ÖABT 2016 - Pegem.Netpegem.net/dosyalar/dokuman/3112015111920OABT Cografya... · 2015. 11. 3. ·...
Transcript of ÖABT 2016 - Pegem.Netpegem.net/dosyalar/dokuman/3112015111920OABT Cografya... · 2015. 11. 3. ·...
KPSS2016ÖABT
Alan BilgisiAlan Eğitimi
COĞRAFYA
29.Eğitimde
yıl
Pegem AkademiSınav Komisyonu;
2015 KPSS’yePegem Yayınları
ile hazırlanan adayların,40'ın üzerinde soruyu
kolaylıklaçözebildiğini
açıkladı.
Komisyon
ÖABT Coğrafya Öğretmenliği Konu Anlatımlı
ISBN 978-605-318-210-8Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.
5. Baskı: 2015, Ankara
Yayın-Proje: Şafak TangıçDizgi-Grafik Tasarım: Kezban Öztürk
Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI
Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş.Yenice mah. No:3 Esenboğa-Ankara
0312 342 22 08
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 30233
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğraf-
ya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve
teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak
hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması
yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksi-
mum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.
Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açık-
lamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla
pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı
kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.
Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi
[email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.
Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet
içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle…
Başarılar…
COĞRAFYA ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
ÖABT COĞRAFYA, 50 sorudan oluşmakta ve Coğrafya Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgi-si (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları - Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Program-larında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru da-ğılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı
Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40
a. Fiziki Coğrafya
b. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya
c. Bölgeler ve Ülkeler
% 40
% 20
% 20
Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmen-lik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2015 COĞRAFYA ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ .................................................................................................................................................................................................................................5
Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi .................................................................................................................................................................................................................................9
Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri) .........................................................................................................................................................................................................................9
COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................... 10
A. Fiziki Coğrafya ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10
1. Jeomorfoloji ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10
2. Klimatoloji .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 10
3. Hidrografya ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10
4. Bitki Coğrafyası ........................................................................................................................................................................................................................................................... 10
5. Zoocoğrafya ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 10
6. Toprak Coğrafyası ..................................................................................................................................................................................................................................................... 10
7. Kartografya ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 10
B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya ........................................................................................................................................................................................................................... 11
1. Nüfus Coğrafyası ......................................................................................................................................................................................................................................................... 11
2. Yerleşme Coğrafyası .............................................................................................................................................................................................................................................. 11
3. Siyasi Coğrafya .............................................................................................................................................................................................................................................................. 11
4. Kültürel Coğrafya ...................................................................................................................................................................................................................................................... 11
5. Ekonomik Coğrafya ................................................................................................................................................................................................................................................... 11
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 13
Çözümler ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 14
2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA
EVREN VE DÜNYA ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 17
Galaksiler (Gökadalar) .......................................................................................................................................................................................................................................................... 17
Yıldızlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 17
Kuyruklu Yıldızlar ........................................................................................................................................................................................................................................................... 17
Asteroitler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 18
Meteorit ve Meteorlar ........................................................................................................................................................................................................................................................ 18
Karadelikler........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 18
Güneş ve Güneş Sistemi ....................................................................................................................................................................................................................................................... 18
Ay ve Özellikleri ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 21
DÜNYA (YERYUVARLAĞI)................................................................................................................................................................................................................................................... 22
Dünya'nın Şekli ve Sonuçları.......................................................................................................................................................................................................................................... 22
Dünya'nın Hareketleri ............................................................................................................................................................................................................................................................ 24
vi
Yerel Saat................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 26
Yerel Saat Hesaplamaları ................................................................................................................................................................................................................................................ 27
Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ....................................................................................................................................................................................................................... 28
Ulusal Saat .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 28
Tarih Değiştirme Çizgisi ..................................................................................................................................................................................................................................................... 28
Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ........................................................................................................... 29
Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) .................................................................................................................................... 30
Eksen Eğikliğinin Sonuçları .............................................................................................................................................................................................................................................. 30
Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ................................................................................................................................. 32
Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları ....................................................................................................................................................................................33
21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ................................................................................................................................................................................................33
21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi) .........................................................................................................................................................................................................................34
21 Aralık Durumu (Kış Solstisi) ................................................................................................................................................................................................................................34
Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ................................................................................................................................................................................................................. 35
KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ....................................................................................................................................................................................................................37
UTM Koordinat Sistemi .......................................................................................................................................................................................................................................................37
Harita ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 38
Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar .......................................................................................................................................................................................................... 41
Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma ........................................................................................................................................................................................................43
Eğim .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 45
Harita Çeşitleri................................................................................................................................................................................................................................................................................46
Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi ................................................................................................................... 48
COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ................................................................................................................................................................................................................................ 56
Matematik (Mutlak) Konum ......................................................................................................................................................................................................................................... 56
1. Paraleller ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 56
2. Meridyenler ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 57
3. Enlem ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 58
4. Boylam ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 59
Göreceli (Özel) Konum ........................................................................................................................................................................................................................................................... 59
Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama ........................................................................................................................................................................... 60
JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ) ...................................................................................................................................................................................................................... 61
Dünya'nın İç Yapısı ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 61
Yeryuvarlağının Yapısı ........................................................................................................................................................................................................................................................... 61
Levha Hareketleri ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 62
Kıtaların Kayması .........................................................................................................................................................................................................................................................................63
Jeolojik Zamanlar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................64
Yerkabuğunun Malzemeleri (Taşlar) ................................................................................................................................................................................................................67
Yerşekillerinin Oluşumu ......................................................................................................................................................................................................................................................... 71
Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler ...................................................................................................... 71
Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ........................................................................................................................................................................................................................................76
Dağlar ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................76
Ovalar .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................77
Platolar ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 78
vii
BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR ............................................................................................................................................................................................................. 81
Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) .......................................................................................................................................................................................... 81
Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................................................................................................................... 82
Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri...................................................................................................................................................................................... 84
Kıyı Topografyası .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 86
Dalga Aşındırma Şekilleri .................................................................................................................................................................................................................................................. 87
Dalga Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................................................................................................................................................ 87
Kıyı Tipleri............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 88
KARST TOPOGRAFYASI ......................................................................................................................................................................................................................................................... 91
Karstik Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................................................................................................................................................. 92
1. Lapya................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92
2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) ................................................................................................................................................................................................................................ 92
3. Uvala ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92
4. Polye..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92
5. Obruk ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................93
6. Düden (Su yutan - Su batan) ............................................................................................................................................................................................................................................93
7. Mağara .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................93
8. Doğal Tünel ve Köprüler ..........................................................................................................................................................................................................................................................93
9. Kör ve Kuru Vadiler .......................................................................................................................................................................................................................................................................94
Karstik Biriktirme Şekilleri ...........................................................................................................................................................................................................................................94
1. Traverten ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................94
2. Sarkıt, Dikit ve Sütun...................................................................................................................................................................................................................................................................94
KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI .................................................................................................................................................. 95
Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri ....................................................................................................................................................................... 95
1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) ............................................................................................................................................................................................................................................ 95
2. Tafoni ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................96
3. Deflasyon Çukurları .......................................................................................................................................................................................................................................................................96
4. Yardanglar...................................................................................................................................................................................................................................................................................................96
5. Hamada ve Reg .....................................................................................................................................................................................................................................................................................96
6. Façetalı Çakıllar (Drei Konter) ...................................................................................................................................................................................................................................96
Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ............................................................................................................................................................97
1. Kumullar (Kum Yığınları) ........................................................................................................................................................................................................................................................97
2. Balsonlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................97
3. Lös ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 98
BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) ............................................................................................................................................................................................................. 98
Buzullar .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................99
Başlıca Buzul Tipleri ................................................................................................................................................................................................................................................................99
Buzul Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................................................................................................................................................100
1. Çizik, Oluk ve Çentikler............................................................................................................................................................................................................................................................100
2. Sirkler (Buz Yalağı) ....................................................................................................................................................................................................................................................................100
viii
3. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ............................................................................................................................................................................................................................................100
4. Asılı Vadiler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................100
5. Fiyord ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................100
6. Hörgüçkayalar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................100
Buzul Biriktirme Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................101
1. Moren ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................101
2. Sandur Ovası ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................101
3. Drumlinler ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................101
4. Kame ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................101
