กนยายน ธนวาคม 2556 3

เลาเรองเลอด ตอนท 17

นพ.จกรกฤษณ เออสนทรวฒนา รศ. นพ.ธนยชย สระ

สวสดครบ เมอตอนทแลวเราพดกนถงชวประวตของเหลก

ตงแตเรมเกดขนมาในดาวฤกษยคแรก จนกระทงพลดพรากจาก

กนไปอยตามดาวเคราะหตางๆ และเรมถกสงมชวตเอามาใช

ประโยชนในการจดการกบสภาพแวดลอมทเปลยนไป ในตอนน

ผมกจะขอเลาเรองของเหลกทมาอยในตวคนใหฟงนะครบ

ความสำาคญของเหลกในรางกายมนษย

โดยเฉลยแลว ในรางกายผชายจะมเหลกอยประมาณ 35-

45 มลลกรมตอนำาหนกตวหนงกโลกรม (หนกใกลเคยงกน

กบตวแมกซ (“ลวดเยบกระดาษ” อาจจะเปนยหอแมกซจรงๆ

หรอไมกได) ขนาดมาตรฐานสำานกงาน ซงเขาวาตวหนงหนก

ประมาณ 32-33 มลลกรม) สวนในผหญงมกจะมนอยกวาน

นดหนอย ดวยเหตผลทจะพดถงตอไป ประมาณสองในสามของ

เหลกทงหมดจะอยในฮโมโกลบน ซงเปนสวนประกอบสำาคญ

ของเมดเลอดแดง

ความจรงแลวในรางกายของมนษย มโปรตนทมเหลกเปน

สวนประกอบอยหลายชนด ทำาหนาทตางๆ กนหลายอยาง แตเรา

อาจแบงหนาทของมนคราวๆ ไดเปนสองกลมใหญๆ คอกลมท

เกยวของกบการขนสงและเกบสะสมออกซเจน เชน ฮโมโกลบน

(ไมตองพดซำาแลวมงวาคออะไร) และไมโอโกลบน ซงเปนสวน

ประกอบของกลามเนอ และกลมทเกยวของกบการขนถาย

อเลกตรอนภายในเซลล (อนนเปนวธการทเซลลสรางพลงงาน

ขนมาใช) ซงกลมหลงนมบทบาทในการทำางานของเซลลตางๆ

ทวรางกาย

ดวยความทมนมบทบาทสำาคญหลายอยาง เวลาทขาดธาต

เหลกจงสงผลกระทบตอระบบการทำางานของรางกายไดหลาย

อยาง ตวอยางททกๆ คนรจกกนดเวลาขาดธาตเหลก (เรยนกน

มาตงแตอยชนประถม) กคอทำาใหเปนโรคเลอดจาง อนนกเปน

ผลมาจากการทมวตถดบสำาหรบสรางฮโมโกลบนไมเพยงพอกบ

ความตองการของรางกายนนเอง แตเรองทมกจะไมคอยทราบ

กนคอนอกจากโรคเลอดจางแลว การขาดธาตเหลกยงสงผล

กระทบอยางอนดวย เชน เราพบวาภาวะเหลกไมพอยงทำาให

ระบบภมคมกนของรางกายทำางานไดไมด ทำาใหกลามเนอใช

พลงงานไมคอยได และทำาใหสมองและระบบประสาททำา

งานไดไมคอยดอกดวย

เรองของเหลกกบระบบภมคมกนน ความจรงมประเดนทนา

สนใจอย คอในการแบงตวสรางเซลลเมดเลอดขาว จำาเปนตอง

อาศยเอนไซมสำาหรบสราง ดเอนเอ ของเซลลใหมขนมาซงเอน

ไซมตวหนงในกระบวนการนตองมเหลกเปนสวนประกอบ (เอน

ไซมตวนมชอเปนภาษาองกฤษเพราะๆ วา “ไรโบนวคลโอไทด

รดกเตส” แตเอาเปนวาไมตองสนใจชอมากหรอกครบ) นอก

ไปจากน ในการทำางานฆาแบคทเรยของเมดเลอดขาวกตอง

อาศยเอนไซมทมเหลกเปนองคประกอบดวย การมธาตเหลก

ไมพอใชงานจงสงผลกระทบตอการทำางานของระบบภมคมกน

ได อยางไรกตาม การมเหลกมากจนเกนไปกอาจไมใชเรองด

เชนกน ทงนกเนองจากวาแบคทเรยเองกมความจำาเปนตองใช

ธาตเหลกดวยเหมอนกน และแหลงของธาตเหลกทแบคทเรย

จะเอามาใชกตองมาจากในรางกายของเรานนเอง (ถาจะโทรสง

เหลกมาจากทอน กไมมใครขบมอเตอรไซคมาสงใหหรอกนะ)

กลไกอยางหนงทรางกายพยายามใชเพอตดกำาลงของแบคทเรย

กคอการตดเสบยงของมนเสย (ตามภาษตของนโปเลยน “C'est

la soupe qui fait le soldat” – “สงททำาใหทหารอยไดคอ

ซป” ซงคำาแปลปกตในภาษาไทยใชตามทคนองกฤษแปลมาอก

ทวา “An army marches on its stomach” – “กองทพเดน

ดวยทอง” นนเอง) ดวยการเกบเอาเหลกทลำาเลยงอยในกระแส

เลอด ออกไปไวในโปรตนเฟอรรตนทเปนโปรตนททำาหนาทเกบ

สะสมเหลกในรางกายแทน ทำาใหแบคทเรยตองใชความ

พยายามในการแยงเหลกไปใชมากขน จงแบงตวไดชาลง แตคน

ทมเหลกอยในกระแสเลอดมากเกนไป (เชนผทเปนธาลสซเมย

ทมระดบธาตเหลกในรางกายสง) กลไกนจะทำางานไดไมด

(ประมาณวาเกบออกไปเทาไร กยงมเหลกสวนทเหลอกลบมา

ทดแทนอยตลอด) ทำาใหมความเสยงตอการตดเชอไดงายขน

พษของเหลก

แมจะมบทบาททสำาคญหลายๆ อยางในรางกาย แตเหลก

เองกสามารถสงผลเสยตอรางกายไดเชนกน หากไมไดรบการ

ควบคมทดพอ เนองจากมนสามารถกระตนใหเกดสารอนมล

อสระขนได (ปฏกรยาลกษณะนถกคนพบครงแรกโดย เฮนร

เฟนตน นกเคมชาวองกฤษ ในชวงปลายครสตศตวรรษท 19)

พวกสารอนมลอสระทเกดขนน จะไปทำาอนตรายตอเซลลใน

บรเวณใกลเคยง ทำาใหเซลลตายและเกดเปนรอยแผลเปนขน

ผทมเหลกในรางกายมากเกนไป อวยวะทมกจะไดรบผลกระทบ

กจะเปนอวยวะทมเหลกไปสะสมอยมาก ไดแก ตบ หวใจ

และตามตอมไรทอตางๆ

กนยายน ธนวาคม 25564

การควบคมเหลกในรางกาย

ดวยเหตทเหลกมความจำาเปนตอรางกาย แตกมโอกาสทำา

อนตรายตอเนอเยอไดงาย ในรางกายของเราจงตองมกลไกใน

การควบคมไมใหมเหลกออกมาเพนพานโดยไมจำาเปน คอโดย

ในสภาวะปกต เหลกทเกบสำารองไวในเนอเยอ (ทยงไมไดถก

ใชงาน) จะถกขงไวในโปรตนทเรยกวาเฟอรรตน (ferritin จาก

ภาษาลาตน ferrum ซงแปลวาเหลก เตม -in เขาไปขางหลงตาม

ความนยมในการตงชอโปรตน สวนตว t กลางคำาใสไวใหออก

เสยงงายขนเฉยๆ) ซงมลกษณะเหมอนลกบอลขนาดใหญ (เสน

ผานศนยกลางตง 12 นาโนเมตร) ขางในกลวง ขางในเฟอรรตน

หนงโมเลกล สามารถเกบเหลกไวไดถง 4,500 อะตอม โดยเหลก

พวกนจะอยในรปทไมละลายนำาซงเปนอนตรายนอยกวา สวน

เหลกทใชงานอยกจะอยในสภาพทจบอยกบโปรตนอนๆ ตามแต

หนาทของมน ทมอยมากทสดคอกลมเหลกทจบอยในฮม โดย

เฉพาะในฮโมโกลบนในเมดเลอดแดง สำาหรบในกระแสเลอดเอง

เหลกทอยในระหวางการลำาเลยงไปใชตามอวยวะตางๆ กจะอย

ในสภาพทจบกบโปรตนทเรยกวาทรานสเฟอรรน (transferrin

สงเกตวามนมตว r อยสองตว เนองจากตนศพทมาจากภาษา

ลาตน trans (ขาม พนไป) + ferrum (เหลก) + in (คำาลงทาย

ยอดนยมของชอโปรตนอกเหมอนกน) ไมไดมาจาก transfer

(ขนสง ลำาเลยง) แตอยางใด) จนกวาจะไปถงเนอเยอปลายทาง

กอนโปรตนทรานสเฟอรรนทจบกบเหลกอยกจะถกเซลล “กน”

เขาไปทงกอนเพอดงเหลกไปใชงานตอไป (จะเหนไดวาไมมการ

ปลอยเหลกใหออกมาเพนพานเปนอสระในเลอดไดเปนอนขาด)

ในกระแสเลอดของคนปกต จะมทรานสเฟอรรนอยใน

ปรมาณทสงกวาเหลกมาก คอเหลกทงหมดทมอยในกระแส

เลอดจะจบกบทรานสเฟอรรนไดเพยงประมาณ 1 ใน 3 เทานน

แตในผทมปรมาณเหลกในรางกายอยในระดบสง นอกจาก

ทรานสเฟอรรนทงหมดจะมเหลกจบอยแลว กยงมเหลกสวน

เกนทไมไดจบกบโปรตนตกคางอยในกระแสเลอดไดอก ซงเหลก

สวนทเกนนกจะสามารถไปทำาอนตรายกบเนอเยอตางๆ ได

ในแตละวน รางกายตองการเหลกประมาณ 20 มลลกรม

เพอสรางฮโมโกลบนสำาหรบเมดเลอดแดงใหม (ถาคณผอานยง

จำายอหนาทสองได มนคอประมาณครงหนงของปรมาณเหลกท

มอยในตวของเรา) แตเราไดรบธาตเหลกจากอาหารเพยงวนละ

ประมาณ 1-2 มลลกรมเทานน ทเราสามารถมชวตอยไดโดย

ไมเกดปญหากเปนเพราะวารางกายของเรา มการรไซเคลเอา

เหลกจากเมดเลอดแดงทหมดอายและตองถกทำาลาย กลบมาใช

ใหม (คอนเซปททนสมย เปนมตรกบสงแวดลอมมาก) กระบวน

การน ทำาใหเรามเหลกทถกขบทงนอยมาก คอประมาณวนละ

1-2 มลลกรมเชนกน ทำาใหโดยรวมแลวปรมาณเหลกในรางกาย

มระดบทคอนขางจะคงทตลอดเวลา

ความจรงแลวทผมพดวา “ขบ” เหลกทง กไมคอยจะถกนก

เนองจากจรงๆ แลว รางกายของเราไมมกลไกสำาหรบการกำาจด

เหลกสวนเกนทงโดยตรง (ไมเหมอนอยางเวลาไดรบสารอาหาร

บางอยาง อยางเชนพวกวตามนหรอเกลอแรมากเกนไป เราก

สามารถจะขบออกมาทางไตได ความจรงแลว เรองนกดจะคอน

ขางสมเหตสมผลในเชงววฒนาการ เนองจากตงแตเรมม

ออกซเจนมากขนในโลก เหลกกกลายเปนสนคาหายาก เจอเมอ

ไรตองพยายามเกบเอาไว เรองอะไรจะตองไปพยายามพฒนา

กลไกสำาหรบกำาจดมนออกไปดวย) เหลกทรางกายเสยไปในแต

ละวน เราเสยไปจากเหลกทสะสมอยในเซลลตางๆ ทหลดออก

ไปนอกรางกาย ซงตำาแหนงหลกกเปนทเยอบลำาไส ซงบรเวณน

เซลลมอายสนและจะหลดออกไปเรอยๆ (มเซลลใหมสรางขน

มาทดแทนตลอดเวลาครบ ไมตองเปนหวง) และเวลามเลอด

ออกตามจดตางๆ โดยเฉพาะประจำาเดอนในคณสภาพสตรทยง

อยในวยเจรญพนธ (อนนเปนสาเหตททำาใหผหญงมปรมาณ

เหลกในรางกายตำากวาผชาย)

เรองการเสยเหลกไปกบเลอดน เปนวธการหนงทนำามาใช

รกษาผทมธาตเหลกในรางกายมากเกนไป ดวยสาเหตบางอยาง

ไดโดยการดดเอาเลอดจำานวนหนงออก เหลกสวนทอยในเลอด

นนกจะถกกำาจดออกไปดวย (คำาเตอน: วธนใชรกษาภาวะ

เหลกเกนในโรคธาลสซเมยไมได เนองจากปกตกซดพออยแลว

ภาพท 1 แบบจำาลองโมเลกลแบบเตมพนท (space-filling model ซง

แสดง รปรางสามมตโดยประมาณโมเลกล) ของโปรตนเฟอรโรพอรตน

(หวงวารปทพมพออกมาจะยงพอมองเหนวามนดคลายลกบอลอยนะครบ)

ทมา: ขอมลตำาแหนงอะตอม PDB: 1FHA ฉบบนเปลยนบรรยากาศมา

สรางภาพดวยโปรแกรม QuteMol 0.4.1 กนบางนะครบ

กนยายน ธนวาคม 2556 5

ขนเอาเลอดออกทงอกกจะยงไปกนใหญนะส)

เนองจากการสญเสยเหลกของรางกาย เปนไปดวยอตรา

ทคงทไมวาจะมเหลกอยในรางกายมากหรอนอยเพยงใด มนจง

เกดปญหาขนไดงาย หากอตราทรางกายไดรบเหลกเขาไปเกด

ผดปกตขนมา (คอมนไมสามารถจะเพมหรอลดอตราการขบ

เหลกออกเพอชดเชยได)

การเอาเหลกเขารางกายตามปกตแลวเกดขนทเซลลเยอบ

ลำาไสเลก โดยอตราการดดซมจะขนอยกบปจจยหลายอยาง เชน

ชนดของเหลก (เหลกทอยในฮมจะสามารถดดซมไดดกวาเหลก

ทไมไดอยในฮม) สารอนๆ ทอยดวยกนในอาหาร ปรมาณเหลก

ในรางกาย ความตองการเหลกในการสรางเมดเลอดแดงใน

รางกาย ระดบออกซเจนในรางกาย เปนตน

ขอขยายความเรองอาหารสกหนอยกแลวกนนะครบ เพราะ

คดวานาจะมประโยชนสำาหรบชาวชมรมธาลสซเมย คออาหาร

ทเรารบประทานเขาไป หลายๆ อยางมผลกระทบตอการดด

ซมธาตเหลก บางอยางทำาใหดดซมเหลกไดดขน แตบางอยาง

กทำาใหดดซมเหลกไดนอยลง อยางเชน วตามนซ ทำาใหการ

ดดซมเหลกดขน เขาใจวาเนองจากมนชวยใหเหลกอยในรป

ทละลายนำาไดด ผลของวตามนซ ตอการดดซมเหลกน จะยงเพม

มากขนเมอมสารกลม ไฟเตต (phytate เปนสารทพบมากใน

เมลดพช) หรอพวก โพลฟนอล (polyphenol เปนสารประกอบ

ทมกลมฟนอลเปนองคประกอบอยมาก อาหารทมสารพวกนอย

มากกอยางเชน ชา กาแฟ โกโก ไวนแดง เปนตน) อยดวย

อยางไรกตาม ทงไฟเตตและโพลฟนอล ดวยตวมนเองกลบสงผล

ยบยงการดดซมธาตเหลกแทน เราจงแนะนำาใหผทเปนธาลสซเมย

ดมนำาชา ทไมแนะนำากาแฟเพราะกาแฟจะกระตนใหกระเพราะ

หลงกรดมากขน ภาวะความเปนกรดทสงขนทำาใหการดดซม

เหลกเกดไดดขนอกนดหนอย แตเบดเสรจแลวกยงสามารถชวย

ลดการดดซมไดบาง แมจะไมดเทาชา สำาหรบไวนแดงกเชนเดยว

กน เราพบวาไวนแดงไมมผลตอการดดซมธาตเหลกเลยทงๆ ทม

โพลฟนอลอยมากพอสมควร ทงนเนองจากแอลกอฮอลใน

ไวนแดงจะกระตนใหกระเพาะหลงกรดมากขน ทำาใหเหลกดด

ซมไดดขน หกกลบลบหนกนแลวจงแคเสมอตว (อยางไรกตาม

การบรโภคไวนแดงอาจเปนอนตรายตอสขภาพตบ และกระเปา

สตางคได เราเตอนคณแลว)

สำาหรบพวกถว นอกจากจะมไฟเตต มากแลว โปรตนในถว

เองกสามารถชวยลดการดดซมธาตเหลกไดเชนเดยวกน

อาหารโปรตนทดอกชนดหนงคอไขไก ซงโปรตนในไขขาว

เองกสามารถจบกบเหลก ชวยยบยงการดดซมธาตเหลกได

โดยปกตแลว เราแนะนำาใหผปวยโรคธาลสซเมยรบประทาน

เนอสตวทมสขาว เชน ไก หรอ ปลา มากกวาเนอสแดง เนองจาก

มนจะมปรมาณเหลกทเกาะอยในฮมอยนอยกวามาก (จงดด

ซมไดนอยกวา) อยางไรกตาม เนอสตวพวกนจะชวยใหการดด

ซมธาตเหลกดขนได จงควรระวง ไมรบประทานรวมไปกบ

อาหารทมธาตเหลกอย

เนองจากการดดซมธาตเหลก ทลำาไสตองอาศยโปรตนตว

หนงทผวเซลลชอดเอมทวน (DMT1: divalent metal transporter 1

แปลตรงตวกคอ โปรตนททำาหนาทลำาเลยงโลหะทมประจสอง

ชนดท 1 เอาเปนวาไมตองสนใจชอมนดกวานะครบ) ซงนอกจาก

จะทำาหนาทนำาเหลกเขาเซลลลำาไสแลว กยงทำาหนาทนำาอออน

ของโลหะชนดอนๆ ทมประจเปนสอง อยางเชน แคลเซยม

แมกนเซยม หรอสงกะส เขาเซลลดวย และเนองจากวาโปรตน

ดเอมทวนแตละตวสามารถลำาเลยงโลหะไดทละตวดวย การท

มธาตโลหะชนดอนๆนอยในอาหารก จะชวยลดการดดซมธาต

เหลกลงไดเชนกน

อยางไรกตาม ปจจยเหลานไมคอยจะมผลกบเหลกทจบอย

กบฮมเทาไร (เขาใจวาเนองจากกลไกการดดซมเปนคนละแบบ

กน) ดงนนกวยเตยวเนอนำาตกใสเครองใน กยงคงเปนอาหารตอง

หามอนดบหนง สำาหรบผทมเหลกเกนตอไป ไมสามารถจะอาง

วาเดยวคอยดมนำาชา กนถว กนไขไกหรออนๆ ตามไดนะครบ

เหลกกบธาลสซเมย

ผทเปนโรคธาลสซเมยมกจะมปญหาเหลกเกน ซงสวนหนง

เกดจากการไดรบเลอดเพอแกไขภาวะโลหตจาง (เนองจาก

เลอดทรบเขาไป กมเหลกเปนองคประกอบในปรมาณมาก ผล

ขางเคยงทเกดขนคอ เปนการนำาธาตเขาเหลกดวยวธพเศษนอก

ไปจากการดดซมจากอาหารตามปกต) แตอกสวนหนงเกดขน

จากการทเซลลเยอบลำาไสถกกระตนใหดดซมเหลกเขามามาก

ขน ซงอนนกเปนผลมาจากการทรางกายมภาวะเลอดจาง ขาด

ออกซเจน และมการผลตเมดเลอดแดงเพมขนมาก ทำาใหลด

การผลตโปรตนตวหนงทชอเฮปซดน (hepcidin จาก hep

(จากตนศพทกรก hepar = ตบ) + cide (ในทสดมาจากตน

ศพทลาตน - cidere = ฆา) + in (คำาลงทายชอโปรตน) ทไดชอ

อยางนเนองจากมนสรางขนทตบ และมคณสมบตในการฆา

แบคทเรยได) ลง เฮปซดนน ปกตทำาหนาทยบยงการสรางโปรตน

อกตวหนงชอเฟอรโรพอรตน (ferroportin: อนนหาแหลงอางอง

ทมาไมได แตเขาใจวานาจะมาจาก ferrum (เหลก) กบคำา

ลาตน portus (ประต) หรอ portare (ถอ นำา ขน ซงจรงๆ

แลวคำานกแผลงมาจาก portus อกท)) ซงเฟอรโรพอรตน

นทำาหนาทปลอยเหลกในเซลลเยอบลำาไสเขาสกระแสเลอด เมอ

รางกายลดการสรางเฮปซดนลง กเลยทำาใหมเฟอรโรพอรตน

เพมขน ทำาใหมการนำาเหลกเขารางกายมากขน (ไงละ)

กนยายน ธนวาคม 25566

ความจรงแลวเรองนยงซบซอนหนกขนไปอก เนองจากเรา

พบวามโปรตนอกตวหนงชอ TMPRSS6 (ไมเขยนชอเตมกแลว

กนนะครบ) สามารถยบยงกลไกทกระตนการสรางเฮปซดนได

เมอเรวๆ นมผทดลองเอาสารทมฤทธตานโปรตน TMPRSS6 น

ฉดใหหนทดลองทเปนโรคบตาธาลสซเมยและมเหลกเกน (ไอเดย

คอเจาสารตวนจะไปยบยงการทำางานของ TMPRSS6 ทำาให

กลไกกระตนการสรางเฮปซดนทำางานไดดขน ทำาใหมการสราง

เฮปซดนไดมากขน ทำาใหสรางเฟอรโรพอรตนไดนอยลง ทำาให

ดดซมเหลกไดนอยลง ทำาใหปรมาณเหลกในรางกายลดลง ฉลาด

ไหม) ปรากฎวาสามารถลดปรมาณเหลกในรางกายลงได และยง

ชวยใหความเขมขนของเลอดและหนาตาของเมดเลอดดดขน

ดวย อนนเขาคดวาคงจะเปนเพราะมนไปลดปรมาณเหลกใน

รางกายลง ทำาใหรางกายสรางฮโมโกลบนไดนอยลง ทำาใหมอลฟา

โกลบนสวนเกนซงเปนอนตรายตอเซลลนอยลงไปดวย อยางไรก

ตามยานยงอยในขนตอนการทดลองในสตวทดลองอยนะครบ

แมตามปกตรางกายจะไมสามารถขบเหลกออกไดนอก

จากปลอยใหหลดออกมากบเซลลตางๆ แตเราสามารถใชยาชวย

ใหสามารถขบเหลกทคางอยออกมาได โดยยาขบเหลกทเราใช

กนอย จะไปจบกบเหลกแลวทำาใหมนอยในสภาพทสามารถจะ

ถกขบออกทางไต (ออกมากบปสสาวะ) หรอระบบทางเดนนำา

ด (ออกมากบอจจาระ) ได จงสามารถเพมอตราการกำาจดเหลก

ออกจากรางกายขนไดมากกวาปกต เลาเรองเหลกมาพอสมควร

แลว ฉบบขอจบเทานกอน พบกนใหมฉบบหนา สวสดครบ

เอกสารอางอง

1. Andrews NC (1999) Disorders of iron metabolism.

N Engl J Med 341: 1986-95.

2. Beard JL (2001) Iron biology in immune function,

muscle metabolism and neuronal functioning.

J Nutr 131: 568S-580S.

3. Camaschella C (2013) Treating iron overload.

N Engl J Med 368: 2325-7.

4. Hallberg L, Hulthen L (2000) Prediction of dietary iron

absorption: an algorithm for calculating absorption

and bioavailability of dietary iron. Am J Clin Nutr 71: 1147-60.

5. Sheftel AD, Mason AB, Ponka P (2012) The long history

of iron in the Universe and in health and disease. Biochim

Biophys Acta 1820: 161-87.

6. Skaar EP (2010) The Battle for Iron between bacterial

pathogens and their vertebrate hosts. PLoS Pathog

6: e1000949. doi:10.1371/journal.ppat.1000949

7. Taher AT, Viprakasit V, Musallam KM, Cappellini MD (2013)

Treating iron overload in patients with non-transfusion-

dependent thalassemia. Am J Hematol 88:409-15.

8. Theil EC (1987) Ferritin: structure, gene regulation, and

cellular function in animals, plants and microorganisms.

Annu Rev Biochem 56: 289-315.