Məhsulun maya dəyərində tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclər xeyli xüsusi çəkiyə malikdir. Odur ki, tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclərin uçotunun ayrıca aparılması tütünün maya dəyərini düzgün müəyyən etməyə imkan verir. Bundan başqa tütün üzrə bitməmiş istehsalat tam işlənib qurtarmamış yarpaqlar (yığılan və şnurlarda və tütün qurğularında olan) da olur.

İl ərzində tütün məhsulu bir şnurun plan kütləsi ilə şərti şnura düzülənlərin (şnurun uzunluğu 3,4 m-dir) miqdarına görə mədaxil edilir.

Məsələn təsərrüfatda yığılmış tütün 1230 min şnura düzülmüş bir şnurun plan kütləsi 1 kq-dır. Onda mədaxil olunan tütünün miqdarı – 1230 min şnur x 1 kq = 12300 sentner olacaqdır. 1 sentner tütünün plan maya dəyəri ilə (114,40 man.) cəmi tütünün dəyəri 140712 man. təşkil edir.

Əvvəl plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmiş tütünün miqdarına, tütünün çeşidlənməsi və satışı ilə əlaqədar onlara düzəliş edilir, çeşidlənən tütün plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. Məsələn, noyabr ayında 20350 sentner tütün çeşidlənib və dövlətə satılmışdır. 1 sentner çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri 135 man.40 qəp. olmuşdur.

Çeşidlənməyən tütünün plan qiyməti ilə cəmi çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri (20350x 114,40)+2328040 man., çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri isə (20350 x 135,40) 2753390 manat təşkil edir. Bu əməliyyat üzrə hesabların müxabirləşməsi aşağıdakı kimi olacaqdır: qırmızı storno üsulu ilə 40 №-li “Hazır məhsul” hesabının debeti, 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının birinci “Bitkiçilik” subhesabının krediti 2328040 man. Eyni zamanda adi yazılışla 2755390 man. 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 202-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir.

412

Belə yazılış ilin axırına qədər hər ay aparılır. Təsərrüfatda hesabat ilinin yanvar ayının 1-nə ola bilər ki, tütün çeşidlənib, ancaq satılmayıb və ya tütün çeşidlənməyib. Bu məhsulların maya dəyəri ayrıca müəyyən edilir. Məsələn, il ərzində təsərrüfatda 15276,3 sentner tütün mədaxil edilmişdir. İl ərzində onlardan 11489,2 sentner çeşidlənmişdir. 1 yanvara çeşidlənməyən tütünün qalığı (15276,3 – 11489,2) 3787,1 sentner təşkil edir. İlin əvvəlinə parnik təsərrüfatı üzrə xərclər 37228 manat; tütün şitili istehsalı üzrə xərclər 58295 man.30 qəp.; tütünün basdırılması, becərilməsi və yığılması üzrə xərclər 1460334 man.48 qəp.; tütünün çeşidlənməsi üzrə xərclər 200112 man.40 qəp. olmuşdur. Tütün məhsulunun maya dəyərinin hesablanılmasını 6.1 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.1Tütün məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Göstəricilər

Cari ilin xərcləri

Cəmi

Şitil təsərrüfatı üzrə keçən ilin xərcləri

Parnik təsərrüfatı

Basdırılma,becərilmə,yığılma

Çeşidlənmə

1.

Əmək sərfi, adam-saatla

41216 126418 2291418 520419 2979471

2.

Müvafiq hesablar üzrə xərclər,man. 37228 58295,30 1460334,4

8200112,40 1755970,4

8

3.

Tütün alınıb, sent. 15276,3

O cümlədən:Il ərzində çeşidlənib 11489,2Çeşidlənməyib(ilin axırına qalıq) 3787,1

4.

Çeşidlənmənin dəyəri daxil edilmədən tütünə aid

413

olan xərclər (37228+58295,30++1460334,48) man.

1555857,78

5.

Çeşidlənməyən tütünün 1 sentnerinin maya dəyəri(1555857,78:15276,3) man.

101,85

6.

Tütünün çeşidlənmə dəyərini çıxmaqla çeşidlənməyən tütünə aid olan xərclər(3787,1 x 101,85) man.

385716,13

7.

Çeşidlənən tütünə aid olan xərclər (1755970,18-385716,13), man.

1370254,05

8.

Çeşidlənən tütünün 1 sentnerinin maya dəyəri(1370254,05:11489,2) man.

119,26

Tütün və maxorka xammalının maya dəyərini hesablamaq üçün istehsalat xərcləri satınalma qiyməti üzrə tütün məhsulu növlərinin dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür. Sonra tütün növlərinə düşən xərclər tütünün hesaba alma çəkisinə bölünməklə 1 sentner tütünün maya dəyəri hesablanır.

Kartof, açıq torpaq tərəvəzi və bostan bitkilərinin maya dəyərinin hesablanılması

Kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri franko-saxlama yeri və tərəvəz və bostan bitkilərinin toxumu – franko-anbara görə maya dəyəri hesablanır.

414

Kartof məhsulunun maya dəyəri ya birlikdə, yaxud da tez yetişən və gec yetişən sort üzrə ayrılıqda hesablanılır. Kartof məhsuluna çəkilən xərclər satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq standart və qeyri standart məhsul arasında bölüşdürülür. Sonra məhsula düşən xərcləri məhsulun miqdarına bölməklə 1 sentner məhsulun maya dəyərini hesablamaq olar.

Mal-qara yemi üçün istifadə edilən yarpaq və qeyri standart kartof yem üçün kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Standart və qeyri-standart əmtəəlik məhsulun maya dəyəri arasında olan fərq əmtəəlik standart və qeyri standart məhsulun maya dəyərinə aid edilir. Mal-qara yemi üçün istifadə olunan qeyri standart kartof və yarpağın maya dəyəri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. (cədvəl 6.2)

Kartof yetişkənlik sortuna görə tez yetişən (il ərzində vegetasiya günü 40 – gün),orta tez yetişən (60 gün), orta yetişən (70-75 gün), orta gec yetişən (90-105 gün) və gec yetişən (105-120 gün) kartof sortlarına bölünür. Müxtəlif kartof sortlarının müxtəlif vegetasiya dövründə yetişdirilməsi kartof məhsulunun becərilməsinə çəkilən xərclərə təsir edir.

Kartof məhsulunun maya dəyəri aşağıdakı qayda ilə də hesablanır. Belə ki, kartofun becərilməsinə çəkilən xərclərdən yarpaqların dəyərini çıxdıqdan sonra yerdə qalan xərci kartofun miqdarına bölünməklə 1 sentner kartofun maya dəyəri hesablanır.\

Cədvəl 6.2

Kartofun maya dəyərinin hesablanılması

Göstəricilər Miqdarı Məbləği, man.

1. İl ərzində kartof istehsalına xərclər - 6198902. Məhsul çıxımı, sent.

standart qeyri standart mal-qara yemi üçün qeyri standart silos və mal-qara yemi üçün yarpaq

13100 5100 3500 7200

3. Satınalma qiymətilə qiymətləndirildikdə əmtəəlik məhsulun dəyəri: Standart (13100x41,1) Qeyri standart (5100x28,8)

--

538410146880

415

Yekunu: 6852904. Məhsulun keyfiyyətini nəzərə almaqla yemlik

kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri ilə qeyri əmtəəlik məhsulun dəyəri: Qeyri standart kökümeyvəlilər (3500x10,3)

- 36050

Yarpaq (7200x7,0)

Yekunu

- 50400

864505. Əmtəəlik məhsula aid olan xərclər (619890-86450) 5334406. Ayrı-ayrı əmtəəlik məhsul növünün xüsusi çəkisi,

%-lə: Standart (538410x100:685290) 78,6 % Qeyri standart (146880x100:685290) 21,4 % Yekunu 100 %

7. Xüsusi çəki əsasında ayrı-ayrı məhsul növünə düşən xərclər:

Standart (533440x78,6:100) Qeyri standart (533440x21,4:100)

Yekunu

--

419283,8114156,2

533440,0

8. 1 sentner əmtəəlik məhsulun maya dəyəri: Standart kartof (419283,8:13100) Qeyri standart kartof (114156,2:5100)

32,022,4

Açıq torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Açıq torpaq tərəvəzi (kələm, xiyar, pomidor, soğan, sarımsaq) yaz-yay və payız dövründə yetişdirilir.

Tərəvəzin maya dəyəri franko-saxlanma yerinə görə müəyyən edilir.Tərəvəz standart, qeyri standart və istifadə olunan çıxarlara bölünür.

Uçota alınan xərcləri standart və qeyri standart tərəvəz arasında bölüşdürmək üçün cəmi xərclərdən yemlik kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri ilə qeyri əmtəəlik tərəvəzin dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər satış qiyməti ilə tərəvəz məhsullarının dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

416

Mal-qara yemi üçün istifadə olunan qeyri standart tərəvəz istifadəli çıxarlar (yarpaq) yemlik kökümeyəlilərin orta maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir.

Deməli açıq torpaq tərəvəzçiliyində tərəvəz istehsalına çəkilən cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini çıxıb, yerdə qalan xərcləri məhsullar arasında bölüşdürmək lazımdır.

İxtisaslandırılmış təsərrüfatlarda açıq torpaq tərəvəzinə çəkilən xərclərin və məhsul çıxımının uçotu bütünlükdə “Açıq torpaq tərəvəzi” hesabında aparılır. Tərəvəz istehsalına çəkilən xərclər satış qiymətilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq tərəvəz növləri arasında bölüşdürülür. Bundan sonra ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda olduğu kimi standart və qeyri standart açıq torpaq tərəvəzinin maya dəyəri hesablanır. Eyni zamanda qeyri standart tərəvəz və mal-qaranın yemlənməsi üçün istifadə edilən yarpağın maya dəyəri hesablanır. İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda tərəvəzçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması 6.3 №-li cədvəldə aydın verilmişdir.

Cədvəl 6.3

İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda tərəvəzçilik məhsullarınınmaya dəyərinin hesablanılması

Tərəvəz növləriMiqdarı,sent.

Satış qiyməti ilə məhsulun dəyəri

Xərclərinbölüşdü-rülməəmsalı(qr.6:qr.4)

İstehsalaçəkilənxərclər(qr.4xqr.5),man.

1 sent.məhsulunmaya dəyəri(qr.6:qr.2),man.

1 sent.man.

Cəmi məhsulun,man.

1 2 3 4 5 6 7Xiyar 2400 15,50 37200 0,77 28644 11,94Soğan 400

22,00 8800 0,77 6776 16,94

Pomidor 4000 18,20 72800 0,77 56056 14,01Şirin bibər 1100 28,00 30800 0,77 23716 21,56Jekunu X x 149600 x 115192 x

417

Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərinin hesablanılmasıƏrzaq üçün bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyəri franko-saxlanma

yerinə görə müəyyən edilir.Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərini müəyyən etmək üçün məhsul

istehsalı üzrə uçota alınan xərcləri, standart və qeyri standart məhsulun miqdarı arasında bölüşdürmək lazımdır. Satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq xərclər standart və qeyri standart məhsul arasında bölüşdürülür. Satış üçün yaramayan məhsullar (yetişməmiş qarpız, yarpaq) məhsulun keyfiyyəti nəzərə alınmaqla silos bitkilərinin yaşıl kütləsi yaxud kökümeyvəlilərin orta dəyəri ilə qiymətləndirilir. Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması açıq torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyəri hesablanılması kimi aparılır.

Örtülü torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

İqlim şəraiti açıq torpaq tərəvəzini yetişdirməyə imkan vermədikdə örtülü torpaqda tərəvəzçilik məhsulları yetişdirilir. Bundan başqa açıq torpaq tərəvəzçiliyində istifadə etmək üçün örtülü torpaq tərəvəzçiliyində şitil yetişdirilir.

Örtülü torpaq tərəvəzçiliyi üzrə xərclər “Parnik”, “Yaz isti şitilliyi”, “Qış isti şitilliyi” və s. üzrə ayrı uçota alınır.

Örtülü torpaq tərəvəzçilik məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir.

Hesabat ilinin məhsuluna aid olan cəmi xərc məbləğindən toxum və şitilə çəkilən xərclər çıxılır, yerdə qalan xərclər müvafiq bitkilər arasında bölüşdürülür.

İsti şitillik və parnik bitkilərindən alınan məhsulun maya dəyəri hesablandıqda bu bitkilərin tutduğu yer kvadrat metrlə yaxud çərçivə ilə uçota alınır. Məhsul yığımı isə müvafiq olaraq 1 m2 yaxud bir çərçivədən məhsul çıxışı uçota alınır.

Adətən parnik və isti şitillikdə bir neçə bitki becərilir. Xərclər parnik bitkiləri üzrə çərçivə günlərə proporsional olaraq bölüşdürülür, isti şitillik üzrə xərclər isə kvadrat metr-günlərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

Hər bitki üzrə çərçivə gününü müəyyən etmək üçün parnik çərçivələrinin miqdarını bitkilərin becərilmə günlərinə vurmaq lazımdır. Bitkilər üzrə kvadrat

418

metr günlərinin miqdarı müəyyən edildikdə isə isti şitillik sahəsi, bitkilərin vegetasiya dövrünə vurulur.

İsti şitillikdə yetişdirilən bitkilərin maya dəyərini hesabladıqda bütün bitkilər üzrə və hər bir bitki üzrə metr günlərinin miqdarını və bir metr gününə düşən xərc məbləğini müəyyən etmək lazımdır.

Bu göstəricini müəyyən etmək üçün bütünlükdə isti şitillik üzrə xərc məbləğini (toxum və şitil materialının dəyəri çıxılır) ümumi metr-günlərinin miqdarına bölmək lazımdır. Sonra hər bir bitki üzrə xərc məbləğini müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün bir metr günə düşən xərc hər bir bitki üzrə metr-günlərinin miqdarına vurulur. Sonra hər bitki üzrə toxum və şitilin dəyərini daxil etməklə ümumi xərc məbləği tapılır və hər bitkiyə düşən xərci alınan məhsulun miqdarına bölməklə məhsulun maya dəyərini hesablamaq olur.

Məsələn, isti şitilliyin 2000 m2 ümumi sahəsinin 1400 m2 sahəsində soğan, 600 m2 sahəsində isə xiyar əkilmişdir. Toxumun dəyəri çıxılmaqla isti şitillik üzrə cəmi xərc məbləği 25600 manat olmuşdur. Soğan toxumunun dəyəri – 400 manat, xiyar toxumunun dəyəri 24 manatdır. 33480 kq soğan, 13500 kq xiyar yığılmışdır. Soğanın vegetasiya dövrü 45 gün, xiyarın vegetasiya dövrü isə 110 gündür.

Bu məlumatların əsasında əvvəlcə bir metr günə düşən xərc müəyyən edilir – 25800 man. : 129000 = 0,20 man. Sonra soğan və xiyara aid olan xərci tapırıq. Soğan üzrə xərc (0,20 x 63000) 12600 man. Xiyar üzrə xərc isə (020 x 66000) 13200 manat təşkil edir.

Məhsul vahidinin maya dəyərinin müəyyən edilməsini 6.4 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.4

İsti şitillikdə örtülü torpaq tərəvəzçilik məhsulunun mayadəyərinin hesablanması

sıra№-si

Bitkilər (məhsul növlə-ri)

Əkin sahəsi(m2)

Vegetasiya dövrü,gün

Metr günlərin miqdarı

1 metr günün maya dəyəri

Xərclər(toxumdan başqa),man.

Toxum və şitilin dəyəri,man.

Cəmi xərclər man.

Məhsul yığılıb(kq-la)

1 kq məhsulun-maya dəyəri,man.

419

(man.)

1. Soğan 1400 45 63000 0,20 12600 40013000

33480 0,39

2. Xiyar 600 110 66000 0,20 13200 2413224

13500 0,98

Yekunu

2000 X 129000 0,20 25800 42426224

X X

Parnik təsərrüfatından alınan məhsul vahidinin maya dəyəri də eyni qaydada müəyyən edilir. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, hesablamada metr günlərin əvəzinə çərçivə günləri götürülür, torpağın hazırlanması, bioyanacaq, parnikin hazırlanması, torpaq tökülməsi, bioyanacaq verilməsi və başqa xərclər parnik bitkilərinin birinci 90 günlüyündə (birinci dövrdə) çərçivə günlərinin miqdarına proporsional olaraq bölüşdürülür. Əkin və ona qulluq etmə üzrə xərclər çərçivə günlərinin ümumi miqdarına proporsional olaraq bölüşdürülür.

Bağçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması

Bağçılıqda meyvə giləmeyvə əkmələrində əsas məhsula – meyvə, giləmeyvə, üzüm; əlavə məhsula isə - qələm, bığlar, zoğ daxildir.

Bağçılıq və üzümçülükdə xərclərin uçotu bitkiçilikdə tətbiq olunan xərc maddələri üzrə (əmək haqqı, toxum və əkin materialı, gübrələr, bitki mühafizəsi vasitələri, xammal və materiallar, iş və xidmətlər, əsas vəsaitlərin saxlanma xərcləri, istehsalın təşkili və idarəetmə üzrə xərclər, sığorta ödəmələri, sair xərclər) aparılır.

Məhsulun maya dəyərini hesabladıqda keçən ilin xərci də daxil olmaqla məhsul verən əkmələrə qulluq üzrə uçota alınan xərc məbləğindən mədaxil edilmiş qələm, bığ, zoğ və digər əlavə məhsulun dəyəri çıxılır. Əlaqədar və əlavə məhsullar plan maya dəyəri yaxud normativ xərci ilə qiymətləndirilir.

Bağçılıq, giləmeyvə və digər çoxillik əkmə məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasında üç üsul tətbiq edilir.

Birinci üsulda cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc ümumi məhsul çıxımına bölünür. Bu üsul bağçılığı inkişaf etməmiş təsərrüfatlarda tətbiq edilir.

420

İkinci üsulda – bütün bağçılıq məhsulları satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir. Sonra cəmi xərc məbləğinin satış qiyməti ilə məhsulun dəyərində olan nisbəti, yəni xərclərin bölüşdürülmə əmsalı tapılır. Həmin əmsal əsasında xərclər ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürülür və bir sentner məhsulun maya dəyəri müəyyən edilir. Bunu 6.5 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.5

İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda bağçılıq məhsullarının maya dəyərininhesablanması

Məhsullar Miqdarı,Sent.

1 sentne-rin satışqiyməti,

man.

Satış qiyməti

Ilə məhsu-lun dəyəri,

man.

Xərclərinbölüşdürül-məsi əmsa-lı

Ayrı-ayrıməhsuladüşən faktikixərclər,man.

1 sentnerməhsulunmaya də-yəri, man.

Alma 3500 32 11200 1,21 135520 38,72

Armud 2800 35 98000 1,21 118580 42,35

Heyva 2650 30 79500 1,21 97490 36,8 289500 1,21 351560

Üçüncü üsul bağçılığı inkişaf edən təsərrüfatlarda tətbiq edilir Bu təsərrüfatlarda əkmələrin növləri üzrə ayrılıqda xərclərin uçotu aparılır. Xərclər əsas və əlavə məhsul arasında əmsalların köməyi ilə bölüşdürülür, üzümçülük məhsulunun maya dəyərinin hesablanması, meyvəçilik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması qaydası ilə eynidir.

Tinglik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması

421

Meyvə, giləmeyvə və başqa çoxillik əkmələrin basdırma materiallarının yetişdirilməsi üçün tingliklər nəzərdə tutulmuşdur.

Meyvə tingliklərində basdırma materiallarının yetişdirilməsi prosesi bir ildən dörd ilə qədər davam edir. Ona görə də şitilliklərə olan məsrəfləri ayrı-ayrı mərhələlər üzrə və ayrı-ayrı əkmə qrupları üzrə uçota alınır.

Tinglik üzrə xərclərin və məhsul çıxışının uçotu aşağıdakı analitik hesablarda aparılır: “Meyvə-giləmeyvə bitkiləri tingliyi” (sahələr üzrə - toxmallar tarlası, şitil tarlası, calaqlar tarlası, birilliklər tarlası, ikiilliklər tarlası, üçilliklər tarlası və əkmələrin növləri); “Vəhşi ağac əkmələri tingliyi” (sahələr üzrə); “Dəfnə ağacı tingliyi” “(sahələr üzrə); “Efirli bitkilər tingliyi” (sahələr üzrə); “Dekorativ bitkilər tingliyi” (sahələr üzrə).

Hər bir tinglik üzrə xərclərin uçotu aşağıdakı qaydada aparılır. Birinci tinglikdə xərclərin uçotu üçün bir ümumi hesab və hər ildə qoyulan xərclərin uçotu üçün ayrıca analitik hesab açılır. Hər bir tinglik üzrə uçot, tingin miqdarına (min ədəd) görə aparılır.

İllər üzrə qoyulan xərclər tinglərə qulluq üzrə olan xərclərə aid edilir. Həmin tinglik üçün ümumi xərclər bütünlükdə uçota alınır və ilin axırında tinglik sahəsinə proporsional olaraq illər üzrə hər bir tingə qoyulan xərc hesablarına bölüşdürülür.

Meyvə növlü tinglik məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Meyvə tingliyində dörd il ərzində ting yetişdirilir. Şitillik sahəsi üzrə (birinci il) uçota alınan xərclər, ilin axırında tingin yetişdirilməsinin ikinci ili analitik hesabına keçirilir. Tingin yetişdirilməsinin ikinci ili üzrə uçota alınan xərclər ilin axırında yetişdirmənin üçüncü ili analitik hesabına keçirilir. Yetişdirmənin üçüncü ili analitik hesabı üzrə uçota alınan xərclər ilin axırında yetişdirmənin dördüncü ili analitik hesabına keçirilir. Beləliklə ting yetişdirilməsinin birinci üç il ilə birlikdə dördüncü ilində uçota alınan xərclər tingin yetişdirilməsinin tam maya dəyərini təşkil edir.

Əgər tinglikdə tingin yetişdirilmə vaxtına qədər şitil və tingin bir hissəsi satılarsa, onda satılan hissə plan maya dəyəri ilə mədaxil edilərək 40 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 20-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir.

422

Bu məbləğ xərc maddələri üzrə müvafiq tinglik sahəsi üzrə xərcləri azaldır.

“Yetişdirmənin üçüncü ili – armud tingi tarlası” analitik hesabından xüsusi çəki əsasında hər bir xərc maddəsindən xərclər silinir.

Cədvəl 5.6

Armud tinginin maya dəyərinin hesablanılması(dörd il ərzində yetişdirmə)

s.si

Göstəricilər Məbləği,man.

1. Şitilin miqdarı (məhv olmanı çıxmaqla),58,7 min ədəd

-

2. Yetişdirmənin birinci ili üzrə xərclər 7920,003. 1 min ədəd şitilin maya dəyəri

(7920 : 58,7) 134,924. Yetişdirmə üzrə ikinci ilin xərcləri 2690,005. Yetişdirmənin iki ili üzrə xərclərin ümumi məbləği

(7920 + 2690) 10610,006. 0,1 min ədəd ting məhv olmuşdur

1 min tingin maya dəyəri (58,7 – 0,1 = 58,6)(10610 : 58,6) 181,06

7. Yetişdirmənin üçüncü ili üzrə xərclər 1620,008. Yetişdirmənin üç ili üzrə xərc məbləği

(10610 + 1620) 12230,009. Məhv olan ting 0,2 min ədəd təşkil etmişdir. Plan maya dəyəri

(188 man.) ilə 3,0 ədəd ting satılmışdır (188 x 3,0) 564,0010. 1 min ədəd tingin maya dəyəri (58,6 – 0,2 – 3,0 = 55,4)

12230 – 564 = 11666 (11666: 55,4) 210,5811. Yetişdirmənin dördüncü ili üzrə xərclər 2730,0012. Yetişdirmənin dörd ili üzrə cəmi xərc məbləği

(12230 – 564 + 2730) 1439613. Məhv olan ting 0,2 min ədəd təşkil edir (55,4 – 0,2 = 55,2)

423

1 min ədəd tingin maya dəyəri (14396 : 55,2) 260,80

Çayçılıqda cari ilin bütün xərcləri, kofein və toxum üçün formaya yararlı materialın, sort və qaba çay yarpağının maya dəyərini təşkil edir. Sort çay yarpağının maya dəyərini müəyyən etdikdə satınalma qiyməti üzrə qaba çay yarpağının dəyəri cəmi xərc məbləğindən çıxılır. Yerdə qalan xərc məbləği sort çay yarpağının çəkisinə bölünür.

Yem bitkiləri və silosun maya dəyərinin hesablanması

Silos üçün qarğıdalı və silos bitkilərinin maya dəyərinin hesablanması. Qarğıdalı yaşıl yem alınması üçün becərilir. Yaşıl kütlənin alınması üçün də silos bitkiləri (günəbaxan, yemlik kələm və s.) də becərilir. Yaşıl kütlə mal-qaranın yemlənməsi üçün və silos üçün istifadə edilə bilər.

Bu qrup bitkilərdən alınan yaşıl kütlənin 1 sentnerinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün uçota alınan xərc məbləğini ümumi yaşıl kütlənin miqdarına bölmək lazımdır.

Əgər yığım aparılmamış otarılma yolu ilə mal-qaraya yedizdirilən yem olduqda onda onların istehsalına çəkilən xərclər bu yemləri mədaxil etmədən və maya dəyərini hesablamadan ayrı-ayrı mal-qara növlərinin saxlanması üzrə istehsalat xərclərinə silinir.

Cədvəl 6.7Yaşıl qarğıdalı kütləsinin maya dəyərinin hesablanılması

Göstəricilər Miqdarı Məbləği,Man.

1. İl ərzində qarğıdalının becərilməsi üzrə xərclər - 306502. Yaşıl qarğıdalı kütləsi alınıb, sent. 34000 -3. 1 sentner yaşıl kütlənin maya dəyəri, man. - 0,904. İstifadə olunan yaşıl kütlə, sent:

İri buynuzlu mal-qaranın yemlənməsi üçünSilos üçün

625027750

562524975

424

Birillik və çoxillik ot əkini məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması.

Birillik və çoxillik ot əkini məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması onların hər bir növü – ot, yaşıl kütlə, toxum və küləş üzrə aparılır. Əgər birillik otlar bir məhsul növünün alınması üçün istifadə olunarsa, onda bitki üzrə uçota alınan xərc məbləğini alınan məhsulun miqdarına bölməklə məhsulun maya dəyərini hesablamaq olar. Birillik otlardan müxtəlif məhsullar alındıqda çoxillik otların becərilməsinə çəkilən xərclər yem vahidi hesabı ilə hər hektardan yığılan məhsulun miqdarına proporsional olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülməlidir.

Çoxillik otlar üzrə xərclərə cari ilin xərcləri və keçən ildən keçən bitməmiş istehsalat xərcləri daxil edilir. Çoxillik ot əkini üzrə xərclər onlardan istifadə illəri üzrə bölüşdürülür. Belə ki, əgər yonca iki il ərzində istifadə olunacaqsa, onda onlardan istifadənin hər ilinə xərclərin 50 %-i aid olacaqdır.

Otdan istifadə üç il ərzində nəzərdə tutulubsa – onda xərclərin 33 %-i birinci ilə, 34 %-i ikinci ilə, qalan 33 %-i isə üçüncü ilə aid edilir.

Əkilən otların, təbii biçənəklər və mədəni otlaqların becərilməsinə çəkilən xərclərin yem vahidi hesabı ilə hər hektardan yığılan məhsulun miqdarına proporsional olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülməsini aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.8

Çoxillik otların maya dəyərinin hesablanılması

Məhsulların adı

Cəmi alınan məhsulunmiqdarı,sent.

Məhsul-darlıq,hek/sent

1 kq-da yemvahidi

Yem vahidi hesabı iləməhsudar-lıq

Xüsusiçəki,%-lə

Xüsusi çəkiəsasında xərclərinbölüşdürülmə-si,man.

1 sent-nerin maya dəyəri,man.

Ot 1180 50,99 0,49 24,99 60,9 71862 6,05Toxum 12 0,05

1,10 0,06 0,1 118 9,83

Küləş 10800 46,35 9,27 26668 2,47

425

0,20 22,6Yaşıl kütlə 784 33,67

0,20 6,73

16,4 19352 2,47

41,05 100 118000

Mədəni, yaxşılaşdırılmış və təbii otlaqlara xərclərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin hesablanılması 202-1 “Bitkiçilik” subhesabında hər bir otlaq növü üçün açılan ayrı-ayrı analitik hesablarda aparılır.

Mədəni, yaxşılaşdırılmış və təbii otlaq məhsulları – kökü üstündə mal-qaraya yedizdiriləndən, silos, senaj, senaj üçün istifadə edilən yaşıl kütlə və otlardan ibarətdir.

Kökü üstündə mal-qaraya yedizdirilən mədəni otlaqların yaşıl kütləsinin çəkisi hesablama yolu ilə zootexnik və aqronom tərəfindən təyin olunur. Bu zaman seçmə yolu ilə otlaq sahəsi ayrılır və biçilir, onun məhsulu çəkilir, ona əsasən yerdə qalan sahələrin məhsulu müəyyən edilir. Həmin yaşıl kütlənin maya dəyəri müvafiq heyvan qruplarının saxlanmasına olan məsrəflərin tərkibinə daxil edilir. Həmin məsrəflərin silinməsinə belə mühasibat köçürməsi tərtib edilir.

Debet 202-2 “Heyvandarlıq” subhesabı,Debet 202-4 “At-araba nəqliyyatı” subhesabı,Kredit 202-1 “Bitkiçilik” subhesabı.İl ərzində otlaqlardan alınan silos və senaj üçün istifadə edilən ot və yaşıl

kütlə plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir Bu əməliyyat 201 №-li hesabın “Toxum və yem” subhesabının debetində və 202-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Silosun maya dəyərinin hesablanılması

Silosun maya dəyəri iki mərhələ üzrə hesablanır. Birinci mərhələdə silosa qoyulmuş 1 sentner yaşıl kütlənin maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün, əkin,

426

əkinə xidmət, il ərzində silos bitkilərinin yığılması üzrə bütün xərclər silosa qoyulmuş yaşıl kütlənin (yaşıl kütlə silosa qoyulmazdan əvvəl çəkilməlidir) çəkisinə bölünməlidir. Silos hansı bitkidən hazırlanırsa yaşıl kütlənin maya dəyəri hər bir bitki və yaxud bitkilər qrupu üzrə hesablanır. Bu zaman yaşıl kütləyə çəkilən xərclərin üzərinə siloslaşmaya çəkilən xərclər əlavə edilir, əldə edilən nəticə alınan silosun miqdarına bölünür. Xəndəyə və yaxud da qülləyə qoyulmuş silosun çəkisini və keyfiyyətini müəyyən etmək üçün xüsusi komissiya onlardakı silosun miqdarını müəyyən edir. Bu, qaba və şirəli yemlərin qəbulu aktında göstərilir. Sonra komissiya xüsusi cədvəllərin köməyi ilə silos qurğularının kubmetr hesabı ilə həcmini, 1 kubmetr silosun çəkisini və saxlanma zamanı yaşıl kütlənin həcmini müəyyən edir. Silosun həcmi nəmlilikdən, qarışığın tərkibindən, silosun qoyulma vaxtından və s. amillərdən asılıdır. 1 m3

hazır qarğıdalı silosunun çəkisi 750 kq-dan 550 kq-a qədər; günəbaxan silosu 750 kq-dan 650 kq-a qədər, jonca silosu 650 kq-dan 475 kq-a qədər tərəddüd edə bilər. Adətən silos qurğusuna qoyulandan 20 gün sonra hazır silos mədaxil edilir.

Əgər yaşıl kütlə ilə bərabər silosa sütül qarğıdalı qıçaları qoyulubsa silos qoyulmasına çəkilən xərclərin üzərinə, sütül qarğıdalının istehsalına olan xərcləri də əlavə etmək lazımdır.

Yem vahidinin maya dəyərinin hesablanılması

Yem vahidi – yemin ölçü vahidi və ümumi qidalılığının müqayisəsidir. Yem vahidi kimi 1 kq quru vələmirin orta qidalılığı vahid qəbul edilmişdir.

Kənd təsərrüfatı heyvanları üçün yem norması yem vahidi əsasında hesablanır. Təsərrüfatda istehsal olunan müxtəlif yemləri yem vahidinə çevirmək üçün xüsusi əmsallardan istifadə edilir. Nəticədə təsərrüfatda hazırlanan bütün yemlərin qidalılığı müəyyən edilir.

Ayrı-ayrı bitkilərdən alınan yem vahidinin miqdarı istehsalına çəkilən məsrəf məbləğini yem vahidinin miqdarına bölməklə yem vahidinin maya dəyəri hesablanır. Yem bitkilərinin hər hektarından alınan yem vahidinin məhsuldarlığı və onun maya dəyərini müqayisə etməklə bu və ya digər yem istehsalının səmərəliliyini müəyyən etmək olar. (bax 6.9 №-li cədvələ).

427

Cədvəl 6.9Yem vahidinin maya dəyərinin hesablanılması

Yemlər

Əki

n sa

həsi

, hek

.

1 he

ktar

dan

məh

suld

arlıq

, sen

t.

Üm

umi m

əhsu

l yığ

ımı,s

ent.

Məh

sulu

n m

aya

dəyə

ri,m

an.

1 se

ntne

r məh

suld

a ye

m v

ahid

inin

m

iqda

rı,se

nt

Üm

umi y

em v

ahid

inin

miq

darı,

sent

.(q

r.3xq

r.5)

1 se

ntne

r yem

vah

idin

in m

aya

dəyə

ri,m

an.

Yaşıl qarğıdalı kütləsi

100 120,0 12000 9758 19,0 228000 0,04

Dən üçün qarğıdalı(quru dənə çevrilmiş)

90 40,6 3654 34081 131,0 478674 0,07

Yonca otu 160 13,7 2192 3134 52,0 113984 0,03

Yem çuğunduru 40 45,1 1804 4226 11,0 19844 0,21Suvarılmayan çəmən otu 220 9,1 2002 2823 23,0 46046 0,06

Təsərrüfatda bitkiçilik məhsullarının maya dəyərini hesabladıqdan sonra plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsullara düzəliş verilir. Əgər məhsulun

428

faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa arada olan fərqə əlavə yazılış üsulu ilə düzəliş verilir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa onda arada olan fərqə qırmızı storno üsulu ilə düzəliş edilir.

Bitkiçilik məhsulları üzrə maya dəyəri fərqinə aşağıdakı mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

Debet – 201 №-li hesabın “Toxum və yem” subhesabı və 204 №-li “Hazır məhsullar” hesabı – ilin axırına anbarda qalan məhsul hissəsi;Debet - 202-1 “Bitkiçilik” subhesabı – payızlıq dənli bitkilərin səpinində işlədilən cari ilin istehsalının toxumu;Debet – 202-2 “Heyvandarlıq” subhesabı – mal-qaraya yedizdirilən cari

ilin istehsalının yemi;Debet - 113 №-li “Tamamlanmış kapital qoyuluşları” hesabı – çoxillik əkmələrin basdırılması üçün işlədilən toxum və əkin materialı və tikinti üçün işlədilən küləş;

Debet - 701 №-li “Satışın maya dəyəri” hesabı – cari ildə istehsal edilən məhsul satışı və öz təsərrüfatında emala göndərilən məhsul;

Debet - 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları”hesabı – tam çatışmayan və xarab olan məhsul hissəsi;Kredit - 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik subhesabı.Qeyd etmək lazımdır ki, maya dəyəri hesablamalarını sadələşdirmək üçün

cari ildə öz istehsalından olan yemin iş atlarına verilməsi üzrə olan maya dəyəri fərqi 202 №-li hesabının “At-araba nəqliyyatı” subhesabına aid edilir.

2. Uçotun kompüter formasında bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsulçıxışının uçotu

429

Bütün məsrəf hesabları üzrə istehsala məsrəflərin uçotu avtomatlaşdıqda adətən istehsala məsrəflərin uçotu mühasibin bir AİY təşkil edilir. İstehsala məsrəflərin uçotunun təşkili xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sahədə digər AİY-nin (material qiymətliləri, pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatları və s.) məlumatlarından daha geniş istifadə olunur.

Belə ki, istehsala məsrəflərin uçotu hesablarının debetində müvafiq vəsait sərfi, hesabın krediti üzrə isə məhsulların daxil olması əks etdirilir. Buna görə uçotun bu sahəsində mühasibin AİY ilə digər AİY-nin məlumatlarının səmərəli əlaqələndirilməsi çox əhəmiyyətlidir. Bundan başqa istehsalın uçotu üzrə mühasibin AİY struktur bölmələrdə olan AİY ilə sıxı surətdə əlaqədə olmalıdır.

İstehsala məsrəflərin uçotu üzrə informasiya sisteminə aşağıdakı informasiya massivləri daxildir; istehsala məsrəflərin uçotu hesabları üzrə mühasibat yazılışları massivi, müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən ilin əvvəlindən dövriyyələr massivi, istehsala məsrəflərin uçotu hesabları üzrə normativ – sorğu məlumatları massivi, ilkin sənəd formalarının hazırlanmasının köməkçi massivi (sənədqramma); texniki-iqtisadi informasiyaların klassifikatorların sorğu massivi, digər massivlər. Klassifikatorların sorğu massivinə aşağıdakı məlumatlar rekvizitlər açarına əsasən avtomatik hasil edilir və informasiyaların emalında istifadə olunur: struktur bölmələrin, müxabirləşən hesabların, xərc maddələrinin, məsrəf ünsürlərinin, normadan kənarlaşmanın (uçotun normativ metodunda) və sairənin kodları.

Struktur bölmələrdən məlumatlar alındıqda mühasib displeydə yoxlayır və klaviatura ilə ondan alınan operativ informasiyaları (sənəd, cədvəl, reyestr və s.) lazımi formaya daxil edir və rekvizitlər açarı vasitəsi ilə müvafiq massivdən sistem avtomatik əldə edilir və bu halda normativ-sorğu informasiyalarından lazım olan doldurulur, eyni zamanda lazımi hesablamalar aparılır. Bütün bunlar lazım gəldikdə displeydə emal edilir. Eyni zamanda çıxış forması massivində onlarda məlumatların sistemləşdirilməsindən qəbul edilənlərdən alınan yazılışlar daxil olur.

Lazım gəldikdə çıxış informasiyaları displeydə emal edilə bilər və mühasibat uçotunun maşınoqramma şəklində çap olunur.

Bitkiçilikdə məsrəflərin uçotunun hər bir obyekti üzrə toplanan informasiyalar, adi analitik hesabları tətbiq etməklə, eyni zamanda asılı olmayan analitik ehtiyatlar sistemindən istifadə etməklə analitik uçot sistemi təşkil olunur,əlavə olaraq subkontonun aşağıdakı nomenklaturaları seçilir: struktur bölmələri, istehsal olunan məhsulların növləri, xərc maddələri. Bu mövcud uçot

430

sistemində nəzərdə tutulan, bütün nomenklaturalar üzrə bitkiçilikdə məsrəflərin uçotu üzrə informasiyaların sistemləşdirilməsinə imkan verir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

Mövzu 15.2. Heyvandarliqda məsrəflərin, məhsul çixişinin uçotu

Plan

1.Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri2. Heyvandarlıqda məsrəflərin uçot obyektləri və xərc maddələri3. Heyvandarlıqda ilkin uçotun təşkili

4. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik uçotu

431

1. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri

Bitkiçiliyin müvəffəqiyyətlə inkişafı öz növbəsində heyvandarlığın yaxşı inkişaf etməsinə imkan yaradır. Heyvandarlıq isə əhalinin ən qiymətli ərzaq məhsullarına ətə, südə, yumurta və sairəyə olan tələbatını, yeyinti və yüngül sənayenin isə xammala olan tələbatını təmin edir. Heyvandarlıq da öz növbəsində bitkilərin məhsuldarlığını yüksəltmək üçün lazım olan üzvü gübrə verir.

Həmişə kənd təsərrüfatının bu həyati əhəmiyyəti olan sahəsinin, yəni ictimai heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə və onun məhsuldarlığının artırılmasına böyük diqqət verilmiş və verilməkdədir.

Heyvandarlıqda qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun səmərəli təşkil edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

mal-qara qrupları və istehsalın növləri üzrə xərclərin düzgün müəyyən edilməsini iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq;

iqtisadi cəhətdən eyni maddə və elementlər üzrə bütün xərclərin düzgün bölünməsi, bunlardan istehsal edilən məhsulların maya dəyəri yığılır;

heyvandarlıqdan alınan məhsul çıxışının öz vaxtında, düzgün və tam əks etdirilməsi;

təsərrüfatın bölmələri üzrə xərclərin düzgün əks etdirilməsi;iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə əsas və əlavə məhsulların maya

dəyərinin hesablanması.

2. Heyvandarlıqda məsrəflərin uçot obyektləri və xərc maddələri

Heyvandarlıq sahəsinin məsrəfləri və məhsul çıxışı 202 №-li “Əsas istehsalat” əməliyyat, kalkulyasiya hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabında uçota alınır. Bu hesabın debeti üzrə xərclər, hesabın krediti üzrə məhsul çıxışı əks etdirilir.

Xərclərin uçot obyektləri

432

Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyələrini düzgün hesablamaq üçün heyvandarlığa olan xərclər “Heyvandarlıq” subhesabında hər bir mal-qara növləri və yaş qrupları üzrə aparılır.

Heyvandarlıqda aşağıdakı uçot obyektləri mövcuddur:Maldarlıq. Südlük istiqamətli iri buynuzlu mal-qara: əsas sürü (inəklər və

törədici buğalar), bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar (bütün yaşlarda olan cavan heyvanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar).

Ətlik istiqamətli iri buynuzlu mal-qara: əsas sürü (inəklər, törədici buğalar, 8 aylığa qədər danalar), bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar (8 aylıqdan yuxarı dişi və erkək cöngələr, kökəldilməkdə olan heyvanlar).

Donuzçuluq. Əsas sürü, bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan donuzlar.Qoyunçuluq. Yunluq və ətlik qoyunçuluq, qaragül qoyunçuluğu.Quşçuluq. Yaşlı sürü, bəslənilməkdə olan cavanlar, inkubasiya

yumurtaları.İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda xərclərin uçot obyektləri mövcud

texnologiyaya uyğun müəyyən edilir. Məsələn, yumurtalıq istiqamətli quşçuluqda: yumurtlayan anac toyuqlar, yumurtlayan sənaye istiqamətli toyuqlar, cavan toyuqlar (1 günlükdən 180 günlüyə qədər olanlar), ətlik çolpaların bəslənilməsi (broyler). Sair quş növləri (ördəklər, qazlar, hinduşqalar, firəng toyuqları) üzrə uçot iki qrup üzrə (yaşlı sürü və bütün yaşlarda olan cavanlar) aparılır.

Atçılıq. Əsas sürü, bəslənilməkdə olan cavanlar. Cavan iş heyvanlarının saxlanılma xərci ayrıca uçota alınır.

Maralçılıq və dəvəçilik. Əsas sürü, bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar.

Dovşançılıq və xəzlik vəhşi heyvandarlıq. Adi təsərrüfatlarda uçot sahələr üzrə bütünlükdə aparılır. İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda uçot dovşançılığın istiqamətləri (ətlik, dəri) üzrə, vəhşi heyvandarlıq üzrə isə əsas sürü və cavan vəhşi heyvanlar üzrə aparılır.

Arıçılıq, balıqçılıq və ipəkçilik. Bu sahələr üzrə uçot bütövlükdə sahə üzrə aparılır.

3. Heyvandarlıqda ilkin uçotun təşkili

433

İlkin uçotda çoxlu miqdarda müxtəlif sənədlərdən istifadə olunur. İlkin sənədlərin əsasında bütün növbəti yazılışlar aparılır. Sənədləri aşağıdakı sənədlər qrupuna bölmək olar:

əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlər;əmək əşyalarının uçotu üzrə sənədlər (o cümlədən yem və sair material

qiymətlilərin sərfi);əmək vəsaitlərindən istifadənin uçotu üzrə sənədlər;məhsul çıxışının, çəki artımının və balanın uçotu üzrə sənədlər.Heyvandarlıq işçisinin əmək sərfinin uçotu üzrə əsas sənəd heyvandarlıq

işçisinə əmək haqqının hesablanması haqq-hesabıdır (135-KT №-li forma).Heyvandarlara əmək haqqının hesablanması əsasən alınan məhsullara

(süd, çəki artımı, bala, yun, yumurta və s.) görə aparılır. Buna görə əmək haqqının hesablanması üçün məhsul çıxışı qeyd olunmuş sənədlər (süd sağımının uçotu jurnalı, heyvanların balalarının mədaxili üçün akt, heyvanların qrupdan qrupa keçirilməsi aktı) cəlb edilir. Bu sənədlərdə qeyd olunmuş məhsul çıxışının əsasında təsərrüfatda mövcud uyğun qiymətlə heyvandarlara əmək haqqı hesablanır.

Heyvandarlıq işçisinin iş vaxtının uçotu iş vaxtının uçotu üzrə tabeldə (140- KT №-li forma) hər bir işçi üzrə gündəlik aparılır. Heyvandarlıqda əmək əşyaları sərfinin əsas növü yem sərfidir ki, bu da fermada yem sərfinin uçotu cədvəlində (175 KT №-li forma) aparılır. Bu cədvəl uyğunlaşdırılmış toplayıcı sənəddir. Həmin sənəd əsasında yem verilir (buraxılır) və onların sərf olunmasının silinməsi aparılır. Yem sərfinin uçotunun icmalı fermada yem sərfinin uçotu jurnalında (303 KT №-li forma) aparılır. Onda hər bir heyvan qrupu və növünə yem sərfini, onların hər bir növü üzrə yazılış üçün ayrıca səhifə ayrılır. Burada yemlər yem vahidinə çevirməklə fiziki çəkidə və lazım gəldikdə yemdə olan həzm olunan protein də göstərilir.

Heyvandarlıqda sair material qiymətlilərin (biopreparatlar, dərmanlar, dezinfeksiya dərmanları və i.a.) sərfi müəyyən olunmuş qaydada limit-zabor cədvəli, qaimə və digər məsarif sənədləri ilə rəsmiyyətə salınır.

Heyvandarlıqda əmək vəsaiti sərfi birinci növbədə amortizasiyanın hesablanması və təmir fonduna ayırmalar üzrə sənədlərdə qeyd olunur. Sənəd formaları bitkiçilikdə əsas vəsaitlər üzrə amortizasiya hesablandıqda və təmir fonduna ayırmalar aparıldıqda istifadə olunur.

Heyvandarlıqda məhsul çıxışının uçotu üçün çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olunur. Bu hər şeydən əvvəl, heyvandarlığın müxtəlif sahələrində ayrı-

434

ayrı məhsul növlərinin müxtəlif şəraiti və xarakteristikası ilə əlaqədardır. Bütün bu sənədləri iki qrupa bölmək lazımdır: heyvandarlıq məhsullarının mədaxili üzrə və çəki artımı və balanın mədaxili üzrə sənədlər.

Birinci qrup sənədlərə aiddir: südün mədaxili üçün – süd sağımının uçotu jurnalı (176-KT №-li forma), yunun mədaxili üçün – yunun qırxılması və qəbulu aktı (181-KT №-li forma), yumurtanın mədaxili üçün – kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliyi (168-KT №-li forma). İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda digər sənəd formalarından da istifadə olunur.

İkinci qrup sənədlərə aiddir: heyvanların balalarının mədaxili üçün akt (211 -KT №-li forma), vəhşi heyvanların balalarının mədaxili üçün toplayıcı akt (228-KT №-li forma), heyvanların çəkilməsi cədvəli (216-KT №-li forma) və çəki artımının mədaxili üçün çəki artımının müəyyən edilməsi hesablamaları (217-KT №-li forma), eyni zamanda ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda həmin sənədlərlə yanaşı əlavə formalardan da (gündəlik quşların çıxışı və mədaxili üçün akt və s.) istifadə olunur. 4. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik

və analitik uçotu

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı üzrə analitik hesablarda məsrəflərin uçotu aşağıdakı məsrəf maddələri üzrə aparılır:

1.Sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əmək haqqı.2. Heyvanların mühafizə vasitələri.3.Yemlər.4.Əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər, o cümlədən a) neft məhsulları,

b) əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi), v) əsas vəsaitlərin təmiri.5.İş və xidmətlər.6.İstehsalatın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər.7.Heyvanların ölümündən olan itkilər (uçotda).8.Sair məsrəflər.İl ərzində heyvandarlıq sahələrindən alınan məhsullar plan maya dəyəri

ilə, yaxud istifadəsi mümkün olan qiymətlə, satış qiyməti ilə qiymətləndirilərək, mədaxil edilir. İlin axırında heyvandarlıq məhsullarının plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Uçotun jurnal-order formasında heyvandarlıqda məsrəflər və məhsul çıxımının sintetik uçotu 10-KT №-li jurnal-orderdə aparılır. Heyvandarlıqda

435

məsrəflər və məhsul çıxışının analitik uçotu isə heyvandarlıq üzrə bölmənin şəxsi hesabında (istehsalat hesabatı) aparılır. İcmal sənədin məlumatlarına əsasən 10-KT №-li jurnal-orderdə müxabirləşən hesablar üzrə yazılış aparılır.

Heyvandarlıqda məsrəflər və məhsul çıxışının uçotunun aparılması formasını aşağıdakı sxemdən görmək olar:

Əmək sərfi uçotu üzrə sənədlər

Əmək əşyasının uçotu üzrə sənədlər (yem məsarifi)

Əmək əşyasının uçotu üzrə sənədlər (sair material qiymətlilərin məsarifi)

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər (çəki artımı və bala)

Əmək vəsaitlərindən istifadənin uçotu üzrə sənədlər (amortizasiya, cari təmir və sair xərclər)

Toplayıcı cədvəl

Yem məsarifinin uçotu jurnalı

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat

Fermada mal-qara və quşların hərəkəti haqqında hesabat

Heyvandarlıq üzrə bölmənin şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı)

Yoxlama------------

436

İlk sənədlər

Bütünlükdə təsərrüfat üzrə heyvandarlıq üzrə icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı)

Yoxlama------------

Hesabların müxabirləşməsi 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının “Heyvandarlıq” subhesabının hesablarla müxabirləşməsini aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Sıra№-si

Əməliyyatın məzmunuHesabın

debeti krediti

1. Heyvandarlıq sahəsinin əsas vəsaitləri üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğinə 202-2 112,122

2. İşlədilən yemin, dərmanların, döşəmənin, sair materialların dəyərinə 202-2 201

3. Heyvandarlıqda istifadə olunan məhsullar üzrə kalkulyasiya fərqi məbləğinə 202-2,

204202

4. Köməkçi istehsalat və maşın-traktor parkı xidmətinin dəyərinə 202-2 202

5. Heyvandarlığa aid olan ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri məbləğinə 20-2 721,202

6. Heyvandarlıq üçün sair istehsalat və təsərrüfat xidməti məbləğinə 202-2 202

7. Heyvandarlığa aid olan gələcək dövrün xərcləri məbləğinə

202-2 192

8. Heyvandarlıq məsrəflərinə aid edilən ölən cavan və kökəldilməkdə olan heyvanların balans dəyərinə 202-2 131

9. Mədaxil olunmuş əsas və əlavə məhsulların, çəki 131,201,

437

Baş kitab

artımının dəyərinə 204 202-210. Mədəni otlaqların saxlanmasına aid olan,otarılma

yolu ilə heyvanların saxlanması zamanı peyinin dəyərinə, tozlanan bitkilərə aid olan arıçılıq məsrəflərinə

202-1 202-2

11. İlin axırında heyvandarlıq məhsulları üzrə kalkulyasiya fərqinin silinməsinə

204,131,202,701 202-2

12. Bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların ölümünün silinməsinə (maddi məsul şəxsin günahı üzündən və təbii fəlakətdən olmadıqda) 217 131

13. Sonra xərclərə silinməsinə 202-2 217

Mövzu 15.2. Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasıPlan

1. Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması2. Uçotun kompüter formasında heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul

çıxışının uçotu

1.Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Bitkiçilik sahəsində olduğu kimi heyvandarlıq sahəsindən əsas, əlaqədar və əlavə məhsullar alınır.

Əsas məhsula daxildir: süd, yun, yumurta, bala, çəki artımı, diri çəki və s. Bununla belə eyni zamanda əksər sahələrdə bir neçə əlaqədar məhsul növləri alınır. Məsələn, südlük maldarlıqda – süd və bala, qoyunçuluqda – yun, bala və çəki artımı əlaqədar məhsullar adlanır. Bundan başqa heyvandarlıqda əlavə məhsullar da vardır. Heyvandarlıqda əlavə məhsullara daxildir: peyin, quş peyini, tökülən yun, tük-lələk, kəsilmiş vəhşi heyvan əti, dəri, əsas sürüdə olan mal-qaranın çəki artımı. Əsas məhsulların maya dəyəri hesablandıqda istehsalat maliyyə planında qəbul olunmuş möhkəm qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri müvafiq heyvandarlıq sahəsinə çəkilən xərclərdən çıxılır.

438

İri buynuzlu mal-qara məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. İri buynuzlu mal-qara südlük və ətlik istiqamətində inkişaf etdirilir. Südlük istiqamətində maya dəyərinin hesablanılma obyektləri : əsas sürü üzrə süd və bala hesab olunur.

Süd və balanın maya dəyərinin hesablanması. Əsas südlük sürü üzrə məhsulların maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Əvvələn südlük maldarlıq üzrə uçota alınan cəmi xərclərdən möhkəm qiymətlə əlavə məhsulların (peyin, tük, tökülən yun, dəri və s.) dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər məhsullar arasında yemin mübadilə enerjisinə müvafiq olaraq bölüşdürülür.

Əvvəllər südün 1 sentneri = 1,0 şərti vahidə bərabər götürülürdü. Bir baş bala isə 1,5 sentner südün plan maya dəyərinə bərabər götürülürdü. İndi isə əlavə xərclər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan xərcin 90 %-i südə, 10 %-i isə balaya aid edilir.

Maya dəyəri hesablanarkən xərclər xüsusi çəki əsasında süd və bala arasında bölüşdürülür. Nəticədə hər bir məhsula düşən xərci məhsulun miqdarına bölməklə bir sentner südün, yaxud 1 baş balanın faktiki maya dəyəri hesablanır.

Çəki artımının maya dəyərinin hesablanması. “Bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar” qrupu üzrə uçota alınan xərclər və məhsul çıxışı haqqında olan məlumatlara əsasən bir sentner çəki artımı və 1 sentner diri çəkinin maya dəyərini hesablamaq olar.

Çəki artımının miqdarı aşağıdakı qaydada müəyyən edilir: hesabat ilinin sonuna qalan cavan heyvanların çəkisinin üzərinə ölən cavan heyvanların çəkisi də (ölən günə olan axırıncı çəki götürülür) daxil olmaqla il ərzində çıxan cavan heyvanların çəkisi gəlinir və ondan bala və daxil olan cavan heyvanların çəkisi və ilin əvvəlinə olan cavan heyvanların çəkisi çıxılır. Arada olan fərq il ərzində olan çəki artımını göstərir.

Çəki artımının maya dəyərini müəyyən etdikdə cavan mal-qara və kökəldilməkdə olan heyvanların ölümündən olan itki (yoluxucu xəstəlik və təbii fəlakət nəticəsində və maddi məsul şəxsin günahı üzündən ölümdən olan itki müstəsna olmaqla) çəki artımının faktiki maya dəyərinə daxil edilir. Ölümdən olan itki məbləği 202-2 №-li hesabda “Mal-qaranın ölümündən olan itkilər” maddəsində uçota alınır.

Cavan mal-qaranın və kökəldilməkdə olan heyvanların saxlanmasına çəkilən xərclərdən əlavə məhsulun (peyin, tük və s.) dəyərini çıxdıqdan sonra

439

alınan nəticəni çəki artımının miqdarına bölməklə 1 sentner çəki artımının maya dəyərini hesablamaq olar.

Diri çəkinin maya dəyərinin hesablanması. Bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar üzrə 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Hesabat ilinin əvvəlinə olan heyvanların dəyərinin üzərinə - il ərzində daxil olan balanın dəyəri, çəki artımının dəyəri və kənardan daxil olan heyvanların dəyərini əlavə etmək lazımdır. Sonra alınan ümumi dəyər məbləğini diri çəkinin miqdarına (ölən heyvanların çəki artımı daxil edilmir) bölməklə 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri hesablanır.

1 sentner diri çəkinin maya dəyərini hesabladıqda aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:

X + Də + Dd + Db

Dç = Çs + Çç

Burada: Dç – diri çəkinin maya dəyərini; X - çəki artımına aid olan xərcləri; Də - ilin əvvəlinə heyvanların dəyərini; Dd - daxil olanların dəyərini; Db - həmin ildə alınan balanın dəyərini; Çs - ilin axırına heyvanların çəkisini; Çç - il ərzində çıxanların çəkisini göstərir.

1 sentner diri çəkinin maya dəyərinin hesablanmasını aşağıdakı (9.1 №-li) cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 9.1Bütün yaşlarda olan cavan iri buynuzlu mal-qara və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanların diri çəkisinin maya dəyərinin hesablanması

Sıra№-

Göstəricilər Başların sayı

Diri çəkisi,sent

Məbləği, man.

440

si1. İlin əvvəlinə qalıq 900 1440 2584002. İl ərzində daxil olmuşdur:

a) bala, çəki artımı əsas sürüdən çıxdaş edilib kənardan satın alınıb

35040110

1600140220

2400002380037400

Y e k u n u 1400 3400 5596003. 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri

(559600 : 3400= 164,59) - - 164,594. Əsas sürüyə keçirilib

(184x164,59=30284,56) 60 184 30284,565. Dövlətə və digər alıcılara satılmışdır

(1470x164,59=241947,3) 420 1470 241947,36. İtkilər (tələfat)

(28x164,59= 4608,52) 20 28 4608,527. İlin axırına qalıq

(1718 x 164,59) 900 1718 2827651,62

Donuzçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Donuzçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanma obyektləri – “Əsas sürü” donuzların uçot qrupu üzrə anadan ayrılan çoşqaların çəki artımı və ümumi diri çəki. “2 aylıqdan 4 aylığa qədər çoşqalar”, “4 aylıqdan yuxarı cavan donuzlar və kökəlmədə olan yaşlı donuzlar” uçot qrupları üzrə alınan çəki artımı və ümumi diri çəki hesab edilir.

Anadan ayrılan çoşqaların çəki artımının maya dəyərini hesablamaq üçün “Əsas sürü” uçot qrupu üzrə çəmi xərc məbləğindən əlavə məhsulun dəyərini çıxıb, yerdə qalan xərci doğulan çoşqaların diri çəkisi də daxil omaqla çəki artımının miqdarına bölmək lazımdır.

Anadan ayrılan çoşqaların (2 aya qədər) 1 sentner diri çəkisinin maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. “Əsas sürü” donuzlar uçotu qrupu üzrə ümumi xərc məbləğindən sabit qiymətlərlə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, əsas məhsula çəkilən xərc məbləğinin üzərinə ilin əvvəlinə ana yanında olan çoşqaların balans dəyəri əlavə edilir. Alınan yekun məbləği anadan ayrılan çoşqaların ümumi diri çəkisinin miqdarına bölünür.

Donuzçuluqda qalan uçot qrupları üzrə çəki artımı və ümumi diri çəkinin maya dəyərinin hesablanması iri buynuzlu mal-qarada olduğu qaydada aparılır.

441

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Qoyunçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanması obyektləri – yun, bala, çəki artımı, qaba yunlu qoyunçuluqda süd hesab olunur.

Qoyunçuluqda əlavə məhsullara daxildir: süd, ölü doğulan və ölən quzuların dəriləri (qaragül dərisindən başqa), peyin, ölmüş heyvanların texniki məqsədlər üçün istifadə edilən cəmdəkləri və s.

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərini hesablamaq üçün qoyunçuluq üzrə uçota alınan xərclərdən alınan əlavə məhsulun dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər bölüşdürülür. Hazırda yun-ətlik və ət-yunluq istiqamətində qoyunçuluqda quzunun maya dəyəri, əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərc məbləğinin 10 %-i, Romanov qoyunçuluğunda əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərclərin 12 %-i miqdarında, qaragül qoyunçuluğunda cəmi xərclərin 15 %-i miqdarında hesablanır.

Əsas məhsul növlərinin (çəki artımı və yun) maya dəyəri hesablanarkən qoyunların saxlanmasına çəkilən cəmi xərc məbləğindən əlavə məhsulların dəyəri çıxılır. Qalan xərclər müəyyən olunmuş normalar üzrə bu məhsul növlərinə yem məsarifinə (yem vahidində) proporsional olaraq bölüşdürülür.

Deməli, əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərclərin 10 %-dən 15 %-ə qədəri quzulara aid edilir. Göstərilən məbləğ alınan balanın miqdarından asılı deyildir. Qoyunların saxlanılmasına çəkilən ümumi xərc məbləği müəyyən edilmiş norma üzrə məhsul növlərinə olan yem məsarifinə (yem vahidində) proporsional olaraq çəki artımı və yun arasında bölüşdürülür. Bundan başqa qırxım məntəqəsinin saxlanılmasına çəkilən xərclər əlavə olaraq yuna aid edilir.

Məsələn, təsərrüfatda qaba yunlu qoyunçuluqda 400 sentner çəki artımı, 72 sentner yun və 16 sentner süd alınmışdır. Təsərrüfatda qoyunçuluğa çəkilən xərclər (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) 56704, 3 manat olmuşdur. Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasını aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 9.2

442

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Məhsulla-

rın adı

Miqdarı,sent

1 sent. məhsul istehsalı

üçün tələb

olunan yem

vahidi,y.v.

Cəmi tələb

olunan yem

vahidi,y.v.

Xüsusi

çəki,%-lə

Xüsusi çəki

əsasında

xərclərin

bölüşdü-

rülməsi,

man.

Yun qırxımı məntəqəsini

n saxlanılması

-na, qoyunların

qırxılmasına,

yunların siniflərə

ayrılmasına çəkilən xərclər,

man.

Cəmi xərclər,

man.

1 sentne-

rin maya

dəyəri,man.

Qoyunəti 400 650 260000 59 32747,

5 - 32747,

581,9

Y u n 72 2500 180000 41 22756,8

1200 23956,8

332,7

440000 100 55504,3

1200 56704,3

Təsərrüfatda müxtəlif istiqamətli qoyunçuluq (zərif, yarımzərif, qaba, yarımqaba) olduqda bu sahə üzrə xərclər satış qiyməti ilə məhsulların dəyərinə nisbətən qoyunçuluq istiqamətləri üzrə bölüşdürülür (bax 9.3 №-li cədvələ).

Cədvəl 9.3Xərclərin müxtəlif yun növləri arasında bölüşdürülməsi və onların

maya dəyərinin müəyyən edilməsi

Yun Miqda- Yunun Satış qiyməti Hər bir yun Yuna 1sentner

443

rı,sen. satış qiy-məti(orta hesabla 1 sentnerin), man.

ilə yunlarlndəyəri, man.

növününxüsusi çəki-si, %-lə

düşənxərc məblə-gi, man.

yunun mayadəyəri,man.

Zərif 30 87,3 2619 42,1 3444,2 114,8Yarımzərif 25 86,7 2167,5 34,8 2846,9 113,9YarımQaba 10 84,0 840 13,5 1104,4 110,4Qaba 7 85,1 595,7 9,6 785,5 112,2Yekunu

72 X 6222,2 100 8181 X

Quşçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Quşçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanması obyektləri yumurta, cavan quşlarda çəki artımı, bir günlük cücə hesab olunur. Quşçuluqda əlavə məhsula lələk, tük, quş peyini və s. daxildir.

Yumurtanın maya dəyərinin hesablanması. Yumurta məhsulunun maya dəyərini hesablamaq üçün “Yumurtlayan ana sürü” qrupu üzrə (yumurtlayan toyuqlar və xoruzlar) təsərrüfatda uçota alınan xərclərdən istehsalat maliyyə planında qəbul edilən qiymətlə, yaxud mümkün olan satış qiyməti ilə alınan əlavə məhsulların dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərc məbləği mədaxil olunan yumurtaların miqdarına bölünür.

Ərzaq yumurtasının və eyni zamanda qaz, ördək və hinduşka yumurtasının maya dəyəri də eyni qaydada müəyyən edilir.

Əgət təsərrüfatda yaşlı quşlar qrupu üzrə ayrıca uçot aparılmırsa, onda cins və ərzaq yumurtasının maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Uçot məlumatlarına əsasən xoruzlar, yumurtlayan ana sürü və sənaye sürüsü üzrə yem günlərinin miqdarı tapılır. “Yaşlı sürü” qrupu üzrə uçota alınan ümumi xərc məbləği bütün yem günlərinin miqdarına bölünür və 1 yem gününün maya dəyəri müəyyən edilir. 1 yem gününün maya dəyərinin əsasında xoruza və yumurtlayan ana sürüsü və sənaye sürüsünə aid olan xərclər müəyyənləşdirilir. Cins yumurtaların maya dəyərini müəyyən etmək üçün xoruzlara və yumurtlayan ana sürüsünə aid olan xərcləri toplayıb mədaxil olunan cins yumurtaların miqdarına bölmək lazımdır.

444

Sənaye yumurtasının maya dəyərini müəyyən etmək üçün yumurtlayan sənaye sürüsünə aid olan xərcləri mədaxil olunan sənaye yumurtalarının miqdarına bölmək lazımdır. “Yaşlı sürü” qrupu üzrə uçota alınan ümumi xərcləri (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) ümumi cins və ərzaq yumurtalarının miqdarına bölməklə bir yumurtanın orta maya dəyəri tapılır.

Cavan quşların bəslənilməsinin maya dəyərinin hesablanması. Cavan quşlarda çəki artımının maya dəyərini müəyyən etmək üçün cavan quşların bəslənilməsi və kökəldilməsi üzrə olan xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini çıxmaq və alınan nəticəni çəki artımının miqdarına bölmək lazımdır.

Məcburiyyət nəticəsində kəsilən cavan quşların əti (əti idtifadə olunmadıqda) və ölən quşlar çıxar hesab olunur. Bundan başqa ümumi ət çıxımına başqa təsərrüfatlardan satın alınan cavan quşların əti daxil olmamalıdır.

İnkubasiya yumurtaları üzrə xərclərin uçotu -“İnkubasiyaya qoyulan yumurtaların dəyəri” maddəsi əlavə edilməklə heyvandarlıqda qəbul edilmiş nomenklatura maddələri üzrə aparılır. Bu maddə üzrə inkubasiyaya qoyulan yumurtalar plan maya dəyəri ilə (satın alınan yumurtalar üçün isə satış dəyərinin üzərinə yumurtanın təsərrüfata gətirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər gəlinir) uçota alınır.

İlin axırında cins yumurtaların maya dəyərinin hesablanılmasına əsasən yu- murtaların faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra inkubasiyalaşdırılmış yumurtaların plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. İnkubasiya üzrə maya dəyərinin hesablanma obyekti inkubatordan çıxan bir günlük cücələr( emal üçün yararlı olan cücələr ) hesab edilir. Bir günlük cücələrin maya dəyərini müəyyən etmək üçün inkubatora qoyulan yumurtaların dəyərinin üzərinə inkubasiya üzrə məsrəfləri gəlib əlavə məhsulun dəyərini çıxmaq lazımdır. Əlavə məhsula daxildir: birinci mirajdan sonra brak edilmiş, hələ özünün ərzaq keyfiyyətini itirməmiş və ərzaq yumurtası kimi qiymətləndirilən yumurtalar, ikinci mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar (quş yemi kimi istifadə edilir) və lax yumurtalar.Birinci mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar ərzaq üçün istifadə edilir və satış qiyməti ilə qiymətləndirilir. İkinci mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar təxminən qarışıq yemin dəyəri kimi qiymətləndirilir.

Əgər bir inkubatora müxtəlif quş növlərinin yumurtaları inkubasiyaya qoyularsa onda inkubasiya üzrə xərclər aşağıdakı əmsalların köməyi ilə müvafiq

445

bir günlük cücə növlərinə aid edilir: toyuq yumurtası = 1,0; ördək yumurtası = 2,5; qaz yumurtası = 5,0; hinduşka yumurtası = 2,0.

Qeyd etmək lazımdır ki, il ərzində inkubasiya aparılır. Buna görə 10 dekabrdan sonra inkubatora qoyulan toyuq yumurtaları və 2-4 dekabrdan sonra ördək və qaz yumurtaları bitməmiş istehsalatı təşkil edir. Onun maya dəyəri belə müəyyən edilir: bir günlük cücənin (ördək, qaz) plan maya dəyəri yumurtanın inkubasiya dövrünə bölünür və inkubasiya dövrünə və faktiki inkubasiyaya qoyulan yumurtaların miqdarına vurulur.

Məsələn, 17 dekabra inkubatorda 40600 ədəd toyuq yumurtası vardır. Toyuq yumurtası üzrə inkubasiya dövrü – 22 gündür. Bir günlük cücənin plan maya dəyəri – 18 qəpik təşkil edir. Dekabrda faktiki inkubasiya dövrü – (31-17) 14 gün təşkil edir. Bitməmiş istehsalatın maya dəyərini tapaq:

(18:22) x (14 x 40600 = 4649,51 man. 100

Əgər bitməmiş istehsalatda müxtəlif quş növlərinin yumurtaları olarsa onda onlar müəyyən olunmuş əmsalların köməyi ilə toyuq yumurtasına çevrilir.

Bir günlük cücənin maya dəyərini hesablamaq üçün hesabat ilində inkubasiya üzrə uçota alınan xərclərdən (yumurtaların dəyəri daxil olmaqla) əlavə məhsulun (birinci və ikinci mirajdan sonra lax yumurtalar – mümkün olan satış qiyməti üzrə) və kəsilən bir günlük xoruzun dəyəri (mümkün olan satış, yaxud istifadə qiyməti ilə ) çıxılır, yerdə qalan xərclər bir günlük cücələrin miqdarına bölünür. Burada bitməmiş istehsal məsrəflərini nəzərə almaq lazımdır (ilin əvvəlinə olan məsrəflər-əlavə edilir, ilin axarına olan məsrəflər çıxılır).

Bir günlük cücənin maya dəyərinin hesablanmasını 9.4 №-li cədvəldən görmək olar.

446

Cədvəl 9.4İnkubatordan çıxan bir günlük cücənin maya dəyərinin

hesablanması

Sıra№-si

Göstəricilər Miqdarı Məbləği,man.

1. İlin əvvəlinə bitməmiş istehsalat, ədəd 42000 54602. Hesabat ilində inkubatora qoyulan yumurtaların

miqdarı,ədəd

650000 X

3. İnkubatordan çıxarılıb (əlavə məhsul), birinci və ikincimirajdan sonra lax yumurtaların miqdarı, ədəd

81200 X

4. Bir günlük cücə alınmışdır, baş 570200 X5. İlin axırına bitməmiş istehsalatın qalığı

(hesablamaya bax), ədəd40600 4649,51

6. Hesabat ilində inkubasiya üzrə uçota alınan xərclər X 100980,007. Əlavə məhsulun dəyəri (birinci və ikinci mirajdan

sonra lax yumurtalar) X 3831,638. Bir günlük cücələrə aid olan xərclər

(5460 + 100980 – 4649,51 – 3831,63) 97958,869. Bir günlük cücənin maya dəyəri

(97958,86 : 570200) X 0,17

Atçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Atçılıq – heyvandarlığın mühüm sahələrindən biridir. Bizim ölkədə atçılıq əsas üç istiqamətdə - damazlıq (cins), işlək və məhsuldar – istiqamətlərində inkişaf etdirilir.

Atçılıq üzrə xərclərin və məhsul çıxışının uçotu “Atçılıq” analitik hesabında aparılır və eyni zamanda “Əsas sürü” və “Cavanlar” analitik hesabları

447

da açılır. Əsas sürü üzrə - yararlı balalar, cavan atlar üzrə isə - boy artımı və bir başın bəslənməsinin tam maya dəyəri müəyyən edilir. Atçılıqda əsas məhsullardan başqa əlavə məhsullar da alınır. Əlavə məhsullara daxildir: peyin, tük, dəri və s.

Balanın maya dəyərini müəyyən etmək üçün ana atların və törədici ayğırların saxlanmasına çəkilən bütün xərclərdən əlavə məhsulların dəyəri və at-gününün plan maya dəyəri ilə atla yerinə yetirilən işlər çıxılır, yerdə qalan xərclər balaların miqdarına bölünür.

Boy artımı və cavanların bəslənməsinin maya dəyərinin hesablanması. Cavan atların bəslənməsinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün cavan atların saxlanmasına çəkilən cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini və nəqliyyat və digər işlərdə istifadə olunan yuxarı yaşlı cavan atların yerinə yetirdikləri işlərin dəyərini çıxmaq lazımdır. Atçılıqda cavanlar çəkilmir. Buna görə cavan atlar üzrə boy artımı hesablanır. Boy artımı yem günlərinin miqdarı və bir yem gününün orta dəyəri üzrə hesablanır. Nəticədə cavanların hər bir uçot qrupu üzrə boy artımının maya dəyəri müəyyən edilir. Bir başın boy artımının orta dəyərini hesablamaq üçün müvafiq yaş qrupunda cavanların bəslənməsi üzrə xərc məbləğini yararlı balaların miqdarına bölmək lazımdır. Heyvanların boy artımı hər il ilin əvvəlinə olan balans dəyərinin üzərinə gəlinir. Boy artımını hesablamaq üçün bir yem gününün dəyərini hesablamaq lazımdır. Bunun üçün cəmi xərcləri (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) il ərzində olan yem günlərinin miqdarına bölmək lazımdır. Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Arıçılıqda əsas məhsullara daxildir: bal, mum, arı ailəsi, satlıq ana arılar, arı südü, arı şanı ( boy artımı). Arıçılıq məhsullarının maya dəyəri arıçılıq sahələrinin istehsalat istiqamətindən asılı olaraq müəyyən edilir. Təsərrüfatlarda arıçılıq bal, bal-tozlandırma, yetişdirmə və tozlandırma istiqamətlərində inkişaf etdirilir.

Əgər təsərrüfatda tozlandırma – balçılıq istiqamətində arıçılıq olarsa, onda xərclərin müəyyən hissəsi tozlandırılan bitkilərə aid edilir. Belə ki, arı ailələrinin saxlanılmasına çəkilən xərclərin 20- 40 %-i ( meyvə - giləmeyvə əkmələri, yonca toxumları və qara yonca üzrə isə 40-60%-i) tozlandırılan bitkiyə aid edilir. Yerdə qalan xərclər satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə görə arıçılıq məhsulları arasında bölüşdürülür. Tozlandırma istiqamətində arıçılıq mövcud olduqda arıçılıq üzrə bütün xərclər tozlandırılan bitkilərin maya dəyərinə aid

448

edilir. Bu zaman cəmi xərclərdən satış qiyməti ilə balın, mumun, ana arının və digər arıçılıq məhsullarının dəyəri çıxılmalıdır.

Arıçılıq məhsullarının maya dəyərini müəyyən etmək üçün arıçılığa çəkilən xərcləri arıçılıq məhsulları arasında bölüşdürmək lazımdır. Məhsulların orta satış qiymətindən istifadə etməklə xərclər məhsullar arasında bölüşdürülür. Məsələn, təsərrüfatda bal təyinatlı arıların saxlanılmasına 5100 manat cəmi xərc çəkilmişdir. İl ərzində arıçılıqdan aşağıdakı məhsullar alınmışdır: bal – 31 sentner, mum – 1,0 sentner, yeni arı ailəsi – 35 ədəd, satış üçün məhsuldar ana arılar 20 ədəd, arı südü - 1 kq, çərçivəli şan 22 ədəd. Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasını 9.5№-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 9.5 Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Ümümi məhsu- Xüsusi 1sentner

449

Məhsulların adı

Ölçü vahidi

Miqdarı, sent.

Orta satış qiyməti (man)

lun dəyəri (man) (qr.3x qr.4)

Xüsusi çəkisi(%-lə)

çəki əsasında xərclərin bölüşdürül-məsi (man )

məhsulun maya dəyəri (man)

1 2 3 4 5 6 7 8Bal Sent 31 380,51 11795,

864,62 3295,6 106,31

Mum -“- 1 464,80 464,8 2,55 130,1 130,10Yeni arı ailəsi ədəd 35 119,90 4196,5 23,00 1173,0 33,50Mayalanmış ana arılar

ədəd 20 4,80 96,0 0,53 27,1 1,36

Ana südü Kq 1 1674,24

1674,2 9,20 469,2 469,2

Arı şanı (boy artımı)

ədəd 22 1,20 26,4 0,10 5,0 0,23

18253,7

100 5100

İpəkçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. İpəkçilik – kənd təsərrüfatı istehsalatının bir sahəsidir. İpək istehsalı üçün xammal barama hesab edilir. İpək qurdu tut yarpağı ilə qidalanır.

İpəkçilikdə barama toxumu, barama, baramanın tədarük edilməsi və qurudulmasının maya dəyəri müəyyən edilir. İpəkçilikdə əlavə məhsula daxildir: tut ipək qurdunun pupu və barama yığılmasından olan çıxar. Əlavə məhsullardan vəhşi heyvandarlıqda yem kimi istifadə edilir.

Baramanın maya dəyərinin hesablanması. Təsərrüfatlarda barama toxumunun inqubasiyası aparılır. Xüsusi barama toxumu tədarük edən zavodlardan kəpənək qurdu alınır. 1 sentner baramanın maya dəyərini hesablamaq üçün kəpənək qurdunun faktiki maya dəyərinin üzərinə ipək qurdunun yemləmnəsi, binanın saxlanılması və xidmətedici işçilərin saxlanması üzrə xərclər gəlinir. Alınan nəticədən əlavə məhsul çıxılır, yerdə qalan xərclər alınmış baramanın miqdarına bölünür.

450

Cədvəl 9.6

Barama istehsalının maya dəyərinin hesablanması

Göstəricilər Miqdarı Məbləği, man

Satın alınan kəpənək qurdunun dəyəri x 14150Tut yarpağının maya dəyəri x 23200Hesablanmış əmək haqqı x 40800Sair müstəqim xərclər x 15300Üstəlik xərclər x 12600 Xərclərin yekunu 106050Barama alınıb, sent. 235 x1 sentner baramanın maya dəyəri(106050:235) x 451,28

6. Uçotun kompüter formasında heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul

çıxışının uçotu

Kompüter emalı bazasında uçotun avtomatlaşmasında heyvandarlıqda məsrəflərin uçotu üzrə informasiyalar istehsalatın uçotu üzrə mühasibin AİY-i fəaliyyətinin tərkib hissəsidir ki, onun xarakteristikası əvvəlki fəsildə verilmişdir.

451

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

Mövzu 15.3 Sənaye istehsalina məsrəflərin, məhsul çixişinin uçotu və məhsulun maya dəyərinin hesablanmasi

Plan

1. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri və ümumi prinsipləri2. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik uçotunun təşkili3. Sənaye istehsalının ayrı-ayrı növlərində uçotun xüsusiyyətləri və maya dəyərinin hesablanması4. Zay məhsuldan olan itkilərin uçotu5. Uçotun kompüter formasında sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu

1. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun

452

vəzifələri və ümumi prinsipləri

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının emalı üçün, həmçinin tikinti materiallarının istehsalı, xırda inventarların hazırlanması və s. üçün sənaye istehsalı təşkil edilir.

Sənaye istehsalına daxildir: yağ istehsalı zavodları, dəyirmanlar, şərab istehsalı, tərəvəz və meyvələrin emalı və konservləşdirilməsi, mal-qara və quşların kəsilməsi, tikinti materiallarının hazırlanması üzrə istehsal (taxta istehsalı, kərpic və kirəmit müəssisəsi, xarratlıq emalatxanası və s.) eyni zamanda ağac tədarükü, filiz olmayan qazıntıların - əhəng daşı və s. çıxarılması.

Kənd təsərrüfatının mövsümiliyinin azaldılması, il ərzində işçi qüvvəsi və material ehtiyatlarından bərabər istifadə olunması üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrində sənaye istehsalının təşkilinin mühüm əhəmiyyəti vardır.

Sənaye istehsalının uçotunun vəzifəsi – hər bir müəssisənin işinin həcmini müəyyən etmək, əmək, material və xammal məsarifinə nəzarət etmək, sənaye istehsalından alınan məhsulları öz vaxtında mədaxil etmək, məhsul vahidinin maya dəyərini düzgün hesablamaq, bitməmiş istehsalatı düzgün müəyyən etmək, təsərrüfat hesabı tapşırıqların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək və hər bir müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsini düzgün müəyyən etməkdən ibarəıtdir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabının 3-cü “Sənaye istehsalı” subhesabında aparılır. Hesabın debetində müvafiq sənaye istehsalına məsrəflər, hesabın kreditində isə məhsul çıxışı uçota alınır.

2. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik

uçotunun təşkili

202 №-li hesabın “Sənaye istehsalı” subhesabında xərclərin uçotu, istehsalın növləri və xərc maddələri üzrə aparılır. Hər bir istehsala (emalın bir neçə fazası mövcud olduqda – hər bir dəyişmə üçün) ayrıca analitik hesab açılır. Məsələn, dəyirman istehsalını yalnız bir taxılın üyüdülməsi fazasına ayırmaq olar. Deməli, bir analitik hesab açılır. Yağ istehsalı zavodunda yağ istehsalı zamanı bir neçə - süddən qaymaq hazırlamaq fazalarına ayrılır. Bundan başqa

453

süddən pendir, üzsüz süddən isə şor hazırlanır. Bu fazalara müvafiq olaraq analitik hesablar açılır.

Bütünlükdə 202-3 №-li hesabın analitik hesablarını üç qrupa bölmək olar: bitkiçilik məhsullarının emalı hesabı, heyvandarlıq məhsullarının emalı hesabı (mal-qaranın kəsilməsi də daxil olmaqla), sair sənaye istehsalı hesabı.

Bitkiçilik məhsullarının emalı hesablarında taxılın un və yarma üçün emalı, yağ üçün günəbaxanın emalı, meyvə və tərəvəzin qurudulması, duzlanması, turşuya qoyulması və konservləşdirilməsi, şərab istehsalı və eyni zamanda keçən ilin məhsullarının emalının başa çatdırılması uçota alınır.

Heyvandarlıq məhsullarının emalı hesablarında – mal-qara və quşların kəsilməsi, süd və süd məhsullarının emalı, mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsulların emalı uçota alınır.

Sair sənaye istehsalı hesablarında kərpic, kirəmit, əhəng və başqa tikinti materiallarının istehsalı üzrə xərclər və ağac tədarükü, taxta çəkilməsi, daş çıxarılması və s. üzrə xərclər uçota alınır.

Sənaye istehsalatında xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı xərcləri”.2. “Emal üçün xammal”;3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”:

a) neft məhsulları,b) əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi),v) əsas vəsaitlərin təmiri.

4. “İş və xidmətlər”;5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər”;6. “Sair məsrəflər”

Birinci maddədə - sənaye istehsalatına xidmət edən fəhlələrin əmək haqqı və sosial sığortaya ayırmalar uçota alınır. Burada istehsalatın idarə edilməsi ilə əlaqədar olan aparat işçilərinin əmək haqqı 202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabında ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

Sənaye istehsalatında işləyən işçilərə hesablanılmış əmək haqqı 202-3 “Sənaye istehsalı” subhesabının debetində 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabının kreditində əks etdirilir.

Qarşıdakı məzuniyyətin ödənilməsi üçün ehtiyat yaradılması 202-3 №-li subhesabın debetində 333,412,414,512 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

454

Göstərilən işçilərin əmək haqqının müəyyən faizi həcmində sosial sığortaya ayırmalar olduqda 202-3 №-li subhesabın debetində və 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabının kreditində əks etdirilir. “Emal üçün xammal” - maddəsi sənaye istehsalatında emal üçün istifadə olunan xammalların dəyərini əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, taxta istehsalında şalban-ağac; kərpic və kirəmid istehsalında – gil, qum; dəyirman istehsalında – taxıl və s. uçota alınır. Qeyd etmək lazımdır ki, öz istehsalından olan xammallar (süd, tərəvəz, meyvə və s.) sənaye istehsalında emala buraxıldıqda il ərzində plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir və ilin axırında emala buraxılmış məhsulların faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Nəticə 701 №-li hesabda əks etdirilir. Satın alınan xammal və materiallar faktiki satın alınma qiymətilə qiymətləndirilir. Bu 202-3 №-li hesabın debetində və 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının kreditində əks etdirilir.

Öz istehsalının məhsulları üzrə xammal və material məsarifi 202 №-li hesabın debetində 701 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Satın alınan xammal və materiallar məsarif edildikdə 202 №-li hesabın debetində 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının kreditində əks etdirilir. Məsələn, dəyirmanda öz istehsalı məhsulu olan 200 min manatlıq buğda emal edilmişdir. Bu əməliyyat 701 №-li hesabın debetində 204 №-li hesabın kreditində faktiki maya dəyəri ilə əks etdirilir. Sonra satınalma qiyməti ilə 202 №-li hesabın debetində və 601 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanılması” maddəsində avadanlıqlara xidmət və istismar xərcləri, əsas vəsaitlərin amortizasiyası və təmirinə olan xərclər əks etdirilir. Əsas vəsaitlərə xidmət və istismarda olan xərclərin tərkibində əsas vəsaitlərə xidmət edən işçi heyətinin əmək haqqı, köməkçi materiallar və yanacağa olan xərclər, əsas vəsaitlərə xidmət və onların istismarı ilə əlaqədar olan digər xərclər uçota alınır..

Amortizasiya ayırmaları və təmirə olan xərclər ya da həmin sənaye istehsalında istifadə olunan əsas vəsaitlər (binalar, qurğular, istehsal avadanlıqları, nəqliyyat vəsaitləri və s.) üzrə təmir fonduna ayırmalar əsas vəsaitlərin amortizasiyası və təmirinə olan xərclərə daxil edilir.

Eyni zamanda bu maddəyə istehsal və qaldırıcı-nəqliyyat avadanlıqlarının, yüklərin sexdaxili yerdəyişməsi (daşınması) üzrə sex nəqliyyatının, xırda inventarların, alətlərin və cihazların saxlanılması üzrə xərclər aid edilir.

455

Sənaye istehsalında əsas vəsaitlərə hesablanan amortizasiya 202-3 №-li hesabın debetində və 112,122 №-li hesabların kreditində əks etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər əsas vəsait bir neçə məhsul istehsalı üçündürsə, onda hesablanan amortizasiya natura yaxud şərti natura hesabında məhsulun miqdarına və yaxud məhsulun dəyərinə proporsional olaraq məhsullar arasında bölüşdürülür.

Əsas vəsaitlərin cari təmiri üzrə xərclər də bu maddədə uçota alınır. Cari təmir xərcləri amortizasiya ayırmaları kimi ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürülür. Cari təmir xərclərinə təmir aparan işcilərin əmək haqqı, təmir üçün işlədilən tikinti, təmir və başqa materialların dəyəri daxil edilir. Maşın və avadanlıqların cari təmiri 202-4 №-li hesabın kreditində, müvafiq sənaye istehsalatı binası və qurğularının təmiri 202-4 N-li hesabın kreditində və 202 №-li hesabın debetində əks etdirilir.

Beləliklə, əsas vəsaitin saxlanılması ilə əlaqədar olan xərclər 202-3 №-li hesabın debetində 201,202-4,522,533,112,122,333,412,414,512 və digər hesabların kreditində əks etdirilir.

“İş və xidmətlər” maddəsində həmin müəssisəyə xidmət edən özünün köməkçi istehsalat və kənar təşkilatların (müəssisələrin) göstərdiyi xidmət və görülən işlərə çəkilən xərclər əks etdirilir. Bu maddədə texnologiya məqsədi üçün yanacaq, elektrik enerjisi və su təchizatı üzrə xərclər uçota alınır. Məsarif edilən neft məhsulları, kömür, odun və başqa yanacaq və elektrik enerjisi faktiki maya dəyəri ilə silinir. Sənaye istehsalatı sexinin işıqlandırılması üçün istifadə edilən elektrik enerjisi bu maddədə əks etdirilmir, bu ümumistehsalat xərclərinin tərkibinə daxil edilir.

İstifadə olunan yanacağın dəyəri bərk yanacaq, neft məhsulları üzrə 201 №-li hesabın kreditində 202 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Bu məqsəd üçün istifadə edilən elektrik enerjisi 202 №-li hesabın debetində, 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” (“Elektrik təchizatı” subhesabı) hesabının kreditində bir kilovat-saatın plan maya dəyəri ilə əks etdirilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Sənaye istehsalı üçün su təchizatı ilə əlaqədar xərclər olduqda 202-4 №-li hesabın debetində, 202-4 №-li hesabın (“Su təchizatı” subhesabın) kreditində əks etdirilir. İl ərzində işlədilən su plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir, ilin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Kənardan alınan xidmətin dəyəri 202-3 №-li hesabın debetində 531 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

456

“İstehsalın təşkili və idarə edilməsi üzrə məsrəflər” maddəsində ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri uçota alınır. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri əvvəlcə 202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesablarında uçota alınır və sonra bölüşdürülərək sənaye istehsalı hesabına keçirilir. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri istehsalat xərclərinə (xammal, materiallar və yarım fabrikatlar müstəsna olmaqla) proporsional olaraq sənaye istehsalı məhsulları arasında bölüşdürülür. Bu, 20 №-li hesabın debetində 202-5 №-li və 721№-li hesabların kreditində əks etdirilir.

“Sığorta ödənişləri” maddəsində sənaye istehsalında hesablanan sığorta ödənişləri uçota alınır. Sığorta ödənişləri məhsullar arasında əsas vəsaitlərin saxlanılmasına olan xərclərə proporsional olaraq bölüşdürülür. Hesablanan sığorta ödənişləri 202-3 №-li hesabın debetində 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabının kreditində əks etdirilir.

“Sair məsrəflər” maddəsində əvvəlki maddələrdə uçota alınmayan xərclər uçota alınır.

Sənaye istehsalında xərclərin uçotu aşağıdakı sənədlərlə rəsmiyyətə salınır: işəmuzd işə naryadlar (70 və 70 a №-li formalar), qaimələr (87 №-li forma), limit-zabor vərəqələri (117 №-li forma) və s. həmin ilk sənədlər iş və məsrəflərin uçotu jurnalı (37 №-li forma), material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat (121 №-li forma) və s.də sistemləşdirilir.

Xammal məsarifi və hazır məhsul çıxışına nəzarət etmək üçün məhsul emalı haqqında hesabatdan (123 №li forma) istifadə edilir. Bundan başqa süd emalı üzrə istehsalda – süd və süd məhsullarının emalı cədvəlindən (124 №-li forma), quşların kəsilməsi və emalı üzrə - məhsul çıxışı və quşların emalı haqqında istehsalat hesabatı (110 №-li forma) və s. istifadə edilir.

Sənaye istehsalı üzrə məsrəflərin analitik uçotu icarəçinin şəxsi hesabında, yaxud 51 –KT №-li “Köməkçi, xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflər və məhsul çıxışının (işin) analitik uçotu cədvəlində aparılır. İlk sənədlərin əsasında cədvəldə yazılış aparılır. Ayın axırında icmal cədvəlində (51-KT №-li forma) sənaye istehsalı üzrə məsrəflər və məhsul çıxışı yekunlaşdırılır. Cədvəlin məlumatlarına əsasən 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

Sənaye istehsalından alınan məhsullar 202-3 №-li hesabın kreditində və müvafiq hesabların debetində əks etdirilir. Belə ki, süd zavodu, yağ zavodu, dəyirmandan alınan məhsullar, konserva və şərab istehsalı və mal-qaranın

457

kəsilməsindən alınan məhsulların dəyəri 204 №-li “Hazır məhsullar” hesabının debetində;

- gələcəkdə müvafiq sənaye istehsalında emal etmək üçün olan xammalların dəyəri 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində;

- əsaslı tikinti və əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üçün istifadəsi nəzərdə tutulan taxta, kərpic, kirəmid və s. məmulatlar 201 №-li hesabın debetində;

- sənaye istehsalatında hazırlanmış inventarlar, xüsusi geyimlər və başqa az qiymətli və tez köhnələn əşyalar 207 №-li “Digər ehtiyatlar” hesabının debetində;

- müvafiq sənaye istehsalatında kənar təşkilata göstərdiyi xidmətlərin dəyəri 46 №-li hesabın debetində əks etdirilir.

Satış üçün müəyyən edilən sənaye istehsalının hazır məhsulları 202-3 №-li subhesabın kreditindən 204 №-li “Sənaye, köməkçi və xidmətedici istehsalat məhsulları” subhesabının debetinə mədaxil edilir. Özünün istehsal ehtiyacı üçün istifadə olunan məhsullar 202-3 №-li subhesabın kreditində 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində əks etdirilir.

3. Sənaye istehsalının ayrı-ayrı növlərində uçotun xüsusiyyətlərivə maya dəyərinin hesablanması

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində müxtəlif sənaye istehsalı təşkil edilə bilər. Əsas sənaye istehsalı növlərinin uçotunun təşkili xüsusiyyətlərini və məhsulların maya dəyərinin hesablanılmasını nəzərdən keçirək.

Süd emalının uçotu . İstehsalın xarakteri və həcmindən asılı olaraq süd məhsulları – qaymaq, yağ, şor, qatıq və s. üçün süd emalının uçotu təşkil edilir. Əgər süd emalı daimi xarakter daşımırsa, onda uçot bütünlüklə istehsal üzrə birləşdirilir. Bu halda istehsal ayrı-ayrı fazalara (dəyişmə halları) ayrılmır. Bütün xərclər bir analitik hesabda uçota alınır. Sex xərcləri də ayrıca müəyyən edilmir. Süd emalından alınan ayrı-ayrı məhsulların (qaymaq, xama, yağ, şor və s.) maya dəyərini müəyyən etmək üçün uçota alınan xərclər məhsulların dövlət pərakəndə satış qiyməti ilə dəyərinə proporsional olaraq emal olunmuş məhsullar arasında bölüşdürülür.

Təsərrüfatda süd emalı daim mövcuddursa, onda xərclərin uçotu texnoloji fazalar (dəyişmə halları) – qaymaq üçün süd emalı, şor üçün üzsüz südün emalı, yağ üçün qaymağın emalı və s. üzrə aparılır. Burada məhsulun hər bir dəyişmə

458

halına (fazalarına) analitik hesab açılır. Sex xərcləri ayrı uçota alınır. Süd emalı üzrə əsas xərclər və sex xərcləri müəyyən edilmiş nomenklatura maddələri üzrə aparılır.

Hər bir istehsal mərhələsi üzrə uçota alınan xərclər və məhsul çıxışı haqqında olan məlumatlara əsasən süd məhsullarının maya dəyəri hesablanılır.

Birinci fazada (dəyişmə halı) qaymağın maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün həmin dəyişmə halında ümumi xərc məbləğindən (üstəlik xərc məbləği də daxil olmaqla) satış qiyməti ilə üzsüz südün dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc məbləği alınmış qaymaq məhsulunun miqdarına aid edilir. Yəni qaymağa düşən xərclərin miqdarı alınan qaymağın miqdarına bölünməklə qaymaq məhsulunun maya dəyəri hesablanır.

İkinci fazada yağın maya dəyəri hesablanır. Bu fazada yağ üçün qaymağın emalı üzrə xərclər ayrı uçota alınır. Yağın maya dəyərini hesablamaq üçün birinci fazada olan xərclər ikinci fazada olan xərclərlə cəmlənir və onların üzərinə yağ emalı üzrə xərclər gəlinir. Bundan sonra cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini müəyyən olunmuş qiymətlə ayranın dəyəri (yaxud 17 kq ayran 1 kq südə bərabər götürməklə) çıxılır, yerdə qalan xərcləri alınan yağın miqdarına bölməklə yağın maya dəyəri hesablanır. Bu qayda ilə südün emalından alınan digər məhsulların (pendir, şor, qatılaşdırılmış süd) maya dəyəri hesablanır.

Süd emalı üzrə istehsalda süd məhsullarının (süd, qaymaq, üzsüz süd) məsarifi və hazır məhsul çıxışına daim nəzarət edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsəd üçün süd və süd məhsullarının emalı cədvəli (124 №-li forma) tərtib edilir. Cədvəldə emaldan süd məhsullarının daxil olması xronoloji ardıcıllıqla qeyd edilir. Burada, emaldan alınan məhsulların adı, miqdarı, yağın miqdarı göstərilir. Cədvəlin arxa tərəfi əmək haqqını hesablamaq və iş vaxtının uçotu üçün istifadə edilir. Cədvəldə emaldan alınan süd məhsullarının məsarifi harada, kimə verilməsi, sənəd nömrəsi, yağın miqdarı göstərilir.

Dəyirmanda taxıl emalının uçotu. İstehsalın həcmindən asılı olaraq dəyirman üzrə xərclər bir ümumi analitik hesabda, yaxud taxılın növləri və üyütmə növləri (iri üyütmə, narın üyütmə və s. ) üzrə bir neçə analitik hesab açılır. Xərclər müəyyən edilmiş maddələr üzrə sistemləşdirilir. Analitik hesabın kreditində məhsul çıxışı – müxtəlif un növləri və əlavə məhsul( kəpək və qaba üyüdülmüş dən) əks etdirilir.

459

Alınan unun maya dəyərini müəyyən etmək üçün ümumi xərc məbləğindən müəyyən olunmuş qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc məbləğini alınan unun miqdarına bölmək lazımdır.

Əgər dəyirmanda kənar təşkilata taxıl üyüdülərsə, onda əvvəlcə bir sentner üyüdülən taxılın maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün ümumi xərc məbləğindən (ümumtəsərrüfat xərcləri hissəsi də daxil olmaqla) özünün üyüdülən taxılın dəyəri çıxılır və alınan nəticə üyüdülən taxılın ümumi miqdarına (özününkü və sifarişçininki) bölünür. Sonra bir sentner unun maya dəyərini hesablamaq üçün öz təsərrüfatı üçün taxılın üyüdülmə dəyərinin üzərinə üyüdülmüş taxılın dəyərini gəlmək lazımdır. Alınan məbləğdən əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, alınan nəticə öz təsərrüfatı üçün alınmış unun miqdarına bölünür. İl ərzində alınan un plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir və məhsulun faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra plan maya dəyərinə düzəliş edilir. Öz təsərrüfatı üçün üyüdülmüş un 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

Kənar təşkilat və ayrı-ayrı şəxslər üçün üyüdülən un üzrə yerinə yetirilən işlər plan maya dəyərilə 202-3 №-li hesabın kreditində 701 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Buraxılış qiyməti üzrə hesab – faktura əsasında bu işlərin dəyəri 601 №-li hesabın kreditində 531 №-li “Mal satanlar və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabının debetində əks etdirilir. Yerinə yetirilən işə görə ödənişin daxil olması 223 №-li “Hesablaşma hesabı”nın debetində 531 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

İlin axırında üyütmə üzrə işin faktiki maya dəyəri 801 №-li “Ümumi mənfəət ( zərərlər)” hesabına silinir.

Tərəvəz və meyvələrin emalının maya dəyəri. Kənd təsərrüfatı müəssisələri tərəvəz və meyvələri emal edərək duzlanma, turşutma aparır və konserv hazırlayırlar. Bu istehsal prosesi hər bir istehsal və məhsul növü üçün ayrı analitik hesabda uçota alınır. Məsələn, almanın konservləşdirilməsi, xiyarın konservləşdirilməsi, xiyarın duzlanması, kələmin turşuya qoyulması və s. Məsrəflərə daxil edilir: hesablanılmış əmək haqqı, emal olunan məhsulun dəyəri, duzun, taranın dəyəri, əsas vəsaitlərə hesablanılmış amortizasiya, əsas vəsaitlərin cari təmir xərcləri, yanacaq, elektrik enerjisi, su təchizatının dəyəri, sair əsas xərclər, ümumistehsalat (sex) və ümumtəsərrüfat xərcləri. Əgər eyni zamanda bir neçə məhsul emalı aparılırsa, onda əsas vəsaitlərin amortizasiyası, cari təmiri sex xərclərinin tərkibində uçota alınır.

460

Meyvə-tərəvəz konserv istehsalında məhsulun maya dəyərinin hesablanılma obyekti – hər buraxılan məhsul növü üçün min şərti bankanın maya dəyəri hesab edilir. Müəyyən edilmiş əmsalların köməyi ilə bankalarda olan hər məhsul növü şərti bankaya çevrilir. Məsələn, bankalarda konservləşdirilmiş xiyarın həcmi 0,5 l olarsa əmsal 1,53 götürülür, bankanın həcmi 1 l olarsa - əmsal 2,83, bankanın həcmi 3 l olarsa - əmsal – 8,48 şərti banka götürülür. Hər min ədəd şərti bankanın maya dəyərini hesablamaq üçün hər bir məhsul növü üzrə xərc məbləğini buraxılan şərti bankanın (min ədəd) miqdarına bölünür.

Mal-qaranın kəsilməsinin uçotu. Mal-qaranın kəsilməsi sənaye istehsalı növlərindən biri hesab edilir. Mal-qaranın kəsilməsi üzrə əməliyyatların uçotu 20-3 №-li subhesabda kəsilən mal-qara və quş növləri üçün açılan analitik hesablarda aparılır. Bu hesablarda kəsilmə üzrə xərclər və eyni zamanda kəsilmə üçün daxil olan mal-qara və quşların dəyəri göstərilir. Nə vaxt ki, təsərrüfatda ayrı kəsilmə sexi təşkil edilibsə və kəsilmə üzrə xərclər hesabına aid etmək mümkün olmadıqda mal qaranın kəsilməsi üzrə xərclər aşağıdakı xərc maddələri üzrə ayrı analitik hesabda uçota alınır: sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əmək haqqı, iş və xidmətlər, əsas vəsaitlərin saxlanılması üzrə xərclər, köməkçi materiallar, az- qiymətli və tez xarab olan əşyalar, heyvanların dəyəri, istehsalın təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər. Bu hesabdan xərclər kəsilən heyvanların diri çəkisinə proporsional olaraq müvafiq heyvan növləri və heyvan qrupları analitik hesabına aid edilir. Bu analitik hesabda kəsilən heyvanların sayı, diri çəkisi və kəsilən heyvanların dəyəri uçota alınır.

Mal-qara və quşların kəsilməsi nəticəsində əsas məhsul ət və əlavə məhsul – yun, dəri, lələk, buynuz və s. mədaxil edilir. Bu 204 №-li “Hazır məhsullar” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Ətin maya dəyərini hesablamaq üçün uçota alınan xərclərdən mümkün olan satış qiyməti ilə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və alınan nəticə əsas məhsul çıxışına bölünür. Əgər ət çıxımı keyfiyyət kateqoriyası üzrə uçota alınarsa onda xərclər ətin keyfiyyət kateqoriyaları arasında satış qiyməti üzrə ətin dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

Kərpic və kirəmid istehsalının uçotu. Bu istehsal sahəsi üzrə xərclərin uçotu istehsalın həcmindən asılı olaraq müxtəlif qaydada aparıla bilər. Böyük zavodlarda il boyu kərpic istehsalı zamanı xərclərin uçotu fazalara bölünmə metodu ilə aparılır. Bu halda xərclər hər bir faza – gilin çıxarılması, forma verilməsi, kərpicin bişirilməsi üzrə aparılır. Adətən kənd təsərrüfatı

461

müəssisələrində il boyu kərpic istehsal edilmir. Buna görə gilin çıxarılması, kərpicin hazırlanması üzrə xərclər fazalara bölünmədən bir “Kərpic istehsalı” analitik hesabında aparılır. Bişirilmiş kərpicin hər partiyası üzrə hazır məhsul (əsas məhsul – kərpic, əlavə məhsul – sınıq kərpic) mədaxil edilir və 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

Tam bişmiş kərpic plan maya dəyəri ilə, sınıq kərpic isə mümkün olan satış qiyməti ilə mədaxil edilir. Kərpic məhsulunun maya dəyərini hesablamaq üçün kərpic istehsalına çəkilən xərclərdən sınıq kərpiclərin dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərc məbləği tam kərpiclərin miqdarına bölünməklə hər min ədəd kərpicim maya dəyəri hesablanır. İlin axırında kərpicin plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqə düzəliş verilir.

Taxta istehsalının uçotu. Taxta istehsalında uçot kərpic istehsalında olduğu kimidir. Bu sahənin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, emala nəinki öz istehsalının materialları daxil olur, eyni zamanda kənardan satın alınan meşə materialları – şalban və s. daxil olur. Bu istehsal sahəsi üzrə xərclərin uçotu üçün adətən bir analitik hesab açılır. Bu hesabın debetində faktiki maya dəyəri ilə emala buraxılan meşə materiallarının hazırlanması ilə əlaqədar xərclər yazılır, hesabın kreditində isə plan maya dəyəri ilə alınan taxta materialı və eyni zamanda mövcud topdan satış qiyməti ilə, yaxud müvafiq yanacağın dəyəri üzrə taxta kəpəyi və qırağı kəsilmiş taxta (əlavə məhsul) yazılır.

Taxta istehsalının maya dəyərinin hesablanılmasında bir kubmetr taxtanın maya dəyəri hesablanır. Bir kubmetr taxtanın maya dəyərini hesablamaq üçün taxta istehsalına çəkilən xərclərdən (meşə materiallarının dəyəri də daxil olmaqla) əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərclər kubmetrlə istehsal olunan taxtanın miqdarına bölünür.

Qırağı kəsilmiş taxta-şalban və qırağı kəsilməmiş taxta-şalban buraxıldıqda uçot iki faza üzrə aparılır. Əvvəlcə qırağı kəsilməmiş materiallar üzrə xərclər müəyyən edilir, sonra qırağı kəsilmiş materiallar üzrə xərclər müəyyənləşdirilir və həmin materialların maya dəyəri hesablanır.

Tikinti materiallarının çıxarılmasının uçotu. Kənd təsərrüfatı müəssisələri tikinti üçün yararlı olan əhəng daşı, mel və s. yerdən qazıb çıxara bilərlər. Yerdən qazılıb çıxarılan hər bir tikinti materialları üzrə xərclərin uçotu üçün ayrı analitik hesab açılır. Franko-karxanada çıxarılmış materialların maya dəyəri müəyyən edilir.

462

202-3 №-li “Sənaye istehsalı” subhesabında keçən ilin istehsalından olan taxılın çeşidlənməsi, kartof tərəvəz və başqa kənd təsərrüfatı məhsullarının seçilməsi üzrə xərclər də uçota alınır.

Çeşidlənmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərini hesablamaq üçün çeşidlənmə və yaxud seçilmə üzrə cəmi xərclərdən istifadə olunan çıxarlar yemlik kökümeyvəlilərin, yaxud yaşıl kütlənin orta maya dəyəri ilə çıxıb, yerdə qalan xərcləri çeşidlənən, yaxud seçilmiş məhsulun miqdarına (istifadə olunmayan çıxarları çıxdıqdan sonra) bölünür.

Hər bir sənaye məhsulu növünün faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra əlavə yazılış və storno yolu ilə plan maya dəyərinə düzəliş edilir və müxabirləşən hesablarda əks etdirilir.

202-3 №-li hesabda ilin axırına qalan, bölüşdürülməyən xərclər bitməmiş istehsalata aid edilir və son balansda əks etdirilir və gələcək ilə keçirilir.

Təsərrüfatlararası müəssisələrdə taxta-şalban tədarükünün, tikinti materialının hazırlanmasının, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalının və s. bəzi xüsusiyyətləri vardır. Burada məsrəflər 202-3 №-li subhesabda hər bir istehsal növü üzrə uçota alınır.

İl ərzində yerinə yetirilən işləri payçı təsərrüfatlar qəbul etdikdə yerinə yetirilən işin plan maya dəyəri 202-3 №-li subhesabın kreditindən 701 №-li hesabın debetinə silinir. Eyni zamanda göstərilən işin hesablaşma qiyməti ilə dəyəri 601 №-li hesabın kreditindən 302 №-li hesabın debetinə aid edilir.

İlin axırında yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətin faktiki maya dəyəri 701 N-li hesabdan 801 N-li hesabın debetinə silinir , satışdan əldə edilən gəlir isə 601 N-li hesabın debetinə yazılmzaqla 801 N-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Bundan sonra yerinə yetirilən iş və xidmət üzrə mənfəət və ya zərər müəyyən edilir.

4. Zay məhsuldan olan itkilərin uçotu

İstehsalatda zay dedikdə öz keyfiyyətinə görə texniki şərtlərə, yaxud müvafiq standartlara uyğun gəlməyən və birbaşa təyinatı üzrə istifadə oluna bilməyən, yaxud da yalnız düzəldildikdən sonra istifadə oluna bilən məhsullar (konserv, kərpic və s.) nəzərdə tutulur.

İstehsalatda zay 207 №-li “Digər ehtiyatlar” hesabında sənaye istehsalı üzrə olan zayın uçotu aparılır. Zay iki cür ola bilər: düzəldilən zay, düzəldiləbilməyən zay.

463

Düzəldilən zayın uçotu. Düzəldilən zay məhsullarının uçotunun davamı 202 №-li hesabın 3-cü “Sənaye istehsalı” subhesabında aparılır. Bu halda zayın düzəldilməsi ilə əlaqədar xərclər 204,201,202-4,522,533,333,412,414,512 və s. hesabların kreditində və 207 №-li hesabın debetində əks etdirilir. 207 №-li hesabın kreditində düzəldilən zay üzrə itkinin azaldılmasına yönəldilən məbləğlər (müqəssir şəxslərdən tutulan məbləğlər) yazılır.

Zayın düzəldilməsi üzrə olan xərclər bu xərcin azaldılması məbləği arasında olan fərq 207 №-li hesabın kreditindən “Zaydan itki” yaxud “Sair xərclər” maddəsi üzrə 202 №-li hesabın 3-cü subhesabının debetinə silinir.

Düzəldiləbilməyən zayın uçotu. Aşkar edilmiş düzəldilə bilməyən zay bütün xərc maddələri üzrə faktiki məsrəflər ilə qiymətləndirilir. Bu dəyər 202 №-li hesabın kreditindən 207 №-li hesabın debetinə silinir.

Düzəldiləbilməyən zay üzrə itkinin azaldılması 207 №-li hesabın kreditində və aşağıdakı hesabların – istifadə edilməsi mümkün olan qiymətlə zay olan məhsulların dəyəri 204,201 №-li hesabların, məsul şəxsin əmək haqqından tutulan məbləğ 533 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Nəticədə zay olan məhsulun dəyəri ilə xərclərin azaldılma məbləği arasında olan fərq düzəldiləbilməyən zaydan olan itkini göstərir.Onlar 207 №-li hesabın kreditindən “Sair xərclər” maddəsi üzrə 202 № -li hesabın 3-cü subhesabının debetinə silinir. Zaydan olan itki hər ay müvafiq istehsal xərclərinə silinir və aşkar edilən zay məhsulun maya dəyərinin tərkibinə daxil edilir. 207 №-li hesabda ayın axırına qalıq olmamalıdır. Zayın uçotu sair xərc növləri üzrə 51-KT №-li cədvəldə aparılır.

5. Uçotun kompüter formasında sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu

Kompüter emalı bazasında uçot avtomatlaşdırıldıqda sənaye istehsalı məsrəflərinin uçotu üzrə informasiyalar – bu informasiyalar istehsalatın uçotu hesabları üzrə mühasibin AİY-nin uçot prosesinin tərkib hissəsidir. Bu sahədə uçot işləri AİY-nin fəaliyyətinin xarakteristikası IV fəsildə verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye istehsalında müxtəlif növdə qruplaşmanın uçotu xüsusilə subkonto prinsipində geniş istifadə olunur.

464

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

MÖVZU 15. 4. MÜHASİBAT (MALİYYƏ) HESABATI

P L A N

1. Mühasibat (maliyyə) hesabatının mahiyyəti, əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri.

2. Hesabatın tərkibi, növlər və tərtib olunma qaydası.3. Hesabatın qarşısında duran tələblər.4. Heasbatın tərtib edilməsinə hazırlıq işləri, hesabat dövrü.5. Müəssisələrdə tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatının əsas

formaları və göstəriciləri. Mühasibat balansı hesabatın əsas vacib forması kimi.

6. Mühasibat (maliyyə) hesabatının istifadə və təqdim edilmə müddətləri.

465

Mühasibat (maliyyə) uçotunun əsas vəzifələrindən biri verilmiş tapşırığın (planın) yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirməkdir. Bunun üçün cari uçot məlumatlarından istifadə edilir. Lakin müəyyən dövr ərzində müəssisənin işi üzərində nəzarət etmək üçün cari uçot məlumatlarını ümumiləşdirmək və sistemləşdirmək lazımdır. Buna hesabat tərtib edilməsi yolu ilə nail olunur. Hesabat mühasibat uçotu məlumatları əsasında hesabat dövrü ərzində müəssisələrin işinin nəticəsini xarakterizə edən qarşılıqlı əlaqə göstəricilər sistemini özündə əks etdirir. Mühasibat (maliyyə) hesabatı : müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və sairin istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin məcmusudur. Buna görə də bu mühasibat uçotunda hesabatın tərtib edilməsi yekun mərhələsi sayılır. Hesabat müəssisənin idarə edilməsində böyük rol oynayır. Hesabatın məzmunu, dövrlüyü, təqdim edilmə vaxtları iqtisadiyyatın idarə edilməsi və operativ rəhbərliyə, vergiqoymaya olan tələbatdan asılı olaraq müvafiq normativ aktlarla müəyyən edilir. Hesabat müəssisəyə cari rəhbərlik üçün istifadə olunur, onun məlumatları isə istehsal-maliyyə fəaliyyətinin təhlili üçün lazımdır. Onun köməyi ilə verilmiş parametrlərdən kənarlaşmanın səbəbi, istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar edilir. Kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf istiqamətini və səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verən müxtəlif tədqiqatlar üçün istifadə edilir. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Hesabat üçün müəyyən tələblər göstərilir: belə ki, onun göstəriciləri düzgün və doğru olmalıdır, əks halda nəzarət və rəhbərlik, təhlil üçün yararlı olmaz. Hesabat məlumatları mühasibat yazılışları və ilkin sənədlərlə təsdiq edilməlidir. Hesabatı öz vaxtında tərtib etmək və müəyyən olunan vaxtda təqdim etmək lazımdır, öz vaxtında alınmayan məlumatlar təsərrüfat işinin yaxşılaşdırılması üzrə lazımi tədbirlərin görülməsində müəssisə rəhbərlərini məhrum edir.

466

Vaxtında təqdim edilməyən hesabata görə müəssisə rəhbərinə və baş mühasibə inzibati cəza verilir, eyni zamanda mükafatdan məhrum edilir. Hesabat formalarında onların göstəricilərində bütün nəzərdə tutulan məlumatlar verilməlidir. Lazım gəldikdə onun fəaliyyətinin bütün xüsusiyyətlərinin açılmasına kömək edən əlavə rekvizitləri hesabata daxil etmək olar. Hesabat, istifadəçilərin başa düşməsi üçün sadə, aydın və doğru olmalıdır ki, onlar müəssisə işlərinə nəzarətdə iştirak etsinlər. Hesabat mürəkkəb və çox yer tutan olmamalıdır, buna görə son illərdə hesabatın sadələşdirilməsi və qısaldılması üzrə bir çox işlər aparılmışdır. Mühasibat hesabat formasını müəssisə rəhbəri və hesabatda göstərilən digər vəzifəli şəxslər imza edir. Mühasibat hesabatında pozmaya və pozub düzəltməyə icazə verilmir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat hesabatı aralıq (il) və illik (ilin yekunlarına görə) hesabata bölünür.

12.2. Mühasibat hesabatının normativ bazası

Mühasibat hesabatı aşağıdakı qanunvericilik və digər normativ aktların tələblərinə uyğun olaraq tərtib edilir: 15 sentyabr 1995-ci il Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”, 24 mart 1995-ci il “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

Mühasibat uçotu haqqında qanun

Hesabata uyğun olaraq “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu onlara aid olan ümumi qaydalar ilə - maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi, hesabat dövrü, maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin aparılması, maliyyə (mühasibat) hesabatlarının təqdim edilmə qaydası və s. ilə nizamlanır. Qanunda göstərilir ki, müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) maliyyə hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, dövriyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hesabatlardan ibarətdir.