5. Kettle (Söl) ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................101
Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası ..........................................................................................................................................................................................................101
1. Erime Çukurları .................................................................................................................................................................................................................................................................................101
2. Yoğurulmuş Topraklar ..............................................................................................................................................................................................................................................................101
3. Çelenkli Topraklar .........................................................................................................................................................................................................................................................................102
4. Poligonal Topraklar (Taş Poligonları)..............................................................................................................................................................................................................102
5. Şeritli Topraklar (Taş Şeritleri) ..............................................................................................................................................................................................................................102
6. Soliflüksiyon Taraçaları ........................................................................................................................................................................................................................................................102
Yapıya Bağlı Topografya................................................................................................................................................................................................................................................103
Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı .....................................................................................................................................................................106
A. Stromboli Volkan Tipi ...............................................................................................................................................................................................................................................................106
b. Hawai Volkan Tipi ..........................................................................................................................................................................................................................................................................106
c. Volcano Volkan Tipi ......................................................................................................................................................................................................................................................................106
d. Pele Volkan Tipi ................................................................................................................................................................................................................................................................................107
Volkanizma ile İlgili Yerşekilleri .............................................................................................................................................................................................................................107
1. Krater ve Kaldera ........................................................................................................................................................................................................................................................................107
2. Maar ve Diatrema ........................................................................................................................................................................................................................................................................107
3. Volkanik Dom ve Kule ................................................................................................................................................................................................................................................................107
4. Lav Volkanları......................................................................................................................................................................................................................................................................................107
5. Piroklastik Volkanlar .................................................................................................................................................................................................................................................................107
Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme.....................................................................................................................................................................108
1. Barrancos ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................108
2. Planez ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................108
3. Aşınım Kalderaları ........................................................................................................................................................................................................................................................................108
4. Neck ve Dayk ........................................................................................................................................................................................................................................................................................108
KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ ..............................................................................................................................................................................................................................109
Atmosfer .................................................................................................................................................................................................................................................................................................110
Atmosferin Etkileri .................................................................................................................................................................................................................................................................110
Atmosferi Oluşturan Gazlar ......................................................................................................................................................................................................................................111
Atmosferin Katları ..................................................................................................................................................................................................................................................................112
ix
İKLİM ELEMANLARI ................................................................................................................................................................................................................................................................113
Sıcaklık .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................113
Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler ..............................................................................................................................................................113
İzoterm Haritaları ....................................................................................................................................................................................................................................................................118
Basınç ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................120
Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler .................................................................................................................................................................120
Alçak Basınç (Siklon) ............................................................................................................................................................................................................................................................122
Yüksek Basınç (Antisiklon) ...........................................................................................................................................................................................................................................122
İzobar Haritaları .........................................................................................................................................................................................................................................................................123
Rüzgârlar...............................................................................................................................................................................................................................................................................................124
Rüzgârın Hızı ....................................................................................................................................................................................................................................................................................124
Rüzgârın Yönü.................................................................................................................................................................................................................................................................................125
Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ..............................................................................................................................................................................................125
Rüzgâr Çeşitleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................................126
NEMLİLİK VE YAĞIŞ ..................................................................................................................................................................................................................................................................131
Nem ve Yağışlar ...........................................................................................................................................................................................................................................................................131
1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) .............................................................................................................................................................................................................................................131
2. Bağıl Nem (Nispi Nem) ...........................................................................................................................................................................................................................................................131
Yoğunlaşma ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................132
Yoğunlaşma Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................................132
Yağışlar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................134
Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri ....................................................................................................................................................................................................................134
Yağış Biçimleri ...............................................................................................................................................................................................................................................................................134
Yağış Rejimi ........................................................................................................................................................................................................................................................................................135
Yeryüzünde Yağış Dağılışı..............................................................................................................................................................................................................................................136
BÜYÜK İKLİM TİPLERİ .......................................................................................................................................................................................................................................................136
Başlıca Büyük İklim Tipleri ..........................................................................................................................................................................................................................................137
Ekvatoral İklim ...............................................................................................................................................................................................................................................................................137
Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ..................................................................................................................................................................................................137
BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ ................................................................................................................................................................................144
HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) ...................................................................................................................................................................................................146
1. Denizler ve Okyanuslar................................................................................................................................................................................................................................................146
A. Dalgalar ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................147
B. Akıntılar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................147
C. Gel-Git (Med - Cezir) ..................................................................................................................................................................................................................................................148
2. Akarsular ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................149
Akarsu Rejimleri..........................................................................................................................................................................................................................................................................151
Drenaj Sistemleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................151
Dünya'nın Önemli Akarsuları ......................................................................................................................................................................................................................................153
x
3. Göller ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................156
A. Doğal Göller ...............................................................................................................................................................................................................................................................................156
B. Yapay Göller (Barajlar) ..........................................................................................................................................................................................................................................157
Su Özelliklerine Göre Göller .......................................................................................................................................................................................................................................157
4. Yeraltı Suları ........................................................................................................................................................................................................................................................................................157
5. Kaynak Suları .......................................................................................................................................................................................................................................................................................158
A. Artezyen Kaynaklar ......................................................................................................................................................................................................................................................158
B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ................................................................................................................................................................................................................................158
C. Fay Kaynakları ......................................................................................................................................................................................................................................................................159
D. Yamaç (Vadi) Kaynakları........................................................................................................................................................................................................................................159
E. Gayzer Kaynaklar .............................................................................................................................................................................................................................................................159
F. Kaplıcalar ve Ilıcalar .....................................................................................................................................................................................................................................................160
Sulardan Faydalanma ..........................................................................................................................................................................................................................................................161
Hidroelektrik Potansiyel .................................................................................................................................................................................................................................................162
TOPRAK COĞRAFYASI ...........................................................................................................................................................................................................................................................163
Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ...........................................................................................................................164
1. Anakaya ..................................................................................................................................................................................................................................................................................164
2. İklim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................164
3. Yerşekilleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................164
4. Canlılar ....................................................................................................................................................................................................................................................................................164
5. Zaman ........................................................................................................................................................................................................................................................................................164
Toprak Türleri ................................................................................................................................................................................................................................................................................165
1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) ...............................................................................................................................................................................................................166
2. Azonal (Taşınmış Topraklar)....................................................................................................................................................................................................................166
3. İntrazonal ............................................................................................................................................................................................................................................................................167
Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi .....................................................................................................................167
1. Entisoller ..............................................................................................................................................................................................................................................................................167
2. İnceptisoller ......................................................................................................................................................................................................................................................................167
3. Aridisoller ............................................................................................................................................................................................................................................................................167
4. Mollisoller ............................................................................................................................................................................................................................................................................167
5. Spodosollar .........................................................................................................................................................................................................................................................................167
6. Alfosiller ................................................................................................................................................................................................................................................................................168
7. Ultisoller ................................................................................................................................................................................................................................................................................168
8. Oxisoller ..................................................................................................................................................................................................................................................................................168
9. Vertisoller ...........................................................................................................................................................................................................................................................................168
10. Histosoller .......................................................................................................................................................................................................................................................................168
