ÞAR DAÐLARININ TEPESÝNDEKÝ KAYA

ULUSLARARASI KALKINMA VE

ÝÞBÝRLÝÐÝ DERNEÐÝ (UKÝD)

KÜLTÜR YAYINLARI 3

www.ukid.org.tr

ÞAR DAÐLARININ TEPESÝNDEKÝ KAYA GORA ABÝDESÝ

Editör: Ydr. Doç. Dr. Ebubekir Sofuoðlu

ISBN: 000000000Tasarým/Uygulama: Fatih Selçuk

Yapým: [email protected] 0 212 511 75 00Baský: Fsf Print Hause / Avcýlar Ýstanbul

ÞAR DAÐLARININ TEPESÝNDEKÝ KAYA

GGOORRAA AABBÝÝDDEESSÝÝEditör: Dr. Ebubekir SOFUOÐLU

Ý Ç Ý N D E K Ý L E R

TAKDÝM, 5

ÖNSÖZ, 7

Goralýlarýn Adetleri Üzerine: Ýlk Tespitler,Toplumsal ve Kolektif Hafýza Olarak Örf ve Adet Taramasý,

Yemek ve sofra kültürü,Doðumla ilgili adetler,

Evlilik ve Düðün Adetleri,Ölümle ilgili adetler,

Diðer Adetler,Genel Deðerlendirme,

Gora Dilindeki Türkçe Kelimeler,Gora Dili Ve Türkçe,

Gora Dilindeki Türk Dili Kökenli Kelimeler,Fiil Þekilleri,

Akrabalýk Adlarý,Ev Kültürüyle Ýlgili Kelimeler,

Yemek Kültürüyle Ýlgili Kelimeler,Dini Kelimeler,Kalýp Sözler,

Hayvan Adlarý,Meslek Adlarý,

Sonuç ve Deðerlendirme,Makalede Kullanýlan Türkçede Olmayan Harfler,

Türk Dilinin Balkan Dillerine Etkisi,

Gora-Restelica Abidesi: Þar Daðlarýnýn Tepesindeki KayaOsmanlý Öncesi Balkanlar'da Türk Ýzlerine Dair Toponimiler

Hun ve Avar Türklerine Dair Ýzler,Peçenek ve Kuman Türklerine Dair Ýzler,

Makedonya Yer Ýsimlerinde Osmanlý Öncesi ve Osmanlý HâkimiyetiSýrasýnda Türk Yerleþimine Dair Ýzler,

[Üsküp (Skopje) - Kalkandelen (Tetovo) - Kýrçova (Kicevo)],Osmanlý Hâkimiyeti Öncesinde Balkanlarda,

Türkler ve Yer Ýsimlerindeki Yansýmalarý,Osmanlý Hâkimiyeti Sýrasýnda Yer Ýsimlerinin Karakteri,

Yerleþim Merkezleri,

TAKDÝM

Doðru acaba nedir. Bir konunun doðruluðu veya yanlýþlýðý nasýl ortaya çýkar.Ya da bir konu hakkýnda bir kanaate varýlýrken acaba hangi aþamalardan geçilirve ne gibi süreçler tüketilir. Veya öte yandan hakkýnda bir karara varýlmýþ her-hangi bir konu hakkýnda verilmiþ bir karar, nihai karar mýdýr. Bu karardan sonrabu konu kesinlikle bir karara baðlanarak kapanmýþ mý olur. Yani bir daha bukonu hakkýnda araþtýrma yapýlamaz anlamý mý taþýr verilen bu karar.

Yukarýdaki sorulan tamamýna hayýr cevabý verilecektir doðal olarak. Elbette kibir konu hakkýnda alýnmýþ bir karar nihai karar deðildir. Elbette bu konulardayine de araþtýrmalar incelemeler yapýlmalýdýr. Ve yine karar verilirken de bilimselmetotlarla bir sonuca varýlmalýdýr. O halde bir konu hakkýnda bilimsel metotlar-la yapýlmýþ bir çalýþmayla karara varýlacaksa ve yapýlmýþ bir çalýþma yine bilimselmetotlarla yapýlan çalýþmalara göre yeni versiyonlar kazabilecekse bu durumdaGora ve Goralýlar konusu mercek altýna yatýrýlmasý gereken bir konu olarak orta-da durmaktadýr.

Bu noktada Gora'lýlarýn Sýrp, Makedon, Bulgar, yani Slav orjininden gelme-si konusudaki karar, bilimsel araþtýrmalar sonucu varýlmýþ bir karar mýdýr ?Goralýlarýn menþei konusunda hangi araþtýrmalar yapýlmýþ da onlarýn Slavlýðýkonusunda bir hükme varýlmýþtýr. Goralýlarýn Slavlýðý sonucuyla neticelenenhangi bilimsel araþtýrma hangi metotlarla bu karara varmýþtýr veya GoralýlarýnSlavlýðý sonucuna varan bu karar kesin midir? Bu konuda bir daha bir araþtýrmayapmaya gerek duymayacak kadar kat'i midir? iþte bu sorular cevaplanmasýgereken sorulardýr.

Bu zamana kadar Goralýlarýn Slav kökenden geldiðine hükmeden, GoralýlarýSlav kökene adeta hapseden çalýþmalarýn yeniden gözden geçirilmesine ciddiihtiyaç duyulmaktadýr. Adeta görev kabul görmüþ ve sadece Goralýlarýn dabüyük bir çoðunluðunca da kabul edilmeyen, Goralýlarýn Slav olmalarý iddialarý,duygusal ön yargýlý bakýþ açýlardan ziyade, yeniden bilimsel ölçülere göre gözdengeçirilmelidir.

Goralýlarýn büyük bir kýsmý aksini söylerken, onlara buna raðmen Slavlýkaddetmek en basit ifadeyle onlarý üzmektedir. Yine bilimsel ölçülere, göre onlarýele almak, bu ölçülerin gösterdiði doðru karara varmak, kendilerinin büyükçoðunlukla Slav olmadýklarýný ifade eden Goralýlara duyulan bir saygýnýn iþare-tidir.

Bu amaçlarla yine bilimsel ölçüler çerçevesinde Goralýlarýn menþei konusun-da bu çalýþmanýn hazýrlanýp, yayýnlanmasýna karar verilmiþtir. Sýrbistan Bilimleri

ve Sanat Akademisi'nin Goralýlar hakkýnda 2002 yýlýnda yayýnlanmýþ olduðukitaptaki görüþler de bu eserin yayýnlamasýný teþvik edici olmuþtur. SýrbistanBilimleri ve Sanat Akademisi'nin yayýnlamýþ olduðu kitaptaki tezlere göre,Sakarya Üniversitesi Öðretim Üyelerinin yapmýþ olduðu bilimsel gezi-araþtýrmasonuçlarýndaki tezlerin daha güçlü oluþu, bu eserin yayýnlanmasýný bir kat dahazorunlu kýlmýþtýr. Bu amaçlarla bu eserin Goralýlarýn ve Torbeþler gibi menþeilerikonusunda soru iþaretleri olan diðer milletlerin kökenlerinin daha net ortayaçýkarýlabilmeleri ve bu konuda bu eserin bir ilk olmasý temennisi ile çalýþmanýnilim alemine faydalý olmasýný ümit ediyoruz.

ÖNSÖZ

Balkanlarda geniþ coðrafyaya yayýlmýþ olan ve yoðunlukla Kosova-Gora böl-gesinde yaþayan Goralýlarýn menþei tartýþmalý bir konu olma özelliðini devamettirmektedir. Bu çerçevede Goralýlarýn Türk olmadýðý doðru mudur veyaGoralýlarýn, iddia edildiði gibi Osmanlýlarca zorla Müslümanlaþtýrýlmýþ Sýrplarolduðu mu doðrudur. Ya da Goralýlar zamanla Müslümanlaþtýrýlmýþ Makedonlarmýdýr veya bunlar yine zorla Müslümanlaþtýrýlmýþ Bulgarlar mýdýr? Ve yine sonzamanlardaki eðilime göre bunlar Ruslar mýdýr? Bunlarýn hangisi doðrudur.

Yukarýda sayýlan iddialara göre Goralýlar ya Sýrp, ya Bulgar, ya Makedonveya Rus'turlar. O halde buradan hareketle Goralýlarýn Sýrplýðý, Makedonluðu,Bulgarlýðý her otorite tarafýndan kabul edilmiþ bir kanaat deðildir. Çünkü yukarý-da sayýlan milletler Goralýlarý kendilerinden sayacak iddialarla ortaya çýkmayacesaret ettiklerine göre, diðer iddialarý kabul etmedikleri anlaþýlmaktadýr. Bunagöre her iddia sahibi diðer iddiayý doðru kabul etmemektedir.

Bu durumda bir Türk araþtýrmacý olarak hangi teze inanmak gerekecektir.Goralýlarýn Sýrp olduðuna mý, Bulgar olduðuna mý ya da Makedon olduðuna mýinanýlmalýdýr. Ya da bunlarýn tamamýnýn tersine, bu tezlere ilaveten, üstelikTürkçe de konuþmayan Goralýlarýn, Türk olduklarýný ileri sürmek ne derece kabulgörecektir. Yukarýdaki bütün tezler bir diðerine göre doðru kabul edilmezken,ayný dili bile konuþmayan millet olarak, Türk aidiyeti Goralýlar üzerinde nederece yakýþýk alacaktýr.

Bu tartýþmalar içinde Goralýlar hakkýndaki en doðru kanaati þüphesiz objek-tif, önyargýsýz bir þekilde sürdürülmüþ ve bu þekilde sonuçlandýrýlmýþ bilimselaraþtýrmalar verecektir. Tamamen bilimsel kaygýlarla tamamlanmýþ çalýþmalar,Goralýlarýn menþei hakkýnda en doðru kanaati ortaya koyacaktýr. Bu noktada,herhangi bir konu hakkýnda bilimsel metotlarla ulaþýlmýþ sonuçlar en doðrukararý verir derken, her konu üzerinde bilimsel araþtýrma yapýlmasý gereðine deayrýca hatýrlatýlmaktadýr.

Yani Goralýlar hakkýnda da bilimsel kaygýlarla yapýlmýþ araþtýrmalara itibaredileceði de ortada iken, yukarýda sayýlan iddialarýn tamamýnýn yine bilimselmetotlar sonucu ortaya atýlýp atýlmadýðýnýn da kontrol edilmesi bilimsel bir zorun-luluktur. Goralýlarýn Sýrplýðý, Bulgarlýðý, Makedonluðu tezlerinin tamamý bilimselaraþtýrmalar sonucu mu ortaya çýkmýþtýr ya da bunlar birer siyasi beklentilersonucu ortaya çýkmýþ iddialar mýdýr? Ýþte bunlarýn da deðerlendirilmesi bilimselbir zorunluluktur. Hiçbir millet sadece ayný dili konuþuyor diye o dili konuþanherhangi bir milletten ad edilmemelidir. Bu kadar kolay ve basit iddia, öncelikli

olarak bunu ortaya atýlanlarca dikkatle deðerlendirilmeli, ondan sonra açýklan-malýdýr. Bu, bilimsellik bir yana siyasi hatta komik kalan iddia konumuna biledüþebilecektir.

Yani her millet için olabileceði gibi, Goralýlara bir aidiyet ad edilirken, bu iddi-alarýn kesinlikle bilimsel bulgularla desteklenmesi gerekmektedir. Buraya kadaryapýlan açýklamalar, Goralýlarýn Türklüklerinin dýþýnda Sýrplýklarý, Bulgarlýklarý,Makedonluklarýna olan inançlarýn yaygýnlaþmalarýndan kaynaklanmaktadýr.Maalesef bölgede yaygýn sayýlabilecek bir kanaat olarak, Goralýlarýn dýþýndaKosova'da bulunan deðiþik guruplarca, Goralýlarýn Sýrplýðý, Bulgarlýðý,Makedonluðu'na inanýlmaktadýr.

Ýþte burasý, burada sorgulanmaktadýr ve bu kanaat ne kadar bilimseldir. Birde bu kanaatler karþýsýnda, Goralýlarýn ne kadarýnýn kendilerini ne olarak hisset-tikleri ayrýca deðerlendirilmesi gereken bir konudur. Bütün bu noktalara gereklidikkat gerçekten gösterilmektedir midir? Acaba bütün bu iddialara karþýn, en az%50 oranýnda kendilerini Türk hisseden Goralýlarýn, Türklükleri dýþýnda Sýrplýðý,Bulgarlýðý, Makedonluðu neden genel kabul görmektedir. Goralýlarýn, Sýrplýðý,Bulgarlýðý, Makedonluðu tezleri incelenmiþ, derinliðine gözden geçirilmiþ veondan sonra mý bu kanaatlere ulaþýlmýþtýr.

Nasýl, bilimsel destekten yoksun iddialarda bulunulmasý yanlýþ ise, yaygýnkanaatlerin üzerine gidilmemesi, en azýndan onlarýn tamamen bilimsel kurallaragöre ele alýnmamasý o derece yanlýþ ve bilimsellikten uzaktýr. Yaygýn kanaatler-den çekinip, aksi istikamette onlarýn üzerine gitmek, onlarý bilimsel verilere göreele almak bir serüvene kalkýþmak deðil, adeta bir mecburiyet hatta bir hizmettir.Burada önemli olan bilinen kanaatlerin üzerine giderken kullanýlan üsluptur.

Bilimsel üslubun dýþýna çýkýlmadýðý takdirde, bu süreç yaygýn bilinen kanaatinyanlýþlýðýnýn ortaya konulmasý anlamýnda, Goralýlara bir hizmet olurken aynýzamanda bilime de bir katký olacaktýr. Bu duygularla 2005-2006 eðitim sezonun-da görevlendirildiðim Kosova -Priþtine üniversitesinde çalýþýrken karþýlaþmýþolduðum Goralýlar hakkýnda, zamanla onlarý dinledikten sonra bir araþtýrma yap-maya karar verdim. Orada kaldýðým süre içinde tamamen bilimsel üsluplar ýþýðýn-da ve bilim disiplini iþinde her alanda veriler toplamaya baþladým. Bu süreçtebelli bir süre sonra verilerin de ýþýðý altýnda Goralýlarýn Sýrp, Bulgar ya daMakedon olmadýklarý kanaati öne çýkmaya baþladý. Bu üslup iþinde devam edençalýþmalar karþýma Goralýlarýn Türk olduðu hakkýndaki düþünceleri daha fazlaöne çýkarmaya baþladý. Ulaþtýðýmýz verilere göre Goralýlarýn Türklüðü, bizimkanaatlerimize göre kesinlik kazanmaya kadar geldiyse de þahsen bu konudakikanaatlerimin kesinleþmesi sonucunu erteleyerek, Goraya bilimsel bir tertip etm-

eye karar verdim. Bu amaçlarla, Gora'da ulaþtýðým verileri ve kanaatleri, yanýla-bileceðim kaygýsýyla bilim insanlarýnýn dikkatlerine sundum.

Bu niyetlerle Sakarya Üniversitesi ve Uluslar arasý Kalkýnma ve ÝþbirliðiDerneði'nin destekleriyle, Gora Bölgesine 24 Kasým-01 Aralýk 2006 tarihleriarasýnda, Sakarya Üniversitesi Öðretim Üyesi Etnik Sosyoloji uzmaný Prof. Dr,H.Musa Taþdelen, Sakarya Üniversitesi Öðretim Üyesi Sanat Tarihi uzmaný Yard.Doç. Dr. Tülin Çoruhlu, Sakarya Üniversitesi Öðretim Yakýn Çað Tarihi uzmanýYard. Doç. Dr. Ebubekir Sofuoðlu, Sakarya Üniversitesi Öðretim Üyesi-SosyologYard. Doç. Dr. Ýsmail Hira, Sakarya Üniversitesi Öðretim Üyesi-Sosyolog Yard.Doç. Dr. M. Kemal Þan'dan müteþekkil 5 kiþilik bir heyetle, bir haftalýk bilimselbir gezi yapýldý.

Bu meyanda Gora'lýlar, her alanda mercek altýna alýndý. Goraya bilimselgeziyi yapmýþ olan ilim heyeti, mezarlýklarda, daðlarda, köylerde, evlerde, halkarasýnda günlerce çalýþarak mezarlarýndan mimariye, halý kilim motiflerinden-kýyafetlerine, kullandýklarý ev eþyalarýndan - bütün aletlere, müziðinden - doðum,ölüm, evlenme törenlerine, müziðinden örf adetlerine, diline kadar Goralýlarýnher þeyini, mercek altýna aldý.

Gora'ya yapýlan geziden sonra, bölgede bulunan bulgular, Türkiye'yedönüldüðünde de konularýnda uzman bilim insanlarýna sunuldu. Ve bütün bubulgular bilimsel üslup içerisinde ele alýndý ve bir kanaat belirlenmeye çalýþýldý.Sonuç olarak bu eser ortaya çýktý. Tamamen bilimsel disiplin içinde ele alýnan bueseri ele aldýðýnýzda artýk siz de bir kanaate ulaþacaksýnýz.

Bu çalýþmanýn verdiði ilhamla, bu tür arkeolojik, etnolojik, antropolojik çalýþ-malarýn yapýlmasý zorunluluðu kendini daha fazla hissettirmeye baþlamýþtýr. Yinetamamen bilimsel ölçüler içerisinde sadece Goranýn deðil, Balkanlarýn da bu türçalýþmalarla gündeme alýnmasý gereði ortaya çýkmaktadýr.

Dr. Ebubekir Sofuoðlu

Prof. Dr. H. Musa TAÞDELEN* Yrd. Doç. Dr. M. Kemal ÞAN§

Yrd. Doç. Dr. Ýsmail HÝRA*

G O R A L I L A R I N A D E T L E R Ý Ü Z E R Ý N E : Ý L K T E S P Ý T L E R

GORALILAR, Kosova özerk bölgesi içinde varlýk sürdüren bir topluluktur.Yugos-lavya devletinin daðýlmasýndan sonra dikkatleri çeken bir topluluk halinegelmiþ-lerdir. Herhangi bir etnik ve dini kimliðin öne çýkmadýðý sosyalist bir rejimolan Yugoslavya içinde Goralýlar kendi farklýlýklarýný tartýþmaya açmak imkânýnýbulamamýþlardýr. Ancak Yugoslavya’nýn tüm sosyalist bloðun çözülmesine para-lel bir zaman diliminde ortadan kalkarak etnik kökenlere göre parçalanmasýndansonra onlar da kendi kimliklerinin köken arayýþý içerisine girmiþlerdir.

Sahip olduklarý nüfus sayýsýna bakýldýðýnda, Goralýlarýn önemsiz bir etniktopluluk olduðu düþünülebilir. Ancak son derece karmaþýk Balkan coðrafyasýn-da hiçbir etnik topluluðu önemsiz görmemiz mümkün deðildir. Yüzyýllardýr sürenBatý dünya egemenliðinin dünya üzerinde kurmuþ olduðu küresel iliþkilerintemeline bakýldýðýnda bu durum çok daha iyi anlaþýlacaktýr. Burada hiç dur-madan tüm coðrafyayý en ücra Kutup noktalarýna kadar gezen ve her þeyi kod-layan bir çaba içinde olan Batýlý antropologlarý anýmsatmakla yetinelim1.

Kimlik ve aidiyet bir toplumu var eden onu diðer topluluklardan ayýran enönemli varoluþ imkanýdýr. Hiçbir toplum kendi farklýlýðýný ve etnik kimliðininayrýmýna varamadan varlýðýný muhafaza edemez. Bugün için Goralýlar ve ayný dilve kültürü paylaþan Torbeþ ve Pomaklar olmak üzere üç ayrý topluluk halindeolan bu etnik yapýnýn nüfusunun da azýmsanmayacak miktarda olduðu aþikardýr.Gora köylerinin çoðunluðu Kosova’da olmakla birlikte Arnavutluk ve Makedon-ya’ya daðýlmýþ bir halde yaþayan Goralýlar da bulunmaktadýr. Ancak nüfuslarýnýnbu kadar az bir yekun tutmasýna raðmen büyük, küçük tüm güçlerin bu topluluk-la iliþkileri ve onlarýn etnik kimlikleri üzerindeki çalýþmalarý son derece dikkatedeðerdir. Burada Avrupa genelinde ve Balkanlarda yer alan bazý ülkelerin vebilim çevrelerinin Gora ve Goralýlara duyduklarý özel ilgi dikkat çekici ve bizimaçýmýzdan da teþvik edicidir.

Toplumlar çok kolay deðiþmezler. Toplum ve topluluklarýn dýþ görünüþlerindebir takým deðiþmeler yaþanmýþ olsa da onlarýn gözeneklerine inildiðinde, toplum-sal genetiðine bakýldýðýnda bir çok þeyin çok eski zamanlardan beri yaþamayadevam ettiðine tanýk oluruz. Buna toplumsal hafýza diyebiliriz.

Gora’da yürütmüþ olduðumuz kýsa çalýþmalar neticesinde sözlü tarih çalýþ-malarýnda bulunarak bir türlü içinden çýkýlamayan ve kimsenin doðrudan hükümveremediði bu etnik topluluk üzerindeki sis perdesini bir nebze olsun aralamayaçalýþtýk. Ancak konunun bütün boyutlarý ile ortaya konulduðunu da ifade etmiy-oruz. Bu yüzden çalýþmamýzý ilk tespitler baþlýðý altýnda ele almayý uygun gördük.Yapýlan çalýþmalar temelde iki kýsma ayrýlmaktadýr. Bir yanda maddi kültürunsurlarý olan ve bugün bile arazide ulaþma imkaný olan mezar, tarihi eser vekalýntýlarýn incelenmesini içeren bir boyut taþýrken öte yandan insan unsurunu

GORALILARIN ADETLERÝ ÜZERÝNE: ÝLK TESPÝTLER12

eksen alan örf adet ve geleneklere iliþkin yapýlan çalýþmalar da diðer boyutu oluþ-turmuþtur. Yürütmüþ olduðumuz çalýþma ile Gora’da yaþayan örf adet ve gelenek-leri yaptýðýmýz derinlemesine mülakatlar sonucunda köken akrabalýklarýnýnolduðunu belirttikleri Orta Asya bozkýr coðrafyasýnýn topluluklarýyla gelenek,görenek ve töresi ile ne tür benzerlikler taþýdýklarýný tespit etmek ve bu bilgilerýþýðýnda Gora ve Goralýlarla ilgili geçerli bilgilere ulaþmaya çaba gösterdik.

Toplumsal ve Kolektif Hafýza Olarak Örf ve Adet Taramasý Çalýþmamýz Kasým 2006 tarihinde Kosova Prizren Dragaþ Beldesine Baðlý

Gora köylerine yaptýðýmýz ziyaret ile baþlatýldý. Çalýþma esnasýna ziyaret etmiþolduðumuz bir çok köyde tüm topluluk kesimleri ile görüþme imkaný bulduk. Buanlamda kadýn, erkek, yaþlý genç dengesini gözeterek onlara baþta kendilerininasýl tanýmladýklarýndan baþlayarak, kültürel deðerlerinden örf adetlerine varanbir çizgide bir çok sorular yönettik. Ancak konu ile daha derinlemesine bilgisahibi olmak için Gora’lý aydýnlarýn da görüþlerine müracaat ettik. Bu anlamdailk etepta Abdullah Rahte, Abdullah Tatlýcý, Yahya Maznikar, Musa Djinjo (Dinç),Ýsa Mutas, Emrullah Redzeplari, Ramadan Redzeplari, Bayram Hoca, EnesEnsar, Esat Bekirovski gibi Gora’nýn önde gelen aydýnlarýnýn görüþlerini dealarak, Gora örf ve adetleri konusunda tespitlerde bulunulmuþtur. Bu ilk izlenim-ler bizde özellikle Türkiye’de ve Orta Asya’da Kazak ve Kýrgýz adetleriyleGora’lýlarýnkiler arasýnda önemli benzerlik ve paralellikler olduðunu saptamaimkanýný vermiþtir.

Örf adet taramasý için yaptýðýmýz mülakatlar sonucunda adet ve geleneklerbakýmýndan özellikle Türkiye Türkleri ve Orta Asya’da Kazak ve Kýrgýz topluluk-larýnýn adetleriyle önemli benzerlik ve paralellikler tespit edilmiþtir.

Goralýlarýn adetleri beþ ana baþlýk altýnda ele alýnacaktýr.

Yemek ve sofra kültürü Gora’da bir tarým kültürü geçmiþinin olmadýðý, köken itibariyle hayvancýlýðýn

daha baskýn olduðu bir yaþama tarzýna sahip olduklarý görülmüþtür. Baskýn yaþa-ma tarzlarý dikkate alýndýðýnda, Orta Asya Bozkýr coðrafyasýndan Balkanlaragöçmüþ, geçmiþinde göçerlik olan bir topluluk olduklarý, mutfak kültürlerindede kendini gösterir. Benzeri durum bugün Orta Asya’nýn göçebe halklarý olanKazak ve Kýrgýzlarda da söz konusu olup yemek kültürleri büyük ölçüde hayvanigýda aðýrlýklý beslenmeye dayanýr2.

Goralýlarýn yemek kültüründe yemekleri hayvani gýdalar daha aðýr basar.

GORA ABÝDESÝ 13

Özellikle et, süt, peynir, tereyaðý temelli beslenme, Türkiye’de ekþimik olarak bili-nen özel yaptýklarý peynir Goralýlarýn en bilinen yemekleridir.

Goralýlarda baba evin büyüðü olarak sofraya oturmadan ya da yemeðe baþ-lamadan evin diðer üyeleri sofraya oturmaz ve yemeðe baþlamaz.. Benzer dav-ranýþ biçiminin Kazak, Kýrgýz ve Anadolu Türklerinde görmemiz mümkündür3.

Doðumla ilgili adetler Goralýlar, bebek doðduðunda eðer akþam doðduysa, doðumunun ilaný sabah

vaktine býrakýlýr. Bebek doðduðunda onu tuzlu suyla yýkarlar. Ayný adet AnadoluTürklerinde yaygýn bir þekilde uygulanmaktadýr4.

Bebeðin doðumu münasebetiyle, eðer ailenin hali vakti yerindeyse, küçükbaþ hayvan kesilebilir. Bu adetin benzerine Kazaklarda da yaygýn bir þekilde rast-lanýr. Bebek doðduðu gün o ailede düðün baþlar, þerefine büyük baþ hayvankesilir. Akþamüstü eve köyün genç kýzlarý ve delikanlýlar toplanýp bebek bekçiliðiyaparlar5.

Goralýlarda erkek çocuk daha fazla tercih sebebidir. Bu eðilim, Anadolu veOrta Asya Türk topluluklarýnda da görülür. Neslin devamý ve Ocaðýn tüttürülme-si düþüncesi ön plandadýr6. Ancak, erkek çocuðun daha çok tercih edilmesi,sadece Anadolu ve Orta Asya’ya has bir olgu deðildir. Dünyanýn baþka yer-lerinde de yaygýn olduðunu ifade edebiliriz.

Goralýlar bebeðin doðumunun 40.gününde yemek daveti verir, mevlit oku-turlar. Ayrýca, hediyeler ve bahþiþler daðýtýrlar. Kazaklar ise, ise erkek çocuðun37–39. gününde kýz çocuðun ise 42–44. gününde kýrkýný yapar ve yemek davetiverir, bunun için bir küçükbaþ hayvan keserler7. Goralýlar, bebeðe kýrkýndan sonranazar deðmesin diye boncuk ya da altýn nazarlýk takarken, ayný þekilde Anadolu’dabebeðe ve çocuklara nazarlýk takma son derece yaygýn bir gelenektir8.

Goralýlarda evin en yaþlý kadýný bebeði beþiðe yatýrýr. Kazaklarda ise, bebekkýrkýndan çýktýktan sonra onun dedesi ile ninesi veya ana babasý tüm komþu veköyleri toplar ve beþiðe yatýrma töreni yaparlar. Beþik üzerine yedi türlü temiz vedeðerli eþya konulur. Bebeði beþiðe yaþlý ve tecrübeli kadýnlar yatýrýr9.

Goralýlarda lohusa kadýnlar bir kemerle bellerini baðlarlar. Lohusalýk 42 günsürer, lohusa kadýnýn hastalanmasýn diye üzerine düþerler. Benzeri adete Türkiyeve Orta Asya Türklerinde rastlamak mümkündür. Bu anlamda Anadolu’da “lohusanýn kýrk gün mezarý açýktýr” ifadesi Anadolu Türklüðünde konunun benz-erliðini vurgulamaktadýr.