467

Buna, mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq başqa hesabat formaları və izahatlar əlavə edilə bilər. Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Mühasibat hesabatı müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi (mütəxəssislər) tərəfindən imzalanır. Müəssisə mühasibat hesabatını təsis sənədlərinə uyğun olaraq təsisçilərə, iştirakçılara, mülkiyyətçilərə, dövlət vergi orqanlarına, dövlət statistika orqanlarına təqdim edir. Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər, həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

Mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılması üzrə qaydalar

Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, İ-80 saylı əmrinə əsasən təsərrüfat təşkilatlarının illik mühasibat hesabatlarının həcmi aşağıdakı siyahı üzrə təsdiq edilmişdir:

1. Müəssisə balansı. Forma № 1.2. Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat. Forma № 2.3. Müəssisə balansına əlavə. Forma № 5.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 8 yanvar 1997-ci il, 05-3/5 saylı məktubu ilə müəyyən edilmişdir ki, Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, I-80 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı formaları həm rüblük həm də illik mühasibat (maliyyə) hesabatları kimi təqdim olunmalıdır. Azərbaycan Respublikasının Nazirlik və Baş idarələri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə nümunəvi formalara əlavə olaraq öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikasına uyğun xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formalarını müəyyən edə bilər.

468

Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları dörd bölmədən ibarətdir:

1. “Ümumi müddəalar”.II. “Müəssisə balansı” göstəricilərinin (Forma № 1) doldurulması qaydası.III. “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat”ın (Forma № 2) doldurulması qaydası.IV. Müəssisə balansına əlavənin ((Forma № 5) doldurulması qaydası.

Birinci bölmədə müəssisənin mühasibat hesabatının tərtib edilməsinə dair ümumi tələblər açıqlanır: hesabata nə daxil edilməlidir, hesabatın göstəricilər sistemi, hesabat məlumatlarının keçən ilin müvafiq dövrünün göstəriciləri ilə müqayisəliyinin təmin edilməsi, icmal hesabatın tərtibi qaydası və s. İkinci bölmədə qrup maddələr üzrə mühasibat balansı (Forma № 1) göstəricilərinin doldurulması qaydası ətraflı izah olunur: “Əsas vəsaitlər”, “Maliyyə qoyuluşları”, “Dövriyyə aktivləri”, “Alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisi”, “Digər təşkilat və şəxslərlə hesablaşmalar”, “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları”, “Sair dövriyyə aktivləri”, “Kapital və ehtiyatla”, “Ehtiyat kapitalı”, “Məqsədli maliyyələşmələr”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin örtülməmiş zərəri”, “Kreditlər və borclar”, “Kreditor borcları” və s. hər bir qrup maddəsi üzrə, balansın maddələri üzrə konkret göstəricilərin tərtibi qaydası izah olunur. Üçüncü bölmədə müəssisədə hər bir gəlir yaxud xərclərin nədən ibarət olması və bütünlükdə müəssisə üzrə mənfəət və zərərlərin çıxarılması, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın (Forma № 2) məlumatları üzrə doldurulma qaydası açıqlanır. Dördüncü bölmədə mühasibat balansı və mənfəət, zərərlər haqqında hesabata əlavənin aydınlaşdırılması qaydası açıqlanır: Kapitalın dəyişməsi haqqında, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında, mühasibat balansına əlavə, alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadəyə dair hesabat haqqında izahatlar, aydınlaşdırıcı izahat. Metodik məsləhətlər – mühasibat hesabatının bütün əsas göstəricilərinin doldurulması qaydası haqqında kifayət qədər tam məlumat verir.

Hesabatın tərtibi üzrə təlimatlar Hesabatın tərtibi üzrə metodik göstərişlər dövrü olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi , Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və Vergilər Nazirliyi tərəfindən tərtib edilir və təsdiq edilir.

469

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında hesabatın tərkibinə daxil olan hər bir nümunəvi formanın tərtibinə dair qısa izahatlar verilir: mühasibat balansı (Forma № 1), maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat (Forma № 2), kapitalın hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 4), mühasibat balansına əlavə (Forma № 5), illik hesabata dair aydınlaşdırıcı izahat. Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında nümunəvi formaların tərtibi qaydası və hər bir məxsusi kənd təsərrüfatı idarəsində formaların tərtibi üzrə ətraflı izahatlar verilir: kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və təşkilatlarının işçilərinin sayı və əmək haqqı (5 KT №-li forma), əsas göstəricilər (6 KT №-li forma), məhsul satışı (7 KT №-li forma) , istehsalata xərclər (8 KT №-li forma), bitkiçilik məhsulları istehsalı və maya dəyəri (9 KT №-li forma), heyvandarlıq məhsulları istehsalı və maya dəyəri (13 KT №-li forma), heyvanların mövcudluğu (15 KT №-li forma), məhsulların balansı (16 KT №-li forma), əsas kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqların hərəkəti (17 KT №-li forma). Əlavə şəklində hesabatın bütün formalarının göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi sxemi verilir.

15 sentyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatda göstərilən ümumi tələblərə (bütövlüyü, mahiyyəti və s.) riayət edilməlidir.

12.3. Mühasibat hesabatına göstərilən tələblər

Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatın mühasibat uçotu üzrə əsasnamədə mühasibat hesabatına dair ümumi tələblər verilir: Azərbaycan Respublikası valyutasında, azərbaycan dilində tərtib edilməlidir, müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanmalıdır. Bundan əlavə xüsusi tələblər vardır. 1. Müəssisənin mühasibat hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Buna görə hesabatın tərtibi üçün lazımi hazırlıq işləri aparılmalıdır: sintetik və analitik uçotun məlumatları qarşılıqlı yoxlanılır, inventarizasiyanın yekunları çıxarılır və onun nəticəsinin hesabatlarda əks etdirilməsi aparılır, registrlərdə yekunlar və kalkulyasiya fərqi məbləğinin əks etdirilməsi aparılır, dövriyyə balansı tərtib edilir yaxud digər dövriyyə formalarının yoxlanılması təşkil edilir.

470

2. Mühasibat hesabatına bütün nəzərdən keçirilmiş formalar daxil edilməlidir ki, nəticədə hesabatın öz göstəriciləri arasında müvafiq kompleks qarşılıqlı əlaqə yaradılsın. 3. Mühasibat hesabatı sintetik və analitik uçot registrlərinin müvafiq məlumatları əsasında tərtib edilir . 4. Qanunvericiliklə məcburi qaydada audit tələb olunduqda, müəssisənin mühasibat hesabatının dürüstlüyünü təsdiq edən auditor rəyi olmalıdır. 5. Mühasibat hesabatının hər bir rəqəm göstəricisi keçən ilin müvafiq hesabat dövrünün rəqəm məlumatlarına uyğun verilir (lazım gələrsə düzəliş edilməlidir). 6. Mühasibat hesabatında mühasibat uçotu üzrə nəzərdə tutulan müvafiq qaydalardan başqa aktiv və passiv maddələri, mənfəət və zərər maddələri arasında zaçot aparılmasına icazə verilmir. 7. Mühasibat balansına netto qiymətində (yəni nizamlayıcı rəqəm çıxılmaqla) rəqəm göstəriciləri daxil edilməlidir, bu mənfəət və zərərlər haqqında mühasibat balansı və hesabata dair izahatda açıqlanmalıdır. 8. İllik mühasibat hesabatı tərtib edilərkən bütün müəssisələr üçün hesabat ili 01 yanvardan 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. İl ərzində yeni yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili onların hüquqi şəxs statusuna malik olduğu tarixdən 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradılmış (ləğv edilmiş, yenidən qurulmuş müəssisələr və onların struktur bölmələrinin bazası əsasında olmayan) müəssisələr üçün isə növbəti ilin 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. 9. Mühasibat hesabatının ayrı-ayrı maddələrinin qiymətləndirilməsi AR-nın Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci ildə təsdiq etdiyi mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılmasına dair müəyyən olunmuş təlimatın tələblərinə uyğun olaraq aparılır. 10. Mühasibat uçotuna dair qanuna uyğun olaraq hesabatdan sonra olan məlumatlar müəssisənin fəaliyyətinə müsbət və mənfi təsir etməsindən asılı olmayaraq hesabat ili ərzində mühasibat hesabatında əks etdirilməlidir. 11. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatında aparılır. Yəni əgər birinci rübə yol verilmiş səhv dördüncü rübdə aşkar olubsa, düzəliş dördüncü rübün hesabatında aparılmalıdır.

471

Mühasibat uçotu hesabatda səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edir. Bu və ya digər təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsi faktı aşkar edilərsə, uçot registrlərində müvafiq düzəlişlər aparmaq və lazım gələn hallarda müəyyən edilmiş qaydada vergi haqq-hesablarına düzəlişlər etmək tələb olunur. Mühasibat hesabatı və balanslarında heç bir pozuntu və qaralamalar olmamalıdır. Səhvlərə düzəlişlər edilən hallarda müvafiq qeydlər edilməli və düzəlişin tarixi göstərilməklə hesabatı və balansı imzalayan şəxs tərəfindən təsdiq edilməlidir. Həm cari, həm də keçən ilin hesabat məlumatlarında aşkar edilmiş (onların təsdiqindən sonra) səhvlər cari hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda düzəldilməli və bu düzəliş hesabat dövrünün (rüblük, ilin əvvəlindən olan) məlumatlarına daxil edilməlidir. Saxtalaşdırma və təhrifin başvermə dövrü müəyyən edilməyən hallarda hesabat məlumatlarındakı düzəlişlər , saxtalaşdırma və təhrif müəyyən edilən dövrdən sonrakı ilk hesabatda aparılmalıdır. Hesabat məlumatlarının düzəlişləri haqqında göstərilən qaydalar yoxlama və inventarizasiyalar zamanı həm müəssisənin özü həm də başqa orqanlar tərəfindən məlumatlarda təhrif edilmə və saxtalaşdırma aşkar edilən hallarda tətbiq edilir. İllik mühasibat hesabatının yoxlanılması gedişatında gəlirin gizlədilməsi, yaxud aidiyyatı olmayan məsrəflərin istehsal xərclərinə daxil edilməsi nəticəsində maliyyə nəticəsinin aşağı salınması müəyyən edilən hallarda keçmiş ilin mühasibat uçotu və hesabatında heç bir düzəliş aparılmır və həmin hal cari ildə, təhrifin buraxılması zamanı istifadə edilən hesabları müxabirləşdirməklə keçmiş ilin mənfəəti (zərəri) kimi əks etdirilir. Xammal və materialların maya dəyəri ilə onların uçot (plan) maya dəyəri (nəqliyyat-tədarük xərcləri) arasındakı kənarlaşmanın bölüşdürülməsində təhrif yaxud məsrəflərin vaxtında əks etdirilməməsi nəticəsində düzgün hesablanmayan məsrəflər üzrə düzəliş “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşdirilərək müvafiq hesabların debetində yazılış aparmaqla yerinə yetirilir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına və ya başqa mənbələrə aid edilən xərclərin, yaxud artıq hesablanmış amortizasiya ayırmalarının (köhnəlmənin) məhsul istehsalına çəkilən məsrəflərə daxil edilməsi hallarında aparılası düzəliş, göstərilən xərclərin (ayırmaların) məbləği qədər “Mənfəət və zərərlər” hesabını kreditləşdirərək müvafiq mənbələri azaltmaqla həyata keçirilir.

472

Mühasibat uçotunda düzəlişlər edilməsinə dair misallar

1. Qanunvericiliyə əsasən müəssisənin öz vəsaiti hesabına ödənilməli olan xərclər (məsələn, ezamiyyə xərclərinin normadan artıq hissəsi) istehsal məsrəflərinə aid edilmişdir: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 26(721); K-t 80(801) D-t 81(901); K-t 26(721) - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 20(202); K-t 71(244) (storno) D-t 81(901); K-t 71(244) 2. Amortizasiya ayırmaları artıq hesablanmışdır: səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 02(112); K-t 80(801) - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 20(202), 25(202-5),26(721), K-t 02(112) (storno) 3. Satılmış məhsul (iş, xidmət) üzrə artıq əlavə dəyər vergisi hesablanmışdır: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68(421) K-t 80(801) - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 46(601); K-t 68(421) (storno). 4. Malsatanlara ödənilmiş əlavə dəyər vergisi büdcə ilə hesablaşmaların azaldılmasına artıq aid edilmişdir: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68(421), K-t 80(801) - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 68(421), K-t 19(241) (storno) 5. Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinə aid edilən vergilər (məsələn, əmlak vergisi) artıq hesablanmışdır: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68(421), K-t 80(801)

473

- səhv cari hesabat dövrlərində edilibsə D-t 80(801), K-t 68(421) (storno)

Müəssisənin mühasibat hesabatı göstəricilərinin formalaşmasıqaydası haqqında ümumi metodik göstərişlər

Mühasibat hesabatı: Müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və s. istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin yekunlarının məcmudur. Mühasibat hesabatı mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilir. Müəssisə yaradılarkən AR Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin mühasibat hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydalarına dair ümumi tələblər (dolğunluq, bütövlük əhəmiyyətliliyi, zəruriliyi, neytral olması, müqayisəyə gəlməsi, müqayisə oluna bilməsi) əməl etmək lazımdır. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında doğru və tam təsəvvür əldə etmək üçün lazımi məlumatlar mühasibat hesabatına daxil edilməlidir. Əgər müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onun maliyyə vəziyyətində dəyişiklik haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün məlumatlar kifayət etmədikdə, onda müəssisənin mühasibat hesabatına əlavə müvafiq göstəricilər və izahat əlavə edilir. Bununla mühasibat hesabatında olan informasiyaların birtərəfliliyi təmin edilməlidir. Müəssisənin bütün filiallarının, nümayəndəliklərin və digər bölmələrin (o cümlədən ayrıca balansı olanın) göstəriciləri müəssisənin mühasibat hesabatının məlumatlarına daxil edilməlidir. Hər bir əhəmiyyətli göstərici mühasibat hesabatında ayrılıqda göstərilməlidir. Zəruri olmayan oxşar xarakterli və təyinatlı məbləğlər ayrılıqda göstərilmir və birləşdirilə bilər. Əgər göstəricinin ayrılıqda göstərilməsi zəruri olmadıqda, o mühasibat balansında mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda yaxud onlara dair izahatlarda (mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında əlavədə yaxud izahatda) başqaları ilə birləşdirilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi göstəricilərin

474

mühasibat balansında və mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ayrılıqda verilməsi mümkün olmadıqda izahatlarda ayrılıqda göstərilməlidir. Əhəmiyyətli hesab edilən göstərici əgər açıqlanmırsa, hesabat informasiyaları əsasında maraqlı olan istifadəçilərin qəbul etdikləri iqtisadi qərarlarına təsir edə bilər. Müəssisənin həll etdiyi məsələ həmin göstəricinin əhəmiyyətli olması göstəricinin qiymətləndirilməsindən, onun xarakterindən, konkret əmələ gəlmə vəziyyətindən asılıdır. Mühasibat uçotu haqqında qanunun tələblərinə uyğun olaraq mühasibat balansına daxil edilən maddələr və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata daxil edilən maddələr qrupu üzrə mühasibat hesabatının məlumatlarında açıqlanma minimum olmalıdır. Mühasibat balansının maddələr qrupuna yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinə daxil edilən məlumatların həcmi və xarakteristikasını nəzərə almaqla mühasibat balansının maddələr qrupunun yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinin müvafiq göstəricilərinin rasşifrovkası mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud maddələrə dair “o cümlədən yaxud” onlardan istifadə şəklində) verilə bilər. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, hesabat ilində müvafiq məlumatların ümumu yekununa olan nisbəti 5 %-dən yuxarı olarsa , onda həmin məbləğ əhəmiyyətli hesab olunur. Müəssisə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı əhəmiyyətli meyar informasiyasını mühasibat hesabatında əks etdirmək məqsədi üçün tətbiq haqqında qərar qəbul edə bilər. Müəssisə mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahat hazırlayarkən, nümunəvi formalara əsasən mühasibat balansına dair əlavəyə (Forma № 5) daxil edilənləri mühasibat hesabatı formasında sərbəst şəkildə göstərilir yaxud bu göstəricilər izahat məktubuna daxil edilir. Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini tətbiq etməyən kiçik sahibkarlıq subyektləri göstərilən formalarda əlavə rasşifrovkasız mühasibat balansının qrup maddələri və mənfəət və zərərlər haqqında hesabat maddələr üzrə göstəricilər həcmində və mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahat vermədən mühasibat hesabatının təqdim edilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.

475

Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini və mühasibat hesabatının doğruluğunun sərbəst auditor yoxlanılması tələbini tətbiq etməyən kiçik sahibkarlıq subyektləri əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatı (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı ((Forma № 4), mühasibat balansına dair əlavəni (Forma № 5) illik mühasibat hesabatının tərkibində göstərməyə bilər. Aktivlərin, öhdəliklərin, gəlirlərin, xərclərin ayrı-ayrı növləri və təsərrüfat əməliyyatları haqqında göstəricilər, əgər bu hər bir ayrı-ayrı göstəricilər maraqlanan istifadəçilərə müəssisənin maliyyə vəziyyəti yaxud fəaliyyətin maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək üçün əhəmiyyətli deyilsə mühasibat balansı yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ümumi məbləğ yalnız mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda (Forma № 5) əlavə qəbul edilmiş forma yaxud izahat məktubu açıqlanmış şəkildə verilə bilər. Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yaradıldıqda, yaradılan ehtiyatlar – debitor borclarından çıxılmaqla balansda əks etdirilir (bu halda ehtiyat passivdə əks etdirilmir). Mühasibat hesabatı tərtib edilərkən müəssisənin maliyyə vəziyyətinə pul vəsaitlərinin hərəkəti yaxud maliyyə nəticəsinə və sairəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, uçot siyasətində dəyişiklik mühasibat uçotunda açıqlanma üzrə tələblər icra edilməlidir. Bu açıqlanma mühasibat hesabatı yaxud izahat məktubu formasında bilavasitə şifri açılmış müvafiq göstəriciləri daxil etmək yolu ilə həyata keçirilir Mühasibat hesabatında məlumatlar əks etdirildikdə, əgər hər hansı bir göstəricini müvafiq məlumatlardan oxumaq lazım olduqda (əgər mənfi əhəmiyyətlidirsə) belə göstərici mühasibat hesabatında mötərizədə göstərilir (örtülməmiş zərər və s.).

Mühasibat (maliyyə) hesabatının təqdim edilməsi qaydası

Müəssisənin hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Orada əmlakın, dövriyyə vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin və ümumən balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin hərəkəti, maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri artan yekunla əks etdirilir.

476

Bütün müəssisələr (büdcə idarələrindən başqa) illik mühasibat hesabatı təqdim edirlər. Mühasibat uçotu haqqında qanuna əsasən təqdim olunan mühasibat hesabatını beş varianta ayırmaq olar: Birinci variant - əksər müəssisələr üçün illik hesabata beş nümunəvi hesabat formasını (kənd təsərrüfatı müəssisələri üçün bir neçə xüsusi cədvəl forması da təqdim edilir), izahat məktubunu və auditor rəyini (audit tələb olunduğu halda) daxil edirlər; İkinci variant – auditin aparılması tələbi olmayan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün 3 №-li nümunəvi hesabat formasının (kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat), 4 №-li hesabat formasının (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat), 5 №-li hesabat formasının (mühasibat balansına əlavələr) və izahat məktubunun təqdim olunmasına icazə verilir; Üçüncü variant - audit aparılması tələbi olan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün, əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda 3, 4, 5 №-li formaların təqdim olunmaması hüquqi verilir. Dördüncü variant – qeyri kommersiya təşkilatlarının ixtiyarı vardır ki, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı (Forma № 4), müvafiq məlumatlar olmadıqda eləcə də 3 №-li formanı və 5 №-li formanı illik hesabatın tərkibində göstərməsinlər. Ona görə qeyri kommersiya təşkilatlarına məsləhət görülür ki, 6 №-li formanı (alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadə haqqında hesabat) illik hesabatın tərkibinə daxil etsinlər; Beşinci variant – ictimai təşkilatlar (birliklər) 3, 4, 5 №-li formaları və izahat məktubunu illik hesabatın tərkibində göstərmirlər. Müəssisə (xarici investisiyalı müəssisələr istisna olmaqla) rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir: Mülkiyyətçilərə (iştirakçılara, təsisçilərə, təsis sənədlərinə uyğun olaraq); ərazi vergi idarələrinə; dövlət statistika orqanlarına. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına. Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr rüblük və illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu Qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər , həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

477

Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndərilməsi təsisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulduqda həyata keçirilir. Vergi deklarasiyası və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə ərazi vergilər idarələrinə təqdim olunur. Müəssisələr rüblük maliyyə (mühasibat) hesabatlarını rüb başa çatdıqdan sonra 30 gündən gec olmayaraq illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını isə il başa çatdıqdan sonra 90 gündən gec olmayaraq təqdim edirlər. Büdcə idarələri aylıq, rüblük və illik maliyyə hesabatlarına yuxarı orqanlara onlar tərəfindən müəyyən olunmuş müddətlərdə təqdim edirlər. Göstərilən müddətlər daxilində maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətini müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir . Xarici investisiyalı müəssisələr illik maliyyə (mühasibat) hesabatını hesabat ilindən sonrakı mart ayının 15-nə, təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydada müəssisənin hər bir iştirakçısına (sahibkarına), ərazi vergi idarələrinə və dövlət statistika orqanlarına təqdim edirlər. Büdcədən maliyyələşən nazirliklər, baş idarələr və digər idarəetmə orqanları büdcə idarələrinin xərc smetalarının icrası haqqında aylıq , rüblük və illik icmal maliyyə (mühasibat) hesabatlarını müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə, onun tərəfindən müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edirlər. Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri və baş idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesabatlarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesabatlarını isə hesabat ilindən sonrakı aprel ayının 25-dən gec olmayaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə, Maliyyə Nazirliyinə, Dövlət Statistika Komitəsinə və Vergilər Nazirliyinə təqdim edirlər. Təqdim olunan illik mühasibat hesabatı müəssisələrin təsis sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada təsdiq olunmalıdır. Müəssisənin mühasibat hesabatının təqdim etdiyi gün onun poçtla göndərdiyi tarix yaxud mənsubiyyəti üzrə faktiki verilmə tarixi üzrə müəyyən edilir. Əgər hesabatın təqdim olunduğu tarix iş gününə düşmürsə, onda hesabatın təqdim olunma vaxtı ondan sonra gələn növbəti iş günü hesab edilir.

478

Müəssisələrin illik mühasibat hesabatı (büdcə idarələrindən başqa) maraqlanan istifadəçilər üçün (banklar, investorlar, kreditorlar, alıcılar, malgöndərələr və s.) açıq hesab olunur. Belə ki, istifadəçilər illik mühasibat hesabatı ilə tanış ola bilər və onun surətini çıxara bilər. Qanunvericilik üzrə dövlət sirrinə aid olan, saxlanılan göstəricilər qanunvericiliyin tələbini nəzərə almaqla mühasibat hesabatı verilir. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda, ayrı-ayrı təşkilatlar (açıq səhmdar cəmiyyəti və s.) mühasibat hesabatını və auditor rəyinin yekun hissəsini nəşr etdirə bilər. Hesabatın nəşr edilməsi növbəti hesabat ilinin 1 iyundan gec olmayaraq aparılır. Müəssisənin maliyyə (mühasibat) hesabatları, onların doğru və düzgünlüyü müstəqil hüququ olan müvafiq nəzarətedici orqanlar tərəfindən təsdiq edildikdən sonra hüquqi və fiziki şəxslər, habelə bütün marağı olan istifadəçilər, iştirakçılar və başa orqanlar üçün açıq nəşr edilə bilər. Müəssisənin müvafiq ünvana təqdim etdiyi mühasibat hesabat formasının üzərində mütləq aşağıdakı məlumatlar olmalıdır: tərtib edilmiş hissənin adı; tərtib olunan hesabatın hesabat ilini yaxud hesabat dövrünü göstərmək. Müəssisə (müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyatdan keçən, təsis sənədlərinə uyğun hüquqi şəxslərin tam adı göstərilir) vergi ödəyicisinin indentifikasiya nömrəsi (VÖEN) sahə ( fəaliyyət növü, təsərrüfat subyektinin təşkilat hüquqi formasının klassifikatoru və mülkiyyət forması klassifikatoru üzrə sahiblik koduna əsasən müəssisənin təşkilat-hüquqi forması, ölçü vahidi, min manatla verilir, ünvan (müəssisənin poçt ünvanı tam göstərilir); təsdiq edilmə tarixi (aralıq və illik hesabat üçün müəyyən olan tarix göstərilir; göndərilmə tarixi (qəbul olunmuş) (mühasibat hesabatının konkret poçtla göndərilmə tarixi yaxud onun aidiyyatı üzrə faktiki verilmə tarixi göstərilir). Təqdim olunan mühasibat hesabatının məlumatları onda bir dəqiqliklə göstərilmədən tam şəkildə min manat hesabı ilə verilir. Satış, öhdəliklər və s. dövriyyəsi olduqda müəssisəyə icazə verilir ki, təqdim olunan mühasibat hesabatında onda bir dəqiqliyi göstərmədən milyon manatla göstərilsin. Mühasibat hesabatına təqdim olunan mühasibat hesabatının tərkibi haqqında və müəyyən olunmuş qaydada rəsmiləşdirilmiş müəssisənin müşayiətedici məktubu əlavə edilir.

12.4. Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat

479

(2 №-li forma)

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat, hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin nəticəsini xarakterizə edir. Bu formanın mühüm əhəmiyyəti vardır, belə k, onda bütünlükdə müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onların tərkibi haqqında bütün lazımi məlumatlar vardır. Hesabatda gəlirlər, xərclər və maliyyə nəticələri haqqında məlumatlar ilin əvvəlindən hesabat tarixinə qədər (ilin axırına qədər) artan yekunla verilir. “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”na görə məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından gəlir, alınmalı olan faizlər; digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər; sair əməliyyat xərcləri; satışdankənar gəlirlər və müstəsna dərəcədə olan gəlirlərin müəyyən edilməsi və minimum olaraq ayrılıqda açıqlanması tələb olunur. Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçotu haqqında Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri satış əməliyyatlarından gələn gəlirlər (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirilir. Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlər onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır: - Əlavə dəyər vergisi, aksiz və s. vergilər və məcburi ödənişlər çıxılmaqla məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (netto – satışdan gəlir). - Satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyəri (kommersiya və idarəetmə xərclərindən başqa). - Ümumi mənfəət. - Kommersiya xərcləri. - İdarəetmə xərcləri. - Satışdan mənfəət (zərər). -Alınmaya dair faizlər. - Ödənilməyə dair faizlər.

480

- Digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər. - Sair gəlirlər. - Sair xərclər. - Vergitutmaya qədər mənfəət (zərər) - Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri. - Cari mənfəət vergisi. - Hesabat dövrünün mənfəəti (zərəri) - Xalis mənfəət (bölüşdürülməmiş mənfəət) (ödənilməmiş zərər). “Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsi üzrə məhsulların və malların satışından gəlirlər, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar daxil olmalar, mühasibat uçotunda qəbul edilən, həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarından (təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı faktları ilə əlaqədar daxil olmalar), adi fəaliyyət növündən olan gəlirlər əks etdirilir. “Satılmış məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsi üzrə məhsulların istehsalına, işlərə, xidmətlərə çəkilən xərclər və hesabat dövründə satılan məhsullara, işlərə, xidmətlərə aid olan xidmətlər əks etdirilir. Ticarət fəaliyyətini həyata keçirən müəssisələr həmin maddə üzrə satın alınan malın dəyəri, həmin hesabat dövründə əks etdirilən satışdan əldə edilən gəlir əks etdirilir. İctimai iaşə sahəsində xidmət göstərən müəssisələrdə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinə tədavül xərcləri daxil edilmir, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Kommersiya xərcləri” maddəsi üzrə əks etdirilir. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Adi fəaliyyət növü üzrə gəlirlər və xərclər” bölməsinin “Ümumi mənfəət” maddəsinin məlumatları “Malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından ümumi gəlir (netto) (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsinin məlumatları ilə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinin məlumatları arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. “Sair gəlirlər və sair xərclər” bölməsində alınmış və ödənilmiş cərimələrin, peniyaların və dəbbələmə pullarının, digər iqtisadi sanksiyaların (qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödəmələr barədə sanksiyalar istisna olmaqla), müəssisənin hesabında olan vəsaitlərin yekunu üzrə alınmış faizlərin , valyuta hesabları və xarici valyuta əməliyyatları

481

üzrə kurs fərqlərini, hesabat ilində aşkara çıxarılmış keçmiş illərin mənfəət və zərərləri, təbii fəlakətlərdən zərərlər, borcların və debitor borclarının silinməsindən itkilər, ümidsiz borclar kimi qabaqcadan silinmiş daxil olan borclar, qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq mənfəət və zərərlər hesabına aid edilən sair gəlirlər, itkilər və məsariflərin müfəssəl şəkildə ümumi məbləği göstərilir. “Cari mənfəət vergisi” maddəsi üzrə büdcə qarşısında borc kimi mühasibat uçotunda əks etdirilən və Azərbaycan Respublikası qanunvericilik qaydasında müəyyən olunanlara müvafiq olaraq müəssisənin hesabladığı mənfəət vergisi məbləği əks etdirilir. Müəssisənin adi fəaliyyətindən nəticə “Adi fəaliyyətdən mənfəət (zərər)” maddəsi üzrə əks etdirilir. Hesabat dövrü ərzində xalis mənfəət yaxud zərər təsərrüfat fəaliyyətində müstəsna halların (təbii fəlakət, yanğın, daşqın, qəza, sığorta ödənişləri və s.) təsiri nəzərə alınmaqla adi fəaliyyətdən mənfəət yaxud zərərdən asılı olaraq formalaşır. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Ayrı-ayrı mənfəət və zərərlərin şərh edilməsi” bölməsində mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata dair aydınlıq uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə informasiyalarla təmin etməlidir. Həmin informasiyalar müəssisə fəaliyyətinin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələri haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün lazımdır. Odur ki, onların mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, burada aşağıdakı məlumatlar verilir:

- təsərrüfat fəaliyyətinin müstəsna halları və onların nəticələri haqqında;- təsərrüfat fəaliyyətinin şərti faktları və hesabat tarixindən sonra olan

hadisələr haqqında;- əməliyyatların dayandırılması haqqında;- dövlət yardımı haqqında;- bir səhmə düşən mənfəət haqqında.

Bunlardan başqa, burada müəssisənin hüquqi ünvanı, əsas fəaliyyət növü, hesabat dövrü ərzində işləyən işçilərin orta illik sayı, yaxud hesabat tarixinə işləyənlərin sayı; müəssisənin icraçı və nəzarət orqanlarının üzvlərinin tərkibi (familiyası və vəzifəsi) haqqında məlumatlar verilir.

482

12.5. Mühasibat hesabatının digər formaları

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat (3 №-li forma)

Bu forma dörd bölmədən ibarətdir və müəssisənin kapitalının dəyişməsinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır: -Hesabat dövrünün əvvəlinə kapitalın həcmi - Kapitalın artması – cəmi O cümlədən: -əlavə səhm buraxılması hesabına; - əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi hesabına; - əmlakın çoxalması hesabına; - hüquqi şəxsin yenidən təşkili (qarışma, birləşmə); - mühasibat uçotu və hesabatı qaydasına müvafiq olaraq bilavasitə kapitalın artımına aid edilən gəlirlər hesabına - Kapitalın azalması – cəmi O cümlədən: - səhmin nominal qiymətinin azalması hesabına; - səhmin miqdarının azalması hesabına; - hüquqi şəxsin yenidən təşkil edilməsi (ayrılması, bölünməsi) hesabına; - mühasibat uçotu və hesabat qaydalarına müvafiq olaraq bilavasitə kapitalın azalmasına aid olan xərclər hesabına. -Hesabat dövrünün sonuna kapitalın həcmi. Müəssisənin xüsusi kapitalının tərkibində nizamnamə, əlavə və ehtiyat kapitalı, bölüşdürülməmiş mənfəət və sair ehtiyatlar uçota alınır. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda “Kapital” bölməsində bütün onu təşkil edənlərin hərəkəti: hesabat ilinin əvvəlinə qalıq, hesabat dövrü ərzində daxil olma (azalma), hesabat ilinin sonuna qalıqlar haqqında məlumatlar verilir. “Nizamnamə kapitalı” maddəsi üzrə müəssisə “İlin əvvəlinə qalıq” sütununda təsisçilərin sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyata alınmış hesabat ilinin əvvəlinə nizamnamə kapitalının məbləğini göstərir. Hesabat ili ərzində nizamnamə kapitalının artması yaxud azalması hallarında bu məbləğ müəyyən olunmuş qaydada formanın müvafiq sütunlarında əks etdirilir.

483

“Əlavə kapital” maddəsi üzrə əlavə kapitalın hərəkəti göstərilir. Burada 3-cü sütunda ilin əvvəlinə hesab üzrə qalıq yazılır, 4-cü sütunda il ərzində hesab üzrə artma məbləği (emissiya gəliri məbləğinin daxil olmasından, yenidən qiymətləndirilməsindən olan daxil olmalardan və s.), 5-ci sütunda nizamnamə kapitalına daxil olma, zərərin silinməsinə yönəldilmiş məbləğ hesabına il ərzində əlavə kapitalın azalması məbləği, 6-cı sütunda ilin axırına əlavə kapitalın qalığı göstərilir. Həmin maddədə nizamnamə kapitalına qoyuluş zamanı xarici valyutada borc ödənilən zaman yaranan kurs fərqi də əks etdirilir. “Kapital” bölməsinin “Ehtiyat fondları” maddəsi üzrə hesabat iliniun əvvəlinə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq yaradılan ehtiyat fondunun məbləği əks etdirilir. “Məqsədli maliyyələşmə və daxil olmalar” maddəsi üzrə müəssisələrdə (məsələn, kənd təsərrüfatı istehlak kooperativlərində) vəsaitlərin mənbələri və onların istifadəsinin hərəkəti göstərilir. Bu maddədə məqsədli təyinatı olan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün büdcədən, sahələr və sahələrarası xüsusi təyinatlı fondlardan, müəssisələrdən və fiziki şəxslərdən alınmış vəsaitlərin hərəkəti göstərilir. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində “Kapital” bölməsinin yekun məlumatları ilə müqayisədə hesabat ilinin sonuna müəssisənin kapitalının artması mənbələri, eləcə də kapitalın azalması səbəbləri haqqında informasiyalar açıqlanır. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, birini təşkil edən kapitalın artması (azalması) ilə əlaqədar daxili dövriyyə, digərini təşkil edən kapitalın azalması ( artması) hesabına kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində əks etdirilməməlidir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat(4 №-li forma)

Bu forma keçən il ərzində pul vəsaitlərinin istifadəsinin istiqamətləndirilməsi haqqında informasiyaların açıqlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəssisə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və daxil olması və məsarif edilməsini xarakterizə edən, hesabat dövründə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatlar mühasibat hesabatında açıqlanır. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən müəssisənin maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri xarakterizə edir.

484

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat 4 bölmədən ibarətdir və aşağıdakı göstəriciləri vardır: - Hesabat dövrünün əvvəlinə pul vəsaitlərinin qalığı. - Pul vəsaitlərinin daxil olması – cəmi O cümlədən: - məhsullar, mallar, işlər və xidmətlərin satışından; - əsas vəsaitlər və digər əmlakın satışından; - alıcılardan (sifarişçilərdən) alınan avanslar; - büdcədən ayırmalar və digər məqsədli maliyyələşmələr; - alınan kreditlər və borclar; - dividendlər, maliyyə qoyuluşları üzrə faizlər; - sair daxil olmalar. - Pul vəsaitlərinin yönəldilməsi – cəmi: - malların, işlərin, xidmətlərin ödənilməsinə; - əməyin ödənişinə; - dövlətin büdcədənkənar fondlarına ayırmalar; - avansların verilməsinə; - maliyyə qoyuluşlarına; - dividendlərin, qiymətli kağızlar üzrə faizlərin ödənilməsinə; - büdcə ilə hesablaşmalara; - alınan kreditlər, borclar üzrə faizlərin ödənişinə; -sair ödənişlər , köçürmələr; - Hesabat dövrünün sonuna pul vəsaitlərinin qalığı. Xarici valyutada pul vəsaitlərinin mövcudluğu (hərəkəti) hallarında əvvəlcə onun hər bir növü üzrə xarici valyutada hesablamalar tərtib edilir. Bundan sonra xarici valyutada tərtib edilən hər bir hesablamanın məlumatları, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının kursu üzrə yenidən hesablama aparılır. Hesabatın müvafiq göstəriciləri doldurularkən ayrı-ayrı hesablamalar üzrə alınan məlumatlar cəmlənir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat məlumatlarını formalaşdıran zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: cari fəaliyyət – müəssisənin məqsədinə müvafiq həyata keçirilən əsas fəaliyyətdir. Əsas fəaliyyətə daxildir - sənaye məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, kənd təsərrüfatı, malların, ictimai iaşəyə göstərilən xidmətin satışı, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s.

485

İnvestisiya fəaliyyəti – bu torpaq sahələrinin əldə edilməsinə, daşınmaz avadanlıqlara, qeyri-maddi aktivlərə kapital qoyuluşudur. Bundan başqa investisiya fəaliyyətinə uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu da (qiymətli kağızların əldə edilməsi, digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına pul vəsaiti qoyuluşu) daxildir. “İnvestisiya fəaliyyəti üzrə” formanın sütununda, eləcə də kapital qoyuluşunun satışından (torpaq sahələrinin, daşınmaz əmlakın və s. satışı) alınan gəlirlər göstərilir. Maliyyə fəaliyyəti dedikdə qısamüddətli qoyuluşların (12 aydan az müddətə vəsait qoyuluşu), eləcə də istiqrazların yaxud qısamüddətli qiymətli kağızların (vekselin və s.) buraxılışı ilə əlaqədar fəaliyyət başa düşülür. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərdən müəssisənin maliyyə vəziyyətində olan dəyişiklikləri xarakterizə edir. (cədvəl 12.1).

Cədvəl 12.1Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması

“_______________” müəssisəsiPul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

31 dekabr 20X2-ci il tarixinə

(manatla)Qeydlərəistinad

20xXI 20x2

Əməliyyat fəaliyyətindən pul vəsaitlərinin hərəkətiHesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər x(x) x(x)Aşağıdakı maddələr üzrə düzəlişlər: x(x) x(x)azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı x(x) x(x)mənfəət vergisi üzrə xərclər x(x) x(x)qeyri-pul maddələri üzrə gəlirlər və xərclər x(x) x(x)investisiya fəaliyyəti və ya maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətə aid olandigər maddələr

x(x) x(x)

Aşağıdakı maddələr üzrə baş verən dəyişikliklər: x(x) x(x)Ehtiyatlar x(x) x(x)

486

əməliyyat debitor borcları və gələcək dövrlərin xərcləri

x(x) x(x)

əməliyyat kreditor borcları və hesablamalar x(x) x(x)Ödənilmiş (qaytarılmış) mənfəət vergisi x(x) x(x)Əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

____ ____

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətləriKomisyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğlər daxil olmaqla uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin əldə edilməsi üçün, eləcə də, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilən kapitallaşdırılmayan məsrəfləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxil olmaları X xtörəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

törəmə, asılı və birgə müəssisələrdəinvestisiyaların satışından yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları x xdigər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borcların geri qaytarılmasından yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların əldə edilməsi üçün pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların satışından əldə olunan pul vəsaitlərinin x x

487

daxilolmalarıFyuçers, forvard, opsion və svop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)Fyucers, forvard, opsion və svop müqavilələrindən yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x xdividendlərin və gəlirin digər oxşar növləri şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

Alınmış faizlər şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

x___x(x)____

x___x(x)____

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətdən pul vəsaitlərinin hərəkətisəhmlərin və digər oxşar alətlərin buraxılması nəticəsində yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x xmüəssisənin öz səhmlərinin və digər oxşar alətlərinin geri alınmasıməqsədilə pul vəsaitlərinin xaricolmaları şəklində alınmış məbləğlərdən yarananborc pul vəsaitlərinin daxilolmalarıborc şəklində alınmış məbləğlərin geriqaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x)

x

(x)

(x)

x

(x)məqsədli maliyyələşdirmə şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları x xməqsədli maliyyələşdirmə şəklində alınmışməbləğlərin geri qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

maliyyə icarəsi müqavilələrinin şərtlərinəəsasən əsas məbləğlər üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

dividendlər və buna oxşar digər ödəmələrşəklində pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)faizlər şəklində pul vəsaitlərininxaricolmaları

(x)____

(x)____

488

maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətlər ilə əlaqədar fövqəladə xaric olmalar və daxil olmalar

x(x) x(x)

Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)

x(x) X(x)

Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin hərəkəti

20XI 20X2bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin əvvəlinə olan məbləğiil ərzində pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)xarici valyutaların məzənnələrinin dəyişmələrinin təsiribank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin sonuna olan qalığı

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

Sənaye, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, malların satışı, ictimai iaşəyə xidmət göstərilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s. ilə əlaqədar müəssisə fəaliyyəti cari fəaliyyət hesab olunur. İnvestisiya fəaliyyəti – torpaq sahələrinin , binaların və digər daşınmaz əmlakların, avadanlıqların, qeyri-maddi aktivlərin və digər dövriyyədənkənar aktivlərin satın alınması ilə eləcə də onların satışı ilə; özündə tikintinin aparılması ilə, elmi-tədqiqat, təcrübə-konstruktor və texnoloji işlərlə, maliyyə qoyuluşlarının aparılması ilə əlaqədar olan fəaliyyətdir. Maliyyə fəaliyyəti nəticəsində müəssisənin xüsusi kapitalının , borc vəsaitinin (səhmlərin, istiqrazların buraxılmasından, digər təşkilatlara borcun verilməsindən, borc vəsaitlərinin ödənilməsindən və s.dən daxil olmalar) həcmi və tərkibi dəyişir. Müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumat Azərbaycan Respublikası valyutasında verilir. Buna görə xarici valyutanın mövcudluğu

489

haqqında məlumatlar onun hər bir növü üzrə mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə AR Milli Bankının kursu üzrə hesablanır. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda hesabat əvvəlki ilin əvvəlinə və axırına pul vəsaitlərinin qalığı, onların daxil olma mənbələri və sərf edilmə istiqamətləri nöqteyi-nəzərdən hər bir fəaliyyət növü üzrə daxil olması və sərf edilməsi (xərclənməsi) göstərilir. Pul vəsaitlərinin daxil olması və sərf edilməsi məbləğlərinin arasındakı fərq kimi xalis pul vəsaitlərinin həcmi, eləcə də xalis pul vəsaitlərinin artması (azalması) hər bir fəaliyyət növü üzrə və onların ekvivalentləri bütün fəaliyyət növləri üzrə göstərilir. Bundan başqa, manata nisbətən xarici valyuta kursunun (müvafiq hesablama əsasında) dəyişməsinin kəmiyyətə təsiri əks etdirilir. Bu məlumatların mənbələri 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 52 №-li “Valyuta hesabı”, 55 №-li “Banklarda olan xüsusi hesablar”, 57 №-li “Yolda olan köçürmələr” hesablarında uçota alınan informasiyalardır.

Mühasibat balansına əlavə(5 №-li forma)

Mühasibat balansına əlavə yeddi bölmədən ibarətdir:- Borc vəsaitlərinin hərəkəti.- Debitor və kreditor borcları.- Əmlakın amortizasiyası.- Uzunmüddətli investisiyaların və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi vəsaitlərinin hərəkəti- Maliyyə qoyuluşları.- Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər.-Sosial göstəricilər.

“Borc vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsində kredit müəssisələrindən (kredit), eləcə də digər müəssisə və fiziki şəxslərdən alınan borc vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti göstərilir. “O cümlədən vaxtında ödənilməyən” sətri üzrə ödənilmə vaxtı keçmiş borc vəsaitləri əks etdirilir. Müəssisə aydınlaşdırıcı izahatda ödənilmə vaxtları (il) üzrə borc öhdəliklərinin xarakteristikasını verə bilər.

490

“Debitor və kreditor borcları” bölməsində hesablaşmaların uçotu hesablarında uçota alınan , müəssisənin debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar əks etdirilir. Debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar qısamüddətli və uzunmüddətliyə bölünməklə verilir. Uzunmüddətli debitor borcları – bağlanmış müqaviləyə əsasən bir ildən artıq ödənmə vaxtı olan borclar nəzərdə tutulur. “Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər tərkibli və müəssisəyə məxsus material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlarda açıqlamalar verilir. Məlumatlar ilk (bərpa) dəyəri üzrə verilir. “Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər, material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlar üzrə hesablanmış amortizasiya məbləği haqqında məlumatlar, ilk (bərpa) dəyəri üzrə əks etdirilən məlumatların nəzərə alınması bölməyə dair arayışda verilir. “Uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşməsi vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsinə dair arayışda hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna başa çatdırılmayan tikintinin dəyəri, hesabat dövrü ərzində artma və azalma əks etdirilir, nizamnamə kapitalına qoyuluş şəklində cəmiyyətdən asılı törəmə müəssisələrə qoyuluşlar, cəmiyyətin qiymətli kağızlarına investisiya, istehsalın inkişafına, yenidən qurulmasına məqsədli qoyuluşlar və i.a. göstərilir. “Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər” bölməsində material məsrəfləri, əməyin ödənişinə məsrəflər, sosial ehtiyaclara ayırmalar, amortizasiya, sair məsrəflər elementlər üzrə qruplaşdırılmış müəssisə xərcləri verilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən elementlər üzrə məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmət məqsədi üçün material – istehsal ehtiyatlarının silinməsi ilə əlaqədar müəssisə məsrəfləri, yerinə yetirilən işə, göstərilən xidmətə görə əmək haqqı üzrə uçota alınan borclar, hesablanmış amortizasiya və s. əks etdirilir. “Sosial göstəricilər” bölməsində müəssisə fəaliyyətinin ayrı-ayrı sosial göstəriciləri əks etdirilir. Xüsusilə bölmənin müvafiq sətirlərində müəyyən olunmuş qaydaya müvafiq vahid sosial verginin (sosial sığorta fondu, pensiya fondu) və məşğulluq fondunun yaradılması və istifadəsi əks etdirilir. Bundan əlavə, müəssisə işçilərinin orta siyahı sayı haqqında məlumatlar və məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmətlə əlaqədar olmayan müəssisə işçilərinə pul mükafatlarının verilməsi, səhmlər üzrə gəlirlər və müəssisə əmlakına qoyuluşlar haqqında məlumatlar çıxarılır.

İllik hesabata dair izahlar

491

Nümunəvi illik hesabat formasının vacib tərkib hissəsi izahat vərəqidir. İzahat vərəqəsi illik hesabat formalarında olan daha çox əhəmiyyətli informasiyalar açıqlanır. İzahat vərəqəsində müəssisə fəaliyyətinin cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti növlərinin qısa xarakteristikası, fəaliyyətin əsas göstəriciləri və müəssisənin təsərrüfat və maliyyə nəticələrinə təsir edən amillər, həmçinin illik mühasibat hesabatının yekunlarının və müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölüşdürülməsinə baxılmasının yekununa dair çıxarılan qərar izahata əlavə edilir, yəni müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqında daha çox tam və obyektiv mənzərəsini almaq üçün yararlı , müvafiq maliyyə informasiyaları verilir. Giriş balansının məlumatları hesabat dövründən əvvəlki dövrün təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin 01 yanvarına giriş balansı dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə, o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda aparılır. Mühasibat uçotu hesabatında səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir. Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin şərhi verilərkən əsas vəsaitlərin (onların fəal hissəsi, köhnəlmə əmsalı, təzələnmə əmsalı, istehsaldan çıxma əmsalı və s.) qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə qoyuluşlarının, debitor və kreditor borclarının, məhsulların elmi-texniki səviyyəsinin xarakteristikasını vermək olar. Bu informasiyalar lazımi açıqlamalarla, cədvəllərlə tamamlana bilər. Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin dəyişməsi, həmçinin əmlak və maliyyə vəziyyətində keyfiyyət dəyişiklikləri, onların səbəblərini müəyyən etmək qaydaları təklif olunur. Maliyyə vəziyyəti qısamüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə balansın kifayətləndirici quruluşunun qiymətləndirmə göstəriciləri (cari likvidlik , xüsusi vəsaitlərlə təminat və ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsi) verilə bilər. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin xarakteristikasında müəssisənin kassasına hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin mövcudluğu, zərərləri, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borcları, vaxtında ödənilməyən kreditlər və borclar, büdcəyə müvafiq vergilərin bütünlükdə keçirilməsi büdcə qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə ödənilən (ödəniləsi) cərimə sanksiyaları kimi göstəricilərə

492

diqqət yetirmək lazımdır. Həmçinin qiymətli kağızların bazarda təşkili vəziyyətinə və olduğu yerdə neqativ halların olması səbəblərinə diqqət yetirmək lazımdır. Maliyyə vəziyyəti uzunmüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə xarici investorlardan, kreditorlardan və s.dən asılılıq səviyyəsi, vəsait mənbələrinin quruluşunun xarakteristikası verilir. Perspektiv üçün bu investisiyaların səmərəliliyini müəyyən etməklə əvvəlki illər ərzində investisiyaların dinamikasının xarakteristikası verilir . Mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata dair izahat, müəssisənin uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə məlumatlarla təmin etməlidir, hansı birinin mühasibat balansına, maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata daxil etmək məqsədəuyğun deyil, lakin onlar müəssisənin maliyyə vəziyyətini , onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini və onun maliyyə vəziyyətində olan dəyişikliyi real qiymətləndirmək üçün mühasibat hesabatı istifadəçilərinə lazımdır. Müəssisənin bir sıra illər ərzində mühüm iqtisadi və maliyyə göstəricilərinin dinamikası və gələcək iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün lazım olan kapital qoyuluşları haqqında məlumatların, həmçinin nəzarət funksiyasının yerinə yetirilməsinə dair müəssisə təsisçilərinə lazım olan digər məlumatların da izahat vərəqəsinə daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Lazım gəldikdə analitik cədvəllər, qrafiklər, diaqramlar şəklində əlavə informasiyalar verilə bilər. Bütünlükdə izahat hesabatın əsas formalarında əks etdirilmiş və qeyd edilmiş müəssisə fəaliyyətinin tam və obyektiv mənzərəsini vermək kifayətdir. Lazım gəldikdə izahatda xüsusi hesabat formalarında olan informasiyalar xarakterizə olunur.

12.6. Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyləri

Audit xidməti haqqında qanunda ( 16 sentyabr, 1994-cü il) deyildiyi kimi “Audit-əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatının müstəqil yoxlanılmasıdır”. Audit xidməti müəssisələrin və fərdi sahibkarların mühasibat uçotu və maliyyə

493

(mühasibat) hesabatının müstəqil, sərbəst yoxlanılması üzrə sahibkarlıq fəaliyyətidir. Audit xidməti sahibkarlıq fəaliyyəti olmaqla, sifarişçiyə xidmət göstərilməsi, sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması vəzifələrini yerinə yetirir.

Auditin məqsədi - mühasibat uçotunun aparılması qaydasının Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğunluğu və təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının düzgünlüyü haqqında auditorun fikrini ifadə edən rəy verməkdən ibarətdir. Buna görə dürüstlük dedikdə maliyyə (mühasibat) hesabatı məlumatlarının düzgünlük dərəcəsi başa düşülür. Dürüst hesabat məlumatları yoxlanılan təsərrüfat subyektlərinin maliyyə və əmlak vəziyyəti, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında istifadəçilərin düzgün nəticə çıxarmasına və bu nəticələr əsasında əsaslandırılmış qərar qəbul edilməsinə imkan verir.

Beynəlxalq və yerli audit təcrübəsində mühasibat hesabatının dürüstlüyünün qiymətləndirmə meyarları tətbiq edilir ki, bu da mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün zəmin yaradır. Auditor hesabatı aşağıdakı meyarlar üzrə qiymətləndirilməlidir:

- baş vermə və mövcud olma (reallıq);- hüquq və öhdəliklər (əsaslandırılmış);-qiymətləndirmə;- təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar;- bir-birinə zidd olmama (münasib);

- tamlıq (bütövlük); - düzgünlük, bölünmə; Mötərizədə verilən müvafiq meyarların adlarıdır. Baş vermə və mövcud olma (reallıq) meyarı – aktivlərin və passivlərin, gəlirlərin və xərclərin alınmasına dair, gətirilmiş təsərrüfat əməliyyatları həqiqətən olmuşdur, maliyyə (mühasibat) hesabatında əks etdirilən , iqtisadi subyektlərin bütün aktivləri və öhdəlikləri həqiqətən hesabat tarixinə mövcuddur. Hüquq və öhdəlik (əsaslandırılmış) meyarı – qanuni əsaslandırılmış iqtisadi subyektə məxsus , mühasibat hesabatında əks etdirilən aktivlər: hüquqi qüvvəsi plan müqavilə, kontrakt və digər sənədlərlə aktivlər və passivlər təsdiq olunur. Qiymətləndirmə meyarı - normativ aktların tələblərinə uyğun iqtisadi subyektin aktivinin və öhdəliklərin düzgün qiymətləndirilməsi (maliyyə

494

(mühasibat) hesabatında lazımi aktivin yaxud öhdəliyin balans dəyərinin əks etdirilməsi). Tamlıq (bütövlük) meyarı - uçota məxsus olan bütün təsərrüfat əməliyyatları, mühasibat uçotu registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərinə daxil edilmiş qalıq və dövriyyələr tam həcmdə mühasibat hesabatına keçirilmişdir. Təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar meyarı - təsnifləşdirmə qaydasına uyğun olanların iqtisadi subyektin mühasibat hesabatında əks etdirilən informasiyalar mühasibat uçotu hesablarına düzgün aid edilmiş və uçot registrlərində və hesabatda açıqlanmışdır. Münasiblik (bir-birinə zidd olmama) meyarı – bir birinə zidd informasiyası olmayan hesabat; ayrı-ayrı əməliyyatların məbləğləri, sintetik, analitik və icmal uçotun registrlərində göstərilən məbləğlərə uyğundur və məbləğ hesabatda qeyd edilmişdir. Düzgünlük, bölünmə meyarı – iqtisadi subyektin təsərrüfat əməliyyatları lazımi hesabat dövründə düzgün məbləğ ifadəsində əks etdirilmişdir. Auditor rəyi – audit yoxlaması aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının qanuna uyğunluğuna, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinin doğruluğuna, Orada əks etdirilən məlumatların reallığına, mühasibat uçotunun və müəssisədə uçot siyasətinin həyata keçirilməsinin düzgünlüyünə auditorun verdiyi qiyməti əks etdirən, bütün müvafiq hüquqi və fiziki şəxslər, dövlətin hakimiyyət və idarəetmə orqanları, eləcə də məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyət kəsb edə, auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş rəsmi sənəddir. Auditor rəyinin forması, məzmunu və təqdim edilməsi qaydası auditor fəaliyyəti qaydaları (standartları) ilə müəyyən olunur (cədvəl ). Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cl il 26 dekabr tarixli 6/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Auditor rəyləri” haqqında olan qaydaya görə auditor rəylərinin əsas bölmələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. a) audit aparan auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;b) auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə məlumat;

c) giriş; ç) yoxlamanın məzmunu; d) təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi; ə) auditor rəyinin təsdiqi;

495

e) auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı; i) auditor rəyinin təsdiq edilməsi.

Audit rəyinin quruluşu

Auditor rəyinin rekvizitləri, bölmələri, hissələri

Məzmunu Qeyd, misal nümunəsi

1. Adı “Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyi

Həmin növ auditor rəyinin digər növ rəydən fərqləndirmək üçün ad tələb olunur

2. Ünvan sahibi

Auditor rəyi auditin aparılması haqqında müqavilədə nəzərdə tutulana, ünvanlanmış şəxsə verilməlidir. Qayda üzrə auditor rəyi ünvanlanmış fiziki və hüquqi şəxs, təsərrüfat subyektinin sahibinə göndərilir

3. Audit aparan auditor (auditor) təşkilatı barədə məlumat

3.1.Təşkilati-hüquqi forma3.2. Adı (familiyası, adı, atasının adı – fərdi auditor üçün)3.3.Yerləşdiyi yer3.4. Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin nömrəsi və tarixi3.5.Auditor fəaliyyətini həyata keçirmək üçün verilən lisenziyanın nömrəsi, tarixi, qüvvədə olma vaxtı, lisenziyanı verən təşkilatın adı

Məsələn: “XXX” məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yaxud “XXX” şirkəti; indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və s..

496

3.6.Peşəkar auditorlar birliyinə təyin edilmiş üzvlüyü

4.Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və ya hüquqi şəxslər barədə məlumat

4.1.Təşkilati-hüquqi forma və adı4.2.Yerləşdiyi yer4.3.Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin nömrəsi və tarixi4.4.Həyata keçirilən fəaliyyət növünə verilən lisenziya haqqında məlumat

Məsələn: “ÜÜÜ” şirkəti, indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və i.a.

5.Giriş hissə 5.1.Hesabat dövrü göstərilməklə yoxlanılan şəxsin yoxlanılmış maliyyə (mühasibat) hesabatının siyahısı və hesabatın tərkibi

“Biz “ÜÜÜ” müəssisəsinin 1 yanvardan 31 dekabr 20XX il tarixə maliyyə (mühasibat) hesabatına qoşulanların auditor yoxlamasını apardıq. “ÜÜÜ” müəssisəsinin maliyyə (mühasibat) hesabatı aşağıdakılardan ibarətdir:• mühasibat balansı;• mənfəət və zərərlər haqqında hesabat;• mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatına qoşulanlar;• aydınlaşdırıcı izahat

5.2.Yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxsin və auditorun məsuliyyəti barədə məlumat

“Bu maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və təqdimatına görə məsuliyyət icrası orqanının “ÜÜÜ” müəssisəsinin üzərinə düşür. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanaraq sənəd haqqında fikri ifadə etməkdir.“Biz “Asimanbank” KB ilə bağlanmış “___” ____ci il tarixli kontraktın XX-dən XX—dən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektlərinə “Xəzər” şirkəti tərəfindən riayət edilməsini yoxladıq

497

6.Auditin təsvir edilən həcm hissəsi

Auditin həcmi dedikdə auditin prosedurlarının yerinə yetirilməsində auditorun qabiliyyəti başa düşülür

6.1.Audit qanunların və digər normativ aktların tələblərinə uyğun aparılmasıhaqqında göstəriş

Bu məlumat auditin Respublika normativ-hüquqi aktlara uyğun aparılması haqqında istifadəçidə inam yaratmaq üçün lazımdı.“Biz auditi aşağıdakılara uyğun aparmışıq:• “Audit xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;• auditor fəaliyyəti haqqında qaydalar (standartlar) (adını və təsdiq olunma tarixini göstərmək;• auditor fəaliyyətində daxili qaydalar (standartlar) (təyin olunmuş ixtisaslaşmış birliyi göstərmək);• auditor fəaliyyətinin qaydaları (standartları);• yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxslərin fəaliyyətinin tənzimlənməsini həyata keçirən orqanların normativ aktları”.

6.2.Audit mühasibatlarındakı dürüstlüyə inamın təmin edilməsi məqsədi ilə planlaşdırma və aparılma haqqında məlumat

“Bu standartlara uyğun olaraq biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərin olmamasına və kontraktın müvafiq bölmələri və “Xəzər” şirkətinin riayət etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq üçün auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq”

6.3.Auditin seçmə əsasında aparılmasına dair məlumat

“Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir.Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplərin

498

qiymətləndirilməsi şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir”.

6.4.Mühasibat hesabatının dürüstlüyü haqqında fikrin formalaşması üçün əsas yetərli məlumat

“Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyü və mühasibat uçotunun aparılması qaydasının beynəlxalq və ya milli mühasibat uçotu standartlarına uyğunluğu haqqında fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır”.

7.Təqdim olunan hesabatlara dair auditorun fikri hissəsi

7.1. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dürüstlüyü haqda fikir

Şərtsiz müsbət rəy misal üçün: “Bizim fikrimizcə: - mühasibat (maliyyə) hesabatı .... Qanuna uyğun olaraq (....standart(lar)a riayət edilməklə), “____”____-ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya “Hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir”) “____” ___-ci il dekabrın 3-nə olan vəziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektindəki tələblərə bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən riayət etmişdir.

7.2.Yoxlanılan şəxsdə tətbiq olunan mühasibat uçotunun aparılmasının əsas prinsipləri və metodları və mühasibat hesabatına hazırlıq7.3.Mühasibat hesabatının digər tələblərə uyğunluğu

499

eləcə də yoxlanılan şəxsin saziş və digər sənədləri haqqında fikir.

8.Auditor rəyinin tarixi

Auditin başa çatma tarixi Auditor rəyinin imzalanması tarixinə qədər, auditor sifarışçinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının və auditor rəyi istifadəçilərinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adından və ya ona edilən qeyddən bu hesabatın beynəlxalq və ya milli uçot standartlarına uyğun olmayaraq hazırlandığının başa düşülüb-düşülməməsini müəyyən etməlidir.Əgər belə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adında və ya mətnində müvafiq göstəriş və istinad yoxdursa, onda auditor müvafiq surətdə dəyişdirilmiş şəkildə rəy verməlidir.Auditor rəydə imzalanma tarixi keçmiş olan tarixi yaxud yoxlanılan şəxsin maliyyə (mühasibat) hesabatının təsdiq olunma tarixini göstərməməlidir

9.Audit rəyinə əlavə olunanlara auditorun imzası

Audit rəyini auditorun rəhbəri yaxud rəhbərliyə vəkil olunan şəxs, audit aparan imzalayır. Auditor rəyinə yoxlanılan şəxs tərəfindən imzalanmış və möhürlənmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı əlavə edilir.

Auditor rəyi və maliyyə (mühasibat) hesabatı vahid paketdə kitab şəklində bağlanmalı, vərəqlər nömrələnməli, bağlanmalı və paketdə olan vərəqələrin ümumi miqdarı gösərilməlidir.

Yuxarıdakı cədvəldə auditor rəyinin əsas növü nümayiş etdirilmişdir.Auditor praktikasında auditor rəyinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

1. Şərtsiz müsbət rəy;2. Şərti müsbət rəy;

500

3. Mənfi rəy;4. Auditor rəyi verməkdən imtina.

Şərtsiz müsbət rəy o halda verilir ki, maliyyə (mühasibat) hesabatı audit aparılan iqtisadi subyektin maliyyə vəziyyəti və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyən olunmuş prinsipləri və metodlarına uyğunluğu haqqında tam təsəvvür yaratsın. Auditorun şərtsiz müsbət rəyinə misal yuxarıdakı cədvəlin 7-ci maddəsində verilmişdir. Şərti-müsbət rəy - (müəyyən məhdudiyyətlərlə maliyyə hesabatının təsdiq edilməsi). Bu rəy məhdudiyyətli olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək üçün lazım olduqda rəyə daxil edilir. Belə ki, əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olduqda rəy məhdudlaşdırılır. Mənfi rəy – Auditor mənfi rəyi verdikdə, rəy aşağıda göstərilən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir. “Tələbləri təmin etmir”, “İşin mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “Həqiqi təsəvvür yaratmır”, “Müvafiq deyil”, “Ziddiyyətlidir”. Hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edildikdə auditor topladığı sübutlar əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını qeyd edir. Audit rəyi verməkdən imtina. Bu hal o vaxt baş verir ki, yoxlamanın həcmi çox məhdud olur və ona görə də auditorun rəy verməsi üçün əsas olmur. Nəticədə əsaslandırılmış qaydada göstərmək lazımdır ki, hansı səbəbə görə rəy vermək mümkün deyildir. Auditor rəylərinin rəsmi qaydada təqdim olunan sənəddə məzmunu və rəsmiyyətə salınması təxmini olaraq aşağıdakı kimi ola bilər:

Şərtsiz müsbət auditor rəyi

Auditor firması “____”______ 201_____-cu il tarixdən “___”____201-cu il tarixə kimi olan dövr üzrə _________ müəssisəsinin maliyyə vəziyyətiniu yoxladı. Bizim fikrimizcə, təqdim olunmuş maliyyə hesabatı tam tələbata uyğun tərtib olunub. O, Azərbaycan Respublikasında maliyyə hesabatlarının tərtibi və mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyin və qüvvədə olan normativ aktların tələblərinə müvafiqdir.

501

Müəssisənin direktoru: imza ________________ (soyadı, adı)

Auditor firmasının auditoru: imza _________________________ (soyadı, adı)

“______” __________ 201-cu il

(Möhür)

Yoxlama sualları

1. Mühasibat hesabatının mahiyyəti nədən ibarətdir?2. Mühasibat hesabatının formalarını sadalayın.3. Mühasibat hesabatına hansı əsas tələblər göstərilir?4. Mühasibat hesabatını kim imzalayır?5. Mühasibat hesabatı hansı dövrə tərtib edilir?6. Hesabat ili özündə nəyi göstərir?7. Məcburi qaydada mühasibat hesabatı kimə təqdim olunur?8. Rüblük və illik mühasibat hesabatının təqdim olunma vaxtlarını söyləyin.9. Maliyyə hesabatının təqdim olunma tarixi hansı vaxt hesab edilir?10.Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın məzmununu söyləyin.11.Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın və kapitalın dəyişməsi

haqqında hesabatın məzmununu xarakterizə edin.

502

12.Mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair aydınlaşdırıcı izahatın məzmununu xarakterizə edin.

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün testlər

1 Mühasibat hesabatı dedikdə nə başa düşülür?Cavablar:

1.2.

3.

4.

Balansın tərtibi, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatMüəyyən olunmuş forma üzrə mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, hesabat dövrü ərzində onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri üzrə müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətinin göstəricilər sistemiTəhlilin aparılması və onun idarə edilməsi məqsədi ilə müəssisə əmlakının ümumiləşdirilməsi və sistemə salınmasıBu, müəyyən olunmuş forma üzrə mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri üzrə müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında vahid məlumatlar sistemi.

2 Hazırda mühasibat hesabatının hansı formalarından istifadə olunur?

Cavablar:

1

2

34

Mühasibat balansı, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatMənfəət və zərərlər haqqında, kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatlarMühasibat balansı, mühasibat balansına əlavə.Mühasibat balansı, mənfəət ə zərərlər haqqında hesabat, mühasibat balansına və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata izahat , auditor rəyi

3 Mühasibat hesabatının tərtibinə dair hansı tələblər qarşıya qoyulur?

Cavablar:

1

2

Müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətini tam və dürüst əks etdirməkHesabat sintetik və analitik uçotun ilk sənəd formalarının məlumatlarına əsaslanmalıdır

503

3

4

Hesabat azərbaycan dilində, manatla tərtib edilir və müəssisə rəhbəri imzalayırHesabat fəaliyyətin filialının göstəriciləri daxil olmaqla dürüst, tam olmalıdır: sintetik və analitik uçotun, unifikasiyalaşmış ilk sənədləşmə formalarının məlumatlarına əsaslanmalıdır; Azərbaycan dilində, Azərbaycan manatında tərtib edilir və müəssisənin rəhbəri və baş mühasib imza edir.

4 Hesabat məcburi qaydada kimə təqdim olunur?Cavablar:

12

34

Müəssisə iştirakçılarına yaxud mülkiyyətçisinəOnların qeydiyyat yerləşməsi üzrə ərazi dövlət statistika orqanlarınaBank və maliyyə orqanlarınaTəsisçilərə, dövlət statistika orqanına, icra hakimiyyəti orqanına, vergi müfəttiş bankına və Azərbaycanın qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq digər istifadəçilərə

5 İllik mühasibat hesabatı hansı vaxtlarda təqdim olunur?Cavablar:

1234

İl başa çatdıqdan sonra 60 gün ərzindəİl başa çatdıqdan sonra30 gün ərzindəİl başa çatdıqdan sonra 90 gün ərzindəİl başa çatdıqdan sonra 120 gün ərzində

6 Rüblük mühasibat hesabatı hansı vaxtlarda təqdim olunur?Cavablar:

1.2.3.4.

Rüb başa çatdıqdan sonra 20 gün ərzindəRüb başa çatdıqdan sonra 15 gün ərzindəRüb başa çatdıqdan sonra 10 gün ərzindəRüb başa çatdıqdan sonra 30 gün ərzində

7 Əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsinə düzgün tərif verin

Cavablar:

123

4

Əmlak və öhdəliklər natural göstəricilər ilə qiymətləndirilirƏmlak və öhdəliklər əmək göstəriciləri ilə qiymətləndirilirBu ayrı-ayrı əmlak növləri və onların əmələ gəlmə mənbələrinin mühasibat balansı, uçot və hesabatda pul ölçüsündə ifadə üsuludurƏmlakın pul göstəricisində ifadə üsuludur

8 Maliyyə hesabatına daxil olan elementlər

504

Cavablar:

123456

Aktivlər;Öhdəliklər;Kapital;Gəlirlər;Xərclər;Bütün yuxarıda verilən cavablar düzdür

9 1 sentyabr 20IX ildə yaradılan müəssisələr üçün, birinci hesabat ili sayılacaqdır

Cavablar:

1234

01.01.20IX ildən 31.12.20IX ilə olan dövr01.09.20IX ildən 31.12.201 (x+1)ilə olan dövr01.09.201 x ildən 31.12.201X ilə olan dövr.01.01.201X ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr

10 1 oktyabr 201X ildə yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili sayılacaqdır:

Cavablar:

1234

01.01.20IX ildən 31.12.20IX ilə olan dövr01.10.20IX ildən 31.12.20I (X+1) ilə olan dövr01.10.20IX ildən 31.12.20IX ilə olan dövr01.01.20IX ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr

11 1 noyabr 201X ildə yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili olacaqdır:

Cavablar:

1234

01.01.201X ildən 31.12.201X ilə olan dövr01.11.201X ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr01.11.201X ildən 31.12.201X ilə olan dövr01.01.201X ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərin nəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualın nömrəsi Düzgün cavabın nömrəsiXII Fəsil

505

Mühasibat (maliyyə) hesabatı 1

234567891011

44443436322

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

506

507