Heyelan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................169
Heyelana Neden Olan Faktörler ..........................................................................................................................................................................................................................169
Erozyon .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................170
Erozyonu Artıran Faktörler ......................................................................................................................................................................................................................................170
xi
BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI ..............................................................................................................................................................................................................170
Bitkilerin Yetişme Koşulları .......................................................................................................................................................................................................................................171
1. İklim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................171
2. Yerşekilleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................172
3. Toprak.......................................................................................................................................................................................................................................................................................172
4. Biyotik ......................................................................................................................................................................................................................................................................................172
Başlıca Bitki Toplulukları ...............................................................................................................................................................................................................................................173
1. Ağaç Formasyonu ....................................................................................................................................................................................................................................................173
2. Çalı Formasyonu ........................................................................................................................................................................................................................................................173
3. Ot Formasyonu .............................................................................................................................................................................................................................................................174
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................175
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................181
3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA
BEŞERÎ COĞRAFYA ....................................................................................................................................................................................................................................................................187
NÜFUS COĞRAFYASI .................................................................................................................................................................................................................................................................190
Nüfusun Yapısı ................................................................................................................................................................................................................................................................................191
Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri .............................................................................................................................................................................................................192
Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ........................................................................................................................................................................................................................194
Nüfusun Eğitim Durumu ...................................................................................................................................................................................................................................................195
Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ......................................................................................................................................................195
Kırsal - Kentsel Nüfus.........................................................................................................................................................................................................................................................196
Demografik Geçiş .......................................................................................................................................................................................................................................................................196
Nüfus Artışı ........................................................................................................................................................................................................................................................................................197
Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler ...................................................................................................................................................................197
Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları ...............................................................................................................................................................................................................................198
Nüfus Artışı ile İlgili Görüşler .................................................................................................................................................................................................................................199
Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı ..............................................................................................................................................200
Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................................202
Nüfus Yoğunluğu Kavramları .....................................................................................................................................................................................................................................204
1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .......................................................................................................................................................................................................................204
2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...........................................................................................................................................................................................................................205
3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .........................................................................................................................................................................................................................205
Nüfus Politikaları .......................................................................................................................................................................................................................................................................205
GÖÇLER ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................206
Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler .....................................................................................................................................................................................................206
Kavimler Göçü .................................................................................................................................................................................................................................................................................206
Göçlerin Nedenleri ...................................................................................................................................................................................................................................................................208
xii
1. Ekonomik Nedenler.................................................................................................................................................................................................................................................208
2. Doğal Nedenler ............................................................................................................................................................................................................................................................208
3. Siyasi Nedenler............................................................................................................................................................................................................................................................208
4. Sosyal Nedenler ..........................................................................................................................................................................................................................................................208
Göçlerin Sonuçları .....................................................................................................................................................................................................................................................................208
Gidilen Yere Göre Göçler ..............................................................................................................................................................................................................................................209
Kalma Süresine Göre Göçler .....................................................................................................................................................................................................................................209
Beyin Göçü ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................210
YERLEŞME COĞRAFYASI ................................................................................................................................................................................................................................................210
Yerleşmenin Tarihçesi .........................................................................................................................................................................................................................................................211
1. Mağaralar ve Ağaç Kovukları .............................................................................................................................................................................................................211
2. Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri ..................................................................................................................................................................................................211
3. Ticaret Şehirleri .......................................................................................................................................................................................................................................................211
4. Liman Şehirleri ............................................................................................................................................................................................................................................................211
5. İdari Şehirler ..................................................................................................................................................................................................................................................................211
6. Dinî Şehirler ....................................................................................................................................................................................................................................................................212
7. Maden Şehirleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................212
8. Sanayi Şehirleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................212
9. Turizm Şehirleri .........................................................................................................................................................................................................................................................212
10. Teknoloji Şehirleri ................................................................................................................................................................................................................................................212
Yerleşmelerin Sınıflandırılması ...............................................................................................................................................................................................................................213
Kırsal Yerleşmeler ....................................................................................................................................................................................................................................................................213
Kent Yerleşmeleri .....................................................................................................................................................................................................................................................................221
EKONOMİK COĞRAFYA .........................................................................................................................................................................................................................................................227
Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik ........................................................................................................................................................................................................................................227
Küreselleşen Ekonomi ...........................................................................................................................................................................................................................................................231
Ekonomik Faaliyet Türleri ............................................................................................................................................................................................................................................232
Tarım Faaliyetleri ....................................................................................................................................................................................................................................................................233
Hayvancılık ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................245
Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ....................................................................................................................................................................................................247
Madenler ................................................................................................................................................................................................................................................................................................248
Enerji Kaynakları .......................................................................................................................................................................................................................................................................254
Ulaşım...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................260
Turizm .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................265
Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................268
Ticaret .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................274
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................277
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................281
xiii
4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA
SİYASİ COĞRAFYA .........................................................................................................................................................................................................................................................................285
Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ...................................................................................................................................................................287
1. Kara Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................287
2. Kenar Kuşak Teorisi ............................................................................................................................................................................................................................................288
3. Deniz Hâkimiyet Teorisi .................................................................................................................................................................................................................................288
4. Hava Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................289
5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi .......................................................................................................................................................................................................289
6. Uzay Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................289
7. Tarihin Sonu Teorisi .............................................................................................................................................................................................................................................290
8. Medeniyetler Çatışması Teorisi .........................................................................................................................................................................................................290
9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi ........................................................................................................................................................................................290
10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi........................................................................................................................................................................................................290
11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi ....................................................................................................................................................................................................290
12. Entrika Çemberi Teorisi .............................................................................................................................................................................................................................291
Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet ........................................................................................................................291
Devletin Karakteristik Özellikleri ......................................................................................................................................................................................................................292
Devlet ve Ulus ..................................................................................................................................................................................................................................................................................292
Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı ...............................................................................................................................................................................................................................292
Millet ve Millî Devlet ...........................................................................................................................................................................................................................................................292
Millî Olmayan Devletler ...................................................................................................................................................................................................................................................293
Devletlerin Sınıflandırılması .......................................................................................................................................................................................................................................294
1. Etki Alanlarına Göre Devletler ...........................................................................................................................................................................................................294
2. Alanlarına Göre Devletler ..........................................................................................................................................................................................................................294
3. Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler ..............................................................................................................................................................................295
4. Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler..................................................................................................................................................................................295
5. Günümüzde Var Olmayan Devletler ..............................................................................................................................................................................................296
Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması .................................................................................................................296
Dünyada Güç Mücadeleleri .........................................................................................................................................................................................................................................303
Devletler Arasında Güç Mücadelesi...............................................................................................................................................................................................................303
Milletlerarası Güç Mücadelesi ...............................................................................................................................................................................................................................303
Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ...................................................................................................................................................................................................................................304
Kafkasya .................................................................................................................................................................................................................................................................................................304
Orta Asya ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................305
Afrika ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................305
Pakt ve Birlikler .........................................................................................................................................................................................................................................................................305
