Aage Solbakk Eurohpá · 2 Lassi MIN EANA 2 Europá Eurohpá Eurohpá lea eanaspáppa nubbin...

EurohpáAage Solbakk

ČálliidLágádus

ČálliidLágádus 2019

2

Lassi MIN EANA 2 Europá

Eurohpá

Eurohpá lea eanaspáppa nubbin unnimus máilmmi oassi ja eananareála lea 10 180 000 kvkm mii dahká 6,8 % eanaspáppa eananareálas. Alimus várri lea Elbrus, 5366 m.b.á, Volga lea guhkimus johka, 3685 km ja Ladoga fas stuorámus jávri, 18 180 kvkm. Eurohpá sátni lea árvideames vuolgán hebreálaš sánis erab, mii mearkkaša eahketguovlu dahje guovlu gos beaivváš luoitá.

BARGOBIHTÁT

1. MerkekártiiElbrus,LadogajaVolga.

2. ČilgegosleatElbrus,LadogajaguđeriikkaidčađaVolga golgá ja gos dan joganjálbmi lea. http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa2.pdfGeavatatlasa/interneahtaveahkkin

Sajádat ja juogus Eurohpás dahket lunddolaš ráját dego várit, nuorit ja mearat/rittutjariikkarájátrájáidearámáilmmiosiide.Uralvárit davvinuortan dahket rájá Davvi Ásiai. Lullelis dahket fas Kasakhstana davvioarjerádjá, Kaspimearra davvioarje riddu, Stuorra Kaukasus ja Bosporos nuorri ja Dardaneallat rájáid Lulli-Ásiai. Lullin dahká fas Gaska mearra ja Gibraltarnuorri rájá Afrihkkái. Atlánta, NorggamearrajaDánmárku-nuorrijaKalaallitNunaata/Ruonáeatnama áhpi dahket rájáid oarjjás. Polaáhpi, Barentsáhpi ja Kara-mearra fas dahket rájáid davás.

http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa2.pdf

http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa2.pdf

3

MIN EANA 2

3

Ruošša-riika

SuopmaRuoŧŧa

Norga

Islánda

Stuorra-británnia

Irlánda

SpániaPort

ugal

Frankriika

Itália

Duiska

Polska

Čeahkka

Slovenia

Durka

Románia

Bulgária

Greika

UngárNuortariikaŠveica

Dánmárku

Vuolle-eatnamat

Belgia

Albánia

Ukraina

Moldova

Slovákia

Estteeana

Látvia

Lietuva

Vilges-ruošša

Kaliningrad (Rš)

Bosnia-Herzegovina

Serbia

Makedonia

Luxemburg

Monte-negro

Kroátia

Kosovo

Malta

San MarinoMonaco

Liehtenstein

Vátikánastáhta

Andorra

Čáhp

pesm

earr

a

4


Eurohpá davimus báiki lea Frans Jovsseha eana Ruoššas. NannámisfasleaKiskarnjárga/KinnaroddenČorgasis,Finnmárkkus, Norggas. Lulimus báiki lea Gavdos Kreta sullos, ja nannámis fas lea Punta de Tarifa, Spánias. Oarjjimus báiki leaFlores-suoluAzoreniin,janannámisfasCabodaRoca,Portugalas. Nuortaleamos báiki lea Mys Flissisnski Novaja ZemljasRuoššas,nannámisfasmuhtinnamahisvárrečohkkaUralváriin.

Eurohpásleatollusullot,njárggatjaluovttat,naolles1/4oassiareálas. Stuorra ja dehálaš sullot ja njárg gat leat Stuorra-britannia, Skandinávialaš njárga, Guoládat njárga, Spitsbergen, Kreta,SardiniajaSicilia.KalaallitNunaatgullápolitihkalaččatEurohpái,jaleaautonoma(iešstivrejupmi)oassiDánmárkkus,muhtogeográfalaččatdatgulláDavvi-Amerihkkái(Alaskai).Euroh pás leat maid ollu stuorra ábit dego Davvimearra, Norggamearra,Gaskamearra,Egeamearra,ČáhppesmearrajaKaspimearra.Eurohpásajádagageažilleatolluriikkainrittutja olles Eurohpá riddu lea birrasii 78 000 km.

Eurohpájuohkitná:Oarje-Eurohpá,Davvi-Eurohpá,Guovd-dáš-Eurohpá, Nuorta-Eurohpá ja Lulli-Eurohpá. Euroh pás leat 48stáhtajaoktaoktasašguovlu:Gibraltar.Eurohpásleat12monarkiija. Earát leat repu blih kat. Stuorá mus riika lea Ruošša jaunnimusriikaleaVatikánastáhta.

BARGOBIHTÁT

1. SárggokártiiteavsttačilgehusamieldeEurohpárájáid. Geavat atlasa veahkkin. http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/mailbmi.pdf

2. Merkekártii,davimus,lulimus,oarjjimusjanuorttamusbáikkiid,nugodánteavsttasnamu-huvvojit. http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa.pdf

3. Oza eará gálduin , ja gávnnat mat riikkat gullet Oarje- Nuorta- Lulli ja Gaska-Eurohpái. Merke daid kártiiiešguđetivnnis.

http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/mailbmi.pdf


http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa.pdf



5


MÁILBMI

©Geoatlas/Kart&gra�kk

D

O

M

N

EUROHPÁ

0 500 1000 km


D

O

M

N

6


Eurohpá eanadat Eurohpá boarráseamos báktešlájat gávdnojit Ruoššas, Norggas,Ruoŧas,SuomasjaSkotlánddasjagohčoduvvoBáltalašgalban.Datšattaiovdakambrium-áiggis.DasmaŋŋáálggiikaledonialašvárreráidomáhcasteapmimatdahketváriidmaidmiiodnesáhttitoaidnitmiehtáNorggarittugittaFinnmárkui.MaŋŋášaddeváritdegoPyreneat, Álppat, Apeninnat, Balkanvárit ja Kaukasus.

OtnáEurohpáeanadathápmišaddagođiibirrasii60miljovnna jagi áigi dassái, go eanapláhta man alde Eurohpá orru, luovvanii Davvi-Amerihká eanapláhtas goAtlántastuorrugođiimearavuolevulkánaidgeažil.Várreráiddutšaddegoeanapláhtaidoktii-nordadeapmi

Románia riddu Čáhppesmerrii dahká rájá gaskkal Eurohpá ja Ásia.

7


dáhpáhuvai.DatEurohpáváritmaidmiiodnesáhttitgeahčadit,hápmašuvvesu.5miljovnnajagidassái.Lulábealdeallavárreráidduidleatgeologalaččateahpe-sihkkarisguovllut,jadoppesáhttetdáhpáhuvvatsihkevulkánajamáhusat ja eanandoarggástusat dannego várremáhcasteapmiaingeavvá.Gaska-Atlántalaščielg-gis orrot Jan Mayen ja Islánda mat maiddái leat eahpe-sihkkarisgeologalašguovllus,godoppesáhttetgeavvatsihke eanandoarggástusat ja vulkánajamáhusat.

Eurohpá alimus várit leat Iberia várri, Sierra Nevada, Álppat, Uralvárit, Skan dinávalaš njárga, Karpáhtat, Balkanvárit ja Kauka sus. Alla váriin golggiidit ollu jogat ja dehá lepmo sat leat Ebro, Duoro, Guadalquivir, Guadiana, Rhône, Loire, Seine, Rhinen, Elben, Po, Donau, Dnepr jaVolga.Eurohpásleatmaidmáŋgaaktiivavulkána,janamuhanvearaleatEyjafjallajøkul,Hekla,Beerenberg,Vesuv, Etna ja Stromboli.

Maŋimušjiekŋaáigi(miinogai10000jagidassái)leafas hábmen otná eatnamiid, vuonaid, jávrriid ja ábiid. Ovdamearkkadihteleatassásmoreanagovččasgeardditdahkan sihke Vuolleeatnamiid, Duiskka ja Dánmárkku. Eurohpálealeamašmáŋgiiassásjihkiidvuolde.

Volga, Eurohpá guhkimus johka. Dat golgá Ruoššas.

8


Elbrus, Eurohpá alimus várri. Dat lea maiddái Eurohpá beal Ruoššas ja dat gullá daid boarráseamos váriide. Dan oaidnit go das leat jorbeduvvon čohkat.

Ladoga, Eurohpá viidámus jávri. Maiddái dat lea Ruoššas.

EUROHPÁ

0 500 1000 km


D

O

M

N

9


EUROHPÁ

0 500 1000 km


D

O

M

N

BARGOBIHTÁT

Merkekártiigosvárit,vulkánavárit,várreráiddutleatjadaidnamaidjaalimusčohkaidallodagajaveljávrriid,jogaid/eanuid,mearaidjaábiidnamaid.Geavatatlasajaearágiehtagirjjiid/interneahtaávkin.http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa.pdf



10


Dálkkádat ja šaddan Eurohpás leat sihke báhkat ja buollašat. Mis lea sihke árktalaš dálkkádatguovlu, subtropalaš dálkkádat guovlu, tempererejuvvon dálkkádatguovlu ja gaska mearra-dálkkádatguovlu.GoahccemuorravuovdditšaddetDavvi-EurohpásdegoNorggas,Ruoŧas,Suomas,RuoššasgittaDavvinuorta-Ásiai.Gaska-EurohpásfasleaeanašlastavuovdijaduššemuhtingoikesajiinrásseguolbanatdegoUngáras,Románias,muhtinsajiinRuoššasjaUkrainas. Gaskameara birra šaddet lastamuorat dego áika ja kastánja, ja miestagat ja suovkkat. Eanaš šaddan mii dáid guovlluin lea, lea olbmuid gilvin. Sii šaddadit olivenmuoraid, appelsiinnaid, viidnamurjjiid ja ollu eará. Gilvimiin lihkostuvvá bures Gaskameara birra gos lea liekkas ja beaivvadat measta miehtá jagi. Galbma dálkkádatguovllus šaddet jeahkálat, vuollegis miestagat jamuoratjamuhtinvuollegisšattut.Atlánttalieggamearrarávnnjit ja oarjebiekkat váikkuhit dasa ahte Eurohpás ja Davvi-Eurohpás lea ollu lieggaset go eará guovlluin máilmmis mat leat seammá govdodatgrádas.

Njáhkkájávri Kárášjogas lea tempererejuvvon dálkkádatguovllus.

Longyearbyen Svalbárddas lea galbma dálkkádatguovllus

Subtrohpalaš guovlluin sáhttá návd-dašit liegga beaivváža, measta birra jagi. Durka.

11


Galbma dahje árktalaš dálkkádatguovlu

Tempererejuvvon dálkkádatguovlu

Subtrohpalaš dálkkádatguovlu

BARGOBIHTÁT

Dutkkakárttajačilgeguđeriikkatgulletmandálkkádatguvlui.

12


Historjá

Álgoáigi VuosttašolbmotelleEurohpásbirrasiid40000jagiáigidassái.Siiledjejohttibivdoolbmotjasinreaiduleigeađgi.Dađistagasiidápmagohtevillaspiinniid,gáiccaidja sávzzaid ja ohppe daid ávkkástallat ja gilvigohte ja šaddagohtegortnijaearášattuid.Dátdagahiiahteolbmotássagohtebistevaččatjahuksegohtegilážiid.

Bronsaáigi álggii birrasiid 3200 o.Kr. Greikkas ja árra ruovdeáigi fas birrasii 1200 o.Kr. dagahii lassáneaddji gávppašeami ja unna gávpogiid Gaskameara birra, dego AthenjaSpartajamuhtinbáikkiinItálias.

Guovllutsohtegaskaneasetjaviggevuollástitguđetguimmiid.Dakkáratledjekeltálaččat,athenalaččatjaspartalaččat.MakedoniahuksiistuorraveagajanagodiivuollástitstuorraoasiGreikkas.StuorraAleksanderleisunammagiičohkkiijavuollástiiviiddisguovlluidAdriátermeararájesgittaEgyptiijaIndusii.Romalaččatledje fámoleamos álbmot, ja jagi 500 o.r rájes sii vuollástedje measta buot guovlluid Gaskameara birra javelŠveicca,Nuortariikka,FrankriikkajaBelgia,govelEnglánddagenagodedjevuollástitjastivretolles400jagi.

BARGOBIHTÁT

Lohketgeađgeáiggebirradánneahttasiiddus:

http://www.luondu.no/

Čálletvihttacealkagadasmaidlohket/ohppet

dáidneahttasiidduin.

http://www.luondu.no/

13


Gaskaáigi Jagi300rájesnohkagođiiromalaččaidfápmudannegodatšattaimenddoviiddisjalojalitehtaiišatollángittaRomakeaisárii.RisttalašvuohtaleišaddanstáhtaoskunjabákkolašoskunRomasjabajimusjođiheaddjileiRomabismajagirkujođiheaddji.Dađemieldegoromalaččaidfápmunogai,dearábialaččatfallejedjejaáitesihkeIberiajaFrankriikka.MuhtoStuorraKarl(Charlemagne)nagodiibissehit sin ja ruvdnejuvvui romalaš keaisárin jagi 800.

Danrájesálgečeahpesfanasduojáratdegovikiŋggatjaearátborjjastitábiidjavuollástitguovlluidsihkedavvi Ruoššas ja Ungáras ja Polskkas ja vel lullelis. Dát dáhpáhuvai gaskal jagi 800 ja 1100. Sii bukte sihke gávppašeami,ruhtaekonomiijajaođđaideaidjajurdagiiddegoristtalašvuođaDavviriikkaide.

Risttalašvuohtaiileanduššeoskumuhtomaiddáifápmoásahusmiigeavahuvvuivuollástitálbmogiidjaolbmuidvuoiŋŋalašbeliidstivret.Ruossamátkkošteaddjitálggahuvvojedjeásahitjaviiddiditristtalašguovlluiddanbokteahtesiihuksejedjegirkuidjaásahedjesearvegottiidođđajaamasguovlluide.Dátmielddisbuvttiimaiddáilassáneaddji gávppa šeapmi Euroh pá ja Ásia gaskka. 1400 –logus fas gávn nus mátkko šteaddjit “gávdne” ja ása-hedjeođđagávpegeainnuid,jaimperialismajakolonia-lismavuođđuduvvui.Maiddáisámitvásihedjeahteamasguovlluin bohte álbmogat ja huksejedje girkuid ja bágge-jedjeálbmogačuovvugoahtitođđaoskku,risttalašvuođa.Dákkár álbmogat ledje áinnas ál bmo gat geat ásse sulluin jageatledjeovddidanvuđolašjananafanashuksenmáhtumearrajohtimisjaábiidborjjasteamis.Davviguovlluidgonagasaid fápmo riid dut ja eanan juogus dagahedje ahte sámitfertejedjemuhtináigodagaidmáksitmáŋggaidgona gasaide vearu. Bivdu lassánii garrasit, ja náhkke-fuođđutnohkagohtedannegovearrumáksuináhkiiguin.

14


Petera girku, Romas.

Enare

225 km0

SÁMI GIELLAGUOVLU


D

O

M

N

BARGOBIHTÁT1. IsketbuotgirkuidSámis.Merkekártiigosdatleat.Oza

dieđuid:Goasleatdatvuođđuduvvonjahuksejuvvon?

2. Digaštallet:Manne,jáhkkibehtet,leidehálašhuksetgirkuidjasáddetbáhpaidSápmái?

3. Maidmearkkašitsánitimperialismajakolonialisma?

15


BARGOBIHTÁT

Ođđasat áigi Stuorámus ja fámoleamos riikkat Eurohpás 1500-logu álggus ledje Englánda, Duiska, Frankriika ja Spánia. Sin gaskkasšaddeolluoskkoldatlašriiddutjasoađitmaŋŋáreformašuvnnagokatolalašgirkumassigođiifámus.Golmmalotjagisoahti1618-1648dagahiiFrankriikkastuorá mus ja fámoleamos riikan miehtá 1600-logu. Ruo-ŧasleifápmuálgo1700-logu,muhtoDavviriikkaidsoađimaŋŋá1721šattaiRuoššaEurohpáfámoleamosriikan.

Industriija revolušuvdna mii álggii Stuorrabritannias, leavai miehtá Eurohpá jagi 1750 rájes. Revolušuvnnat sáhttetdahkatbuorijaođđajurdagatjadoaivvasáhttábadjánitolbmuin.Olbmotohppeođđaprinsihpaidjaođđaideaid.Dieđut,máhttujaáddejupmifasdagahedjenuppirevolušuvnna:Fránskalašrevolušuvnnaáigge(1789-99)gonagasaid/oktoválddiovdamunitjabuorit,mat ledje lassánan miehtá 1600 logu, bálkestuvvojedje. Dát revolušuvdna mearkkašii ollu 1800-logu Eurohpá demokráhtalaš ovdáneapmái.

Miehtá 1800-logu dáhpáhuvve fápmoriiddut ja okta-vuođaidhuksenjadikšunriikkaidjaguovlluidgaskka.Našunálastáhtaid huksen ja viiddideapmi lei guovd-dážisdánáigodagas.1880–90-loguinStuorrabritan-nia, Frankriika ja Duiska juhke measta olles Afrihká gaskaneaset. Duiska, Itália ja Nuortariika-Ungára sohpe jaásahedjeoktasašriikkamaidDuiskagalggaijođihit.

1. Gehččetfilmma:Marie-Antoinette.Makkáráigodagadatgovve?Ságastalletfilmmasisdoalubirra.

2. Guorahalletmanláhkaieanadoallu/boazodoallu lea industrialisere-

juvvon.Sáhttibehtetgeavahitbálddastahttinskovimaidgávdnabehtetdás:http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/balddastahttindiagramma.pdf

http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/balddastahttindiagramma.pdf



16


1900-lohku Ruoššasbohciidiirevolušuvdnajagi1917.Industriija-bargit,geaidVladimirLeninjođihii,gáibidedjeahteCáragalggaimannatjakommunistabellodatšattaifámoleamosbellodatRuoššas.Ruoššaoaččuiođđanama;Sovjetlihttu.DuiskkasoahteveagahuksenjaNuortariikkaviggamušBalkanisoaččuhitfámuváikku-hiifápmobalánsii,muhtonogaigovuosttašmáilmmi-soahtinogaija16miljovnnaolbmoledjejápmánja20miljovnna olbmo bártašuvvan. Duiska, Itália ja Nuorta-riika-Ungáraverddevuohtanogaijariikkatbieđganedjefas ja Eurohpá riikkalohku stuorui 23 riikkas, 31 riikii jagi1919.Itáliasšaddagođiifascisma.MiehtáEurohpášattaiheahtedilliekonomiijadihtejagi1929.Riiddutjakaos/moividagahiiahteolluiešguđetláganekstremajurdagatjaideologiijatbesseráfisšaddatjaožžomaiddoarjaleddjiid sihke Duiskkas ja Spánias. Go eko no miija fasjorggihiibuoretguvlui,deDuiskaoinniivejolašvuođahuksegoahtitođđasoahteveagajagáibiditeatnamiidNuortariikkajaČeahkaiežasvuollásažžan.Dátdáhpá-huvai jagi 1938.

Jagi1939DuiskafallehiiPolskkajanubbimáilmmisoahtiálggii.DuiskajaSovjetlihttuleiggačiegusvuođassoah-panovttasfallehitjajuogaditPolskkaiežaskagaskkas.Jagi 1940 lei Duiska vuollástan Norgga, Dán márkku, Vuolleeatnamiid, Belgia, Luxembourg ja stuor ra oasi Frankriikkas.OvttasItáliainjaearádoarjaleddjiiguinsiistivrejedjestuorraoasiollesEurohpás.

MaŋŋásoađimaidDuiskavuoittáhalaijafertejedjeaddit ollu eatnamiid, ja Sovjet gáibidii beali Polskkas, Duiskkas ja olles nuorta Eurohpá. Maiddái Berlin, mii lei ja lea ain Duiskka oaivegávpot, juhkkui nu ahte Sovjet vuollástiinuorttabeali(DDR)jaUSAjasudoarjaleaddjitfas oarjebeali.

17


Oarje-EurohpámiidorvvastiiUSA:iijasinveahkkáivuhtiihuksetveahkkinođđaEurohpá,jaNuorta-EurohpágaskkamiišattaiSovjetlihtuideologiijavuollái,šattaistuorraerohussihkepolitihkalaččatjaideologalaččat.ErohusšattainustuorisahteSovjetlihttudáhtuihuksetstuorramuvraseainniBerlinii(1961)jamuđuiallaáiddiid mii galggai juohkit olles Duiskka. Oarjjebeale oassigulaiUSAiijanubbifasSovjetlihttui.Áidigalggaivárjalit sin oarjemáilmmi kapitalismma, eallinvugiid ja ideologiijaid vuostá. Guokte stuorra fámolaš riikka šattaigavuostálagajahuksegođiigasoahteveagaid,USAjaSovjetlihttu.USAjaOarje-Eurohpáriikkatása-hedje NATO, ja Sovjet ja Nuorta-Eurohpá riikkat ása-hedjefasWarsawa-lihtu.Jurddaleiahteriikkatgalgeveahkehitguđetguoimmijosnubbifallehanuppi.Danvuostálasvuođajaáiggigohčodedjegalbmasoahtin.Eanaš Oarje-Eurohpá riikkat šadde stabiila demo kra-tiijat.DuššeEspánnjas,GreikkasjaPortugalasbessediktárohtat/oktomearideaddjitráfisstivretguhkitáigo-dagaid. Nuorta-Eurohpás ledje álbmotrepublihkat maid

Berlinmuvra. Muvraáidi mii jugii gávpoga álbmoga jagi 1961 rájes gitta 1989 rádjái.

18


Sovjet-stáhtakommunistabellodatstivrii.Galbma-soahtibisttiigitta1990-lohkui.Dangaskkasledjesihkesoahteveagaid huksen, demonstrašuvnnat ja ollu politihkalašjasihkkarvuođapolitihkalašviggamušatunnidit ja bissehit soahteveagahuksengilvvu. Maiddái TV-sáddagatmatolligohtemáilmmiviidosaččat,dieđutjaođđasatdahkeahteolbmotgáibidedjefriddjavuođajienastit,oskut,válljetbarggu,šiehtaditbálkkáid,gazzatoahpu ja eallit friddja eallima márkanekonomiija mielde.

GalbmasoađimaŋŋášaddeeahpesihkkarisdilitEuroh-pás,jamuhtinriikkatháliidedješaddatsierrariikan.TsjekkoslovakiašattaiČeahkkanjaSlovákian,jaKroatiajaSloveniasirremadagahiiJugosláviaisisriikkasoađi,jaBosnia-Hercegovinariidušattaierenoamášilgatdasságoráfišiehtadusbissehiisoađijagi1995.Olbmotdop-peleatainsuhtusjaainodneleatčearddalašriiddutdoppe.