Çocuðun ilk konuþmasý da önemli bir sevinç kaynaðýdýr. Goralýlar çocuk ilk


defa konuþmaya baþladýðýnda hediyeler verirler. Kazaklarda ise, bu durumönemli bir sevinç kaynaðý olup daha geniþ çerçeveli ritüellerle kutlanýr. Çocukkonuþmaya yeni baþladýðý zaman çabuk konuþsun arzusuyla konuþma töreniyapýlýr. Koyunlar kesilir, çocuða koyun dili yedirilir. Sonra çocuk kurutulmuþkoyun baðýrsaðýyla baðlanýr ve ondan konuþacaðýna dair yemin istenir ve o daüç defa konuþacaðým diye söz verir10. Burada önemli bir ayrýntýya dikkati çek-mek gerekirse, Kazaklar çocuða koyun dilini çocuk akýcý konuþsun diyeyedirirken, Goralýlar koyun dilini kekeme olan çocuklara akýcý konuþsun diyeemdirirler.

Goralýlarda iki ablasý ölen erkek çocuðun kulaðýna ölmesin diye küpe takýlýr.Çok eskiden bebeðin aðzýna ihtiyar kadýnlar tükürük sürerlerdi.

Goralýlarda bebeðin kesilen saç ve týrnaklarý saklanýr. Ayrýca her kim olursaolsun bütün kesilen týrnaklar topraða gömülür. Benzeri þekilde Kazaklardabebeðin saçý ve týrnaðý kýsaltýldýktan sonra saç beze sarýlýr ve muskaya konularaksað omzuna takýlýr. Týrnaðý ise topraða gömülür. Genelde çocuðun saçýnýntopraða atýlmadýðý, kimsenin geçmediði ýssýz yerlere gömüldüðü görülür11.

Goralýlar bebeðin saçýný týraþ ederler, ancak baþýnda bir perçem býrakýrlar.Bebek kýz ise, perçemine boncuk takýlýr. Kazaklar, erkek çocuk olduðunda,eskiden nazar deðmesin diye onun saçlarýný kesip kafasýnýn tam ortasýnda birtutam saç býrakýyorlardý. Bu saç zamanla uzadýðýnda çeþitli boncuklarla ve deðer-li taþlarla süslenerek örülüyordu. Bu perçem gibi saç kuyruðuna aydar denilmek-teydi12. Baþta perçem býrakma, sadece Goralý ve Kazaklara özgü bir olaydeðildir. Orta Asya’da yaygýn olan bu âdetin bir uzantýsý olarak Orta Anadolu’dabazý Yörük topluluklarýnda erkekler, baþlarýnda sadece perçem ile dolaþýrlar13.

Göbeðe iki düðüm atýlýr. Goralýlarda çocuða isim vermede evin en büyüðüolan dede önceliklidir. Anadolu’da da ayný þekilde çocuða ismi evin büyüðüverir14. Kazaklar da ise, göçebe hayatýnýn gereði olarak daha iç içe toplu yaþamatarzý nedeniyle, çocuða isim vermede öncelik o beldenin büyüðüne ya da komþuilçenin büyüðüne aittir15.

Sünnet adeti, Ýslamlaþma süreciyle birlikte, Türklerin ve diðer bir çokMüslüman topluluðun kültürüne giren bir unsurdur. Goralýlarda sünnet yaþý 5-7yaþ arasýdýr. en geç 7 yaþýnda çocuðun sünnet ettirildiði görülmektedir. Okulagitmeden sünnet ettirmek tercih edilir. Genelde sünnet Haziran Eylül arasý yapýlýr.Erkek çocuðun sünnet derisi saklanýr. Kazaklarda sünnet için en uygun yaþolarak 5, 7 veya 9 yaþlarý belirlenmiþtir. Kazaklar çocuklarýný genellikle yaz son-larý veya sonbahar baþlarýnda sünnet etmektedirler16.

Her bir Goralý yedi göbek atasýnýn adlarýný bilmek durumundadýr. Ayný þek-

GORA ABÝDESÝ 15

ilde Kazaklarda ve diðer Orta Asyalý topluluklarda ayný durum geçerlidir. Çocuk7-9 yaþlarýna geldiðinde ona baba tarafýndan baþlayýp tüm akrabalarý, annetarafýndan akrabalarý, dedeleri, tüm þeceresi öðretilir. Çocuða yedi ceddini öðret-mek her babanýn baþlýca görevidir17. Dikkat çekici olaný Goralý ailelerin yedikuþak öncesine kadar atalarýnýn isimlerini bilmekle beraber, Arslan, Demir, Turangibi Türkçe isimlerin varlýðýna rastlanmasýdýr. Bu isimlerin varlýðý Ýslam öncesidönemden bakiye kaldýklarý düþüncesini çaðrýþtýrmaktadýr.

Evlilik ve Düðün AdetleriGoralýlarda aile birliði erkek egemen bir yapýya sahiptir. Büyük geniþ aile

yaygýndýr. Bu yönüyle baþta Kazak aile yapýsý olmak üzere Orta Asya Türklerininaile yapýlarýyla örtüþmektedir. Anadolu’da da geleneksel aile yapýsýnda babayasaygý ve baba otoritesi son derece güçlüdür. Bu durumu, yapýlan birçok araþtýr-mada olduðu gibi, Nermin Erdentuð’un Hal Köyü araþtýrmasýnda da görmekmümkündür18. Kazaklarda ise ataerkil özellikleri aðýr basan bir aile yapýsý sözkonusudur. Ailenin yükü kadýnlarýn sýrtýndadýr; aile içinde babanýn yani erkeðinsözü geçerlidir. Baba yoksa erkek kardeþlerin büyüðü onun yerini alýr, erkekçocuklar küçükse veya yoksa urug’dan baþka erkekler aileyi himaye ederler veaile üzerinde söz sahibi konumuna geçerler19. Kazaklarda kadýnýn sözünü dinle-mek iyi karþýlanmayýp Dünyadaki en aðýr günahlardan biri olarak görülür20.Benzer ataerkil özellikler Kýrgýz, Altay, Özbek, Türkmen topluluklarýnda da mev-cuttur. Ancak, bu topluluklardaki ataerkilliði Mehmet Eröz ve bazý sosyal bilimci-lerimiz, eski Roma ve Yunan aile yapýlarýna göre, kendine özgü zayýf bir ataerkil-lik olarak yorumlamaktadýr21.

Goralýlarda kýz kaçýrma þeklindeki evliliklerin eskiden daha yaygýn olduðubelirtilmiþtir. Kýz kaçýrma Altay ve Yakut Türklerinde son zamanlara kadar evlil-iðin meþruiyeti için gerekli bir ritüeldi22. Orta Asya ve Anadolu’daki Türk toplu-luklarýnda rastlanan kýz kaçýrma olayý, evlilik kastýyla gerçekleþtiðindehoþgörüyle karþýlanan bir adettir. Erdentuð kýz kaçýrma þeklinde evlenmeninTürkiye’de yaygýn bir evlenme þekli olduðunu ifade etmektedir23. KezaKazaklarda da, yasaklanmasýna raðmen, günümüzde çok sýk vuku bulan birevlilik þeklidir24.

Gora düðünleriyle Orta Asya ve Anadolu’daki düðün ritüelleri arasýnda bazýayrýntýlar dýþýnda pek bir farklýlýk yoktur. Gora’da düðünlerde çift davul çalýnýr,zenginlik arttýkça davul ve zurna sayýsý 4’e çýkar. Çift davul çalma geleneðineAnadolu’nun bazý yörelerinde de rastlanýr25.

Gora düðünleriyle Anadolu ve Orta Asya düðünleri arasýndaki bazý benzerlik-


lere örnek vermek gerekirse, damadýn zifaf odasýna girerken yumruklanma yada dövülme adeti ki buna Anadolu’nun bir çok yerinde rastlanýr26. Gelinin baþý-na saçý saçma adeti (saçý pirinç, þeker ve buðday olabilir.) bu gelenekAnadolu ve Orta Asya Türk topluluklarýnda yaygýn olan bir adettir. Kýrgýzlardasaçýya “çaçýla” denilmektedir27. Erdentuð’un da belirttiði üzere saçý (fýndýk, para,buðdað, üzüm, gibi ) adeti Anadolu düðünlerinde görülür28. Osman Yorulmaz’ýntespitlerine göre saçý geleneðinin Kazaklarda bir farklý uygulamasý daha vardýr ki,damat kayýn enesini ziyarete gittiðinde çadýra girerken kayýn enesi üzerine kayýsý,ceviz vs. kuruyemiþ saçar ki, bu âdete “þaþu” (saçma) denilmektedir29.

Evlenen kýz ata binip atla kocasýnýn evine yakýn akrabalarýnýn takibinde gider.Gelin ve damat taraflarý çeþitli vesilerle birbirleriyle hediyeleþirler. Yakýn akra-balarda bu hediyeleþmeden faydalanýr. Ancak, hediye vermede aðýrlýk damattarafýndadýr. Bu hediyeleþme âdeti sadece Goralýlarda deðil, Anadolu ve OrtaAsya Türk topluluklarýnda mevcuttur.

Bir diðer önemli benzerlik ise, Goralýlarda baþlýk (kalýn) parasýnýn varlýðýdýr,eskiden daha yaygýn olan bu adet bugün giderek ortadan kalkmaya yüz tutmuþ-tur. Baþlýk ya da kalýn bütün Türk topluluklarýnda yaygýn bir uygulamaydý.Evlenmede son derece önemli bir gelenektir. Baþlýk parasýnýn en yaygýn olduðucoðrafya Orta Asya’dýr. Bu gelenek birçok topluluða Bozkýr halklarýndangeçmiþtir. Kazaklarda evlilik kalýñmal (baþlýk) üzerine kuruludur. Evlenecekerkekler zengin olsun fakir olsun mutlak surette az veya çok kalýñmal vermekzorundadýrlar. Bu anlamda kalýñmal evliliðin meþruiyet kaynaðý gibidir. Kalýñmalmiktarý hakkýnda anlaþma saðlanmadan taraflar arasýnda evlilik baðlamýnda biriliþkiden söz edilemez30. N. Erdentuð’un da belirttiði gibi, baþlýk parasýAnadolu’nun büyük bir bölümünde yaygýn bir adet olarak hükmünü sürdür-müþken31. Anadolu’daki Yörük/Türkmen topluluklarýnda da eski ve köklü birgelenek olarak varlýðý gözlemlenmiþtir32.

Ayrýca baþlýk parasýndan kaçýnmak isteyen fakir aileler karþýlýklý dünürleþmeyoluna gidebiliyorlardý. Gora’da rastlanan bu adete ayný zamanda Kazaklardada rastlanýlmakta33.N. Erdentuð’un tespitleriyle Türkiye’de de bazý ailelertarafýndan karþýlýklý mübadele þeklinde uygulandýðý görülmektedir34.

Goralýlarda geçmiþte leviratus tarzý evliliðin uygulandýðý belirtilmiþtir. Bu tarzevlilikte ölen erkek kardeþin eþiyle büyük aðabey ya da küçük erkek kardeþevlenebilmektedir. Ayný þekilde bu evlilik þekli hem Anadolu’da35 hem de OrtaAsya’da rastlanan bir evlilik türüdür. Kazaklarda genç ve güzel kadýnlarýnkocalarý öldüðünde, kadýn, dul kalsa da anne babasýnýn evine dönmüyor, ölenadamýn küçük veya büyük kardeþi veya yakýn erkek akrabasýna eþ oluyordu36.

Goralýlarda evliliðin yedi göbek öteden akrabalýk mesafesi olan aileler arasýn-

GORA ABÝDESÝ 17

da gerçekleþtirilmesi bir töre gereði iken, bugün bazý Goralýlarýn ifadesiyle kýzbulma sýkýntýsý nedeniyle, bu kuralýn 3 göbeðe kadar düþtüðü belirtilmiþtir. Buevlilik biçimi (dýþtan evlilik-egzogami), Oðuz Türklerinin dýþýnda Kazaklar,Kýrgýzlar, Baþkurtlar, Altaylýlar, Yakutlar, Uygurlar ve diðer Türk topluluklarýndacaridir. Oðuz Türklerinde ise, yani Özbekler ve Türkmenlerde (içten evlilik-endogami) yakýn akrabalar arasýnda evlilik caiz görülür37. Bu nedenleAnadolu’da akraba evliliði hoþgörüyle karþýlanan bir olgudur. Ancak, Türkiye,Özbekistan ve Türkmenistan dýþýndaki Türk topluluklarýnda hoþgörüyle bakýl-maz. Örneðin Kazaklar yedi kuþak geçmeden akraba arasýndaki evlilikleri helalgörmezler38. Tezcan’ýn kaydettiklerine göre, Türkiye’de akraba evlilikleri dahaziyade Doðu ve Güney Doðu Anadolu’da yaygýnken, bazý yörelerde yedi göbeköteden evlenme geleneðine de tesadüf edilir. Ý. Yasa bir göçmen köyü olanAnkara Taþpýnar köyü’nde benzeri bir geleneðin varlýðýna dikkat çekmiþtir39.

Türkmenistan ve Özbekistan’da ise, yakýn akraba evliliði Anadolu’daki kadaryaygýn bir olgu deðildir. Türkmenler, yakýn akrabalarý ile kýz alýp verdiklerindeerkek tarafý kýza baba tarafýndan ve kýz tarafý erkek tarafýna anne tarafýndan akra-ba olduðu takdirde nikâh yerinde görülürken, kýz kardeþin oðlu dayý kýzýyla evle-nilmesine caiz gözüyle bakýlmamaktadýr. Bu nedenle, yakýn akraba evliliðindeaþýlmamasý gereken belirli sýnýrlarý vardýr. Türkmenlerde “dayý” yedi atanýn yeri-ni tutar anlayýþý hakimdir40.

Mehmet Eröz’ün görüþüne göre, Anadolu’ya yerleþen Türk topluluklarý kendi-lerini yabancý unsurlardan koruyabilmek için içten evliliðe/akraba evliliðine içtenevliliðe yönelmiþlerdir41. Keza ayný gelenek Nermin Erdentuð’un Elazýð’a baðlýHal Köyü’nde gerçekleþtirdiði araþtýrmada öncelikli ve yaygýn bir þekilde tespitedilirken42, Antalya Yörüklerinde de yaygýn olmasa da sürdürülmektedir43.Erdentuð ayrýca leviratus türü evlenmeye Anadolu’nun birçok yerinde rast-lanýldýðýný belirtmektedir44. Her ne kadar M. Eröz içten evlenmeyi ya da akrabaevliliðini yabancý unsurlarla karýþmamak endiþesine baðlamýþsa da Ýslamlaþmasonrasý Arap unsurlarla daha yoðun iliþkiye giren Türk topluluklarýnýn bugeleneði onlardan aldýklarý da belirtilebilir. Ýlginç olaný, Balkanlardaki TürklerAnadolu kökenli olmakla birlikte, akraba evliliðinin tasvip edilmemesidir.

Ölümle ilgili adetler Goralýlarda bir ölüm vuku bulduðunda, ölü evinde ocak yanmaz. Yemeði

komþular getirir.Yedinci günde helva daðýtýlýr. Ayrýca ölü evinin kapýsýnýn önünesandalye konulur ve üzerine havlu atýlýr. Ölünün yedisine kadar okunur. 40, 52.sene-i devriyesinde yemek verilir.


Ölünün ardýndan Yasin ve Mevlüt okutma adeti Gora’da halen devametmektedir. 40. gecede camide yapýlan duanýn ardýndan þeker daðýtma adeti ileAnadolu’daki uygulama çok benzerdir. Bu bakýmdan ölümle ilgili adetlerde deAnadolu ve Orta Asya Türk topluluklarýyla önemli benzerliklerin varlýðýna þahitolunmaktadýr. Ayný þekilde Elazýð’a baðlý Hal köyünde ölü çýkan evde 1 haftayemek piþmez, akraba ve komþular gönderir45. Kazaklarda ise ölünün caný içinyedi gün çörek daðýtýlýr, Helva dökülür, ve ölü çýkan eve ertesi gün ekmek veyemek gönderilir. Ayrýca, ölümden üç, yedi, kýrk, yüz gün ve bir yýl sonra özelyemek verilir46.

Goralýlarda ölü kadýnsa kadýn erkekse erkek cenazeyi bekler. Ayný âdeteErdentuð’un Hal Köyü araþtýrmasýnda da rastlamaktayýz47.

Ölünün üzerine býçak ya da makas konur. Bu adet, Anadolu’da ve bazý OrtaAsya topluluklarýnda da görülür. Goralýlarda görülen diðer ölümle ilgili adetlerolarak ölünün üzerinden hayvanýn geçmesi engellenmesi ve ölümünden bir yýlsonra ölünün elbise ve eþyasýnýn daðýtýlmasýdýr.

Ayrýca, türbeye ve aðaca elbisesinde bir iplik baðlama adeti var. Kimisi ceke-tini, hastalýðýný aðaca býrakýp kendini iyileþtirmesi için aðaca asar. Yaz ortasýndaAðustosta türbeler ziyaret edilir. Arife ve bayramlarda mezar ziyareti vardýr.Mezar ziyaretlerine sadece erkekler gider. Bu adetlerinde Anadolu ve Orta AsyaTürk topluluklarýnda ayný ve benzerlerine rastlanýlýr.

Gora’da dikkat çekici etnolojik araþtýrma bakýmýndan önem taþýyan diðer birgelenek ise, mezar taþlarýna ailevi ya da sülale tamgalarýnýn iþlenmesidir. Aynýâdetin benzerini Kazaklarda bulabilmekteyiz. Ölen kiþinin akrabalarý, onunmezarlarýný yapar ve belgi koyarlar. Belginin üzerine ölen kiþinin ismi, yaþý,kabilesi ve tayfasý, yazýlýr, varsa kabile belgisi konulur48.

Diðer AdetlerGoralýlardaki tespit edebildiðimiz diðer adetler aþaðýdaki þekilde sayýlabiliriz.

Bu adetlerin aynýsýna ya da benzerine Orta Asya ve Anadolu Türk topluluklarýn-da rastlamak mümkündür.

Goralýlarda misafir boþ gönderilmez, azýk ya da elbise verilir. Kazaklarda ise,gelenek gereði misafir, ev sahibinin atý, silahý ve köpeðinden baþka her þeyiniisteyebilir. Ev sahibi ise misafirin istediðini verip onu uðurlar49.

Misafir geldiðinde gelin sofraya oturmaz. Evin erkeði ve yaþlý annesi oturur.Misafir eþiðe basarsa hakaret sayýlýr.

Anadolu’nun baþta Erzurum olmak üzere belli yörelerinde ve Orta Asya

GORA ABÝDESÝ 19

topluluklarýnda görülen cirit oyununa Goralýlarda da rastlanýr.

Goralýlar da geceleri borç para alýnýp verilmez. Para alýþveriþi sabah yapýlýr.Geceleri týrnak kesilmez. Çatý altýnda ve eþikte oturulmaz. Cinler ve perilerinkuytu yerlerde barýndýðýna inanýlýr.

Gora’da Sultan Nevruz Mart Ayýnda kutlanýr. Nevruz Bayramý Bozkýr halklarý-na özgüdür. Her ne kadar bazý sosyal bilimciler Nevruzu Kuzey Avrupayarýmküresinin geneline ait bir bayram olarak görseler de, bu kutlamanýn sosy-olojik açýdan açýklamasý yaþama tarzý ile mevsumsel döngüsellik arasýnda iliþkikurularak yapýlabilir. Bozkýr coðrafyasýnda bayram ve þenlikler, belli bir mevsim-sel döngüye atfen kutlanýrlar. Bu mevsimsel döngünün o topluluðun yaþama tarzýiçin bir anlam ifade etmesi gerekir. Mart Ayýnýn sonlarý baharýn uyandýðý hayvan-larýn otlaklara çýkmaya baþlayacaðý bir mevsimsel döngüyü ifade eder. Bumünasebetle, bozkýr coðrafyasýnda yaþayan göçebe topluluklar için toplumsal biranlamý olan Nevruz’un kutlama geleneðinin Türk ve Moðol topluluklarýndandiðer topluluklara geçmesi kuvvetle muhtemeldir.

Keza, Curcevden (hýdrellez) Gora’da çok ihtiþamlý kutlanýr. Çünkü Mayýs baþýdaha yüksek yerlere yaylaklardan yaylalara sürülerle hareket etme zamanýdýr.Bu mevsimsel döngü de törenle kutlanýr. Ayný þekilde bu þenliðin kaynaðý göçeryaþama tarzýdýr.

Goralýlar, su verirken bir elini göðsüne koyarlar. Abdest aldýktan sonralavabodan çýktýktan sonra elde peþkirle beklenir. Bu adetlere Anadolu ve OrtaAsya topluluklarýnda da rastlamaktayýz.

Kadýn çarþýya gitmez, yýllýk erzak çarþýdan alýnýr, Kadýn erkeði görünce sýrtýnýdöner ve yüzünü kapatýr. Bu adette Ýslamlaþma sonrasý medrese etkisi çok açýkbir þekilde belirgindir. Goralýlar açýk bir þekilde görülen medrese etkisi nedeniyle,yüzyýllar öncesine dayanan Ýslam öncesi birçok adet ve geleneði, bid’at olduðugerekçesiyle terk etmiþ olabilirler.

Goralýlar Ay tutulduðunda Kur’an okurlar. Ay tutulmasý esnasýnda, silâh atmak,teneke çalmak, gürültü çýkarmak ve Ýslâmiyet ile birlikte ise dualar etmek, Türkdünyasýnýn bir çok yerinde bilinegelmektedir.

Goralýlar ile Kazak halkýnýn ortak bazý inanýþlarýna aþaðýdaki örnekler, Gorahalký ile Orta Asya halklarý arasýndaki kültürel akrabalýðýn önemli delillerini teþk-il eder50. Bu inanýþlarýn, birçoðuna diðer Türk topluluklarýnda da rastlanýr.

Sofraya ve yemeðe basýlmasý iyi sayýlmaz.

Kapý eþiðine oturulmaz ve basýlmaz.

Akþam saatlerinde ve geceleri ev süpürülmez ve týrnak kesilmez.


Büyükler konuþurken sözleri bitene kadar dinlenir.

Yýldýzlarý parmakla sayýlmaz sayýlýrsa elde siðil çýkacaðý inancý vardýr.

Gökyüzünde hiçbir þey parmakla gösterilmez.

Býçak hediye verilmez, býçakla çocuklarýn oynamasýna iyi gözle bakýlmaz.

Ekmek yere atýlmaz, ekmeðe basýlmaz.

Geceleri ýslýk çalmaya iyi gözle bakýlmaz.

Boynuna herhangi bir þeyi asmaya iyi gözle bakýlmaz.

Yerli yersiz gülmek iyi karþýlanmaz.

Geceleri aynaya bakmak iyi görülmez.

Akþam hava karardýðýnda kesinlikle para alýþveriþi olmaz. Para verilmez.

Ekmeði tek elle bölmek iyi karþýlanmaz.

Yenilen yemek kötülenmez.

Kuþ ve karýnca yuvalarýný bozmak iyi karþýlanmaz.

Yaþça küçük olanlar büyükler sorduðunda konuþurlar.

Yemeði önce erkekler, sonra kadýnlar, sonra çocuklar yer.

Baþkasýnýn yataðýna oturmak iyi karþýlanmaz.

Sol el ile yemek yeme iyi karþýlanmaz.

Pantolon ve çoraplar yataðýn baþýna konulmaz. Goralýlarda yatýlan odadadahi çorap tutulmaz.

Genel Deðerlendirme Yukarýda belirtilen, yemek ve sofra kültürü, doðum, düðün, ölüm ve diðer

adetlerle halk inanýþlarý bakýmýndan Goralýlarla hem Anadolu hem de Orta AsyaTürk topluluklarýyla karþýlaþtýrýldýðýnda büyük benzerlikler ve aynýlýklar hemengöze çarpar. Burada belki de en temel farklýlýk, Anadolu’da endogamik/içtenevliðe hoþgörü ile bakýlýrken, Orta Asya ve Balkanlarda egzogamik/dýþtan evlil-iðin tercih edilmesidir.

Atarekil evlilik geleneðinde, dýþtan evlilik, kýz kaçýrma, baþlýk/kalýn ve levirattürü evlilik yer alýr. Türköne, Ýnan’dan aktardýðýna göre, Türklerde dýþtan evlilikiki boyun birbirinden kýz alýp vermesi þeklinde gerçekleþir. Hiçbir kabile kendidahilinden evlenmez. Bugün de bu geleneðin kalýntýlarýnýn devam ettiði gözlem-lenmektedir51. Ögel’e göre, Levirat türü evlilikte ise, kendisi için baþlýk/kalýn öde-nen gelinin, erkek ailesinin malý haline gelmesi söz konusudur. Ölen kardeþinkarýsýna ödenen kalýn da bütün ailenin miras payý olduðundan dul kalan yenge,

GORA ABÝDESÝ 21

bekar erkek kardeþle evlendirilmektedir52.

Türköne’nin kaydettiði ve Ziya Gökalp’in de Þecere-i Türkî’den aktardýðýyla,Uygurlarýn çiftçi, çoban ve avcý olarak üç gruba ayrýldýðý, sürü sahiplerinin kalýn-baþlýk karþýlýðý avcý topluluðun kýzlarýný alýp kendi obalarýna götürdüklerini ifadeetmekte, bu olguyu baþlýðýn kaynaðý olarak göstermektedir53. Robert Briffault,anayerli evlilikleri bir hizmet evliliði olarak ortaya çýktýðýný, ancak, bu hizmetinkarþýlýðý olarak baþlýk parasýnýn devreye girdiðini, anayerli evliliklerde koca eþinievinde ziyaret ederken, baþlýðýn kocanýn karýsýný evinden ayýrarak kendi evinegötürmesinin bir bedeli olarak ortaya çýktýðýný öne sürmektedir54. Hint-Avrupatopluluklarýnda, baþlýk parasý yerine drahoma vardýr, drahoma, kýz tarafýnýnerkek tarafýna ödenen evlilik bedelinin adýdýr. Dolayýsýyla, Avrupa kýtasýna özel-likle Balkanlara baþlýk/kalýn parasý Bozkýr coðrafyasýndan yani Orta Asya’dangöçen halklar tarafýndan getirilmiþtir. Bu adet, bazý Hint Avrupa kökenli halklar-da görülüyorsa, bunun nedeni, zaman içerisinde bozkýrlý göçebe halklarla girdik-leri etkileþim olmalýdýr. Çünkü baþlýk/kalýn geleneði, genelde ne bir Hint-Avrupaözelde ise ne de bir Slav geleneðidir.

Slavlar köken itibariyle tarýmla uðraþan topluluklardýr. M.S. 5. yüzyýldan 13.Yüzyýla kadar Orta Asya coðrafyasýndan Balkanlara yýðýnlar halinde göçlergerçekleþmiþ, Bozkýr kökenli büyük bir nüfus birikimi söz konusu olmuþtur. Özel-likle, göçebe kökenli Avar ve Bul-ogur (Bulgar) Türkleri, verimli bir tarýmcoðrafyasý özelliðine sahip Balkanlarda Slavlarýn tarým tecrübesinden istifadeedebilmek için, onlarý tarým alanlarýnda istihdam etmiþler, ancak, zamanla onlar-la karýþarak Slav dillini benimseyip Hýristiyanlaþmýþlar, sonuçta asimileolmuþlardýr55. Bugün 8 yüzyýlý içine alan bir zaman sürecinde Orta Asya’danBalkanlara göçen hiçbir Türk dilli topluluk kalmamýþtýr. Bunun istisnasýMacarlardýr. Macar Kimliðinin ve dilinin korunmasýnda Osmanlý yönetim vedesteðinin büyük önemine ünlü Macar tarihçi S. Takats dikkati çekmektedir56.Hayvancýlýkla uðraþan topluluklarýn kökeni Bozkýr coðrafyasý yani Orta Asya’dýr.Etnik yapýlarla yaþama tarzý arasýnda göz ardý edilemeyecek bir iliþki sözkonusudur. Örneðin Güney Balkanlarda Slav topluluklarýnda ortaya çýkanZadruga tipi aile, bu topluluklarýn tarým temelli yaþama tarzlarýndan kaynaklanýr.Zamanla Slav dilli hale gelen bir çok Balkan topluluðu, Slav unsurlarla etkileþimsonucu bu hale gelmiþler, çevrede yer alan etnik unsurlarla yüzyýllar boyu sürenyoðun etkileþim, kendi dillerini devam ettirmelerini saðlayacak ortamý ortadankaldýrmýþ olmalýdýr.

Gora dili üzerine ciddi hiçbir araþtýrma yapýlmamýþtýr. Ýlk bakýþta, Gorançe,bir Slav dili olmaktan ziyade, gerek kelimeler gerekse dil yapýsý açýsýndan Slavdilleriyle Türkçenin bir karýþýmý olan karma bir dil özelliði göstermektedir.


Goralýlarýn bulunduðu coðrafya dikkate alýndýðýnda, yaþama tarzý ve kültüreldeðerler itibariyle Slav unsurlarla baðlarý bulunmamaktadýr. Ancak yaþadýklarýcoðrafyada Slav topluluklarla Slav dilli bir çevrede yoðun etkileþimde bulun-malarý, dillerinin karma bir dile dönüþtüðü intibaýný vermektedir.

Goralýlar, ayný zamanda Torbeþ ve Pomak adlarýyla anýlan Balkanlarýn diðertopluluklarýyla ortak dil ve kültüre sahiptirler, Sýrp bilim çevrelerinin Goralýkavramýný kabul etmedikleri onlara Pomak adýný verdikleri söylenmektedir.Ancak, ayný etnik topluluðun üç ayrý adý olamaz, dolayýsýyla Goralý, Torbeþ vePomak adlarý, onlara çevrelerinde yer alan muhtemelen Slav topluluklar tarafýn-dan verildiði ve gerçek etnik adlarý olan Orta Asya’dan bu coðrafyaya taþýdýklarýboy adlarýnýn unutulduðu kanaatindeyiz. Buna raðmen, mezar taþlarýndaki belgive tamgalar, birer maddi delil olarak kökenlerinin hangi Türk boylarýna aitolduðunu bizlere söylemektedir.

Goralýlar üzerlerinde yürütülen tüm farklý etnik kategorilendirme çabalarýnaraðmen büyük bir çoðunlukla kendilerini Türk olarak tanýmlamaktadýrlar. Bu sonderece önemli bir aidiyet iliþkisidir. Nitekim bugün için Türkçe’yi ana dil olarakuzun yüzyýllardan beri konuþmamýþ ve Slavik dillerin tesiri ile çok uzun yüzyýllarönce dillerini kaybetmiþ olmalarýna raðmen çoðunluk itibariyle kendilerini Türkkimliðine ait hissettikleri tarafýmýzdan tespit edilmiþtir. Gora daha önce yapýlançalýþmalara göre Balkanlarda çok uzun bir zaman diliminden beri var olan birbölgedir. Bu bölgede yaþayan insanlarýn bizce en önemli özelliði kendileriniçevrelerinde yer alan diðer etnik topluluklarýn hiçbirine dahil etmemeleridir.Kendi etnik aidiyetlerini ortaya koyarken sahip olduklarý dini inanç da kimlikleri-ni belirlemede tek baþýna yeterli olmamaktadýr. Nitekim bu bölgede yaþayanBoþnak ve Arnavutlarla ayný dine (Ýslam’a) mensup olsalar da onlarla bir etnikaidiyet baðý kurmamaktadýrlar.

Gora bölgesi üzerinde yürütmüþ olduðumuz saha çalýþmasý ve konununteorik zeminde tartýþýlmasýndan sonra ulaþmýþ olduðumuz ilk bulgularý bu þekildedeðerlendirip bu deneyimden edindiðimiz bilgilerin ileriki çalýþmalarýmýz içinönemli bir kalkýþ noktasý saðlayacaðý kanaatindeyiz.

GORA ABÝDESÝ 23


* Sakarya Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü Öðretim Üyesi* Sakarya Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü Öðretim Üyesi* Sakarya Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü Öðretim Üyesi

DÝPNOTLAR

1- Edward Said, Said, Kültür ve Emperyalizm, (Çev. Nemciye Alpay) Hil Yayýnlarý, Ýstanbul,1998, s. 334.2- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, Kazak Kültürü, Katev (Uluslar arasý Eðitim veKültür Vakfý, Al-Farabi Kitabevi, Almatý, 2000, ss.33-373- Nermin Erdentuð, Hal Köyü'nün Etnolojik Tetkiki, AÜ, DTCF Yayýný, 2. baský, Ankara,1968, s. 764- Ayný eser s. 885- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, Kazak Kültürü, Katev (Uluslar arasý Eðitim veKültür Vakfý, Al-Farabi Kitabevi, Almatý, 2000s. 886- Ayný eser, s. 877- Ayný eser, s. 908- Nermin Erdentuð, a.g.e., s. 899- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., ss.90-91.10- Ayný eser, s. 9511- Ayný eser, s.9012- Ayný eser, s. 9813- Mehmet Eröz Yörükler, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý yayýný, Ýstanbul, 1991, s. 6114- Nermin Erdentuð, a.g.e., s. 9015- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 8816- Ayný eser.,s. 9517- Ayný eser, s. 9618- Hermin Erdentuð, a.g.e., s. 7619- Osman Yorulmaz. Kültür Tarihi Açýsýnda Kazak Türklerinde Evlilik Âdetleri, s. 120- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 24721- Mehmet Eröz, Türk Ailesi, Milli Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1977, ss.6-1222- Ayný eser, s.3423- Nermin Erdentuð Sosyal Adet ve Gelenekler, Kültür Bakanlýðý yayýný, Ankara, 1977, s. 6524- Osman Yorulmaz,a.g.m., s. 1725- Erman Altun, Adana Köy Seyirlik Oyunlarýndan Örnekler,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/3.php26- Nermin Erdentuð Sosyal Adet ve Gelenekler, s. 8027- Zekeriya Karadavut, Mustafa Aksoy, Kýrgýz Gelenekleri ve Abramzon, Türk Yurdu,Kasým 2001, Cilt:21, Sayý:171, s. 6228- Nermin Erdentuð Sosyal Adet ve Gelenekler, s. 7929- Osman Yorulmaz, a.g.m., s. 930- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 13031- Nermin Erdentuð Sosyal Adetler, s.7132- M. Cihangir Doðan, M. Sait Doðan, Yörüklerin Sosyalve Kültürel Hayatý (AntalyaÖrneði) Kýzýlelma Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2005, s. 3333- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e, s. 259

34- Nermin Erdentuð Sosyal Adet ve Gelenekler, s. 7035- Ayný eser, s. 6436- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e, s. 26137- Mehmet Eröz, Türk Ailesi, s.3638- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 23039- Mahmut Tezcan, Türk Aile Antropolojisi, Ýmge Kitabevi, Ankara,,2000, s. 3040- Aða Niyazi Begoðlu, Türkmen Boylarýnýn Tarih ve Etnoðrafyasý, Ýstek Vakfý yayýnlarý,Ýstahnbul, 2000, s. 76841- Mehmet Eröz, Yörükler, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý, Ýstanbul, 1991, s. 5342- Nermin Erdentuð, a.g.e., s. 4543- M. Cihangir Doðan, M. Sait Doðan, Yörüklerin Sosyal ve Kültürel Hayatý (AntalyaÖrneði) Kýzýlelma Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2005, s. 2844- Nermin Erdentuð, Sosyal Adet ve Gelenekler, s. 6445- Nermin Erdentuð, a.g.e., s. 10546- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 10847- Nermin Erdentuð, a.g.e., s. 10548- Jannat Erqalieva, Nurhat Þakuzadaulý, a.g.e., s. 10749- Ayný eser, s. 5650- Ayný eser, ss. 266-26751- Mualla Türköne, Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü, Ark Yayýnevi, Ankara, 1995,s. 175.52- Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, 2. baský, Kömen yayýnlarý, Ankara,1979, ss.176-17753- Mualla Türköne, a.g.e., s. 13054- Robert Briffault, Analar, (çev. Þemsa Yeðin), Payel Yayýnevi, Ýstahnbul, 1990, ss.264,27255- Muzaffer Turay, Türkler, Ruslar ve Bulgarlar, HÜ, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:5, Sayý:2 Aralýk, 1988, s. 19556- S. Takats, Macaristan Türk Aleminden Çizgiler,(çev. Sadrettin Karatay) Milli EðitimYayýnlarý, Ýstanbul, 1970, ss. 375-424

GORA ABÝDESÝ 25

Dr. Selçuk KIRBAÇ * Dr. Ebubekir SOFUOÐLU *

G O R A D Ý L Ý N D E K ÝT Ü R K Ç E K E L Ý M E L E R **

KARADENÝZ ve Adriyatik arasýnda yer alan Balkan yarýmadasý, en eskidevirlerden itibaren farklý milletlerin göç hareketlerine þahitlik etmiþtir. Bu toprak-lara gelen milletler, yüzyýllar boyunca sürecek olan farklýlaþmanýn ve aynýlaþmanýnda öncüleridirler. Hem etnik bakýmdan bir araya geliþler ve ayrýlýþlar hem de dilve kültür bakýmlarýndan görülen karýþmalar, Balkan milletlerini birbirlerindenayrýlmayacak bir tarihin içine itmiþlerdir. Balkan milletleri bu tarihî beraberlikiçinde eski dil ve kültür kalýntýlarýný da bugüne dek muhafaza etmiþlerdir.

Balkan yarýmadasýna gelen en eski topluluklardan biri de þüphesiz Türklerdir.Önce Hunlar, ardýndan Ogurlar, Avarlar, Peçenekler, Uzlar ve Kuman-KýpçaklarlaBalkanlarda hüküm süren Türkler, Osmanlýlarla da bu bölgedeki hâkimiyetleriniperçinlemiþlerdir. Böylece miladýn ilk yýllarýndan itibaren aralýksýz olarak Türktopluluklarýný Balkanlarda görüyoruz. Bu da Türk dilinin Balkanlarda en eskiçaðlardan beri yaþadýðýný gösteriyor. Yani Osmanlýlara gelinceye dek Türk dilin-in varlýðý bu bölgede devam etmiþtir. Osmanlýlarla birlikte de ‘üst katman etkisi-superstratum’ söz konusu olmuþ ve binlerce kelime Türk dilinden Balkan diller-ine geçmiþtir.

Türk diliyle Balkan dillerinin ilk temaslarý ile ilgili bazý bilgiler bize bu ilgininne kadar erken dönemlerde baþladýðýný söylüyor. Eski Slâvcada bazý Türkçe söz-lerin muhafaza edildiðini görüyoruz. Eski Slâvca ‘býku’ Türkçe ‘boða’, EskiSlâvca ‘koza’ Türkçe ‘keçe, keçi’.1 1884 yýlýnda yayýmladýðý ‘Die türkischenElemente in den südost-und osteuropaischen Sprachen’ adlý eserinde Miklosich,Bulgarca, Sýrpça, Lehçe, Ukraynaca, Rusça, Yunanca, Arnavutça veRomence’ye geçmiþ Türkçe kelimeleri konu edinir. Bilim adamý, Türk dilindengeçmiþ kelimelerin kronolojisini kurarak geçiþ devrini tespit etmeye çalýþmýþtýr.Miklosich’in incelediði kelimeler en eski dönemlerden itibaren Türk dilinin Slâvdilleriyle iliþkisini göstermesi bakýmýndan fevkalâde bilgileri ortaya çýkarmak-tadýr.2 Türk dilinden Sýrp-Hýrvat diline geçen kelimeleri bir sözlükte toplayan A.Škaljid, Türk sözlerinin Balkanlarda ve özellikle Slâv dillerinde yerleþmesininOsmanlý Türklerinin bu yerlere gelmesine baðlý olmasýna raðmen reddedilmeyenbir gerçeðin daha olduðunu belirtir. Bu gerçek de Osmanlýlardan önce Türk dilin-in etkisinin bu dillerde görüldüðüdür. Avarlarýn Panoniya adlý geniþ ovayagelmesinden ve bunlarýn Balkan topluluklarý ile iliþkiye girmesinden itibaren Türkdilinin Balkan dillerinde iz býraktýðýný belirten Škaljid, Jrexek adlý yazarýn ‘ÝstorijaSrba, 1952, s.4’ adlý eserinden þu bilgiyi bize aktarýr: ‘Katun’ kelimesi Sýrpçada‘kaduna’ þeklinde kullanýlmaktadýr ve ‘Turska Jena’ yani Türk kadýný veya asilkadýn anlamýndadýr. Bu kelime de Avarlar döneminde bu dile girmiþ olmalýdýr.3

Bütün bu bilgiler bize, Türk topluluklarýnýn Balkanlarda yaþayan topluluklar-la sýký bir temas içerisinde olduðunu göstermektedir. Yukarýda da ifade edildiði

GORA DÝLÝNDEKÝ TÜRKÇE KELÝMELER28

gibi yüzyýllar, hem etnik bakýmdan hem de dil ve kültür bakýmlarýndan Balkantopluluklarýnýn tarihlerini birbirlerinden ayrýlmaz hâle getirmiþtir. Türk etnik züm-relerinin etkisi4 Balkanlarda yaþayan kültürleri de Türk kültürünün bir uzantýsýhâline getirmiþtir.

Bu tarihî derinlik içerisindeki topluluklardan biri olan Goralýlarý da bu bütün-lük içerisinde deðerlendirmek uygun olacaktýr.

GORALILARGoralýlar, Makedonya, Kosova, Arnavutluk devletlerinin sýnýrlarýný kesiþtiði

yerler olan ve yoðunlukla Kosova’nýn Güneyinde kalan bölgede yaþayan halktýr.Çoðu Kosova’da olmak üzere Makedonya’da, Sýrbistan’da, Bulgaristan’da,Arnavutluk’da, Yunanistan’da da Goralýlar vardýr. Makedonya, Arnavutluk,Kosova’nýn kesiþme noktasý olan bölgede yaþayan Goralýlar, coðrafî olarak çokönemli bir bölgeye sahiptirler. Goralýlar, Gora bölgesinin Kosova tarafýnda kalankýsýmda 15.000 kadar Gora’lý olduðunu söylemektedirler. Buna ilâve olarakGoralýlar, Prizren baþta olmak üzere Kosova’nýn diðer bölgelerinde Goralýlarýnolduðunu, bu bölgelerdeki Goralýlarýn da yaklaþýk 5000 olduðunu beyan etmek-tedirler. Arnavutluk tarafýnda kalan Gora bölgesinde de nüfuslarýnýn 15.000olduðunu ileri süren Gora’lýlar, Makedonya tarafýnda kalan Gora bölgesinde20.000 kiþiden fazla bir nüfusa sahip olduklarýný ifade etmektedirler. Goralýlar,Makedonya’daki nüfuslarýna yine Makedonya’da var olan, Goralýlar gibi kendi-lerini Türk olarak ifade eden Torbeþ’leri de ilâve etmektedirler. Makedonya’dakiTorbeþlerin kendilerinin yönettiði iki belediyeleri vardýr ve bu belediyelerdeTorbeþler, Türk bayraklarý dalgalandýrmaktadýrlar.

Bundan baþka Goralýlar, baþta Voyvodina, Belgrat olmak üzere Sýrbistan’nýnbirçok bölgesinde olmak üzere 20.000 ve baþta Selanik olmak üzereYunanistan’da da sayýsýný tam ifade edemedikleri Goralýlarýn olduðunu beyanetmektedirler. Diðer taraftan Türkiye’ye göç etmiþ Goralýlarýn da olduðu bilin-mektedir.

Goralýlarýn kimler olduðuna ya da ýrk veya etnik kökenlerine dair birçok tartýþ-malar yürütülmekte ve çeþitli tezler ortaya atýlmaktadýr. Bilim adamlarý, tarihçil-er, sosyolog ve dilcilerin Goralýlarýn kimler olduðuna dair bugüne kadar yaptýk-larý araþtýrmalarýn çoðu objektiflikten uzak, yüzeysel ya da siyasî yön-lendirmelerin etkisi altýndadýr. Ancak bilim adamlarýnýn hemfikir olduklarýgörüþ, Osmanlý ordularýnýn Balkan topraklarýna çýktýðý zaman Goralýlarý,Torbeþleri ve Pomaklarý isim olarak o þekliyle bulduðudur. Baþta Ýslâm dininemensup olmalarý gibi kültür ve yaþam tarzlarýnda ortak özellikler taþýyan bu halk-

GORA ABÝDESÝ 29

larýn Goralý, Torbeþ veya Pomak isimlendirilmesinden yola çýkarak, günümüzdeBulgar, Yunan, Arnavut, Sýrp tarihçiler, bu halklarý çeþitli þekillerde kendi ýrklarýya da halklarý olarak göstermeye çalýþmaktadýrlar. Onlarýn Ýslâmlaþtýrýlmýþ Bulgar,Makedon, Sýrp, Rus ya da Yunan’lýlar olduklarý tez ve iddialarý hâlâ güncelliðinikorumaktadýr.

Dragaþ Belediyesinden 15 kilometre uzaklýkta bulunan Brod, Gora köy-lerinden biridir. Burasý, Osmanlý döneminin bölgedeki önemli ticaret merkez-lerinden sayýlýr. Makedonya-Kosova sýnýrý yaný baþýnda bulunan bu köy halkýnýnçoðu, Osmanlý askerinin bölgeden ayrýlmasý üzerine Türkiye’ye göç etti. Bu göç,1999 Kosova Savaþý’na kadar aralýksýz sürdü. 1999 yýlý Kosova savaþý sonrasýn-da bölgede son bir göç dalgasý daha yaþandý. Goralýlar, savaþýn ardýndan baský,yaðmalama ve saldýrýlarýn kurbaný oldu. Üsküp’teki yakýnlarýnýn yanýnda yanýnagiden 450 Brod’lu aile, ayrýca Ýþtip, Bitola, Prilep, Veles ve Koçani gibi þehirlerede yerleþti.

Gora üzerine çeþitli araþtýrmalar yapýlýp ve çeþitli tezlerin ileri sürüldüðünü dilegetiren Brod’un “DAG” Kültür ve Araþtýrma Merkezi Baþkaný Yahya Maznikar,yapýlan bu araþtýrmalar hakkýnda þunlarý anlatýyor: “1876 yýlýnda Osmanlýnýnayrýlýþý ardýndan Rus Bilim adamý Yastrebov’un yapmýþ olduðu araþtýrmalarsonucunda Gora bölgesinde yaþayan halkýn Rus asýllý olduklarýný ilerisürülmüþtür. Yastrebov’un ardýndan bu bölgede araþtýrma yapan Bulgaristanlýaraþtýrmacý Þiþkov, “Bulgari Muhamedani” isimli eserinde Goralýlarý Bulgar asýllýMüslümanlar olduðu tezini ortaya atar. Daha sonra Makedonyalý Todor Petrovave Niyazi Limanovsko, Gora’da yaptýðý araþtýrmalarda burada yaþayan halkýnMüslüman dinini benimsemiþ Makedonlar olduðunu ileri sürer. Goralýlarla ilgiliortaya atýlan deðiþik tezlerden kimileri ise bura halkýnýn Arumuni (Romanyalý),Bogumiller ya da deðiþik soylardan geldiðini ortaya atmýþtýr. Goralýlarýn kimlerolduðuna dair ortada duran soru iþareti bura halký için hassas konulardan biriolmuþtur. Bizce Goralýlarýn kimler olduðuna dair gerçekler Osmanlý arþivlerindeyatmaktadýr.”

1876 yýllarý arasýndaki dönemde ve Osmanlý belgelerindeki kayýtlara göre bubölgede yaþayan Goralýlar, kendilerini Türk olarak bildirmiþlerdir” diyenMaznikar, Osmanlý yönetiminin ayrýlýþý ardýndan Sýrp-Hýrvat-Sloven Krallýðýndave Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti kayýtlarýnda Goralýlarýn kendileri-ni Türk olarak bildirdiðini ifade ediyor. Birçok doðum kayýt belgesi de bu halkýnkendilerini Türk olarak bildirdiklerini kanýtlamakta. Ýkinci dünya savaþý sonrasýbaský ve asimilasyon giriþimleri sonucu Gora bölgesinden Türkiye’ye göçlerinyine ivme kazandýðýný kaydeden Maznikar, 1971’de Gora’dan 5000 kiþilik birgurubun daha Türkiye’ye yerleþtiðini anlatýyor ve sözlerine þöyle devam ediyor:


“Osmanlý arþivlerinde Gora bölgesinde yaþayan halkýn Türk olduðu veOsmanlý’dan önce buraya yerleþen Türk kavimlerinden olduklarý vurgulanmak-tadýr. Osmanlýnýn ayrýlýþý ardýndan bura halkýna yönelik Pan- Slavcýlýk ve asimi-lasyon hareketleri baþlatýlmýþ, direnenler ya öldürülmüþ, ya da göçe zorlan-mýþlardýr. Bu asimilasyon, günümüzde de açýk olmasa bile dolaylý bir þekildesürmektedir”.5

Goralýlar, kendilerini Türk olarak tanýtmaktadýrlar. Buna karþýlýk diðer milletlerise Goralýlarýn bu tanýmlamalarýnýn tersine onlarý deðiþik þekillerde tanýmlamak-tadýrlar. Goralýlarla yakýndan ilgilenen Bulgarlar, onlara Bulgar demektedirler.Ayrýca bölgeye Bulgar bilim adamlarýný gönderip Goralý aydýnlarla görüþtürerek,bilimsel açýlardan da Goralýlarýn Bulgar olduklarýna ikna etmeye çalýþmalarýdevam etmektedir. Bulgarlardan baþka Makedonlar da Goralýlarýn aslýndaMakedon olduklarýný söylemektedirler. Sýrplar, Goralýlarýn Sýrp olduklarýný söyle-mekte ve bunu da bilimsel olarak ispat etmeye çalýþmaktadýrlar. Goralýlarýn Sýrpolduðu tezi, Sýrplara yakýnlýðý ile bilinen Fransýzlarca da savunulmakta hattabölgede görevli Fransýzlarca Sýrplara bu konuda destek saðlanmaktadýr.

Goralýlar üzerine olan bu kadar uluslararasý ilgiye ve yukarýda sayýlan birçokmilletin Goralýlarý kendilerinden göstermeye çalýþmasýna raðmen, Goralýlarkendilerini Türk saymaktadýrlar. Goralýlar, Osmanlý’nýn yapmýþ olduðu, Yemendâhil bütün savaþlara katýlmýþlar, 1878 Osmanlý-Rus Savaþýnda Gora taburu diyeadlandýrýlan bir tabur meydana getirmiþlerdir. Hatta Osmanlý’nýn Balkanlardan1912 yýlýnda çekilmesinden üç yýl sonra gruplar hâlinde Çanakkale Savaþý’nakatýlan birçok Goralý genç, Çanakkale Savaþý’nda þehit olmuþtur.

GORA DÝLÝ VE TÜRKÇEDiller arasýndaki etkileþimler yalnýz toplumsal veya siyasî iliþkilerle gerþek-

leþmez. Ýki dilin deðiþik sebeplerle ve deðiþik þartlar altýnda karþýlaþmalarý, birarada yaþamalarý ya da kullanýlýr olmalarý, bunlar arasýnda geçiþme ve etk-ileþmelere, bu dillerden birinde görülen ses, þekil ve söz dizimiyle ilgili eðilimlerindiðerine yansýmasýna, aktarýlmasýna yol açar.6 Ayrýca diller arasýndaki bu iliþki-lerin çözülmesi bir dilin tarihini aydýnlatabilir. Bu bakýmdan deðerlendirildiðindebu yönde yapýlan dil çalýþmalarýnýn bir ‘dil arkeolojisi’ alanýný ortaya çýkardýðýnýdüþünebiliriz.

Gora dili, söz varlýðýndaki Türkçe kelimelerle bu bakýmdan deðer-lendirildiðinde ilgi çekici bir tablo ortaya koyar. Bu Türkçe kelimeleri iki gruphâlinde deðerlendirmek mümkündür. Birinci gruba dâhil edeceðimiz kelimeler,Türk dili kökenli olanlardýr ve sayýca bir hayli fazla olduklarý görülür. Türk diliyle

GORA ABÝDESÝ 31

iliþkisi olan diðer Balkan dillerindeki kelimelerle mukayese edildiðinde bu durumdaha net olarak anlaþýlýr. Maddî ve manevî kültürle ilgili birçok anlam alanýnda-ki Türk dili kökenli kelimeler, Gora dilinde kullanýlmaktadýr. Ýkinci gruba dâhiledebileceðimiz kelimeler, Türk dili kökenli olmayan, Türk dili aracýlýðýyla Goradiline geçmiþ kelimelerdir. Arap, Fars, Grek ve Lâtin kökenli bu kelimeler, Türkdilinin fonetiðiyle Gora diline girmiþlerdir. Her iki gruba dâhil ettiðimiz kelimeler,Gora dilinin söz varlýðýnda önemli bir yer iþgâl etmektedirler. Bu kelimelerin tes-biti hem Gora dili bakýmýndan hem de Türk dili bakýmýndan önem arzeder.

Gora dilinde kullanýlan Türk dili kökenli kelimeler bugün hem TürkiyeTürkçesinde hem de Türk dilinin diðer lehçelerinde kullanýlýrlar. Bu kelimeler,yukarýda söylediðimiz gibi farklý anlam alanlarýna aittirler. Öncelikle Gora dilindekullanýlan Türk dili kökenli kelimeler hakkýnda bilgi vermek amacýyla bukelimelerin Türkiye Türkçesinde ve diðer Türk lehçelerindeki þekillerini incele-mek doðru olacaktýr. Gora dilinde varolan Türk dili kökenli kelimelerin ortayaçýkarýlmasý bakýmýndan bu þekiller önem arzederler. Ýncelememizin ilkbölümünde Gora dilinde kullanýlan Türk dili kökenli kelimelerin önce Gora dilin-deki þekli ardýndan da Türkiye Türkçesindeki ve diðer Türk lehçelerinde olanþekilleri yer almaktadýr.

Gora dilindeki Türk dili kökenli kelimeler baþlýðý altýnda ortaya koyduðumuzbu kelimelerin ardýndan Gora dilinde kullanýlan Türk dili kökenli ve Türk dilin-den bu dile geçmiþ Türkçe kelimelerin anlam alanlarýna göre gruplandýrmasý yeralýr. Bu gruplandýrma, bize, Gora dilinde birçok anlam alanýnda Türkçekelimelerin yaygýn olarak kullanýldýðýný göstermesi bakýmýndan önemli ipuçlarýverecektir. Þüphesiz bu makalede kullandýðýmýz kelimeler elimizde Gora dilininbir sözlüðü olmadan tespit ettiðimiz kelimelerdir. Bu dilin bir sözlüðü yayým-landýðý takdirde Gora dilinin bütün sözvarlýðý ortaya çýkacak ve bizim bu çalýþma-da göstermeye çalýþtýðýmýz Türk dilinden Gora diline geçmiþ kelimelerin varlýðýdaha net bir biçimde ortaya konacaktýr.

Diðer taraftan anlam alanýnda yaptýðýmýz bu gruplandýrmadan baþka Goradilinde kullanýlan bazý Türkçe fiil kelimelerinin Gora dili kurallarýna göre þekil-lendirildiðini gördük ve bunlardan tespit edebildiðimiz bazý örnekleri de verdik.

Gora dilinde Türk dilinden geçmiþ kelimelerde kullanýlan bazý ekler bulun-maktadýr. Bu ekler, diðer Balkan dillerine de ayný þekilde Türk dili aracýlýðýylageçmiþ ve sadece Türkçeden geçen kelimelerde deðil bu dillerin kendikelimelerinde kullanýlýr olmuþlardýr.7 Meselâ Türkçe +lik (+lýk, +luk) ekiBoþnakçada Slâv kelimelerine de getirilmiþtir: lopovluk (hýrsýzlýk), bezobrazluk(yüzsüzlük). Gora dilinde kullanýlan Türk dilinden geçmiþ eklerden þunlarý görüy-oruz: +li(ja), +luk (+lik), +ci (cija): rahatljija (rahat), joldzije (yolcu), jorgandzi-ja (yorgancý), hamallik (hamallýk), agalik (aðalýk),


GORA DÝLÝNDEKÝ TÜRK DÝLÝ KÖKENLÝ KELÝMELERAxik TT. Açýk, Az. açýg, Bþk. asýk, Kzk. aþýk, Krg. Açýk, Özb. Açýk, Tat. Açýk,

Trk. Açýk, Uyg. Oçuk.

Adaš TT. Adaþ, Az. adaþ, Bþk. azaþ, Kzk. attaþ, Krg. adaþ, Özb. adaþ, Tat.adaþ, Trk. atdaþ, Uyg. atdaþ.

Altin TT. altýn, Az. altun, Bþk. altýn, Kzk. altýn, Krg. altýn, Özb. altin, Tat. altýn,Trk. altýn, Uyg. altun.

Aga TT. aða, Az. aða, Kzk. iye, ege, Krg. ê, Özb. aða, Uyg. aka.

Arka TT. arka, Az. arha, Bþk. arka, Kzk. arka, Krg. arka, Özb. arka, Tat. arka,Trk. arka, Uyg. arka.

Arabe TT. araba, Az. araba, Bþk. arba, Kzk. arba, Krg. araba, Özb. arava,Tat. arba, Trk. araba, Uyg. harvu.

Arkadaš TT. arkadaþ, Tat. arkadaþ.

Aslan TT. aslan/arslan, Az. aslan, Bþk. arýslan, Kzk. arýstan, Krg. arstan, Özb.ärslan, Tat. arýslan, Trk. arslan, Uyg. arslan.

At TT. at, Az. at, Bþk. at, Kzk. at, Krg. at, Özb. at, Tat. at, Trk. at, Uyg. at.

Avdzzija TT. Avcý<av+cý.

Azgîn TT. Azgýn<az-gýn

Bajrak TT. bayrak, Az. bayrag, Bþk. bayrak, Kzk. bayrak, Krg. bayrak, Özb.bayrak, Tat. bayrak, Trk. baydak, Uyg. bayrak.

Baldiza TT. baldýz, Az. baldýz, Bþk. baldýz Kzk. baldýz, Krg. baldýz, Özb.baldiz, Tat. baldýz.

Baš TT. baþ, Az. baþ, Bþk. baþ, Kzk. bas, Krg. baþ, Özb. baþ, Tat. baþ, Trk. baþ,Uyg. baþ.

Baška TT. baþka, Az. baþga, Bþk. baþka, Kzk. baska, Krg. baþka, Özb. baþka,Tat. baþka, Trk. baþða, Uyg. baþka.

Bogaz TT. boðaz, Az. boðaz, Bþk. boðaz, Tat. buðaz, Trk. boðaz, Uyg. boðaz.

Bubrek TT. böbrek, Az. böyrek, Bþk. böyör, Kzk. büyrek, Krg. böyrök, Özb.büyrek, Tat. böyir, Trk. bövrek, Uyg. börek.

Beg TT. bey, Az. bäy, Bþk. bay, Tat. bay, Trk. Açýk, Uyg. bäk.

Boj TT. boy, Az. boy, Bþk. buy, Kzk. boy, Krg. boy, Özb. boy, Tat. buy, Trk.boy, Uyg. boy.

Boš TT. boþ, Az. boþ, Bþk. buþ, Kzk. bos, Krg. boþ, Özb. boþ, Tat. buþ, Trk.

GORA ABÝDESÝ 33

boþ, Uyg. boþ.

Bujlje TT. böyle, Az. belä, Trk. Beyle.

Demija TT. gemi, Az. gämi, Kzk. keme, Krg. keme, Özb. kemä, Trk. gämi,Uyg. kemä.

Duzelj TT. güzel, Az. gözäl, Bþk. güzäl, Krg. gözöl, Özb. gözäl, Tat. güzäl, Trk.gözel, Uyg. gözäl.

delj TT. kel, Krg. kal, Trk. kel.

dizgija TT. çizgi, Az. çizgi, Bþk. hýzýk, Kzk. sýzýk, Krg. sýzýk, Özb. çizýk, Tat. sýzýk,Trk. çýzýk, Uyg. sýzýk.

��xor TT. kör, Az. kor, Kzk. kör, Krg. kör, Özb. kör, Trk. kör, Uyg. kör.

��xuprija TT. köprü, Az. körpü, Bþk. küpir, Kzk. köpir, Krg. köpürö, Özb.köprik, Tat. küpir, Trk. köpri.

Dajdzo TT. dayý, Az. dayý, Kzk. dayý, Krg. taða, Özb. taða, Trk. dayý, Uyg.taða.

Domuz TT. domuz, Az. donuz, Kzk. donýz, Krg. donuz, Özb. tonðýz, Tat.dungýz, Trk. donuz, Uyg. tonðuz.

Dorija TT. doru, Bþk. turý, Kzk. torý, Krg. toru, Özb. toruk, Tat. turý, Trk. dor,Uyg. toruð.

Eksik TT. eksik, Az. äskik, Krg. öksük, Trk. eðsik.

Ešte (ište) TT. iþte

Evet TT. evet.

Îšîk TT. ýþýk, Az. iþýg, Trk. ýþýk.

Jaka TT. yaka, Az. yaha, Bþk. yaða, Kzk. jaða, Krg. caka, Özb. yaka, Tat.yaka, Trk. yaka, Uyg. yaka.

Janlîš TT. yanlýþ, Az. yanlýþ, Bþk. yanýlýþ, Kzk. janýlýs, Krg. canýlýþ, Özb.yängliþ, Tat. yalðýþ, Trk. yalnýþ.

Jardîm TT. yardým, Az. yardým, Bþk. yarzam, Kzk. järdem, Krg. cardam, Özb.yardäm, Tat. yärdäm, Trk. yurdam, Uyg. yardäm.

Jan TT. yan, Az. yan, Bþk. yan, Kzk. jan, Krg. can, Özb. yan, Tat. yan, Trk.yân, Uyg. yan.

Jatak TT. yatak, Az. yatag, Bþk. yatak, Kzk. jatak, Tat. yatak, Uyg. yatak.

Jorgan TT. yorgan, Az. yorðan, Bþk. yurðan, Krg. curkan, Tat. yurðan, Trk.yorðan, Uyg. yotkan.


Javrije TT. yavru, Az. yavru.

Javaš TT. yavaþ, Az. yavaþ, Trk. yuvaþ.

Jazîk TT. yazýk, Az. yazýg, Kzk. jazýk.

Jigit TT. yiðit, Az. igid, Bþk. yigit, Kzk. jigit, Özb. yigit, Tat. yigit, Uyg. jigit.

Jok TT. yok, Az. yoh, Bþk. yuk, Kzk. jok, Krg. cok, Özb. yok, Tat. yuk, Trk.yok, Uyg. yok.

Joldaš TT. yoldaþ, Az. yoldaþ, Bþk. yuldaþ, Kzk. joldas, Krg. coldoþ, Özb.yoldaþ, Tat. yuldaþ, Trk. yoldaþ, Uyg. yoldaþ.

Joldzije TT. yolcu, Az. yolcu, Bþk. yulsý, Kzk. jolavþý, Krg. coloçu, Özb. yolçi,Tat. yulçý, Trk. yolaðçý, Uyg. yolçi.

Jufke TT. yufka, Az. yuha, Özb. yupka, Uyg. yupka.

Kaplan TT. kaplan, Kzk. kabýlan, Trk. gaplan.

Karandza TT. karýnca, Az. garýþka, Trk. garýnca.

Karabaš TT. kara+baþ

Kadak TT. kaçak, Az. gaçag, Bþk. kasak, Özb. kaçak, Tat. kaçak, Trk. gaçðak,Uyg. kaçak.

Kapija TT. kapý, Az. gapý, Trk. gapý.

Kamšija TT. kamçý, Az. gamçý, Bþk. kamsý, Kzk. kamþý, Krg. kamçý, Özb.kamçi, Tat. kamçý, Trk. gamçý, Uyg. kamça.

Karšija TT. karþý, Az. garþý, Kzk. karsý, Krg. karþý, Özb. karþý, Tat. karþý, Trk.garþý, Uyg. karþý.

Kajiš TT. kayýþ, Az. gayýþ, Kzk. kayýs, Özb. kayiþ, Tat. kayýþ, Trk. gayýþ, Uyg.keyiþ.

Kîskandzije TT. kýskanç, Az. gýsganc, Kzk. kýzðanýþ, Krg. kýzðançuk, Özb.kýsðançik, Uyg. kýzðançuk.

Kîšla TT. kýþla.

Kodzaman TT. kocaman, Az. gocaman.

Kokija TT. koku, Az. gohu.

Kolaj TT. kolay, Bþk. kulay, Trk. golay, Uyg. kolay.

Komþija TT. komþu, Az.gonþu, Bþk. kürþi, Kzk. konsý, Krg. Konþu, Özb.Koþni, Tat. kürþi, Trk. gonþý, Uyg. hoþna.

Kuršum TT. kurþun, Az. gurðuþun, Kzk. korðasýn, Krg. korðoþun, Özb.

GORA ABÝDESÝ 35

korðaþin, Trk. gurþun, Uyg. koðuþun.

Kutija TT. kutu, Az. gutu, Kzk. kutý, Krg. Kutu, Özb. Kuti, Trk. gutý, Uyg. kuta.

Odaja TT. oda, Az. otag, Trk. otað.

Ordija TT. ordu, Az. ordu, Bþk. urda, Özb. ordu, Tat. urda.

Orman TT. orman, Az. orman, Bþk. urman, Kzk. orman, Özb. orman, Tat.urman, Uyg. orman.

Ortak TT. ortak, Az. ortag, Bþk. urtak, Kzk. ortak, Krg. ortok, Tat. urtak, Uyg.ortak.

Parmaklîk TT. parmak+lýk.

Paša TT. paþa, Az. paþa, Bþk. paþa, Kzk. paþa, Krg. paþa, Özb. paþa, Tat.paþa, Trk. paþa, Uyg. paþa.

Peki TT. pek+iyi.

Saglam TT. saðlam, Az. saðlam, Özb. saðlam, Uyg. saðlam.

Sivrisinek TT. sivrisinek.

Sungija TT. süngü, Az. süngü, Krg. süngü.

Surija TT. sürü, Az. sürü, Özb. sürüv, Trk. süri.

Taban TT. taban, Az. daban, Bþk. taban, Kzk. taban, Krg. taman, Özb. tavan,Tat. taban, Trk. daban, Uyg. tapan.

Torba TT. torba, Az. torba, Bþk. torba, Kzk. dorba, Krg. torbo, Özb. torvä,Tat. torba, Trk. torba, Uyg. torva.

Tek TT. tek, Az. täk, Trk. täk.

Toptan TT. toptan, Az. topdan.

Turli TT. türlü, Bþk. törlö, Kzk. türli, Krg. türdü, Özb. türli, Tat. törli, Trk. dürli,Uyg. türlük.

Uxan-kuš TT. uçan+kuþ.

Ugur TT. uður, Az. uður.

Ujgun TT. uygun, Az. uyðun, Özb. uyðun, Uyg. uyðun.

Urnek TT. örnek, Bþk. ürnäk, Kzk. örnek, Krg. örnök, Özb. örnäk, Tat. ürnäk,Uyg. örnäk.

Ust TT. üst, Az. üst, Bþk. öst, Kzk. üst, Krg. üst, Özb. üst, Tat. öst, Trk. üst,Uyg. üst.

Ûfke TT. öfke, Bþk. üpkä, Tat. üpkä, Uyg. öpkä.


FÝÝL ÞEKÝLLERÝBazý Türkçe fiillerin Gora dilinde Gora dili gramer þekillerine göre türetildiði

görülür:

Aldirisujene (aldýrmak), Azdisujene (azdýrmak), Bajramlaštisujene(bayramlaþmak), Begendisujene (beðenmek), Begendisati (beðenmek),Bitirisanje (bitirmek), Davrandisa (davranmak, karþý gelmek), Denetisati(denemek), Denetisujene (denemek), Deetisujene (defetmek), Demlejsujene(demlemek), Dertlesujene (dertlenmek), Kajbetisujene (kaybetmek),Kiskandisujene (kýskandýrmak), Kurtaljisati (kurtarmak), Mahvetisujene(Mahvetmek), Zaptisujene (zaptetmek).

AKRABALIK ADLARIBir dilin temel söz varlýðý içinde sayýlan akrabalýk adlarýnýn önemli bir

bölümünün Gora dilinde Türkçeden geçmiþ olduðu görülür. Bu akrabalýkadlarýndan bazýlarýnýn Türk dili kökenli olduklarýný görüyoruz. Türkiye Türkçesidýþýndaki Türk lehçelerinde de bu akrabalýk adlarý kullanýlmaktadýr: baldiza(baldýz), badzanak (bacanak), amidza, adzo (amca), amidzaoglu (amcaoðlu), dajdzo (dayý), dajoglu (dayý oðlu), aga baba (dede), kardaš (kardeþ),akraba (akraba), akrabalik (akrabalýk). Bu kelimelerin son ikisi hâriç diðerleriTürk dili kökenlidir.

EV KÜLTÜRÜYLE ÝLGÝLÝ KELÝMELER Avljija (avlu), bardak (bardak), bakrax (bakraç), dzezve (cezve), xanak

(çanak), xardak (çardak), xaršaf (çarþaf), xekmedze (çekmece), xerxeve(çerçeve), filjvan (fincan), ibrik (ibrik), kapija (kapý), kašika (kaþýk), kajiš(kayýþ), kazan (kazan), xerpix (kerpiç), xilim (kilim), komšija (komþu), min-der (minder), mušama (muþamba), peškir (peþkir), sandik (sandýk), saksija(saksý), tapsija (tepsi), testija (testi), jatak (yatak), odaja (oda), musafir(misafir), penver (pencere).

YEMEK KÜLTÜRÜYLE ÝLGÝLÝ KELÝMELERAšxija (aþçý), ajran (ayran), burek (börek), vuvex (güveç), xufte (köfte), gura-

bija (kurabiye), halva (helva), hošaf (hoþaf), kadaif (kadayýf), kajmak (kaymak),lezetlija (lezzetli), limunada (limonata), sutliaš (sütlaç), šexer (þeker), šexer-pare (þekerpare), turšija (turþu), yemek (yemek), yogurt (yoðurt), pilaf (pilav).

GORA ABÝDESÝ 37

È

DÝNÝ KELÝMELERAbdest, ahiret, ajet (ayet), besmele, dzenaza (cenaze), dzenet (cennet),

ezan, hair dova (hayýr dua), daba (kâbe), dafir (kâfir), idindija (ikindi namazý),iftar (iftar), jacija (yatsý namazý), kijamet (kýyamet), kijametski dan(kýyamet günü), mejt (cenaze).

KALIP SÖZLERBir dilin söz varlýðýný oluþturan unsurlardan biri olan kalýp sözler, dili konuþan

toplumun kültürüne ýþýk tutmakta, onun inançlarýný, geleneklerini, toplum hayatýn-daki ayrýntýlarý yansýtmaktadýr. Bu bakýmdan kalýp sözler, bir dilin anlaþýlabilmesi, odili konuþan toplumun kültürünün ortaya konabilmesi için en önemli dilöðelerindendir. Gora dilinde de Türk dilinden geçmiþ birçok kalýp sözün olduðugörülür: aferim (aferin), afedersîn (afedersin), Allahušuxur (Allaha þükür),aškolsun (aþk olsun), baš-ûstune (baþ üstüne), bujrun (buyrun), hajrola (hay-rola), ne mutlji (ne mutlu), ozbulduk (hoþ bulduk), ozgeldîn (hoþ geldin),ozgeldînîz (hoþ geldiniz), sabahhajrola (sabahhajrolsun) (sabah hayrola, sabahhayrolsun), sahatljer-olsun (sýhhatler olsun), seljam aljejkum (selamaleyküm), ugurola (uður ola).

Gora dilinde kullanýlan þu sözler ilgi çekicidir: dur be arkadaš, durbakalîm, jolunuz serbes olsun. Bunlardan baþka Gora dilinde kullanýlan þusözler vardýr: jarîm uljema dini bozar, jarîm usta binai bozar (yarým ulemadini bozar, yarým usta binayý bozar), halal mal zulum olmaz (helâl mal zulümolmaz). Þu ifadeler Gora dilinde kullanýlýrlar: jalînvi šajit (yalancý þahit), karaorman (büyük orman), kara vuzelj (kara, esmer güzel), kara sevdah (karasevda), fani dunja (fâni dünya). Bazý ikilemeler Türk dilinden geçmiþ olmasýbakýmýndan ilgi deðerdir: param-parxe (paramparça), jaka-paxa (yaka paça),vumle-aljem (cümle âlem).

HAYVAN ADLARIHayvan adlarýndan bazýlarýnýn Gora diline Türk dilinden geçmiþ olduðunu

görüyoruz: aslan, bulbul (bülbül), at, deva (deve), sivrisinek.

MESLEK ADLARIGora dilinde Türk dilinden geçmiþ birçok meslek adýnýnýn kullanýldýðý görülür:

dzamdzilik (camcýlýk), hamallik (hamallýk), kalajdzija (kalaycý), kasap(kasap), kasaplik (kasaplýk), kunduradzija (kunduracý), kujundzija (kuyum-cu), yorgandzija (yorgancý).


SONUÇ VE DEÐERLENDÝRMETarihin en eski dönemlerinden itibaren birçok Türk topluluðunun Balkan yarý-

madasýnda bulunduðunu biliyoruz. Türk topluluklarý, yüzyýllar boyunca butopraklarda devletler kurmuþlar, hem siyasî hem de kültürel bakýmdan Balkantopraklarýnda derin izler býrakmýþlardýr. Balkanlara Hunlarla baþlayan Türk akýn-larý Ogurlar, Avarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman-Kýpçaklar ve Osmanlýlarla devametmiþ ve Balkan tarihi kesintisiz olarak Türk tarihinin bir parçasý olmuþtur. Busüre zarfýnda burada yaþayan diðer milletlerin oluþmasýnda, yerleþmesinde Türktopluluklarýnýn büyük paylarý vardýr. Balkan topraklarýnda yaþayan Türk toplu-luklarý bölgenin etnik zümreleri üzerinde büyük tesir sahibidirler. Deðiþik zaman-larda farklý Türk topluluklarý, bu bölgede hükmetmiþ, yerleþmiþ, daðýlmýþtýr. Tabiîbu Türk topluluklarýnýn bölge üzerindeki önemli etkilerinden biri dil alanýndagerçekleþmiþtir. Bugün Balkan coðrafyasýnda Türk dilinden etkilenmeyen bir dilolmadýðý gibi Türk dilinin izini taþýmayan bir bölge de yoktur. Bu bakýmdanBalkanlarda yaþayan topluluklar Türk dili ve tarihi açýsýndan önem taþýr.Hâlihazýrda Balkan milletleri ile ilgili yapýlan her çalýþma ayný zamanda Türk dilive tarihini ilgilendirmektedir.

Makedonya, Arnavutluk, Kosova’nýn kesiþme noktasý olan bölgede yaþayanGoralýlar, coðrafî olarak çok önemli bir bölgeye sahiptirler. Kendilerini Türkolarak tanýtan bu topluluk hakkýnda þimdiye kadar Türkiye’de önemli bir araþtýr-ma yapýldýðýna þahit olmuyoruz. Dil, kültür ve tarih bakýmýndan bu topluluðunaraþtýrýlmasý önümüze bilimsel olarak önemli sonuçlar çýkaracaktýr. Zira Balkantopraklarýnda aralýksýz süren Türk tarihi, araþtýrmacýlara bazý noktalarda cimridavranmakta, bazý tarihî ipuçlarýný saklamaktadýr. Bu yüzden bu topraklardayaþayan her topluluk için yapýlacak araþtýrmalar, bize dilimizin ve tarihimizinderinliklerini gösterecektir. Goralýlarýn ifade ettiði Türklük gerçeði de bize bukonularda araþtýrmalarýn yapýlmasýný elzem olduðunu göstermektedir.

Gora dilinin bir sözlüðünün yayýmlanmasý, bu dilin söz varlýðý hakkýnda netfikirler vereceðinden, Goralý araþtýrmacýlardan böyle bir çalýþmanýn yapýlmasýnýbekliyoruz. Zira Gora dili, söz varlýðý açýsýndan deðerlendirildiðinde karþýmýzailginç sonuçlar çýkarýr. Bu dilin, kelime servetinin önemli bir bölümünün Türkçekelimelerden oluþtuðu görülür. Bu kelimelerin içinde de Türk dili kökenli olan-larýn sayýsý Türk diliyle iliþkisi olan diðer Balkan dillerindeki kelimelerle mukayeseedildiðinde çok fazladýr. Bu durum, Gora dili ile Türk dili arasýndaki ilgininmahiyetini anlama bakýmýndan önemli ipuçlarý vermektedir. Çalýþmamýzda yap-maya çalýþtýðýmýz Türk dili ile Gora dili arasýndaki dil ilgisinin gösterilmesininamacý, Gora dilinin yukarýda bahsettiðimiz sözlüðü yapýldýðý takdirde daha ayrýn-týlý olarak ortaya konacaktýr. Ayrýca Türk dilinden Gora diline giren kelimelerindaha büyük bir listesini hazýrlama imkâný da bulunacaktýr.

GORA ABÝDESÝ 39

KAYNAKLARAbdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom Jeziku, Sarajevo, 1989.

Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki TürkKavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.

Doðan Aksan, Türkçenin Söz Varlýðý, Ankara, 1996.

Hamdi Hasan, Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve TürkçeleþmiþKelimeler, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004,Ankara, 2004, s.1355-1366.

Hasan Eren, II. Uluslar arasý Güney-Doðu Avrupa Araþtýrmalarý Kongresi,TDAY-Belleten 1971, s. 263-266.

Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý AldýklarýTavýr, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara,2004, s.2129-2137.

Ýsmail Eren, Güney Ýslav (Sýrp-Hýrvat-Bulgar ve Makedon) DillerindeKullanýlan Türkçe Ekler, XII. Türk Dil Kurultayýnda Okunan Bilimsel Bildiriler,Ankara, 1968, s.239-246.

Karþýlaþtýrmalý Türk Lehçeleri Sözlüðü I, Ankara, 1991.

L.Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988.

-------, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974.

N. Poppe, Rusça’daki Türkçe Kelimelerle Ýlgili Çalýþmalara Bir Bakýþ (Çev.Günay Karaaðaç), Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, Haziran 1983, s.132-158.

Ramadan Redzeplari, Bif umren dur bif zif, Dragaš, 2006.

-------, xekmedxe, Prizren, 2005.


Ar. Arapça

Az. Azerîce

bk.Bakýnýz

Bþk. Baþkurtça

Far. Farsça

Gor. Gora dili

Kzk. Kazakça

Krg. Kýrgýzca

Özb. Özbekçe

s. Sayfa

T. Türkçe

Tat. Tatarca

Trk. Türkmence

TT. Türkiye Türkçesi

Uyg. Uygurca

Yun. Yunanca

KISALTMALAR

GORA ABÝDESÝ 41

* Sakarya Üniversitesi, Öðretim Üyesi* Sakarya Üniversitesi, Öðretim Üyesi

* Bu makalenin dil malzemesi konusunda önemli yardýmlar saðlayan Emrullah Redzeplari'yeteþekkürlerimizi sunarýz.

DÝPNOTLAR

1- Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri veDevletleri, Ankara, 1972, s. 10.2- N. Poppe, Rusça'daki Türkçe Kelimelerle Ýlgili Çalýþmalara Bir Bakýþ (Çev. GünayKaraaðaç), Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, Haziran 1983, s.132-158.3- Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, s.12.4- Bu konuda önemli bilgileri þu eserde bulabiliriz: L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1984. 5- Taner Güçlütürk, Göç ve terk edilmiþlikle bütünleþenler:Gora ve Goralýlar, Yeni Dönem,Kosova için bk. www.balgoc.com6- Doðan Aksan, Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3. cilt, Ankara, 1998, s.26.7- Ýsmail Eren, Güney Ýslav (Sýrp-Hýrvat-Bulgar ve Makedon) Dillerinde Kullanýlan TürkçeEkler, XII. Türk Dil Kurultayýnda Okunan Bilimsel Bildiriler, Ankara, 1968, s.239-246.

GORA DÝLÝ TÜRKÇEA A

B B

C TS

d Ç ( INCE)

x Ç (KALIN)

D D

D C (INCE)

DZ C (KALIN)

E E

E F

G G

H H

Î I

Ý Ý

J Y

K K

L LL

LJ L

M M

N N

O O

P P

R R

S S

Š Þ

T T

U U

Û Ü

V V

Z�� Z

Z ARNAVUTCADAKI – X Z J

MAKALEDE KULLANILAN TÜRKÇEDE OLMAYAN HARFLER


Abdest Far. âbdest

Axik T. açýk

Adaš T. adaþ

Adzo bk. amca

Afedersîn Ar. Afv+ T.edersin

Aferim Far. âferîn

Aga T.aða

Ajet Ar.âyet

Ajran T. ayran

Akraba Ar.akribâ

Akrabalik Ar.akribâ+T.+lýk

Aldirisujene T.aldýr-Gor.-sujene

Allahušuxur Ar.Allah+a+Ar.þükr

Altin T.altýn

Amidza T.amca

Amidzaoglu T.amca+T.oðlu

Arabe T.araba

Arka T.arka

Arkadaš T.arkadaþ

Ašxija T.aþ+çý+Gor.ja

Aškolsun Ar.aþk+T.olsun

Aslan T.arslan/aslan

At T. at

Avdzija T.av+cý+Gor.+ja

Avljija Yun.aule+Gor.+ja

Azdisujene T.az-+Gor.-sujene

Azgîn T.azgýn

Baba T. baba

Badzanak T.bacanak

Bajrak T.bayrak

Bajramlaštisujene

T.bayram+laþ+Gor.tisujene

Bakrax T.bakraç

Baldiza T.baldýz

Bardak T.bardak

Baš T. baþ

Baška T.baþka

Baš-ûstune T.baþ+üstüne

Beg T.beð

Begendisati T.beðen+Gor.disati

Begendisujene T.beðen+Gor.disujene

Besmele Ar.besmele

Bitirisanje T.bitir+Gor.isanje

Bogaz T.boðaz

Boj T.boy

Boš T.boþ

Bubrek T.böbrek

Bujlje T.böyle

Bujrun T.buyrun

Bulbul Far.bulbul

Burek T.börek

Faba Ar.Kâbe

Fafir Ar.kâfir

Fanak T.çanak

MAKALEDE GEÇEN GORA DÝLÝNDEKÝ

TÜRKÇE KELÝMELER VE ÝFADELER

GORA ABÝDESÝ 43

Bardak Far.çâr+Ar.tâk

Baršaf Far.çâder-i þeb

Bekmedxe T.çekmece

Felj T.kel

Berxeve Far.çâr+çûbe

Berpix T.kerpiç

Bilim Far.gilîm

Fizgija T.çizgi+Gor.+ja

Bor T.kör

Bufte Far.kûfte

Buprija T.köprü+Gor.+ja

Dajdzo T.dayý+ca

Dajoglu T.dayý+oðlu

Davrandisa T.davran+Gor.disa

Deetisujene Ar.def+Gor.sujene

Demija T.gemi+Gor.+ja

Demlejsujene T.demle-(j)Gor.sujene

Denetisati T.dene+Gor.tisati

Denetisujene T.dene+Gor.tisujene

DertlesujeneFar.derd+T.le+Gor.sujene

Deva T.deve

Domuz T.domuz

Dorija T.doru+Gor.ja

Dumle-aljem Ar.cümle+Ar.âlem

Dur bakalîm T.dur+bakalým

Dur be arkadaš T.dur+be+arkadaþ

Duvex T.güveç

Duzelj T.güzel

Dzamdzilik Far.câm+T.ci+lik

Dzenaza Ar.cenâze

Dzenet Ar.cennet

Dzezve Ar.cezve

Eksik T.eksik

Ešte (ište) T.iþte

Evet T.evet

Ezan Ar.ezân

Fani dunja Ar.fânî+Ar.dunyâ

Filjvan Ar.fincân

Gurabija Ar.kurâbiye

Hair dova Ar.hayr+Ar.dua

Hajrola Ar.hayr+T.ola

Halal mal zulum olmaz

Ar.halâl+Ar.mâl+Ar.zulum+

T.olmaz

Halva Ar.helvâ

Hamallik Ar.hammâl+T.lýk

Hošaf Far.hoþ-âb

Ýbrik Ar.ibrîk

Ýxindija T.ikindi+Gor.ja

Ýftar Ar.iftâr

Îšîk T.ýþýk

Jacija T.yatsý+Gor.ja

Jaka T.yaka

Jaka-paxa T.yaka+Far.pâçe

Jalînvi šajit T.yalan+cý+Ar.þâhid

Jan T.yan

Janlîš T.yanlýþ


Jardîm T.yardým

Jarîm uljema dini bozar, jarîmusta binai bozar

Jatak T.yatak

Javaš T.yavaþ

Javrije T.yavru+Gor.je

Jazîk T.yazýk

Jemek T.yemek

Jigit T.yiðit

Jok T.yok

Joldaš T.yol+daþ

Joldzije T.yol+cu+Gor.je

Jolunuz serbes olsun

Jorgan T.yorgan

Jogurt T.yoðurt

Jorgandzija T.yorgan+cý+Gor.ja

Jufke T.yufka

Kaxak T.kaçak

Kadaif Ar.katâ’if

Kajbetisujene

Ar.gayb+T.et+Gor.isujene

Kajiš T.kayýþ

Kajmak T.kaymak

Kalajdzija T.kalay+cý+Gor.ja

Kamšija T.kamçý+Gor.ja

Kapija T.kapý+Gor.ja

Kaplan T.kaplan

Kara vuzelj T.kara+güzel

Kara orman T.kara+orman

Kara sevdah T.kara+Ar.sevdâ

Karabaš T.kara+baþ

Karandza T.karýnca

Kardaš T.kardeþ

Karšija T.karþý+Gor.ja

Kasap Ar.kassâb

Kasaplik Ar.kassâb+T.lýk

Kašika T.kaþýk

Kazan T.kazan

Kijamet Ar.kiyâmet

Kijametski dan

Ar.kiyâmet+Gor.ski+Gor.dan

Kiskandisujene T.kýskan+Gor.disujene

Kîšla T.kýþla

Kodzaman T.kocaman

Kokija T.koku+Gor.ja

Kolaj T.kolay

Komþija T.komþu+Gor.ja

Kujundzija T.kuyum+cý+Gor.ja

KunduradzijaYun.kothurne+T.ci+Gor.ja

Kuršum T.kurþun

Kurtaljisati T.kurtar+Gor.isati

Kutija T.kutu+Gor.ja

Lezetlija Ar.lezzet

Limunada Ýt.limonada

Mahvetisujenear.mahv+T.et+Gor.isujene

Mejt Ar.meyyit

Musafir Ar.musâfir

Mušama Ar.muþamma

GORA ABÝDESÝ 45

Ne mutlji T.ne+mutlu

Odaja T.oda+Gor.ja

Ordija T.ordu+Gor.ja

Orman T.orman

Ortak T.ortak

Ozbulduk Far.hoþ+T.bulduk

Ozgeldîn Far.hoþ+T.geldin

Ozgeldînîz Far.hoþ+T.geldiniz

Param-parxe T.paramparça

Parmaklîk T.parmak+lýk

Paša T.paþa

Peki T.pek+iyi

Penver Far.pencere

Peškir Far.pîþ+gîr

Pilaf Far.pelâv

Sabahhajrola (sabahhajrolsun)Ar.sabâh+Ar.hayr+T.ola

Saglam T.saðlam

Sahatljer-olsun Ar.sihhat+T.ler+olsun

Saksija T.saksý+Gor.ja

Sandik Ar.sandûk

Šexer Far.þeker

Šexerpare Far.þeker+pâre

Seljam aljejkum Ar.selâm aleykum

Sivrisinek T.sivri+sinek

Sungija T.süngü+Gor.ja

Surija T.sürü+Gor.ja

Sutliaš T.süt+lü+aþ

Taban T.taban

Tapsija T.tepsi+Gor.ja

Tek T.tek

Testija Far.destî+Gor.ja

Toptan T.toptan

Torba T.torba

Turli T.türlü

Turšija Far.turþî+Gor.ja

Uxan-kuš T.uçan+kuþ

Ûfke T.öfke

Ugur T.uður

Ugurola T.uður+ola

Ujgun T.uygun

Urnek T.örnek

Ust T.üst

Zaptisujene Ar.zabt+Gor.isujene

Dr. Selçuk KIRBAÇAmra DEDEÝC KIRBAÇ

T Ü R K D Ý L Ý N Ý N B A L K A N D Ý L L E R Ý N E E T K Ý S Ý

Viel entlehnt, viel gelernt ‘Çok kelime aldý, çok þey öðrendi.’

Türk diliyle Balkan dilleri arasýndaki yakýnlýklarýn kökü Balkan yarýmadasýnýnuzak geçmiþine gider. Avrupa tarihinde önemli bir yeri olan bu coðrafyada yerleþenmilletler, eski çaðlardan beri dil ve kültür iliþkisi içinde olmuþlardýr. Ýlk Türk akýnlarýburaya Hunlarla baþlamýþ, ardýndan gelen Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler, Uzlar,Kuman-Kýpçaklarla devam etmiþtir. Bütün bunlardan sonra bölgedeki Osmanlýhâkimiyeti ile de Balkan milletlerinin diliyle Türk dili arasýndaki iliþkiler en üst seviy-eye çýkmýþtýr. Türk topluluklarýnýn Balkan yarýmadasýna deðiþik dönemlerdeki bugeliþleri þüphesiz Balkan milletlerinin de tarihlerini büyük ölçüde þekillendirmiþtir.Böylece Türk tarihi ile Balkan milletlerinin tarihi paralel olarak yaþanmýþ, siyasîetkinin yanýnda görülen kültürel etki de kesintisiz olarak sürmüþtür.

Þimdiki hâlde Türk dilinin Balkan dilleri ile iliþkilerini anlayabilmek içinTürklerin Balkanlara geliþlerinin tarihî altyapýsýný çözmemiz gerekir.

Hunlar, 350 tarihinden sonra Alanlarý yenip Hazar denizi çevresini kendilerinebaðladýktan sonra güneye doðru ilerleyerek bugünkü Türkiye arazisini istilâetmiþlerdir. 378’de Edirne’ye ulaþan Hunlar, 380 yýllarýnda Tuna civarýnda görülür-ler. Roma imparatorluðunun doðu ve batý diye ikiye ayrýlmasýný kolaylaþtýrýrlar.Hun imparatoru Attila 452’de Roma duvarlarý önündedir. 453’te Attila’nýnölümünden sonra Hun devleti parçalanmaya baþlar.1 Bu parçalanma, kendi-lerinden sonra Doðu ve Orta Avrupa’ya gelecek Türk topluluklarýna yollar vehatýralar býrakýlmasýna mani olmaz. Hun adý uzun zaman Avrupalý ve Bizanslýyazarlarýn eserlerinde yaþamaya devam eder.2

5. yüzyýlda Tuna ötesinde görülen Batý Ogurlarýndan sonra Orta Avrupa’dakudretli bir devlet kurarak çeþitli Germen ve özellikle Slâv kabilelerini hâkimiyetlerialtýna alarak 250 sene kadar Avrupa siyeset ve kültürüne yön veren Avarlarý3Balkanlarda görüyoruz. Avarlar, VI. yüzyýldan itibaren Slâvlarýn Doðu Avrupa veBalkanlara yerleþmesini saðlamýþlardýr. Avar hakanlýðýnca ihtiyaç duyulan toprakmahsüllerini elde etmek için Slâvlara, tarým iþleri, ayný zamanda sýnýr bekçiliði yap-týrýlmýþ ve deðiþik Slâv kabileleri, bugünkü Çekoslavakya’ya, Elbe nehri boyuna,Dalmaçya kýyýlarýna, Balkanlara Avarlar tarafýndan sevk edilmiþlerdir.4 BöyleceAvarlar, Balkanlarda Slâvlarýn yol açýcýlarý olmuþlardýr. Slâvlarýn IV. Yüzyýla kadarGotlarýn tesiri altýnda olduðunu, Hunlarýn Got hâkimiyetine son verince SlâvlarýnHunlara tâbi olduklarýný biliyoruz.5 Daha sonra da Slâv tarihinin Orta Avrupa veBalkanlarda Avar tarihinin ayrýlmaz bir parçasý olduðu görülür. Bu devir,Güneydoðu Avrupa kavimlerinin tarihi açýsýndan çok önemlidir.

Elimizdeki bilgilere göre Hýrvatlarýn atalarýnýn kuzeyden Adriyatik denizine olangöçlerinde aþaðýdaki reisleri bulunuyordu: Külük (Türkçe meþhur), Mugel, Alpel

TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ48

(Türkçe kahraman), Buga (Türkçe boða). Dalmaçya ile ilgili belgelerde Türkçe veMoðolca ‘okçu’ demek olan Mergen adýnýn da sýkça geçtiði görülür. Bu þahýs adýXIII. yüzyýla kadar Hýrvatlar tarafýndan kullanýlmýþtýr.6 Yine Macar krallarý adýnaHýrvatistan’ý idare eden vali anlamýndaki bân unvaný da Avarca bagan veya bayankelimesinden gelmektedir. ‘Bayan’ zengin, kudretli kelimesi ile bir ve aynýdýr.‘Bayan’ kelimesinin büzülmesi ile kelime bân þeklini almýþtýr. Altay kavimlerindedaha çok kiþi adý olarak kullanýlan bayan kelimesi BOGYAN þeklinde Eski Rusçayageþmiþtir. Bu kelime daha sonra Macarcaya da geçmiþtir.7

375’ten sonra Hunlar, 558’lerde Avarlarýn hareketlerine benzer göç hareketleri860 yýllarýnda tekrarlanmýþ, Peçenekler bu tarihlerde Ýdil nehrini geçip batýya doðruilerlemiþlerdi. Bu hareketlenme Doðu ve Orta Avrupa ile Balkanlarýn siyasî ve etnikgeliþmelerine, bu bölgedeki halklarýn kaynaþmalarýna yol açacaktýr.8 PeçeneklerinTuna-Don arasýndaki yurtlarýnda bulunan diðer Balkan milletlerine olan tesirleri degün geçtikçe artacaktýr. 1091 tarihine kadar devam eden bu Peçenek gücü Uzlarýnbaskýsýyla 1036’dan itibaren Balkanlara inmiþti. 1048’den sonra birçok Peçenekzümresinin Bizans’ýn hizmetine girdiði ve Anadolu’ya da götürüldükleri bilinmekte-dir. Bu yüzden bugün Anadolu’da Peçeneklerle ilgili yer adlarý mevcuttur.9

XI. Yüzyýlda Peçenekler, bugünkü Bulgaristan ve Makedonya’da Bizansimparatorlarý tarafýndan toplu olarak yerleþtirmiþlerdir. 29 Nisan 1091 tarihindeKumanlar tarafýndan yenilgiye uðratýlan Peçeneklerin bazý kalýntýlarý da Vardarnehri boyunda, Bosna’da ve diðer yerlerde iskân edilmiþlerdir.10 Onlarýn hatýralarýise bugün Balkanlarda Sýrbistan’daki, Romanya’daki, Macaristan’daki pekçok yeradýnda görülmektedir.11

Kumanlar, Karadeniz’den kuzeye uzanan bozkýrda Uz ve Doðu Peçenek kalýn-týlarýný da kendi içlerinde eritmiþler, 1080 sýralarýnda Aþaðý Tuna ve Karpatlarakadar ulaþmýþlardýr. Kumanlar, Balkanlara gelmeleriyle burada kesin bir rol oyna-maya baþlamýþlar ve gelecek yüzyýllarýn tarihî geliþmelerini çizmiþlerdir.12 XI. Yüzyýlsonlarýnda Karadeniz’in kuzeyindeki bozkýrlar tamamýyla Kýpçak-Kumanlarýn elinegeçmiþ bulunuyordu. Buralarý Doðu kaynaklarýnda Deþt-i Kýpçak adýyla anýlmayabaþlanmýþ ve bu ad Moðol istilâsýndan sonra genelleþmiþtir.13

Kumanlar, 1239-1240 yýllarýnda müstakil hayatlarýnýn sona ermesine kadargeniþ bir sahada rol oynamýþlardýr. Daha sonra birçoðunun Balkanlarda faaliyettebulunduklarý ve oralarda yerleþtikleri de malûmdur. Kumanlardan Balkanlarabirçok yer, nehir, dað, tepe, göl, köy, þehir ve kiþi adý kalmýþtýr. XIV. Yüzyýl Macarkaynaklarýnda yaklaþýk 160 Kuman þahýs adý yerleþme adlarýndadýr.Macaristan’daki Kuman menþeli yer adlarý arasýnda Debretsen (Tepresin), Kartsag(Karsak), Bagdaþ, Bogaz bulunur. XV. ve XVI. Yüzyýl arþiv belgelerinde zikrolunanRomen devlet büyüklerinin adlarý arasýnda Akbaþ, Aslan, Bars, Buga, Kara, Kazan,

GORA ABÝDESÝ 49

Kuman, Temirtaþ, Togrul, Tonguz vardýr.14 Bugün Makedonya’da bulunanKumanova þehir adýný da bunlara eklemek gerekir.

Romen etnik zümresinin oluþmasýnda da Kumanlarýn rolü son derece büyükolmuþtur. Zira önce Peçenekler ardýndan Kumanlarýn 350 sene boyunca Romennüfusuyla onlarýn efendileri olarak birlikte yaþadýklarý düþünüldüðünde bu duru-mun hiç de þaþýrtýcý olmadýðý görülür. Bu birliktelik pek çok kiþi ve yer adýný böyle-likle hatýra olarak býrakmýþtýr. Hatta daha sonralarý Osmanlýlarýn bu bölgeyegelmeleriyle birlikte onlardan yer adý hatýralarýnýn fazla kalmayýþýný da bununlaaçýklamak mümkündür. Çünkü Osmanlý Türklerinin kelime hazinesinin büyükkýsmý Kumancada da mevcuttu. Romen millî sülalesinin kurucusu olanBasaraba’nýn adýnýn da Türk dili kökenli olabileceðini hatýrlatmak gerekir.

XIV. yüzyýlýn sonlarýnda ve XV. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Türkler, Balkanlara gelinceyeni bir din, yeni sosyal düzen ve devlet idaresi, yeni kurumlar ve yeni bir dil getir-miþlerdir. Türklerin Balkanlardaki bu egemenlik yýllarý, Balkan milletlerinin maddîve manevî hayatlarýnda önemli izler býrakmýþtýr. Yeni kurumlar ve yeni kavramlaryeni kelimeleri de beraberinde getirmiþ böylece en güçlü etki Balkan milletlerinindillerine olmuþtur.

Yeni idarenin baþýnda bulunan Türk memurlarýnýn halkla temasý, bazý bölgelerinTürklerle iskâný, Ýslâmiyetin kabulüyle Ýslâm kültürünün yerleþmesi, bununla birlik-te dinî kelimelerin kullanýlmaya baþlamasý, Türklerin getirmiþ olduklarý yeni zanaat-lar, bazý öðrencilerin Ýstanbul’a eðitim için gitmeleri ve Türkçe eðitim görmeleri;kendi memleketlerine dönünce Türkçe kelimeleri kullanmalarý ve yaymalarýBalkan dillerine binlerce kelimenin girmesine sebep olmuþtur. Bunlara ilâve olarakOsmanlý yönetiminin buradaki milletlerin dillerini rahatça kullanmalarýna izin ver-meleri ve aslâ baský yapmamalarýnýn Türkçe kelimelerin bu dillere girmesine sebepolmuþ ve insanlarýn bu kelimeleri kolaylýkla benimsemesini saðlamýþtýr.15

Bugün Sýrpça, Hýrvatça, Boþnakça, Makedonca, Arnavutça, Romence,Bulgarca ve Yunanca’da Türk dilinden bu dillere geçmiþ kelimeleri görüyoruz.Dilbilim çalýþmalarýnda ‘superstratum’ olarak adlandýrýlan üsttabaka etkisi Balkandillerinde gerçekleþmiþ, maddî kültür öðelerinden baþlayarak buradaki diller Türkdilinden etkilenmiþtir.

Balkan dillerine Türk dilinden geçen kelimelerden anladýðýmýz hem Türk dilikökenli hem de Türk dili aracýlýðýyla bu dillere geçen Arapça, Farsça, Lâtince,Grekçe kökenli kelimelerdir. Bu kelimeler Türk dili vasýtasýyla, Türk dilininfonetiðiyle bu dillere geçmiþtir. Tabiî bu ödünçlemeleri deðerlendirirken yalnýz Türkyazý dilini göz önünde tutmak hatalý olacaktýr. Zira bu kelimeleri izah ederkenBalkan yarýmadasýnda konuþulan Türk aðýzlarýný da hesaba katmak gerekir. Diðertaraftan Balkan dillerinde kullanýlan Türk ödünç kelimeleri arasýnda ortak


kelimelerin olduðu da ilgi çekici bir durum olarak kaydedilmelidir.

Balkan dillerine Tük dilinden geçen kelimelerin incelenmesi konusu XIX.Yüzyýldan itibaren araþtýrmacýlar tarafýndan ilgi görmüþtür. Genellikle her birBalkan dili için ayrý olarak yapýlan bu çalýþmalar bugün büyük mesafe katet-miþlerdir. Sýrpça-Hýrvatçaya geçen Türk dili unsurlarýna ilk ilgiyi Otto Blau uyandýr-mýþtýr.16 F. Miklošix ise ilk defa bu konuyu bilimsel bir þekilde ele almýþtýr. O, Sýrpça-Hýrvatçadan baþka diðer Balkan ve Slâv dillerine geçen Türkçe unsurlarý daiþlemiþtir.17

Sýrpça-Hýrvratçaya Türk dilinden geçen kelimeleri ayrýntýlý olarak inceleyip dillerarasý ödünçlemeler konusunda dünyanýn en ilgi çekici eseri olarak kabul edilen‘Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku’ adlý sözlük, Abdulah Škaljid’e aittir.18 Bu eser-den önce ve sonra da bu konuda pek çok çalýþma yapýlmýþ, bu dile Türk dilindengeçen unsurlar deðiþik yönleriyle deðerlendirilmiþlerdir.19

Türkçenin Bulgarcaya etkisi hakkýnda da birçok çalýþma yapýlmýþtýr: StefanMladenov (1880-1963), Bulgarca’daki eski ve yeni Türkçe alýntýlarla uðraþmýþtýr.Verojatni i mnimi ostat’ci ot ezika na Arparu bulgari v novobulgarska rex. Godišnikna Sofijskija Universitet. Ýstoriko-filologixeski fakultet 17, 1921, 201-288; Prof.B.Conev, Turski dumi v bulgarski ezik, Godišnik na Sofijskija univerzitet, Ýstorisko-filologixeski fakultet XXV, 4; Kiril Mirxev, Za sudbata na turcizmite v bulgarski ezik,Ýzvestija na Ýntituta za Bulgarski ezik, kn. II (1952), 117-127.

Türk dilinden Makedoncaya geçen unsurlar hakkýnda Olivera JašarNasteva’nýn çalýþmalarýný öncelikle kaydetmek gerekir: Makedonskite kalki odturskiot jazik, Makedonski Jazik 13-14, 1962-3, 109-172; Tursko-makedonski lek-sixki vkrstuvanja i mešanja. Godišen zbornik na Filološkiot Fakultet naUniverzitetot vo Skopje 15, 1963, 349-384. Romen dilindeki Türkçe unsurlarhakkýnda L. Þaineanu’nun önemli eseri anýlmaya deðerdir: Ýnfluenta orientalaasupra limbei si culturei romaneþti I-II, Bucureþti 1910. Arnavutluk’ta EkremÇabej, Türkçeden Arnavutçaya geçen alýntýlar üzerinde durmuþ ancak bu konudatoplu bir eser yayýmlamamýþtýr. Daha sonra bu konu üzerinde Norbert Boretzky’ninbu konuyu iþlediðini görüyoruz: Der türkische Einfluss auf das Albanische. Teil 1:Phonologie und Morphologie der albanischen Turzismen. Wiesbaden, 1975.C.Coukidis, ‘Türkçeden Geçme Yunanca Kelimeler Sözlüðü’ adlý eserinde hemTürkçeden Yunancaya hem de Yunancadan Türkçeye geçmiþ unsurlarý ele alýr:Leksilogion Ellinikon Lekseon Paragomenon ek tis Tourkisis, Atina, 1960.

Türk dilinden Sýrpça, Hýrvatça ve Boþnakça’ya pek çok unsur geçmiþtir. Buradaöncelikle Sýrpça, Hýrvatça ve Boþnakça’dan ne kastedildiðini açýklamak gerekir.Zira iki dünya savaþý arasýndaki dönemde Sýrpça-Hýrvatça veya Hýrvatça-Sýrpça,Sýrplarýn, Hýrvatlarýn, Boþnaklarýn ve Karadaðlýlarýn ortak diliydi. Yugoslavya’nýn

GORA ABÝDESÝ 51

daðýlmasý ve son savaþla (1992-1995) birlikte adýný andýðýmýz bölgelerde üç ayrýstandart dil ortaya çýkýyor: Boþnakça, Sýrpça, Hýrvatça. Türk dilinden Boþnakça,Sýrpça ve Hýrvatça’ya geçen kelimeler için ‘Turcizmi’ tabiri kullanýlýr. Bu tabir, Türkdilinden geçmiþ bütün kelimeler için yani hem Türkçe hem de Arapça, Farsça,Lâtin ve Grek kökenli kelimeler için geniþ anlamda kullanýlýr Bundan hareketle deson yýllarda Turcizmi yerine Orientalizm kelimesinin de tercih edildiði görülüyor.20

Turcizmi konusunun en kapsamlý olarak incelendiði eser olarak bilinen ‘Turcizmiu srpskohrvatskom jeziku’ adlý eserinde Abdulah Škalji, bu dile Türk dili aracýlýðýy-la giren 8742 kelime ve kavram incelemiþtir.21 Askerlikten bürokrasiye, sanattantýbba, yemek kültüründen atçýlýða kadar tespit ettiði 38 alandan derlediði ‘turcizmi’kelimeleri inceleyen Škaljid, Türkçe unsurlarýn anlaþýlmadan Halk edebiyatý ürün-lerini anlayabilmenin mümkün olmadýðýný belirtiyor. Çünkü halk edebiyatýndakikelimeler toplayýcýlar tarafýndan orijinal þekilleriyle korunmuþlardýr. Diðer taraftanOsmanlýlar Balkanlardaki dilleri serbest býrakmýþlar ve bu konuda hiçbir baský yap-mamýþlar, Turcizmi kelimeleri de plânlý olarak ve baskýya dayalý olarak bu dilleregirmediðinden tepki almamýþlardýr. Sadeleþme dönemlerinde de hoþgörüylekarþýlanmýþlardýr. Germen kelimelerine daha sert yaklaþýlmýþtýr. Bugün dildekarþýlýklarý olduðu hâlde Turcizmi’nin tercih edildiðini görüyoruz. Gazetelerdeki ‘dorsokak’ kör sokak yani çýkmaz sokak, ‘ortakluk’ ortaklýk, ‘yavaþluk’ yavaþlýk, dikkat-sizlik, kararsýzlýk bunun örnekleridirler.22 Ayrýca þu kelimelerin daha çok Türkçeleritercih edilir: alat (âlet)-oruve, barut-eksplosiv, xaršaf (çarþaf)-plahta, peškir (peþkir)-ruxnik, sanduk (sandýk)-kovxeg, pamuk-vata.23

Bazý Turcizmi kelimelerin Boþnakçada baþka karþýlýklarý yoktur: Boja (boya,renk), bubreg (böbrek), xekid (çekiç), limun (limon), majmun (maymun), šeder(þeker).24 Ayný þekilde bazý yemek isimlerinin de Türk kelimelerden baþka karþýlýk-larý yoktur: Boza, salep, šerbe (þerbet, aðda), burek (börek), bamja (bamya).

Ev kültürüyle ilgili de Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþ pek çok kelime vardýr:Ýbrik, cezva (cezve), tepsija (tepsi), minder, postedija (posteki), pendzer (pencere),bakrax (bakraç), bešika (beþik), xaršaf (çarþaf), xekid (çekiç), dušek (döþek), halija(halý), havlija (avlija) (avlu), jastuk (yastýk), jatak (yatak), jorgan (yorgan), kapija(kapý), kazan, kašika (kaþýk), leven (leðen), musafir (misafir), sofra (sofra), tendzera(tencere), tepsija (tepsi), testija (testi) ve diðerleri.

Pek çok dinî kelime de yine Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþtir: Pejgamber(peygamber), abdest, serdzada (seccade), dzamija (cami), tespih, hutba (hutbe),dova (dua), ikindija (ikindi namazý), jacija (yatsý namazý), mezar, nidah (dinî nikâh).

Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþ kelimelerde kullanýlan yapým eklerinin Slâvkökenli kelimelere de geldiði ve yeni kelimeler türetildiði görülür: Bezobrazluk(yüzsüzlük), lopovluk (hýrsýzlýk), bombonddija (þekerci), govorddija (konuþmacý),


Mostarlija (Mostarlý). Diðer taraftan Türkçe kelimelerin Slâv fiil þekilleriyle kul-lanýldýðý görülür: Anlaisati (anlamak), begenisati (beðenmek), bajramovati (bayramyapmak), ašikovati (âþýk olmak).25

Türk dilinin Makedonca’ya da etkisi büyüktür. Bazý Türkçe unsurlar Sýrpça,Hýrvatça ve Boþnakça’ya Makedonca vasýtasýyla girmiþtir. Yüz sene önceTürkçenin burada resmî dil olarak kullanýlmasý Makedonca’ya pek çok Türkçeunsurun girmesine sebep olmuþtur. Bugün Makedonca’nýn hem konuþma hem deyazý dilinde kelime kadrosunun büyük bir kýsmýný Türkçe kelimeler meydanagetirmektedir. Türkçenin Makedonca üzerindeki bu etkisini Ýkinci DünyaSavaþý’ndan sonra Yugoslavya dâhilinde kurulan Makedon devletindeMakedoncanýn baðýmsýzlaþmasýyla baþlayan dil tasfiyeciliði de durduramamýþtýr.26

Bugün Makedoncada Türkçe kelimelerin kullanýlmasýndan bilinçli olarak kaçýnýl-makta, Türkçe kelimelerin sayýsýnýn en aza indirilmesine çalýþýlmaktadýr. Bütün buçabalara raðmen Makedonca’daki Türkçe kelimelerin sayýsý çok fazladýr. Makedondilinin 1994 baskýlý yeni sözlüðünde 3404 Türk dilinden geçmiþ kelimenin varlýðýtespit edilmiþtir.27 Sýfatlar, fiiller, zarflar, ünlemler gibi türlere ait kelimelerMakedonca’da kullanýlmaktadýr: Bol (bol), eksik (eksik), karaman (kahraman),kurnaz (kurnaz), uygun (uygun), sabayle (sabahleyin), karþi (karþý), iç (hiç),badiyava (bedava, boþuna), maksus (mahsus), aferim (aferin), yazak (yazýk), sakan(sakýn), batisa (batmak), bitisuvanye (bitmek), kazandisuvanye (kazanmak). Þuikilemeler ilgi çekicidir: tek-tuk (tek tük), karþi karþiya (karþý karþýya), çat-pat(zaman zaman, çat pat).

Petko Saljakov adýndaki bir Bulgar bilim adamý 1880-1890 yýllarýnda içinde10.000 Türkçe kelimenin bulunduðu bir Bulgarca sözlük hazýrladý. Bulgarca’da buderecede büyük oranda Türkçe kelimenin bulunduðunu açýða çýkaran Saljakov’unsözlüðü milliyetçi gruplar tarafýndan büyük bir tepki ile karþýlandý.28 Ancak busözlükle de Bulgarca üzerindeki Türk dili etkisi görüldü. Bulgar Köken BilgisiSözlüðü29, Bulgarca’ya Türk dilinden geçmiþ pek çok kelime vermektedir: Bardak,djušek (döþek), iorgan (yorgan), musaka (musakka), atmaca (atmaca), armagan(armaðan), acemija (acemi), veresija (veresiye).30

Türk topluluklarýnýn Balkanlara gelmesiyle Romenlerin de tarihleri deðiþmiþ veuzun süren Türk hâkimiyetiyle birçok Türkçe kelime, yer ve kiþi adlarý Romenceyegirmiþtir. Türk dilinden Romenceye giren Türkçe unsurlar hakkýnda klâsikleþeneserin sahibi Þuineanu’nun tespitleri bu durumu açýkça göstermektedir.31 Romenkavminin Peçenek ve Kumanlarla birlikte yaþamasýyla bu dönemden itibarenRomenceye girmeye baþlayan Türkçe unsurlar Osmanlýnýn bu bölgeye hâkimolmasýyla bir kat daha artmýþtýr. Bugün Romencede aschér (asker), bucán (bakkal),eled (yelek), boiá (boya), baþ (baþ, önce, þef) kelimeleri kullanýlýr. Ayrýca

GORA ABÝDESÝ 53

Romencedeki adám babadam deyiminin de Türkçe ‘Âdem Babadan’ geldiðinibiliyoruz. Bu deyim Romencede ‘her zaman, Âdem Babadan beri’ anlamýnda kul-lanýlmaktadýr.32

Arnavut Araþtýrmacý Tahir Dizdari halk aðzýndaki Türkçe kelimeleri ve deyimleriderlemiþ ve 4000 kelimeyi aþan bu unsurlarý dikkatle incelemiþtir.33 Bu da Türkdilinin Arnavutça üzerindeki etkisini göstermesi bakýmýndan dikkate deðerdir.Arnavutçadaki Türkçe unsurlarla ilgili birkaç örnek: agallarë (aðalar), kapixhik(kapýcýk), jerli (yerli), izinli (izinli), bahçevanxhi (bahçivan), pashallëk (paþa), besh-llëk (madenî beþ para).

SONUÇ VE DEÐERLENDÝRMETürk dilinin Balkan dilleri üzerindeki etkisini anlayabilmek için Türk topluluk-

larýnýn Balkanlardaki tarihini bilmemiz gerekir. Bu tarih, bize, Türklerin Balkanlardaen eski çaðlardan itibaren yaþadýklarýný gösterir. Hunlarla baþlayan Türk akýnlarýonlarýn ardýndan gelen birçok Türk topluluðuyla devam etmiþ, Osmanlýlarýn bubölgeye gelmeleriyle Balkanlardaki Türk izleri âdeta perçinlenmiþtir. Bu izlerden enkalýcý olaný dilde olmuþ, Türk dilinden yüzyýllar boyunca Balkan dillerine geçenTürk unsurlarý bu dillerde yerleþmiþtir. Ýlk Türk topluluklarýnýn dillerinden Balkanmilletlerinin dillerine geçen kelimeler yerli ve yabancý bilim adamlarýnýn ilgisini çek-miþ ve bu sahada yapýlan araþtýrmalar Türk dilinin Osmanlýdan önce de Balkan dil-lerine etkisini göstermiþtir. Osmanlýlarýn Balkanlara gelmeleriyle bu etki daha daartmýþ, Balkan coðrafyasýnda Türk dilinin etkisinin görülmediði yer kalmamýþtýr.Binlerce kelime bu dillerde hâlâ varlýðýný korumaktadýr. Binlerce yer adý hâlâBalkanlarda Türkçe olarak yaþamaktadýr. Maddî ve manevî kültürün her alanýnda-ki kelimelerden, yer adlarýnadan kiþi adlarýna kadar Türk dilinin malý olan bukelimeler Balkan dillerinde kullanýlmaktadýr.

Balkanlara tarih boyunca pek çok millet göç etmiþ ve buraya göç eden millet-lerin tarihi Türk tarihiyle daima beraber olmuþtur. Bu yüzden de Balkan milletlerihakkýnda yapýlan çalýþmalar her Balkan milletini ayrý ayrý ilgilendirmektedir. Bubaðlamda anýlan saha ile ilgili yapýlan çalýþmalarý dikkatlice deðerlendirmek, yeniçalýþmalarý Balkan milletlerinin yüzyýllarca paralel olarak devam eden tarihîaltyapýsýný düþünerek yapmak gerekir.

Türkler, Balkan coðrafyasýnýn en eski halklarýndandýr, bu topraklarýn yerlihalkýdýr. Yapýlan dil çalýþmalarý bu durumu net olarak bize göstermektedir.


GORA ABÝDESÝ 55

1- L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s.1-3.2- Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve

Devletleri, Ankara, 1972, s. 23.3- Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, Ýstanbul, 1988, s.151. 4- Age. s.156.5- L.Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s.82.6- L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s.11.7- Talât Tekin, Tuna Bulgarlarý ve Dilleri, Ankara, 1987, s. 47; L.Rasonyi, Tuna Köprüleri,

Ankara, 1974, s.12.8- Kurat, age. s.46.9- Kurat, age, s.63.10- Kurat, age. s.64.11- L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s.59-67.12- Age. s.88.13- Kurat, age. s.73.14- L. Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s.144, 151.15- Abdulah Škalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, s.12-14; H.Kaleši,

Arnavut Dilinde Kullanýlan Osmanlýca-Türkçe Ekler, Bilimsel Bildiriler 1972, s.141.16- Dr. Otto Blau, Bosnich-türkische Sprachdenkmäler, Leipzig, 1868.17- F. Miklošix, Die türkischen Elemente in den südost-und osteuropaischen Sprachen,

1884, 1885, 1889, 1890.18- Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989.19- Bu konuda yapýlan çalýþmalar burada yazýlamayacak kadar çoktur ve bu konu ayrýca

çalýþmaya deðerdir. Burada sadece bu konuda yapýlmýþ önemli çalýþmalardan birinin adýnýyazmakla yetineceðiz: Dr. Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo,1999.

20- Dr. Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo, 1999, s.11.21- Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989.22- Škaljid, age. s.12-1423- Senahid Halilovid, Bosanski Jezik, Sarajevo, 1991, s.36.24- Age. s.36.25- Škaljid, age. s.41-43.26- Hamdi Hasan, Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve Türkçeleþmiþ Kelimeler, V.

Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2004, s.1355-1366.27- Age. s.1356.28- Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V.

Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2004, s.2137.29- Býlgarski Etimologixen Rexnik, Sofia, 1962.30- Doðan Aksan, Türkçenin Söz Varlýðý, Ankara, 1996, s.13831- L.Þuineanu, Ýnfluenta orientala asupra limbei si culturei romaneþti I-II, Bucureþti 1910.32- V.Buescu, Langue roumaine etymologies roumano turques: ORBÝS, XVI, 289-341 için

bk. Aksan age. s.140.33- Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V.

Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2004, s.2129.

DÝPNOTLAR

KAYNAKLAR

Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989.

Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri veDevletleri, Ankara, 1972.

Doðan Aksan, Türkçenin Söz Varlýðý, Ankara, 1996.

Günay Karaaðaç, Türkçenin Komþularýna Verdiði Beslenme Kültürüyle Ýlgili Kelimeler, TürkDili 564, Ankara, 1998, s.476-496.

-------, Türkçenin Komþu Dillere Verdiði Giyim-Kuþam Ýle Ýlgili Kelimeler, Türk Dünyasý Dil veEdebiyat Dergisi 5, Ankara, 1998, s.361-388.

Günday Kayaoðlu, Balkan Dillerine Türkçeden Geçen Bakýrcýlýk Terimleri ve Bakýr Kap-Kacak Adlarý, III. Milletlerarasý Türk Folklor Kongresi Bildirileri V, 1987, s.183-221.

Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo, 1999.

Hamdi Hasan, Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve Türkçeleþmiþ Kelimeler, V. Uluslararasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2004, s.1355-1366.

Hasan Eren, II. Uluslar arasý Güney-Doðu Avrupa Araþtýrmalarý Kongresi, TDAY-Belleten1971, s. 263-266.

H.Kaleši, Arnavut Dilinde Kullanýlan Osmanlýca-Türkçe Ekler, Bilimsel Bildiriler 1972 s.141-151.

Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V. Uluslararasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, 2004, s.2129-2137.

Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, Ýstanbul, 1988.

M.Guboðlu, Romence-Türkçe Ýki Dilli Tarih Belgeleri, Bilimsel Bildiriler 1972, s.237-255.

N. Poppe, Rusçadaki Türkçe Kelimelerle Ýlgili Çalýþmalara Bir Bakýþ (Çev.Günay Karaaðaç),Türk Dünyasý Araþtýrmalarý 24, Haziran 1983, s.132-158.

L.Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988.

-------, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974.

Milan Adamovic, Tanýtma- Abdulah Škaljid: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo,622 s, TDAY-Belleten 1969, s.289-292.

Senahid Halilovid, Bosanski Jezik, Sarajevo, 1991.

Süreyya Yusuf, Sýrp-Hýrvat Dilinde Türkçenin Etkisi ve Ivo Anrdiç’in Bir ÖyküsündeKullanýlan Türkçe Sözcükler, TDAY-Belleten 1969, s.283-287.

Talât Tekin, Tuna Bulgarlarý ve Dilleri, Ankara, 1987.


Yrd. Doç. Dr. Ebubekir Sofuoðlu

G O R A - RR E S T E L Ý C A A B Ý D E S Ý : Þ A R D A Ð L A R I N I N

T E P E S Ý N D E K Ý K A Y A

TARÝH, hakkýnda iddialar da bulunulacaðý zaman bu iddialarý destekleyicibelgelerin sunulmasýný gerekli kýlar. Belgeler, bu anlamda ortaya atýlan iddialarýndoðruluðunu ispat etmeye çalýþýrlar. Bu iddialara muhatap olanlar da, iddialaradestek olarak sunulan belgeleri inceleyerek, onlarý diðer tarihi-ilmi, bilgi ve bul-gularla mukayese ederek, bu iddialarýn doðruluðu veya yanlýþlýðý konusunda birkanaate varmaya çalýþýrlar.

Ýddialara destek olarak sunulan belgelerin güçlülüðü, objektifliði iddiayla olaniliþkisi, anlaþýlabilirliði, iddialarýn doðruluðu veya yanlýþlýðýnýn test edilebilmenoktalarýný oluþtururlar. Bu çerçevede sunulacak belgelerin objektif, anlaþýlabilir,yalýn, iddiayla alâkalý, târihi ve ilmi deðeri haiz olmalarýnýn zorunluluðu aþikârdýr.Bu anlamda Gora-Restelica köyünde bulunan kaya bu anlamda deðer-lendirilmesi gereken, görece tarihi deðeri haiz bir eserdir. Ona tarihi deðerikazandýran hususiyetler, üzerinde bulunan damgalardýr.

Goralýlarýn Türklüðü veya baþka bir milliyete ait olduðu tartýþmalarýnda,Goralýlarýn kültürel özelliklerinin yanýnda Gora-Restelica köyünde bulunan bukaya dikkatle incelenmesi gereken bir baþka önemli noktadýr. Bu kaya, dikkatledeðerlendirildiðinde, Goralýlarýn Türklüðü veya baþka bir millete aidiyetikonusunda önemli ipuçlarý verecektir.

Þimdiye kadar genel olarak iddia edildiðinin aksine bu kaya, Goralýlarýn, Sýrp,Makedon, Bulgar veya Slav ýrkýndan olmalarýnýn aksine, onlarýn Türk olduk-larýnýn bir baþka dayanaðý olabilecektir. Çünkü bu kaya üzerinde olan yüzdenfazla damga, inceleyenlere bu kanaatleri verebilecektir.

Bu çerçevede, burada söylenmesi gereken ilk nokta, bu kaya üzerinde olandamgalarýn varlýðý ve bu damgalarýn orijinidir. Restelica köyünde bulunan bukaya üzerindeki bu damgalar, Türk damgalarýdýr. Aksi düþünüldüðünde budamgalarýn Türk damgalarý olup olmadýðýný, Türkiye de bu konuda basýlmýþTürk damgalarý ile ilgili kitaplarda rahatlýkla görmek mümkündür. Türkiye debasýlmýþ Türk damgalarýyla ilgili kitaplardaki damgalarla, Gora-Restelica köyün-deki kayanýn üzerindeki damgalar kontrol edildiðinde, benzerlikler hemen gözeçarpacaktýr. Belki akýllara, bu noktada kaya üzerinde damgalarýn veya Türkiyede bulunan Türk damgalarýyla ilgili kitaplarýn orijinalliði veya yapaylýðý tartýþmasýgelebilir.

Bu noktada þunlarý söylemek mümkündür. Eðer Türkiye de basýlan Türkdamgalarý kitaplarýnýn orijinalliði veya yapaylýðý tartýþýlacaksa bu konudaki bütünkitaplarýn tartýþýlmaya açýlmasý gerekir ki bu çok da fazla mantýklý görülmemekte-dir. Yani zorlama bir düþünceyle, Türkiye'de bulunan Türk damgalarý kitaplarýnýniçindeki damgalarýn, bu kayanýn üzerindeki damgalara bakýlarak basýldýðýnýdüþünmek mantýklý bir deðerlendirme olmayacaktýr çünkü bu düþünce, kitaplarýn

ÞAR DAÐLARINDAKÝ GENETÝK ÞÝFRELER58

baský tarihiyle, bu kitaplardaki damgalarýn halen Anadolu da kullanýldýðýnýnbilindiðiyle çeliþecektir. Ayrýca, Türkiye deki damga kitaplarýný yazanlarýn bukayayý görüp, damga kitaplarýný yazmasý mümkün gözükmemektedir, çünkü bukaya, o köyde yaþayan herkes tarafýndan bilinmemektedir. Goralý tarihçi YahyaMaznikar'ýn ifadesine göre bu kaya dünyada 4-5 kiþi tarafýndan bilinmektedir. Budurumda, Türkiye'deki Türk damgalarý kitaplarýný yazanlar bu kaya üzerindekidamgalardan esinlenmiþ olsalardý, bu kayanýn en azýndan 50 yýldan fazla birzamandýr biliniyor olmasý gerekirdi ki bu kaya, deðil Türkiye'ye, Dünya'ya ilkdefa bu eser vasýtasýyla ilan edilmektedir. Bundan daha önce de þahsým tarafýn-dan davet edilen TRT kurumu'un çekimleri sonucu, programýn TRT 2'de yayýn-lanmasýnýn dýþýnda, bu kaya hiçbir yerde yayýnlanmamýþtýr.

Öte yandan Restelica köyündeki yaklaþýk 2000 metre yükseklikte bir daðýnüzerindeki kayanýn kolay gidilemeyecek bir yerde olmasý onun orijinalliðininbaþka bir iþareti olarak deðerlendirilmelidir. Türkiye'deki Türk damgalarý kita-plarýnýn orijinalliði veya yapaylýðý tartýþmasýndan sonra, akla kayanýn orijinalliðitartýþmasý geldiðinde de bu nokta akýldan çýkarýlmamalýdýr. Yani hangi planlýþahýs, 2000 metre daða týrmanýp, bu kaya üzerine 100'den fazla damgayý kazýy-acaktýr ve en önemlisi bunu gizleyecektir. Gizleyecektir çünkü üzerinde bulunankaya, bulunduðunda üzeri mantarlý haldeydi ve mantarlar þahsým ve Goralý tar-ihçi Yahya Maznikar tarafýndan temizlenmiþti. Eðer bu kaya planlý kiþi ve kiþilerceoluþturulmuþ olsaydý, bunun daha hazýrlandýðý zaman ilan edilmiþ olmasý gerekir-di. Ayrýca kaya üzerindeki damgalara bakýldýðýnda, bu damgalarý oluþturmaiþinin kýsa bir sürede olamayacaðý anlaþýlacaktýr. Damgalarýn çokluðu ve kayanýnsertliði bu damgalarýn kolaylýkla yapýlmýþ olmadýðýný gösterecektir. Bu da planlýbir þekilde, 2000 metre daða týrmanýp kayadaki damgalarýn yapay bir þekildeoluþturulduðu düþüncenin desteksiz olduðunu ortaya koymaktýr. Çünkü dað çokdiktir, çýkýlmasý kolay deðildir ve aþaðý yuvarlanma tehlikesi daha ilk yüz metre-den itibaren hissedilmektedir.

Öte yandan bu kaya üzerindeki yüzden fazla damgayý bir kiþinin akýllarýndatutmasý mümkün deðildir. Vaktiyle burada yayýlan hayvanlar otlarken, busürünün çobaný da, sürüsündeki hayvanlarýn üzerindeki damgalarý kayayakazýmýþtýr. Böylelikle, kendisin de hangi ailelerin hayvanlarý olduðunu bu þekildekayýt altýna almýþtýr. Kaya muhtemelen bu þekilde oluþturulmuþtur. Çoban ya daçobanlar, kayayý kendisine adeta not defteri olarak tutmuþtur. Sürüdeki hayvan-larýn damgalarýna bakarak, bu damgalarý da kayaya kazýmýþtýr. Ýþte bu damgalarda Orta Asya'dan beri Türklerin kullandýðý damgalarla örtüþmektedir. Bunugösterebilmek içinde sadece " Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgalarý " adlýTuncer Gülensoy'un kitabýndaki kayadaki damgalarla örtüþen damgalardanbirkaç örnekte ayrýca sunulmuþtur. Tek bir damga kitabýnda bulunan damgalar-

GORA ABÝDESÝ 59

la örtüþmeyi gösterebilmek için, sadece Tuncer Gülensoy'un kitabý mukayese içinkullanýlmýþtýr. Sadece bir damga kitabýnda bulunan örtüþmeler de ayrýcadüþündürücüdür. Bunlara ilaveten Kýrým'da da mezar taþlarýnda bulunandamgalarýn, Restelica'daki bu kayada bulunan damgalarla örtüþmesi ne kadarönemli bir tarihi olayla karþý karþýya kalýndýðýnýn baþka bir iþaretiydi.

Bunun dýþýnda, karþýlaþtýrýlmasý yapýlmayan, kaya üzerindeki diðer 100'den fazladamga, bu makalenin damga resimleri ile birlikte sunulmasýyla artýk, damga uzman-larýnca ele alýnabilecektir. Bu amaçla bu kaya üzerindeki hiçbir damganýn, gözdenkaçmamasý için, ayný damga resimlerinin belki de birkaç kez fotoðrafý alýnmýþtýr.

Fotoðraflarý, ilgililerin, damga uzmanlarýnýn dikkatine sunulan damgalar,Goralýlarýn Türk olmalarýnýn bir baþka iþareti olarak deðerlendirilmektedir. EðerGoralýlar Türk deðilse bu kaya üzerindeki damgalar, nasýl oluyor da Orhun danberi kullanýlan Türk damgalarýyla örtüþüyordu. Öte yandan bu damgalar, kayaüzerinde bulunmakla kalmamýþ, halen Gora'da yaþayan ailelerce kullanýldýðý biletespit edilmiþtir. Yani Goralýlar, bu damgalarý sadece kayanýn üzerine kazýmaklakalmamýþlardýr. Bu damgalarý Gora'da halen sürülerin üzerinde görmekmümkündür. Hem sürülerin üzerinde hem de evlerinin kapýlarýnda bu damgalarýkullanan ve Orta Asya'dan beri Türklerin kullandýðý damgalarla örtüþen budamgalarýn 100'den fazla benzerinin Gora'da bulunmasý karþýsýnda kayýtsýz kalýn-masý mümkün deðildir. Bu kaya üzerindeki damgalarýn Sýrp, Makedon veyaBulgar olduklarý iddia edilen Gora'da bulunmasý ve bu damgalarýn Türkdamgalarýyla uyuþmasý tesadüf olarak deðerlendirilebilir mi acaba? Veya budurum nasýl normal bir durum olarak deðerlendirilebilir.

Bütün bu bulgular ýþýðýnda, Goralýlarýn Türk olduklarýný söyleyebilmek, birazdaha kolaylaþmýþ, adeta kendini mecburiyet haline getirmiþtir. Bu kadardamganýn uyuþmasýnýn tesadüf olarak deðerlendirilmesi veya bu kayanýn hiçbirdeðeri olmayan normal bir taþ olarak algýlanmasý mümkün deðildir ve bilimselölçülere de uygun deðildir. Bu kaya, bu haliyle adeta Balkanlarýn nüfus kütük-lerinden bir tanesidir ki Goralý tarihçi Yahya Maznikar, Restelica köyünde bu kay-alardan 20'ye kadar olduðu söylenmektedir. Kendisi de bu kayalardan 6-7tanesini bildiðini ifade etmektedir. Karlarla kaplý olduðu için diðerlerini görün-tüleyemediðimiz bu kaya için, belki de büyük bir iddia olacaktýr, Ancak "OrhunAbideleri'nin birer küçük Balkan versiyonlarýdýr." demek gerekmektedir. Çünkübu kayalar layýkýyla deðerlendirildiðinde, ortaya daha birçok yeni bilgiyi koya-cak, bize belki de yeni yeni Türk topluluklarýnýn adreslerini gösterebilecektir.Buna göre kayaya bakýldýðýnda aþaðýdaki örneklerde görüldüðü gibi þaþýrtýcýbenzerliklerle karþýlaþýlacaktýr. Bu damgalarýn bir makale halinde ve þekillerlegösterilebilmesi için yardýmlarýný esirgemeyen Elektronik mühendisi sevgili dos-tum Orhan Nergiz beyefendiye ayrýca yürekten teþekkür ediyorum.


GORA ABÝDESÝ 61

Tuncer Gülensoy, Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgalarý, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul 1989, s.57

RESÝM-1.


GORA ABÝDESÝ 63

RESÝM-2. Tuncer Gülensoy, Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgalarý, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul 1989, s.57


GORA ABÝDESÝ 65

GORA ABÝDESÝ 67

GORA ABÝDESÝ 69

GORA ABÝDESÝ 71

RESÝM-6. Tuncer Gülensoy, Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgalarý,Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul 1989, s.70


GORA ABÝDESÝ 73

GORA ABÝDESÝ 75

GORA ABÝDESÝ 77

GORA ABÝDESÝ 79

GORA ABÝDESÝ 81

GORA ABÝDESÝ 83

RESÝM-12. Halife YAÞLAVSKAYA, Golos Kýrým Gazetesi, Tarihi belli deðil, Kýrým - UKRAYNA


GORA ABÝDESÝ 85

GORA ABÝDESÝ 87

GORA ABÝDESÝ 89

RESÝM-15. Kýrým'da bir Mezar Taþý


GORA ABÝDESÝ 91

GORA ABÝDESÝ 93

GORA ABÝDESÝ 95

GORA ABÝDESÝ 97

GORA ABÝDESÝ 99

GORA ABÝDESÝ 101

GORA ABÝDESÝ 103

GORA ABÝDESÝ 105

GORA ABÝDESÝ 107

GORA ABÝDESÝ 109

GORA ABÝDESÝ 111

GORA ABÝDESÝ 113

GORA ABÝDESÝ 115

GORA ABÝDESÝ 117

GORA ABÝDESÝ 119

GORA ABÝDESÝ 121

GORA ABÝDESÝ 123

GORA ABÝDESÝ 125

GORA ABÝDESÝ 127

GORA ABÝDESÝ 129

GORA ABÝDESÝ 131

RESÝM-1.


Galip ÇAÐ*

O S M A N L I Ö N C E S Ý B A L K A N L A R ’ D A T Ü R K Ý Z L E R Ý N E

D A Ý R T O P O N Ý M Ý L E R

TÜRKLER tarihin belirli dönemlerinde anayurtlarý Orta Asya’dan bilhassabatýya doðru çok önemli göç hareketlerinde bulunmuþlardýr. Bu göçler sadeceTürk tarihi için deðil dünya tarihi için de mühim neticeler doðurmuþtur. Çalýþ-mamýz bugün özellikle Balkanlarýn karmaþýk etnik kimliði içerisinde Türkimgesinin zannedildiði gibi ilk kez Osmanlý Türkleri ile deðil bundan çok önceHun, Avar, Peçenek ve Kuman Türk göçleri vesilesi ile bölgeye yerleþtiðinigöstermeyi amaçlamaktadýr. Bu manada çalýþmamýz sýrasýnda vereceðimiz yerisimlerinde bu yerleþime dair izleri yansýtmaya çalýþacaðýz1. Zira bu yerleþiminizlerini ortaya koymak Balkanlarda çeþitli bölgelerde hâkim olup buralara ilkgelen topluluk olduðunu iddia eden Slav ve Arnavut topluluklarýnýn2 iddialarýnýyanýtlamak açýsýndan çok mühimdir.

Hun ve Avar Türklerine Dair ÝzlerMakedonya bölgesi tarih boyunca birçok kavmin göç sahasý içerisinde yer

almýþtýr. Bu kavimler arasýnda Thraklar (Trak), Ýlirler, Brigidler, Edonlar, Payonlar,Pelagonyalýlar, Dorlar, Vandallar, Vikingler, Gotlar, Romalýlar, Slavlar venihayetinde IV. yüzyýldan itibaren Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlar’ýn tümüneyayýlarak güneye kadar inen Türkler bulunmaktadýr. Bahsi geçen Türk gruplarýnýHunlar, Avarlar, Bulgarlar3, Kumanlar (Kýpçak) ve Peçenekler oluþturmakta idi.Bu gruplar içinden Atilla komutasýnda, 447 tarihinde Ýstanbul surlarý önlerinekadar gelen Hun Türkleri özellikle Bizans tarihinde de yer almýþtýr4. Attilaberaberindeki Türklerle Bizans’ýn Balkan topraklarýna saldýrmýþ ve Makedonyave güneyde Mora yarýmadasýna ve Ýstanbul önlerine kadar tüm topraklarý elegeçirmiþtir. Attila bu dönemde bugünkü Balkanlarýn birçok önemli kentinihâkimiyeti altýna almýþtý. Bunlar arasýnda Sirmium (Srem Mitroviçasý),Singidinum (Belgrat), Naissus (Niþ), Serdika (Sofya) ve Scupi (Üsküp) de yeralmakta idi5. Attila’nýn ilerleyiþi Roma’ya kadar devam etmiþ ancak elindeburayý alma gücü olmasýna raðmen bir medeniyet merkezi olan Katolik baþken-tini sadece haraca baðlayarak kuzeye doðru çekilmiþtir.

Attila’nýn ölümü sonrasýnda Hun Türklerinin bir kýsmý Asya’ya dönmekistemiþlerse de bölgede bulunan Avarlarýn hâkimiyetine girerek Karadeniz’inkuzeyinden Tuna boyuna kadar birçok bölgede yerleþik bir hayat sürdür-müþlerdir. Hatta bu sýralarda meydana gelen kargaþa ile Güney Doðu Avrupa’yadoðru kayan Hýrvatlarýn atalarýnýn Külük (meþhur), Kösendzi, Mugel, Alpel(kahraman), Tugay, Buga gibi Avar Türkçesine ait isimlerle anýldýklarýkaydedilmiþtir6. Zamanla bu Türk gruplarý evlilikler ve göçlerle bölgesel yoðun-luk nispetlerini kaybederek daha cüzi birlikler haline gelmiþlerdir. Ancak bahisgeçen Türklerin bölgede býraktýklarý derin izler bugün elimizdeki verilerle net birþekilde ortaya konulabilmektedir.

OSMANLI ÖNCESÝ BALKANLAR'DA TÜRK ÝZLERÝ134

Attila’nýn Bizans ile iliþkileri sadece savaþlar üzerine kurulu deðildi. Budönemde Bizans elçisi olarak Attila’nýn sarayýnda bulunan Rhetor Priskhossarayda kullanýlan diller arasýnda Türkçe ve Latince’nin varlýðýna dikkat etmiþtir.Özellikle Hun Türkçe’sinde geçen medos kelimesi ilginçtir7. Zira bugün Slavcaolarak bilinen ve bal manasýna gelen med kelimesi aslýnda yine bal manasýnagelen ve aslý medos olan Hun Türkçesi’ne ait kelimedir8.

Bu tarz Osmanlý öncesi Türk izlerine dair örnekler rahatlýkla çoðaltýlabilir.Örneðin bilhassa Makedonya’da sýklýkla rastlanýlan “Vardar” isminin menþeininTürkçe olduðu genel bir kabuldür. Buna göre Makedonya’nýn Ege’ye dökülen enbüyük akarsuyunun, Veles’in güneyinde ve Osyek’in kuzeydoðusunda bulunan birköyün ve Karadað’da bir tepenin de adý olan bu Türkçe kelime Hun ya da AvarTürkçesi’nde kale, korunaklý bölge manasýna gelen var kelimesi ile bugün de kul-lanýlan ve geniþ olmayan manasýndaki dar kelimesinin bir araya gelmesi ile oluþ-maktadýr9 (Var + dar). Bu isim ve benzerlerine Osmanlý tahrir kayýtlarýnda da rast-lanýlmaktadýr. Var-din10, Var-dino11, Ako-vardar12 bunlardan sadece bir kaçýdýr.

Yukarýda ifade ettiðimiz göçler neticesinde Karadeniz’i kuzeyinden Balkanlaradoðru inen Avarlar’ýn zaman içerisinde Slav topluluklarý ile kurduklarý akrabalýk-larla benliklerinden uzaklaþtýklarý bilinmektedir. Bu akrabalýk Avar Türkleri içinuzun vadede bir sýkýntý doðuracaksa da diðer taraftan Bizans için Slav Avar itti-faký manasýna gelmekteydi. Avarlar bu manada Slavlarla girdikler etkileþimsayesinde onlarýn öncüsü, eðiticisi ve müttefiki oluyorlardý13.

Macar krallarý adýna Hýrvatistan bölgesini idare eden yüksek rütbe unvanýolan ban Avar Türkçesi’nden olan baðan kelimesinden gelmektedir14. Yine bantopraðý, banlýk veya ban bölgesi manasýna gelen Banat adý da Avarcadangelmektedir15. Bu isimden türemiþ olma ihtimali yüksek olan birçok yer isminebilhassa bugünkü Makedonya’nýn çeþitli bölgelerinde rastlanmaktadýr. ÖrneðinBan-iç yada Ban-liç16 1542 tarihli bir tahrir defterinde Kalkandelen (Tetovo)’nebaðlý bir karye (köy) adý ile karþýmýza çýkmaktadýr. Yine Manastýr’a ait 1544 tar-ihli bir defterde Ban-uþa ismiyle kayýtlý köy de17 tezimize katký saðlar niteliktedir.Bu benzeþmenin Avarca’dan bir miras olma ihtimali yüksektir.

Peçenek ve Kuman Türklerine Dair ÝzlerPeçenek Türkleri VIII.-XI. yüzyýllar arasýnda gerçekleþen göçler vesilesi ile

Balkanlara gelmiþler ve buralara yerleþmiþlerdir. Oðuz Türkleri’nin Üçok kolun-dandýr. VI. ve VII. Yüzyýllarý arasýnda Balkaþ Gölü civarýnda hayatlarýný devamettirirken Uygur Türkleri’nin baskýlarý ile batýya doðru göçmeye baþlamýþlardýr.889 yýlýnda Ýdil ýrmaðýnýn batý yakasýna geçerek bu bölgeye yerleþen Peçenekler,

GORA ABÝDESÝ 135

zamanla Karpat Daðlarý’ný aþarak Macarlarý Tuna boyuna doðru sürdüler.Aslýnda Peçenek göçlerini Uz ve Kuman göçleri ile birlikte incelemek aralarýnda-ki organik bað dolayýsý doðru bir yaklaþým olacaktýr.

Peçeneklerin bu dönemde Avrupa’nýn siyasi çehresinde oynadýklarý rolü ensomut þekilde ifade eden kiþi þüphesiz ki Bizans hükümdarý VII. ConstantinPorphyrogennetus olmuþtur: “(Peçenekler) Macarlar’ýn yegane korktuklarý birmillet oldular18”. Peçenekler Balkanlara iyice yaklaþýrken arkalarýndan gelendiðer Türk gruplarý Kumanlarýn baskýsýyla birden bire Bizans ile birlikte hareketetmeye baþlamýþlar ancak bu duruma uzun süre devam etmemiþlerdir. Hatta1050 tarihinde Edirne’yi kuþatacak kadar güçlendiler. Bu dönem ile alakalýolarak Georg Ostrogorsky, Bizans için en aðýr sonuçlarýn ortaya çýktýðý dönemdemektedir19. Tarihler 1064’ü gösterdiðinde Peçenek Türkleri Mora yarýmadasý-na kadar tüm Bizans Balkan topraklarýný ele geçirmiþlerdir20. Peçenekler uzuncabir süre Göktürk alfabesini kullanmýþlardýr21.

Peçenekler 1026–1091 yýllarý arasýnda Sýrbistan’dan geçerek Bizans Devletitarafýndan bölgeye yerleþtirilmiþler ve zaman içerisinde Ortodoksluðu benimsey-erek Sýrplaþmýþlardýr. Rasonyi Yunan Makedonyasý’nda bulunan Megleno-Vlaklarý ve Sofya civarýnda bulunan Sop Bulgar Türkleri Peçenek kalýntýlarýdýr22.

Ancak þu bir gerçektir ki bu süre zarfýnda bölgede çok önemli bir etki yaptýlar.Bugün Sýrbistan’da bu topluluðun ismi ile anýlan köyler vardýr (Peçenetsi).Bunlardan bir tanesi Kraguyevats’ta diðeri ise Kosova’da bulunan Gillan yakýn-larýndadýr. Yine bugün kullanýlmasa da Prizren ve Kalkandelen arasýnda olup ÞarDaðý’ndan geçen yolun eski adý Peçenek Yolu’dur23. Ayrýca Sýrpça’da bulunanBozdovan (Bozdoðan) ve Koliba (Kulübe) kelimeleri de yine PeçenekTürklerinden miras kalmýþtýr24. Bu kelimelerin farklý benzeþmelerine baþta tahrirve siciller olmak üzere bir Osmanlý arþiv materyalinde rastlayabiliyoruz: Kolobo-ciþte25, Kolobo-hsýna26.

Orta Asya’dan gelerek Karadeniz’in kuzeyine oradan da Balkanlara geçen sonTürk boyu Kumanlardýr27. Bazý kaynaklar beyaz tenleri, çoðunlukla sarýþýn ve ren-kli gözleri ile Kumanlarý Türklerin en hoþ görünümlü boyu olarak görür. XI. yüzyýl-dan itibaren batýya doðru göç eden Kumanlar Karadeniz’in kuzeyine geldiklerindeburada, daha önce buraya gelmiþ olan Hun ve Peçenek Türkleri ile ve sonradaRus topluluklarý ile mücadeleye girmiþlerdir. Her ikisi ile de baþarýlý þekildemücadele eden Kumanlar zamanla Tuna boyuna ve oradan da daha güneyegeçmiþlerdir. 1078 de bölgede hâkim olan Peçenek ve Kuman Türkleri Edirne’yikuþatacak kadar güçlenmiþ Bizans’a karþý bir federasyon kurmuþlardý28. Ancakçok geçmeden Bizans harekete geçecek ve Kumanlarý kendi tarafýna çekerek bufederasyonu daðýtacaktýr (1091)29. Kumanlarýn bundan sonraki mücadelesi daha


çok Macarlar ve Ruslar ile olacak ve nihayetinde bölgede Cumania isimli birdevlet kurulacaktýr30. Bu dönemden itibaren Kuman tarihi Macar tarihi ile birlikteanýlýrken, 1223’te meydana gelen Moðol istilasý sonrasýnda yerleþik hayatageçerek Hýristiyanlaþmýþlardýr. Ancak buna raðmen Kuman ismine bölgede sürek-li olarak tesadüf edilmiþ ve günümüze kadar da korunmuþtur. Kuman TürkleriPeçeneklerin aksine daha çok Uygur alfabesini kullanmýþlardýr.

Balkanlarda Osmanlý öncesi Türk izinin belki de en belirgini KumanTürklerine ait olanlardýr. Zira Macarca’da Kun31, Almanca’da Cuman,Romenler’de Coman, Sýrp ve diðer Slav dillerinde Kuman ve bazý Avrupa dil-lerinde de Koeman olarak Kuman ismine somut bir þekilde rastlayabiliyoruz.Ayrýca direkt olarak Kuman adý ile baþlayan çok sayýda þehir ve köy ismi halenmevcuttur. Bunlardan en mühimi þüphesiz ki bugünkü Makedonya’da Üsküpþehrinin kuzeybatýsýnda bulunan Kumanova32 þehridir33. Ancak bunlarýnharicinde Kalkandelen’e baðlý Kumaniçe34, Üsküp’e baðlý Kumaniçe35,Manastýr’a baðlý Kuman36 köyü, Voyvodina’nýn Banat bölgesinde ve Kosova’dabulunan Kumani köyleri37 bu adla anýlan köylerden birkaçýdýr. Buna ek olarakkurgan manasýna gelen Kolpa (Kulpa) kelimesin

Yine Makedonya’da bulunan ve Osmanlý idaresi ile Köprülü adýný alan Velesbahsi geçen Türk izine somut bir örnektir. Veles Kuman Türkçesinde pamuklubez manasýna gelmektedir ki38, bu kadar net bir eþleþmeye sadece bir benzerlikdemek ilmi bir yaklaþým olmayacaktýr.

Yukarýda örneðini verdiðimiz merkezlerden baþka bugün halen var olmayadevam etmiþ ve Osmanlý öncesi Türk yerleþimine dair önemli fikirler veren birçok yerleþim merkezi vardýr:

Kumaniç39, Kumaniçevo40, Kumantepe41, Basarebya (Basarabya)42, Pecineaga (Peçenek Aða)43, Berende44, Çekan45, Grodamantsi (Gradomanlar)46,Kraguavay47.

SonuçBalkanlar bugün gerek siyasi bir takým ideolojik hesaplar ve gerekse karýþýk

etnik yapýsý dolayýsýyla akademik çevrelerce farklý boyutlarý ile deðerlendirilmek-te ancak net bir çözümlemeye kavuþamamaktadýr. Bu karmaþýk yapýnýn belki desomut örneklerle desteklenerek ortaya konabilecek en önemli noktasý geçmiþedair baðlantý ve özellikleridir. Bahsi geçen noktadan bakýldýðýnda TürklerinAvrupa sahnesine çýkýþ dönemi ve bölgede býraktýklarýnýn ortaya konmasý önem-li bir misyondur. Zira özellikle Balkan devletlerinin, Türklerin Osmanlý döne-minde Balkanlara çýkýþýyla bölgedeki Slav halký Müslümanlaþtýrdýðý ve böylece

GORA ABÝDESÝ 137

günümüze kadar gelen izler býraktýklarý tezine karþýlýk; bugün artýk tarihi birgerçek olan ve Türklerin Osmanlý Devleti’nden çok önce Karadeniz’in kuzeyin-den gelerek bölgeye yerleþtiklerini tezini ortaya koymak ve doðrulamak için ver-iler elde etmek önemlidir48. Çalýþmamýz ortaya koyduðu delillerle bu misyonuyerine getirme adýna fikir vermektedir. Bölge ile alakalý yapýlacak toponomikdeðerlendirmeleri derinleþtirmek bugün gözümüzden kaçmýþ olan birçok yeniveriyi ilim âleminin tetkikine sunacaktýr fikrindeyiz.


* SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü

DÝPNOTLAR

1- Aslýnda yer ismi olarak Balkan ifadesi dahi dað anlamýna gelen ve Türklerin daha OrtaAsya'da bulunduklarý sýrada kullandýklarý bir kelimedir. Bu ifade bugün halen hemen tümBalkan coðrafyasýnda kullanýlagelen bir kavramdýr. Bu deðerlendirme aslýnda daha çalýþmanýnbaþýnda Osmanlý öncesi Türk yerleþimini gösteriri bir ispattýr.

2- Tufan, Muzaffer, Göç Hareketleri ve Yugoslavya Türkleri, ERDEM, Atatürk Kült. MerkeziDergisi, V / 15, Eylül 1989, s. 926.

3- Burada belirtilmesi gereken noktalardan biri de þüphesiz ki Bulgar adýnýn Türkçemenþeli olmasýdýr. Kelime Türkçe "bulamak, bulgamak= karýþmak" yada diðer bir görüþe görebittigur (Beþ Oður)'dan gelmektedir. Sofya'da yayýnlanan Bulgar Dilinin Etimolojisi Sözlüðü'deBulgar adýnýn Slav kökenli olmadýðýný doðrulamaktadýr, bkz., Tufan, Göç Hareketleri, s. 930.

4- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 4.5- Tufan, Göç Hareketleri, s. 929; Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 11.6- Rasonyi, Laszlo, Tuna Köprüleri, Çev. Hicran Akýn, Türk Kültürünü Araþtýrma Enstitüsü,

Ankara 1984, s. 9-10. 7- Ahmetbeyoðlu, Ali, Grek Seyyah Priskos'a Göre (V. Asýr) Avrupa Hunlarý, TDAV Yay.,

Ýstanbul 1995, s.38.8- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 12.9- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 19.10- BOA, TD 232, s. 34, 397. 11- Turkski Documenti Za Historiata Na Makedonskiot Narod, II, Üsküp, 1973, s. 240.12- Kayýtta buranýn diðer adýnýn Mýzrakçý olduðu ifade edilmiþtir; BOA, TD 217, s. 8013- Bu etki sadece Slav kaynaklarýnda deðil Rus yýllýklarýnda da görülmektedir; bkz.,

Tufan, Göç Hareketleri, s. 929.14- Rasonyi, Tuna Köprüleri, s. 11-12.15- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 399.16- BOA, TD 217, s. 6.17- BOA, TD 232, s. 46318- Runciman, hon S., "Orta Çaðlarýn Baþlarýnda Avrupa ve Türkler", BELLETEN, VIII-

25, Ankara 1943, s. 55

GORA ABÝDESÝ 139

19- Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, TTK, Ankara 1995, s. 309.20- Ostrogorsky, a.g.e., s. 317.21- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 406-407.22- Rasonyi, Tuna Köprüleri, s. 65.23- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 407.24- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 408.25- Manastýr 2. Þeriye Sicili (1622-23), Hüküm: 636, s. 55.26- Manastýr 2. Þeriye Sicili (1622-23), Hüküm:1102, s. 133.27- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 409.28- Rasonyi, Tuna Köprüleri, s. 87, .Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000,

s. 410.29- Ostrogorsky, a.g.e., s. 333.30- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 411.31- Bu kelimenin aslýnda Türkçe olduðunu ifade eden kaynaklar da mevcuttur; bkz.

Rasonyi, Tuna Köprüleri, s. 83.32- Bugün Kumanova þekline dönüþmüþ olan bu isim 16. yüzyýl ortalarýnda Kumanava

þeklindedir; BOA, TD 217, s. 23.33- Tufan, Göç Hareketleri, s. 931.34- BOA, TD 217, s. 40.35- BOA, TD 217, s. 5.36- BOA, TD 232, s. 465.37- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 411.38- Hamzaoðlu, Yusuf, Balkan Türklüðü, I, Ankara 2000, s. 414.39- Drama'ya baðlý eski bir Türk köyü, bkz. Acaroðlu, Türker, Balkanlarda Türkçe Yer

Adlarý Klavuzu, IQ Yay., Ýstanbul 2006, s. 429.40- Kostur'a baðlý eski bir Türk köyü, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 429.41- Serez'de bulunmaktadýr, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 429.42- Güneydoðu Avrupa'da Dnyester ve Prut arasýnda ve Karadeniz kýyýsýnda uzanan

bölge. Kurucusunun Kuman Türk'ü olduðu bilinmektedir. Basar Türkçede "yenmek" manasý-na gelen bas- köküne dayanýrken aba yada apa Türkçe kiþi adlarýnda sýkça rastlanýr bir sonektir (Aslan-apa gibi), ayný zamanda Basaraba ilk Romen hükümdar soyunun kurucusudur,bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 66.

43- Kuzey Dobruca'da bulunmaktadýr. Eski bir Peçenek köyüdür. 1048-191 yýllarý arasýn-da Peçenekler'e ev sahipliði yapmýþtýr, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 90.

44- Eski Yugoslavya'da Tsaribrod'a baðlý köy. Sofya'da da bu isimde bir köy vardýr. ÝsimPeçeneklerin Berende / Berendi boyunu anýmsattýðý iççin Peçenek kökenli olmasý yüksek birihtimaldir, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 129.

45- Eski Yugoslavya'da Tsaribrod'a baðlý Türk köyü. Rasonyi'ye göre Çekan, Kumanca'dabir türaðaç kakan manasýna gelen Çakan ile ayný kelimedir, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 134.

46- Üsküp'e baðlýdýr. Bu ismin Peçenek deðilse de ya Ýlk Bulgar, Peçenek yada Uz köken-li olduðunu Sýrp dil bilimciler öne sürmüþlerdir, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 147.

47- Bugünkü Sýrbistan'da eski bir Türk köyüdür. Proto-Bulgarlar Türkçesi'nden gelmekte-dir. Kara-guy yada Kraguy da yine ayný manadadýr, bkz., Acaroðlu, a.g.e., s. 167.

48- Kurat, A. Nimet, Peçenekler mad., ÝA/ 9, s. 542.

Galip ÇAÐ*

M A K E D O N Y A Y E R Ý S Ý M L E R Ý N D EO S M A N L I Ö N C E S Ý V E O S M A N L I

H Â K Ý M Ý Y E T Ý S I R A S I N D AT Ü R K Y E R L E Þ Ý M Ý N E D A Ý R Ý Z L E R

[Üsküp (Skopje) - Kalkandelen (Tetovo) - Kýrçova (Kicevo)]

ÇALIÞMAMIZ 16. yüzyýl ortalarýnda gerçekleþtirilmiþ bir tahrir1 kaydýndanyola çýkarak oluþmuþtur. Bu tahrirde kaydedilen karye (köy), mezra’a ve çiftlikisimlerinin farklý hususiyetlere sahip olduðunu görülmesi toponimik bir deðer-lendirme ile kýymetli çýkarýmlar yapýlabileceði fikrinin uyanmasýna sebep olmuþ-tur. Bu manada bugünkü Makedonya’nýn önemli þehirlerinden Üsküp,Kalkandelen (Tetovo) ve Kýrçova’ ya ait yerleþim merkezlerinin isimlerini birliktebir deðerlendirmeye tabi tuttuk. Ortaya çýkan tablo, bu yer isimlerinin, geçmiþedönük olarak, zannedildiði gibi sadece bir Slav mirasýnýn deðil Osmanlý öncesi vedönemine ait deðiþimleri de ihtiva ettiðini göstermiþtir.

Osmanlý Hâkimiyeti Öncesinde Balkanlarda Türkler ve Yer Ýsimlerindeki Yansýmalarý

Türklerin Asya’nýn bozkýrlarýnda baþlayan ve gittikçe yayýlan bir düzeniçerisinde batýya doðru gelerek Avrupa topraklarýna kayýþý, tarihi veriler gözönüne alýndýðýnda MS. IV. yüzyýla tarihlendirilir. Bu tarihlerde Attila’nýn tesisettiði Batý Hunlarý (Avrupa Hunlarý) MS. 454 yýlýnda daðýlýnca Avrupa’nýndoðusunda bir iktidar boþluðu yaþanmýþ ve yeniden baþlayan göç dalgasý bu sýra-da Kafkas bölgesinde yerleþmiþ bulunan Avarlarý güçlü bir konuma getirmiþtir.Hatta bu göç sýrasýnda Avar hâkimiyetine giren Türk topluluklarýndan bir kýsmýzamanla Bulgar adýný alarak bugünkü Bulgarlarýn atalarýný oluþturmuþlardýr.Kafesoðlu bu grubun önceleri Ak-Ogur ya da Onogur adýný taþýrken sonralarýBulgar adýný aldýklarýný ifade eder2. Rasonyi çalýþmasýnda Bulgar kelimesininTürkçe bir kelime olan Bulðar olduðunu söyler ve manasý karýþmak, karýþýk olanbu kelimenin, topluluðun Hunlar ile olan kaynaþmalarýna nispeten kullanýldýðýnýkaydeder3. Bu deðerlendirme 1922–1939 yýllarý arasýnda Bulgaristan’da gerçek-leþen arkeolojik kazýlarla netleþmiþ ve kabul edilmiþtir.

Karpat, Bulgarlarýn bölgeye yerleþmesinden çok uzun zaman sonraya kadarTürkçeyi, özel isimlerini kullandýklarý gibi idarecilerine de han unvanýný verdik-lerini ifade etmiþtir4. Ayrýca 1186 yýlýnda yeniden tesis edilen Ývan-Peter Asenkardeþlerin Bulgar Devleti’nde idarecilerin çoðunlukla Kumanlardan oluþtuðu dayine bugün kabul görmüþ bir görüþtür5.

Avarlar Karadeniz’in kuzeyine VI. yüzyýl sonlarýnda gelmiþlerdir. Özellikle 568yýlýndan itibaren Avrupa’da önemli bir güç olmuþlardýr6. 626 Ýstanbul kuþatmalarýkudretlerinin ne derecelere ulaþtýðýný gösterir önemli bir tarihi gerçektir. Ancak buyüzyýl sonlarýnda hâkimiyetlerindeki Bulgarlarýn güçlenmesi ile Avar kudretizayýflamýþ ve 726 yýlýnda yýkýlmýþlardýr. Bu yýkýlýþ öncesinde Avarlarýn bölgedebýraktýklarý izleri bugün artýk yabancý araþtýrmacýlar da kabul etmektedirler7

MAKEDONYA YER ÝSÝMLERÝNDE TÜRK ÝZLERÝ142

Bulgarlar ve Avarlar sonrasýnda, Avrupa’nýn önce kuzey doðusunda, sonrada daha güneyinde Balkanlarda etkin rol oynayan Türk topluluklarý Peçenek, Uz(Oðuz)lar’dýr. 870’den itibaren Kýrým’ýn da bir kýsmýný ele geçirerek Ýdil- Volgabölgesine hâkim olan Peçenekler yaklaþýk 150 yýl buralarda kalmýþlardýr. Bu süreiçerisinde Slavlar içerisinde meydana getirdikleri kargaþa ve iletiþim kopukluðuözellikle Balkanlarda çok mühim neticeler doðurmuþtur. Uzlar ve Kumanlar XI.yüzyýldan itibaren Peçenekleri takip ederek Karadeniz’in kuzeyinden Avrupageçmiþler ve Slavlarýn içine düþtükleri kargaþa ortamýndan faydalanarak iktidarboþluðunu doldurmuþlardýr.

Peki, bütün bunlar oluyorken Makedonya’da neler oluyordu? Makedonyamiladi yýllarýn baþlarýnda Roma’ya yenilerek Ýskender sonrasý þaþalý iktidarýnýkaybetmiþ ve imparatorluðun hâkimiyetine girmiþti. Roma egemenliðindensonra ise MS IX. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Slav istilasýna uðramýþ; sonrasýnda bunuBulgar istilasý takip etmiþtir. Bulgarlarýn menþe itibari ile Türk olmalarýnýn, dil-lerinden alýþkanlýklarýna kadar birçok hususiyetleri ile, Makedonya’da bir Türktesiri yarattýðýný söylemek yanlýþ olmayacaktýr. 1014’de Bizans tarafýndan yýkýlanBulgar Ýmparatorluðu ile birlikte Makedonya da Bizans Ýmparatorluðu'nun ege-menliðine girmiþ, bu durum, Müslüman Türkler (Osmanlýlar) Balkanlara gelinc-eye kadar devam etmiþtir.

Çalýþmamýzda Osmanlý öncesi / döneminde Üsküp, Kalkandelen veKýrçova’da meydana gelen Türkleþmenin izleri üzerinde durmaya çalýþacaðýz.

Üsküp; bugün sadece Makedonya’nýn deðil belki de Avrupa’nýn en eski yer-leþim merkezlerinden biridir. Üsküp’e dair önemli bir çalýþmaya imza atan SalihAsým Bey, Dardanlar sonrasýnda MÖ 210 yýlýnda II. Filip’in Üsküp’ü iþgal ederekPrizren ve Priþtine’ye kadar tüm bölgeyi ele geçirdiðini ifade eder. Roma kuman-daný Metellus’un þehri ve bölgeyi fethi MÖ 148 yýlýna rastlar. Roma’nýn burayý fethisonrasýnda kurulan þehre ilk zamanlarda Toresyum, sonra da Skupi adý verilmiþtir.Bölgeye bugünkü Üsküp adý Türklerin buralarý fethi sonrasýnda Arapça’da “sularýnakmasý” manasýna gelen üsküp kelimesine istinaden verilmiþtir8.

Kýrçova; Uskana adý verilen antik bir kent üzerine kurulmuþtur. Þehir kay-naklarda ilk olarak Bizans imparatoru II. Basil döneminde (11. yüzyýl) Kitsavisadýyla zikredilir. 1257–1259 tarihlerinde Sýrp Krallýðý tarafýndan iþgal edilmiþse dekýsa sürede yeniden Bizans hâkimiyetine girmiþtir. Sýrp kralý Milutin 1282 ve1297’de Kýrçova’yý yeniden fethetmiþ, bu tarihten sonra burasý Osmanlýhâkimiyetine kadar Sýrplarýn elinde kalmýþtýr. Sýrp hâkimiyetinin son dönemindebir süreliðine Pirlepe merkezli Kraljevic Makro Prensliði’nin bir parçasý olmuþtur.Bu dönemlede bir süre þehir Katin Grad adý ile anýlýr.

GORA ABÝDESÝ 143

Osmanlý kaynaklarý Kýrçova’nýn 1385’te Lala Þahin Paþa tarafýndanfethedildiðini kaydeder. Sýrp kaynaklarý ise fethin 1395’te gerçekleþtiðini ifadeeder. Kýrçova’nýn fethinden sonra Osmanlýlar burada bulunan kalede bir askerigarnizon kurmuþlar ve bir grup Türk halkýný kasabaya yerleþtirmiþlerdir. 1455tarihli bir Tahrir Defterinde Kýrçova’da 30 Müslüman hanenin (yani 30 aile), 145te Hýristiyan hanenin olduðu kaydedilmiþtir. 1521’de bu sayý artmýþ ve kasaba-da yaþayan 178 ailenin 95’i Müslüman olarak kaydedilmiþtir. Kasaba’da FatihSultan Mehmet’in inþa ettirdiði cami baþta olmak üzere birçok Osmanlý dönemieseri halen mevcuttur.

Kalkandelen, Balkan yarýmadasýnýn Güneybatý kýsmýnda MakedonyaDevleti’nin sýnýrlarý içinde, 42. Enlem ve 21. Boylam’ýn kesiþtiði noktada bulun-maktadýr.

Tepeleri 2800 metreyi aþan Þar sýra daðlarý e Suva Gora (Kuru Daðlar) arasýn-daki 8-13 kilometre geniþliðinde ve 56 kilometre uzunluðunda olan Polog vadisibulunmaktadýr. Kalkandelen þehri bu yemyeþil vadinin ortasýnda ve Þarsýradaðlarýnýn eteklerinde kurulmuþ bir þehirdir. Kenti, Köpük (Pena) Deresi ikiyeayýrmaktadýr. Ayrýca, þehrin 4 kilometre güneydoðusundan akan Vardar nehriKalkandelen ovasýný sulamaktadýr. Pena deresi Yukarý Vardar’ýn en büyükkoludur ve Þar daðlarýnýn kuzeyinden iki ayrý kaynaktan birleþerek doðar.

Daha evvelde ifade ettiðimiz gibi çalýþmamýzda çýkýþ noktasý olarak OsmanlýDevleti’nin 16. yüzyýl ortalarýnda gerçekleþtirdiði bir tahrir çalýþmasý sonucu eldeettiði kayýtlarý kullanacaðýz.

Kumaniçe9 ve Kumanya10 bahsi geçen defterde Üsküp ve Kalkandelen’dekaydedilmiþ köylerdir (karye). Buradan net bir þekilde gözüken þey Kumanlarýnburalara kadar gelerek yerleþik bir düzen kurduklarýdýr. Ayrýca bu isimlekaydedilmiþ farklý bölgelerde bulunan köylerin bulunmasý sadece bir bölgededeðil birçok bölgede yaygýn bir yerleþime sahip olduklarýný göstermektedir.

Rasonyi eserinde bud kelimesi üzerinde özellikle durur. Kelimenin tek heceliolmasý dolayýsýyla Karluklar arasýndan çýkan Bulak Türkleri ile irtibatlý olduðugörüþünü ortaya atar. Bulaklar’ýn bulunduðu bölgenin Ýç Asya olmasý ve burayaonlardan önce Budizmin gelmiþ olmasý kelimenin kökenine dair bir çýkýþ noktasýolmuþtur. Özellikle Uygurlar’a ait kalýntýlarda Budizm’e dair izlere rastlanmasýbud kelimesinin eski Türkçedeki buda’nýn bir türevi olduðu yüksek bir ihtimaldir.Yada bir baþka ihtimalde bud’un put manasýna da gelebileceðidir. Rasonyi bukelimeye örnek olarak Macaristan’da Budvar Daðý’ný ve Haromszek vilayetinebaðlý Bud köyünü gösterir11. Kýrçova’da da Bud-an12 isimli bir köy defter kayýt-larý içerisinde göze çarpmaktadýr.


Rasonyi’nin üzerinde durduðu diðer bir kelime de say’dýr13. Say Uygurca“delmek” manasýna gelen bir fiildir. Genel olarak yeni doðan çocuklara düþman-larýný alt etsin manasýnda “Saysun” ismi verilirdi. Say fiilinin Oðuzlar, Avarlar,Peçenekler yada Kýpçaklar vasýtasýyla Balkanlara getirilmiþ olma ihtimali gözönüne alýndýðýnda Kýrçova’ya kayýtlý Dolye Say-iç14, Say-iç15, Say-u Dol16, Say-usiç17, Üsküp’e kayýtlý Say-lani18 ve Kalkandelen’e kayýtlý Gorna Say-iç19

karyelerinin isimlerinin bu fiilden türetildiði gibi bir ihtimal göz ardý edilmemelidir.

Çalýþmanýn son kýsmýnda bundan sonraki araþtýrmacýlara ham ver sunmak veyeni bir açýlým saðlamak amacý ile bahsi geçen 3 kazaya ait bir köy isimleri listesiverilmiþtir. Derinlemesine gerçekleþecek yeni çalýþmalar Osmanlý öncesi Balkanlar-da Türk izlerinin ortaya konmasý noktasý aydýnlatýcý ve ufuk açýcý olacaktýr.

Osmanlý Hâkimiyeti Sýrasýnda Yer Ýsimlerinin KarakteriÞehir ve kýr karakteristiðinin yanýnda, Osmanlý Devleti’nin idari taksimatýnda,

bazý idari merkezlere özellikle bulunduklarý mevkiinin fiziki yapýsýna göre verilenhususi görev ve unvanlar, bu merkezlerin bulunduðu coðrafya ile alakalý birtakým yorumlar yapmamýzý kolaylaþtýrmaktadýr. Bu noktadan hareketle özellikleÜsküp ve diðer nahiyelere tabi karyelerin (köylerin) isimlerine baktýðýmýzda;zaman zaman derbent kavramý ile karþýlaþmaktayýz. Derbent köyleri ve dolayýsýile derbentçiler, iskan merkezleri dýþýndaki kýrsal kesimde görev yapmakta idiler.Görevleri ise Anadolu ve Rumeli’de birçok mevkide mevcut olan daðlýk kesim-leri ve geçitleri muhafaza etmek idi. Defterimizde Üsküp’e tabi olan bu tip yer-leþimlere örnek teþkil edebilecek 8 karye kaydedilmiþtir (Mali Duhaniç Derbend,Brusnik Derbend, Livoliç Debend, Kroya Derbend, Susiliç Derbend, MihanikDerbend, Berdiliç Derbend ve Sinuyiçe Derbend). Buradan Üsküp’ün fiziki man-ada daðlýk ve engebeli bir yapý arz ettiði söyleyebiliriz.

Üsküp ve neticesinde defterimize konu olan diðer nahiyelerin genel manadadaðlýk ve engebeli bir arazi üzerinde kurulduðunu gösteren diðer bir önemlidelilde karye isimlerinin sonlarýna eklenen “dol” ekidir. “Dol” Slav dilerindeaþaðý, daðýn eteði yâda yakýndaki bir nehrin akýþýna göre güneyde manasýndakullanýlmaktadýr. Aþaðýdaki tabloda da görüleceði gibi Yelov dol, Ebulend dol,Vuyasid dol, Görgü dol, Velci dol ve Buku dol gibi karye isimlerinin bu tip yer-leþimlere iþaret ettiði ihtimal dahilindedir.

Çeþitli vesileler ile buraya gelerek yerleþen göçerlerin yaþam tarzlarý da yerisimlerine yansýmýþtýr. Ýbrahim Ovasý ve Habil Obasý, göçer yaþam tarzýnýn izleri-ni yansýtmaktadýr. Ova ve oba kullanýmýnýn dýþýnda Rahmanlu, Abdaladlu, DeliSefer, Akbaþ ve Tolce Ýshak gibi Türkçe isimlerden türetilmiþ karye isimleri de

GORA ABÝDESÝ 145

yine bu etkinin izlerini yansýtmaktadýr.

Anadolu’dan Balkanlara geçen göçerlerin ilk yerleþtikleri yerlerin zamanladaha karakteristik bir isimle yada hatýrlanýr bir olaya binaen verilmiþ bir adla anýl-masý da vaki olabiliyordu. Yokuþlu nam-ý diðer Aðakulý, Uluçlar nam-ý diðerAharlar, Halýcýlar nam-ý diðer Uluçlý, Aldun nam-ý diðer Emir Hanlý, Düspençnam-ý diðer Kusk ve Dumanluse ve Müslümanan nam-ý diðer Bahadýr Kulý gibikarye isimleri bu tip isim deðiþtirmelere örnek teþkil etmektedir.

Kalkandelen’de de Üsküp’te olduðu gibi derbendlerin mevcut olmasý vebunun yanýnda karyelerin aþaðý ve yukarý olarak belirtilmesinde kullanýlan Dolna(Aþaðý) ve Gorna (Yukarý) ifadelerinin bulunmasý buranýn da yine kýrsal ve daðlýkbir yapý arz ettiðini göstermektedir. Örneðin Dolna ve Gorna NalhisyeAnadolu’da da sýkça rastlanan Aþaðý-Yukarý kullanýmýna önemli bir örnek teþkiletmektedir.

Kalkandelen bahsinde ifade ettiðimiz ve Anadolu Türklerinin ilk kez yerleþimgösterdiði Dobrudol ve Salunik karyelerine burada rastlamaktayýz. Bundanbaþka Slav dillerinde þehir manasýnda kullanýlan “grad” kelimesi de yineGradsiliç ve Ragrad þeklinde karye isimlerin de kullanýlmýþtýr. Bazý karye isimleriKýrçova’nýn özellikle su kenarýnda uzandýðý fikrini uyandýrmaktadýr. Kenari,Kenarye ve Suyolu gibi karye isimleri bu tezi doðrular niteliktedir. Zira Poloknehrini sað kollarýndan Treska ýrmaðýnýn hemen Kýrçova yakýnlarýndan aktýðýnýnbilinmesi de karye isimlerindeki bu etkileþimi açýklamaktadýr.

Tarihi veriler Kýrçova civarýnýn büyük oranda maden yataklarý ile çevriliolduðundan bahseder. Yine karye isimleri bu özelliði de göz önüne sermiþ veDemirmaya, Demirce gibi isimler defterimizde kaydedilmiþtir.

Fakat Kýrçova’daki karye isimleri ile alakalý asýl ilginç nokta þudur. Kýrçovanahiyesinde kaydedilen iki karye olan Demirce ve Sarihan (Saruhan) birbirindenbaðýmsýz iki karye gibi gözükse de Saruhanoðullarý tarihine kýsaca bir dönersekbu iki karyenin birbirleri ile önemli iliþkileri olduðu görülecektir. Bilindiði üzereSaruhanoðullarý Manisa civarýnda kurulmuþ ve hüküm sürmüþtür. Kurucususayýlan Saruhan Bey bazý ihtilaflara raðmen Selçuklu hükümdarý Mesud II.’ninümerasýndan sayýlmaktadýr. Saruhan Bey’in ilk askeri faaliyeti Mesud II.’nin ikin-ci defa tahta çýktýðý ve yine Bizans imparatoru Andronikos II.’nin Anadolu sefer-ine çýktýðý tarihe rastlamaktadýr. Bizans’ýn Anadolu’ya 1302’de gerçekleþtirdiði busefer üzerine Saruhan Bey’de bir dizi faaliyette bulunmuþ ve 1313’de Manisa’yýfethetmiþtir. Bu fethe katýlan kardeþi Çuða Bey’e bu bölgede yer alan Demirci(Demirce) yöresini tevcih etmiþtir. Saruhan Bey birliklerinin Umur Bey komu-tasýnda 1334’de gerçekleþen Trakya çýkartmasýna katýldýklarý da göz önünealýndýðýnda, defterimizde Kýrçova’ya dahil edilmiþ olan Sarihan ve Demirce


karyelerinin Saruhan Türkmenlerinin bu çýkarmaya katýlan bölümü tarafýndanyerleþime tabi tutulan karyeler olduðunu düþünmek göz ardý edilemeyecek birihtimaldir. Ayný zamanda 1385 yýlýnda bir kýsým Saruhan yörüklerinin Serezcivarýna sürüldüðü de kaynaklarda kaydedilmiþ bir bilgidir.

Sonuç olarak; Balkanlarda Osmanlý hakimiyeti öncesi ve sonrasýnda yer isim-lerinde meydana gelen deðiþimler, bölgede Hýristiyan-Ýslam geçiþ sürecinin ensomut örneklerini sunmaktadýr. Dolayýsýyla Osmanlý arþiv vesikalarýnda kayýtlý butip isimlerinin dikkatlice okunarak derin bir deðerlendirmeye tabi tutulmasýmuhakkak ki bu deðiþimi ortaya koyma noktasýnda fayda saðlayacaktýr.

GORA ABÝDESÝ 147

YERLEÞÝM MERKEZLERÝ20

ÜSKÜP KALKANDELEN KIRÇOVA

Karye-i Varanliçe Karye-i Gradsiye Karye-i Küre Hiliç

Karye-i Brusnik Derbend Karye-i Banliç Karye-i Yümenlavçe

Karye-i Mürer Karye-i Mulubin Karye-i Bersin

Karye-i Baverde Karye-i Seliç Karye-i Ebulend dol

Karye-i Droynak Karye-i Palusye Karye-i Yerasiç

Karye-i Daluçliç Karye-i Kursiye Karye-i Lesfumiçe

Karye-i Kadý Karye-i Emrursiç Karye-i Daðrý Karsin

Karye-i Livoliç Derbend Karye-i Rahalý Karye-i Rahami

Karye-i Kroya Derbend Karye-i Yomirsen Karye-i Yolosa Derbend

Karye-i Susiliç Derbend Karye-i Nadvorse Karye-i Lolonami

Karye-i Ýdris Karye-i Rahiç Karye-i Lisiçe

Karye-i Lulubin Karye-i Bukovnik Karye-i Aranefva

Karye-i Kutliye Karye-i Huryami Karye-i Obür lisiçe

Karye-i Kavala Karye-i Gorna Türçani Karye-i Gorna Siliç

Karye-i Makusk Karye-i Sihami Karye-i Kosudralin

Karye-i Elvanye Karye-i Serhani Karye-i Besiva Dolki

Karye-i Erakliçe Karye-i Yadvarsi Karye-i Kaledahi

Karye-i Deragus (Dragos) Karye-i Raksiye Karye-i Hamaliþye

Karye-i Dobruye Karye-i Luryami Karye-i Dolye Siliç

Karye-i Virklüçe Karye-i Serakiç Karye-i Muraylumiçe

Karye-i Eslüliyenak Karye-i Roðami Karye-i Bodursa

Karye-i Ýspilçe Karye-i Farniye Karye-i Tuhin

Karye-i Diyomirca Karye-i Liþki Karye-i Alhuçe Derbend

Karye-i Lumrak Karye-i Susiç Karye-i Nagiþte


Karye-i Bazurca Karye-i Lumisye Karye-iModra Salye

Karye-i Aklak Karye-i Radlusye Karye-i Kaladnik

Karye-i Solcuk (Sulcuk) Karye-i Salunik Karye-i Salunik

Karye-i Gürce Sulu Pýnar Karye-i Vamirayiç Karye-i Salnami

Karye-i Görülik Karye-i Velsuviyami Karye-i Siyalisye

Karye-i Bukovnik Karye-i Veslunik Karye-i Ýstale

Karye-i Oraþlu Karye-i Dobriguþte Karye-i Bermanik

Karye-i Esnud Gale Karye-i Berdosnami Karye-i Letvulisye

Karye-i Zakupliç Karye-i Demirsiye Karye-i Bersahudol

Karye-i Balabliç Karye-i Raliva Karye-i Yokuliç

Karye-i Lukuca Karye-i Dolna Nalhisye Karye-i Ýslarinami

Karye-i Drahliç Karye-i Ravne Karye-i Gradsiliç

Karye-i Ýspangomiç Karye-i Gorna Nalhisye Karye-i Dobrudol

Karye-i Raguniç Karye-i Nova Silami Karye-i Gorna Ranine

Karye-i Gradsiye Karye-i Selokos Karye-i Evlashami

Karye-i Kavisye Karye-i Saluç Karye-i Merudes

Karye-i Yukonik Karye-i Salunik Karye-i Yolusnik

Karye-i Mane Karye-i Lolon Karye-i Gorgoriç

Karye-i Ýmurali (Eymür Ali) Karye-i Ruhami Karye-i Kýrsefva

Karye-i Dikuk Karye-i Rahiç Karye-i Ragrad

Karye-i Dobridol Karye-i Gradçe Karye-i Sosiliç

Karye-i Debuli Karye-i Nikiforavena Karye-i Yonoliç

Karye-i Malumiç Karye-i Noroy Karye-i Gradsiliç

Karye-i Kumaniçe Karye-i Nelayiç Karye-i Gradsiliç

Karye-i Vakurkiye Karye-i Tarin Karye-i Manastýrçe

Karye-i Zalubane Karye-i Kalisye Karye-i Halukýrçe

Karye-i Zalýfak Karye-i Behiva Karye-i Esvami Vomirað

GORA ABÝDESÝ 149


Karye-i Merude (Merud) Karye-i Raduþye Karye-i Kulað

Karye-i Kutlu (Kýrlu) Pazarlu Karye-i Sarlýslý Karye-i Tefuli

Karye-i Güreler-i Buzurk Karye-i Bulayliç Karye-i Saliç

Karye-i Abdaladlu Karye-i Gorna Kalisye Karye-i Kýrmanifu

Karye-i Yokuþlu nam-ý

diðer Aðakulý Karye-i Nikþeniç Karye-i Garnamitabi

Karye-i Sýðlu Karye-i Varlýkye Karye-i Amir donye

Karye-i Uluçlar

nam-ý diðer Aharlar Karye-i Gorna Leþniçe Karye-i Doliç

Karye-i Ýdip Kamalu Karye-i Yodmirki Karye-i Mirdeva

Karye-i Halýcýlar

nam-ý diðer Uluçlý Karye-i Ardonye Karye-i Kýrastai

Karye-i Güreler-i Küçük Karye-i Tuyin Karye-i Darastali

Karye-i Kar alilu Karye-i Konayiç Karye-i Seritva

Karye-i Ormanlu Karye-i Kamanami Karye-i Dulahi

Karye-i Rahmanlu Karye-i Gostivar Karye-i Asitalin

Karye-i Ýbrahim Ovasý Karye-i Ruhami Karye-i Navali dol

Karye-i Virsiye Karye-i Tefuvin Karye-i Nodali

Karye-i Bedrancýl Karye-i Baharçe-i Buzurk Karye-i Azalu mekan

Karye-i Bendromiç Karye-i Belusnik Karye-i Lishami

Karye-i Lukoviç Karye-i Surbami Karye-i Nosin

Karye-i Beyliç Karye-i Nariç Karye-i Nohiç

Karye-i Urlaiç Karye-i Vomiriç Karye-i Aslanifu

Karye-i Mihanik Derbend Karye-i Görgüþte Karye-i Sil dol

Karye-i Bukovnik Karye-i Berninuçe Karye-i Habaniç

Karye-i Kulhanýk Karye-i Rasuhaniç Karye-i Nikaliþte

Karye-i Habil ov(b)asý Karye-i Aslaniyye Karye-i Mefaliç

GORA ABÝDESÝ 151

Karye-i Piramusol Karye-i Mali Burhami Karye-i Mýrse

Karye-i Bukudol Karye-i Þemisva Karye-i Tuhin

Karye-i Yamanýk Karye-i Asladinye Karye-i Velfumiç

Karye-i Bardolçe Karye-i Barisye Karye-i Kýrdamiç

Karye-i Pulsiye Karye-i Dobrudol Karye-i Aslanye

Karye-i Kýrlý viriç Karye-i Merusye Karye-i Tuhin

Karye-i Beli Kýruk Karye-i Krusva Karye-i Aslalisfu

Karye-i Avrancý Karye-i Sorine Karye-i Kenari

Karye-i Berdiliç Derbend Karye-i Varikse Karye-i Alasiç

Karye-i Lubanliç Karye-i Yoluhami Karye-i Kruþa

Karye-i Veyu kurca Karye-i Dohi Karye-i Lukoliç

Karye-i Rahobin (Dahobin) Karye-i Ýsvabuli Karye-i Haruva

Karye-i Görgüdol Karye-i Sedadsi Karye-i Dolye Sayiç

Karye-i Ushali Karye-i Yoluvik Karye-i Aruhan

Karye-i Külhani Karye-i Nayin dol Karye-i Karaluyiç

Karye-i T(y)ekne Karye-i Hayla Karye-i Alyenumi

Karye-i Dolye Karye-i Liþniç Karye-i Nova nekin

Karye-i Vilise namý diðer Noksal Karye-i Maruyiç Karye-i Astudye

nam-ý diðer Rahami

Karye-i Bosna Drahoviç Karye-i Yarbaþ Karye-i Danlarami

Karye-i Velci Dol Karye-i Mala Sedlarçe Karye-i Sayiç

Karye-i Velci Dol Karye-i Rayiç Karye-i Meragalva

Karye-i Lasfurça Karye-i Kefva Karye-i Ebulkisye

Karye-i Esürlü Yaka(Biga) Karye-i Gorna Luminiç Karye-i Merakiva

Karye-i Tolce Ýshak Karye-i Derminik Karye-i Varayumiç

Karye-i Düspenç nam-ý diger Kusk Karye-i Varvane Karye-i Arhamalkin

Karye-i Esmera komiç (Koliç) Karye-i Moralusye Karye-i Krayþiç


Karye-i Krasimirce Karye-i Gorna Yelov dol Karye-i Azaromiç

Karye-i Aldun namý diðer Emir Hanl Karye-i Esmur Desliç Karye-i Kýrasnami

Karye-i Avranik Karye-i Dolno Lisice Karye-i Drasil

Karye-i Arahani Karye-i Gormü dol Karye-i Sarýnlýk

Karye-i Pire Karye-i Berav yami Karye-i Budan

Karye-i Kusfuk Karye-i Salarnomiçe Karye-i Yolonami

Karye-i Arda Biliç Karye-i Gorna Yeva Karye-i Karine

Karye-i Kusfuk Karye-i Rakomiçe Karye-i Yoloviç

Karye-i Görgü Dol Karye-i Aðarsan Obasý Karye-i Ýstaruçe

Karye-i Kroye Dudye Karye-i Dolno Kaleshi Karye-i Sayu dol

Karye-i Susiliç Karye-i Garne Karye-i Merasin

Karye-i Harlýk Karye-i Bondiçe Karye-i Niç

Karye-i Kunduk Karye-i Nova sinin Karye-i Mirmanfu

Karye-i Mirüsvik Karye-i Radoyiç Karye-i Aranmi

Karye-i Balnuvad Karye-i Orhuþ Karye-i Arlugame

Karye-i Susiliç Karye-i Endovrise Karye-i Naluþye

Karye-i Saylani Karye-i Hayla Karye-i Nahisye

nam-ý diðer Nova Selami

Karye-i Kunduk Karye-i Esnarusel Karye-i Nivakar

Karye-i Busliç Karye-i Hamirami Karye-i Mirkefu

Karye-i Ogbaliç Karye-i Kehava Karye-i Omursiye

Karye-i Deli Sefer Karye-i Nova Sil Karye-i Rusnak

Karye-i Aftaluka Karye-i Yovakomiçe Karye-i Kular

Karye-i Doglý Karye-i Oruç Karye-i Tusarami

Karye-i Laspiye Karye-i Lisna nefumiçe Karye-i Yukohami

Karye-i Elvanye Karye-i Dolno Leþniçe Karye-i Aslaramiç

Karye-i Noksal Karye-i Hüseyinler Karye-i Koþuncu

Karye-i Dobriç Karye-i Beryosfe Karye-i Kusva

Karye-i Kusfuk Karye-i Maverva Derbend Karye-i Sarsiye

Karye-i Beruviç Karye-i Yokohami Karye-i Ranas

Karye-i Livosye Karye-i Kumaniçe Karye-i Osyalomiç

Karye-i Akbaþ Karye-i Menik Karye-i Kalami

Karye-i Seyemiþli Karye-i Lesfuniye Karye-i Kuriç

Karye-i Ribaliç ma’a Baladýç Karye-i Dolne Nayiç Karye-i Orasusye

Karye-i Körpe Sulnar Karye-i Salunik Karye-i Laralumiç

Karye-i Görülik Karye-i Dolna yelovdol Karye-i Mamurlusye

Karye-i Kurunik Karye-i Nova Menin Karye-i Kavasu dol

Karye-i Ursali Karye-i Çirkoyami Karye-i Mirasiç

Karye-i Esnud Han Karye-i Saliç Karye-i Yalusniye

Karye-i Pusliç Karye-i Heraslis Karye-i Daranva

ma’a mahalle-i Dolancý

Karye-i Ýbraniç Karye-i Temzayolit Karye-i Aydursiye

ma’a mezra’a-i Aslarumukye

Karye-i Sukuþ (Siyukuþ) Karye-i Rahiç Karye-i Korkiye

Karye-i Ardaniç Karye-i Dohi Kalne Karye-i Arhanigin

Karye-i Luyiç Karye-i Tarnomiçe Karye-i Piri Mýrsinik

Karye-i Vuyasid dol Karye-i Ýbranisye Karye-i Lukoniç

Karye-i Guranik Karye-i Ýbranki Karye-i Lara

Karye-i Tenfomiçe Karye-i Mamusiç Karye-i Romirinye

Karye-i Kara Nuhisye Karye-i Biliç Karye-i Nekuþye

Karye-i Kolsuse Karye-i Miruniç Karye-i Dolye Asrugsiye

Karye-i Koluyluse Karye-i Tarbaþ Karye-i Dolancý

Karye-i Ravit Karye-i Malasýrlarçe Karye-i Navarçe

Karye-i Maverak Karye-i Nalhiþye Karye-i Yarnaras Derbend

GORA ABÝDESÝ 153


Karye-i Kýrdiye Karye-i Minlus Karye-i Asranefva

Karye-i Busuye Karye-i Dagradye Karye-i Arnumiç

Karye-i Ardaliç Karye-i Malye Nerdariçe Karye-i Sarihan

Karye-i Burkoriç Karye-i Novidliç Karye-i Sayusiç

Karye-i Asvirami Karye-i Yuhannik Karye-i Kroþviç

Karye-i Bikuse Karye-i Rasriç Karye-i Malayumiç

Karye-i Ebulend dol Karye-i Suyumiri Karye-i Orgorimiçe

Karye-i Dolye Kýrsefak Karye-i Nalusiye Karye-i Nayihar

Karye-i Mirsýnik Karye-i Gorna Nayiç Karye-i Susiç

Karye-i Dumanluse ve Müslimanan

nam-ý diðer Bahadýr Kulý Karye-i Vadise Karye-i Visye

Karye-i Nefaduþye Karye-i Ramiryunami Karye-i Mirdayiç

Karye-i Mali Duhaniç Derbend

ma’a Manakin Karye-i Raladyumi Karye-i Demirmaya

Karye-i Kaliç Karye-i Salunik Karye-i Demirce

Karye-i Talik nam-ý diðer

Talumiç Karye-i Lisiçe Karye-i Merdorami

Karye-i Asvik Karye-i Dagri Karsýn Karye-i Nýk

Karye-i Torilar Karye-i Aluki Karye-i Rasumindal

Karye-i Kiruk Karye-i Sadarçe-i Buzurk Karye-i Serse

Karye-i Naruk Karye-i Vuranfi Karye-i Mirkadma

Karye-i Linoviç Karye-i Nefadiç Karye-i Vaydarar

Karye-i Nalhesye Karye-i Dobriþte Karye-i Yodumirse

Karye-i Lusiye Karye-i Seykasiç Karye-i Lararomiç

Karye-i Sinuyiçe derbend Karye-i Modriç Karye-i Drayak

Karye-i Arvalisiç Karye-i Aruçe Karye-i Konak

Karye-i Kiruk Mezra’a-i Robay Karye-i Mualiç

Karye-i Buryarik Mezra’a – i Nadali Karye-i Suhami

Karye-i Dolye Külhani Karye-i Bermaa

Karye-i Bukosli Karye-i Kenarye

Karye-i Simihasye Karye-i Barudol

Karye-i Alarýncý Karye-i Tarik

Karye-i Valarsefe Karye-i Dolye Siliç

Karye-i Kumanava Karye-i Dobranomiçe

Karye-i Arda biliç Karye-i Sadesiç

Karye-i Orgorufiç Karye-i Suyolu

Karye-i Nayhar Karye-i Tefuli

Karye-i Asumirami Karye-i Kýrçova

Karye-i Lukoviç Karye-i Ýskalisye

Karye-i Yelovdol Karye-i Kaline

Karye-i Bahadýr nam-ý diðer Rumaniluki Karye-i Merkus

Karye-i Rasiç Karye-i Salarmeratye

Karye-i Matafin Karye-i Miliç

Karye-i Voliç Karye-i Yaliç nam-ý

diðer Savamrik

Karye-i Nosliç Karye-i Kuyva

Karye-i Yosilin Karye-i Oralcý

Karye-i Domiriç Karye-i Anulin dol

Karye-i Lisiçe Karye-i Asyatalin

Karye-i Ruali Karye-i Yavli dol

Karye-i Ayvaniye Karye-i Kýruk

Karye-i Mukava Karye-i Asulisye

Karye-i Nefarduþye Karye-i Devami

Karye-i Turnareva Karye-i Rahami

GORA ABÝDESÝ 155

Karye-i Manifa

Karye-i Dolçe

Karye-i Dolne Solye

Karye-i Kudarva

Karye-i Sukudlu

Karye-i Bersiç nam-ý diðer Beradesiç

Karye-i Dalyosiç

Karye-i Kumalva

Karye-i Malisa

Karye-i Nohiç

Karye-i Ogyaniç

Karye-i Ravmaniç

Karye-i Salurdiç

Karye-i Sükudlu

Mezra’a-i Miraslýk

Çiftlikha-i Müslümanan-ý der

Kârye-i Eymür Ali


GORA ABÝDESÝ 157

DÝPNOTLAR

1- Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi, Tapu Tahrir Defteri, no: 2172- Kafesoðlu, Ýbrahim, Bulgarlarýn Kökeni, Türk Kültürünü Araþtýrma Enstitüsü, Ankara1985, s. V3- Rasonyi, Laszlo, Tuna Köprüleri, Çev. Hicran Akýn, Türk Kültürünü Araþtýrma Enstitüsü,Ankara 1984, s. 5–6.4- Karpat, Kemal, Balkanlarda Osmanlý Mirasý ve Ulusçuluk, Çev. Recep Boztemur, ÝMGE,Ankara, 2004, s. 20.5- Karpat, Balkanlarda Osmanlý Mirasý, s. 21. 6- Kurat, Akdes Nimet, “Doðu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri”, TÜRK DÜNYASI ELKÝTABI, I, Türk Kültürünü Araþtýrma Enstitüsü, Ankara 1992, s. 178.7- Salih Asým Bey, Üsküp Tarihi ve Civarý, Halil Kazým Matbaasý, Üsküp, 1932 s. 29.8- Salih Asým Bey, Üsküp Tarihi, s. 30.9- TD, 217, 5; TD, 217, 40.10- TD, 217, 23.11- Rasonyi, Tuna Köprüleri, s 49–50.12- TD, 217, 57.13- Rasonyi, Tuna Köprüleri, s 55–56. 14- TD, 217, 55.15- TD, 217, 57.16- TD, 217, 58.17- TD, 217, 29, 65.18- TD, 217, 14.19- TD, 217, 144, 146, 150 .20- Kayýtlar defterdeki sýraya göre gösterilmiþtir.

GORA ABÝDESÝ 159

ÞAR DAÐLARININ TEPESÝNDEKÝ KAYA -...

Documents

Transcript of ÞAR DAÐLARININ TEPESÝNDEKÝ KAYA -...