Birleşmiş Milletler ...................................................................................................................................................................................................................................................................305
Avrupa Birliği (AB) ................................................................................................................................................................................................................................................................306
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ).....................................................................................................................................................................................307
Arap Birliği (Arap Ligi) ...................................................................................................................................................................................................................................................307
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)............................................................................................................................................................................................................307
xiv
İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) .......................................................................................................................................................................................307
G7 ve G8 Ülkeleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................307
Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ......................................................................................................................................................................................................................................307
Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) .........................................................................................................................................................................................308
İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ........................................................................................................................................................................................................................................308
Şangay İş Birliği Örgütü ..................................................................................................................................................................................................................................................308
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması ...................................................................................................................................................308
Kanallar ve Boğazlar ............................................................................................................................................................................................................................................................309
ÜLKELER COĞRAFYASI ....................................................................................................................................................................................................................................................313
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................331
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................336
5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI
İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ..............................................................................................................................................................................................................341
DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................342
DOĞAL AFETLER ...........................................................................................................................................................................................................................................................................343
Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler .................................................................................................................................................................................................................................343
Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ..............................................................................................................................................................................................343
JEOLOJİK AFETLER ..................................................................................................................................................................................................................................................................344
Heyelan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................344
Deprem ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................345
Kaya Düşmesi ...................................................................................................................................................................................................................................................................................346
METEOROLOJİK AFETLER ...........................................................................................................................................................................................................................................347
Çığ .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................347
Aşırı Kar .................................................................................................................................................................................................................................................................................................348
Sel ve Su Baskını .........................................................................................................................................................................................................................................................................348
Kuraklık .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................349
Don ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................349
Dolu .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................350
Tipi ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................350
Fırtına ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................350
Sis ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................351
Yıldırım Düşmesi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................351
Orman Yangını .................................................................................................................................................................................................................................................................................352
Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm ......................................................................................................................................................................................................353
Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar .........................................................................................................................................................353
Türkiye'deki Millî Parklar ............................................................................................................................................................................................................................................355
Diğer Koruma Statüleri ...................................................................................................................................................................................................................................................360
Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ................................................................................................................361
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................363
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................365
xv
6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI
TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU .......................................................................................................................................................................................................................369
Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları .....................................................................................................................................................369
Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları .........................................................................................................................................................................................................370
Özel Tarihlerde Türkiye ...................................................................................................................................................................................................................................................371
Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ...........................................................................................................................................................................................................................372
TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ............................................................................................................................................................................................................373
MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ..............................................................................................................................................................................374
Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ...............................................................................................................................374
TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ...................................................................................................................................................................................................................................................375
TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ...................................................................................................................................................................................................377
Jeolojik Zamanlarda Türkiye .....................................................................................................................................................................................................................................377
Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik) ...................................................................................................................................................................................................................377
İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik) .........................................................................................................................................................................................................................377
Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .....................................................................................................................................................................................................................377
Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner) .......................................................................................................................................................................................................377
Türkiye'de Orojenik Hareketler ............................................................................................................................................................................................................................380
Türkiye'de Epirojenik Hareketler ......................................................................................................................................................................................................................380
Türkiye'de Volkanizma ........................................................................................................................................................................................................................................................381
Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar ...............................................................................................................................................................................382
Türkiye'de Depremler..........................................................................................................................................................................................................................................................383
I. Dereceden Deprem Alanları .................................................................................................................................................................................................................................383
TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ .....................................................................................................................384
TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI.............................................................................................................................................................................385
TÜRKİYE'NİN OVALARI .........................................................................................................................................................................................................................................................386
Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ...............................................................................................................................................................386
A. Kıyı Ovaları ......................................................................................................................................................................................................................................................................386
B. İç Ovalar ..............................................................................................................................................................................................................................................................................386
TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ..............................................................................................................................................................................................................................................387
TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME .........................................................................................................................................................................................................................................................387
1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme ...................................................................................................................................................................................................................................387
2. Kimyasal Çözülme ................................................................................................................................................................................................................................................................387
TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ ...........................................................................................................................................................................................388
1. Zonal Topraklar .....................................................................................................................................................................................................................................................................388
2. İntrazonal Topraklar ......................................................................................................................................................................................................................................................389
3. Azonal Topraklar .................................................................................................................................................................................................................................................................389
TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ......................................................................................................................................................................390
TÜRKİYE'DE HEYELAN .........................................................................................................................................................................................................................................................390
TÜRKİYE'DE EROZYON ..........................................................................................................................................................................................................................................................391
TÜRKİYE AKARSULARI ........................................................................................................................................................................................................................................................393
Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri.....................................................................................................................................................................................................393
Türkiye'deki Akarsu Havzaları................................................................................................................................................................................................................................393
Türkiye'deki Başlıca Akarsular .............................................................................................................................................................................................................................394
xvi
Türkiye Akarsularının Rejimleri ...........................................................................................................................................................................................................................394
A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular.....................................................................................................................................................................................394
B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular .........................................................................................................................................................................394
C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular ......................................................................................................................................................................................395
D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı) ..........................................................................................................................................................................................395
E. Karma Rejimli Akarsular .............................................................................................................................................................................................................................395
Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri ...........................................................................................................................................................395
Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .................................................................................................................................................395
Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ...............................................................................................................................................397
TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .......................................................................................................................................398
TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .............................................................................................................................................399
Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................................................................................................................399
1. Sirkler (Buz Yalağı) ..............................................................................................................................................................................................................................................399
2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) ...............................................................................................................................................................................................................399
Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri ..........................................................................................................................................................................................................399
Moren ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................399
TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI .............................................................................................................................................................400
Türkiye'nin Kaynakları .......................................................................................................................................................................................................................................................400
1. Artezyen Kaynaklar.............................................................................................................................................................................................................................................400
2. Karstik Kaynaklar (Voklüz) .......................................................................................................................................................................................................................400
3. Fay Kaynakları ............................................................................................................................................................................................................................................................400
4. Yamaç Kaynakları ...................................................................................................................................................................................................................................................401
Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları ...............................................................................................................................................................................................................................401
TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER .....................................................................................................................................................................................................................401
Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ........................................................................................................................................................................................................402
Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri ......................................................................................................................................................................................................402