Álgo2000-jagiinleatolluEurohpáriikkatovttastuvvonEO:ii.(EambboEObirrasáhtátlohkatloahpas).Olm-moš sirddašeapmi ja báhtareddjiid lassáneapmi leat leamaš stuorra hástalussan Eurohpá riikkaide mieh tá 2000-logu. Stuorámus hástalus lea nuoraid bargguhisvuohta mat mielddisbuktet heahtedovddu, suhtu,fámohisvuođadovddujaekstremapolitihkalašjurdagiid mat fas mielddisbuktet terrordoaimmaid ja revolušuvnnaid. Danne ferte dál Eurohpá veahkehit buotiežasássiidnuahtesisleatseammávejolašvuođathuksetiežasetboahtteáiggivaisiisáhttetiežabirget,dikšut bearraša ja eallit buorre eallima dábálaš buorre bálkkáin.

19


BARGOBIHTÁT

1. Gehččetfilmma:AnnaKarenina.DatleaRuoššaCáraáigge birra.

2. Sárggo ruoksadin riikkaid mat gullet Nuorta-Eurohpái ja alihin daid riikkaid mat gullet Oarje-Eurohpái. Merke gos Sovjetlihtu ja Oarje-Eurohpá rádjámanaigalbmasoađiáigge.Europakart

3. Ozainterneahtassáni:Marshallhjelpen.Miidatleijamasadatleiávkin?

4. Lohketnuppioasigirjjis:HeidiGEinarsen:Oktosoahtefámuidgaskkas.Čálliidlágádus2017.Maidmuitalitsoađeáiggevihtanat?

5. Gehččetfilmma:Sameblod.Ságastalletfilmmasidoalubirra.Manáigodagasgevvetdánfilmmadáhpáhusat?Makkárideologiijavuhttodánfilmmas?

BARGOBIHTÁT

Ássan Dušše Ásias ja Afrihkás ásset eambbo olbmot go Eurohpás. Eurohpás ásset 814,5 miljovnna olbmo, ja dat dahká 11 % eatnama olmmošlogus. Muhto olmmošlohku lea njiedjamin. Eanaš eurohpalaččat,naolles3/4oassiálbmogis,ássetstuorra gávpogiin ja dalle London, Berlin, Paris ja daid guovlluid birra; Englánddas lullinuorta guvlui, davviFrankriikkajaDuiskkajaČeahka.Vuolimusolmmošlohku,dahjeeanemusbieđggusássanleaDavviriikkain(earretDánmárku)javárreguovlluin.SápmelaččatleatEurohpááidnaeamiálbmot.Eanašeurohpalaččathálletindoeurohpalašgielaid,muhtomuhtimathálletgielaidmatgulleturálalaš giellajovkui. Eurohpá stuorra gielat leat ruoššagiella,duiskagiellajaeaŋgalasgiella.

Ozadieđuidearágálduindasman giellajoavkkuide dat ieš-guđetEurohpágielatgullet.BarddebálddastahttinskovváidaidiešguđetEurohpágielaid!Bálddastahttinskovigávnnatdás:





20


Osku Risttalašvuohta,sihkeprotestantisma,katolisismajaortodoksaristtalašvuohta,leaEurohpástuorámusoskkoldat ja isláma lea šaddan nubbin stuorámus go eanaš sisafárrejeaddjit leat boahtán ja bohtet isláma riikkain.Muhtomáŋgamiljovnnaolbmoeaidáhtomakkárge oskkoldahkii gullat.

Čilgemaiddátkártačájeha.

BARGOBIHTÁT

Ortodoksa risttalašvuohta

Katolalaš risttalašvuohta

Protestántalaš risttalašvuohta

21


Birgejupmi ja ealáhusat Eurohpásleaeffektiivajaođđaáigásašeanadoallu,muhto sierrana riikkaid ja dálkkádatguovlluid mielde. Birrasii 30 % Eurohpá eatnamis lea gilvvaeana ja birrasii 10 % bargoveagas bargá eanadoaluin. Davvi-Eurohpásbuvttaditruotnasiid,bierggujamielkkijaGaska- ja Nuorta-Eurohpás fas gortni ja Lulli-Eurohpás fasviinnamurjjiid,šattuidjaruotnasiid.Vuovdedoallulea stuorámus Ruoššas, Skandinávias ja Suomas. Guolá stanriikkat fas leat Ruošša, Norga, Islánda ja Stuorrabritánnia.Guollebiebmanrusttegiidgávdnatdálsihke Spánias, Norggas ja Frankriikkas.

Ollu Eurohpá ássit barget teknolo-galaš bargguiguin.

Eurohpás leat ollu šattolaš jalgadasat.

Ortodoksa risttalašvuohta

Katolalaš risttalašvuohta

Protestántalaš risttalašvuohta

22


Eurohpás leat ollu fossiila luondduresurssat dego olju ja luonddugássa. Ruošša, Norga ja Stuorra britan nia buvttaditolles96%buotdáinresurssainmatbuvtta-duvvojit Eurohpás. Ollu riikkat fertejit importeret gássa ja oljju. Duiska, Itália ja Frankriika importerejit eanemusat.

Eurohpá álbmot lea máilmmi riggámus ja danne maiddái stuorámus energiijageavaheaddjit. Koalla, olju ja gássa buvttaduvvojageavahuvvoolluenergiijagáldunomdelrávdnjái.Lossaindustriijadegoruovdebuvttadeamisleat dehálaš bargosajit olbmuide Nuorta-Eurohpás. Maiddáidatdárbbašaolluenergiija,muhtoollubuvtta-deapmisirdojuvvodađistagaÁsiaigosbálkágolutleatvuollegatjadannedoppeleahálbbitbuvttaditomdteknologiija ja eará gálvvuid. Dat lea váikkuhan lassá-neaddjibargguhisvuhtii,goitEO-riikkain.Ollugatsisboh-tet Norgii guhkit dahje oanehis áigái, bargat.

BARGOBIHTÁT Dagadánteavsttavuođulkártagovvosamiičájeha

makkárealáhusatleatgosEurohpás.Hutkkaiežatkártagovvosiidmaidbijatravdiioktiičilgehusaiguin.Sáhttibehtetovttasbargatpárrabargun.Lehketkreatiivvatjadahketčáppakárta-govvosiid.

Kárta:http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa.pdf



23


EO-leavga

EO EOmearkkaša:EurohpáOvttastuvvonriikkat.Datleaovttasbargoásahusmanulbmilleaovttasbarggubokte ovddidit ja buoridit EO-riikkaid ekonomiija, bargoeallima,guovllupolitihka,sisafárrenpolitihka,kommunikašuvnna,demokratiija,infrastruktuvrra,biraspolitihkajasosiálaveahkkeortnegiid.Dálleat28EurohpáriikkamiellahtutEO:as(iiNorga).Siiožžojagi2012ráfibálkkašumi.NorggaNobel-komiteacelkkiiahteEOlealeamašguovddážisovddideamenráfi,demokratiija,olmmošvuoigatvuođaidjasoabalašvuođaEO-riikkaid gaskka. Sis lea oktasaš valuhta ja bargosirddašeapmi,jaolbmotsáhttetsirddašitfriddjaEO-riikkaid rájáid gaskka.

BARGOBIHTÁT

OzadieđuidearágálduinjamerkedánkártiiguđerikkatleatEO-miellahtut.

Kárta:http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/eurohpa.pdf



24


Gáldu: Endresen, Cecilie & Thuesen, Nils Petter. (2018, 20.b. čakčamánnu). Europa. I

Store norske leksikon. Viežžan njukčamánu 3. b. 2019 dás: https://snl.no/Europa.

Heivehuvvon ja hábmejuvvon parateakstan.

Govat: Shutterstock.Njáhkkájávri:SveinNordslettaKárttat:Kartoggrafikk

https://snl.no/Europa

Aage Solbakk Eurohpá · 2 Lassi MIN EANA 2 Europá Eurohpá Eurohpá lea eanaspáppa nubbin...

Documents

Transcript of Aage Solbakk Eurohpá · 2 Lassi MIN EANA 2 Europá Eurohpá Eurohpá lea eanaspáppa nubbin...