1. Lapya .........................................................................................................................................................................................................................................................................................402
2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) ......................................................................................................................................................................................................403
3. Uvala ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................403
4. Polye ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................403
5. Obruk ........................................................................................................................................................................................................................................................................................403
6. Düden (Su yutan - Su batan) ...................................................................................................................................................................................................................403
7. Mağara....................................................................................................................................................................................................................................................................................404
Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ....................................................................................................................................................................................................404
1. Traverten ............................................................................................................................................................................................................................................................................404
2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .........................................................................................................................................................................................................................................404
TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER..............................................................................404
Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri ...........................................................................................................................................................................................................404
Falez (Yalıyar) ...............................................................................................................................................................................................................................................................................404
Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri..........................................................................................................................................................................................................405
1. Kumsallar .............................................................................................................................................................................................................................................................................405
2. Kıyı Oku (Kıyı Kordonu) ..................................................................................................................................................................................................................................405
3. Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) .........................................................................................................................................................................................405
4. Tombolo (Saplı Ada)..............................................................................................................................................................................................................................................405
xvii
TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ .............................................................................................................................................................................................................................................406
1. Boyuna Kıyılar .........................................................................................................................................................................................................................................................................406
2. Enine Kıyılar ...............................................................................................................................................................................................................................................................................406
3. Ria Tipi Kıyılar .......................................................................................................................................................................................................................................................................407
4. Dalmaçya Tipi Kıyılar ...................................................................................................................................................................................................................................................407
5. Limanlı Kıyılar .........................................................................................................................................................................................................................................................................407
TÜRKİYE'DE GÖLLER..............................................................................................................................................................................................................................................................408
A. Doğal Göller ...............................................................................................................................................................................................................................................................................408
1. Yerli Kaya Gölleri ....................................................................................................................................................................................................................................................408
2. Set Gölleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................................409
B. Yapay (Baraj) Göller ...................................................................................................................................................................................................................................................410
TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ........................411
Matematik Konumun İklime Etkisi .....................................................................................................................................................................................................................411
Özel Konumun İklime Etkisi ..........................................................................................................................................................................................................................................411
a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi ..................................................................................................................................................................................................................411
b. Yükselti ....................................................................................................................................................................................................................................................................................411
c. Dağların Uzanışı ..........................................................................................................................................................................................................................................................411
d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi ..............................................................................................................................................................................411
e. Bakı ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................411
TÜRKİYE'DE SICAKLIK ..........................................................................................................................................................................................................................................................412
Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası ....................................................................................................................................................................................412
Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ...........................................................................................................................................................................412
Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası .................................................................................................................................................................413
Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası............................................................................................................................................................................................................413
TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ....................................................................................................................................................................413
TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR .....................................................................................................................................................................................................414
TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ........................................................................................................................................................................................................................................415
Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ............................................................................................................................................................................................................................415
Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ...................................................................................................................................................................................................415
Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ............................................................................................................................................................................................................415
TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................416
Karadeniz İklimi ............................................................................................................................................................................................................................................................................416
Akdeniz İklimi ....................................................................................................................................................................................................................................................................................417
Karasal İklim .....................................................................................................................................................................................................................................................................................417
Sert Karasal İklim .....................................................................................................................................................................................................................................................................417
Step İklimi ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................418
TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ......................................................................................................................................................................................................................................418
1. Ormanlar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................419
2. Maki ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................420
3. Bozkır ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................420
4. Yüksek Dağ Çayırları .....................................................................................................................................................................................................................................................420
TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME .............................................................................................................................................................................................................422
Türkiye'de Nüfus Sayımları .........................................................................................................................................................................................................................................422
xviii
Nüfus Artışı ve Sonuçları................................................................................................................................................................................................................................................423
Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler ..................................................................................................................................................................425
1. Doğal Faktörler ..........................................................................................................................................................................................................................................................425
2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler..............................................................................................................................................................................................................425
Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler ...........................................................................................................................................................................................426
Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ........................................................................................................................................................................................................427
Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ................................................................................................................................................................................................................................428
1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .......................................................................................................................................................................................................................428
2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...........................................................................................................................................................................................................................429
3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .........................................................................................................................................................................................................................429
Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ............................................................................................................................................................................430
1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................................................................................................430
2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ...................................................................................................................................................................431
3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı ..............................................................................432
4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ..............................................................................................................................................................................................432
5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ...................................................................................................................................................................................................432
Türkiye'de Nüfus Politikaları ...................................................................................................................................................................................................................................434
Gelecekte Türkiye Nüfusu ............................................................................................................................................................................................................................................435
TÜRKİYE'DE GÖÇLER ..............................................................................................................................................................................................................................................................435
1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler .....................................................................................................................................................................................................435
2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler .........................................................................................................................................................................................................436
İç Göçler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................436
Dış Göçler ..................................................................................................................................................................................................................................................................................437
3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ...................................................................................................................................................................................................................437
Sürekli Göçler.......................................................................................................................................................................................................................................................................437
Mevsimlik Göçler .............................................................................................................................................................................................................................................................437
TÜRKİYE'DE YERLEŞME ...................................................................................................................................................................................................................................................438
Yerleşmenin Tarihçesi .........................................................................................................................................................................................................................................................438
Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ...................................................................................................................................................................................................440
1. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ....................................................................................................................................................................................................................................440
2. Fiziki Faktörler .................................................................................................................................................................................................................................................................................440
Türkiye'de Yerleşme Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................440
Yerleşmelerin Sınıflandırılması ..........................................................................................................................................................................................................................................440
A. Köy Altı Yerleşmeleri ..............................................................................................................................................................................................................................................................442
B. Kent Yerleşmeleri ........................................................................................................................................................................................................................................................................446
Türkiye'de Mesken Tipleri .......................................................................................................................................................................................................................................................448
1. Ahşap Meskenler .............................................................................................................................................................................................................................................................................449
2. Toprak (Kerpiç) Meskenler .............................................................................................................................................................................................................................................449
3. Taş Meskenler .....................................................................................................................................................................................................................................................................................449
TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI .................................................................................................................................................................................................451
Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................................................................................................451
A. Coğrafi Konum ............................................................................................................................................................................................................................................................451
B. Yerşekilleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................451
C. İklim .............................................................................................................................................................................................................................................................................................451
D. Nüfus Yerleşme..........................................................................................................................................................................................................................................................452
xix
TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ..........................................................................................................................................................................................................................452
Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri .....................................................................................................................................................................452TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ......................................................................................................................................................................453TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) .................................................................................................................................................................................................................................454
Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler .................................................................................................................................................................................454
A. İklim .............................................................................................................................................................................................................................................................................................454
B. Yerşekilleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................455
Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler..............................................................................................................................................................................455
1. Sulama ......................................................................................................................................................................................................................................................................................455
2. Tarımda Makine Kullanımı ..........................................................................................................................................................................................................................455
3. Gübreleme ...........................................................................................................................................................................................................................................................................455
4. Tohum Islahı ......................................................................................................................................................................................................................................................................455
5. Toprak ve Bakımı ......................................................................................................................................................................................................................................................455
6. Zirai mücadele (İlaçlama) .............................................................................................................................................................................................................................455
7. Tarımı Destekleyen Kuruluşlar ............................................................................................................................................................................................................456
8. Pazarlama ...........................................................................................................................................................................................................................................................................456
Bitkisel Üretim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................456
Tahıllar ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................456
Baklagiller ............................................................................................................................................................................................................................................................................................458
Sanayi Bitkileri .............................................................................................................................................................................................................................................................................459
Yağ Bitkileri ......................................................................................................................................................................................................................................................................................460
Yem Bitkileri .....................................................................................................................................................................................................................................................................................461
Meyvecilik .............................................................................................................................................................................................................................................................................................461
Sebzecilik ................................................................................................................................................................................................................................................................................................463
Seracılık....................................................................................................................................................................................................................................................................................................463
Turfandacılık .....................................................................................................................................................................................................................................................................................463TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK...........................................................................................................................................................................................................................................463
Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ........................................................................................................................................................................................................................464
Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı ................................................................................................................................................................................464
1. Küçükbaş Hayvancılık .........................................................................................................................................................................................................................................464
2. Büyükbaş Hayvancılık .........................................................................................................................................................................................................................................465
3. Kümes Hayvancılığı ................................................................................................................................................................................................................................................466
4. İpek Böcekçiliği ............................................................................................................................................................................................................................................................466
5. Arıcılık ......................................................................................................................................................................................................................................................................................466
6. Su Ürünleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................466TÜRKİYE'DE ORMANCILIK .............................................................................................................................................................................................................................................467
Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri ..................................................................................................................................................................................467
Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ..............................................................................................................................................................468TÜRKİYE'DE MADENLER .................................................................................................................................................................................................................................................468
Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi .............................................................................................................................................................471
TÜRKİYE'DE ENERJİ .................................................................................................................................................................................................................................................................471
Türkiye'de Enerji Kaynakları ....................................................................................................................................................................................................................................473
Taş Kömürü .........................................................................................................................................................................................................................................................................................473
Linyit ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................473
xx
Petrol ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................474
Doğalgaz ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................474
Su Gücü (Hidroelektrik Enerji) .............................................................................................................................................................................................................................474
Rüzgâr Gücü ......................................................................................................................................................................................................................................................................................474
Güneş Enerjisi ..................................................................................................................................................................................................................................................................................475
Jeotermal Enerji .........................................................................................................................................................................................................................................................................475
Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ...................................................................................................................................................................................................475
TÜRKİYE'DE SANAYİ .................................................................................................................................................................................................................................................................475
Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi .......................................................................................................................................................................476
Türkiye'de Sanayinin Gelişimi...................................................................................................................................................................................................................................476
Sanayide Planlı Devre .........................................................................................................................................................................................................................................................477
Sanayi Kolları...................................................................................................................................................................................................................................................................................478
Besin Sanayi ......................................................................................................................................................................................................................................................................................478
Un ve Unlu Mamuller Sanayi ......................................................................................................................................................................................................................................478
Şeker Sanayi......................................................................................................................................................................................................................................................................................479
Çay Sanayi ............................................................................................................................................................................................................................................................................................479
Yağ Sanayi ............................................................................................................................................................................................................................................................................................479
Süt ve Süt Ürünleri Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................479
Konserve Sanayi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................479
Tütün ve İspirtolu İçki Sanayi ..................................................................................................................................................................................................................................479
Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................479
Maden Sanayi ..................................................................................................................................................................................................................................................................................480
Makine Sanayi .................................................................................................................................................................................................................................................................................480
Petro - Kimya Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................................480
Çimento, Cam ve Seramik Sanayi ........................................................................................................................................................................................................................480
Orman Ürünleri Sanayi .......................................................................................................................................................................................................................................................480
TÜRKİYE'DE ULAŞIM ................................................................................................................................................................................................................................................................481
Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler ..........................................................................................................................................................481
Doğal Faktörler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................481
Beşerî ve Ekonomik Faktörler ...........................................................................................................................................................................................................................................481
TÜRKİYE'DE BORU HATLARI ....................................................................................................................................................................................................................................484
Türkiye İçinde Boru Hatları ..................................................................................................................................................................................................................................................485
Doğalgaz Boru Hatları ..................................................................................................................................................................................................................................................................485
Doğalgaz Yeraltı Depolama Tesisleri .......................................................................................................................................................................................................................485
TÜRKİYE'DE TİCARET ............................................................................................................................................................................................................................................................486
İç Ticaret ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................486
Dış Ticaret ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................486
Transit Ticaret ........................................................................................................................................................................................................................................................................................488
Serbest Ticaret Bölgeleri ........................................................................................................................................................................................................................................................488
Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri .......................................................................................................................................................................................................................489
TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ....................................................................................................................................................................................................................489
Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler .............................................................................................................................................................................................................490
Doğal Faktörler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................490
xxi
Beşerî Faktörler ...................................................................................................................................................................................................................................................................................490
Türkiye'nin Turistik Değerleri ...........................................................................................................................................................................................................................................490
A. Doğal Güzellikler ......................................................................................................................................................................................................................................................490
B. Tarihî Değerler .........................................................................................................................................................................................................................................................492
TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ............................................................................................................................................................................................................................492
Bölge Kavramı .....................................................................................................................................................................................................................................................................493
İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) ............................................................................................................................494
BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ ............................................................................................................................................................................................................496
Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ..............................................................................................................................................................................................497
Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) ..............................................................................................................................................................................................................................498
Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ..............................................................................................................................................................................................................................498
Doğu Anadolu Projesi (DAP) ...............................................................................................................................................................................................................................................498
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) .............................................................................................................................................................................................................................498
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................501
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................509
KAYNAKLAR ............................................................................................................................................................................................................................................................................................513
ALAN EĞİTİMİ
COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ..........................................................................................................................................................................................519
Program Değişikliği ...................................................................................................................................................................................................................................................................519
Program Yaklaşımı .....................................................................................................................................................................................................................................................................519
TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI.........................................................................................................................................................................................................522
Genel Amaçlar ..................................................................................................................................................................................................................................................................................522
COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULAMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR ..........................522
COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI .......................................................................................................524
YAPILANDIRMACILIK.............................................................................................................................................................................................................................................................525
Bilişsel Yapılandırmacılık ...................................................................................................................................................................................................................................................526
Sosyal Yapılandırmacılık .....................................................................................................................................................................................................................................................526
Radikal Yapılandırmacılık .................................................................................................................................................................................................................................................526
Yapılandırmacı Eğitim Programları ..................................................................................................................................................................................................................526
KAVRAM ÖĞRETİMİ ...................................................................................................................................................................................................................................................................528
Coğrafya Öğretiminde Kavramların Yeri ve Önemi ...................................................................................................................................................................528
Coğrafya Derslerinde Kavram ve Terim Öğretimi......................................................................................................................................................................529
Kavram Haritaları ......................................................................................................................................................................................................................................................................530
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI ............................................................532
Kanıt Kullanma Becerisi ....................................................................................................................................................................................................................................................535
Harita Becerisi .............................................................................................................................................................................................................................................................................535
Gözlem Becerisi ..............................................................................................................................................................................................................................................................................535
Arazi Çalışmaları...........................................................................................................................................................................................................................................................................536
Coğrafi Sorgulama Becerisi .........................................................................................................................................................................................................................................536
Tablo, Grafik ve Diyagram Hazırlama ve Yorumlama .............................................................................................................................................................536
xxii
Zamanı Algılama Becerisi.................................................................................................................................................................................................................................................537
Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi ....................................................................................................................................................................................................537
Kazanımların Özellikleri.......................................................................................................................................................................................................................................................537
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER ................................................................................................................................................................................................540
Değerle İlgili Diğer Kavramlar .................................................................................................................................................................................................................................541
Karakter Eğitimi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................543
COĞRAFYA DERSİ ÖĞRENME ALANLARI .........................................................................................................................................................................................544
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................546
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................548
COĞRAFYA ÖĞRİTİMİNDE YAKLAŞIMLAR......................................................................................................................................................................................551
Proje Tabanlı Öğrenme ........................................................................................................................................................................................................................................................551
Araştırma Ödevleri ve Projeler ..............................................................................................................................................................................................................................552
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ ............................................................................................................................................................................................553
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME ........................................................................................................................................................558
İş Birlikli Öğrenmenin Temel Koşulları ..........................................................................................................................................................................................................559
İş Birlikli Öğrenme Teknikleri.....................................................................................................................................................................................................................................561
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ..................................................................................................................................................................................................561
ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME ........................................................................................................................................................................562
Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Öğrencinin Görevi ......................................................562
Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Özellikleri ............................................................................................................................563
Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Yararları .............................................................................................................................563
Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Aşamaları............................................................................................................................563
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME .......................................................................................................................................564
Hebb'in Kuramı .................................................................................................................................................................................................................................................................................564
Nörofizyolojik Temelli Öğretim İlkeleri .........................................................................................................................................................................................................565
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ) .567
1. Tip Öğrenenler (İmgesel Öğrenenler) ......................................................................................................................................................................................................567
2. Tip Öğrenenler (Analitik Öğrenenler) .....................................................................................................................................................................................................568
3. Tip Öğrenenler (Sağduyulu Öğrenenler) ..............................................................................................................................................................................................568
4. Tip Öğrenenler (Dinamik Öğrenenler) .....................................................................................................................................................................................................568
4MAT Öğrenme Döngüsü Tamamlanırken İzlenen Sağ ve Sol Mod Teknikleri ...................................................................................569
COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME ..................................................................................................................................................................570
Düşünme Becerileri ...................................................................................................................................................................................................................................................................570
Eleştirel Düşünme Eğilimleri .......................................................................................................................................................................................................................................571
Eğitim Programlarının Hedefi Olarak Eleştirel Düşünme ................................................................................................................................................571
Eleştirel Düşünme Eğitimi ...............................................................................................................................................................................................................................................572
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME ..............................................................................................................................................................573
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME .....................................................................................................................................................574
Öğrenmeyi Öğrenmenin Temeli Olarak Düşünmeyi Öğrenme ........................................................................................................................................576
Öğrenmeyi Öğrenme Nedir? ..........................................................................................................................................................................................................................................576
Öğrenmeyi Öğrenmede Öğretmen ........................................................................................................................................................................................................................578
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ ..........................................................................................................579
1. Anlatım ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................579
2. Soru - Cevap ..................................................................................................................................................................................................................................................................................579
xxiii
3. Grup Tartışması ......................................................................................................................................................................................................................................................................580
4. Okuma ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................581
5. Workshop (Çalıştay / Düşünme Atölyesi) ...........................................................................................................................................................................................581
6. Gezi - Gözlem ...............................................................................................................................................................................................................................................................................581
7. Gösteri (Demonstrasyon) ..........................................................................................................................................................................................................................................582
8. Örnek Olay .......................................................................................................................................................................................................................................................................................582
9. Beyin Fırtınası ..........................................................................................................................................................................................................................................................................582
10. Altı Şapkalı Düşünme Tekniği ...........................................................................................................................................................................................................................583
11. İstasyon.............................................................................................................................................................................................................................................................................................584
12. Tartışma Yöntemi ..............................................................................................................................................................................................................................................................584
13. Benzetim (Simülasyon) ...............................................................................................................................................................................................................................................584
14. Problem Çözme ....................................................................................................................................................................................................................................................................584
15. Laboratuvar Çalışma Tekniği ...........................................................................................................................................................................................................................585
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER ............................................................................................................586
Öğretimde Materyal Kullanımı.................................................................................................................................................................................................................................586
Materyal Kullanımında Dikkat Edilecek Noktalar .......................................................................................................................................................................587
Materyal Geliştirme ................................................................................................................................................................................................................................................................587
Materyal Geliştirmede Dikkat Edilecek Noktalar ......................................................................................................................................................................587
Materyal Geliştirme ve Tasarım İlişkisi .....................................................................................................................................................................................................587
Eğitimde Materyal Tasarımı ve Tasarım İlkeleri..........................................................................................................................................................................588
Coğrafya Öğretiminde Kullanılabilecek Araç - Gereçler...................................................................................................................................................589
Grafikler ve Şekiller.................................................................................................................................................................................................................................................................591
Kartogramlar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................594
Üç Boyutlu Materyaller.....................................................................................................................................................................................................................................................596
Görsel İşitsel Araçlar .............................................................................................................................................................................................................................................................597
Elektronik Materyaller .......................................................................................................................................................................................................................................................597
Bilgisayar Destekli Eğitim ..............................................................................................................................................................................................................................................601
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................605
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................607
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ...............................................................................................................................610
Ölçme ve Değerlendirmenin Amacı .....................................................................................................................................................................................................................610
Eğitiminde Kullanılan Ölçme Araçları ve Özellikleri ..................................................................................................................................................................610
Ölçme Araçlarının Seçimi ..................................................................................................................................................................................................................................................611
Öğrenciyi Çok Yönlü Tanımaya Dönük Coğrafya Dersi Ölçme Araçları .......................................................................................................612
COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) .............................................................................................................617
Coğrafya Öğretiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ........................................................................................................................................................618
Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................620
Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................622
KAYNAKLAR ............................................................................................................................................................................................................................................................................................625
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜMCOĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
5
COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ
Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu sorula-rın cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır.
Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üze-rine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir.
Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kul-lanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu.
İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiş-tirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir.
Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır.
Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010)
Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafya-nın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir.
ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu.
Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales'e göre, Dünya, okyanuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir.
Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gör-dükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.
Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.
Herodot'un Dünya Haritası
6
Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanın çevresini hesaplamıştır.
Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğ-renim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sos-yolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya,fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiştir. Çevre ile insan arasında ki ilişkileri ortaya koymuştur.
Batlamyus (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistema-tiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprü-dür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macel-lan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir.
ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmiş-lerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır.
Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydo-ğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir.
İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir.
İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime ve Kitap El-İbar adlı eserleri vardır.
Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışma-lar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır.
ÖABT Çıkmış Soru
Orta Çağ İslam Dünyasının ünlü gezgini, tarihçisi, sosyoloğu ve coğrafyacısıdır. *Kitap El-İbar" (İbret alınacak kitap) adlı eserinde daha çok beşeri ve siyasi coğrafya konularına değinmiştir.
Yukarıda anlatılan Orta Çağ coğrafyacısı aşağıdakilerden hangisidir?
A) İbni Batuta B) Burini C) Mesudi
D) Stranbon E) İbni Haldun
Çözüm
Coğrafi mekan ve iklimin, insanlar üzerindeki etkilerine ait görüşleri bulunan, "Kitap El-İbar" adlı esere sahip Tarihçi, Sos-yolog ve coğrafyacı İbn-i Haldun Orta Çağ islam dünyasının ünlü gezginidir.
Cevap E
Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası
7
YENİ ÇAĞ'DA: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yol-culuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.
Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması ama-cıyla ortaya çıkmıştır.
Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve baharat yollarının Osmanlı Devletinin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti.
Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa'nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleri-dir. Avrupa'da değerli madenlerin az bulunması, kralların, İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu.
Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.
Piri Reis Haritası
Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır.
Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğ-rafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.
YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar baş-lamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir.
Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur.
W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir.
James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir.
James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Gü-ney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır:Alexander Van Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır.Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasın-daki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır.
8
Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır.
Paul Vidalde La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölge-sel coğrafyanın kurucularındandır.
Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır.
YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır.
MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı.
Coğrafya'nın Gelişim Devreleri;
1. Ansiklopedik Devre (Gezi - Gözlem - Tasvir Dönemi): Eski çağdan başlayan ve yakın çağa kadar devam eden dö-nemdir. Bu dönemlerde Coğrafya, gezginlerin gördükleri yerleri tasvir etmesi şeklinde gelişmiş, seyahat ettikleri yerlere ait bilgileri içermiştir.
2. Klasik Devre (Coğrafya'nın Bilim Olarak Kurulduğu Dönem): Bu dönem Varenius ile başlar. Varenius'un Genel Coğrafya (Geografphika Generalis) adlı eseri ile Coğrafya'da Bilim anlamındaki temeller atılmıştır.
Varenius "temel birlik* fikriyle, yeryüzündeki tüm olay ve olguların arasında sıkı bağların bulunduğu tek bir yer küre sis-temi olduğu görüşünü ortaya koymuştur. Varenius'un "Coğrafya Çiftir" diyerek ilk kez Coğrafya'yı, genel ve özel coğrafya şeklinde bölümlemiştir.
Bu döneme ait önemli bilim adamlarından A. Von Humbolt fiziki Coğrafya'nın kurucusudur. Humbolt araştırmalarını "Cosmos" adlı eserinde toplamıştır. Aynı dönemde Karl Ritter ise beşeri Coğrafya'nın kurucularındandır. Ritter "Coğraf-ya Biliminde Tarihi Esaslar" adındaki eseri ile çok önemli katkılar sağlamıştır. Yine beşeri coğrafya konusunda çalışan "Antropo Coğrafya" adlı esere sahip olan Frederic Ratzel bu dönemin önemli coğrafyacılarındandır. Ratzel siyasi coğ-rafya üzerinde de çalışmış "Politik Coğrafya" adlı eseri vermiştir.
3. Bölgesel Devre: Fransız Vidal de la Blanche, bölgesel coğrafya adına çalışmalar yapan ilk bilim adamıdır. Bir bölge-de bütün coğrafya olayları tek tek incelenir ve bunların sonucunda o bölge tüm özellikleri ile tanıtılmış olur. Blanche bu konudaki çalışmalarını Monografya olarak adlandırmıştır.
4. Uygulamalı Devre (Çağdaş Coğrafya Devresi): Günümüzdeki modern coğrafya dönemidir. Uygulamalı coğrafya olarak da adlandırılır. Coğrafyanın herhangi bir konusundaki verilerin bulunup, insanların kullanıma sunulmasıdır. Coğ-rafya verileri ekonomiye ve teknolojiye uygulanır, Planlamalar yapılırken coğrafi bilgi sistemleri kullanılır.
ÖABT Çıkmış Soru
Coğrafya'da kullanılan teorik yaklaşımlardan biri olan "nemotetik" aşağıdakilerden hangisinde doğru açıklanmıştır?A) Yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya çalışır.
B) Sebep ve etki yoluyla, olayların sebeplerini araştırır.
C) Fiziki çevrenin topluma etkisini bulmaya çalışır.
D) Coğrafya verileri ekonomi ve teknolojiye uygulanır.
E) İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini bulmaya çalışır.
Çözüm Coğrafya'da yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya önem veren teorik yaklaşım nomotetik'dir.
Cevap A
9
Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi
Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir.
Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı.
1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Döne-mi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir.
1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır.
6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğ-rafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır.
Coğrafya'da Akımlar;
1. Determinizm (Environmentalizm Çevreci): Doğa, insan davranışlarında sorumlu olan faktördür. İnsan doğanın kendine sunduğu kadar doğadan yararlanır, yeni beşeri faktörler, fiziki faktörler tarafından kontrol edilir.
2. Possiblizm (İnsancı - Olasılık): İnsan, doğa koşullarına karşı bir takım tedbirler alabilir. İnsan aktif bir güçtür. Tabiat şartlarını engelleyici tedbirler alabilir, insan çevrenin denetiminde değildir, çevre insanın egemenliği altında bulunmak-tadır.
3. Probabilizm (Olabilircilik): Determinizme tepki olarak doğmuştur. Fiziki çevre insan faaliyetlerini kontrol eder. Aynı zamanda, bazı kültürler teknolojiyle doğanın yarattığı baskıları yenebilir.
4. Ekolojik Yaklaşım: İnsan, ekolojik sistemin bir parçasıdır. İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini incelemek gerekir.
5. Pozitivizm: Bu akım, insanların yeryüzünü nasıl organize ettiklerini tanımlamak için kurallar bulmaya çalışmıştır. İstatistiksel hesaplara, hipotezlere ve matematiğe bağlıdır.
6. Modernizm: Bu akımda matematik kesinlikle yoktur. Geçmişteki görüşleri red ettiği için, yeni ve farklı olan herşeyin kullanılması yoluna gidilmiştir.
Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)
Coğrafya bilimi üç temel ilkeye dayanır. Coğrafya'da yapılan tüm araştırmalar, bu ilkelere göre yapılır.
1. Nedensellik ilkeleri: Coğrafya bilimi araştırdığı tüm olaylar için neden sorusunu sorar. Böylece incelenen tüm olay ve olguların ortaya çıkış nedenine ulaşır.
2. İlgi (Bağlılık) İlkesi: Coğrafya biliminin araştırdığı tüm olaylar ve olgular diğer olay ve olgularla bağlantılıdır. Bu bağlantıların kurulması olayların meydana geliş nedenini ortaya koyduğu gibi bu olayların sonuçlarını da ortaya çıkarır.
Örneğin; Yağışın, basınçla, basıncın rüzgarla, rüzgarın, sıcaklıkla ve bu olayların nüfusla, tarımla, yerleşmelerle vb ilişkileri ortaya konulur.
3. Dağılış İlkesi: Coğrafya bilimini, pek çok bilimden farklı kılan ilkedir. İncelenen tüm olayların ve olguların Dünya'ya nasıl dağıldığını inceleyen ilkedir. Dağılış ilkesi coğrafya biliminin haritalar ve grafiklerden yararlanması sonucunu ortaya çıkarır.
10
COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ
Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir.
COĞRAFYA
DOĞAL ÇEVRE (ORTAM)
İNSAN
Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır.
Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır:
A. Fiziki Coğrafya
Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şe-killeri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır.
1. Jeomorfoloji
Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda olu-şur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir.
2. Klimatoloji
İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim eleman-larını inceler.
3. Hidrografya
Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yeraltı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yeraltı sularını inceler.
4. Bitki Coğrafyası
Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez.
5. Zoocoğrafya
Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır.
6. Toprak Coğrafyası
Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik fak-törler de denir.
7. Kartografya
Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler.