พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก

สงยตตนการ สคาถวรรค

เลมท ๑

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธพระองคนน

เทวตาสงยต

นฬวรรคท ๑

๑. โอฆตรณสตร

วาดวยการขามโอฆะ

[๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลวเทวดาองคหนง มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒] เทวดานน ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ขาพระองคขอทลถามพระองคขามโอฆะไดอยางไร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 2 พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ทานผมอาย เราไมพกอย ไมเพยรอย ขามโอฆะไดแลว. ท. ขาแตพระองคผไมมทกข กพระองคไมพกไมเพยร ขามโอฆะไดอยางไรเลา. พ. ทานผมอาย เมอใด เรายงพกอย เมอนน เรายงจมอยโดยแทเมอใดเรายงเพยรอย เมอนน เรายงลอยอยโดยแท ทานผมอาย เราไมพกเราไมเพยร ขามโอฆะไดแลวอยางนแล. เทวดานนกลาวคาถานวา นานหนอ ขาพเจาจงจะเหนขณาสว พราหมณผดบรอบแลว ไมพก ไมเพยรอย ขามตณหาเปนเครองเถาะเกยวในโลก. [๓] เทวดานน กลาวคานแลว พระศาสดาทรงอนโมทนา ครงนนแลเทวดานนดารวา พระศาสดาทรงอนโมทนาคาของเรา จงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา ทาประทกษณแลวกหายไป ณ ทนนแล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 3 สารตถปกาสน อรรถกถาสงยตตนกาย อรรถกถาสงยตตนกายสวรรค

อารมภกถา

ขาพเจาพระพทธโฆษาจารย ขอ นอมนมสการดวยเศยรเกลา ซงพระ- สคตเจาผหลดพนแลวจากคต ผมพระทย เยอกเยนสนทดวยพระมหากรณาธคณ ผ มความมดคอโมหะอนแสงสวางแหงปญญา ขจดแลว ผเปนครของชาวโลกทงหลาย พรอมทงมนษยและเทวดา. พระพทธเจาทรงทาใหแจงพระ- สพพญตญาณ ทรงเขาถงพระธรรมใด อนมมลทนไปปราศแลว ขาพเจาขอ นอมนมสการพระธรรมอนเยยมนนดวย เศยรเกลา. ขาพเจาขอนอมนมสการดวยเศยร- เกลา ซงพระอรยสงฆเจาอยเปนหมแหง พระอรยบคคลแมทงแปดพวก ผเปนบตร อนเกดแตพระอระของพระสคตเจา ผยาย เสยไดซงมารและเสนามาร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 4 บญใด สาเรจแลวดวยการกราบไหวพระรตนตรยของขาพเจาผมจต เลอมใสแลว ดวยประการฉะน ดวยอานภาพแหงบญนน ขาพเจาเปนผมอนตรายอนขจดดแลว อรรถกถาใด อนพระขณาสพ ๕๐๐ องค ผชานาญแตกฉานในปฏสมภทาชวยกนรอยกรอง แลวตงแตปฐมสงคายนา ตอมามการรอยกรองอกสองครง คอในทตย-ตตยสงคายนา เพอประกาศเนอความของปกรณสงยตตนกายอนประเสรฐ ซงประดบดวยวรรคแหงสงยตอนจาแนกญาณตาง ๆ ทพระพทธะและสาวกของพระพทธะพรรณนาไวดแลว กอรรถกถานนแหละ อนพระมหนทเถระผชานาญจากประเทศอนเดยนามายงเกาะสงหล(ประเทศศรลงกา) ตอมาไดประดษฐานไวดวยภาษาสงหล เพอประโยชนแกหมชนชาวเกาะ ขาพเจานาอรรถกถาภาษาสงหลออกแปลเปนภาษามคธซงเปนภาษาทนารนรมย ถกตองตามระเบยบพระบาลไมมภาษาอนปะปน ไมขดแยงทฤษฎของพระเถระทงหลาย ผอยในมหาวหาร ผเปนดงประทปของเถระวงศ ผวนจฉยอธกรณละเอยดรอบคอบ จกตดขอความทซา ๆ ออกแลวจกประกาศเนอความอรรถกถาสงยตตนกายน เพอความชนชมยนดของสาธชนและเพอดารงอยสนกาลนานแหงพระธรรม. การพรรณนาอนใด ทกระทาไวในพระนครทงหลาย อนสบเนองมาจากพระนครสาวตถ ภายหลงไดรอยกรองอกสองครงนน ไดยนวา เรองทงหลาย และพทธพจนทกลาวไวในพระนครนนเปนไปโดยพสดาร ขาพเจาจกกลาวอรรถกถานนในทนจกไมกลาวใหพสดารเกนไป สวนอรรถกถาแหงพระสตรเหลาใดเวนจากเรองยอมไมแจมแจง เพอความแจมแจงแหงพระสตรนน ขาพเจากจกแสดงเรองเหลานน. พทธพจนเหลานน คอ สลกถา ธดงคธรรม พระกรรมฐานทงปวงความพสดารของฌานและสมาบต ทงประกอบดวยจรยะและวธการ อภญญา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 5ทงหมด คาวนจฉยอนผนวกดวยปญญา ขนธ ธาต อายตนะ อนทรย อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาทเทศนาซงไมนอกแนวพระบาลมนยอนละเอยดรอบคอบ และวปสสนาภาวนา คาทกลาวมานทงหมดขาพเจากลาวไวในวสทธมรรคแลวอยางบรสทธด เพราะฉะนน ในทน จกไมวจารณเรองทงหมดนนอก กเพราะคมภรวสทธมรรคทขาพเจารจนาไวดวยประการดงกลาวมาน แหละ ดารงอยทามกลางแหงนกายทง ๔ จกประกาศขอความตามทกลาวไวในนกายทง ๔ เหลานน ฉะนน ขอสาธชนทงหลายจงถอเอาคมภรวสทธมรรคนนกบอรรถกถาน แลวจกทราบขอความตามทองอาศยคมภรสงยตตนกายนนได. ในพระคมภรเหลานน คมภรชอวา สงยตตนกาย ม ๕ วรรค คอสคาถวรรค นทานวรรค ขนธวรรค (บาลเปนขนธวารวรรค) สฬายตนวรรคมหาวรรค เมอวาโดยสตรม ๗,๗๖๒ สตร นชอวา สงยตตสงคหะ. เมอวาโดยภาณวารม ๑๐๐ ภาณวาร. ในวรรคแหงสงยตนนมสาคาถวรรคเปนเบองตน.ในสตรทงหลาย มโอฆตรณสตร เปนเบองตน. คาพระสตรวา เอวมเม สตเปนตน ททานพระอานนทเถระกลาวไวในเวลาทาปฐมมหาสงคตนน มนทานเปนเบองตน. กปฐมมหาสงคตนนน ทานพระอรรถกถาจารยใหพสดารไวในเบองตน ของอรรถกถาทฆนกายสมงคลวลาสน เพราะฉะนน บณฑตพงทราบปฐมมหาสงคตนนโดยนยอนพสดารในทนนเถด. จบอารมภกถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 6 เทวตาสงยตตวรรณนา นฬวรรคท ๑

อรรถกถาโอฆตรณสตร

พงทราบวนจฉยในโอฆตรณสตรท ๑ แหงนฬวรรค ดงน :- บทวา เอวมเม สต เปนตนน เปนนทาน. ในบทเหลานน คาวาเอว เปนศพทนบาต. บทวา เม เปนตน เปนบทนาม. คาวา ว ในบทวาสาวตถย วหรต นเปนศพทอปสรรค. บทวา หรต เปนบทอาขยาต พงทราบการจาแนกบทโดยนยนกอน.

วาดวย เอว ศพท

แตเมอวาโดยอรรถ เอว ศพทจาแนกเนอความไดหลายอยางเปนตนวาคาเปรยบเทยบ คาแนะนา คายกยอง คาตเตยน การรบคา อาการะ คาชแจงคากาหนดแนนอน จรงอยางนน เอว ศพทนทมาในคาอปมาในประโยคมเอว ศพท เปนเบองตน วา เอว ชาเตน มจเจน กตตพพ กสล พหแปลวา สตวผมอนจะพงตายเปนธรรมดา เกดมาแลวพงสรางกศลใหมากฉนนน. เอว ศพททมาในคาแนะนา เชนในประโยคมคาเปนตนวา เอวนเตอภกกมตพพ เอว ปฏกกมตพพ แปลวา เธอพงกาวไปอยางน พงถอยกลบอยางน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 7 เอว ศพททมาในคายกยอง เชนในประโยคทมคาเปนตนวา เอวเมต ภควา เอวเมต สคต ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอน อยางนน ขาแตพระ-สคตเจา ขอน อยางนน. เอว ศพททมาในคาตเตยน เชนในประโยคทมคาเปนตนวา เอวเมวปนาย วสล ยสม วา ตสม วา ตสส มณฑกสส สมณกสส วณณภาสต แปลวา กหญงถอยนยอมกลาวสรรเสรญสมณะโลนนน อยางน อยางน ไมวาทใดทหนง. เอว ศพททมาในการรบคา เชนในประโยคทมคาเปนตนวา เอวภนเตต โข เต ภกข ภควโต ปจจสโสส แปลวา ภกษเหลานน ไดพากนรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาวา อยางนน พระเจาขา. เอว ศพททมาในอาการะ เชนในประโยคทมคาเปนตนวา เอวพยาโข อห ภนเต ภควตา ธมม เทสต อาชานาม แปลวา ขาพระ-พทธเจากลาวอยางนนจรง พระเจาขา ขาพระพทธเจา ยอมทราบทวถงธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวแลว. เอว ศพททมาในคาชแจง เชนในประโยคทมคาเปนตนวา เอหตว มาณวก ฯเปฯ เอวจ วเทห สาธ กร ภว อานนโท เยน สภสสมาณวสส โตเทยยปตตสส นเวสน เตนปสงกมต อนกมป อปาทายแปลวา มานแนะ พอมาณพนอย เจาจงเขาไปหาพระสมณะชอวา อานนทแลวเรยนถามถงความมอาพาธนอย ความลาบากนอย ความคลองแคลว ความมกาลง ความอยสาราญ ดวยคาของเราวา ทานสภมาณพโตเทยยบตร เรยน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 8ถามทานพระอานนทถงความมอาพาธนอย ความลาบากนอย ความคลองแคลวความอยสาราญ และจงกลาวอยางนวา ขอประทานโอกาส ขอทาน พระอานนทจงอนเคราะหเขาไปยงนเวศนของสภมาณพโตเทยยบตรเถด. เอว ศพททมาในอวธารณะคอ คากาหนดทแนนอน เชนในประโยคทมคาเปนตนวา ต ก มถ กาลามา ฯเปฯ เอว โน เอตถ โหตแปลวา ดกอนชาวกาลามะทงหลาย ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ธรรมเหลาน เปนกศลหรออกศล เปนอกศล พระเจาขา มโทษหรอไมมโทษ มโทษพระเจาขา ผรตเตยนหรอสรรเสรญ ผรตเตยน พระเจาขา ธรรมนบคคลสมาทานใหบรบรณแลวยอมเปนไปเพอความไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกขหรอไม หรอใครเหนเปนอยางไรในขอน ธรรมเหลาน บคคลสมาทานใหบรบรณแลวยอมเปนไปเพอความไมเกอกล เพอทกขในขอน พวกขาพระองคเหนอยางน พระเจาขา. เอว ศพทนนน ในทนบณฑตพงเหนวาใชในอรรถ ๓ อยาง คอในอาการะ นทสสนะ อวธารณะ. บรรดาอรรถ ๓ อยางนน ทานพระอานนท ยอมแสดงเนอความน ดวย เอว ศพทอนมอาการะเปนอรรถวา พระดารสของพระผมพระภาคเจานนละเอยดโดยนยตาง ๆ ตงขนดวยอธยาศยมใชนอย สมบรณดวยอรรถและพยญชนะ มปาฏหารยตาง ๆ ลกซงโดย ธรรม อรรถ เทศนาและปฏเวธมาสคลองแหงโสตครงแรกควรแกการศกษาโดยภาษาของตน ๆ แหงสตวทง-หมด ใครเลาจะสามารถเขาใจไดโดยประการทงปวง แมจะใหเกดความประสงคเพอจะสดบดวยกาลงทงปวงวา ขาพเจาสดบมาอยางน คอ แมขาพเจาสดบมาแลวโดยอาการอยางหนง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 9 พระอานนท เมอจะเปลองตนวา ขาพเจามใชสยมภ พระสตรน ขาพเจามไดกระทาใหแจง จงแสดงพระสตรทงสนอนสมควรกลาวในกาลบดนวา เอวมเม สต คอวา แมขาพเจากสดบมาแลวอยางนดวย เอว ศพทอนมนทสสนะเปนอรรถ. พระอานนท เมอแสดงกาลงคอความทรงจาของตน อนสมควรแกภาวะทพระผมพระภาคเจาตรสสรรเสรญไว อยางนวา ดกอนภกษทงหลายอานนทนเปนเลศกวาภกษทงหลาย ผเปนสาวกของเราผเปนพหสต มคตมสต มความทรงจา เปนอปฏฐาก และทานพระธรรมเสนาบดกลาวไวอยางน วา ทานพระอานนทฉลาดในอรรถ ฉลาดในธรรม ฉลาดในพยญชนะ ฉลาดในนรตต ฉลาดในคาเบองตนและเบองปลาย ดงน จงใหความประสงคเพอจะสดบของสตวทงหลายเกดขน จงกลาววา เอวมเม สต แปลวา ขาพเจาสดบมาแลวอยางน คานนแล ไมหยอนไมยงโดยอรรถหรอวาโดยพยญชนะอยางนเทานน ไมควรเหนเปนอยางอน ดวยศพทวา เอว อนมอวธารณะเปนอรรถน.

วาดวย เม ศพท

เม ศพทปรากฏในอรรถ ๓ อยาง. จรงอยางนน เม ศพท มอรรถวา มยา เชนในประโยคทมคาเปนตนวา คาถาภคตมเม อโภชเนยย แปลวา โภชนะทไดมาเพราะการขบรอง เราไมควรบรโภค. เม ศพทมอรรถวา มยห เชนในประโยคทมคาเเปนตนวา สาธ เม ภนเต ภควาสงขตเตน ธมม เทเสต แปลวา ขาแดพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาสขอพระผมพระภาคเจาจงแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองคเถด เม ศพทมอรรถวา มม เชนในประโยควา ธมมทายาทา เม ภกขเว ภวถ เปนตน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 10แปลวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงเปนธรรมทายาทของเรา แตในทนควรใชในอรรถ ๒ อยางคอ มยา สต แปลวา ขาพเจาสดบแลว และมม สต แปลวา การสดบของขาพเจา.

วาดวย สต ศพท

สต ศพทในบทวา สต นเปนทงศพทมอปสรรคและไมมอปสรรคจาแนกอรรถไดมใชนอย เชนอรรถวา การไป วาปรากฏแลว วากาหนด วาสงสม วาขวนขวาย วาสททารมณ ทรไดดวยโสต และรตามแนวแหงโสตทวารเปนตน. จรงอยางนน สต ศพทนมอรรถวาไป ในประโยควา เสนายปสโต เปนตน แปลวา เสนาเคลอนไป สตศพทมอรรถวามธรรมอนปรากฏ แลว ในประโยควา สตธมมสส ปสสโต เปนตน แปลวามธรรมอนสดบแลว เหนอย. สตศพทมอรรถวา เปยกชมดวยราคะและไมเปยกชมดวยราคะ เชนในประโยควา อวสสตา อนวสสตสส เปนตน แปลวา ภกษณกาหนดยนดแลวตอบคคลผไมกาหนดยนดแลว. สตศพทมอรรถวาสงสม ในประโยควาตมเหห ป ปสต อนปปก เปนตน แปลวา บญมใชนอย อนทานทงหลายสงสมแลว. สตศพทมอรรถวา ขวนขวายคอการประกอบเนองๆ ในฌาน เชนประโยควา เย ฌานปสตา ธรา เปนตน แปลวา นกปราชญทงหลายเหลาใดขวนขวายแลวในฌาน. สตศพทมอรรถวา สททารมณ อนบคคลพงรดวยโสตเชน ในประโยควา ทฏ สต มต เปนตน แปลวา รปอนเราเหนแลวเสยงอนเราฟงแลว หมวดสามแหงธรรมอนเราทราบแลว. สต ศพทน มอรรถวารตามแนวแหงโสตทวาร และทรงจาตามทตน รแลว ดงในประโยควา สตธโร สตสนนจโย เปนตน แปลวา ทรงไวซงสตะ สงสมไวซงสตะ แตในทนมอรรถวาเขาไปทรงไวแลว หรอวา การ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 11เขาไปทรงไว โดยกระแสแหงโสตทวาร. กเมออรรถแหง เม ศพท วา มยา กจะประกอบเนอความไดวา ขาพเจาไดสดบมาแลว เขาไปทรงไวแลวตามแนวแหงโสตทวาร เมอเมศพทเทากบ มม กจะประกอบเนอความไดวา การสดบคอ การเขาไปทรงไวโดยกระแสแหงโสตทวารของเรา ดงน. บรรดาบททง ๓ เหลาน ดวยประการดงกลาวมาน บทวา เอว เปนบทแสดงกจ ของวญญาณ โสตวญญาณเปนตน. บทวา เม เปนบทแสดงถงบคคลผมความพรอมเพรยง ดวยวญญาณอนคนสดบมาแลว. บทวา สต เปนบทแสดงถงการรบไวโดยไมหยอนไมยงและไมวปรต โดยความเปนผไมปฏเสธตอการไมไดฟงมา. อนง บทวา เอว เปนบทประกาศภาวะทวถวญญาณนนเปนไปโดยกระแสแหงโสตทวารเปนธรรมชาตเปนไปในอารมณโดยประการตาง ๆ. บทวา เม เปนบทประกาศตน. บทวา สต เปนบทประกาศธรรม.กในพระบาลน มความสงเขปดงนวา ขาพเจา มไดกระทาสงอน นอกจากสงน คอ วาขาพเจาสดบธรรมนมา ดวยวญญาณวถอนเปนไปในอารมณมประการตาง ๆ. อนง บทวา เอว เปนบทประกาศธรรมทควรชแจง. บทวาเม เปนบทประกาศบคคล. บทวา สต เปนบทประกาศกจ คอ หนาทของบคคล. สตะ บทน มอรรถาธบายวา ขาพเจาจกแสดงซงสตรอนใด สตรอนนนขาพเจาสดบมาแลวอยางน. อนง บทวา เอว นเปนบทชแจงโดยอาการตาง ๆ แหงจตตสนดานซงเปนตวถอเอาอรรถะ และพยญชนะตาง ๆโดยลกษณะทเปนไปดวยอาการตาง ๆ เพราะเอว บทนเปนศพทแสดงถงบญญตของอาการ. บทวา เม เปนบทแสดงถงผกระทา. บทวา สต เปนบทแสดงถงอารมณ. กดวยคาเพยงเทาน ยอมเปนภาวะทจตตสนดานเปนไปโดยอาการตางๆกน กระทาการสนนษฐานในการรบอารมณของผกระทาความพรอมเพรยงกนในจตตสนดานนน. อกอยางหนง บทวา เอว แสดงหนาทของบคคล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 12บทวา สต แสดงหนาทของวญญาณ. บทวา เม แสดงถงบคคลซงประกอบหนาททงสอง. กในพระบาลน มเนอความยอวา ขาพเจาผเปนบคคล พรอม ดวยวญญาณอนมการสดบมาเปนกจ (หนาท) ไดสดบมาแลวโดยโวหารวาสวนกจ อนไดมาแลวเนองดวยวญญาณ ดงน. บรรดาบททง ๓ นน บทวาเอว และ เม เปนอวชชมานบญญต ดวยอานาจแหงสจฉกตถะ และปรมตถ-สจจะ. อนทจรง ในพระบาลน มขอทควรจะชแจงวา เอว กด เม กดวาโดยปรมตถ มอยอยางไร. บทวา สต เปนวชชมานบญญต เพราะอารมณทไดทางโสตในทนนน มอยโดยปรมตถ. อกอยางหนง บทวา เอว และเม เปนอปาทาบญญต เพราะเปนถอยคาอนบคคลพงกลาว อาศยเอาสงนน ๆ.บทวา สต เปนอปนธานบญญต เพราะเปนถอยคาอนบคคลพงกลาว เทยบเคยงซงอารมณทงหลายมทฏฐารมณเปนตน. กในพระบาลนน ทานพระอานนท ยอมแสดงความไมลมหลงไวดวยคาวา เอว เพราะผหลงแลวยอมไมสามารถแทงตลอดไดโดยประการตางๆและยอมแสดงความไมฟนเฟอนแหงถอยคาททานไดสดบมาไวดวยคาวา สตเพราะวา ถาบคคลมถอยคาทไดสดบฟงมาหลงลมไปยอมจะไมทราบชดวา คาน ขาพเจาไดสดบฟงมาแลว โดยระหวางกาล ดวยอาการอยางน พระอานนทน จงชอวา มความสาเรจทางปญญาเพราะความไมลมหลงและมความสาเรจทางสตเพราะความไมฟนเฟอน. ในความสาเรจ ๒ อยางนน ถาสตมปญญาเปนประธาน กสามารถทาการกาหนดไดแนนอนในพยญชนะ. ถาปญญามสตเปนประธาน กสามารถแทงตลอดในอรรถะ กเพราะประกอบดวยความสามารถแหงธรรมทงสองนนทานพระอานนท จงไดนามวา ธรรมภณฑาคารก (ขนคลงแหงพระธรรม)เพราะสามารถทจะอนรกษคลงพระธรรมใหสมบรณ ดวยอรรถะ และพยญชนะ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 13 อกนยหนง ทานพระอานนทแสดงโยนโสมนสการไวดวยคาวา เอว เพราะผไมมโยนโสมนสการ ยอมไมสามารถแทงตลอดไดโดยประการตาง ๆ.ยอมแสดงความเปนผมจตไมฟงซาน ดวยคาวา สต น เพราะจตทฟงซานมการฟงไมได จรงอยางนน บคคลมจตฟงซานแมผอนพดใหสมบรณทกอยาง กยงกลาววา ขาพเจาไมไดยน ขอจงพดอก. กบรรดาคณธรรม ๒ อยางนน เมอวาโดยโยนโสมนสการ พระ-อานนทยอมใหสาเรจซงอตตสมมาปณธ และบพเพกตบญญตา เพราะบคคลผมไดตงตนไวชอบและมไดทาบญไวในกาลกอนแลว จะมโยนโสมนสการไมได.วาโดยความไมฟงซาน ทานพระอานนทยอมใหสาเรจซงสทธมมสสวนะและสปปรสปสสยะ เพราะผมจตฟงซาน ยอมไมอาจเพอสดบฟง และผไมมอปนสยกไมมการคบหากบสตบรษ. อกนยหนง ขาพเจาไดกลาวไวแลววา เพราะบทวา เอว ยอมแสดงไขถงอาการตาง ๆ แหงจตสนดาน ซงเปนตวรบเอาอรรถและพยญชนะตาง ๆ ใหเปนไปดวยอาการตาง ๆ กน กลกษณะอาการอนเจรญอยางนนนยอมไมมแกบคคลผไมตงตนไวชอบ หรอมไดทาบญไวในปางกอน ฉะนนทานพระอานนท จงแสดงสมบต คอ จกร ๒ ขอ เบองปลายของทาน ดวยอาการอนเจรญ ดวยคาวา เอว น. ยอมแสดงสมบต คอ จกร ๒ ขอเบองตนโดยการประกอบการสดบฟงดวยคาวา สต น. จรงอย เมอบคคลอยในถนฐานอนมใชปฏรปเทส หรอเวนจากการคบสตบรษ ยอมไมมการสดบฟง. โดยนยน อาสยสทธ (คอความสาเรจแหงอธยาศย) ยอมเปนอนสาเรจแกทานเพราะความสาเรจแหงจกร ๒ ขอ เบองปลาย. ปโยคสทธ (คอความสาเรจแหงปโยคะ) ยอมเปนอนสาเรจเพราะจกร ๒ ขอ เบองตน. กดวยความบรสทธแหงอาสยะนน ทานจงเปนผเฉลยวฉลาดเฉยบแหลมในการบรรลมรรคผล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 14เพราะความบรสทธแหงปโยคะนน ทานจงเปนผเฉลยวฉลาดยงในพระปรยต. ดวยเหตน ถอยคาของทานพระอานนทผมปโยคะและอาสยะบรสทธแลว ผสมบรณแลวดวยการบรรลมรรคผล ยอมสมควรเพอเปนถอยคาเบองตนสาหรบ รองรบพระดารสของพระผมพระภาคเจา เปรยบเหมอนการขนไปแหงอรณเปนเบองตน แหงพระอาทตยกาลงอทยอย และเปรยบเหมอน โยนโสมนสการเปนเบองตนแหงกศลกรรมฉะนน เหตดงนน ทานพระอานนท เมอจะเรมตงคาอนเปนนทานในฐานะอนควร จงกลาว บทวา เอวมเม สต เปนตน. อกนยหนง ทานพระอานนท ยอมแสดงภาวะสมบต คอ อรรถปฏสมภทา และปฏภาณปฏสมภทาของตนดวยคาอนแสดงถงการแทงตลอดไดโดยประการตาง ๆ วา เอว น. ทานยอมแสดงภาวะสมบต คอ ธรรมปฏสมภทาและนรตตปฏสมภทา ดวยคาอนแสดงถงการแทงตลอดประเภทแหงธรรมอนบคคลพงสดบฟงวา สต น. อนง ทานพระอานนท เมอจะกลาวถอยคาอนแสดงถงโยนโสมนสการดวย เอว น. จงแสดงวา ธรรมเหลาน ขาพเจาเพงดวยใจ ขาพเจาแทงตลอดดแลวดวยทฏฐ ดงน. เมอกลาวถอยคาอนแสดงถงการประกอบการฟงดวยสต น จงแสดงวา ธรรมเปนอนมาก ขาพเจาไดฟงมาแลว ทรงจาไวแลวสงสมไวแลวดวยปญญา ดงน. เมอทานจะแสดงอรรถและพยญชนะใหบรบรณดวยคาแมทง ๒ นน ยอมใหการเออเฟอในการทจะใหการฟงเกดขน เพราะวาเมอบคคลไมฟงธรรมอนบรบรณดวยอรรถและพยญชนะโดยเออเฟอเคารพยอมเปนผเหนหางจากประโยชนเกอกลอนใหญ เพราะเหตน บคคลพงใหความเออเฟอเคารพในการฟงธรรมใหเกดขนเถด. อนง ดวยคาทงสนวา เอวมเม สต น ทานพระอานนท เมอไมตงธรรมอนพระตถาคตประกาศแลวไวสาหรบตน จงชอวา ยอมกาวลวงภมของ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 15อสตบรษ เมอปฏญาณความเปนสาวก ชอวา ยอมกาวลงสภมแหงสตบรษ. ทานพระอานนท ยอมยงจตของทานใหหลกออกจากอสทธรรม และใหจตของทานดารงไวในพระสทธรรม โดยทานองนนเหมอนกน เมอทานแสดงวากพระดารสนของพระผมพระภาคเจา พระองคนนนนแหละ ขาพเจาไดฟงมาอยางเดยวเทานน ดงน ชอวา ยอมเปลองตนออก ยอมแสดงอางพระศาสดายอมยงพระดารส ของพระชนเจาใหแนบสนท ยอมยงธรรมเนตใหดารงอย. อกอยางหนง พระอานนท เมอไมปฏญญา (ไมรบรอง) ซงความทพระดารสของพระผมพระภาคเจาวาเปนธรรมอนตนใหเกดขนไดเอง เปดเผยการไดฟงมาตงแตเบองตน ดวยบทวา เอวมเม สต ดงน ชอวา ยอมยงความไมมศรทธาใหพนาศ ยอมยงศรทธาสมบตในธรรมนใหเกดขนแกเทวดาและมนษยทงปวงวา พระดารสน ขาพเจาไดรบมาเฉพาะตอพระพกตรของพระผมพระภาคเจา ผแกลวกลาดวยเวสารชญาณ ๔ ผทรงไวซงทศพลญาณผดารงอยในอาสภฐาน (ฐานะอนประเสรฐ) ผบนลอสหนาท ผสงสดกวาสรรพสตว ผเปนใหญในธรรม ผเปนธรรมราชา ผเปนธรรมาธบด ผมธรรมดงประทป ผมธรรมเปนสรณะ ผยงจกรอนประเสรฐคอพระธรรมใหเปนไปทวผเปนพระสมมาสมพทธะพระองคนน ในพระดารสนใคร ๆ ไมควรทาความสงสย หรอเคลอบแคลงในอรรถในธรรม ในบทหรอในพยญชนะ ดงน ดวยเหตนนน ทานพระอรรถกถาจารยจงประพนธคาอนเปนคาถาไววา วนาสยต อสสทธ สทธ วฑเฒต สาสเน เอวมเม สตมจเจต วท โคตมสาวโก. ทานพระอานนทผเปนสาวกของ พระสมณโคดม กลาวอยางนวา ขาพเจา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 16 ไดฟงมาแลวอยางน นชอวา ยอมยงความ เปนผไมมศรทธาใหพนาศ ยอมยงศรทธา สมบตใหเจรญในพระพทธศาสนา ดงน.

วาดวย เอก สมย

บทวา เอก แสดงการกาหนดจานวน. บทวา สมย แสดงสมย(คอ เวลา) ทกาหนดไวแลว. บทวา เอก สมย แสดงสมยอนกาหนดไวไมแนนอน. สมยศพท ในบทวา สมย น ขาพเจาเหนใชในอรรถวา ความพรอมเพรยงกน ในอรรถวาขณะ ในอรรถวากาลเวลา ในอรรถวาประชม ในอรรถวาเหตและทฏฐ ในอรรถวาไดเฉพาะ ในอรรถวาละ ในอรรถวาแทงตลอด จรงอยางนน สมยศพทน มอรรถวาพรอมเพรยงกน เชนในประโยควา อปเปว นาม เสวป อปสงกเมยยาม กาลจ สมยจ อปาทายดงนเปนตน แปลวา หากวาพวกเราอาศยกาลเวลา และความพรอมเพรยงกนไดแลว กพงเขาไปในวนพรงน. สมยศพท มอรรถวาขณะ เชนในประโยควา เอโก จ โข ภกขเวขโณ จ สมโย จ พรหมจรยวาสาย เปนตน แปลวา ดกอนภกษทงหลายกขณะหนง สมยหนง มอยเพอการอยประพฤตพรหมจรรย. สมยศพท มอรรถวา กาลเวลา เชนในประโยควา อณหสมโยปรฬาหสมโย เปนตน แปลวา เวลารอน เวลากระวนกระวาย. สมยศพท มอรรถวาประชม เชนในประโยควา มหาสมโย ปวนสมเปนตน แปลวา ประชมใหญในปาใหญ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 17 สมยศพท มอรรถวาเหต เชนในประโยควา สมโยป โข เต. . . อปปฏวทโธ อโหส เปนตน แปลวา ดกอนภททาล แมเหตนแล ไดเปนสมยทเธอยงมไดแทงตลอดวา พระผมพระภาคเจาประทบ ณ กรงสาวตถ แมพระผมพระภาคเจาจกทรงทราบเราวา ภกษชอ ภททาล เปนผไมกระทาใหบรบรณในสกขาในศาสนาของพระศาสดา ดงน ดกอนภททาล เหตแมนแลไดเปนสมยอนเธอไมแทงตลอดแลว. สมยศพท มอรรถวาทฐ เชนในประโยควา เตน โข ปน สมเยน... อาราเม ปฏวสต เปนตน แปลวา กสมยนนแล ปรพาชก ชอ อคคาหมานะเปนบตรนางสมณมณฑกา อยอาศยในอารามของนางมลลกา อนมศาลาหลงเดยวมตนมะพลบเรยงรายอยรอบเปนทสนทนากนถงเรองทฐ. สมยศพท มอรรถวาไดเฉพาะ เชนในคาประพนธเปนคาถาวา ทฏเ ธมเม จ โย อตโถ โย จตโถ สมปรายโก อตถาภสมยา ธโร ปณฑโตต ปวจจต ผมปญญาเปนเครองทรงจา เรา กลาววาเปนบณฑต เพราะการไดเฉพาะ ซงประโยชนในทฏฐธรรมและประโยชนท เปนไปในสมปรายกภพ. สมย ศพท มอรรถวาละ เชนในประโยควา สมมา มานาภสมยาอนตมกาส ทกขสส เปนตน แปลวา ไดกระทาซงทสดแหงทกขแลวเพราะละมานานสยไดโดยชอบ. สมย ศพท มอรรถวาแทงตลอด เชนในประโยควา ทกขสสปฬนฏโ...อภสมยฏโ เปนตน แปลวา ทกขมอรรถวาบบคน มอรรถ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 18วาถกปจจยปรงแตง มอรรถวาเรารอน มอรรถวาแปรปรวน มอรรถวาพงแทงตลอด. แตในปกรณน สมย ศพท มอรรถวากาลเวลา ดวยเหตนน ทานพระอานนทจงแสดงวา สมยหนง บรรดาสมยทงหลาย อนเปนประเภทแหงกาลเวลา ม ป ฤด เดอน กงเดอน กลางคน กลางวน เชา เทยงเยน ปฐมยาม มชฌมยาม ปจฉมยาม และครหนง เปนตน. ในคาวา สมยหนง นนในบรรดาสมยทงหลายมปเปนตนเหลาน พระสตรใด ๆ ทพระผมพระภาคเจาตรสไวในป ในฤด ในเดอน ในปกษในเวลาอนเปนสวนกลางคน ในเวลาอนเปนสวนกลางวน ใด ๆ พระสตรนนทงหมด ทานพระอานนททราบดแลว กาหนดดแลวดวยปญญา แมกจรงถงอยางนน กเพราะเมอพระเถระจะกลาวอยางนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน ในปโนน ในฤดโนน ในเดอนโนน ในปกษโนน ในกาลอนเปนสวนแหงราตรโนน หรอวาในกาลอนเปนสวนแหงทวาโนน อยางน ใคร ๆกไมอาจเพอทรงจาไวไดหรอแสดงได หรอวาใหผอนแสดงไดโดยงายเลยทงจะตองเปนถอยคาททานตองกลาวมาก ฉะนน ทานพระเถระจงประมวล ขอความดงกลาวแลวนนไวเพยงบทเดยวเทานน วา สมยหนง ดงน. อกอยางหนง ทานพระอานนท ยอมแสดงถงสมยทงหลายของพระ-ผมพระภาคเจา ซงมประเภทแหงกาลไวมใชนอย ตามทปรากฏแจมแจงในหมเทพยดาและมนษยทงหลาย มอาทอยางน คอ สมยทพระองคเสดจกาวลงสพระครรภ สมยทพระองคประสต สมยทพระองคทรงสลดพระหฤทย สมยทพระองคเสดจออกผนวช

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 19 สมยทพระองคทรงชนะพญามาร สมยทพระองคตรสร สมยทพระองคประทบเปนสขในทฏฐธรรม สมยทพระองคตรสเทศนา*

สมยทพระองคเสดจดบขนธปรนพพาน บรรดาสมยเหลานน สมยหนง กลาวคอ สมยทตรสเทศนาไว. อนง บรรดาสมยแหงญาณกจและกรณากจ สมยแหงพระกรณากจนใด ในบรรดาสมยททรงปฏบตเพอประโยชนเกอถลแกพระองคและเพอแกบคคลอน สมยแหงการปฏบตเพอประโยชนเกอกลแกบคคลอนนใด ในสมยแหงพระกรณยกจทงสอง แกผประชม สมยแหงการทรงแสดงธรรมกถานใดในบรรดาสมยแหงเทศนาและปฏบตสมยแหงเทศนา นใด ทานพระอานนทกลาววา "สมยหนง" ดงน หมายเอาสมยใดสมยหนงในบรรดาสมยเหลานน. ถามวา กในพระสตรน ทานทาคาชแจงไว ดวยทตยาวภตต วาเอก สมย ไมเหมอนในพระอภธรรมซงทาไว ดวยสตตมวภตตวา ยสมสมเย กามาวจร และบทเเหงสตรอนนอกจากพระอภธรรมน กทานเทศไว ดวยภมมวจนะวา ยสม สมเย ภกขเว ววจเจว กาเมห แปลวาดกอนภกษทงหลาย ในสมยใด ภกษสงดแลวจากกามทงหลาย สวนในพระวนยทานทานเทศไว ดวย ตตยาวภตต วา เตน สมเยน พทโธ ภควา ดงน เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะในพระอภธรรม และพระวนยมอรรถเปนเชนนนแตพระสตรนมอรรถเปนอยางอน.* บางแหงแสดง สมยทปลงพระชนมายสงขารดวย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 20 จรงอย ในบรรดา ๓ ปฎกนน ในพระอภธรรมปฎก และบทแหง สตรอนแตอภธรรมน สมย ศพทยอมสาเรจเนอความ มอรรถแหงอธกรณะและมการกาหนดซงภาวะ (สภาวธรรม) ดวยภาวะเปนอรรถ เพราะอธกรณะมอรรถเทากบสมยศพท ซงมการเปนอรรถ มสมหะเปนอรรถ. สภาพแหงธรรมทงหลายมผสสะเปนตน ทพระผมพระภาคเจาตรสไวในพระอภธรรมและบทแหงสตรอนแตอภธรรมน ทานกาหนดไวดวยภาวะแหงสมยะ กลาวคอขณะ สมวายะ (การประชม) และเหต เพราะฉะนน เพอสองอรรถนนนทานจงทานเทศไวในทน ดวยภมมวจนะ แตในพระวนย สมย ศพท ยอมใหสาเรจกจ มเหตเปนอรรถและมกรณะเปนอรรถ จรงอย สมยใด เปนสมยพระองคทรงบญญตสกขาบท (พระวนย)สมยนน แมพระสาวกทงหลายมพระสารบตรเปนตน กพงรไดโดยยาก เพราะพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงบญญตสกขาบททงหลาย โดยสมยอนเปนกาละเปนเหตและเปนกรณะนน ทรงพจารณาอยซงเหตแหงการบญญตสกขาบทไดเสดจประทบ อยในทนน ๆ เพราะฉะนน เพอสองอรรถะนน ทานจงทานเทศสมยศพทไว ดวยกรณวจนะ ในพระวนยนน. สวนในพระสตตนตะน และในสตรอนทมเรองเกดขนอยางน สมยศพท ยอมสาเรจอรรถแหงอจจนตสงโยคะ ทตยาวภตต. จรงอย พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงพระสตรน หรอพระสตรอนตลอดสมยใด ไดเสดจประทบอยดวยธรรมเปนเครองอย คอ พระกรณาลวงสวนตลอดสมยนนทเดยว เพราะฉะนน เพอสองความขอนน ทานจงทานเทศไว ดวยอปโยควจนะ ทตยาวภตต ในพระสตรน ดวยเหตนนนทานจงประพนธคาเปนคาถาไววา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 21 ตนต อตถมเวกขตวา ภมเมน กรเณน จ อตร สมโย วตโต อปโยเคน โส อธ ทานพจารณาเนอความนน ๆ แลว จงกลาวสมยศพทในทอน ๆ คอ ในพระ- อภธรรมดวยภมมวจนะ(สตตมวภตต) ใน พระวนยดวยกรณวจนะ (ตตยาวภตต) แต ในพระสตตนตะน ทานกลาวสมยสพท ดวยอปโยควจนะ (ทตยาวภตต) ดงน สวนพระโบราณาจารยทงหลาย พรรณนาไววา สมยศพทนตางกนแตเพยงโวหารวา ตสม สมเย หรอวา เตน สมเยน หรอวา ต สมยเทานน ในปฎกทงสามนน สมย ศพท มอรรถเปนภมมวจนะอยางเดยวเทานน เพราะเหตนนน แมจะกลาววา เอ สมย กพงทราบวา มอรรถเทากบ เอกสม สมเย ดงน.

วาดวยบท ภควา

บทวา ภควา ไดแก คร. เพราะ บณฑตในโลกเรยกครวา ภควาจรงอย พระผมพระภาคเจาทรงเปนครของสรรพสตวทงหลาย เพราะความทพระองคเปนผวเศษสดโดยคณทงปวง เพราะฉะนน บณฑตพงทราบคาวาภควา ดงน. แมพระโบราณาจารยทงหลายกกลาววา ภควาต วจน เสฏ ภควาต วจนมตตม ครคารวยตโต โส ภควา เตน วจจต คาวา ภควา เปนคาประเสรฐสด คาวา ภควา เปนคาสงสด พระผมพระ-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 22 ภาคเจาพระองคนนควรแกการเคารพโดย ฐานคร เพราะเหตนน พระองคจงทรง พระนามวา ภควา ดงน. อกอยางหนง บณฑตพงทราบอรรถแหงบทนนโดยพสดาร ดวยอานาจแหงคาถานวา ภาคยวา ถคควา ยตโต ภคเคห จ วภตตวา ภตตวา วนตคมโน ภเวส ภควา ตโต. พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรง มโชค ทรงหกกเลสไดแลว ทรงประกอบ ดวยภคธรรม ทรงจาแนกธรรม ทรงคบ ธรรม ทรงคายการไปในภพทงหลายแลว เหตนน พระองค จงทรงพระนามวา ภควา ดงน. กอรรถแหงภควานน ขาพเจากลาวไวแลว ในนเทศแหงพทธานสสตในปกรณวเศษ ชอวา วสทธมรรคนนเทยว. กโดยลาดบแหงถอยคาเพยงเทาน พระอานนทเมอแสดงธรรมตามทไดสดบมา ชอวา ยอมทาธรรมกายของพระผมพระภาคเจาใหประจกษไวดวยคาวา เอวมเม สต ในพระสตรน ดวยคานนแหละ ทานพระอานนทชอวาใหประชาชนผกระวนกระวายเพราะไมไดเหนพระบรมศาสดาใหเบาใจวาปาพจน (คอพระธรรมวนย) นมพระบรมศาสดาลวงไปแลวหามได พระธรรมวนยน เปนพระบรมศาสดาของทานทงหลายดงน. ดวยคาวา เอก สมย ภควา ทานพระอานนท เมอแสดงซงความทพระผมพระภาคเจามไดทรงมอยในสมยนน ชอวา ยอมประกาศการปร-นพพานของรปกาย ดวยคานนแหละ ทานพระอานนท ชอวา ยงประชาชน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 23ผมวเมาในชวตใหเกดการสลดใจ ทงใหความอตสาหะในพระสทธรรมเกดขน แกประชาชนวา แมพระผมพระภาคเจาพระองคนนซงมพระวรกายเสมอดวยแทงเพชร ผทรงกาลงสบ ผแสดงอรยธรรมชออยางน ๆ ยงเสดจดบขนธปร-นพพานได คนอนใครเลาจะพงมความหวงในชวต ดงน. อนง พระอานนท เมอกลาวคาวา เอว ชอวา ยอมแสดงถงเทศนาสมบต เมอกลาววา เม สต ชอวา ยอมแสดงถงสาวกสมบต เมอกลาววาเอก สมย ชอวา ยอมแสดงถงกาลสมบต เมอกลาวคาวา ภควา ชอวายอมแสดงเทสกสมบต ดงน. บทวา สาวตถย ไดแก ในพระนครอนมชออยางน. กคาวา สาวตถย นเปนสตตมวภตต ลงในอรรถวา ใกล. บทวาวหรต เปนคาแสดงถงความพรอมเพรยงดวยวหารธรรมอยางใดอยางหนงในบรรดาอรยาบถวหาร ทพยวหาร พรหมวหาร และอรยวหาร โดยไมแปลกกนแตในทน คาวา วหรต นเปนคาแสดงถงการประกอบดวยอรยาบถอยางใดอยางหนง ในบรรดาอรยาบถทงหลาย ชนดตาง ๆ มการยน การเดน การนงและการนอน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา ประทบยนกด เสดจดาเนนไปกด ประทบนงกด บรรทมกด บณฑต พงทราบวา ยอมประทบอยนนแหละ. จรงอย พระองคทรงบาบดความลาบากแหงอรยาบถอยางหนง ดวยอรยาบถอยางหนง ทรงนาอตภาพไป คอ ใหเปนไปมใหทรดโทรม เพราะเหตนน ทานพระอานนทจงกลาววา ยอมประทบอย ดงน. บทวา เชตวเน ไดแก ในอทยานของพระราชกมาร ทรงพระนามวา เชต. จรงอย พระราชอทยานนน พระราชกมารพระองคนนทรงสรางใหเจรญดแลว ดวยเหตนน พระราชอทยานน จงชอวา เชตวน ฉะนน พระอานนท จงกลาววา ณ พระเชตวนนน ดงน. บทวา อนาถปณฑกสสอาราเม ความวา ในพระอารามอนถงการนบวา เปนของอนาถปณฑกคหบดเพราะคหบด ชอวา อนาถปณฑกะมอบถวายแกพระภกษสงฆ มพระพทธเจา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 24เปนประมข ดวยการบรจาคเงนมประมาณ ๕๔ โกฏ. ความสงเขปในพระสตรนมเพยงเทาน. สวนเนอความพสดารพระอรรถกถาจารยพรรณนาไวในสพพาสวสตตวรรณนาในอรรถกถามชฌมนกาย ชอ ปปญจสทน. ในขอน หากมผทวงขนวา ถาวา พระผมพระภาคเจาประทบอยทเมองสาวตถกอน พระเถระกไมควรจะพดวา พระผมพระภาคเจาประทบอยทพระเชตวน ถาประทบอยทพระเชตวนกอน กไมนาจะพดวา ประทบอยท พระนครสาวตถ ดงน เพราะวา พระผมพระภาคเจาไมสามารถประทบอยในสถานทสองแหงพรอม ๆ กน ในเวลาเดยวกน. ตอบวา ขอนน ไมพงเหนอยางนน เพราะขาพเจาไดกลาวไวแลวมใชหรอวา คาวา สาวตถย เปนสตตมวภตต ลงในอรรถวาใกล ฉะนนในทแมน เพราะเชตวนนใด อยใกลพระนครสาวตถ พระผมพระภาคเจาเมอประทบอยในทนน ทานพระอานนท จงกลาววา สาวตถย วหรต เชตวเนซงแปลวา ประทบอย ณ พระวหารเชตวนใกลพระนครสาวตถ เปรยบเหมอนฝงโคทงหลายเทยวไปใกลแมนาคงคาและแมนายมนาเปนตน ชาวโลกยอมเรยกวา เทยวไปใกลแมนาคงคา เทยวไปใกลแมนายมนา ฉนนน. จรงอย คาวา สาวตถ ทานพระเถระกลาวไวเพอแสดงถงโคจรคามของพระผมพระภาคเจาพระองคนน คาทเหลอ ทานกลาวเพอแสดงถงสถานทอยอาศยอนสมควรแกบรรพชต. บทวา อตรา เทวตา ไดแก เทพยดาองคหนง ซงมชอและโคตรมไดปรากฏ. กในคาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจายอมทรงทราบยง ซงการบชาของขาพระองค พระองคไดตรสถงวมตตอนเปนธรรมสนไปแหงตณหาแกยกษผมศกดาใหญคนหนง ดวยธรรมอนสงเขป ดงน แมทาวสกกเทวราช ผปรากฏแลวทานกกลาววา อตโร หมายถงองคหนง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 25 อนง คาวา เทวตา นเปนคาทวไปแกเทวดาทงหลาย แมแตเทพธดาทงหลาย แตในทน ทานประสงคเอาเทพบตร. กเทพบตรนนแล องคใดองคหนงในบรรดาชนรปาวจรภม.

วาดวยอภกกนตศพท

อภกกนตศพท ในบทวา อภกกนตาย รตตยา น ปรากฏในอรรถวา ความสนไป ด งาม ยนด ยงเปนตน. ในบรรดาคาเหลานน อภกกนตศพท ปรากฏในอรรถวา สนไปเชนในประโยคมอาทอยางนวา อภกกนตา ภนเต รตต นกขนโต ปโมยาโม จร นสนโน ภกขส โฆ อททสต ภนเต ภควา ภกขน ปาฏโมกขแปลวา ขาแตพระองคผเจรญ ราตรสนไปแลว ปฐมยามลวงไปแลว พระภกษสงฆนงแลวสนกาลนาน ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงแสดงปาฏโมกขแกภกษทงหลายเถด. อภกกนตศพท ในอรรถวา ด เชนในประโยคทมอาทอยางนวา อยอเมส จตนน ปคคลาน อภกกนตตโร ปณตตโร จ แปลวา บคคลนดกวาประณตกวาบคคลทง ๔ เหลาน. โก เม วนทต ปาทาน อทธยา ยสสา ชล อภกกนเตน วณเณน สพพา โอภาสย ทสา ใครหนอ รงเรองดวยฤทธดวยยศ มวรรณงดงาม ยงทศทงปวงใหสวางไสว อย มาไหวเทาของเรา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 26 อภกกนตศพท ในอรรถวา ยนดยง เชนในประโยคมอาทอยางนวา อภกกนต โภ โคตม อภกกนต โภ โคตม แปลวา ขาแตพระโคดม ผเจรญนายนดยง ขาแดพระโคดม ผเจรญนายนดยง. แตในทน อภกกนตศพท ใชในอรรถวา สนไป ดวยคานน ทานจงกลาววา เมอราตรสนไปแลว สนไปรอบแลว. ในขอนน พงทราบวาเทวบตรนมาแลวในเวลาใกลทสดแหงมชฌมยามทเดยว. ไดยนวา เทวดาทงหลาย เมอมาสทบารงของพระพทธเจา หรอสาวกของพระพทธเจา ยอมมาในเวลามชฌมยาม เทานน นเปนนยามของเทวดาทงหลาย. อภกกนตศพท ในคาวา อภกกนตวณณา น ใชในอรรถวาวรรณะงาม.

วาดวยวณณศพท

กวณณศพท ปรากฏในอรรถไดหลายอยาง เชน ในอรรถวา ผวคณความด กลวคคะ (ชาต) เหต ทรวดทรง ขนาด รปายตนะ เปนตน. ในบรรดาอรรถเหลานน วณณศพท ใชในอรรถวา ผว เชนในประโยคมอาทอยางนวา สวณณวณโณ ภควา แปลวา พระผมพระภาคเจามผว เพยงดงวรรณะแหงทองคา. วณณศพท ในอรรถวา คณความด (ถต) เชนในประโยคมอาทอยางนวา กทา สพยณหา ปน เต คหปต สมณสส โคตมสส วณณาแปลวา ดกอนคหบด ทานประมวลคณความดของพระสมณโคดมมาไวแตเมอไร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 27 วณณศพท ในอรรถวา ชาต (กลวคค) เชนในประโยคทมอาทอยางนวา จตตาโร เม โภ โคตโม วรณา แปลวา ขาแตพระโคดมผเจรญชาต ตระกล สเหลาน. วณณศพท ในอรรถวา เหต (การณ) เชนในประโยคมอาทอยางนวา ในสงยตตนกายวนสงยตวา อถ เกน น วณเณน คนธตเถ- โนต วจตต แปลวา เมอเปนเชนน เหตไร เลา ทานจงกลาววา ขโมยกลน. วณณศพท ในอรรถวา ทรวดทรง (สณฐาน) เชนในประโยคมอาทอยางนวา มหนต หตถราชวณณ อภนมมนตวา แปลวา นฤมต-ทรวดทรงเปนพระยาชางใหญ. วณณศพท ในอรรถวา ขนาด (ปมาณ) เชนในประโยคมอาทอยางนวา ตโยปตตลส วณณา แปลวา ขนาด แหงบาตร ๓ อยาง. วณณศพท ในอรรถวา รปายตนะ เชนในประโยคมอาทอยางนวาวณโณ คนโธ รโส โอชา แปลวา ส กลน รส โอชะ. ในทน วณณศพทนน ทานใชในอรรถวา ผว ดวยคานนแหละ ทานอธบายวา มวรรณะงาม คอ ผวงาม มวรรณะนาใคร มวรรณะทชอบใจ. จรงอย เทวดาทงหลาย เมอมาสมนษยโลก ละวรรณะทมอยตามปกตและฤทธตามปกตแลวทาอตภาพใหหยาบ ทาวรรณะไดมากอยาง ทงทาฤทธกไดหลายอยาง เมอจะไปสสถานททงหลายมสถานทเปนทแสดงมหรสพ เปนตนยอมมาดวยกายอนตนตกแตงแลว. เทวดาทงหลายชนกามาวจร แมมกายอนตนมไดตกแตงแลวกสามารถเพอจะมาในทนนได สวนเทวดาชนรปาวจรไมสามารถ อตภาพของเทวดาเหลานนแมทงหมดเปนกายละเอยดยง การ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 28สาเรจกจดวยอรยาบถโดยอตภาพนนมอย. ดวยเหตดงนน เทวบตรน จงมาดวยการอนตนตกแตงแลวทเดยว. เพราะฉะนน ทานจงกลาวไววาอภกกนตวณณา มวรรณะงาม.

วาดวยเกวลศพท

เกวลศพท ในคาวา เกวลกปป น มอรรถเปนอเนก เชนในอรรถวา โดยไมมสวนเหลอ โดยมาก ทงหมด ความมไมมาก มนคง การแยกออกจากกน เปนตน. จรงอยางนน เกวลศพท มความหมายถง ความไมมสวนเหลอ เชนในประโยคมคาวา เกวลปรปณณ ปรสทธ พรหมจรย เปนตน จงประกาศพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณโดยสนเชง. เกวลศพท มความหมายวา โดยมาก เชนในประโยคมคาวา เกวลาองคมคธา ปหต ขาทนย โภชนย อาทาย อปสงกมสสนต เปนตนแปลวา ถอเอาขาทนยะ และโภชนยะจากแควนองคะและมคธโดยมาก เพยงพอแลวจกเขาไป. เกวลศพท มความหมายถงทงหมด เชนในประโยคทมคาวา เกวลสสทกขกขนธสส สมทโย โหต เปนตน แปลวา สมทย ยอมมแกกองทกขทงมวล. เกวลศพท มความหมายถง ความมไมมาก เชนในประโยคทมคาวาเกวล สทธามตตก นน อยมายสมา เปนตน แปลวา ทานผมอาย ใหธรรมสกวา ศรทธามประมาณไมมากเปนไปมใชหรอ. เกวลศพท มความหมายถง ความตองการอยางมนคง เชนในประโยคทมคาวา อายสมโต อนรทธสส พาหโก นาม สทธวหารโก เกวล

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 29ส ฆเภทาย โต เปนตน แปลวา ทานพระอนรทธะ มสทธวหารก ชอวา พาหกะ ตงอยมนคงในการทาลายสงฆ. เกวลศพท มความหมายถง การแยกจากหม เชนในประโยคทมคาวา เกวล วสตวา อตตมปรโส วจจต แปลวา อยแยกกน ทานกลาววา เปนอตตมบรษ. แตในทน ทานประสงคเอาเกวลศพททใชในความหมายถงความไมมสวนเหลอ.

วาดวยกปปศพท

กกปปศพทน มอรรถเปนอเนก เชนในอรรถวา เธอมน หรอวางใจได ในอรรถวาโวหาร ในอรรถวากาล ในอรรถวาบญญต ในอรรถวาการตดหรอโกน ในอรรถวา วกปปะ (ประมาณหรอควร) ในอรรถวา เลส(เลสนย หรอขออางเลก ๆ นอย ๆ) ในอรรถวาโดยรอบเปนตน. จรงอยางนน กปปศพททใชในอรรถวา เชอมน เชนในประโยคทมอาทอยางนวา โอกปปนยเมต โภโต โคตมสส ยถาต อรหโตสมมาสมพทสส แปลวา ขอนน ควรวางใจไดวา ทานพระโคดมผเจรญเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา กปปศพท ทใชในอรรถวา โวหาร (คาชแจง) เชนในประโยคทมอาทอยางนวา อนชานาม ภกขเว ปจห สมณกปเปห ผล ปรภชตแปลวา ดกอนภกษทงหลาย เราอนญาตเพอการบรโภคผลโดยทากปปะของสมณะ ๕๑ อยาง.๑. กปปะ ๕ ในพระวนยเรยกวาทากปปยะคอ อคคปรจต ผลทลนไฟ ๒ สตถปรจต ผลทเจาะดวยศาสตรา ๓ นขปรจต ผลทเจาะดวยเลบ ๔ อพช ผลทไมเปนพช ๕ นพพฏพช ผลทเอาเมดออกแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 30 กปปศพท ทใชในอรรถวา กาล เชนในประโยคทมอาทอยางนวาเยน สท นจจกปป วหราม แปลวา ทราบวา เราจะอยตลอดกาลเปนนตย. กปปศพท ทใชในอรรถวา บญญต๑ เชนในประโยคทมอาทอยางนวา อจจายสมา กปโป แปลวา ดวยเหตน ทานผมอาย จงมชอวา กปปะ. กปปศพท ทใชในอรรถวา โกนตด เชนในประโยคมอาทอยางนวาอลงกตา กปปตเกสมสส แปลวา โกนผมและหนวดเสรจแลว. กปปศพท ทใชในอรรถวา วกปปะ (ประมาณและควร) เชนในประโยคมอาทอยางนวา กปปต ทวงคกลกปโป แปลวา ประมาณพระ-อาทตยคลอย ๒ องคล กควร. กปปศพท ทใชในอรรถวา เลส (เหตเลกนอย) เชนในประโยคทมอาทอยางนวา อตถ กปโป นปชชต แปลวา เหตเลกนอย เพอจะเอนกายมอย. กปปศพท ทใชในอรรถวา โดยรอบ เชนในประโยคทมอาทอยางนวาเกวลกปป เวฬวน โอภาเสตวา แปลวา ยงพระเชตวนโดยรอบทงสนใหสวางไสวแลว. แตกปปศพท ในทนทานประสงคเอาในอรรถวา โดยรอบ เพราะฉะนน ในคาวา เกวลกปป เชตวน บณฑตพงเหนอยางนวา ยงพระ-วหารเซตวนโดยรอบทงสน ดงน. บทวา โอภาเสตวา ไดแก แผไปซงรศมอนเกดขนจากผา เครองประดบและสรระ กระทาใหมรศมเดยวกน ใหมโอภาสเดยวกน ดจพระจนทรและพระอาทตย.๑. หมายถงนามบญญต คอการตงชอ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 31 บทวา เยน ในขอวา เยน ภควา เตนปสงกม น เปนตตยาวภตตลงในอรรถแหงสตตวภตต ฉะนน พงทราบเนอความในทนวา พระผม-พระภาคเจาประทบ อย ณ ทใด เทวบตรนนกเขาไปเฝา ณ ทนน ดงน. อกอยางหนง พงเหนเนอความในทน อยางนวา พระผมพระภาคเจาอนเทวดาและมนษยทงหลายพงเขาไปเฝา ดวยเหตใด เทวบตรนน กเขาไปเฝาแลว ดวยเหตนน ดงน. ถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาอนเทวดาและมนษยทงหลายพงเขาไปเฝา. ตอบวา เพราะทานเหลานนมความประสงคเพอจะบรรลคณวเศษมประการตาง ๆ เปรยบเหมอนตนไมใหทผลตผลตลอดฤดกาล อนฝงนกทงหลายพากนไปยงตนไมนน ดวยประสงคจะจกกนซงผลมรสอรอยฉะนน. อนง บทวา อปสงกม มคาอธบายวา ไปแลว. บทวา อปสง-กมตวา นเปนบทแสดงถงเวลาสนสดลงของเวลาเขาเฝา. อกอยางหนง ขอนมคาอธบายวา เทวบตรนนไปแลวอยางน คอไปสสถานทซงใกลกวานนกลาวคอ ทใกลพระผมพระภาคเจา ดงนกม. บดน เทวบตรนน มาสทบารงแหงบคคลผเลศในโลก ดวยประโยชนอนใด เปนผใครเพอทลถามถงประโยชนอนนน จงทาอญชลกรรมอนรงเรองแลวดวยอนประชมแหงเลบทงสบ นมสการประดษฐานไวเหนอศรษะแลวไดยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนง. ศพทวา เอกมนต เปนศพทแสดงภาวนปงสกลงค ดจในคาทงหลาย มคาวา พระจนทรและพระอาทตยหมนเวยนไป มไดสมาเสมอกน เปนตน. เพราะฉะนน บณฑตพงทราบเนอความในทนวา เทวบตรนน ไดยนอยแลวโดยกรยาทยนอยแลวนน ชอวา ยนอยแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 32ณ ทสมควรสวนขางหนง. อกนยหนง คาวา เอกมนต น เปนทตยาวภตต ใชในอรรถแหงสตตมวภตต. บทวา อฏาส ไดแกยอมสาเรจซงอรยาบถยน. จรงอย เทวดาและมนษยทงหลายผเปนบณฑต เขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาผควรเคารพในฐานคร ยอมยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนงเพราะความทคนเปนผฉลาดในการนง. กเทวดานเปนองคใดองคหนง ในบรรดาผเปนบณฑตเหลานน เพราะฉะนน จงไดยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนง ดงน. ถามวา กยนอยอยางไร จงชอวา ยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนง. ตอบวา เวนโทษของการยน ๖ อยาง คอ ยนไกลเกนไป ยนใกลเกนไป ยนเหนอลม ยนในทสง ยนตรงหนาเกนไป ยนขางหลงเกนไป จรงอย บคคลผยนไกลเกนไปถาประสงคจะพด กจะตองพดเสยงดงถายนใกลเกนไปยอมจะเบยดเสยดกน ถายนเหนอลมยอมเดอดรอนดวยกลนตวถายนในทสงยอมประกาศถงความไมเคารพ ยนตรงหนาเกนไปถาประสงคจะมองกจะตองจองตากน ยนขางหลงเกนไป ถาใครจะเหนหนากจะตองชะเงอคอด เพราะฉะนน แมเทวบตรน กยนเวนโทษ ๖ เหลาน ดวยเหตนน ทานจงกลาวไววา เอกมนต อฏาส แปลวา ไดยนอยแลว ณ ทควรสวนขางหนง. บทวา เอตทโวจ แยกบทเปน เอต อโวจ แปลวา ไดกราบทลคาน. บทวา กถ น เปนการณปจฉา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 33 จรงอย ความทพระผมพระภาคเจาทรงขามโอฆะไดแลว ปรากฏแก หมนโลกธาต ดวยเหตนน ความสงสยของเทวดาน ในทนวา กพระผมพระภาคเจาทรงขามโอฆะไดแลวดวยเหตน จะไมทรงทราบอะไร ๆ ยอมไมมดวยเหตนน เทวดานน เมอจะทลถามถงเหตททรงขามโอฆะนน จงกราบทลอยางน. บทวา มารส นเปนคารองเรยกดวยถอยคาอนไพเราะ. อธบายวาผไมมทกข ดงน ผวาครนเมอความเปนอยางนนมอย เมอใด บคคลถกเสยบแทงหวใจดวยหลาว หรอเมอเราไหมอยในนรกสกพนป ดงน คาวามารสะ นยอมคลาดเคลอนไป เพราะวาสตวนรกทชอวา ผไมมทกขหามไมสตวนรกเปนผไมปราศจากทกข แมกจรง ถงอยางนน ทานกเรยกวามารส (ทานผไมมทกข) ดวยเสยงของผเจรญแลว ไดยนวา ในกาลกอนโวหารวา มารส นเปนของมนษยตนกลป ผไมมทกข ผสมบรณดวยความสข ตอมาภายหลง ความทกขจะมหรอไมกตาม ทานกยงเรยกคานดวยเสยงของผเจรญแลวนนแหละ เหมอนสระบวทงหลาย ทไมมดอกบวกดไมมนากด ทานกเรยกวา สระบวฉะนน. โอฆะ ๔ ในพระบาลวา โอฆมตร นคอ กาโมฆะ ภโวฆะ ทฏโฐฆะและอวชโชฆะ. ในโอฆะเหลานน ความยนดพอใจ ในกามคณ ๕ ชอวากาโมฆะ. ความยนดพอใจในรปารปภพและความใครในฌาน ชอวา ภโวฆะ. ทฐ ๖๒ ชอวา ทฏโฐฆะ. ความไมรในสจจะ ๔ ชอวา อวชโชฆะ. ในบรรดาโอฆะ ๔ เหลานน กาโมฆะ ยอมเกดขนในจตตปบาทอนสหรคตดวยโลภะ ๘ ดวง. ภโวฆะ ยอมเกดขนในจตปบาทอนสหรคตดวย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 34โลภทฏฐคตวปปยต ๔ ดวง. ทฎโฐฆะ ยอมเกดขนในจตตปบาทอนสมปยตดวยทฏฐคตะ ๔ ดวง. อวชโชฆะ. ยอมเกดขนในอกศลทงปวง. กธรรมทงหมดน ชอวา โอฆะ เพราะอรรถวาเปนเหตนาสตวไป และเพราะอรรถวาเปนหมใหญ. คาวา เพราะอรรถวาเปนเหตนาสตวไปอธบายวา เปนเหตใหตกไปในเบองตา. จรงอย โอฆะนยอมยงสตวทงหลายทอยในอานาจของตนใหตกไปในเบองตา คอ ใหเกดในทคตตาง ๆ มนรกเปนตน อกอยางหนง เมอไมใหไปในเบองบน คอ พระนพพาน ยอมใหไปในเบองตา คอ ในภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ และสตตาวาส ๙ดงนบาง. คาวา เพราะอรรถวาเปนหมใหญ อธบายวา เพราะหมแหงกเลสนใหญแผกระจายอานาจไปตงแตอเวจมหานรกจนถงภวคคภม หมแหงกเลสคอโอฆะนใด ชอวา มความยนดพอใจในกามคณ ๕ แมในโอฆะทเหลอกนยนแหละ. บณฑตพงทราบกเลสชอวา โอฆะ เพราะอรรถวาเปนหมใหญดวยประการฉะน. บทวา อตร อธบายวา เทวบตรนน ทลถามวา ขาแตพระองคผนรทกข พระองคขามโอฆะแมทง ๔ นดวย อยางไรหนอ ดงน.ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงวสชนาปญหาของเทวดานน จงตรสคา เปนตน วา อปปตฏ ขวาห แปลวา เราไมพกอยเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปตฏ แกเปน อปปตฏหนโต แปลวาไมพกอย. บทวา อนายห แกเปน อนายหนโต แปลวา ไมเพยรอยคอ ไมพยายามอย. พระผมพระภาคเจาตรสปญหากระทาใหเปนคาอนลลบปดบงแลว ดวยประการฉะน. แมเทวดากฟงคาอนเปนภายนอกกอน ธรรมดาวา บคคลผขามโอฆะตองยนอยในทอนตนควรยน ตองพยายามในทอนตนพงขามจงขามไปได แตพระองคตรสวา เราไมพกอย ไมเพยรอย ขามไดแลวซงกองกเลส คอกเลส

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 35เพยงดงโอฆะ (หวงนาวน) อนแผควบคมไปตงแตอเวจนรกจนถงภวคคภม ดงน จตของเขากจะแลนไปสความสงสยวา นนอะไรหนอ จงชอวา ไมทราบซงอรรถแหงปญหา. ถามวา กพระผมพระภาคเจา ทรงบาเพญพระบารมทงหลายแลวแทงตลอดสพพญตญาณ เพอตองการจะตรสสงทสตวยงมไดรมใชหรอ. ตอบวา พระผมพระภาคเจาแทงตลอดสพพญตญาณ เพอทรงพระประสงคจะตรสคาเพยงเทานหามได. กเทศนาของพระผมพระภาคเจาม ๒ อยาง คอ แสดงโดยนคคหมขะ และอนคคหมขะ. ในบรรดา ๒อยางนน บคคลเหลาใดมความถอตววาเปนบณฑต ยอมสาคญในสงทตนยงไมรวารแลว ดจพราหมณ ๕๐๐ ทบวชเปนบรรพชต เพอขมมานะของพราหมณและบรรพชตเหลานน พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงธรรมเชนกบพระสตรทงหลายมมลปรยายสตรเปนตน นชอวา นคคหมขเทศนา. พระดารสน สมดงทตรสไววา ดกอนอานนท เราจกกลาวขมบคคลผควรขมเราจกยกยองบคคลผควรยกยอง ภกษใดมธรรมเปนสาระ ภกษนนจกดารงอยดงน. สวนชนเหลาใด เปนผตรง ใครตอการศกษา พระผมพระภาคเจายอมแสดงธรรมแกชนเหลานนกระทาใหเปนผรไดงาย เชนในสตรทงหลายมอากงเขยยสตรเปนตน ทงยงชนเหลานนใหปลอดโปรงใจ เชนในคาวาดกอนตสสะผยนดยง ดกอนตสสะผยนดยง ... ดวยโอวาทอนเรากลาวแลวดวยการศกษาอนเรากลาวแลว ดวยอนสาสนอนเรากลาวแลว ดงน นชอวาอนคคหมขเทศนา. กเทวบตรนมมานะกระดาง (มความกระดางดวยการถอตว) สาคญตนวาเปนบณฑต. ไดยนวา เทวบตรนน ไดมความคดอยางนวา เรายอมรโอฆะ ยอมรซงความทพระตถาคตเจา ทรงขามโอฆะไดแลว แตวาเรายงไมร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 36เหตเพยงเทานวา พระผมพระภาคเจาทรงขามโอฆะ ดวยเหตนไดอยางไรดงน เราจกรอรรถอนพระผมพระภาคเจาทรงทราบนนแหละ คาใดนอยหรอมากทเรายงไมร เราจกรคานนอนพระผมพระภาคตรสบอกแลวทเดยว เพราะวาคาทพระผมพระภาคเจาตรสอยางไรนนเรายงไมทราบ ดงน. ลาดบนน พระบรมศาสดา จงตรสปญหาทาใหเปนปญหาซอนเรน(คอเขาใจยาก) ดวยพระดารวา เทวบตรนยงไมละมานะน กไมควรเพอจะรบธรรมเทศนา เปรยบเหมอนผาทยงเศราหมอง (ยงไมซกใหสะอาด) ไมควรจะยอมส เราจกขมมานะของเทวบตรนกอน แลวจกประกาศเนอความนนอกแกเธอโดยไมมจตตาเชนนถามอย ดงน. แมเทวบตรนนกไดเปนผมมานะอนพระองคนาออกแลว และเทศนานนพงทราบโดยคาถามปญหาใหยงขนไป เพราะความทเธอเปนผมมานะอนพระองคนาออกแลวนนแหละ ทงเนอความนกไดเปนประโยชนแกบคคลผถามปญหา เทวบตรทลถามวา ขาแดพระองคผนรทกข กพระองคไมพกไมเพยรขามโอฆะไดอยางไรเลา ขาพระองคจะทราบไดโดยประการใด ขอพระองคจงตรสบอกแกขาพระองคโดยประการนนเถด ดงน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสตอบปญหาแกเทวบตรนนจงตรสวา ยทา สวาห เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา สวาหแกเปน ยสม กาเล อห (แปลวาในกาลใดเรา). สอกษร เปนเพยงนบาต.กสอกษรในทนฉนใด ในบททงปวงกฉนนน. บทวา ส สทาม ความวา เมอเราไมขามกจมอยในทนนนนแหละ. บทวา นพพยหาม ความวา เมอเราไมอาจเพอดารงอย กยอมเปนไปลวงปญหาแมพระผมพระภาคเจาตรสแลว อยางน วา เราไมพกไมเพยรขามโอฆะไดแลว ดงน แมจะเปนปญหาอนเทวดาทราบแลวแตกไมแจมแจง เพราะเหนโทษคอความไมเขาใจในเพราะการหยดอยและใน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 37ความพยายามเพอกระทาอรรถนนใหปรากฏ ทานจงแสดงธรรมอนเปนหมวดทกะ ๗ หมวด. จรงอย วาดวยอานาจกเลส เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม.วาดวยอานาจอภสงขาร เมอบคคลเพยร ชอวา ยอมลอย. อกอยางหนงวาดวยตณหาและทฐ เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม. วาดวยอานาจแหงกเลสทเหลอและอภสงขารทงหลาย เมอบคคลเพยร ชอวา ยอมลอย. อกอยางหนง วาดวยอานาจแหงตณหา เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม. วาดวยอานาจแหงทฐ เมอบคคลเพยร ชอวา ยอมลอย. อกอยางหนงวาดวยสสสตทฐ เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม. วาดวยอจเฉททฏฐเมอบคคลเพยรชอวา ยอมลอย เพราะวาภวทฐ ยดมนในมานะอนเฉอยชาแตวภวทฐยดมนในการแลนเลยไป. อกอยางหนง วาดวยอานาจการตด(ลนะ) เมอพกอย ชอวา ยอมจม. วาดวยอานาจอทธจจะ เมอเพยร ชอวายอมลอย. อนง วาดวยกามสขลลกานโยค เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม.วาดวยอตตกลมถานโยค เมอเพยรชอวา ยอมลอย. วาดวยอานาจแหงอกสลาภสงขารทงหมด เมอบคคลพกอย ชอวา ยอมจม. วาดวยอานาจแหงกสลาภสงขารอนเปนโลกยทงหมด เมอบคคลเพยร ชอวา ยอมลอย. ขอน สมจรงดงทพระผมพระภาคตรสไววา เสยยถาป จนท เยเกจ อกสลา ธมมา สพเพ เต อโธ ภาคคมนยา เยเกจ กสลา ธมมา สพเพ เต อปร ภาค คมนยา ดงนแปลวา ดกอนจนทะ อกศลธรรมเหลาใดเหลาหนงมอย อกศลธรรมทงหมด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 38เหลานน พงสงไปในเบองตา กศลธรรมเหลาใดเหลาหนงมอย กศลธรรมทงหมดเหลานน พงสงไปในเบองบน. เทวดาฟงวสชนาปญหานแลวดารงอยในโสดาปตตผล เปนผยนดแลว เลอมใสแลว ประกาศอยซงความยนดและความเสอมใสของตนแลว จงกลาวคาเปนคาถาวา จรสส วต เปนตน แปลวา นานหนอ ขาพเจาจงจะเหนขณาสวพราหมณ ผดบรอบแลว ไมพกไมเพยรอย ขามตณหาเปนเครองเกาะเกยวในโลก. บรรดาบทเหลานน บทวา จรสส ความวา โดยกาลอนลวงไปแหงกาลนาน. ไดยนวา เทวดานเหนพระสมมาสมพทธเจาพระนามวา กสสปะจาเดมแตพระองคปรนพพานแลว ยงไมเคยเหนพระพทธเจาพระองคอนในระหวางกาลอนยาวนานน เพราะฉะนน ครนเหนพระผมพระภาคเจาในวนน จงไดกราบทลอยางน. ถามวา กในกาลกอนแตกาลน เทวดาองคน ไมเคยเหนพระบรมศาสดา หรอ. ตอบวา เหนหรอไมเหน จงยกไว เพราะอาศยทสสนะ (คอบรรลโสดาปตตมรรค) กสมควรจะกลาวอยางน. บทวา พราหมณ ไดแก ขณาสวพราหมณ ผมบาปอนปดกนแลว.บทวา ปรนพพต ไดแก ผดบรอบแลว ดวยการดบซงกเลส. บทวาโลเก ไดแก ในสตวโลก. ในบทวา วสตตก น ตณหา ทานเรยกวาเครองเกาะเกยว เพราะเหตทมการพวพนและความอยากในอารมณทงหลาย มรปารมณเปนตน อธบายวาเทวดากราบทลวา นานหนอ ขาพระองคจงจะเหนขณาสวพราหมณ ผไมพกไมเพยรอย ผขามไดแลว ผานพนไปแลว คอรอถอนออกแลวซงตณหาอนเปนเครองเกาะเกยวนน ดงน. บทวา สมน-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 39โ สตถา อโหส ความวา พระศาสดาทรงชนชมถอยคาของเทวดาผมอชฌาศยอนแนวแน ดวยพระทยเทานน. บทวา อนตรธาย ความวา เทวดานนละกายอนตนตกแตงแลวดารงอยในกาย อนเปนอปาทนนกะตามปกตของตนเพราะมความหวงอนสาเรจแลว มทพงอนไดแลว ไดบชาพระทศพล ดวยของหอมทงหลาย และพวงดอกไมทงหลาย แลวกลบไปสพภพของตน ดงนแล. จบอรรถกถาโอฆตรณสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 40 ๒. นโมกขสตร

[๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลวเทวดาองคหนง มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวางเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๕] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข พระองคยอมทรงทราบมรรคเปนทางหลกพน ผลเปนความหลดพน นพพานเปนทสงด ของสตวทงหลายหรอหนอ. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ทานผมอาย เรารจกมรรคเปนทางหลกพนผลเปนความหลดพน นพพานเปนทสงด ของสตวทงหลายโดยแทจรง. ท. ขาแตพระองคผไมมทกข กพระองคยอมทรงทราบมรรคเปนทางหลกพนผลเปนความหลดพน นพพานเปนทสงด ของสตวทงหลายอยางไรเลา. [๖] พระผมพระภาคเจาทรงวสชนาโดยคาถาน วา ทานผมอาย เพราะความสนภพอนม ความเพลดเพลนเปนมล เพราะความสน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 41 แหงสญญาและวญญาณ เพราะความดบ เพราะความสงบแหงเวทนาทงหลาย เรา ยอมรจกมรรคเปนทางหลกพน ผลเปน ความหลดพน นพพานเปนทสงด ของ สตวทงหลายอยางน.

อรรถกถานโมกขสตร

บดน ตงแตสตรท ๒ เปนตนไป ขาพเจาละขอความทมาแลวในสตรท ๑ และขอความทงายแลวจกพรรณนาเนอความทยงไมไดพรรณนา และเนอความทยงไมแจมแจงเทานน. บทวา ชานาส โน ทานแกเปน ชานาส น แปลวา ยอมทรงทราบ หรอหนอ. บทวา นโมกข เปนตน เปนชอของธรรมทงหลายมมรรคเปนตน. จรงอย สตวทงหลาย ยอมหลกพนจากเครองผก คอกเลสไดดวยมรรค เพราะฉะนน ทานจงกลาววา มรรคเปนทางหลกพน ของสตวทงหลาย ดงน. สวนในขณะแหงผล สตวทงหลายเหลานนหลดพนแลวจากเครองผก คอ กเลส เพราะฉะนน ทานจงกลาววา ผลเปนความหลดพนของสตวทงหลาย ดงน. ทกขทงปวงของสตวทงหลายยอมสงบ ระงบไปเพราะบรรลพระนพพาน ฉะนน จงกลาววา พระนพพานเปนทสงด ดงน. อกอยางหนง ธรรมทงหมดเหลาน (มรรค ผล) เปนชอของพระ-นพพานนนแหละ เพราะวาสตวทงหลาย ยอมพน ยอมหลดพน ยอมสงบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 42ระงบจากทกขทงหมดเพราะบรรลพระนพพาน เพราะฉะนน นพพานนนแล ทานจงกลาววา นโมกโข หลกพน ปโมกโข หลดพน วเวโก ทสงดดงน ทเดยว. บทวา ชานาม ขวาห แปลวา เรายอมรจกโดยแทจรง.โข อกษร ใชในความหมายวา แทจรง อธบายวา เรายอมรไดโดยแทจรง.จรงอย เรา (พระตถาคต) ยงบารม ๓๐ ทศ ใหเตมแลวแทงตลอดสพพญ-ตญาณ เพอรธรรมอนเปนทางหลกพนของสตวทงหลายเปนตน นนแหละดวยเหตน เราจงบนลอสหนาท. ไดยนวา สตรน ชอวา พทธสหนาท. บทวานนทภวปรกขยา อธบายวา เพราะความสนไปรอบแหงกมมภพอนมความเพลดเพลนเปนมล แมจะกลาววา เพราะความสนไปแหงความเพลดเพลนและภพ ดงนกควร. ในปรมนยนน บณฑตพงทราบวา สงขารขนธ อนกมมภพถอเอาแลว ดวยอานาจแหงอภสงขารคอกรรม ๓ อยาง. ขนธ ๒(เวทนาและสญญาขนธ) อนสมปยตดวยธรรม (สงขารขนธ) นน อนสญญาและวญญาณขนธถอเอาแลว. แตเวทนาอนสมปยตดวยขนธ ๓ (สญญาสงขารวญญาณขนธ) เหลานน ทานถอเอาแลว ดวยการถอเอานามธรรมเหลานนเพราะฉะนน นพพาน ซงดบกเลสยงมชวตอย (สอปาทเสสนพพาน) อนพระผมพระภาคเจาตรสแลวดวยสามารถแหงความไมมตอไป (คอเปนทสงด)แหงนามขนธ ๔ อนเปนอนปาทนนกะ ดงน. ในบทวา เวทนานนโรธา อปสมา ไดแก เพราะความดบ และเพราะความสงบแหงเวทนาอนเปนอปาทนนกะ. ในพระบาลนน ขนธ ๓ อนสมปยตดวยเวทนานน เปนธรรมอนทานถอเอาแลว โดยการถอเอาเวทนาเทยว. แมรปขนธ ทานกถอเอาดวยสามารถแหงวตถและอารมณของนามขนธเหลานน. ดวยเหตน นพพาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 43อนไมมกมมชรปและวบากขนธเหลออย (อนปาทเสสนพพาน) จงตรสไวดวยสามารถแหงความไมมตอไป (คอเปนทสงด) แหงขนธ ๕ อนเปนอน-ปาทนนกะ ดงน ดวยประการฉะน. แตในนยท ๒ สงขารขนธ ทานถอเอาโดยการถอเอานนท คอความเพลดเพลน. รปขนธกลาวคอ อปปตตภพ ทานถอเอาโดยการถอเอาภพ.เมอวาโดยยอ ขนธ ๓ เปนธรรมอนทานถอเอาแลว ดวยสญญาขนธเปนตนทเดยว. บณฑตพงทราบวา พระนพพาน อนพระผมพระภาคเจาตรสแลวดวยอานาจแหงความไมมตอไป (คอเปนทสงด) แหงขนธ ๕ เหลาน ดงพรรณนามาฉะน. พระเถระผเรยนคมภรนกาย ๔ ชอบใจนยนทเดยว. พระผมพระภาคเจา ทรงยงเทศนาใหจบลงแลวดวยสามารถแหงพระนพพาน ดวยประการฉะน แล. จบอรรถกถานโมกขสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 44 ๓. อปเนยยสตร

[๗] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชวตคออายมประมาณนอย ถกตอน เขาไปเรอย เมอบคคลถกชราตอนเขาไป แลว ยอมไมมผปองกน บคคลเมอเหน ภยนในมรณะ พงทาบญทงหลายทนา ความสขมาให. [๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชวตคออายมประมาณนอย ถกตอน เขาไปเรอย เมอบคคลถกชราตอนเขาไป แลว ยอมไมมผปองกน บคคลเมอเหน ภยนในมรณะ พงละอามสในโลกเสย มง สนตเถด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 45 อรรถกถาอปเนยยสตร

พงทราบวนจฉยในอปเนยยสตรท ๓ ตอไป :- บทวา อปนยต ไดแก ยอมสนไปโดยรอบ ยอมดบ หรอวายอมมาถง คอ ยอมเขาถงมรณะโดยลาดบ. อกอยางหนง อธบายวา ฝงโคอนนายโคบาลยอมตอนไป ฉนใด ชวตน กฉนนน อนชรายอมตอนไปสสานกแหงความตาย. บทวา ชวต ไดแก ชวตนทรย. บทวา อปป แปลวาเลกนอย คอ นดหนอย. บณฑต พงทราบ ความทชวตคอ อายนนเปนของนอย โดยอาการ๒ อยาง คอชอวานอย เพราะความทชวตนนเปนไปกบดวยรส คอ ความเสอมสนไป และเพราะความทชวตนนประกอบดวยขณะ คอครเดยว. จรงอย เพราะพระบาลวา โย ภกขเว จร ชวต โส วสสสตอปป วา ภยโย แปลวา ดกอนภกษทงหลาย บคคลใดเปนอยนาน บคคลนนกพงเปนอยรอยป ตากวาบาง เกนกวาบาง ดงน จงชอวา นอย เพราะความทชวตนนเปนไปกบดวยรส คอความเสอมสนไป. กเมอวาโดยปรมตถ ขณะแหงชวตของสตวทงหลายนอยมาก (เกนเปรยบ) คอสกวาเปนไปเพยงจตดวงเดยวเทานน (วาโดยปรมตถ ขณะม ๓คอ อปาทขณะ ฐตขณะ ภงคขณะ) จงชอวา นอย เพราะความทชวตนามนนเปนของเปนไปกบดวยขณะ. อปมาดวยลอแหงรถ แมเมอหมนไป ยอมหมนไปโดยสวนแหงกงรถหนงเทานน แมเมอหยดอย กยอมหยดโดยสวนแหงกงรถหนงนนแหละ ฉนใด ชวตของสตวทงหลายยอมเปนไปในขณะแหงจต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 46ดวงหนง กฉนนนเหมอนกน ครนเมอจตดวงนนสกวาแตกดบแลว ทานกเรยกวา สตวตายแลว เหมอนคาททานกลาวไววา อตเต จตตกขเณ ชวตถ น ชวต น ชวสสต อนาคเต จตตกขเณ น ชวตถ น ชวต ชวสสต. ปจจปปนเน จตตกขเณ น ชวตถ ชวต น ชวสสต. ในขณะแหงจตอนเปนอดต บคคล ชอวา เปนอยแลวมใชกาลงเปนอย มใช จกเปนอย ในขณะแหงจตอนเปนอนาคต บคคล ชอวา จกเปนอย มใชเปนอย แลว มใชกาลงเปนอย ในขณะแหงจตอน เปนปจจบน บคคลชอวากาลงเปนอย ม ใชเปนอยแลว ไมใชจกเปนอย. ชวต อตตภาโว จ สขทกขา จ เกวลา เอกจตตสมายตตา ลหโส วตตเต ขโณ. ชวต อตตภาพ สขและทกขทงหมด ประกอบดวยจตดวงเดยว ขณะของจตนน ยอมเปนไปเรวพลน. เย นรทธา มรนตสส ตฏมานสส วา อธ สพเพป สทสา ขนธา คตา อปปฏสนธยา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 47 จตเหลาใด ของสตวทกาลงดารงอย หรอกาลงตาย แตกดบไปแลวในปวตต- กาลน จตเหลานนทงหมด หาไดกลบมา เกดอกไม แมขนธทงหลายกเชนเดยวกน. อนพพตเตน น ชาโต ปจจปปนเนน ชวต จตตภงคมโต โลโก ปตต ปรมตถยา. เพราะจตไมเกด สตวโลกกชอวา ไมเกด เพราะจตเกดขนเฉพาะหนา สตว โลกกชอวา เปนอย เพราะความแตกดบ แหงจต สตวโลก จงชอวา ตายแลว น เปนบญญตเนองดวยปรมตถ. บทวา ชรปนตสส อธบายวา เมอบคคลเขาถงชราแลว หรอวาเมอบคคลถกชราตอนเขาไปสสานกแหงความตาย. บทวา น สนต ตาณาอธบายวา ใคร ๆ ชอวาสามารถเพอจะใหความปองกน คอ ใหความปลอดภยใหเปนทพงอาศยได ยอมไมม. บทวา เอต ภย ความวา ภยนม ๓ อยางคอ การเขาถงความตายแหงชวตนทรย ความทชวตนทรยมอายเลกนอย และความทไมมเครองตานทานของบคคลผอนชราตอนไปแลว อธบายวาเปนทตงแหงภย (ภยวตถ) คอ เปนเหตแหงภย (ภยการณ ). บทวา ปาน กยราถสขาวหาน ไดแก วญญชนพงทาบญทงหลายอน นาความสขมาให คออนใหซงความสข. ดวยเหตนนน เทวดาหมายเอารปาวจรฌาน จงถอเอาบพ-เจตนา มญจนเจตนา และอปรเจตนาแลวกลาวถงบญทงหลาย ดวยสามารถ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 48แหงคาพหพจน. และถอเอาความชอบใจในฌาน ความใครในฌาน และความสขในฌานแลว จงกลาววา บญทงหลายนาความสขมาใหดงน. ไดยนวา เทวดานน ไดมความคดวา โอหนอ สตวทงหลายเจรญฌานแลว มฌานยงไมเสอม กระทากาละแลว พงดารงอยในพรหมโลกตลอดเวลาอนยาวนาน คอประมาณ ๑ กปบาง ๔ กปบาง ๘ กปบาง ๑๖ กปบาง ๓๒กปบาง ๖๔ กปบาง ดงน เพราะตนเองเกดในพรหมโลกทมอายยาวนานจงเหนสตวทงหลาย ผกาลงตาย กาลงเกดทมอายนอยในเทวดาชนกามาวจรเบองตา เชนกบการตกลงแหงเมดฝนพอถกกระทบกแตกไป เพราะฉะนน จงกลาวแลวอยางน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารวา กเทวดาน ยอมกลาววฎฏกถา(ถอยคาอนเปนไปในวฏฏะ) อนไมเหมาะสม เมอจะทรงแสดงววฏฏกถาแกเทวดานน จงตรสพระคาถาท ๒. บรรดาบทแหงคาถาท ๒ เหลานน บทวา โลกามส ไดแกโลกามส๒ อยาง คอปรยายโลกามส (โลกามสทเปนเหต) นปปรยายโลกามส (โลกามสทไมเปนเหต) วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ เรยกวา ปรยายโลกามส. ปจจยคอเครองอาศย ๔ อยาง เรยกวา นปปรยายโลกามส. ในทน ทานประสงคเอาปรยายโลกามส อนทแท แมนปปรยายโลกามสกควรในทนเหมอนกน. บทวา สนตเปกโข อธบายวามงอย ตองการอย ปรารถนาอยซงสนตอนยงยนกลาวคอพระนพพาน. จบอรรถกถาอปเนยยสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 49 ๔. อจเจนตสตร

[๙] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาว คาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา กาลทงหลายยอมลวงไป ราตร ทงหลายยอมผานไป ชนแหงวยยอมละ ลาดบไป บคคลเมอเหนภยนในมรณะ พงทาบญทงหลายทนาความสขมาให. [๑๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา กาลทงหลายยอมลวงไป ราตร ทงหลายยอมผานไป ชนแหงวยยอมละ ลาดบไป บคคลเมอเหนภยนในมรณะ พงละอามสในโลกเสย มงสนตเถด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 50 อรรถกถาอจเจนตสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๔ ตอไป :- บทวา อจเจนต แปลวา ยอมลวงไป. บทวา กาลา ไดแก กาลมปเรภตกาลเปนตน. บทวา ตรยนต รตตโย ไดแก เมอราตรทงหลายกาวลวงไป ยอมผานคอ ยอมใหบคคลทจะตายไปใกลตอความตายโดยรวดเรว.บทวา วโยคณา ไดแก คณ คอ กอง (ชน) แหงปฐมวย มชฌมวย และปจฉมวย. จรงอย อรรถแหงคณศพทใชในอรรถหลายอยาง เชนในความหมายถงชนแผนผา ดงพระบาลวา อนชานาม ภกขเว อหตาน วตถานทคณ ส ฆาฏ แปลวา ดกอนภกษทงหลาย เรายอมอนญาตผาสงฆาฏทาใหเปน ๒ ชน ททาดวยผาใหม ดงน. มอรรถวา อานสงสในบทนวา สตคณาทกขณา ปาฏกงขตพพา แปลวา พงหวงทกษณารอยเทา. อรรถแหงคณศพท ทมความหมายถงโกฏฐาสเชนในคาวา อนต อนตคณ แปลวาไสใหญไสนอย. ทมความหมายยถงเครองผก เชนในคาวา ปจ กามคณาแปลวา เครองผกคอกาม ๕ อยาง ดงน. แตในทน อรรถแหงคณศพท ใชในอรรถวา ราส ซงแปลวา กองหรอคณะ เพราะฉะนน บณฑตพงทราบ บทวา วโยคณา นวา เปนกองแหงวย ดงน. บทวา อนปพพ ชหนต อธบายวา วยทงหลายยอมละทงบคคลไปโดยลาดบ. จรงอย ปฐมวยยอมละทงบคคลผตงอยในมชฌมวย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 51ปฐมวย และมชฌมวยทงสอง ยอมละทงบคคลผตงอยในปจฉมวย แตวา ในขณะแหงความตาย แมวยทง ๓ กตองละทงบคคลไป. บทวา เอต ภยความวา ภย ๓ อยางน คอ การกาวลงไปแหงกาลทงหลาย ความทราตรและทวาลวงไปโดยเรว และความทกองแหงวยทงหลายตองทอดทงบคคลไป.คาทเหลอเชนกบนยกอนนนแหละ. จบอรรถกถาอจเจนตสตร ท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 52 ๕. กตฉนทสตร

[๑๑] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกราบทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถานวา บคคลควรตดเทาไร ควรละเทาไร ควรบาเพญคณอนยงเทาไร ภกษลวง ธรรมเครองของเทาไร พระองคจงตรสวา เปนผขามโอฆะแลว. [๑๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลควรตดสงโยชนเปนสวนเบอง ตา ๕ อยาง ควรละสงโยชนเปนสวน เบองบน ๕ อยาง ควรบาเพญอนทรยอน ยง ๕ อยาง ภกษลวงธรรมเปนเครองของ ๕ อยาง เรากลาววาเปนผขามโอฆะแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 53 อรรถกถากตฉนทสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๕ ตอไป :- บทวา กต ฉนเท ไดแก บคคลเมอตดควรตดเทาไร. แมในบททเหลอกนยน. กในบทวา ฉนเท ชเห นวาโดยอรรถเปนอยางเดยวกน.เทวดานเมอเวนถอยคาทซา ๆ กเพอเปนประโยชนแกการประพนธคาถา จงไดกลาวแลวอยางน. บทวา กต สงคาตโต แปลวา ภกษกาวลวงธรรมอนเปนเครองของเทาไร. พระบาลวา สงคาตโต บาง. มเนอความอยางน เหมอนกน. บทวา ปจ ฉนเท ไดแก เมอตดควรตดโอรมภาคยสงโยชน๕ อยาง. บทวา ปจ ชเห ไดแก เมอละควรละอทธมภาคยสงโยชน๕ อยาง การตดและการละแมในทน เมอวาโดยอรรถกเปนอยางเดยวกนแตพระผมพระภาคเจาตรสอยางนกเพราะใหเหมาะสมกบถอยคาอนเทวดาอางมา. อกอยางหนง พระผมพระภาคเจายอมตรสวา โอรมภาคยสงโยชน๕ เปนเครองฉดครา ใหตกไปในเบองตา เหมอนกบกอนหนทเขาผกเทาไวจะพงตดสงโยชนนนไดดวยพระอนาคามมรรค ดงน และตรสวา อทธมภาคยสงโยชน ๕ ซงฉดคราไวเบองบน เหมอนกบกงไมทบคคลใชมอจบไวจะพงละสงโยชนนนไดดวยพระอรหตมรรค ดงน. บทวา ปจ จตตร-ภาวเย ความวา เมอเจรญคณวเศษใหยง คอใหมากกวา เพอตองการตดและเพอตองการละสงโยชนเหลานน ควรเจรญอนทรยทงหลายมศรทธาเปนท ๕.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 54บทวา ปจสงคาตโต ความวา กาวลวงแลวซงธรรมเปนเครองของ๕ เหลาน คอ เครองของคอราคะ เครองของคอโทสะ เครองของคอโมหะเครองของคอมานะ เครองของคอทฏฐ. บทวา โอฆตณโณต วจจต เขากลาววา ขามโอฆะทง ๕ ไดแลว แตในพระคาถาน กลาวถงอนทรย ๕ ซงเปนทงโลกยะ และโลกตตระ ดงนแล. จบอรรถกถากตฉนทสตร ท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 55 ๖. ชาครสตร

[๑๓] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาว คาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา เมอธรรมทงหลายตนอย ธรรมประ- เภทไหนนบวาหลบ เมอธรรมทงหลายหลบ ธรรมประเภทไหนนบวาตน บคคลหมก- หมมธลเพราะธรรมประเภทไหน บคคล บรสทธเพราะธรรมประเภทไหน. [๑๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา เมอสทธนทรย ๕ อยางตนอย กาม ฉนทาทนวรณ ๕ อยาง นบวาหลบ เมอ กามฉนทาทนวรณ ๕ อยางหลบ สทธา- ทนทรย ๕ อยาง นบวาตน บคคลหมก- หมมธลเพราะนวรณ ๕ อยาง บคคล บรสทธเพราะอนทรย ๖ อยาง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 56 อรรถกถาชาครสตร

พงทราบวนจฉยสตรท ๖ ตอไป :- บทวา ชาครต แปลวา ตนอย. บทวา ปจ ชาครต อธบายวากเมอวาโดยคาถาทวสชนา เมออนทรย ๕ มศรทธาเปนตนตนอย นวรณ ๕กชอวา หลบ เพราะเหตไร. เพราะวาบคคลผพรงพรอมดวยนวรณ ๕ นนนงกด ยนกด แมนอนจนอรณขนกด ในทใดทหนง ยอมเปนผชอวาหลบแลว เพราะความประมาท คอเพราะความเปนผพรงพรอมดวยอกศล เมอนวรณ ๕ นหลบแลวอยางน อนทรย ๕ จงชอวา ตนอยเพราะเหตไร. เพราะวาบคคลผพรงพรอมดวยอนทรย ๕ มศรทธา เปนตนนนแมนอนหลบในทใดทหนง กชอวาเปนผตนอย เพราะความไมประมาท คอเพราะเปนผพรงพรอมดวยกศล. บคคลยอมถอเอา ยอมถอ ยอมถอมนซงธลคอกเลสดวยนวรณ ๕ นนแหละ. พงทราบเนอความนวา นวรณทงหลายมกามฉนทะเปนตนทเกดกอนยอมเปนปจจยแกกามฉนทะเปนตนซงเกดขนทหลง ดงนเปนตน จงชอวาบคคลยอมบรสทธ ดวยอนทรย ๕ ดงน. แมในทน ทานกลาวอนทรย ๕ทงทเปนโลกยะและโลกตตระ ดงนแล. จบอรรถกถาชาครสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 57 ๗. อปปฏวทตสตร

[๑๕] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ธรรมทงหลายอนชนพวกใดยงไม แทงตลอดแลว ชนพวกนนยอมถกจงไป ในวาทะของชนพวกอน ชนพวกนนชอวา ยงหลบไมตน (กาลน) เปนกาลสมควร เพอจะตนของชนพวกนน. [๑๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ธรรมทงหลาย อนชนพวกใดแทง ตลอดดแลว ชนพวกนนยอมไมถกจงไป ในวาทะของชนพวกอน บคคลผรดทง- หลายรทวถงโดยชอบแลว ยอมประพฤต เสมอในหมสตวผประพฤตไมเสมอ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 58 อรรถกถาอปปฏวทตสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๗ ตอไป :- บทวา ธมมา ไดแก สจจธรรม ๔. บทวา อปปฏวทตา ไดแก ยงมไดแทงตลอดดวยญาณ. บทวา ปรวาเทส ไดแก ในวาทะอน ประกอบดวยทฏฐ ๖๒ จรงอยวาทะเหลานน ชอวา วาทะของชนพวกอน เพราะเปนวาทะของพวกเดยรถยอน นอกจากวาทะในศาสนาน. บทวา นยเร ไดแก ยอมเคลอนไปตามธรรมดาของคนบาง บคคลอนยอมจง (นา) ไปบาง ในบทเหลานน เมอถอเอาวาทะวาเทยง เปนตนเองชอวา ยอมเคลอนไป. เมอถอเอาวาทะวาเทยงนน ตามถอยคาของผอน ชอวาถกผอนจงไป. บทวา กาโล เตส ปพชฌต อธบายวา กาลน เปนกาลสมควรเพอจะตนของบคคลเหลานน. จรงอย พระพทธเจาทรงอบตขนในโลกพระธรรมอนพระองคยอมทรงแสดง พระสงฆเปนผปฏบตดแลว ทงปฏปทากเจรญ เทวดาจงกลาววา กมหาชนเหลานหลบแลวในวฏฏะ ยงไมตน ดงน. ในบทวา สมพทธา ไดแก ผตรสรแลวโดยชอบ ดวยเหต ดวยการณ. จรงอย ผตรสร ๔ จาพวก คอ พระสพพญพทธะ ปจเจก-พทธะ จตสจจพทธะ และ สตพทธะ. ในพทธะเหลานน ผบาเพญบารม ๓๐ ทศ แลวบรรลพระสมมาสมโพธ ชอวา พระสพพญพทธะ.ผบาเพญบารมสน ๒ อสงไขยยงดวยแสนกป จงบรรลดวยตนเอง ชอวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 59พระปจเจกพทธะ. พระขณาสพผสนอาสวะโดยไมเหลอ ชอวา จตสจจพทธะ.ผเปนพหสต ชอวา สตพทธะ. พทธะมในกอนแมทง ๓ ยอมสมควรในอรรถน. บทวา สมมทาย ไดแก รดวยเหตดวยการณ. บทวา จรนต วสเม สม อธบายวา ยอมประพฤตเสมอในโลกสนนวาสอนไมเสมอ หรอในหมสตวอนไมเสมอ หรอวากเลสชาตอนไมเสมอดงนแล. จบอรรถกถาอปปฏวทตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 60 ๘. สสมมฏฐสตร

[๑๗] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ธรรมทงหลายอนชนพวกใดลมเลอน แลว ชนพวกนน ยอมถกจงไปในวาทะ ของชนพวกอน ชนพวกนนชอวายงหลบ ไมตน(กาลน) เปนกาลควรเพอจะตนของ ชนพวกนน. [๑๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ธรรมทงหลาย อนชนพวกใดไมลม เลอนแลว ชนพวกนนยอมไมถกจงไปใน วาทะของชนพวกอน บคคลผรดทงหลาย รทวถงโดยชอบแลว ยอมประพฤตเสมอ ในหมสตวผประพฤตไมเสมอ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 61 อรรถกถาสสมมฏฐสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๘ ตอไป:- บทวา สสมมฏา ไดแก เปนผหลงลมแลว โดยความเปนผไมแทงตลอดดวยปญญา เหมอนอยางวา ชาวนาไถนา ๒ แปลง กพงใสขาวมากเมอหมายถงขาวทไมได จากนาทตนไมไดหวาน กลาววา ขาวของเราเปนอนมาก เสยหายแลว ยอมกลาวถงขาวทไมไดนนเองวา เสยหายแลว ฉนใดแมในทน กฉนนน ชอวา หลงลมแลว เพราะความทตนแทงไมตลอด.บทวา อสมมฏา ไดแก ชอวา ไมหลงลมแลว เพราะความทตนแทงไมตลอดดวยปญญา. คาทเหลอ เชนกบนยกอน ดงนแล. จบ อรรถกถาสสมมฏฐสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 62 ๙. มานกามสตร

[๑๙] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาว คาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ทมะยอมไมมแกบคคลทปรารถนา มานะ ความรยอมไมมแกบคคลทมจต ไมตงมน บคคลผเดยว เมออยในปา ประมาทแลว ไมพงขามพนฝงแหงเตภม- กวฏอนเปนทตงแหงมจจได. [๒๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลละมานะแลว มจตตงมน ดแลว มจตด พนในธรรมทงปวงแลว เปนผเดยว เมออยในปา ไมประมาทแลว บคคลนนพงขามฝงแหงเตภมกวฎเปนท- ตงแหงมจจได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 63 อรรถกถามานกามสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๙ ตอไป :- บทวา มานกามสส ไดแก บคคลผใครอย คอปรารถนาอยซงมานะ. บทวา ทโม อธบายวา เทวดายอมกลาววา ทมะอนเปนไปในฝายสมาธยอมไมมแกบคคลผเหนปานน. กในบทวา สจเจน ทนโต ทมสา อเปโตเวทนตค วสตพรหมจรโย แปลวา บคคลผฝกฝนแลวดวยสจจะผเขาถงแลวดวยทมะ ผถงทสดแหงเวท ผอยจบพรหมจรรย ดงน ทานเรยกอนทรยวา ทมะ. ในบทวา ยท สจจา ทมา จาคา ขนตยา ภยโยธ วชชตแปลวา ผวา จะมธรรมอนยงกวา สจจะ ทมะ จาคะ ขนต ในโลกน ดงน ทานเรยกปญญา วา ทมะ. ในคานวา ทาเนน ทเมน ส ยเมนสจจวาเทน อตถ ป อตถ ปสส อาคโม แปลวา บญมอยการมาถงแหงบญยอมม ดวยทาน ดวยทมะ. ดวยสงยมะ ดวยสจจวาจา ดงน ทานเรยก อโบสถกรรม วา ทมะ. ในคาวา สกขสสส โข ตว ปณณ อมนา ทมปสเมนสมนนาคโต สนาปรนตสม ชนปเท วหรต แปลวา ดกอนปณณะเธอเปนผประกอบดวยความอดทนดวยความสงบนแลว จกอาจเพอ อยในชนบทสนาปรนตะดงน ทานเรยก อธวาสนขนต วา ทมะ แตคาวา ทมะ ในพระสตรน เปนชอของธรรมอนเปนฝายสมาธเพราะเหตนน เทวดาจงกลาววา น โมนมตถ อสมาหตสส แปลวาความรยอมไมมแกผมจตไมตงมน. ในบทเหลานน บทวา โมน ไดแก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 64ญาณในมรรค ๔. จรงอย ญาณในมรรค ๔ นน ญาณใด ยอมร เหตนน ญาณนน จงชอวา โมนะ อธบายวา ยอมรสจจธรรม ๔. บทวา มจจเธยยสสไดแก วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ จรงอย วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ นนทานเรยกวา มจจเธยยะ เพราะอรรถวา เปนทตงแหงความตาย. บทวา ปาร ไดแก ฝง (นพพาน) คอทดบแหงเตภมกวฏนนแล.บทวา ตเรยย ไดแก พงแทงตลอด หรอพงถง. คาน ทานกลาวไววาบคคลผเดยวเมออยในปาประมาทแลว ไมพงขามพน ไมพงแทงตลอด ไมพงถงฝงแหงเตภมกวฎอนเปนทตงแหงมจจได. ในบทวา มาน ปหาย ไดแกละมานะ ๙ อยาง ดวยพระอรหตมรรค. บทวา สสมาหตตโต ไดแกมจตตงมนดแลวดวยอปจารสมาธ และอปปนาสมาธ. บทวา สเจตโส ไดแกจตทดสมปยตแลวดวยญาณ อธบายวา จรงอย ทานไมเรยกวา ผมจตดโดยปราศจากญาณ เพราะฉะนน ผนน จงชอวา มจตด เพราะประกอบดวยญาณ. บทวา สพพธ วปปมตโต ความวา พนไปแลวในธรรมทงปวง มขนธ และอายตนะเปนตน. ในคาวาวา ตเรยย น ทานกลาววา เมอกาวลวงเตภมกวฏ แทงตลอดถงพระนพพานขามไป ดงน จงชอวา การขามพนดวยการแทงตลอด.เพราะเหตน สกขา ๓ เปนอนทานกลาวแลวดวยคาถาน. อยางไร คอ ขนชอวามานะ น เปนเครองทาลายศล เพราะฉะนน ทานจงกลาวถงอธศลสกขาดวยคาวา มาน ปหาย แปลวา ละมานะแลว. ทานกลาวอธจตตสกขาดวยคาวา สสมาหตตโต แปลวา มจตตงมนดแลว. ทานแสดงปญญาไวดวยจตตศพท ในคาวา สเจตโส น เพราะฉะนน จงชอวา แสดงอธ-ปญญาสกขา ดวยคาวา สเจตโส น.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 65 เมอศลม กชอวามอธศล เมอจตมกชอวามอธจต เมอปญญามกชอวา มอธปญญา เพราะฉะนน ศล ๕ กด ศล ๑๐ กด จงชอวาศล ในทน. ปาฏโมกขสงวร พงทราบวาชอวา อธศล. สมาบต ๘ ชอวา จต. ฌานอนเปนบาทแหงวปสสนา ชอวา อธจต. กมมสสกตญาณ ชอวา ปญญา. วปสสนาชอวา อธปญญา. จรงอย ศลทเปนไปในกาลทพระพทธเจายงไมเกด ฉะนน ศล ๕ศล ๑๐ ชอวา ศลเทานน. ปาฎโมกขสงวรศลยอมเปนไปในกาลทพทธเจาทรงอบตขน ฉะนน จงชอวา อธศล. แมในจตและปญญา กนยนเหมอนกน. อกอยางหนง แมศล ๕ ศล ๑๐ อนผปรารถนาพระนพพาน สมาทานแลวกชอวา อธศลเหมอนกน. แมสมาบต ๘ ทเขาถงแลว กชอวา อธจตเหมอนกน. หรอวา โลกยศลทงหมด ชอวา ศล เหมอนกน โลกตรศลชอวา อธศล. แมในจตและปญญา กนยนเหมอนกน. ทานประมวลสกขา๓ มากลาวศาสนธรรมทงสนไว ดวยพระคาถาน ดวยประการฉะนแล. จบอรรถกถามานกามสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 66 ๑๐. อรญญสตร

[๒๑] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา วรรณะของภกษทงหลายผอยในปา ฉนภตอยหนเดยว เปนสตบรษผประพฤต ธรรมอนประเสรฐ ยอมผองใสดวยเหต อะไร. [๒๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ภกษทงหลายไมเศราโศกถงปจจยท ลวงแลว ไมปรารถนาปจจยทยงมาไมถง เลยงตนดวยปจจยทเกดขนเฉพาะหนา วรรณะ(ของภกษทงหลายนน) ยอมผองใส ดวยเหตนน เพราะความปรารถนาถง ปจจยทยงไมมาถง และความโศกถงปจจย ทลวงแลว พวกพาลภกษจงซบซด เหมอนตนออสดทถกถอนเสยแลว ฉะนน จบ นฬวรรค ท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 67 อรรถกถาอรญญสตร

พงทราบวนจฉยในคาถาท ๑๐ ตอไป :- บทวา สนตาน ไดแก ผมกเลสอนสงบระงบแลว อกอยางหนงไดแกบณฑต. แมบณฑตทานกเรยกวา สตบรษ เชนในคามอาทวา สนโตทเว สพภ ปเวทยนต ทเร สนโต ปกาเสนต ดงนกม. บทวาพรหมจารน แปลวา ผพระพฤตธรรมอนประเสรฐ คอ ผอยประพฤตมรรคพรหมจรรย. หลายบทวา เกน วณโณ ปสทต ความวา เทวดาทลถามวาผวพรรณของภกษผอยปา ยอมผองใส ดวยเหตอะไร. ถามวา กเพราะเหตไรเทวดานจงทลถามอยางน. ตอบวา ไดยนวา เทวดานเปนภมมเทวดาอาศยอยในไพรสณฑเหนภกษทงหลาย ผอยปากลบจากบณฑบาตหลงภตแลวเขาไปสปา ถอเอาลกษณกรรมฐาน (กรรมฐานตามปกตวปสสนา) ในทเปนทพกในเวลากลางคน และทเปนทพกในเวลากลางวนเหลานนนงลงแลว. กเมอภกษเหลานนนงดวยกรรมฐานอยางนแลว เอกคคตาจตซงเปนเครองชาระของทานกเกดขน. ลาดบนน ความสบตอแหงวสภาคะกเขาไปสงบระงบ.ความสบตอแหงสภาคะหยงลงแลว จตยอมผองใส เมอจตผองใสแลว โลหต กผองใส. อปาทารปทงหลาย ซงมจตเปนสมฏฐาน ยอมบรสทธ. วรรณะแหงหนา ยอมเปนราวกะสแหงผลตาลสกทหลดจากขวฉะนน. เทวดานน ครนเหนภกษเหลานนแลว จงดารวา ธรรมดาวา สรระวรรณะ (ผวพรรณแหงรางกาย) น ยอมผองใสแกบคคลผไดอยซงโภชนะทงหลายอนสมบรณมรสอนประณต ผมทอยอาศยเครองปกปด ทนงทนอนม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 68สมผสอนสบาย ผไดปราสาทตาง ๆ มปราสาท ๗ ชนเปนตน อนใหความสข ทกฤดกาล และแกผไดวตถทงหลาย มระเบยบดอกไมของหอม และเครองลบไลเปนตน แตภกษเหลานเทยวบณฑบาตฉนภตปะปนกน ยอมสาเรจการนอนบนเตยงนอยทาดวยใบไมตาง ๆ หรอนอนบนแผนกระดาน หรอบนศลา ยอมอยในททงหลายมโคนไมเปนตน หรอวาทกลางแจง วรรณะของภกษเหลาน ยอมผองใส เพราะเหตอะไรหนอแล ดงน เพราะฉะนน จงไดทลถามขอความนนกะพระบรมศาสดา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสถงเหตนนแกเทวดา จงตรสพระคาถาท ๒. บรรดาบทเหลานน บทวา อตต ความวา พระเจา-ธรรมกราช พระนามโนน ไดมในกาลอนลวงแลว. พระราชาพระองคนนไดถวายปจจยทงหลายอนประณต ๆ แกพวกเรา. อปชฌายอาจารยของเราเปนผมลาภมาก ครงนน พวกเราฉนอาหารเหนปานน หมจวรเหนปานน ภกษเหลาน ยอมไมตามเศราโศก ถงปจจยทลวงมาแลว เหมอนภกษผมปจจยมากบางพวก อยางนดวยประการฉะน. สองบทวา นปปชปปนต นาคต อธบายวา พระเจาธรรมกราชจกมในอนาคต ชนบททงหลายจกแผไป วตถทงหลายมเนยใสเนยขนเปนตนจกเกดขนมากมาย ผบอกกลาวจกมในทนน ๆ วา ขอทานทงหลายจงเคยวกนจงบรโภคเปนตน ในกาลนน พวกเราจกฉนอาหารเหนปานน จกหมจวรเหนปานน ภกษทงหลายเหลาน ยอมไมปรารถนาปจจยทยงมาไมถงอยางนดวยประการฉะน. บทวา ปจจปปนเนน ความวา ยอมเลยงตนเองดวยปจจยอยางใดอยางหนงทไดในขณะนน. บทวา เตน ไดแก ดวยเหตแม ๓ อยางนน.พระผมพระภาคเจา ครนแสดงการถงพรอมแหงวรรณะอยางนแลว บดน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 69เมอจะแสดงความพนาศแหงวรรณะนนนนแหละ จงตรสพระคาถาในลาดบนน.บรรดาบทเหลานน บทวา อนาคตปปชปปาย แปลวา เพราะปรารถนาปจจยทยงไมมาถง. บทวา เอเตน ไดแก ดวยเหตทง ๒ น. บทวา นโฬวหรโต ลโต อธบายวา พวกพาลภกษจกซบซด เหมอนตนออสดทบคคลถอนทงทแผนหนอนรอน จกเหยวแหง ฉะนนแล. จบอรรถกถาอรญญสตร ท ๑๐ จบนฬวรรคท ๑ รวมพระสตรในนฬวรรคท ๑ ๑. โอฆตรณสตร ๒. นโมกขสตร ๓. อปเนยยสตร ๔. อจเจนตสตร๕. กตฉนทสตร ๖. ชาครสตร ๗. อปปฏวทตสตร ๘. สสมมฏฐสตร๙. มานกามสตร ๑๐. อรญญสตร พรอมทงอรรถกถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 70 นนทหวรรคท ๒

๑. นนทนสตร

วาดวยคาของพระอรหนต

[๒๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. [๒๔] พระผมพระภาคเจาตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว พวกเทวดาชนดาวดงสองคหนงแวดลอมดวยหมนางอปสร อมเอบพรงพรอมดวยเบญจกามคณอนเปนทพย พวกนางอปสรบาเรออยในสวนนนทนวนไดกลาวคาถานในเวลานนวา เทวดาเหลาใดไมเหนนนทนวน อน เปนทอยของหมนรเทพ สามสบ ผมยศ เทวดาเหลานนยอมไมรจกความสข. [๒๕] ดกอนภกษทงหลาย เมอเทวดานนกลาวอยางนแลว เทวดาองคหนงไดยอนกลาวกะเทวดานนดวยคาถาวา ดกอนทานผเขลา ทานยอมไมรจก คาของพระอรหนตทงหลายวา สงขารทง ปวงไมเทยง มความเกดขนและเสอมไป เปนธรรมดา เกดขนแลวกดบไป ความ สงบระงบสงขารเหลานนเสยไดเปนสข.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 71 อรรถกถานนทนสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๑ แหง นนทนวรรคตอไป:- บทวา ตตร แปลวา ในพระอารามนน . ศพทวา โข สกวาเปนนบาตอนสามารถทาพยญชนะใหสละสลวย. บทวา ภกข อามนเตส ไดแกยอมใหภกษทงหลายซงเปนบรษทผเลศทราบ. บทวา ภกขโว เปนบทแสดงถงอาการทเรยกภกษเหลานนมา. บทวา ภทนเต เปนคาทลรบพระดารส.บทวา เต ภกข ความวา ภกษเหลาใด เปนผมหนาเฉพาะซงจะรบพระธรรม-เทศนา คอ ภกษเหลานน. บทวา ภควโต ปจจสโสส ความวา ภกษเหลานนฟงพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว เปนผมหนาเฉพาะ คอ ฟงแลวทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจา. บทวา เอตทโวจ ความวาบดน พระผมพระภาคเจาไดตรสคาเปนอาทวา เรองนไดเคยมมาแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ตาวตสกายกา ไดแก เกดในหมของเทวดาชนดาวดงสทานเรยกเทวโลกชนทสองวา ตาวตงสกายะ (แปลวามพวก๓๓ หรอหมนรเทพ ๓๓) อาจารยทงหลายกลาววา ไดยนวา บญญตชอวา ตาวตงสกายะ น เกดขนในเทวโลกนน เพราะอาศยเทวบตร ๓๓ องค อบตขนในทนน เพราะทากาละของชน ๓๓ กบมฆมาณพในบานอจลคาม ดงน. กเพราะเทวโลก-กามาวจร ๖ ชน มอยแมในจกรวาลทเหลอ ตามทไดตรสไววา มทาวจาตม-มหาราชาหนงพนองค มพภพดาวดงสหนงพน ดงนเปนตน ฉะนน พงทราบนามบญญตนของเทวโลกนน ดงน. จรงอย โดยเหตนนน บทวา ตาวตสกายจงไมผดไป.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 72 พงทราบวเคราะหในบทวา นนทนวเน นวา ปานน ยอมยงบคคลทงหลายผเขาไปแลวๆ ใหเพลดเพลน ยอมใหยนด เพราะเหตนน ปานน จง ชอวา นนทนะ แปลวายงบคคลผเขาไปแลวใหยนด. จรงอย ครนเมอมรณนมต ๕ อยางเกดขนแลว พวกเทวดาทงหลายยอมคราครวญอยวา พวกเราจกตองละทงสมบตจตไป ดงน. ทาวสกกะจอมเทพ จะใหโอวาทวา ทานทงหลายอยาราไหเลย ขนชอวาสงขารทงหลายมอนไมแตกดบไปหามไม ดงน แลวจงใหเทวดานนเขาไปสสวนนนทนวนนน ความเศราโศกเพราะมรณะของเทวดานนแมจะถกเทวดาอนประคองแขนไป กยอมสงบระงบได เพราะเหนสมบตแหงสวนนนทวนนน. ความปรดาปราโมทยเทานน ยอมเกดขน. ทนน เมอเทวดาทงหลายกาลงเลนอยในสวนนนทวนนนนนแหละ (รางกาย) ยอมละลายไปดจกอนหมะทถกเผาดวยความรอน และยอมถกขจดไป ดจเปลวประทปถกลมพดดบไป ฉะนน. อกอยางหนง ทใดทหนง ยอมยงเทวดาผเขาไปในภายในแลว ใหเพลดเพลนใหยนดนนแหละ เพราะเหตนน ทนนจงชอวา นนทนะ. ในทนไดแก ในสวนนนทวนนน. บทวา อจฉรา ในบทวา อจฉราสงฆปรวตานเปนชอ เทวธดา ผแวดลอมในหมของนางอปสรนน. บทวา ทพเพหไดแก ผเกดในเทวโลก. บทวา ปจห กามคเณห ไดแก ดวยเครองผก คอ กาม หรอสวนแหงกาม ๕ กลาวคอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ อนเปนทรกทชอบใจ. บทวา สมปปตา คอเขาถงแลว. คาวาพรงพรอมนอกนกเปนไวพจนของการเขาถงแลวนนแหละ. บทวา ปรจารย- มานา ไดแกเทวดาทงหลายรนรมยอย คอ ยงอนทรยใหรนเรงในกามคณ มรปเปนตนเหลานน. บทวา ตาย เวลาย ไดแก ในเวลาทบาเรอนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 73 กกาลนน บณฑตพงทราบวา ไมนานเทวบตรนนกอบตขน. จรงอย อตภาพของเทวดาทอบตขนนนมประมาณ ๓ คาวต รงโรจนอย ราวกะแทงทองสแดง เทวบตรนนนงหมผาทพยประดบตกแตงดวยเครองประดบอนเปนทพย ทดทรงดวยดอกไมทพย อนนางอปสรลบไลอยดวยจนทนและจณทงหลายอนเปนทพย ถกปกคลมแลว บดขยแลว หมหอแลวดวยกามคณ ๕ อนเปนทพย ถกความโลภครอบงา ไมเหนอยซงพระนพพานอนเปนทสลดออกจากโลก เมอกลาวคาถานวา น เต สข ปชานนต เปนตน ดวยเสยงอนดงแลวกเทยวไปในสวนนนทวน เปนเหมอนบคคลกลาววาจาหยาบคาย (อนมใชเปนวาจาของสตบรษ) ดวยเหตนน เทวบตรนน จงไดกลาวคาถานในเวลานน. บทวา เย น ปสสนต นนทน ไดแก เทวดาเหลาใดซงอยในทนยอมไมเหนนนทวนดวยสามารถแหงการเสวยเบญจกามคณ. บทวา นรเทวานไดแก นระผเปนเทพ. คอบรษผเปนเทพ. บทวา ตทสาน แปลวา สามสบ(ไตรทศ). บทวา ยสสสน แปลวา ถงพรอมดวยยศ คอบรวาร (บรวารยศ). สองบทวา อตรา เทวตา ไดแก เทวดาผเปนพระอรยสาวกาองคหนง. บทวา ปจจภาส อธบายวา เทวดาผโงเขลาน ยอมสาคญสมบต(ของตน) นวาเปนของมงคงเปนของไมหวนไหว ยอมไมทราบถงความทสมบตนน มการแตกสลายเปนธรรมดา ดวยเหตน เทวดาผพระอรยสาวกาผไมละความตงใจแสดงสภาวะ จงไดยอนกลาวดวยคาถานวา น ตว พาเลแปลวา ดกอนทานผเขลา. บทวา ยถา อรหต วโจ อธบายวา เมอคดคานความตองการของเทวดาผโงเขลาอยางนวา ทานยอมไมรคาของพระอรหนตทงหลายโดยแทจรงดงนแลว บดน เมอจะแสดงคาของพระอรหนตทงหลายจงกลาวคาวา อนจจา เปนตน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 74 บรรดาคาเหลานน คาวา อนจจา สพเพ สงขารา อธบายวา สงขารอนเปนไปในภม ๓ ทงหมด ชอวา ไมเทยง เพราะอรรถวา มแลวหามไม (เกดแลวกดบไป). คาวา อปปาทวยธมมโน ไดแก สภาวะทเกดขนและเสอมไป (มความเกดขนและมความเสอมไปเปนธรรมดา). คาวา อปปช-ชตวา นรชฌนต น เปนไวพจนของคากอน (คอ อปปาทวย). อกอยางหนง แปลวา เพราะเกดขนแลวยอมดบไป ฉะนน ทานจงกลาววา มความเกดขนและเสอมไปเปนธรรมดา. กในทน ทานถอเอาฐานะในลาดบนนนนแหละดวยศพทอปปาทะและวยะ. คาวา เตส วปสโม สโข อธบายวาพระนพพาน กลาวคอ ความเขาไปสงบระงบแหงสงขารทงหลายเหลานน เปนสข. นเปนคาของพระอรหนตทงหลาย ดงนแล. จบอรรถกถานนทนสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 75 ๒. นนทสตร

วาดวยผไมมความยนด

[๒๖] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา คนมบตรยอมยนดเพราะบตรทง- หลาย คนมโคยอมยนดเพราะโคทงหลาย เหมอนกนฉะนน เพราะอปธเปนความด ของคน บคคลใดไมมอปธ บคคลนนไมม ยนดเลย. [๒๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลมบตร ยอมเศราโศกเพราะ บตรทงหลาย บคคลมโค ยอมเศราโศก เพราะโคทงหลายเหมอนกนฉะนน เพราะ อปธเปนความเศราโศกของคน บคคลใด ไมมอปธ บคคลนนไมเศราโศกเลย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 76 อรรถกถานนทสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๒ ตอไป :- บทวา นนทต แปลวา ยอมยนด คอ ยอมมใจเปนของ ๆ ตน.บทวา ปตตมา ไดแก มบตรมาก. จรงอย บตรบางพวกทากสกรรมแลวยอมยงยงขาวเปลอกใหเตม บางพวกทาการคาแลวยอมนาเงนและทองมาบางพวกบารงพระราชา (รบราชการ) ยอมไดวตถทงหลายมยาน พาหนะคาม นคมเปนตน. มารดาหรอบดาเมอเสวยสรอนเกดขนดวยอานภาพแหงบตรเหลานน ยอมยนด. อกอยางหนง มารดาหรอบดาเหนบตรทงหลาย ผอนบคคลตกแตงประดบประดา ทาใหเกดความยนด เสวยอยซงสมบตในวนรนเรงเปนตน ยอมยนด. ดวยเหตนน เทวดา หมายเอาความเปนไปนน จงกลาววานนทต ปตเตห ปตตมา แปลวา คนมบตรยอมยนดเพราะบตรทงหลายดงน. บทวา โคห ตเถว ความวา คนมบตรยอมยนดเพราะบตร ฉนใดแมคนมโค กฉนนน คนมโคเหนมณฑลแหงโค (สนามโค) สมบรณแลวเพราะอาศยโคทงหลาย เสวยสมบต คอ เบญจโครส จงชอวา ยอมยนดเพราะโคทงหลาย. บทวา อปธ ในบทวา อปธห นรสส นนทนานไดแก อปธ ๔ อยาง คอ กามปธ (อปธคอกาม) ขนธปธ (อปธคอขนธ)กเลสปธ (อปธคอกเลส) และอภสงขารปธ (อปธคออภสงขาร). จรงอย แมกามทงหลาย พระผมพระภาคเจากตรสเรยกวา อปธเพราะวจนตถะนวา ความสขทบคคลเขาไปตงไวในกามคณน กเพราะความทกามเหลาน เปนทอาศยอยแหงความสขดงทตรสไว อยางนวา ความสข ความ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 77โสมนส อนใด อาศยกามคณ ๕ เกดขน นชอวา ความพอใจในกามทงหลายดงน. แมขนธทงหลาย กตรสเรยกวา อปธ เพราะความทขนธเหลานนเปนทอาศยอย แหงทกขซงมขนธเปนมล. แมกเลสทงหลาย กตรสเรยกวาอปธ เพราะความทกเลสเหลานนเปนทอาศยอยแหงทกขในอบาย. แมอภสงขารทงหลายกตรสเรยกวา อปธ เพราะความทอภสงขารเหลานนเปนทอาศยอยแหงทกขในภพ. แตในทน ทานประสงคเอา กามปธ เพราะกามคณ ๕ อนบคคลบารงบาเรอดวยอานาจแหงวตถทงหลาย มการอยในปราสาท ๓ ฤดเปนตน มทนงทนอนอาภรณเสอผาอนโอฬาร มบรวารคอยบาเรอดวยการฟอนราเปนตน เปนเหตนามาซงปตโสมนส ยอมยงนระใหยนดอย ฉะนนบตรทงหลายและโคทงหลาย ฉนใด พงทราบวา แมอปธเหลานกฉนนนเพราะเปนทยนดของนระ. บาทแหงคาถาวา น ห โส นนทต โย นรปธ ความวาบคคลใด ไมมอปธ คอ เวนจากการถงพรอมดวยกามคณ เปนผขดสน มอาหารและเครองนงหมหาไดโดยยาก บคคลนนแลยอมยนดไมได. ถามวา มนษยเพยงดงเปรต มนษยเพยงดงสตวนรก เหนปานน จกยนดอยางไร. ตอบวา ขอน พระผมพระภาคเจา ตรสวสชนาไวแลว (ในคาถาท ๒๗) พระผมพระภาคเจา ทรงสดบคา (อนเทวดากลาว) นแลว ทรงพระดารวา เทวดาน ยอมทาเรองแหงความเศราโศกนนแหละ ใหเปนเรองนายนดเราจกแสดงความทสงเหลานนเปนเรองแหงความเศราโศกแกเธอ ดงน เมอจะ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 78ทาลายวาทะของเทวดานน ดวยอปมานนนนเอง เหมอนบคคลยงถอยคาอนเปนเหตผลใหตกไปดวยเหตผล จงทรงเปลยนพระคาถานนนนแหละ แลวตรสวา โสจต เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา โสจต ปตเตห ความวา เมอบตรทงหลายสญหายไปกด เสอมเสยไปกด ดวยอานาจแหงการเดนทางไปตางประเทศแมมความสงสยในบดนวา จกสญเสยไป มารดาและบดายอมเศราโศก. อนง เมอบตรตายแลวกด กาลงจะตายกด หรอถกราชบรษหรอโจรเปนตนจบตวไป หรอวาเขาไปสเงอมมอของขาศกทงหลาย มารดาหรอบดาเปนผมความสงสยวาตายแลวกด ยอมเศราโศก. เมอบตรพลดตกจากตนไมหรอจากภเขาเปนตน มมอและเทาหกกด บอบชากด มความสงสยวาแตกหกแลวกด มารดาหรอบดายอมเศราโศก. บคคลมบตรยอมเศราโศกเพราะบตรทงหลาย ฉนใด แมคนมโคกฉนนน ยอมเศราโศกเพราะโคทงหลาย โดยอาการ ๙ อยาง. บาทพระคาถาวา อปธ ห นรสส โสจนา ความวา เหมอนอยางวาบตรและโคทงหลาย ฉนใด แมอปธคอ กามคณ ๕ กฉนนน ยอมยงนระใหเศราโศก โดยนยทตรสไววา ตสส เจ กามยมานสส ฉนทชาตสส ชนตโน เต กามา ปรหายนต สลลวทโธว รปปต หากวาสตวนนมความรกใครมความ พอใจเกดแลว กามเหลานนยอมยงเขาให ยอยยบไป เหมอนบคคลถกลกศรแทงแลว ยอมพนาศ ฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 79 เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา ความเศราโศกของนระ กคอเรอง ความเศราโศกนนแหละ. บทวา น ห โส โสจต โย นรปธ ความวาพระผมพระภาคเจาตรสอธบายไววา อปธ ๔ เหลาน ไมมแกผใด ผนนยอมไมมอปธ คอความเศราโศก ดกอนเทวดา เพราะเหตนนแหละ พระมหา-ขณาสพจกเศราโศก หรอกาลงเศราโศกมหรอ ดงนแล. อรรถกถานนทสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 80 ๓. นตถปตตสมสตร

วาดวยสงทไมมอะไรเปรยบ

[๒๘] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ได กลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ความรกเสมอดวยบตรไมม ทรพย เสมอดวยโคยอมไมม แสงสวางเสมอ ดวยดวงอาทตยยอมไมม สระทงหลาย มทะเลเปนอยางยง. [๒๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ความรกเสมอดวยตนไมม ทรพย เสมอดวยขาวเปลอกยอมไมม แสงสวาง เสมอดวยปญญายอมไมม ฝนตางหากเปน สระยอดเยยม,

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 81 อรรถกถานตถปตตสมสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๓ ตอไป :- บาทคาถาวา นตถ ปตตสม เปม ความวา บตรทงหลายของคนแมพการ มารดาหรอบดากยงสาคญดจแตงทองคา มการการทาการหยอกลอทศรษะเปนตน ราวกะวาพวงดอกไม บตรเหลานนแมอนมารดาบดาชาระรางกายแลวกนามาหอหมไวแลวกเกดโสมนส เหมอนบคคลหออยซงของหอมและเครองลบไลฉะนน ดวยเหตนนแหละ เทวดาจงกลาววา นตถปตตสม เปม ความรกเสมอดวยบตรยอมไมม คอ ขนชอวา ความรกอนเสมอดวยความรกบตรหามไม ดงน. บทวา โคสมก แปลวา เสมอดวยโคทงหลาย เทวดากราบทลวาขาแตพระผมพระภาคเจา ธรรมดาวาทรพยอนเชนกบโดยอมไมม ดงน. บทวาสรยสมา อาภา น เทวดากราบทลวา ชอวา แสงสวางอนทเสมอดวยแสงพระอาทตยยอมไมม ดงน. บทวา สมททปรมา ความวา ชอวา สระทงหลายเหลาอนอยางใดอยางหนง สระทงหมดเหลานนมสมทร (ทะเล) เปนอยางยง คอสมทรประเสรฐกวาสระทงหมดเหลานน เทวดาทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ชอวา ทเปนทเกดแหลงนาอนเชนกบดวยสมทร หามไมดงน. กทชอวา ความรกเสมอดวยตนไมมนน มอธบายวาสตวทงหลายละทงปยชนทงหลายมมารดาบดาเปนตนกม ละทงบตรธดาเปนตนใหพานกอยยอมหาเลยงชวตตนนนแหละกม. กชอวาทรพยเสมอดวยขาวเปลอกยอมไมม อธบายวา ชนทงหลายยอมไปสสานกของเจาของทรพย แลวจงถอ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 82เอาวตถทงหลายมเงนและทองเปนตนบาง และถอเอาโคและกระบอเปนตนบาง กเพอถอเอาขาวเปลอกนนแหละ. ชอวาแสงสวางเสมอดวยปญญายอมไมม ถง แมจะเปนดวงอาทตยเปนตน กยอมสองแสงเพยงอยางเดยวเทานน คอ ยอมกาจดความมดอนเปนปจจบนเทานน. สวนปญญายอมสามารถเพอทาโลกธาตตงหมนใหเปนแสงสวาง อนประเสรฐ หาสงอนเสมอมได ทงยอมกาจดความมดอนปกปดในกาลอนเปนสวนแหงอดตเปนตนไดดวย. ชอวา สระเสมอดวยเมฆฝนยอมไมม. แมแมนา หรอหนองนา หรอทะเลสาบเปนตนกตาม ทขนชอวาสระแลว ทจะเสมอดวยฝนยอมไมม เพราะเมอเมฆฝนตดขาดแลวนาแมเพยงสกวาขอองคลหนงใหเปยกในมหาสมทรยอมไมม. แตเมอฝนตกแลวเปนไปอย นาเปนอนหนงอนเดยวกน ยอมมถงพภพแหงพรหมชนอาภสสรา เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสตอบถอยคาของเทวดา จงตรสพระคาถาวา นตถ อตตสม เปม นตถ ธสม ธน นตถ ปาสมา อาภา วฏ เว ปรมา สรา ความรกเสมอดวยตนไมม ทรพย เสมอดวยขาวเปลอกไมม แสงสวาง เสมอดวยปญญาไมม ฝนเทานนเปนสระ อนยอดเยยม ดงน. จบอรรถกถานตถปตตสมสตร ท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 83 ๔. ขตตยสตร

วาดวยผประเสรฐสด

[๓๐] เทวดานน ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา กษตรยประเสรฐสดกวาสตว ๒ เทา โคมกาลงประเสรฐสดกวาสตว ๔ เทา ภรรยาทเปนนางกมารประเสรฐสดกวา ภรรยาทงหลาย บตรใดเปนผเกดกอน บตรนนประเสรฐสดกวาบตรทงหลาย. [๓๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา พระสมพทธเจาประเสรฐสดกวาสตว ๒ เทา สตวอาชาไนยประเสรฐสดกวาสตว ๔ เทา ภรรยาทปรนนบตด ประเสรฐสด กวาภรรยาทงหลาย บตรใดเปนผเชอฟง บตรนน ประเสรฐสดกวาบตรทงหลาย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 84 อรรถกถาขตตยสตร

พงทราบวนจฉยในขตตยสตรท ๔ ตอไป :- บทวา ขตตโย ทปท แปลวา พระราชาประเสรฐสดกวาสตว๒ เทา. บทวา โกมาร ความวา เทวดากลาววา ภรรยาทเปนกมารประเสรฐสดกวาภรรยาทงหลาย เพราะถอเอาในเวลาทเธอเปนกมาร (หญงสาว).บทวา ปพพโช ความวา บตรคนใดเกดกอนเปนคนบอดขางเดยวกตามหรอบตรทเปนงอยเปนตนกตาม คนใดเกดกอน คนนแหละ ชอวาประเสรฐสด ในวาทะของเทวดาน กเพราะสตว ๒ เทาทงหลายมพระพทธเจาเปนตนน พระพทธเจาเปนผประเสรฐสดกวาสตว ๒ เทาทงหมด ฉะนน พระผมพระ-ภาคเจาจงตรสพระคาถาตอบ. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒ วา พระผมพระภาคเจาประเสรฐสดกวาสตวทงหมด ทงสตวมเทาและไมมเทา แมกจรง ถงอยางนนพระองคเมอจะทรงอบตยอมทรงอบตในสตว ๒ เทาเทานน. เพราะฉะนน จงตรสวาสมมาสมพทโธ ทปท เสฏโ แปลวา พระสมมาสมพทธเจาประเสรฐกวาสตว ๒ เทา ดงน . ความทพระสมมาสมพทธเจาทรงอบตขนเปนผประเสรฐสดกวาสตว ๒ เทาทงหมดนน ไมคลาดเคลอนแลว. บทวา อาชานโย อธบายวา ชางหรอสตวทงหลายมมาเปนตนกตามท สตวตวใดตวหนงยอมรซงเหต สตวอาชาไนยนจดเปนสตวประเสรฐสดกวาสตว ๔ เทา เหมอนมาชอวา คฬวรรณของพระราชาพระนามวา กฎกรรม. ไดยนวา พระราชาเสดจออกทางทวารดานปราจน ทรงดารวา เราจกไปเจตยบรรพต พอเสดจมาถงฝงแมนากลมพะ. มาหยดอยทฝง ไมปรารถนา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 85เพอจะขามนาไป. พระราชาตรสเรยกนายอสสาจารยมาแลวตรสวา โอหนอ มาอนทานฝกดแลว ไมปรารถนาจะขามนา ดงน. นายอสสาจารยกราบทลวาขาแตพระองคผสมมตเทพ มาอนขาพระองคฝกดแลว กเพราะมานน คดวาถาเราจกขามนาไป ขนหางจกเปยก เมอขนหางเปยกแลว กพงทานาใหตกไปทพระราชา ดงน จงไมขามไป เพราะกลวนาจะตกไปทสรระของพระองคดวยอาการอยางน ขอพระองคจงใหราชบรษถอขนหางมาเถด. พระราชาไดให กระทาแลวอยางนน มาจงขามไปโดยเรวจนถงฝงแลวแล. บทวา สสสสา ความวา เชอฟงดวยด อธบายวา ภรรยาทถอเอาแมในเวลาทเปนกมาร หรอภายหลงมรปงาม หรอไมงามจงยกไว ภรรยาใดเชอฟงสาม ยอมบาเรอ (รบใช) ยอมใหสามชอบใจ ภรรยานนประเสรฐสดกวาภรรยาทงหลาย. บทวา อสสโว แปลวา เชอฟง อธบายวา บตรคนใดพกตาม นองกตาม คนใดยอมฟง ยอมรบคาของมารดาบดา เปนผสนองตามโอวาท บตรนประเสรฐกวาบตรทงหลาย ดกอนเทวดา ประโยชนอะไรเลาดวยบตรอนทเปนโจรมการกระทาตดชองเบาเปนตน ดงนแล. จบอรรถกถาขตตสตร ท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 86 ๕. สกมานสตร

วาดวยเหตเดยวแตความรสกตางกน

[๓๒] เทวดากลาววา เมอนกทงหลายพกรอน ในเวลา ตะวนเทยง ปาใหญประหนงวาครวญคราง ความครวญครางของปานนเปนภยปรากฏ แกขาพเจา. [๓๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา เมอนกทงหลายพกรอน ในเวลา ตะวนเทยง ปาใหญประหนงวาครวญคราง นนเปนความยนดปรากฏแกเรา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 87 อรรกถาสกมานสตร

วนจฉยในสกมานสตรท ๕ ตอไป :- บทวา เต มชฌนตเก แปลวา ในเวลาเทยงวน บทวาสนนสนเนส ไดแก อาศยพกอยในทอนไมเสมอกนเพราะเขาไปสทตามความสบายอยางไร. อธบายวา ชอวา เวลาเทยงวนนเปนเวลาทรพลแหงอรยาบถของสรรพสตวทงหลาย. แตในทน ทานแสดงความทรพลแหงอรยาบถของนกทงหลายเทานน. บทวา ปลาเตว ไดแก ดจเสยงครวญคราง ดจการเปลงเสยงรองใหญ. กในทนทานกลาวเอาเสยงทรบกวนเทานน เสยงนแหละเปรยบดงเสยงครวญคราง. จรงอย ในฤดรอนเวลาเทยงวน พวกสตว ๔ เทา และพวกปกษทงหลายมาประชมกน (พกเทยง) เสยงใหญ คอเสยงแหงโพรงตนไมอนลมเปาแลวดวย แหงปลองไมไผทเปนรอนลมเปาแลวดวย แหงตนไมซงตนกบตนเบยดสกนและกงกบกงเบยดสกนดวย ยอมเกดขนในทามกลางปาเสยงครวญครางนนทานกลาวหมายเอาเสยงใหญน. บทวา ต ภย ปฏภาต ม ความวา ในกาลเหนปานนน เสยงเชนนน ยอมปรากฏเปนภยแกขาพเจา. ไดยนวา เทวดานนมปญญาออนเมอไมไดความสข ๒ อยาง คอ ความผาสกในการนง ความผาสกในการพดของตนในขณะนน จงกลาวแลวอยางน. กเพราะในกาลเชนนนเปนเวลาสงดของภกษผกลบจากบณฑบาต แลวนงถอเอากรรมฐานในปาชฏ แลวความสขมประมาณมใชนอยยอมเกดขน. พระผมพระภาคเจาตรสหมายเอาคาอนใดวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 88 สาคาร ปวฏสส สนตจตตสส ภกขโน อมานส รต โหต สมมา ธมม วปสสโตต จ ปรโต ปจฉโต วาป อปโร เจ น วชชต อตว ผาส ภวต เอกสส วสโต วเนต จ. เมอภกษเขาไปสสญญาคาร (เรอน- วาง) มจตสงบแลว ยนดอยในสงทมใช ของมนษย จงเหนธรรมโดยชอบ ดงน และคาถาวา บคคลอน ขางหนาหรอ วาขางหลง ยอมไมปรากฏ เมอเปนผเดยว อยในปา ความผาสกยอมเกดไดโดยเรว ดงน.เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสพระคาถาท ๒. บรรดาบทเหลานน บทวา สา รต ปฏภาต ม อธบายวาในเวลาเหนปานน ชอวา การนงของบคคลผเดยวอนใด นนเปนความยนดยอมปรากฏแกเรา. คาทเหลอ เชนกบนยกอนนนแหละ. จบอรรถกถาสกมานสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 89 ๖. นททาตนทสตร

วาดวยมรรคปรากฏและไมปรากฏ

[๓๔] เทวดากลาววา อรยมรรคไมปรากฏแกสตวทงหลาย ในโลกน เพราะความหลบ เกยจคราน ความบดกาย ความไมยนด และความ มนเมาเพราะภต. [๓๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา เพราะขบไลความหลบ ความเกยจ คราน ความบดกาย ความไมยนด และ ความมนเมาเพราะภต ดวยความเพยร อรยมรรคยอมบรสทธได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 90 อรรถกถานททาตนทสตร

พงทราบวนจฉยในนททาตนทสตรท ๖ ตอไป :- บทวา นททา อธบายวา พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอคค-เวสนะ เรายอมทราบ ในเดอนทาย ฤดคมหนต (ฤดรอน) เรากาวลงสความหลบ ดงน เพราะความหลบอนเปนอพยากตะเหนปานน ถนมทธะจงเกดขนในอกศลจตอนเปนสสงขารกของพระเสขะและปถชนทงหลาย ทงในสวนเบองตนและเบองปลาย. บทวา ตนท ไดแก ความโงกงวงอนจรมาเกดขนในเวลาหวจดและเยนจดเปนตน. คาน สมจรง ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา กตมา ตนท... บรรดาบทเหลานน บทวา ตนท เปนไฉนความงวงงน กรยาทงวงงน สภาพจตทงวงงน ความเกยจคราน กรยาทเกยจคราน สภาพจตทเกยจคราน อนใด นเรากลาววา ทนท ดงน. บทวาวชมหตา แปลวา ความบดกาย. บทวา อรต ไดแก ความไมพอใจในธรรมฝายกศล. บทวา ภตตสมมโท แปลวา ความมนเมาเพราะอาหารความอดอดเพราะอาหาร. กความพสดารแหงคาเหลานมาแลวในพระอภธรรมโดยนยเปนตนวา ตตถ กตมา วชมหกา ยา กายสส วชมหนา แปลวาบรรดาคาเหลานน คาวา ความบดกายเปนไฉน ความเหยยดแหงกาย... อนใด. บทวา เอเตน ความวา ความเศราหมองดวยอปกเลสมความหลบเปนตนน เปนปรากฏการณทหามได. บทวา นปปกาสต ไดแก ไมสองแสง คอ ไมปรากฏ. บทวา อรยมคโค ไดแก โลกตรมรรค. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 91อธ แปลวา ในโลกน. บทวา ปาณน แปลวา แกสตวทงหลาย. บทวาวรเยน ไดแก ความเพยรซงเกดพรอมกบมรรค. บทวา น ปณาเมตวานไดแก นากเลสออกแลว. บทวา อรยมคโค ไดแก โลกยะและโลกตร-มรรค. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวามรรคยอมบรสทธเพราะนาอปกเลสออกแลวดวยมรรคนนแหละ ดงนแล. จบอรรถกถานททาตนทสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 92 ๗. ทกกรสตร

วาดวยธรรมททาไดยาก [๓๖] เทวดากลาววา ธรรมของสมณะ คนไมฉลาด ทา ไดยาก ทนไดยาก เพราะธรรมของสมณะ นนมความลาบากมาก เปนทตดขดของ คนพาล. [๓๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา คนพาล ประพฤตธรรมของสมณะ สนวนเทาใด หากไมหามจต เขาตกอย ในอานาจของความดารทงหลาย พงตด ขดอยทก ๆ อารมณ ภกษยงวตกในใจไว ได เหมอนเตาหดอวยวะทงหลายไวใน กระดองของตน อนตณหานสยและทฏฐ- นสยไมพวพนแลว ไมเบยดเบยนสตวอน ปรนพพานแลว ไมพงตเตยนใคร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 93 อรรถกถาทกกรสตร

พงทราบวนจฉยในทกกรสตรท ๗ ตอไป :- บทวา ทตตตกข ไดแก ทนไดยาก คอ อดกลนไดโดยยาก. บทวาอพยตเตน แปลวา คนพาล. บทวา สาม แปลวา ธรรมของสมณะอธบายวา เทวดายอมแสดงคานวา กลบตรผฉลาด ฝกสมณธรรมอนใด ๑๐ปบาง ๒๐ ปบาง ๖๐ ปบาง แมถอการฝกอยางยงคอ กดเพดานดวยลนบางขมจตดวยจตบาง เสพอยซงอาสนะเดยว ซงภตหนเดยว ประพฤตพรหมจรรยตลอดชวต กระทาอยซงธรรมของสมณะ ขาแตพระผมพระภาคเจา คนพาลผไมฉลาดยอมไมอาจเพอกระทาซงธรรมของสมณะนนได ดงน. บทวา พหห ตตถ สมพาธา ความวา เทวดายอมแสดงวา ความลาบากมากของคนพาลผปฏบต เพอบรรลมรรคในอรยมรรคกลาวคอธรรมของสมณะนนเพราะในสวนเบองตนยอมมอนตรายมาก ดงน. บทวา จตต เจ น นวารเยอธบายวา หากวาไมพงหามจตอนเกดขนโดยอบายอนไมแยบคายไซร กพงประพฤตธรรมของสมณะไดสนวนเลกนอย คอ พงประพฤตไดวนหนงบางเพราะวา บคคลผตกอยในอานาจจตยอมไมอาจเพอกระทาธรรมของสมณะได.บทวา ปเท ปเท ไดเเก ทก ๆ อารมณ จรงอย ในทน ปทศพท ทานหมายถงอารมณ เพราะวา อารมณใด ๆ ทกเลสเกด คนพาลยอมจมอย (ยอมตดขด) ในอารมณนน ๆ ปทศพท จะหมายถงอรยาบถดวยกสมควร เพราะวา กเลสยอมเกดขนในอรยาบถใด ๆ มการเดนเปนตน คนพาลนน ชอวายอมจมลง ในอรยาบถนน ๆ นนแหละ. บทวา สงกปปาน แปลวามกามวตกเปนตน. บทวา กมโมว แปลวา เหมอนเตา. บทวา องคาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 94ไดแก อวยวะทงหลายมคอเปนทครบหา. บทวา สโมทห แปลวา หดอย หรอวา หดแลว. บทวา มโนวตกเก แปลวา วตกอนเกดขนในใจ. พระผมภาคเจาทรงแสดงคานไวดวยคาเพยงเทานวา เตาหดอวยวะทงหลายมคอเปนท ๕ ไวในกระดองของตน ไมใหชองแกสนขจงจอก เพราะการหดตนจงพนจากอนตรายแมฉนใด ภกษกฉนนนแหละ ยงวตกทเกดขนในใจในการรกษาอารมณของตน ยอมไมใหชองแกมาร แมเพราะการยงนน เธอจงถงความไมมภย ดงน. บทวา อนสสตโต แปลวา เปนผอนตณหานสยและทฐนสยไมอาศยแลว. บทวา อเหมาโน แปลวา ไมเบยดเบยนอย.บทวา ปรนพพโต แปลวา ปรนพพานแลว ดวยกเลสนพพาน (ดวยการดบสนทแหงกเลส). บทวา นปวเทยย กจ อธบายวา เปนผใครเพอกระทาใหเกอดวยสงใดสงหนงมความวบตแหงอาจาระเปนตน ไมพงกลาวกะบคคลไรๆ อน คอวา กภกษเขาไปตงไวซงธรรม ๕ อยาง มคาวา เราจกกลาวโดยกาลอนสมควร จกไมกลาวโดยกาลอนไมสมควรเปนตน ไวในภายในแลวอาศยความเปนผกรณา พงกลาวดวยจตอนดารงไวในสภาพแหงความอนเคราะห ดงนแล. จบอรรถกถาทกกรสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 95 ๘. หรสตร

วาดวยเกยดกนอกศลดวยหร [๓๘] เทวดากลาววา บรษทเกยดกนอกศลธรรมดวยหร ไดมอยนอยคนในโลก ภกษใดบรรเทา ความหลบเหมอนมาดหลบแซ ภกษนนม อยนอยรปในโลก. [๓๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ขณาสวภกษพวกใด เปนผเกยดกน อกศลธรรมดวยหร มสตประพฤตอยใน กาลทงปวง ขณาสวภกษพวกนน บรรล นพพานเปนสวนสดแหงทกขแลว ยอม ประพฤตเรยบรอย ในบคคลผไมเรยบรอย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 96 อรรถกถาหรสตร

พงทราบวนจฉยในหรสตรท ๘ ตอไป :- ชนใดยอมเกยดกนอกศลธรรมทงหลายดวยหร เพราะเหตนน ชนนนจงชอวาผเกยดกนอกศลธรรมดวยหร. บทวา โกจ โลกสม วชชต นเทวดาทลถามวา ใครๆ เหนปานนยงมอยหรอ. บทวา โย นนท อปโพเธตแปลวา บคคลใดเมอนาความครหา (ความชว) ออกยอมร. บทวา อสโส ภโทร กสามว อธบายวา มาอาชาไนยตวเจรญเมอสารถนาแซออกยอมร ยอมไมใหแซตกไปในตน เพราะเหนเงาแหงปฏกเปนราวกะแทงอย ฉนใด ภกษใด เมอไมใหอกโกสนวตถ (เรองดา)อนเปนจรงตกไปในตน ชอวานาความนนทาออก เมอนาออกยอมร เทวดาทลถามวา พระขณาสพเหนปานน สกองคหนงมอยหรอ. แตวา บคคลผชอวาพนจากการดาดวยถอยคาอนไมเปนจรง ยอมไมม. บทวา ตนยา แปลวานอย อธบายวา ชอวา พระขณาสพทงหลายเกยดกนอกศลธรรมทงหลายดวยหรเทยวไปอย มนอย. บทวา สทา สตา ไดแก ผประกอบดวยความไพบลยแหงสตตลอดกาลเปนนตย. บทวา อนต ทกขสส ปปปยย ไดแกบรรลพระนพพานอนเปนธรรมทสนสดของวฏทกข. คาทเหลอ มนยตามทกลาวแลวนนแหละ. จบอรรถกถาหรสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 97 ๙. กฏกาสตร

วาดวยมารดาเหมอนกระทอมเปนตน

[๔๐] เทวดากลาววา กระทอมของทานไมมหรอ รงของ ทานไมมหรอ เครองสบตอของทานไมม หรอ ทานเปนผพนแลวจากเครองผกหรอ. [๔๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา แนละ กระทอมของเราไมม แนละ รงของเราไมม แนละ เครองสบตอของ เราไมม แนละ เราเปนผพนแลวจาก เครองผก. [๔๒] เทวดากลาววา ขาพเจากลาวแกทานวา อะไรเปน กระทอม ขาพเจากลาวแกทานวาอะไร เปนรง ขาพเจากลาวแกทานวาอะไรเปน เครองสบตอ ขาพเจากลาวแกทานวา อะไรเปนเครองผก. [๔๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา ทานกลาวมารดาวาเปนกระทอม ทานกลาวภรรยาวาเปนรง ทานกลาวบตร วาเปนเครองสบตอ ทานกลาวตณหาวา เปนเครองผกแกเรา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 98 เทวดาฟงพระดารสแลวชนชมอนโมทนาวา ดจรง กระทอมของทานไมม ดจรง รงของทานไมม ดจรง เครองสบตอของ ทานไมม ดจรง ทานเปนผพนแลวจาก เครองผก...

อรรถกถากฏกาสตร

วนจฉยในกฏกาสตรท ๙ ตอไป :- บทวา กจจ เต กฏกา เปนตน อธบายวา เทวดานประมวลปญหาเหลานมาผกเปนคาถาโดยกระทามารดาใหเปนดงกระทอม เพราะหมายเอาการอยในทอง ๑๐ เดอน กระทาภรรยาใหเปนดงรง (รงนก) ดวยอานาจแหงความอาลย เหมอนพวกนกเทยวหาอาหารตลอดวนแลวกมาเกาะอยในรงในเวลาราตรฉนใด สตวทงหลาย กฉนนนเหมอนกน แมจะไปในทนน ๆ แลวกยอมมาสสานกแหงมาตคาม กระทาบตรทงหลายใหเปนดงเครองสบตอ เพราะหมายเอาการสบตอตระกลและประเพณ แลวจงทลถามกะพระผมพระภาคเจา. แมพระผมพระภาคเจาเมอจะทรงวสชนาปญหาแกเทวดานน จงตรสคาวา ตคฆเปนตน แปลวา แนละ กระทอมของเราไมม แนละ รงของเราไมม แนละเครองสบตอของเราไมม แนละ เราเปนผพนแลวจากเครองผก. บรรดาบทเหลานน บทวา ตคฆ เปนนบาต ในคาโดยสวนเดยว.บทวา นตถ ไดแก ละไดแลว เพราะความทเราเปนบรรพชต อกอยางหนงชอวา ไมม เพราะไมมการอยในทองของมารดาในวฏฏะอก ไมมการเลยงด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 99ภรรยา ไมมการเกดขนแหงบตร. เทวดาดารวา ปญหาอนไมเปดเผยทเราผก ดจมดไวแลวทลถาม และสมณะน กวสชนาปญหาสกวาอน เราถามแลวทเดยวพระองคจะทรงทราบอยซงอธยาศยของเราหรอไมหนอ จงตรสแกแลว หรอวาพระองคไมทรงทราบคาอยางใดอยางหนง ตรสแลวเพยงคลองปาก ดงน จงกลาวคาวา กนตาห เปนตนอก. บรรดาบทเหลานน บทวา กนตาหแกเปน ก เต อห แปลวา ขาพเจากะทานวาอะไร. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสบอกแกเทวดานน จงตรสคาวา มาตร เปนตน แปลวา ทานกลาวมารดาวาเปนกระทอม ทานกลาวภรรยาวาเปนรง ทานกลาวบตรวาเปนเครองสบตอ ทานกลาวตณหาวาเปนเครองผกแกเรา. เทวดาฟงพระดารสนนแลวยนดชนชมอนโมทนาดวยคาถาวาสาห เต เปนตน แปลวา ดจรง กระทอมของทานไมม ดจรง รงของทานไมมดจรง เครองสบตอของทานไมม ดจรง ทานเปนผพนแลวจากเครองผก ดงน ราเรงยนดแลวบชาพระผมพระภาคเจาดวยของหอมและดอกไมทงหลายแลวไปสเทวสถาน ดงนแล. จบอรรถกถากฏกาสตร ท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 100 ๑๐. สมทธสตร

วาดวยการละกาม

[๔๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทตโปทาราม กรงราชคฤหครงนนแล พระสมทธเถระผมอาย ตนขนในเวลาใกลรงแหงราตร เขาไปทลานาตโปทาเพอจะลางตว ครนลางตวแลว จงกลบขนยนมจวรผนเดยวรอใหตวแหง. [๔๕] ครงนนแล เมอราตรใกลสวาง เทวดาองคหนง มวรรณะงามยงลานาตโปทาทงสนใหสวางทว เขาไปหาพระสมทธเถระผมอาย ครนแลวจงลอยอยในอากาศ ไดกลาวกะพระสมทธเถระผมอายดวยคาถาวา ภกษ ทานไมบรโภคแลว ยงขออย ทานบรโภคแลว กไมตองของเลย ภกษ ทานบรโภคแลว จงขอเถด กาลอยาลวง ทานไปเสยเลย. [๔๖] พระสมทธเถระกลาววา เรายงไมรกาล กาลยงลบ มได ปรากฏ เพราะเหตนน เราไมบรโภคแลว จงยงขออย กาลอยาลวงเราไปเสยเลย. [๔๗] ครงนนแล เทวดานนลงมายนทพนดนแลว กลาวกะพระ-สมทธเถระวา ภกษ ทานเปนบรรพชตยงหนมแนน มผมดาประกอบดวยปฐมวยจาเรญรน จะเปนผไมเพลดเพลนในกามทงหลายเสยแลว ภกษ ทาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 101จงบรโภคกามทงหลายเปนของมนษย อยาละกามทเหนประจกษเสย วงไปหาทพยกามอนมโดยกาลเลย. [๔๘] ส. ทานผมอาย เราหาไดละกามทเหนประจกษ วงเขาไปหาทพยกามอนมโดยกาลไม ทานผมอาย เราละกามอนมโดยกาลแลว วงเขาไปหาโลกตรธรรมทเหนประจกษ ทานผมอาย ดวยวากามทงหลายอนมโดยกาล(เปนของชวคราว) พระผมพระภาคเจาตรสวา มทกขมาก มความคบแคนมากในกามทงหลายนนมโทษยง โลกตรธรรมน อนบคคลพงเหนเอง ใหผลไมมกาล ควรเรยกรองผอนวา ทานจงมาดเถด ควรนอมเขามาในตน อนวญชนทงหลายพงทราบเฉพาะตน. [๔๙] ท. ภกษ กกามทงหลายอนมโดยกาล พระผมพระภาคเจาตรสวา มทกขมาก มความคบแคนมาก มโทษมาก เปนอยางไร โลกตร-ธรรมน อนบคคลพงเหนเอง ใหผลไมมกาล ควรรองเรยกผอนวา ทานจงมาดเถด ควรนอมเขามาในตน อนวญชนทงหลาย พงทราบเฉพาะตนเปนอยางไร. [๕๐] ส. ทานผมอาย เราเปนผใหม บวชไมนาน เพงมาสธรรม-วนยน เราไมอาจบอกทานไดพสดาร พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา เสดจประทบทตโปทาราม กรงราชคฤห ทานเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาพระองคนนแลว ทลถามเรองนเถด พระผม-พระภาคเจาทรงพยากรณแกทานอยางใด ทานพงทรงจาเรองนน ไวอยางนนเถด. ท. พระผมพระภาคเจานน อนพวกเทวดามบรวารมากจาพวกอนแวดลอมแลว ขาพเจาจะเขาไปเฝาไมไดงายเลย ภกษ ถาทานเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจานนแลวพงทลถามเรองน แมขาพเจาพงมาเพอฟงธรรม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 102 พระสมทธเถระผมอายรบตอเทวดานนวา ทานผมอาย เราจะทลถาม อยางน แลวจงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนเขาไปแลว จงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวนงอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๕๑] พระสมทธเถระผมอาย ครนนงอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา ขาพระองคขอประทานโอกาสกราบทลขาพระองคตนขนในเวลาใกลรงแหงราตร เขาไปทลานาตโปทาเพอลางตวครนลางตวแลวกลบขนยน มจวรผนเดยวรอใหตวแหง ขาแตพระองคผเจรญครงนนแล เมอราตรใกลสวาง เทวดาองคหนง มวรรณะงาม ยงลานาตโปทาทงสนใหสวางทว เขาไปหาขาพระองค ครนแลวจงลอยอยในอากาศ ไดกลาวดวยคาถานวา ภกษ ทานไมบรโภคแลว ยงขออย ทานบรโภคแลว กไมตองขอเลย ภกษ ทานบรโภคแลว จงขอเถด กาลอยาลวง ทานไปเสยเลย. ขาแตพระองคผเจรญ เมอเทวดากลาวอยางนแลว ขาพระองคไดกลาวกะเทวดานนดวยคาถาวา เรายงไมรกาล กาลยงลบ มได ปรากฏ เพราะเหตนน เราไมบรโภคแลว จงยงขออย กาลอยาลวงเราไปเสยเลย. ขาแตพระองคผเจรญ ครงนนแล เทวดานนลงมายนทพนดนแลวกลาวคานกะขาพระองควา ภกษ ทานเปนบรรพชตยงหนมแนน มผมดาประกอบดวยปฐมวยจาเรญรน จะเปนผไมเพลดเพลนในกามทงหลายเสยแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 103ภกษทานจงบรโภคกามทงหลายเปนของมนษย อยาละกามทเหนประจกษ วงเขาไปหาทพยกามอนมโดยกาลเลย ขาแตพระองคผเจรญ เมอเทวดานนกลาว อยางนแลว ขาพระองคไดกลาวคานกะเทวดานนวา ทานผมอาย เราหาไดละกามทเหนประจกษ วงเขาไปหาทพยกามอนมโดยกาลไม ทานผมอายเราละกามอนมโดยกาลแลว วงเขาไปหาโลกตรธรรมทเหนประจกษ ทานผมอาย ดวยวากามทงหลายอนมโดยกาล พระผมพระภาคเจาตรสวา มทกขมากมความคบแคนมาก ในกามทงหลายนนมโทษยง โลกตรธรรมน อนบคคลพงเหนเอง ใหผลไมมกาล ควรรองเรยกผอนวา ทานจงมาดเถด ควรนอมเขามาในตน อนวญชนทงหลายพงทราบเฉพาะตน ขาแตพระองคผเจรญเมอขาพระองคกลาวอยางนแลว เทวดานนไดกลาวคานกะขาพระองควา ภกษกกามทงหลายอนมโดยกาล พระผมพระภาคเจาตรสวา มทกขมาก มความคบแคนมาก มโทษมากเปนอยางไร โลกตรธรรมน อนบคคลพงเหนเองใหผลไมมกาล ควรรองเรยกผอนวา ทานจงมาดเถด ควรนอมเขามาในตนอนวญชนทงหลายพงทราบเฉพาะตน เปนอยางไร ขาแตพระองคผเจรญเมอเทวดานนกลาวอยางนแลว ขาพระองคไดกลาวคานกะเทวดานนวา ทานผมอาย เราเปนผบวชใหม เพงมาสธรรมวนยน เราไมอาจบอกทานไดพสดารพระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา เสดจประ-ทบอยทตโปทาราม กรงราชคฤห ทานเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาพระองคนนแลว ทลถามเรองนเถด พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณแกทานอยางไรทานพงทรงจาเรองนนไวอยางนนเถด ขาแตพระองคผเจรญ เมอขาพระองคกลาวอยางนแลว เทวดานนไดกลาวคาน กะขาพระองควา ภกษ พระผมพระ-ภาคเจานน อนพวกเทวดามบรวารมากจาพวกอนแวดลอมแลว ขาพเจาจะเขาไปเฝาไมไดงายเลย ภกษ ถาทานเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจานนแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 104พงทลถามเรองน แมขาพเจาพงมาเพอฟงธรรม ขาแตพระองคผเจรญ ถา คาของเทวดานนเปนคาจรง เทวดานนพงมาในทใกลวหารนนแล. เมอพระสมทธเถระทลอยางนแลว เทวดานนไดกลาวคานกะพระ-สมทธเถระผมอายวา ทลถามเถด ภกษ ทลถามเถด ภกษ ขาพเจาตามมาถงแลว. [๕๒] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาไคตรสกะเทวดานนดวยคาถาทงหลายวา สตวทงหลายมความสาคญในขอท ไดรบบอก ตดอยในขอทไดรบบอก ไม กาหนดรขอทไดรบบอก ยอมมาสอานาจ แหงมจจ สวนขณาสวภกษกาหนดรขอท ไดรบบอก ยอมไมสาคญขอทไดรบบอก แลว เพราะขอทไดรบบอกนน ยอมไมม แกขณาสวภกษนน ฉะนน เหตทจะพง พดถงขอทไดรบบอก จงมไดมแกขณาสว ภกษนน ดกอนเทวดา ถาทานเขาใจ ก จงพดเถด. เทวดานนทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมทราบเนอความแหงธรรมน ทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหไดความโดยพสดารได ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคขอพระโอกาส ขาพระองคพงทราบเนอความแหงธรรมน ทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหไดความโดยพสดารไดอยางไรพระผมพระภาคเจาโปรดตรสแกขาพระองคอยางนนเถด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 105 [๕๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอไปดวยพระคาถาวา บคคลไดสาคญวาเราเสมอเขา วา เราดกวาเขา วาเราเลวกวาเขา บคคลนน พงววาทกบเขา ขณาสวภกษเปนผไม หวนไหวอยในมานะ ๓ อยาง มานะวา เราเสมอเขา วาเราดกวาเขา วาเราเลว กวาเขา ยอมไมมแกขณาสวภกษนน ดกอนเทวดา ถาทานเขาใจกจงพดเถด. เทวดานนทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมทราบเนอความแหงธรรมน ทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหไดความโดยพสดารได ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคขอประทานพระโอกาส ขาพระองคพงทราบเนอความเเหงธรรมนทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหไดความโดยพสดารไดอยางใด ขอพระผมพระภาคเจาโปรดตรสแกขาพระองคอยางนนเถด. [๕๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอไปดวยพระคาถาวา ขณาสวภกษละบญญตเสยแลว บรร- ลธรรมทปราศจากมานะแลว ไดตดตณหา ในนามรปนเสยแลว พวกเทวดา พวก มนษย ในโลกนกด ในโลกอนกด ใน สวรรคทงหลายกด ในสถานทอาศยของ สตวทงปวงกด เทยวคนหากไมพบขณา- สวภกษนน ผมเครองผกอนตดเสยแลว ไมมทกข ไมมตณหา ดกอนเทวดา ถาทานเขาใจกจงพดเถด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 106 [๕๕] เทวดานนทลวา ขาแตพระองค ขาพระองคทราบเนอความ แหงธรรมน ทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหไดความโดยพสดารอยางนวา ไมควรทาบาปดวยวาจา ดวยใจ และดวยกาย อยางไหน ๆ ในโลกทงปวง ควรละกามทงหลายเสยแลว มสต ม สมปชญญะ ไมควรเสพทกขอนประกอบ ดวยโทษ ไมเปนประโยชน. จบนนทวรรคท ๒

อรรถกถาสมทธสตร

พงทราบวนจฉยสมทธสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา ตโปทาราม คอพระอารามทมชออนไดแลวอยางนเพราะหวงนาลกมนาอนรอน ชอวา ตโปทา. ไดยนวา ภพของนาคตงอยทแผนดนใตภเขาเวภารบรรพต มปร-มลฑลประมาณ ๕๐๐ โยชน เชนกบเทวโลก ซงมพนทอนสาเรจแลวดวยแกวมณ และประกอบดวยอทยาน อนเปนทรนรมย ในทนน มหวงนาใหญสาหรบเปนทเลนของพวกนาค. ลาแมนาชอตโปทาน เปนนารอนเดอดพลานไหลมาจากหวงนาใหญนน. ถามวา กเพราะเหตไร จงเปนเชนน. ตอบวา ไดยนวา โลก (หมายโอกาสโลกคอทอยอาศย) ของเปรตจานวนมากแวดลอมเมองราชคฤห. ในท

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 107นน แมนาตโปทานยอมมาในระหวางแหงนรกชอวา มหาโลหกมภทง ๒ เพราะฉะนน แมนาตโปทานจงเดอดพลาน ไหลมาอย. สมจรง ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในทใด แมนาตโปทานไหลอย ทนนยอมเปนหนองนา (ทะเลสาบ) มนาไหลสะอาด เปนนาทนายนด เปนนาเยน เปนนาสขาว เปนนาตงอยดแลว เปนทรนรมย มปลาและเตามาก และมดอกปทมประมาณเทาจกรบานสพรงอยอกอยางหนง แมนาตโปทาของมหานรกทงสองนยอมไหลมาโดยไมขาดสาย ดวยเหตน ลาแมนาตโปทาน จงเดอดพลานไหลอย ดงน. กในทขางหนาของพระอารามนมหวงนาใหญเกดขนแตแมนาตโปทานน วหารน ทานจง เรยกวา ตโปทาราม เพราะลาแมนานน. บทวา สมทธ ความวา ไดยนวาอตภาพของพระเถระสาเรจแลว (ดวยผลกรรม) มรปงาม นาเลอมใสเพราะฉะนน จงปรากฏนามบญญตวา สมทธ นนแหละ. คาวา เพอจะลางตวความวา พระเถระผบาเพญเพยรนนลกขนในเวลาใกลรงไดใหบคคลถอเอาเสนาสนะออกมาภายนอกแลวเดน (จงกรม) ไป ๆ มา ๆ ในทจงกรมใหญประมาณ ๖๐ ศอก มความสาคญวา เสนาสนะอนเราบรโภคอยดวยตวอนชมดวยเหงอจกเศราหมองจงเขาไปทลานาตโปทาเพอจะลางตว. คาวา ยนอยมจวรผนเดยว คอ นงผาสบงผกประคดเอวแลวถอเอาจวรยนอย. คาวารอใหตวแหง ไดแก กระทาใหตวมนาออกแลวเชนกบครงกอน ๆ เพราะวาจวรอนตนหมในเวลาทตวเปยกจกเศราหมอง จะมกลนเหมน. กขอทกลาวนมใชเปนวตรในการอาบ แตเพราะทานเปนผถงพรอมแลวดวยวตร ฉะนนทานจงชอวา เปนผตงอยในวตร คอ กจทควรทานนแหละ คอวา ครนทานอาบเสรจแลวกทากจทควรทาแลว กลบขนมายนอย. ในขอนนนพงทราบวตรในการอาบนา ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 108 อนภกษผประสงคจะอาบนาไปสทานาแลวพงวางจวรทงหลายในทใดท หนงแลวแลวยนอยกอน ไมควรรบลงไปโดยเรว พงเหลยวแลดทก ๆ ทศเทยวครนทราบความเปนผสงดแลวกกาหนดวตถทงหลายมตอไม พมไม และเถาวลยเปนตน แลวยอกายลงกระแอมขน ๓ ครง แลวพงนาผาอตราสงคออกผง แลวแกประคตเอาวางทบจวรนนแหละ ถาผาสาหรบอาบนาไมม กจงนงกระหยงทรมนาแลวเปลองผานงออก ถามทสาหรบนงพงผงผานง ถาไมมมวนแลวกวางไว แลวคอย ๆ กาวลงนา ครนกาวลงไปประมาณนาภ (สะดอ)แลวจงอาบโดยไมทาใหลกคลนเกดขน ครนจะกลบ กพงดาลงโดยมงหนาตอทศทตนมา. ดวยอาการอยางน จวรชอวาอนตนรกษาแลว. แมเมอจะโผลขนกไมทาใหเกดเสยงคอย ๆ โผลขน ในเวลาสนสดลงแหงการอาบ พงนงกระโหยงทรมนาแลวเอาผามาปกปดตนไวเมอลกขนยนแลวจงนงใหเรยบรอยเปนปรมณฑล เสรจแลวผกประคตเอว ไมรบหมจวรพงยนอย ดงน. แมพระเถระกอาบแลวเหมอนอยางนน เสรจแลวกกลบขนมายนแลดกายซงมนายงไมแหง. แมโดยปกตกายของพระเถระกผองใส เมอนอมกายนามาโดยชอบ คออาบนาอนสแหงหนาจงรงโรจนเกนเปรยบ เปนผสมบรณดวยรศม ราวกะผลตาลทหลดจากขว ราวกะพระจนทรเตมดวง ในขณะนนหนาของทานกเปนไปกบดวยสร ดจดอกปทม กาลงแยมแมผวพรรณแหงสรระกผองใส. สมยนน ภมมเทวดาผสงสถตอยทปาชฏแลดภกษสมทธผนาเลอมใสแลว ไมอาจขมใจไวได เปนผนอมไปในกามถกความโลภครอบงาแลว คดวา เราจกเลาโลมพระเถระ จงประดบอตภาพดวยเครองประดบอนโอฬารแลวทาพระอารามทงสนใหสวางทว (ใหมแสงสวางเปนอนเดยวกน ) ราวกะประทปโคมไฟมไสตงพน ดจเอาดวงจนทรมาตงไว ครนแลวกเขาไปหา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 109พระเถระ มไดไหว ยนอยในเวหา (ลอยอยในอากาศ) แลวกลาวคาถา. คาถานนอนทานพระอานนทเถระนามากลาวแลววา อถ โข อตรา เทวตา ฯ เป ฯ อชฌภาส แปลวา ครงนนแล เมอราตรใกลสวาง เทวดาองคหนงมวรรณะงาม เปนตน. คาวา ไมบรโภคแลว คอ ไมบรโภคกามคณ ๕.คาวา ยงขออย ไดแก การเทยวไปบณฑบาต. เวลาทยงเปนหนมแนน สมควรเสพกามคณ ๕ ชอวา กาล ในขอวา กาลอยาลวงทานไปเสยเลย น. เพราะวาบคคลแกคราคราเพราะชรา มกายโนมลงแลว มไมเทายนไปขางหนาสนอย เปนผอนโรคไอและโรคหดครอบงาแลว ไมอาจเพอบรโภคกามไดเพราะเหตนน เทวดาหมายเอากาล น จงกลาวคาวา มา ต กาโล อปชฌาคาแปลวา กาลอยาลวงทานไปเสยเลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา มา อปชฌคา แปลวา อยากาวลวงแลว. ศพทวา โว ในบทวา กาล โวห น ชานาม นเปนนบาต. คาวาเรายงไมรกาล ทานกลาวหมายเอามรณกาล. อธบายวา ธรรม ๕ เหลาน คอ ชวต พยาธ กาล ทเปนททอดทงรางกายหรอทตาย (เทหนกเขปนะ)และ คต (ทเกดตาง ๆ ม ๕)* ของสตวทงหลาย ไมมนมต ใคร ๆ ไมพงรในโลกแหงสตวทเปนไปอย. ในบรรดาธรรม ๕ เหลานน ชวตกอน ชอวา ไมมนมต เพราะกาหนดแนไมไดวา ชวตน มจานวนเทานทเดยว ไมเกนจากนไป ดงน จรงอย แมในกาลทเรมแรกคอ เปนรปกลละ สตวทงหลายกยอมตาย ในเวลาทเปนอพพทะ (คอรปทเกดมาได ๒ อาทตย) เปนเปส (คอรปทเปนชนเลกๆ)เปนฆนะ (คอรปทเปนกอนหนา) รปทเกดมาได ๑ เดอน ๒ เดอน ๓ เดอด๑. คต ๕ คอ นรยคต เปตคต ดรจฉานคต มนสสคต เทวตาคต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 110๔ เดอน ๑๐ เดอน กด ในระหวางทออกจากครรภกด แตนไปภายในรอยปกด มากกวารอยปกด ยอมตายนนแหละ. แมพยาธ กชอวา ไมมนมต เพราะไมมการกาหนดแนวา สตวทงหลายยอมตายดวยพยาธนเทานน ไมตายดวยพยาธอน ๆ ดงน เพราะวาสตวทงหลายยอมตายดวยโรคตากม ดวยโรคอน ๆ มโรคหเปนตนกม. แมกาล กชอวา ไมมนมต เพราะไมมกาหนดแนอยางนวา ในกาลนเทานนสตวพงตาย ในกาลอน ๆ สตวไมตาย เพราะวาสตวทงหลายยอมตายในเวลาเชากม ในเวลาอน ๆ คอเวลาเทยงเปนตนกม. แมสถานทเปนทตองทอดทงรางกาย กชอวาไมมนมต เพราะไมมการกาหนดไดอยางนวา รางกายของสตวผจะตายนพงตกไป (พงตาย) ในท นเทานน ทอน ๆ ไมตกไป จรงอยเมอสตวทงหลายเกดภายในบาน อตภาพของสตวเหลานนยอมตกไปภายนอกบานกได สตวทเกดแมภายนอกบาน อตภาพยอมตกไปภายในบานกได สตวทเกดบนบก บนถนนเปนตน กเหมอนกนบณฑตพงใหพสดารโดยประการมใชนอย. แมคต กชอวา ไมมนมต เพราะไมมการกาหนดไดอยางนวา สตวจตจากทนแลวพงเกดขนในทน ดงน เพราะวาสตวทงหลายจตจากเทวโลกแลวเกดขนในมนษยโลกกม จตจากมนษยโลกแลวเกดในทใดทหนงแหงโลกทงหลายมเทวโลกเปนตนกม สตวโลกมคต ๕ ยอมเปลยนแปลงไป ดจโคยนต(โคทประกอบดวยเครองยนต) อยางน ดวยประการฉะน เพราะการเปลยนไปแหงคตนนนนแหละ ดวยเหตน พระเถระจงกลาวกะเทวดาวา เรายงไมรกาลคอ ไมรการตายนวา การตายจกมในกาลชอน ดงน. คาวา กาลยงลบมไดปรากฏ ไดแก กาลนปกปดแลว ไมแจมแจงและ ยงไมปรากฏแกเรา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 111คาวา เพราะเหตนน อธบายวา กาลอนปกปดน ยอมไมปรากฏ เหตใดเพราะเหตนน เราจงไมบรโภคกามคณ ๕ แลวจงขออย. ในคาวา กาลอยาลวงเราไปเสยเลย น พระเถระกลาววา กาล ดงน โดยหมายเอากาลกระทาสมณ-ธรรม. จรงอย ธรรมดาวา สมณธรรมน อนบคคลผกาวลวงวยทง ๓ ในวยสดทายเปนผมกายอนหกลงแลว มไมเทาเปนทยนไปในเบองหนา สนอย ผอนโรคไอและหดครอบงาแลว ไมอาจเพอกระทาได (ปฏบตได) เพราะวาในกาลนน บคคลเชนนน ไมอาจเพอเรยนพทธพจนตามทปรารถนาตามทตองการ หรอวาไมอาจเพอรกษาซงธดงค หรอวาไมอาจเพอจะอยปา หรอวาไมอาจเพอเขาสมาบตไดตามทปรารถนา หรอวาไมอาจเพอกระทาธรรมกถาและอนโมทนาดวยสรภญญวธเปนตน. สวนในกาลทยงเปนหนมแนนอาจเพอกระทากจทงปวง เพราะฉะนน พระเถระจงกลาววา กาลเปนทกระทาสมณธรรมน อยากาวลวงเราไปเสยเลย คอวาเราจกไมบรโภคกามทงหลาย จกกระทาสมณธรรมตราบเทาทกาลยงไมกาวลวงเราไป. คาวา มายนทพนดน ความวา ไดยนวา เทวดานนคดวา ภกษน ยอมกลาวชอซงกาลแหงการทาสมณธรรม ไมกลาวซงอกาล ยอมกลาวธรรมอนเปนไปกบดวยเหต เปนไปกบดวยอานสงส ดงน ดวยคาเพยงเทาน จงเกดความละอายในพระเถระ สาคญพระเถระนนดจมหาพรหม ดจกองไฟเปนผออนนอมเกดขนแลว จงลงจากอากาศมายนทพนดน. คาวา ยนทพนดน นน ทานกลาวหมายเอาคาทกลาวแลวน. กเทวดานน มายนอยทพนดนแลวแมกจรง ถงอยางนน เธอมาแลวดวยความตองการอนใด กถอเอาประโยชนอนนนนนแหละอก จงกลาวคาวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 112ทหโร ตว เปนตน. บรรดาคาเหลานน คาวา ยงหนม คอมอายยงนอย.คาวา มผมดา ไดแก เปนหนมมผมดาสนท. คาวา จาเรญ คอสงางาม. จรงอย บางคนแมเปนหนมมตาบอดขางหนง หรอวาในคนพการ ทงหลายมคนกระจอกเปนตนเหลานน คนใดคนหนงถงเปนหนมกไมประกอบไปดวยความเปนหนมทสงางาม. สวนบคคลใด มรปงาม นาด นาเลอมใสถงพรอมดวยสมบตทงปวง ปรารถนาจะใชเครองประดบใด ๆ ยอมประดบดวยเครองอลงการนน ๆ เทยวไปเหมอนเทพบตร บคคลเชนน ยอมชอวาผประกอบดวยความเปนหนมทสงางาม. กพระเถระถงพรอมแลวดวยรปสมบตอนอดม ดวยเหตนน เทวดาจงกลาวกะทานอยางน. คาวา เปนผไมเพลดเพลนในกามทงหลายเสยแลว ไดแก การไมเพลดเพลนไมบรโภคกามทงหลาย คอ ไมมความใคร. คาวา อยาละกามทเหนประจกษเสย อธบายวา กเทวดาโดยมากไมเหนสจจะ ยงมราคะไมรจตของผอน เหนภกษทงหลายประพฤตพรหมจรรยอนบรสทธไมขาดตลอด ๑๐ ปบาง ๒๐ ปบาง ฯลฯ ๖๐ ปบาง จงเกดความสาคญวา ภกษเหลานละกามคณ ๕ อนเปนของมนษย ปรารถนากามทงหลายอนเปนทพย จงกระทาสมณธรรม ดงน แมเทวดานกคดเหมอนอยางนนนนแหละ เพราะฉะนนเธอจงกลาวถงกามทงหลายอนเปนของมนษย กระทาใหเปนกามทเหนประจกษและกลาวกามอนเปนทพยกระทาใหเปนกามอนมโดยกาล พระเถระกลาวคาวาน ขวาห อาวโส เปนตน ความวา ทานผมอาย เราละกามอนเหนประจกษแลว ไมวงเขาไปหากามอนเปนทพยซงมโดยกาลเลย เราไมปรารถนากระหยมทพยซงเปนไปตามเวลาทกาหนดแลว วงเขาไปหาโลกตรธรรมอนประจกษ. พระเถระไดกระทากามทง ๕ แมเปนของทพย แมเปนของมนษยใหเปนเวลาทเปนไปตามกาหนด เพราะความทกามเหลานนอนบคคลไมพงได

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 113ในลาดบแหงจต และกระทาโลกตรธรรมใหเปนธรรมอนเหนประจกษ เพราะความทโลกตรธรรมนน เปนธรรมอนบคคลพงไดในลาดบแหงจตดวยประการฉะน. กถงแมกามคณ ๕ ประชมกนแลว การเสวยอารมณตามทปรารถนาตามทตองการของกาม บคคลแมมกามอนถงพรอมแลว กไมสาเรจ (ไมได)ในลาดบแหงจต (อนนตรจต). จรงอย อนบคคลผใครจะเสวยอฏฐารมณทางจกขทวาร (ทางตา) จงเรยกชางทงหลาย มชางเขยน ชางทาหนงสอ และชางรปเปนตนมาแลว พงกลาววา พวกทานจงตกแตงสงชอน ดงน จตทงหลายในทนมประมาณพนโกฏมใชนอยเกดขนแลวกดบไป โดยความแตกตางกนในลาดบนนมา จตจงบรรลถงอารมณนน (คออฏฐารมณ) ในภายหลง แมในทวารทเหลอ กนยนแหละ. สวนโสดาปตตผลยอมเกดขนในระหวาง (ลาดบ) แหงโสดาปตตมรรคเทานน วาระของจตอนในระหวางหามไม. แมในผล ๓ ทเหลอกเหมอนกน. พระเถระถอเอาอรรถเหลานนนนแหละแลวกลาววา กาลกา ห อาวโสเปนตน. ในบรรดาบทเหลานน บทวา กาลกา ไดแก สงอนเขาถงพรอมดวยประโยชนเกอกลอนด ไมพงบรรลไดแมในระหวางแหงกาล โดยนยทกลาวแลว. คาวา มทกขมาก ไดแก ชอวา มทกขมาก เพราะความททกขนนอนตนอาศยกามทงหลายเปนไปมมาก. ชอวา มความคบแคนมาก เพราะความคบแคนอนเปนไปกบดวยวตถแหงกามนนนนเองมมาก. คาวา อยางยงในขอวา ในกามทงหลายมโทษอยางยง ความวา โทษเทานน ชอวาอยางยง เพราะความสขอนตนอาศยกาม ๕ แลวจงได อธบายวา ทกขเทานน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 114มมากกวา. บทวา สนทฏ โก อย ธมโม อธบายวา โลกตรธรรมน อนบคคลใด ๆ เขาถงแลว บคคลนน ๆ พงเหนเองดวยปจเวกขณญาณซงถอ เอาโลกตรธรรมนน อนตนอาศยบคคลอนแลวพงถง เพราะเหตนนโลกตรธรรมนน จงชอวา สนทฏ โก แปลวา อนบคคลพงเหนเอง.ธรรมทชอวา อกาล เพราะอรรถวา กาลของธรรมนนเกยวของกบการใหผลของตนไมม. ธรรมทเปนอกาลนนแหละ ชอวา อกาลโก แปลวา ไมประกอบดวยกาล. อธบายวา ในโลกตรธรรมน ธรรมคออรยมรรคนนยอมใหผลใกลทสดในการเปนไปของตน. คาวา ควรเรยกรองผอนวา ทานจงมาดเถด อธบายวา ธรรมทชอวา เอห ปสสโก เพราะอรรถวา ควรซง เอหปสสวธ อนเปนไปแลวอยางน ดงน. ธรรมทชอวา โอปนยโก เพราะอรรถวา ควรนอมเขามาในจตของตน แมจะถกไฟไหมผา หรอศรษะกไมเปลยนแปลง. ในขอวา ปจจตต เวทตพโพ วห น มความสงเขปวา อนวญชนแมทงปวงมอฆคฏตญบคคลเปนตน พงรไดในตนวา มรรคอนเราเจรญแลว ผลอนเราบรรลแลว นโรธอนเรากระทาใหแจงแลว ดงน สวนความพสดาร ขาพเจากลาวไวแลวในปกรณวเศษชอวสทธมรรคตอนทพรรณนาธมมานสต. บดน เทวดานน ราวกะเปนผบอด ไมทราบอยซงอรรถอนมรป(เหต) แปลกกนแหงถอยคาอนพระเถระกลาวแลว จงกลาวคาวา กถจภกข เปนตน แปลวา ดกอนภกษ กกามทงหลายอนมโดยกาล พระผม-พระภาคเจาตรสวามทกขมาก...เปนอยางไร. บรรดาบทเหลานน บทวา กถจ ความวา เทวดากลาววา ดกอนภกษ กามทงหลายอนมโดยกาล อนพระผมพระภาคเจา ตรสวาอยางไร กาม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 115ทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสวา มทกขมากอยางไร กามทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสวา มความคบแคนมากอยางไร บณฑตพงทราบความเกยวของดวยบททงปวงอยางน ดวยประการฉะน. คาวา ผใหม ไดแก ภกษผมพรรษาไมเตม ๕ ชอวา ผใหม ตงแตพรรษา ๕ ไป ชอวา มชฌมะ ตงแตพรรษา ๑๐ ไป ชอวา เถระ. อกนยหนง ผมพรรษา ๑๐ ยงไมบรบรณ ชอวา ผใหม ตงแตพรรษา ๑๐ ไปชอวา มชฌมะ ตงแตพรรษา ๒๐ ไป ชอวา เถระ. ในทนน พระเถระกลาววา เราเปนผใหม ดงน. แมบางคนบวชในเวลาทตนมอาย ๗ ขวบเมอกาวลวง ๑๐ พรรษา โดยทยงเปนสามเณรนนแหละ ผน กชอวา ผใหมบวชไมนาน ในทนน พระเถระกลาววา กเราเปนผบวชไมนาน ดงน.คาวา ธรรมวนยน ความวา ธรรมและวนยแมทง ๒ น เปนชอศาสนาเทานน. จรงอย วาโดยธรรมในขอน ทานกลาววาเปน ๒ ปฎก (สตตนตะและอภธรรม) วาโดยวนยทานกลาววาเปนวนยปฎก ดวยเหตนนน พระเถระจงกลาววา เราเพงเปนผมาสการปฏบต ทพระผมพระภาคเจาประกาศแลว ดวยปฎกทงสาม ดงน. คาวา มศกดใหญ ทานแกเปน มบรวารมาก. เพราะวา เทวราชองคหนง ๆ มบรวารตงรอยโกฏกม ตงพนโกฏกม. เหตนนเทวดานน จงชแจงวา เทวดาเหลานน ดารงตนอยในทอนใหญ ยอมสรรเสรญพระตถาคตในทนน พวกเทวดาผมศกดนอยเชนกบขาพเจา ซงเกดในบานแหงมารดา จกมโอกาสแตทไหน. คาวา แมขาพเจาพงมาเพอฟงธรรม ความวา เทวดาทราบแลววาแมถาเทวดาผเปนบรษทนงแลว ยอมยงจกรวาลนใหเตม ถากระไร เราพงไดเพออนไปสสานกแหงพระพทธเจาดวยพทธวถอนใหญ ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 116 เทวดากลาวกบพระสมทธวา ปจฉ ภกข ปจฉ ภกข แปลวา ทลถามเถด ภกษ ทลถามเถด ภกษ นเปนคาพดซา เพอทาใหมนคง. ในคาวา มความสาคญในขอทรบบอก น ความวา ขนธ ๕ พระ-ผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ขอทไดรบบอก เพราะความทขนธ ๕ นนเปนวตถแหงการบอกทงปวง แหงกถาทงปวง โดยการบอก โดยนยเปนตนวา คนนนเปนเทวดา เปนมนษย เปนคฤหสถ เปนบรรพชต เปนสตว เปนคนชอตสสะ ชอปสสะ เปนตน. และมความสาคญจาไดอยางนวา นนเปนสตว เปนนระ เปนสตวเลยง เปนบคคล เปนผหญง เปนผชาย ดงน มอยแกขนธเหลานน เพราะเหตนน ขนธเหลานน จงชอวา มความสาคญ.ความสาคญดวย ขอทรบบอกดวย ชอวา ความสาคญในขอทไดรบบอก.อธบายวา มความสาคญในขนธ ๕ วา เปนสตว เปนบคคล เปนตน. คาวา ตดอยในขอทรบบอก ไดแก การยดมนในขนธ ๕ โดยอาการ ๘ อยาง. จรงอย บคคลผอนราคะยอมแลว ยอมตดอย (ยดมน)ดวยอานาจแหงราคะ ผอนโทษประทษรายแลว ยอมตดอยดวยอานาจแหงโทสะผหลงแลวยอมตดอยดวยอานาจแหงโมหะ ผยดถอผดยอมตดอยดวยอานาจแหง ทฐ ผมกเลสมกาลงยอมตดอยดวยอานาจแหงอนสย ผมเครองผกพนไวยอมตดอยดวยอานาจแหงมานะ ผไมพอใจยอมตดอยดวยอานาจแหงวจกจฉา ผมจตฟงซานแลวยอมตดอยดวยอานาจแหงอทธจจะ ดงน. คาวา ไมกาหนดรขอทไดรบบอก คอ ไมกาหนดรขนธ ๕ ดวยปรญญา ๓. คาวา ยอมมาสอานาจแหงมจจ อธบายวา สตวทงหลายยอมมาสกเลสเปนเครองประกอบ การกระทาของกเลส การซดไป การเขาไปสภายในแหงมจจ คอมาสอานาจแหงมจจ. พระผมพระภาคเจา ตรสกามทงหลายอนเนองดวยกาย ดวยคาถาน ดวยประการฉะน. คาวา กาหนดร ไดแก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 117การกาหนดรดวยปรญญา ๓ เหลาน คอ ญาตปรญญา ตรณปรญญา ปหาน ปรญญา. ในบรรดาปรญญาเหลานน ญาตปรญญา เปนไฉน บคคลยอมกาหนดรขนธ ๕ วา นรปขนธ นวญญาณขนธ ธรรมเหลาน มลกษณ รสปจจปฏฐาน และปทฏฐาน เปนตน ของขนธเหลานน นชอวา ญาตปรญญา. ตรณปรญญา เปนไฉน บคคลยอมพจารณาขนธ ๕ กระทาใหเปนสงอนตนรแลวอยางน ดวยอาการ ๔๒ โดยความเปนของไมเทยง โดยความเปนทกข โดยความเปนดงโรค นชอวา ตรณปรญญา. ปหานปรญญา เปนไฉน บคคลครนพจารณาอยางนแลว ยอมละกามฉนทะในขนธ ๕ ดวยมรรคอนเลศ นชอวา ปหานปรญญา. คาวา ยอมไมสาคญขอทไดรบบอกแลว อธบายวา ขณาสวภกษกาหนดรขนธ ๕ ดวยปรญญา ๓ อยางนแลว ยอมไมสาคญถงบคคลผบอก.คาวา ขอทไดรบบอกแลว ไดแก พระขณาสพ พงรถงผกระทาโดยอานาจแหงกรรม อธบายวา พระขณาสพ ยอมไมสาคญ คอ ไมเหนขอทไดรบบอกแลว ขอทเขากลาวแลววา เปนบคคล ดงน. ถามวา ขอทบอกแลวเปนอยางไร. ตอบวา ผน ตสสะ หรอ ปสสะ ทบคคลประกาศโดยชอหรอโดยโคตร อยางใดอยางหนง. คาวา เพราะขอทไดรบบอกนนยอมไมมแกขณาสวภกษนน คอ ขอทไดรบบอกวา ผนชอ ตสสะ หรอปสสะนน ยอมไมมแกพระขณาสพนน. คาวา เหตทจะพงพดถงขอทไดรบบอกจงมไดมแกขณาสวภกษนน อธบายวา ใคร ๆ พงกลาวถงขอทรบบอกนนวา ผนกาหนดแลวดวยราคะใด หรอผนถกประทษรายแลว ดวยโทสะใด หรอวาผนหลงแลวโดยโมหะใด ดงน เหตเหลานนแหละ ยอมไมมแกพระขณาสพนน. บทวา โย มต แปลวา บคคลใดยอมสาคญ อธบายวา บคคลใดยอมสาคญตนวาเราเปนผเสมอเขา หรอดกวาเขา หรอวาเลวกวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 118เขา. ดวยคาน ทรงถอเอามานะ ๓ ซงมคาวา เราดกวาเขา เปนตน. เมอ มานะ ๓ เหลานนอนพระองคทรงถอเอาแลว กยอมชอวา ทรงถอเอามานะ ๙ทเดยว. คาวา บคคลนน พงววาทกบเขา คอวา บคคลนนพงพดดวยมานะนนนนแหละกบคนใดคนหนง อยางนวา ทานตเสมอเรา ดวยเหตอะไรยอมเสมอเราโดยชาตหรอ หรอวาโดยโคตร หรอบางสวนแหงตระกล หรอวาโดยความเปนผมผวพรรณผองใส หรอโดยเปนพหสต หรอวาโดยคณแหงธดงค ดงน พระผมพระภาคเจา ตรสกามทงหลาย อนเปนไปกบดวยเวลาเลกนอย ดวยคาถากงหนงแมน ดวยประการฉะน. บทวา ตส วธาสแปลวา มานะ ๓. จรงอย พระผมพระภาคเจา ตรสโกฏฐาส วาเปน วธะเชน ในบทวา เอกวเธ รปสงคโห เปนตน แปลวา สงเคราะหรปไวโดยสวนหนง. ตรสเรยกอาการ (ลกษณะ) วาเปน วธะ เชนในบทวากถ วธ ส ลวนต วทนต กถ วธ ป วนต วทนต เปนตน แปลวายอมกลาวอาการ อยางไรวาเปนผมศล ยอมกลาวอาการอยางไรวา เปนคนมปญญา เปนตน. ในพระบาลนวา ตสโส อมา ภกขเว วธากตมา ตสโส เสยโยหมสมต วธา หโนหมสมต วธา แปลวาดกอนภกษทงหลาย มานะ ๓ เหลานเปนไฉน มานะ ๓ เหลาน คอ มานะวาเราดกวาเขา เราเสมอเขา เราเลวกวาเขา ดงน ขอนตรสมานะวาเปนวธะ. แมในปกรณน กตรสมานะนนแหละดวยคาวา วธะ ดวยเหตนนจงตรสวา ตส วธาส แปลวา มานะ ๓ ดงน. คาวา ผไมหวนไหวอย อธบายวา บคคลใดยอมไมหวนไหวไมเคลอนไปในมานะ ๓ โดยยอ ในมานะ ๙ โดยพสดาร. คาวา มานะวาเราเสมอเขา ดกวาเขา เลวกวาเขา น พระผมพระภาคเจาทรงแสดง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 119มานะ ๓ เหลานวา ไมมแกพระขณาสพ ผมมานะอนละไดแลวนน. บทสดทายแหงพระคาถานมนยตามทขาพเจากลาวไวแลว. ดวยพระคาถากงหนงแมน พระผมพระภาคเจาตรสโลกตรธรรม ๙ อยางอนบคคลพงเหนไดเอง ดวยประการฉะน. บทวา ปหาส สงข แปลวา ขณาสพภกษละบญญตเสยแลวอธบายวา ปญญา ชอวา สงขา อนมมาในบาลวา ปฏสงขา โยนโสเปนตน แปลวา พจารณาโดยอบายอนแยบคาย. สงขามอรรถเทากบคณนา การคานวนหรอการนบ เชนในพระบาลวา อตถ ปน โกจ คณโก วามทธโก วา สงขายโก วา โย ปโหต คงคาย วาลก คเณตแปลวา กใคร ๆ เปนโหรกตาม เปนผสขมกตาม เปนผนกนบกตามสามารถเพอจะคานวนเมดทรายในแมนาคงคา ดงน. สงขามอรรถเทากบโกฏฐาส คอ สวนหรอภาค เชนในบทวา สานทานา ห ปปจสงขาเปนตน แปลวา จรงอย ธรรมทเปนสวนแหงความเนนชาเปนเหตแหงสญญา.และบญญตมาในคาวา สงขา เชนบทวา ยา เตส ธมมาน สงขา สมานแปลวา บญญต คอ ชอแหงธรรมเหลานน. แมในทน ทานกประสงคเอาบญญตเทานน. จรงอย เนอความแหงบทวา ปหาส สงข น อธบายวา พระ-ขณาสพละและ ทอดทงแลว สละคนแลว ซงบญญตนวา บคคลผอนราคะยอมแลว ผอนโทษประทษรายแลว ผหลงแลว. บทวา น วมานมาคา แปลวาบรรลธรรมทปราศจากมานะแลว คอ ไมเขาถงมานะ ๓ อยาง ซงมประเภท ๙.อกอยางหนง ทองแหงมารดา ทานเรยกวา วมานะ เพราะอรรถวาเปนทอาศย พระขณาสพยอมไมเขาไปสทอาศย (คอทองแหงมารดา) นนตอไปดวยอานาจแหงปฏสนธ. บทวา วมานมาคา นเปนถอยคากลาวถงอดต แต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 120ใชในความหมายแหงอนาคต. บทวา อจเฉชช แปลวา ตดแลว. บทวาฉนนคนถ แปลวา ตดเครองผก ๔ (คนถะ ๔) แลวอย. บทวา อนฆแปลวา ไมคบแคนใจ คอ ไมมทกข. บทวา ปรเยสมานา แปลวาเทยวคนหา คอ ตรวจดอย. บทวา นาชฌคม แปลวา ไมพบ คอ ไมถงไมประสบ ไมเหน. ขอนมอรรถแหงอดตแตมความหมายถงปจจบน. บทวาอธ วา หร วา แปลวา ในโลกน หรอในโลกหนา. บทวา สพพนเวสเนสแปลวา ในสถานทอาศยของสตวทงปวง ไดแก ในภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ อธบายวา ยอมไมเหนพระขณาสพผเหนปานนคอ ผมเครองผกอนตดเสยแลว ซงกาลงเกด หรอเกดขนแลว เพราะการแตกแหงกายทาลายขนธในสถานทอาศยของสตว แมทงปวงเหลาน ดวยประการฉะน. ดวยพระคาถานนน พระผมพระภาคเจาตรสโลกตรธรรมอนบคคลพงเหนไดนนแหละ. เทวดาแมนน ครนฟงพระคาถานแลว จงกาหนดเนอความได ดวยเหตนนนนแหละ จงกราบทลวา อมสส ขวาห ภนเต เปนตน แปลวา ขาแตพระผมพระภาค ขาพระองคทราบเนอความแหงธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอใหพสดาร อยางน. บทวา ปาป น กยรา แปลวา ไมควรทาบาปนน สมควรทจะกลาวแมดวยสามารถแหงกศลกรรมบถ ๑๐ แมดวยสามารถแหงมรรคประกอบดวยองค ๘. วาโดยกศลกรรมบถ ๑๐ กอน คอในบรรดาบทเหลานน บทวา วจสา แปลวา ดวยวาจา ไดแก วจสจรต ๔อยาง. บทวา มนสา แปลวา ดวยใจ ไดแก มโนสจรต ๓ อยาง. บทวากาเยน วา กจน สพพโลเก แปลวา ดวยกายอยางไหน ๆ ในโลกทงปวง ไดแก กายสจรต ๓ อยาง. กศลกรรมบถ ๑๐ เหลาน ยอมมกอนดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 121 วาดวยมรรคประกอบดวยองค ๘ กดวยบทวา กาเม ปหาย แปลวา ละกามทงหลายเสยแลว ไดแก หามกามสขลลกานโยค. ดวยบทวา สตมาสมปชาโน (มสต มสมปชญญะ) น ไดแก ถอเอาสตและสมปชญญเปนผทากศลกรรมบถ ๑๐. ดวยบทวา ทกข น เสเวถ อนตถสหตแปลวา ไมควรเสพทกขอนประกอบดวยโทษน ไดแกปฏเสธอตตกลมถานโยค.เทวดา เวนทางทสดทง ๒ นไดแลว จงกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาขาพระองคทราบกศลกรรมบถ ๑๐ กบดวยสตสมปชญญะซงเปนผกระทาทพระองคตรสแลว ดวยอาการอยางน กนยนแหละวาดวยอานาจแหงมรรคประกอบดวยองค ๘. ไดยนวา พระธรรมเทศนามประโยชนใหญไดมแลวในทนนแล. ในเวลาจบเทศนา เทวดานนกาลงยนอยอยางไรนนแหละ สงญาณไปตามกระแสแหงเทศนา เหนอยซงมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทตนบรรลแลว เพราะความตงมนในโสดาปตตผล จงกราบทลความนนแกพระผมพระ-ภาคเจา บรรดาบทเหลานน บทวา วจสา ไดแก สมมาวาจา. แตมโนไมใชองคมรรค เพราะฉะนน จตทสมปยตดวยมรรค จงไดแกมโนสจรต ๓.บทวา กาเยน วา กจน ไดแก สมมากมมนตะ. สวนสมมาอาชวะทานถอเอาสมมาวาจาและสมมากมมนตะรวมกนนนแหละ. ดวยบทวา สตมาไดแก สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ. ดวยบทวา สมปชาโนไดแก สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ. การเวนสวนสดทง ๒ ทานถอเอาดวยบททง ๒ คอ กาเม ปหาย และ ทกข น เสเวถ ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 122 เทวดานน ครนกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองค ยอมทราบมชฌมาปฏปทาอนไมอาศยสวนสด ๒ เหลาน ตามทพระองคตรสแลวดวยประการฉะน ดงน แลวทาการบชาพระตถาคตเจาดวยเครองสกการะทงหลาย มของหอมและดอกไมเปนตน กระทาประทกษณเสรจแลวกหลกไป ดงนแล. จบอรรถกถาสมทธสตรท ๑๐ จบนนทนวรรคท ๒ รวมพระสตรในนนทนวรรคท ๒ นนทนสตร นนทสตร นตถปตตสมสตร ขตตยสตร สกมานสตรนททาตนทสตร ทกกรสตร หรสตร กฏกาสตร สมทธสตร พรอมทงอรรถกถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 123 สตตวรรคท ๓

๑. สตตสตร

ผปฏบตควรทาตวเหมอนถกหอก

[๕๖] เทวดานน ครงยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษพงมสต เวนรอบเพอการละกาม ราคะ เหมอนบรษทถกประหารดวยหอก มงถอนเสย และเหมอนบรษทถกไฟไหม บนศรษะ มงดบไฟ ฉะนน. [๕๗] พระผมพระภาคเจาตรสพระคาถาวา ภกษพงมสต เวนรอบเพออนละ- สกกายทฏฐ เหมอนบรษถกประหารดวย หอก และเหมอนบรษทถกไฟไหมบน ศรษะ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 124 อรรถกถาสตตสตร

พงทราบวนจฉยในสตตสตรท ๑ แหงสตตวรรคท ๓ ตอไป :- บทวา สตตยา นเปนหวขอแหงเทศนา. อธบายวา ดวยศสตรามคมขางเดยวเปนตน. บทวา โอมฏโ แปลวา ถกประหารแลว. จรงอยเครองประหารนม ๔ อยาง คอชอวา โอมฏฐะ อมฏฐะ มฏฐะ และวมฏฐะในบรรดาเครองประหาร ๔ เหลานน เครองประหารทเขาวางไวขางบนใหมหนาลงเบองตา ชอวา โอมฏฐะ. เครองประหารทเขาวางไวเบองตาใหมหนาขนชางบน ชอวา อมฏฐะ. เครองประหารทเขาใชแทงทะลไปราวกะวาลมกลอนประต. ชอวา มฏฐะ. เครองประหารแมทงหมดทเหลอชอวา วมฎฐะ.กในทน ทานมงเอาเครองประหารทชอวา โอมฏฐะ เพราะเครองประหารชนดนทารณกวาเครองประหารทงหมด ดจถกหอกทมคมไมดแทงแลว เยยวยาลาบาก มโทษภายใน คอมนาเหลองและเลอดคงอยทปากแผล ไมมนาเหลองและเลอดไหลออกจงทาใหสงสมอยภายใน. ผตองการจะนาปพโพโลหตออกตองผกผปวยไวกบเตยงแลวทาใหศรษะหอยลง. เขายอมถงการตาย หรอทกขปางตาย. คาวา ปรพพเช แกเปน วหเรยย แปลวา พงอย. ถามวาในคาถาน เทวดากลาวอยางไร. ตอบวา เทวดากลาววา บรษถกแทงดวยหอกรบพยายามทาความเพยรมงมนเพอจะรกษาแผลโดยการดงหอกออก และบรษทถกไฟไหมทศรษะ รบพยายามทาความเพยรมงเพอดบไฟ ฉนใดขาแตพระผมพระภาคเจา ภกษกฉนนนนนแหละ พงมสตไมประมาทอยเพอละกามราคะ ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 125 ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารวา คาถาทเทวดานนามาตงไว ทาอปมาไวมนคง แตถอเอาประโยชนไดนดหนอย แมจะกลาวซาซาก เพราะเขากลาวถงการละโดยการขมกามราคะอยางเดยว กกามราคะอนมรรคยงไมถอนขน ตราบใด ตราบนน กยงมการตามผกพนเรอยไป เพราะฉะนนเมอจะทรงถอเอาคาอปมานน นนแหละแลว ทรงเปลยนแสดงดวยสามารถแหงมรรค จงตรสพระคาถาท ๒ (ขอท ๕๗). เนอความแหงคาถานน พงทราบโดยทานองทกลาวแลวนนแหละ. จบอรรถกถาสตตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 126 ๒. ผสตสตร

วาดวยวบากของกรรม

[๕๘] เทวดาทลวา วบากยอมไมถกบคคลผไมถกกรรม วบากพงถกบคคลผถกกรรมโดยแท เพราะ ฉะนน วบากยอมถกบคคลผถกกรรม ผ ประทษราย นรชนผไมประทษราย. [๕๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลไดยอมประทษรายแกนรชน ผไมประทษราย เปนผบรสทธ ปราศจาก กเลส บาปยอมกลบมาถงบคคลนน ผเปน พาลแท ประดจธลอนละเอยดทซดไป ทวนลม ฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 127 อรรถกถาผสตสตร

พงทราบวนจฉยในผสตสตรท ๒ ตอไป :- บทวา นาผสนต ผสต ความวา วบากยอมไมถกบคคลผไมถกกรรม (คอผไมทากรรม) อกอยางหนง กรรมยอมไมถกบคคลผไมถกกรรมนนแหละ. เพราะวา กรรมยอมไมกระทาแกบคคลผไมกระทา. บทวาผสนตจ ตโต ผเส ความวา วบากยอมถกบคคลผถกกรรม อกอยางหนงกรรมนนแหละ ยอมถกบคคลผถกกรรม. เพราะวา กรรมยอมกระทาบคคลผกระทา. บทวา ตสมา ผสนต ผสต อปปทฏปปโทสน อธบายวาเพราะวบากยอมไมถกบคคล ผไมถกกรรม ยอมถกบคคลผถกกรรม ขอนเปนธรรมดาของกรรมวบากทงหลาย ฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวาบคคลใด ยอมประทษรายตอบคคลผไมประทษรายตอบ ผบรสทธ ผไมมกเลสเพยงดงเนน บคคลผประทษรายตอบคคลผไมประทษราย พระผมพระ-ภาคเจาตรสไวอยางน. อกอยางหนง กรรมหรอวบาก ยอมถกตองบคคลนนยอมถกตองบคคลผถกกรรมนนแหละ เพราะวาบคคลนน ยอมอาจเพอทาการฆาบคคลอนหรอไมกตาม แตอตตา ชอวา ตงอยแลวในอบาย ๔ ดวยกรรมนนดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา บาปยอมกลบมาถงบคคลผนนผเปน พาล ประดจธล อนละเอยดทซดไป ทวนลม ฉะนน. จบอรรถกถาผสตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 128 ๓. ชฏาสตร

วาดวยการถางชฏคอกเลส

[๖๐] เทวดากราบทลวา หมสตวรกทงภายใน รกทงภาย นอก ถกรกชฏหมหอแลว ขาแตพระ โคดม เพราะฉะนน ขาพระองคขอถาม พระองควา ใครพงถางรกชฏนได. [๖๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา นรชนผมปญญา ตงมนแลวในศล อบรมจตและปญญาใหเจรญอย เปนผม ความเพยร มปญญารกษาตนรอดภกษ นนพงถางรกชฏนได ราคะกด โทสะกด อวชชากด บคคลเหลาใด กาจดเสยแลว บคคลเหลานน เปนผมอาสวะสนแลว เปนผไกลจากกเลส ตณหาเปนเครองยง อนบคคลเหลานนสางเสยแลว นามกด รปกด และรปสญญากด ยอมดบหมดใน ทใด ตณหาเปนเครองยงนน ยอมขาด ไปในทนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 129 อรรถกถากถาชฏาสตร

พงทราบวนจฉยในชฏาสตรท ๓ ตอไป :- บณฑต พงทราบเนอความแหงคาถาวา อนโตชฏา ดงตอไปน.บทวา ชฏา เปนชอของตณหาเพยงดงขาย. จรงอย ตณหานนชอวา ชฏาเพราะอรรถวาเปนดจชฏ กลาวคอขายแหงกงไมทงหลาย มกงไมไผเปนตนดวยอรรถวาเกยวประสานกนไว เพราะเกดขนซา ๆ ซาก ๆ ในอารมณทงหลายมรปารมณเปนตน ดวยสามารถแหงอารมณทงตาและสง. กตณหานนน เทพบตรเรยกวา ชฏ (แปลวารก) ทงภายใน ชฏทงภายนอก เพราะเกดขนในบรขารของตน และบรขารของผอน ทงในอตภาพของตน และอตภาพของผอน ทงในอายตนะภายในและอายตนะภายนอก. หมสตว ยงเหยงแลวดวยชฏ คอ ตณหานนอนเกดขนอยางน. อธบายวาตนไมทงหลายมไมไผเปนตน ยงเหยงแลวดวยชฏคอกงของไมทงหลายมไมไผเปนตน ฉนใด ปชา คอ หมสตวแมทงหมดนกยงเหยงแลวดวยชฏคอตณหาถกตณหานนผกพนแลว ฉนนน. กเพราะหมสตวถกตณหาผกพนแลวอยางน ฉะนน ขาพระองคจงขอทลถามพระองควา ต ต โคตม ปจฉาม ดงน แปลวาขาแตพระโคดม ขาพระองคขอทลถามพระองค. บทวา โคตม คอ เทวดายอมเรยกพระผมพระภาคเจา โดยพระโคตร. บทวา โก อม วชฏเย ชฏแปลวา ใครพงถางชฏน ความวา เทพบตรนน ทลถามวา ใครพงถาง คอใครสามารถเพอจะถางชฏ (ตณหา) อนรกรงรงซงตงอยในโลกธาตทง ๓ นได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 130 ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงวสชนาเนอความนแกเทพบตรนน จงตรสวา สเล ปตฏาย นโร สปโ จตต ปจ ภาวย อาตาป นปโก ภกข โส อม วชฏเย ชฏ นรชนผมปญญา ตงมนแลวในศล อบรมจตและปญญาใหเจรญอย เปนผม ความเพยร มปญญารกษาตนรอด ภกษ นนพงถางชฏ (ตณหา) นได. บรรดาบทเหลานน บทวา สเล ปตฏาย ไดแก ตงอยในจตปารสทธศล. กในบทนพงทราบวา พระผมพระภาคเจา ผอนเทวดาทลถามถงชฏคอ ตณหาทผกพนนระไว พระองคจงเรมคาวา ศล มไดทลถามอยางอน กมไดตรสอยางอน. เพราะวาพระผมพระภาคเจาตรสถงศลในทนกเพอทรงแสดงถงทพงของนระผถางชฏ คอ ตณหาทผกพนไว. บทวา นโร ไดแก สตว.บทวา สปโ ไดแก ผมปญญา โดยปฏสนธมาดวยปญญาอนเปนไตรเหตอนเกดแตกรรม. บทวา จตต ปจ ภาวย ไดแก ยงสมาธและปญญาใหเจรญอย. จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจาตรส สมาบต ๘ ไวดวยหวขอแหงจต ตรสวปสสนาไวโดยชอวา ปญญา. บทวา อาตาป แปลวามความเพยร. จรงอย ความเพยร ตรสเรยกวา อาตาปะ เพราะอรรถวาเปนเครองเผากเลสทงหลายใหเรารอน. ความเพยรเปนเครองเผากเลสของนระนนมอย เหตนน นระผมความเพยรนนจงชอวา อาตาป แปลวา ผมความเพยรเปนเครองเผากเลสใหเรารอน. ในบทวา นปโก น ตรสเรยกปญญาวา เนปกะ.อธบายวา นระผประกอบดวยปญญา ชอวา เนปกะนน. ทรงแสดงปารหารย-ปญญา ดวยบทวา นปโก น. อธบายวา ปญญาอนเปนเหตทบคคลพงบรหาร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 131ใหสาเรจกจทงปวง โดยนยวา นเปนกาลสมควรเพอเรยน (อเทศ) นเปน กาลสมควรเพอสอบถาม (ปรปจฉา) เปนตน ชอวา ปารหารยปญญา. ในปญหาพยากรณน ปญญามา ๓ วาระ. ในปญญาเหลานน ปญญาทหนง ชอวา สชาตปญญา (ปญญามมาพรอมกบการเกด) ปญญาทสอง ชอวาวปสสนาปญญา. ปญญาทสาม ชอวา ปารหารยปญญา อนเปนเครองนาไปในกจทงปวง. บทวา ภกข มวเคราะหวา ผใดยอมเหนภยในสงสาร เหตนนผนนจงชอวา ภกษ.๑ บทวา โส อม วชฏเย ชฏ ความวา ภกษนนพงถางชฏนได ไดแก ภกษนนเปนผประกอบดวยคณทงหลายมสลาทคณเปนตนเหลาน๒ อธบายวา ภกษอาศยแผนดนคอศล แลวยกศาสตราคอวปสสนาปญญาอนตนลบดแลวดวยศลาคอสมาธ ดวยมอคอปารหารยปญญาอนกาลงคอความเพยร ประดบประคองแลว พงถาง พงตด พงทาลายซงชฏคอตณหาอนประจาอยในสนดานแหงตนนนแมทงหมด. เปรยบเหมอนบรษผยนบนแผนดนยกศาสตราอนตนลบดแลว พงถางกอไผใหญ ฉะนน. พระผมพระภาคเจา ครนตรสเสกขภมดวยคามประมาณเทานแลว บดน เมอจะทรงแสดงถงพระมหาขณาสพผถางชฏ (ตณหา) แลวดารงอย จงตรสคาวา เยส ราโค จ โทโส จ อวชชา จ วราชตา ขณาสวา อรหนโต เตส วชชตา ชฏา. ราคะกด โทสะกด อวชชากด อน บคคลเหลาใดกาจดไดแลว บคคลเหลา- นนมอาสวะสนแลว เปนผไกลจากกเลส ตณหาเปนเครองยงอนบคคลเหลานนสาง ไดแลว.๑. คาวา ภกษ ในทนทานไมไดอธบายไว (อรรถกถาบาลหนา ๖๒)๒. ผประกอบดวยคณธรรม ๖ คอ ศล สมาธ ปญญา ๓ อยาง และวรยะ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 132 พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงพระขณาสพผถางซงชฏคอตณหา อยางนแลวดารงอย เมอจะทรงแสดงโอกาสเปนเครองถางชฏอก จงตรสคาวา ยตถ นามจ รปจ อเสส อปรชฌต ปฏฆรปสา จ เอตถ สา ฉชชเต ชฏา. นามกด รปกด ปฏฆสญญาและรป สญญากด ยอมดบไมเหลอในทใด ตณหา เปนเครองยงนน ยอมขาดไปในทนน. บรรดาบทเหลานน บทวา นาม ไดแก อรปขนธ ๔. ในบทวาปฏฆรปสา น ทานถอเอากามภพดวยอานาจแหงปฎฆสญญา ถอเอารปภพดวยอานาจแหงรปสญญา. เมอภพทง ๒ เหลานนทรงถอเอาแลว อรปภพกเปนอนถอเอาแลวโดยสงเขปแหงภพนนแหละ. ในบทวา เอตเถสา ฉชชเต ชฏา น แปลวา ตณหาเปนเครองยงยอมขาดไปในทนน คอวาตณหาอนเปนเครองยงเหยงน ยอมขาดไปในทเปนทสนสดลงแหงวฏฏะอนเปนไปในภม ๓ คอวาอาศยพระนพพานแลวยอมขาดยอมดบไป ดงน นเปนอรรถอนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวแลว ดงนแล. จบอรรถกถาชฏาสตร ท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 133 ๔. มโนนวารณสตร

[๖๒] เทวดาทลวา บคคลพงหามใจแตอารมณใด ๆ ทกขยอมไมมาถงบคคลนน เพราะอารมณ นน ๆ บคคลนนพงหามใจแตอารมณ ทงปวง บคคลนนยอมพนจากทกขเพราะ อารมณทงปวง. [๖๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลไมควรหามใจแตอารมณ ทงปวง ทเปนเหตใหใจมาถงความสารวม บาปยอมเกดขนแตอารมณใด ๆ บคคลพง หามใจแตอารมณนน ๆ.

อรรกถามโนนวารณสตร

พงทราบวนจฉยในมโนนวารณสตรท ๔ ตอไป :- บทวา ยโต ยโต ไดแก แตอารมณทเปนบาป หรอวาเปนบญ. ไดยนวา เทดานมความเหนอยางนวา อารมณอยางใดอยางหนง ทเปนโลกย หรอทเปนโลกตระโดยประการตาง ๆ มอารมณทเปนกศลเปนตนบคคลพงหามใจเทานน คอไมพงใหอารมณนนเกดขน ดงน. คาวา ส สพพ-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 134โต แกเปน โส สพพโต แปลวา บคคลนน. . .แตอารมณทงปวง. ทนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารวา เทวดาน ยอมกลาวถอยคาอนเปนอนยยานกะ(คาไมนาสตวออกไปจากทกข) ธรรมดาวา ใจ เปนภาวะทควรหามกม ควรเจรญกม เราจกจาแนกความขอนนแสดงแกเธอ ดงน จงตรสพระคาถาท ๒ วา น สพพโต มโน นวารเย มโน ยตตตมาคต ยโต ยโต จ ปาปก ตโต ตโต มโน นวารเย. บคคลไมควรหามใจแตอารมณทงปวง ทเปนเหตใหใจมาถงความสารวม บาป ยอมเกดขนแตอารมณใด ๆ บคคลพงหาม ใจแตอารมณนน ๆ. บรรดาคาเหลานน คาทพระผมพระภาคเจาตรสวา มโน ยตตต-มาคต ไดแก ไมพงหามใจโดยประการทงปวง คอวา ธรรมอะไรๆทกลาวแลว ไมควรหามใจไปเสยทงหมด เพราะวาธรรมทเปนเหตใหใจมาสความสารวมอนใด ทเกดขนโดยนยวา เราจกใหทาน จกรกษาศล อนเปนเหตนามาซงความสารวมใจเปนตนน บคคลไมพงหาม ดวยวา ขอนเปนความพอกพนเปนความเจรญโดยแท. คาวา ยโต ยโต จ ปาปก ไดแก อกศลยอมเกดแตธรรมอะไร ๆ บคคลพงหามใจเฉพาะธรรมนน ๆ ดงนแล. จบอรรถกถามโนนวารณสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 135 ๕. อรหนตสตร

[๖๔] ท. ภกษใดเปนผไกลจากกเลส ม กจทาเสรจแลว มอาสวะสนแลว เปนผ ทรงไวซงรางกายอนมในทสด ภกษนน พงกลาววา เราพดดงนบาง บคคลทงหลาย อนพดกะเราดงนบาง. [๖๕] ภ. ภกษใดเปนผไกลจากกเลส ม กจทาเสรจแลว มอาสวะสนแลว เปนผ ทรงไวซงรางกายอนมในทสด ภกษนน พงกลาววา เราพดดงนบาง บคคลทงหลาย อนพดกะเราดงนบาง ภกษนนฉลาด ทราบคาพดในโลก พงกลาวตามสมมต ทพดกน. [๖๖] ท. ภกษใดเปนพระอรหนต มกจ ทาเสรจแลว มอาสวะสนแลว เปนผทรง ไวซงรางกายอนมในทสด ภกษนนยงตด มานะหรอหนอ จงกลาววา เราพดดงน บาง บคคลทงหลายอนพดกะเรา ดงน บาง. [๖๗] ภ. กเลสเปนเครองผกทงหลาย มได มแกภกษทละมานะเสยแลว มานะและ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 136 คนถะทงปวง อนภกษนนกาจดเสยแลว ภกษเปนผมปญญาด ลวงเสยแลวซงความ สาคญ ภกษนนพงกลาววา เราพดดงน บาง บคคลทงหลายอนพดกะเราดงนบาง ภกษนนฉลาด ทราบคาพดในโลก พง กลาวตามทพดกน.

อรรถกถาอรหนตสตร

พงทราบวนจฉยในอรหนตสตรท ๕ ตอไป :- บทวา กตาว แปลวา มกจทาเสรจแลว คอ มกจอนมรรค ๔ทาแลว. บทวา อห วทาม ความวา เทวดาผอยในไพรสณฑนนน ฟงโวหารของพวกภกษอยปาพดกนวา เราฉนอาหาร เรานง บาตรของเรา จวรของเรา เปนตน จงคดวา เราสาคญวาภกษเหลาน เปนพระขณาสพ กแตถอยคาองอาศยความเหนวาเปนคนเปนสตวชอเหนปานนของพระขณาสพทงหลาย มอยหรอไมหนอ ดงน เพอจะทราบความเปนไปนน จงไดกราบทลถามแลวอยางน. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ภกษใด เปนผไกลจากกเลสมกจทาเสรจแลว มอาสวะสนแลว เปนผทรงไวซงรางกายอนมในทสด ภกษนนพงกลาววา เราพดดงนบาง บคคลอน ๆ พดกะเราดงนบาง ภกษนนฉลาด ทราบคาพดในโลก พงกลาวตามสมมตทพดกน. บทวา สมแปลวา คาพด ถอเปนภาษาของชาวโลก เปนโวหารของชาวโลก. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 137กสโล แปลวา ฉลาด คอ ฉลาดในธรรมมขนธเปนตน. บทวา โวหาร-มตเตน แปลวา กลาวตามสมมตทพดกน ไดแก เมอละเวน ถอยคาอน-องอาศยความเหนเปนคนเปนสตวแลว ไมนาคาทพดใหแตกตางกน จงสมควรทจะกลาววา เรา ของเรา ดงน จรงอย เมอเขากลาววา ขนธทงหลายยอมบรโภค ขนธทงหลายยอมนง บาตรของขนธทงหลาย จวรของขนธทงหลาย ดงน ความแตกตางกนแหงคาพดมอย แตใคร ๆ กทราบไมไดเพราะฉะนน พระขณาสพ จงไมพดเชนนน ยอมพดไปตามโวหารของชาวโลกนนแหละ. ลาดบนน เทวดาจงคดวา ถาภกษนไมพดดวยทฐ กตองพดดวยอานาจแหงมานะแน จงทลถามอกวา โย โหต เปนตน แปลวา ภกษใดเปนพระอรหนต มกจทาเสรจแลว มอาสวะสนแลว เปนผทรงไวซงรางกายอนมในทสด ภกษนนยงตดนานะหรอหนอ จงกลาววา เราพดดงนบางคนอน ๆ พดกะเราดงนบาง. บรรดาบทเหลานน บทวา ยงตดมานะหรอหนอ ไดแก ภกษนน ยงตดมานะ พงกลาวดวยสามารถแหงมานะ หรอหนอ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารวา เทวดานยอมทาพระ-ขณาสพเหมอนบคคลมมานะ ดงน เมอจะทรงแสดงวา มานะแมทง ๙ อยางพระขณาสพละไดหมดแลว จงตรสพระคาถาตอบวา กเลสเปนเครองผกทงหลาย มไดม แกภกษทละมานะเสยแลว มานะและ คนถะทงปวงอนภกษนนกาจดเสยแลว ภกษเปนผมปญญาดลวงเสยแลวซงความ สาคญตน ภกษนนพงกลาววา เราพด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 138 ดงนบาง บคคลทงหลายอนพดกะเราดงน บาง ภกษนนฉลาด ทราบคาพดในโลก พงกลาวความสมมตทพดกน. บรรดาบทเหลานน บทวา วธปตา แปลวา กาจดเสยแลว. บทวามานคนถสส แปลวา มานะและคนถะ. . .อนภกษนน. คาวา สมหมายถง คาพดทสาคญตน. อธบายวา พระขณาสพนนเปนผครอบงาไดแลวคอ กาวลวงแลวซงความสาคญตนในตณหา ทฏฐ และมานะ. คาทเหลอมเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาอรหนตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 139 ๖. ปชโชตสตร

[๖๘] เทวดากลาววา โลกยอมรงเรองเพราะแสงสวาง ทงหลายใด แสงสวางทงหลายนนยอมมอย เทาไรในโลก ขาพระองคทงหลายมาเพอ จะทลถามพระผมพระภาคเจา ไฉนจะรจก แสงสวางททลถามนน. [๖๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา แสงสวางทงหลายในโลกมอย ๔ อยาง แสงสวางท ๕ มไดมในโลกน ดวงอาทตยสวางในกลางวน ดวงจนทร สวางในกลางคน อนง ไฟยอมรงเรองใน กลางวนและกลางคนทกหนแหง พระ- สมพทธเจาประเสรฐกวาแสงสวางทงหลาย แสงสวางของพระสมพทธเจา เปนแสง- สวางอยางเยยม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 140 อรรถกถาปชโชตสตร

พงทราบวนจฉยในปชโชตสตรท ๖ ตอไป :- บทวา ปฏ แกเปน ปจฉต แปลวา เพอจะทลถาม. บทวากถ ชาเนม แกเปน กถ ชาเนยยาม แปลวา ไฉนขาพระองคจกทราบ. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา แสงสวางทงหลายในโลกมอย ๔ อยาง แสงสวางท ๕ มไดมในโลกน ดวง- อาทตยสวางในกลางวน ดวงจนทรสวาง ในกลางคน อนง ไฟยอมรงเรองใน กลางวนและกลางคนทกหนแหง พระสม- มาสมพทธเจาประเสรฐกวาแสงสวางทง- หลาย แสงสวางของพระสมมาสมพทธเจา เปนแสงสวางอยางเยยม. บทวา ทวารตต แปลวา ในกลางวนและกลางคน. บทวา ตตถตตถ แปลวา ทกหนแหง คอ สวางไสวในทนน ๆ นนแหละ. บทวาเอสา อาภา แปลวา แสงสวางของพระพทธเจาน. ถามวา แสงสวางของพระพทธเจาน เปนไฉน. ตอบวา แสงสวางแมทงปวงเหลาน คอ แสงสวางคอฌานกตาม แสงสวางคอปตกตาม แสงสวางคอปสาทะกตาม แสงสวางคอธรรมกถากตาม จงยกไว แสงสวางอนเกดขนเพราะความปรากฏแหงพระ-พทธเจาทงหลายชอวา แสงสวางแหงพระพทธเจา แสงสวางนเทานนยอดเยยมประเสรฐสงสดกวาแสงสวางทงหมด ไมมแสงสวางอนเทยบได ดงนแล. จบอรรถกถาปชโชตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 141 ๗. สรสตร

[๗๐] เทวดากลาววา สงสารทงหลายยอมกลบแตทไหน วฏฏะยอมไมเปนไปในทไหน นามกด รปกด ยอมดบหมดในทไหน. [๗๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา นา ดน ไฟ ลม ยอมไมตง อยในทใด สงสารทงหลายยอมกลบแตทน วฏฏะยอมไมเปนไปในทน นามกด รปกด ยอมดบหมดในทน.

อรรถกถาสรสตร

พงทราบวนจฉยในสรสตรท ๗ ตอไป :- บทวา กโต สรา นวตตนต ไดแก ความทองเทยวไปในสงสารนยอมสนสดลงแตทไหน. อธบายวา เทวดายอมทลถามวา สงสารทงหลายอาศยอะไร จงไมเปนไป ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดนนาไฟลม ยอมไมตงอยในทใด สงสารทงหลายยอมสนสดลงแตทน วฏฏะ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 142 ยอมไมเปนไปในทน นามกด รปกด ยอมดบหมดในทน. บทวา น คาธต แปลวา ไมตงอย. บทวา อโต แปลวาแตทน คอ แตพระนพพาน. คาทเหลองายทงสน ดงนแล. จบอรรถกถาสรสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 143 ๘. มหทธนสตร

[๗๒] เทวดากลาววา กษตรยทงหลายมทรพยมาก มสมบต มาก ทงมแวนแควน ไมรจดพอใน กามทงหลาย ยอมแขงขนซงกนและกน เมอกษตรยทงหลายนนมวขวนขวาย ลอย ไปตามกระแสแหงภพ บคคลพวกไหน ไมมความขวนขวาย ละความโกรธและ ความทะเยอทะยานเสยแลวในโลก. [๗๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลทงหลาย ละเรอน ละบตร ละปศสตวทรก บวชแลว กาจดราคะ โทสะ และอวชชาเสยแลว เปนผมอาสวะ สนแลว เปนผไกลจากกเลส บคคล พวกนนเปนผไมขวนขวายในโลก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 144 อรรถกถามหทธนสตร

พงทราบวนจฉยในมหทธนสตรท ๘ ตอไป :- บคคลชอวา มทรพยมาก เพราะอรรถวา ทรพยของเขาอนเปนสาระมแกวมกดาเปนตนมมาก. บคคลมโภคะมาก (สมบตมาก) เพราะอรรถวาเขามมหาโภคะอนเปนภาชนะททาดวยทองและเงนเปนตนมาก. บทวาอญมาภคชฌนต แปลวา ยอมตองการ ของกนและกน คอยอมปรารถนา ยอมรษยาของกนและกน. บทวา อนลงกตา แปลวา ไมรจกพอคอไมรจกอม เกดความอยากไมสนสด บทวา อสสกกชาเตส แปลวามความขวนขวาย คอพยายามเพอตองการสงทชอบใจทงหลายอนมรปเปนตนทยงไมเกดขน ใหเกดขนในบรรดาสงทชอบใจซงมลกษณะตาง ๆ เพอตองการเสวยสงทเกดขน. บทวา ภวโสตานสารส แปลวา ลอยไปตามกระแสแหงภพ ไดแกแลนไป ตามกระแสแหงวฎฏะ. บทวา อนสสกา แปลวา ไมมความขวนขวาย ไดแก เพราะไมมสงเบยดเบยน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลทงหลายละเรอน ละบตร ละปศสตวทรก บวชแลวกาจดราคะโทสะ และอวชชาเสยแลว เปนผมอาสวะสนแลว เปนผไกลจากกเลส บคคลพวกนน เปน ผไมขวนขวายในโลก. บทวา อคาร แปลวา เรอน ไดแก บานพรอมทงมาตคาม.บทวา วราชยา แปลวา กาจดแลว ไดแก ทาลายแลว. คาทเหลองายทงนน. จบอรรถกถามหทธนสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 145 ๙. จตจกกสตร

[๗๔] เทวดากลาววา ขาแตพระองคผมความเพยรมาก สรระมจกร ๔ มทวาร ๙ เตมดวยของไม สะอาด ประกอบดวยโลภะ ยอมเปนดงวา เปอกตม ความออกไป (จากทกข) จกม ไดอยางไร. [๗๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา ตดความผกโกรธดวย กเลสเปน เครองรอยรดดวย ความปรารถนาและ ความโลภอนลามกดวย ถอนตณหาอนม อวชชาเปนมลเสยแลวอยางน ความออก- ไป (จากทกข) จงจกมได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 146 อรรถกถาจตจกกสตร

พงทราบวนจฉยในจตจกกสตรท ๙ ตอไป :- บทวา จตจกก แปลวา มจกร ๔ ไดแก อรยาบถ ๔ เพราะในทน อรยาบถทานเรยกวาจกร. บทวา นวทวาร แปลวา ทวาร ๙ ไดแก ทวาร๙ ซงมปากแผล ๙ แหง. บทวา ปณณ แปลวา มอสจเตมแลว คอ เตมไปดวยของไมสะอาด. บทวา โลเภน ส ยตต แปลวา ประกอบดวยโลภะคอวา สมปยตดวยตณหา. บทวา กถ ยาตรา ภวสสต นเทวดายอมทลถามวา การออกไป (จากทกข) แหงสรระน เหนปานน จกมไดอยางไรคอวา ความพน ความพนรอบ ความกาวลวง อยางด จกมไดอยางไร ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เฉตวา นทธ วรตตจ อจฉาโลภจ ปาปก สมล ตณห อพพยห เอว ยาตรา ภวสสต ตดความผกโกรธดวย กเลสเปน เครองรอยรดดวย ความปรารถนาและ ความโลภอนลามกดวย ถอนตณหาอนม อวชชาเปนมลเสยแลวอยางน ความออก- ไป (จากทกข) จงมได. บทวา นทธ แปลวา ความผกโกรธ อธบายวา ความโกรธมกอนภายหลง ความโกรธมกาลงเปนไปแลวอยางน จงชอวา ความผกโกรธ. บทวาวรตต แปลวา กเลสเปนเครองรอยรด ไดแก ตดความผกโกรธ และเครองรอยรด. ชอความเกยวของกนแหงตณหาและทฏฐ ทานกลาวไวใน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 147คาถาวา สนธาน สหนกกม แตในทน ยกเวนกเลสททานอธบายไวในพระบาลแลว กเลสทเหลอ พงทราบวา เปนเครองรอยรด เพราะฉะนน จงตรสวา ตดกเลสเปนเครองรอยรด ดงน. บทวา อจฉาโลภ นพระผม-พระภาคเจาตรสไววา ธรรมอนหนงนแหละ ชอวาโลภะ เพราะอรรถวาปรารถนา เพราะอรรถวาความอยากและความตองการ. อกอยางหนง ความอยากมกาลงทรามเกดขนครงแรก ความโลภมกาลงเกดขนในเวลาตอ ๆ มา. อกอยางหนง ความปรารถนาในวตถอนตนยงไมได ชอวา ความอยาก ความยนดในวตถอนตนไดแลว ชอวา ความโลภ. บทวา สมล ตณห ไดแกตณหาอนมมล โดยมอวชชาเปนมล. บทวา อพภยห ไดแก อนมรรคถอนขนแลว. คาทเหลองายทงนนแล. จบจตจกกสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 148 ๑๐. เอณชงฆสตร

[๗๖] เทวดากลาววา พวกขาพระองคเขามาเฝาแลว ขอ ทลถามพระองคผมความเพยร ซบผอม มแขงดงเนอทราย มอาหารนอย ไมม ความโลภ เปนเหมอนราชสหและชางเทยว ไปโดดเดยว ไมมหวงใยในกามทงหลาย บคคลจะพนจากทกขไดอยางไร. [๗๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา กามคณ ๕ มใจเปนท ๖ บณฑต ประกาศแลวในโลก บคคลเลกความ พอใจในนามรปมไดแลว กพนจากทกข ไดอยางน. จบเอณชงฆสตรท ๑๐ จบสตตวรรค ท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 149 อรรถกถาเอณชงฆสตร

พงทราบวนจฉยในเอณชงฆสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา เอณชงฆ แปลวา มพระชงฆ (แขง) กลมเรยวเรยบ ดงแขงเนอทราย. บทวา กส ไดแก มพระสรระสมาเสมอ ไมอวน. อกอยางหนง อธบายวา มพระตจะ (หนง) มไดเหยวแหง คอ มพระสรระงามโดยมตองพอกพนดวยกลนดอกไม และเครองลบไลทงหลาย. บทวา วรแปลวา มความเพยร. บทวา อปปาหาร ไดแก มอาหารนอย เพราะความเปนผรจกประมาณในการเสวยพระกระยาหาร. อกอยางหนง ชอวา มอาหารนอย เพราะมไดเสวยในเวลาวกาล. บทวา อโลลปป แปลวา ไมมความโลภ ไดแกทรงปราศจากความอยากในปจจย ๔. อกอยางหนง ความไมมความโลภน คอมไดมรสตณหา. บทวา สห เวกจร นาค ไดแกเปนเหมอนราชสห และชางตวประเสรฐเทยวไปโดดเดยว. เพราะวาบคคลผอยเปนหม ยอมเปนผประมาทผเทยวไปแตผเดยว ยอมเปนผไมประมาท. เพราะฉะนน ความเปนผไมประมาท ทานจงถอเอาวา ผเทยวไปผเดยวนนแหละ. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ปจ กามคณา โลเก มโนฉฏา ปเวทตา เอตถ ฉนท วราชตวา เอว ทกขา ปมจจต. กามคณ ๕ มใจเปนท ๖ บณฑต ประกาศแลวในโลก บคคลเลกความพอใจ ในนามรปนไดแลว กพนจากทกขได อยางน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 150 บทวา ปเวทตา แปลวา ประกาศแลว คอ บอกแลว. บทวา เอตถ แปลวา ในนามรปน. จรงอย รปทานถอเอาดวยสามารถแหงกามคณ ๕ สวนนามทานถอเอาใจ. กแล บณฑตควรถอเอานามและรปทงสองโดยไมแยกจากกน แลวพงประกอบพนฐานในนามและรปน ดวยสามารถแหงธรรมมขนธ ๕เปนตนเถด. จบอรรถกถาเอณชงฆสตร ท ๑๐ จบอรรถกถาสตตวรรค ท ๓ รวมพระสตรทกลาวในสตตวรรคนนม สตตสตร ผสตสตร ชฏาสตรมโนนวารณสตร อรหนตสตร ปชโชตสตร สรสตร มหทธนสตร จตจกกสตรและเอณชงฆสตร ครบ ๑๐ สตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 151 สตลลปกายกวรรคท ๔

๑. สพภสตร

วาดวยสตบรษ

[๗๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลวพวกเทวดาสตลลปกายกา มากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนใหสวางทว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวจงยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๗๙] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว มแต คณอนประเสรฐ ไมมโทษอนลามกเลย. [๘๐] ลาดบนน เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 152 ไดปญญา หาไดปญญาแตคนอนธพาล อนไม. [๘๑] ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอม ไมเศราโศก ในทามกลางแหงเรองเปนท ตงแตงความเศราโศก. [๘๒] ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอม ไพโรจนในทามกลางแหงญาต. [๘๓] ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ สตว ทงหลายทราบสทธรรมของพวกสตบรษ แลว ยอมไปสสคต. [๘๔] ในลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 153 บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ สตว ทงหลายทราบสทธรรมของพวกสตบรษ แลว ยอมดารงอยสบายเนอง ๆ. ในลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวาขาแตพระผมพระภาคเจา คาของใครหนอแลเปนสภาษต. [๘๕] พระผมพระภาคเจาตรสบอกวา คาของพวกทานทงหมดเปนสภาษตโดยปรยาย กแตพวกทานจงฟงคาของเราบาง บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอม พนจากทกขทงปวง.

อรรถกถาสพภสตร พงทราบวนจฉยในสพภสตรท ๑ แหงสตลลปกายกวรรคท ๔ ตอไป :- บทวา สตลลปกายกา มวเคราะหวา เทวดาทงหลาย ทชอวาสตลลปกายกา เพราะยกยองดวยอานาจแหงการสมาทานธรรมของสตบรษแลวบงเกดขนในสวรรค. ในขอนน มเรองดงตอไปน

เรองผเทดทนธรรมสตบรษ

ไดยนวา ชนจานวนมากดวยกนไดทาการคาทางทะเล ใชเรอแลนไปสทะเล. เมอเรอแหงชนเหลานนไปอยโดยเรวปานลกธนอนบคคลซดไปแลวในวนท ๗ จงเกดเหตรายใหญในทามกลางทะเล คอ คลนใหญตงขนแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 154กยงเรอใหเตมไปดวยนา. เมอเรอกาลงจะจมลง มหาชนจงนกถงชอเทวดา ของตน ๆ แลวกระทากจมการออนวอนเปนตน คราครวญแลว. ในทามกลางแหงชนเหลานน บรษคนหนงนกวา เราตองประสบภยรายเหนปานนแน จงนกถงธรรมของตน เหนแลวซงสรณะทงหลาย และศลทงหลายกบรสทธแลว จงนงขดสมาธ ดจพระโยค. พวกชนทงหลายจงถามทานถงเหตอนไมกลวนน. บรษผเปนบณฑตนนจงกลาววา ดกอนทานผเจรญทงหลาย ใชแลว เราไมกลวภยเหนปานน เพราะเราถวายทานแกหมแหงภกษในวนทขนเรอ เราไดรบสรณะทงหลาย และศลทงหลาย ดวยเหตนน เราจงไมกลว ดงน. ชนเหลานน จงกลาววา ขาแตนาย กสรณะและศลเหลาน สมควรแกชนพวกอนบางหรอไม. บณฑตนนตอบวา ใชแลว ธรรมเหลานยอมสมควรแมแกพวกทาน. ชนเหลานน จงกลาววา ถาอยางนน ขอทานบณฑตจงใหแกพวกเราบาง. ชนผเปนบณฑตนน จงจดทาพวกมนษยเหลานนใหเปนพวกละรอยคน รวมเปน ๗ พวกดวยกน. ตอจากนนกใหศล ๕. ในบรรดาชน ๗ พวกนนชนจานวนรอยคนพวกแรกตงอยในนามขอเทาเปนประมาณ จงไดรบศล.พวกท ๒ ตงอยในนามเขาเปนประมาณ... พวกท ๓ ตงอยในนามสะเอวเปนประมาณ... พวกท ๔ ตงอยในนามสะดอเปนประมาณ... ชนพวกท ๕ ตงอยในนามนมเปนประมาณ. . . พวกท ๖ ตงอยในนามคอเปนประมาณ...พวกท ๗ นาทะเลกาลงจะไหลเขาปาก จงไดรบศล ๕ แลว. ชนผเปนบณฑตนน ครนใหศล ๕ แกชนเหลานนแลว จงประกาศเสยงกกกองวา สงอนเปนทพงเฉพาะของพวกทานไมม พวกทานจงรกษาศลเทานน ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 155 ชนทง ๗๐๐ เหลานน ทากาละในทะเลนนแลว ไปบงเกดขนในภพ ดาวดงส เพราะอาศยศลอนตนรบเอาในเวลาใกลตาย. วมานทงหลายของเทวดาเหลานนกเกดขนเปนหมเดยวกน. วมานทองของอาจารยมประมาณรอยโยชนเกดในทามกลางแหงวมานทงหมด. เทพทเหลอเปนบรวารของเทพทเปนอาจารยนน วมานทตากวาวมานทงหมดนน กยงมประมาณถง ๑๒ โยชน. เทพเหลานน ไดพจารณาผลกรรมในขณะทคนเกดแลว ทราบแลวซงการไดสมบตนน เพราะอาศยอาจารย จงกลาวกนวา พวกเราจกไป พวกเราจกกลาวสรรเสรญคณแหงอาจารยของพวกเราในสานกแหงพระทศพล ดงน แลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาในเวลาระหวางมชฌมยาม. ในบรรดาเทวดาเหลานน เทวดา ๖ องค ไดกลาวคาถาองคละหนงคาถา เพอพรรณนาคณอาจารยของตนดวยคาวา สพภเรว สมาเสถ สพภ กพเพถ สนถว สต สทธมมมาย เสยโย โหต น ปาปโย. บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว มแต คณอนประเสรฐ ไมมโทษลามกเลย. บรรดาบทเหลานน บทว สพภ แปลวา พวกบณฑต คอ พวกสตบรษ. ระอกษรทาหนาทสนธ. บทวา สมาเสถ แปลวา ควรนงรวมกคาวา สมาเสถ น เปนหวขอแหงเทศนาเทานน. อธบายวา พงสาเรจอรยาบถทงปวง รวมกบสตบรษทงหลายทเดยว. บทวา กพเพถ แปลวาควรทา. บทวา สนถว แปลวา ความสนท ไดแก ความสนทดวยไมตร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 156แตความสนทดวยตณหาอนใคร ๆ ไมควรกระทา. ขอน พระผมพระภาคเจา ตรสหมายเอาคาวา บคคลพงทาความสนทไมตรกบพระสมมาสมพทธเจา พระ-ปจเจกพทธะ และพระสาวกทงหลาย ดงน. บทวา สต แปลวา ของพวกสตบรษ. บทวา สทธมม ไดแก สทธรรมตาง ๆ มศล ๕ ศล ๑๐ และสตปฏฐาน ๔ เปนตน. แตในสตรน ทานประสงคเอาศล ๕. บทวา เสยโยโหต แปลวา มแตคณอนประเสรฐ คอ มแตความเจรญ. บทวา น ปาปโยไดแก ความลามก (ความตาชา) อะไร ๆ ยอมไมม. ลาดบนน เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวาบคคล ควรนงรวมกบพวกสตบรษ ฯลฯ ยอมไดปญญา หาไดปญญาแตคนอน(คนพาล) ไม ดงน. บทวา นาโต แปลวา หาไดแตคนอนไม คอชอวา ปญญา อนบคคลยอมไมไดแตคนอนผเปนพาล ดจนามนงาเปนตน อนบคคลไมพงไดดวย กรวด ทราย เปนตน. กบคคลทราบธรรมของสตบรษทงหลายแลว เสพอยคบอยซงบณฑตเทานนจงไดปญญา ดจนามนทงหลาย มนามนงาเปนตน อนบคคลยอมไคดวยเมดงาเปนตน. ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ฯลฯ ยอมไมเศราโศกในทามกลางแหงเรองอนเปนทตงแหงความเศราโศก ดงน. บทวา โสกมชเฌ อธบายวาบคคลผไปแลวในทามกลางแหงเรองอนเปนทตงแหงความเศราโศก หรอวาไปแลวในทามกลางแหงสตวทงหลายผมความเศราโศก เหมอนอบาสกา(มลลกา) ของพนธลเสนาบด และเหมอนสงกจจสามเณรผเปนสทธวหารกของพระธรรมเสนาบด ผไปในทามกลางแหงโจร ๕๐๐ ยอมไมเศราโศก. ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ฯลฯ ยอมไพโรจนในทามกลางแหงญาตดงน. บทวา าตมชเฌ วโรจต แปลวา ยอมไพโรจน ในทามกลางแหงหม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 157ญาต คอวา ยอมงามดจสามเณร ชอวา อธมตตกะ ผเปนสทธวหารกของพระสงกจจเถระ

เรอง อธมตตกะสามเณร

ไดยนวา สามเณรนนเปนหลานของพระสงกจจเถระนน. ในกาลครงนน พระเถระกลาวกะสามเณรวา ดกอนสามเณร เธอเปนผใหญแลว เธอจงไปถามถงอายของเธอแลวจงมา เราจกอปสมบทให ดงน สามเณรรบคาวาดแลวขอรบ ไหวพระเถระแลวถอบาตรและจวรไปบานนองหญง ซงตงอยใกลดงอนเปนทอาศยอยของพวกโจร แลวกเทยวไปบณฑบาต. นองหญงเหนทานแลวไหวแลว จงนมนตใหไปนงในบานใหฉนภตตาหารแลว. สามเณรทาภตกจเสรจแลว จงถามถงอายของตน. นางตอบวา ดฉนไมทราบ แมยอมทราบ. สามเณรกลาววา ทานจงอยทน เราจกไปบานโยมมารดา แลวกกาวเขาไปสดง. บรษผเปนโจรเหนสามเณรแตไกล จงสงสญญาณแกพวกโจร.พวกโจรใหสญญาณดวยคาวา ไดยนวา สามเณรองคหนง หยงลงสดง พวกเธอจงไปนาสามเณรนนมา ดงน. โจรบางพวกกลาววา เราจกฆา บางพวกกลาววา เราจกปลอย. แมสามเณรกคดวาเราเปนพระเสกขะ มกจทควรทาแกตนอย เราปรกษากบพวกโจรเหลานแลว จกทาความสวสดเปนประมาณจงเรยกหวหนาโจรมา กลาววา ดกอนทานผมอาย เราจกทาความอปมา(ความเปรยบเทยบ) แกทาน ดงน แลวไดกลาวคาถาเหลานวา ในอดตกาลอนยาวนาน ทหมไมใน ดงใหญ เสอดาวตวหนงเทยวดกเหยอตาม ทางโคง ในกาลนน มนไดฆาจมปกะเสย แลว เนอและนกทงหลายเหนจมปกะตาย แลว ตกใจกลว พากนหลบหลกไปใน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 158 เวลาราตร จงไมเกดประโยชนแกมน ฉน ใด ทานฆาสมณะชอ อธมตตกะ ผไมม กเลสเปนเครองกงวลใจกเหมอนกนนน แหละ ชนทงหลายผเดนทางจกไมมา พวกทานกจกขาดทรพย สมณะชอวา อธมตตกะ ผไมมกเลสเครองกงวลใจ กลาวคาจรงแท ชนทงหลายผเดนทางจก ไมมา ความเสอมแหงทรพยจกม. นายโจรกลาววา ถาทานเหนคนเดนทางสวนมาแลว จกไมบอกแกใคร ๆ ขาแตทานผเจรญเมอ ทานตามรกษาสจจะนได กจงไปตามสบาย เถด. สามเณรนน ผอนพวกโจรเหลานนปลอยอย ไปอย แมเหนญาตทง หลายกมไดบอก ทนนเมอญาตของสามเณรนนมาถงแลว พวกโจรกชวยกนจบแลวทรมานอย พวกโจรไดกลาวกะมารดาของสามเณรซงนางกาลงเสยใจประหารอกคราครวญอยวา อธมตตกะ จกถามทานวา อธมตตกะ บดนมกาลฝนเทาไร แมกระผมถามแลว ขอจงบอก พวกเราจกรไดอยางไร. มารดาของอธมตตกะกลาวกะพวกโจรวา เรานแหละเปนมารดาของอธมตตกะ ผนแหละเปนบดา ผนเปนนองหญง ผน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 159 เปนพชายนองชาย ชนทงหมดในทน เปนญาตของอธมตตกะ. อธมตตกะมปกต ทากจอนไมสมควรเลย เหนญาตคนใดมา แลวกไมหาม ขอนเปนวตรปฏบตของ สมณะทงหลายผเปนพระอรยะ ผมธรรม เปนชวตหรอหนอ. นายโจรกลาววา อธมตตกะมปกตกลาวคาจรง เหน ญาตคนใดแลวกไมหาม เพราะความ ประพฤตความดของอธมตตกะ ผเปนภกษ ผมปกตกลาวคาจรง. ชนทงหมดผเปน ญาตของอธมตตะปลอดภยแลว ขอจง ไปสความสวสดเถด. ญาตเหลานน ผอนโจรทงหลายปลอยตวแลวดวยอาการอยางน ไปแลวกลาวกะอธมตตกะวา พอชนทงหมดปลอดภยแลว กลบมาสความสวสด เพราะความประพฤตดของทานผเปนภกษ ผกลาววาจาสตย. พวกโจรทงหารอยเลอมใสแลว จงขอบวชในสานกของสามเณรชออธมตตกะ. สามเณรจงพาศษยเหลานนไปสสานกพระอปชฌาย แลวตนกอปสมบทกอน ภายหลงจงทาการอปสมบทใหอนเตวาสกของตน มประมาณหารอยเหลานน. อนเตวาสกทงหมดเหลานน ตงอยในโอวาทของ อธมตตกะเถระแลวกบรรลซงพระอรหตมผลอนเลศ ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 160 เทวดา ถอเอาความขอนแลวกราบทลพระผมพระภาคเจาวา สต สทธมมมาย าตมชเฌ วโรจต แปลวา บคคล รสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอมไพโรจน ในทามกลางแหงญาต ดงน. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา บคคลควรนงรวมกบพวกสตบรษ ฯลฯ ยอมดารงอยสบายเนอง ๆ.คาวา สาตต น แปลวา เนอง ๆ คอ เทวดายอมกลาววา ชนทงหลายยอมดารงอยสบายเนอง ๆ หรอวา มความสขอนยงยน. ลาดบนนแล เทวดาอนอกไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแดพระผมพระภาค คาของใครหนอเปนสภาษต. พระผมพระภาคเจาตรสวา คาของพวกทานทงหมดเปนสภาษตโดยปรยาย กแตพวกทานจงฟงคาของเราบางวา บคคล ควรนงรวมกบพวกสตบรษ ควรทาความสนทกบพวกสตบรษ บคคล ทราบสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอม พนจากทกขทงปวง. บทวา สพพาส โว แปลวา ของพวกทานทงหมด. บทวา ปรยา-เยน ไดแก โดยการณะ. บทวา สพพทกขา ปมจต แปลวา ยอมพนจากทกขทงปวง อธบายวา ไมใชมเหตแตคณอนประเสรฐแตอยางเดยวเทานน ยอมไมไดปญญาเพยงอยางเดยว ยอมไมเศราโศกในทามกลางแหงเรองเปนทตงแหงความโศกเพยงอยางเดยว ยอมไพโรจนในทามกลางแหงญาต...ยอมเกดในสคต. . . ยอมดารงอยสบายสนกาลนานเพยงอยางเดยว กบคคลนนแล ยอมพนแมจากวฏทกขทงสน ดงนแล. จบอรรถกถาสพภสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 161 ๒. มจฉรสตร

วาดวยเหตทใหทานไมได

[๘๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลลปกายกามากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนไปสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๘๗] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา เพราะความตระหน และความประ- มาทอยางน บคคลจงใหทานไมได บคคล ผหวงบญ รแจงอย พงใหทานได. [๘๘] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายนในสานกพระผมพระภาคเจาวา คนตระหนกลวภยใดยอมใหทานไม- ได ภยนนนนแลยอมมแกคนตระหนผไม ใหทาน คนตระหนยอมกลวความหวและ ความกระหายใด ความหวและความกระ- หายนนยอมถกตองคนตระหนนนนนแลผ เปนพาลทงในโลกน และในโลกหนา ฉะนน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 162 บคคลควรกาจดความตระหนอนเปน สนมในใจ ใหทานเถด เพราะบญทงหลาย ยอมเปนทพงของสตว ทงหลายในโลกหนา. [๘๙] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชนทงหลายเหลาใด เมอของมนอย กแบงให เหมอนพวกเดนทางไกลกแบง ของใหแกพวกทเดนทางรวมกน ชนทง- หลายเหลานน เมอบคคลทงหลายเหลาอน ตายแลว กชอวายอมไมตาย ธรรมนเปน ของบณฑตแตปางกอน ชนพวกหนงเมอ ของมนอยกแบงให ชนพวกหนงมของมาก กไมให ทกษณาทใหแตของนอย นบเสมอ ดวยพน. [๙๐] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ทาน พวกพาลชนเมอให ใหไดยาก กศลธรรม พวกพาลชนเมอทา ทาไดยาก พวกอสตบรษยอมไมทาตาม ธรรมของ สตบรษ อนพวกอสตบรษดาเนนตามได แสนยาก เพราะฉะนน การไปจากโลกน ของพวกสตบรษและของพวกอสตบรษจง ตางกน พวกอสตบรษยอมไปสนรก พวก สตบรษยอมเปนผดาเนนไปสสวรรค.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 163 ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา คาของใครหนอแลเปนสภาษต. [๙๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา คาของพวกทานทงหมดเปนสภาษตโดยปรยาย กแตพวกทานจงพงคาของเราบาง บคคลแมใด พงประพฤตธรรม ประพฤตสะอาด เปนผเลยงภรยา และ เมอของมนอยกไหได เมอบรษแสนหนง บชาภกษพนหนง หรอบรจาคทรพยพน- กหาปณะ การบชาของบคคลเหลานน ยอมไมถงสวนรอย ของบคคลอยางนน. [๙๒] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวกะพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา การบชาอนไพบลยใหญโตน ยอม ไมเทาถงสวนแหงทานทบคคลใหดวย ความประพฤตธรรม เพราะเหตอะไร เมอ บรษแสนหนงบชาภกษพนหนง หรอบร- จาคทรพยพนกหาปณะ การบชาของบรษ เหลานนยอมไมถงสวนรอยของบคคล อยางนน. [๙๓] ในลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาไคตรสกะเทวดานนดวยพระคาถาวา บคคลเหลาหนง ตงอยในกรรม ปราศจากความสงบ (ปราศจากธรรม)

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 164 โบยเขา ฆาเขา ทาใหเขาเศราโศกแลว ใหทาน ทานนนจดวาทานมหนานองดวย นาตา จดวาทานเปนไปกบดวยอาชญา จงยอมไมเทาถงสวนแหงทานทใหดวย ความสงบ (ประพฤตธรรม) เมอบรษ แสนหนงบชาภกษพนหนง หรอบรจาค ทรพยพนกหาปณะ การบชาของบรษ เหลานน ยอมไมถงสวนรอยของบคคล อยางนน โดยนยอยางน.

อรรถกถามจฉรสตร

พงทราบวนจฉยในมจฉรสตรท ๒ ตอไป :- บทวา มจเฉรา จ ปมาทา จ แปลวา เพราะความตระหนและความประมาท ไดแก เพราะความตระหนก อนมการปกปดซงสมบตของตนไวเปนลกษณะ และเพราะความประมาท อนมการอยปราศจากสตเปนลกษณะ.จรงอย บางคน คดวา เมอเราใหสงน สงนกจกหมดไป วตถของเรา หรอวตถอนเปนของมอยในบานกจกไมม ดงน ชอวา ไมใหทานเพราะความตระหน. บางคน แมจะเพยงยงจตใหเกดขนวา เราควรใหทาน ดงน กไมมเพราะความทตนเปนผขวนขวายในการเลนเปนตน นชอวา ไมใหทานเพราะความประมาท. ขอวา เอว ทาน น ทยต แปลวา อยางน บคคลจงใหทานไมได อธบายวา ธรรมดาวา ทานนอนเปนเหตนามาใหซงยศ ใหซงสร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 165ใหซงสมบต เหนปานน บคคลกยงใหไมได เพราะฉะนน ทานจงกลาวถง เหตแหงการไมใหเพราะความตระหนเปนตน. บทวา ป อากงขมาเนนแปลวา บคคลผหวงบญ คอ ผปรารถนาบญอนตางดวยเจตนามบพเจตนาเปนตน. ในคาวา เทยย โหต วชานตา แปลวา รแจงอย จงใหทานนนเทวดากลาววาบคคลรแจงวา ผลของทานมอย ดงน จงใหทาน. ลาดบนน เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา คนตระหนกลวภยใดยอมไมใหทาน ภยนนนนแลยอมมแกคนตระหนผไมให ทาน คนตระหนกลวความหว และความ กระหายใด ความหวและความกระหายนน ยอมถกตอง คนตระหนนนนนแหละผเปน พาลทงในโลกนและโลกหนา ฉะนน บคคลควรกาจดความตระหนอนเปนสนม- ในใจ (มลทน) ใหทานเถด เพราะบญ ทงหลายยอมเปนทพงของสตวทงหลายใน โลกหนา. บทวา ตเมว พล ผสต อธบายวา ความหวและความกระหายยอมถกตอง คอยอมตดตาม ยอมไมละบคคลผเปนพาลนนนนแหละทงในโลกนและโลกหนา. บทวา ตสมา ไดแก กเพราะความหวและความกระหายยอมถกตองบคคลผเปนพาลนนนแหละ. บทวา วเนยย มจเฉร แปลวาบคคลควรกาจดความตระหน ไดแกนาความตระหนอนเปนมลทนออก. บทวาทชชา ทาน มลาภภ อธบายวา บคคลผกาจดมลทน ครนกาจดมลทน คอความตระหนนนแลว จงใหทานได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 166 ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชนเหลาใด เมอของมนอยกแบงให เหมอนพวกเดนทางไกลแบงของใหแก พวกทเดนทางรวมกน ชนเหลานน เมอ บคคลเหลาอนตายแลว ชอวายอมไมตาย ธรรมนเปนของบณฑตแตปางกอน ชน พวกหนง เมอของมนอยกแบงให ชน พวกหนงแมของมมากกไมให ทกษณา (ของทาบญ) ทใหแตของนอยนบเสมอ ดวยพน. บทวา เต มเตส น มยยนต ความวา บคคลเหลานน เมอบคคลอนตายแลว ชอวา ยอมไมตาย เพราะความตายคอความเปนผมปกตไมใหทานเหมอนอยางวา บคคลผตายแลว เมอบคคลอนนาสงของทงหลายมขาวและนาเปนตนแมมาก มาวางแวดลอมแลวบอกวา สงนจงเปนของผน สงนจงเปนของผน ดงน บคคลผตายแลวเหลานนกไมสามารถลกขนมารบการแจกจายไดฉนใด แมบคคลผไมใหทานกเหมอนกน เพราะฉะนน โภคะทงหลายของผตายแลว และของผมปกตไมใหทานจงชอวาเสมอ ๆ กน ดวยเหตนนแหละบคคลผมปกตใหทาน เมอชนทงหลายเหนปานนตายแลว ชอวา ยอมไมตาย. บทวา อทธาน ว สหาวชช อปปสส เย ปเวจฉนต อธบายวาคนทงหลายผเดนทางไกลกนดารรวมกนเมอเสบยงมนอย บคคลผเดนทางรวมกนกแบง คอยอมใหทานนนแหละแกบคคลผเดนทางรวมกน ฉนใด ขอนกฉนนนแล คนเหลาใด เดนทางรวมกนไปสทางกนดาร คอสงสารอนมเบองตน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 167และทสดทบคคลรไมได ครนเมอวตถทพงใหแมมนอย กแบงของใหได ชนเหลานน ครนเมอชนอนตายแลว จงชอวา ยอมไมตาย. บทวา เอสธมโม สนนตโน อธบายวา ธรรมนเปนของโบราณ อกอยางหนง ธรรมนเปนของบณฑตเกา. บทวา อปปสเมเก เเปลวา ชนพวกหนงเมอของมนอย. บทวา ปเวจฉนต แกเปน ททนต แปลวา ยอมให. บทวาพหเนเก น ทจฉเร แปลวา ชนพวกหนงมของมากกไมให คอวา ชนบางพวกแมมโภคะมากมาย กยอมไมให. บทวา สหสเสน สม มตา แปลวานบเสมอดวยพน คอ ยอมเปนเชนกบทานพนหนง. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาถาทงหลายในสานกพระผมพระภาคเจาวา ทาน พวกพาลชนเมอให ใหไดยาก กศลธรรม พวกพาลชนเมอทา ทาไดยาก พวกอสตบรษยอมไมทาตาม ธรรมของ สตบรษอนพวกอสตบรษดาเนนตามไดยาก เพราะฉะนน การไปจากโลกนของพวก สตบรษและพวกอสตบรษ จงตางกน พวกอสตบรษยอมไปสนรก พวกสตบรษ ยอมเปนผดาเนนไปสสวรรค. บทวา ทรนวโย แปลวา ดาเนนตามไดยาก คอ เขาถงไดโดยยากอธบายวา ใหเตมไดยาก. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกราบทลกะพระ-ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา คาของใครหนอแลเปนสภาษตดงน. พระผมพระภาคเจาตรสวา คาของพวกทานทงหมดเปนสภาษตโดยปรยายกแตพวกทานจงฟงคาของเราบางวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 168 บคคลแมใด ยอมประพฤตธรรม ประพฤตสะอาด เปนผเลยงภรรยา และ เมอของมนอยกใหได เมอบรษแสนหนง บชาภกษพนหนง หรอบรจาคทรพย พนกหาปณะ การบชาของบคคลเหลานน ยอมไมถงสวนรอยของบคคลอยางนน. บทวา ธมม จเร ไดแก ยอมประพฤตธรรม คอ กศลกรรมบถ ๑๐บทวา โยป สมชก จเร แปลวา บคคลแมใด ยอมประพฤตสะอาดไดแก พระพฤตใหสะอาดดวยสามารถแหงการชาระลางความชวทว ๆ ไปตงแตตน และดวยสามารถแหงการยาย ดจการนวดฟางขาวเปนตน. บทวาทาร จ โปส แกเปน ทาร จ โปเสนโต แปลวา เลยงดภรรยา. บทวาทท อปปกสม แปลวา เมอของมนอยกใหได ไดแก บคคลใด แมสกวามใบไมและผกเปนตน มนอยกทาการแบงใหไดนนแหละ บคคลนน ชอวายอมพระพฤตธรรม. บทวา สตสหสสาน แปลวา เมอบรษแสนหนง คอบรษททานแบงออกเปนพวกละพน ๆ นบไดเปนรอย จงชอวา บรษแสนหนง. บทวา สหสสยาคน แปลวา บชาภกษพนหนง มวเคราะหวาชอวา การบชาพนหนง เพราะอรรถวา การบชาภกษพนหนง หรอวาการบชาอนเกดแตการบรจาคทรพยพนกหาปณะ. การบชาพนหนงนน มอยแกภกษนน เหตนน ภกษนน จงชอวามการบชาพนหนง. ดวยบทวา บรษแสนหนงบชาภกษพนหนงนน ยอมเปนอนแสดงถง บณฑบาตสบโกฏ*หรอวาสบโกฏแหงกหาปณะ ตรสวา บคคลเหลาใด ยอมใหของมประมาณเทาน บคคลเหลานนยอมไมถงคาแมสวนรอย ของบคคลอยางนน. บคคลน๑. คาวา สบโกฏน หมายเอาสวนทใหผลเปนพนสวน แลวคณดวยบรษแสนหนง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 169ใดเมอพระพฤตธรรม ยอมประพฤตสะอาด เลยงดภรรยา แมของมนอยกยงใหได การบชาภกษพนหนงนน ยอมไมถงคาแมสวนรอยของบคคลผประพฤตธรรมนน. อกอยางหนง ทานอนใด สกวาของผคนเคยกนเพยงคนหนงกด สกวาเปนสลากภตกด อนบคคลผยากจนใหแลว ทานทงหลายของบคคลเหลานนแมทงหมด* ยอมไมถงคาสวนรอยของทานอนผยากจนใหแลว. ชอวา กล แปลวา สวนหนงนน แบงออกเปน ๑๖ สวนบาง เปน ๑๐๐สวนบางเปน ๑,๐๐๐ สวนบางในทนพระผมพระภาคเจาทรงถอเอาสวนแหงรอยตรสวา ทานอนใด อนผยากจนนนใหแลว ในเพราะทานนน ทานจาแนกแลวรอยสวน การใหบณฑบาตโดยรวมตงสบโกฏของบคคลน กไมถงคาแมสวนหนงแหงทาน อนผยากจนนนใหแลว. เมอพระตถาคต ทรงทาอยซงทานอนหาคามไดอยางนแลว เทวดาผยนอย ณ ทใกล จงคดวา พระผมพระภาคเจา ยงมหาทานอยางนใหเปนไปดวยคาถาบาทหนง ดจเอาวตถอนประกอบไปดวยรตนะตงรอยใสเขาไปในนรกซดไปซงทานอนมากอยางนวา มประมาณนดหนอยอยางน ดจประหารอยซงมณฑลแหงพระจนทร จงกลาวคาถาวา การบชาอนไพบลยน อนใหญโตน ยอมไมเทาถงสวนแหงทานทบคคลให ดวยความประพฤตธรรม เพราะเหตไร เมอบรษแสนหนงบชาภกษพนหนง หรอ บรจาคทรพยพนกหาปณะ การบชาของ๑. ทานทงหมดน หมายเอาทานทบรษแสนหนง บชาภกษพนหนงดวย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 170 บรษเหลานน ยอมไมถงสวนรอยของ บคคลอยางนน. บรรดาบทเหลานน บทวา เกน แปลวา เพราะเหตไร. บทวามหคคโต แปลวาใหญโต นเปนคาไวพจนของคาวา ไพบลย. สองบทวาสเมน ทนนสส แปลวา แหงทานทบคคลใหดวยความประพฤต. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงจาแนกทานแสดงแกเทวดานน จงตรสวา ททนต เหเก วสเม นวฏา ฆตวา วธตวา อถ โสจยตวา สา ทกขณา อสสมขา สทณฑา สเมน ทนนสส น อคฆเม. บคคลเหลาหนง ตงอยในกรรม ปราศจากความสงบ โบยเขา ฆาเขา ทา ใหเขาเศราโศกแลวใหทาน ทานนนจดวา ทานมหนาอนนองดวยนาตา จดวาทาน เปนไปกบดวยอาชญา จงไมเทาถงสวน แหงทานทใหดวยความสงบ. บรรดาบทเหลานน บทวา วสเม นวฏา แปลวา ตงมนในกรรมอนปราศจากความสงบ ไดแกตงมนในกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมอนหาความสงบมได. บทวา ฆตวา แกเปน โปเถตวา แปลวา โบยแลว. บทวาวธตวา แปลวา ฆาแลว คอ ทาใหตาย. บทวา อสสมขา แปลวา มหนานองดวยนาตา จรงอย ทานททาใหผอนรองไหแลวให พระผมพระภาคเจาตรสวา ทานมหนานองดวยนาตา. บทวา สทณฑา แปลวา เปนไปกบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 171ดวยอาชญา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ทกษณาทบคคลคกคามผอนแลวประหารแลวให เรยกวา ทกษณาเปนไปกบดวยอาชญา. พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเนอความน อยางนวา เราไมอาจเพอถอเอามหาทานแลวทาใหชอวามผลนอย หรอ ทานอนนอย ทาใหมชอวา มผลมาก เพราะความเปนพระสมมาสมพทธเจา กแตมหาทานน ชอวามผลนอยอยางน เพราะความไมบรสทธเกดขนแกตน ทานนอยน ชอวามผลมากอยางน เพราะความบรสทธเกดขนแกตน ดงน จงตรสคาวา โดยนยอยางน เมอบรษแสนหนงบชาภกษพนหนง หรอบรจาค ทรพยพนกหาปณะ การบชาของบคคลเหลานน ยอมไมถงสวนรอยของบคคลอยางนนดงน. จบอรรถกถามจฉรสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 172 ๓. สาธสตร

วาดวยอานสงสการใหทาน

[๙๔] ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลลปกายกา มากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผ มพระภาคเจาถงทประทบ ครนถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลว จงไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๙๕] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล เพราะความ ตระหนและความประมาทอยางน บคคล จงใหทานไมได อนบคคลผหวงบญ ร แจงอย พงใหทานได. [๙๖] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไคเปลงอทานนในสานกของ-พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล อนง แมเมอ ของมอยนอย ทานกยงประโยชนใหสาเรจ ได บคคลพวกหนง เมอของมนอย ยอม แบงใหได บคคลพวกหนง มของมากก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 173 ใหไมได ทกษณาทใหแตของนอย กนบ เสมอดวยพน. [๙๗] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล แมเมอของมอย นอย ทานกยงประโยชนใหสาเรจได อนง ทานทใหแมดวยศรทธากยงประโยชนให สาเรจได นกปราชญทงหลายกลาววา ทานและการรบเสมอกน พวกวรบรษแมม นอย ยอมชนะคนขลาดทมมากได ถาบคคล เชออยยอมใหสงของแมนอยได เพราะ ฉะนนแล ทายกนนยอมเปนผมความสข ในโลกหนา. [๙๘] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล แมเมอของมอย นอย การใหทานไดเปนการด อนง ทาน ทใหแมดวยศรทธากยงประโยชนใหสาเรจ ได อนง ทานทใหแกบคคลผมธรรมอน ไดแลว ยงเปนการด บคคลใดเกดมา ยอมใหทานแกผมธรรมอนไดแลว ผม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 174 ธรรมอนบรรลแลวดวยความหมนและ ความเพยร บคคลนนลวงพนนรกแหง ยมราช ยอมเขาถงสถานอนเปนทพย. [๙๙] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล แมเมอทานมอย นอย การใหทานไดเปนการด ทานทให แมดวยศรทธากยงประโยชนใหสาเรจได ทานทใหแกบคคลผมธรรมอนไดแลว ยง เปนการด อนง ทานทบคคลเลอกใหยง เปนการด ทานทเลอกให พระสคตทรง สรรเสรญแลว บคคลทงหลายผควรแก ทกษณา ยอมมอยในโลกคอหมสตวน ทานทงหลาย อนบคคลใหแลวในบคคล ทงหลายนน ยอมมผลมาก เหมอนพชทง หลายทบคคลหวานแลวในนาด. [๑๐๐] ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล แมเมอของมอย นอย การใหทานไดเปนการด ทานทให

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 175 แมดวยศรทธากใหประโยชนสาเรจได ทานทใหแกบคคลผมธรรมอนไดแลวยง เปนการด อนง ทานทบคคลเลอกใหยง เปนการด อนง ความสารวมแมในสตว ทงหลายยงเปนการด บคคลใดประพฤตเปนผไมเบยด เบยนสตวทงหลายอย ไมทาบาป เพราะ กลวความตเตยนแหงผอน บณฑตทง หลายยอมสรรเสรญบคคล ซงเปนผกลว บาป แตไมสรรเสรญบคคลผกลาในการ ทาบาปนน สตบรษทงหลายยอมไมทา บาปเพราะความกลวบาปแทจรง. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดกลาวคาน กะพระผมพระภาคเจาวาขาแตพระผมพระภาคเจา คาของใครหนอแลเปนสภาษต. [๑๐๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา คาของพวกทานทงหมดเปนสภาษตโดยปรยาย แตวาพวกทานจงฟงคาของเราบาง กทานอนบณฑตสรรเสรญแลวโดย สวนมากโดยแท กแตธรรมบท (นพพาน) แหละประเสรฐกวาทาน เพราะวาสตบรษ ทงหลายผมปญญาในกาลกอนกด ใน กาลกอนกวากด บรรลซงนพพานแลวแท จรง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 176 อรรถกถาสาธสตร

พงทราบวนจฉยในสาธสตรท ๓ ตอไป:- บทวา อทาน อทาเนส แกเปน อทาหาร อทาหร ไดแกเปลงวาจายกตวอยางมาอาง. เหมอนอยางวา บคคลยอมไมอาจเพอจะถอเอาประมาณนามนอนนอยได เพราะซมซาบไป ทานเรยกนามนนนวา เปนสวนทเหลอเศษ บคคลใด ยอมไมอาจเพอถอเอาทะเลสาบทมนามาก อนใดเพราะไหลทวมทบ ทานเรยกนานนวา โอฆะ ฉนใด หทยใด ยอมไมอาจเพอจะยดซงถอยคาอนเกดจากปตไวได เพราะเปนถอยคาอนมกาลงยง อดกลนอยภายในไมได ยอมออกมาภายนอก ทานจงเรยกถอยคานนวา อทาน ฉนนนเหมอนกน เทวดานนเปลงอทานถอถอยคาอนเกดแตปตเหนปานน. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ทานยง ประโยชนใหสาเรจไดแล แมเมอของม อยนอย ทานกยงประโยชนใหสาเรจได อนง ทานทใหแมดวยศรทธา กยง ประโยชนใหสาเรจได นกปราชญทงหลาย กลาววา ทานและการรบเสมอกน พวก วรบรษแมมนอย ยอมชนะคนฉลาดทม มากได ถาบคคลเชออย ยอมใหสงของ แมนอยได เพราะฉะนนแล ทายกนน ยอมเปนผมความสขในโลกหนา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 177 บทวา สทธายป สาห ทาน แปลวา ทานทใหแมดวยศรทธาก ยงประโยชนใหสาเรจได ไดแก ทานทบคคลแมเชอซงกรรมและผลของกรรมแลวให เปนการยงประโยชนใหสาเรจได คอ เปนกรรมอนเจรญทตนได. บทวา อาห แกเปน กเถนต แปลวา ยอมกลาว. ถามวา อยางไร ทานและการรบทงสองนน จงชอวาเสมอกน. ตอบวา เพราะวาบคคลผขลาดในชวตยอมไมอาจเพอจะรบ บคคลผกลวความสนเปลอง กยอมไมอาจเพอจะใหทาน. จรงอย เมอบคคลกลาววา ขาพเจาจกรกษาชวตดวย จกรบดวยดงน ยอมไมรบ แตบคคลสละความอาลยในชวตแลวใหอสาหะเกดขนวา เราถกตดอวยวะหรอการตายกตาม เราจกตองถงความเปนอสระนน ดงนทเดยวยอมรบ. บคคลเมอกลาววา เราจกรกษาโภคะทงหลายและจกใหทาน ดงน ชอวา ยอมไมใหทาน แตบคคลสละความอาลยในโภคะทงหลายและมอสาหะวาเราจกใหมหาทาน ดงน ชอวา ยอมใหทาน. ทานและการรบ ยอมเสมอกนแมดวยอาการอยางนเ. คาอะไร ๆ ทจะพงกลาวใหยงกวานยอมไมม. บทวา อปปาป สนตา พหเก ชน แปลวา พวกวรบรษแมมนอย ยอมชนะคนขลาดทมมากได อธบายวา พวกวรบรษถงจะมนอยกสามารถรบชนะผขลาดทมมากได ฉนใด บคคลผถงพรอมดวยศรทธา กฉนนนเมอใหทานนอยยอมยายความตระหนมาก ทงยงไดผลของทานเปนอนมาก. ทานและการรบจงเสมอกน แมดวยอาการอยางน. ดวยเหตนแหละ เทวดาจงกลาววา ถาบคคลเชออย ยอมใหสงของแมนอยได ดงน. กเพอประกาศเนอความนวา เพราะฉะนนแล ทายกนน ยอมเปนผมความสขในโลกหนาดงน พงยงเรองพราหมณเอกสาฎกใหพสดาร. บทวา ธมมลทธสส แปลวาผมธรรมอนไดแลว ไดแก บคคลผมโภคะอนไดแลวดวยธรรมอนสงบ และบคคลผมธรรมอนไดแลว. ในขอน บคคลผมธรรมอนบรรลแลว ผเปน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 178พระอรยบคคล ชอวา ผมธรรมอนไดแลว. เพราะฉะนน ทานอนบคคลผม โภคะอนไดแลวโดยธรรม ยอมใหแกพระอรยบคคลผมธรรมอนไดแลว ทานกลาววา แมขอนน กเปนการด. เนอความในบทคาถาวา บคคลใด ยอมใหทานแกผมธรรมอนไดแลว แมนกนยนแหละ. บทวา อฏานวรยาธคตสสไดแก ผมโภคะอนบรรลแลว ดวยความบากบน และความเพยร. บทวาเวตรณ (ชอนรกขมหนงทมแมนา) นเปนเพยงหวขอเทศนาเทานน. อธบายวา กบคคลนนกาวพนไปไดโดยประการทงปวง คอ ซงนรกของพญายม ชอวาเวตรณบาง ซงมหานรก ๓๑ มสญชวนรก และกาฬสตตนรกเปนตนบาง. ในลาดบนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา ขาแตพระองคผไมมทกข ฯลฯ ทาน ทใหแกบคคลผมธรรมอนไดแลว เปน การด อนง ทานทบคคลเลอกใหยงเปน การด ทานทเลอกใหพระสคตทรง สรรเสรญแลว. บทวา วเจยย ทาน แปลวา ทานทบคคลเลอกให. ในขอน ไดแกทานทบคคลเลอกใหนนม ๒ อยาง คอ เลอกทกขณา (ของสาหรบทาบญ)อยางหนง เลอกพระทกขไณยบคคล (บคคลผควรรบของทาบญ) อยางหนง.ในสองอยางนน การนาปจจยทงหลายทเลว ออกไปแลวคดเลอกเอาของทประณต ๆ ถวายแกพระทกขไณยบคคลเหลานน ชอวา การเลอกทกขณา.การละเวนบคคลทงหลาย นอกจากศาสนาน ผมศลวบตแลว และบคคลผนอกรตนอกรอย ๙๖ ประเภท แลวถวายทานแกบรรพชตในพระศาสนา ผถง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 179พรอมดวยศลาทคณ ชอวา การเลอกพระทกขไณยบคคล. ดวยอาการทงสอง อยาง อยางน ชอวา ทานทบคคลเลอกให. บทวา สคตปปสฏ แปลวาพระสคตทรงสรรเสรญแลว. กเทวดากลาวถงการเลอกทกษณา (ของทาบญ)ดวยคาวา พชาน วตตาน ยถา น แปลวา เหมอนพชทหวานแลว อธบายวาไทยธรรม คอของทาบญ อนประณต ๆ เชนกบการเลอกพชทหวานแลว.บทวา ปาเณสป สาธ ส ยโม แปลวา ความสารวมแมในสตวทงหลายเปนการด คอ วามความสารวมในสตวทงหลาย กยอมเปนกรรมอนเจรญ. เทวดาน เมอจะกาวลวงอานสงสของทานทพวกเทวดาเหลาอนกลาวแลว เพอกลาวถงอานสงสแหงศล จงเรมคาวา โย ปาณภตาน อเหย จร ปรปวาทา น กโรต ปาป ภร ปส สนต น ห ตตถ สร ภยา หสนโต น กโรนต ปาป . บคคลใดประพฤตตนเปนผไมเบยด เบยนสตวทงหลาย เทยวไปอย ไมทาบาป เพราะกลวความตเตยนแตงผอน บณฑต ทงหลาย ยอมสรรเสรญซงบคคลผกลว บาป แตไมสรรเสรญบคคลผกลาในการ ทาบาปนน สตบรษทงหลาย ยอมไม ทาบาป เพราะความกลวบาปแท. คาวา อเหย จร แกเปน อวหสนโน จรมาโน แปลวา เปนผไมเบยดเบยน เทยวไปอย. บทวา ปรปวาทา แปลวา เพราะกลวความ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 180ตเตยนแหงบคคลอน. บทวา ภยา ไดแก อปวาทภย (ภยคอความตเตยน). บทวา ทานา จ โข ธมมปท ว เสยโย แปลวา บทแหงธรรมเทานนประเสรฐกวาทาน คอวา บทแหงธรรม กลาวคอ พระนพพานนนแหละประเสรฐกวาทาน. บทวา ปพเพว ห ปพพตเรว สนโต แปลวา เพราะวาสตบรษทงหลายในกาลกอนกด กาลกอนกวากด อธบายวา ในกาลกอน คอกาลแหงพระพทธเจาพระนามวา กสสปะ เปนตน และในกาลกอนกวา คอในกาลแหงพระพทธเจาพระนามวา โกนาคมน เปนตนกด บณฑตเหลานนแมทงหมดชอวา เปนสตบรษในกาลกอนหรอในกาลกอนกวานนแหละ ดงนแล. จบอรรถกถาสาธสตร ท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 181 ๔. นสนตสตร

วาดวยการกาจดเบญจขนธคอกาจดทกข

[๑๐๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงนครสาวตถ. ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลลปกายกามากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวางเขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๑๐๓] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา กามทงหลายในหมมนษยทเปนของ เทยงยอมไมม บรษผเกยวของแลว ผ ประมาทแลวในอารมณทตงแหงความใคร ทงหลายอนมอยในหมมนษยน ไมมาถง นพพานเปนทไมกลบมาแตวฏฏะเปนทตง แหงมจจ เบญจขนธเกดแตฉนทะ ทกขก เกดแตฉนทะ เพราะกาจดฉนทะเสย จง กาจดเบญจขนธได เพราะกาจดเบญจขนธ ได จงกาจดทกขได อารมณอนงามทง หลายในโลกไมเปนกาม ความกาหนดท พรอมไปดวยความดารเปนกามของบรษ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 182 อารมณอนงามทงหลายยอมตงอยในโลก อยางนนนนแหละ บคคลผมปญญาทงหลาย ยอมกาจดฉนทะในอารมณทงหลายนนโดย แท บคคลพงละความโกรธเสย พงทง มานะเสย พงลวงสงโยชนทงปวงเสย ทกข ทงหลาย ยอมไมตกถงบคคลนน ผไม เกยวของในนามรป ผไมมกเลสเปนเครอง กงวล ขณาสวภกษละบญญตเสยแลว ไม ตดมานะแลว ไดตดตณหาในนามรปน เสยแลว พวกเทวดา พวกมนษย ในโลกน กด ในโลกอนกด ในสวรรคทงหลายกด ในสถานเปนทอาศยแหงสตวทงปวงกด เทยวคนหา กไมพบขณาสวภกษนน ผม เครองผกอนตดเสยแลว ไมมทกข ไมม ตณหา. [๑๐๔] ทานพระโมฆราชกลาววา กหากวา พวกเทวดา พวกมนษย ใน โลกนกด ในโลกอนกด ไมไดเหนพระ- ขณาสพนน ผอดมกวานรชน ผประพฤต ประโยชนเพอพวกนรชน ผพนแลวอยาง นน เทวดาและมนษยเหลาใด ยอมไหว พระขณาสพนน เทวดาและมนษยเหลา นน ยอมเปนผอนบณฑตพงสรรเสรญ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 183 [๑๐๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ แมพวกเทวดาและ มนษยเหลานน ยอมเปนผอนบณฑตพง สรรเสร พวกเทวดาและมนษยเหลาใด ยอมไหวขณาสวภกษนน ผพนแลวอยาง นน ดกอนภกษ แมพวกเทวดาและมนษย เหลานนรธรรมแลว ละวจกจจาแลว ก ยอมเปนผลวงแลวซงธรรมเปนเครองของ.

อรรถกถานสนตสตร

พงทราบวนจฉยในนสนตสตรท ๔ ตอไป :- บทวา กมนยาน แปลวา อารมณเปนทตงแหงความใคร ไดแกอารมณทนาปรารถนามรปเปนตน. บทวา อปนาคมน อนาคนตวา ปรโสมจจเธยย ไดแก ไมมาถงพระนพพาน กลาวคอทเปนทไมกลบมาอก แตบวงแหงมจจ กลาวคอ วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ จรงอย บคคลผบรรลพระ-นพพานแลว ยอมไมกลบมาอก ฉะนน ทานจงเรยกนพพานนนวา อปนาคมนะแปลวา ทเปนทไมกลบมาอก. อธบายวา บคคลผเกยวของแลว ผประมาทแลวในกามทงหลาย ชอวา ยอมไมมาแลว คอไมอาจเพอบรรลพระนพพานนน เพราะเหตนน ทานจงกลาวอยางน. บทวา ฉนทช แปลวา เกดแตฉนทะ อธบายวา เกดเพราะตณหาฉนทะ. บทวา อฆ แปลวา ทกข คอเบญจขนธ บทท ๒ (ทกข) เปนไวพจนของเบญจขนธนนนนแหละ. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 184ฉนทวนยา อฆวนโย แปลวา เพราะกาจดฉนทะเสยจงกาจดเบญจขนธไดอธบายวา เพราะกาจดตณหาได จงกาจดเบญจขนธได. บทวา อฆวนยา ทกขวนโย แปลวา เพราะกาจดเบญจขนธได จงกาจดทกขได อธบายวาเพราะกาจดเบญจขนธได วฏทกข ยอมเปนอนตนกาจดไดแลวเหมอนกน.บทวา จตราน แปลวา อารมณอนงามทงหลาย. บทวา สงกปปราโค แปลวาความกาหนดทพรอมดวยความดาร ในทน ทานปฏเสธวตถทงหลาย (วตถกาม) แลวกลาววา ความกาหนดพรอมดวยความดารอยางนวา เปนกเลสกาม.ความขอน บณฑตพงใหแจมแจงดวยปสรสตร. จรงอย เมอพระเถระ (พระ-สารบตร) กลาววาความดารและความกาหนดเปนกามของบรษ ปสรปรพาชกกกลาววา ธรรมเหลาใดมอารมณงาม ธรรมเหลานน ไมใชกาม ทานกลาววาความดารและความกาหนดในโลก วาเปนกาม เปนความดาร ถาเชนนน แมภกษของทานกพงบรโภคกามในอกศลวตก ดงน. ลาดบนน พระเถระไดกลาวกะปสรปรพาชกนนวา หากวา อารมณเหลาใดงาม อารมณเหลานนไมใชกามไซร ทานกไมตองกลาวถงความดารและความกาหนดวา เปนกามในโลก เมอบคคลเหนอยซงรปทงหลายอนเปนอารมณทางใจ แมพระศาสดากตรสวา กามโภคพงมแกเขา ดงน เมอบคคลฟงเสยงทงหลาย สดอยซงกลนหอมทงหลาย ลมอยซงรสทงหลาย ถกตองอยซงผสสะทงหลายอนเปนอารมณ ทางใจ แมพระศาสดากตรสวา กามโภค พงมแกเขา ดงน. บทวา อเถตถ ธรา แปลวา บคคลผมปญญาทงหลายยอมกาจดฉนทะในอารมณทงหลายนนโดยแท อธบายวา บณฑตทงหลาย ยอมกาจดฉนทราคะในอารมณทงหลายเหลานนโดยแท. บทวา ส โยชน สพพ ไดแก สงโยชนแมทง ๑๐ อยาง. บทวา อกจน ไดแก เวนจากกเลสเครองกงวลทงหลายมราคะเปนตน. บทวา นานปตนต ทกขา แปลวา ทกขทง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 185หลายยอมไมตกถงบคคลนน คอวาวฏทกขทงหลาย ยอมไมตกไปเบองบนบคคลผนน. พระเถระชอวา โมฆราชผฉลาดในอนสนธ ฟงคาถาวา ขณาสวภกษละบญญตเสยแลว ดงน มสตกาหนดคาถาแมเหลานนแลวจงคดวา เนอความแหงคาถาน ไมไปตามอนสนธ ดงน เมอจะสบตอแหงอนสนธตามทเปนไปอยางไร จงกลาวคา อยางนวา กหากวา พวกเทวดา พวกมนษย ในโลกน หรอในโลกอนกด ไมไดเหน พระขณาสพนนผอดมกวานรชน ผประ- พฤตประโยชนเพอพวกนรชน ผพนแลว อยางนน เทวดาและมนษยเหลาใด ยอม ไหวพระขณาสพนน เทวดาและมนษย เหลานนยอมเปนผอนบณฑตพงสรรเสรญ. บรรดาบทเหลานน บทวา อธ วา หร วา แปลวา ในโลกนหรอในโลกอน. บทวา นรตตม อตถจร นราน แปลวา ผอดมกวานรชนผพระพฤตประโยชน เพอนรชนทงหลายนน แมกจรง ถงอยางนน พระ-เถระกมไดหมายเอาพระชณาสพอน หมายเอาพระทศพลเทานน. บทวา เยต นมสสนต ปส สยา เต แปลวา พวกเทวดาและมนษยเหลาใด ยอมไหวพระขณาสพนนผพนแลวอยางนน อธบายวา ยอมไหวพระผมพระภาคพระองคนน ดวยกายหรอดวยวาจาหรอวา ดวยการปฏบตตามโดยแท พวกเทวดาและมนษยเหลานน พงเปนผอนบณฑตควรสรรเสรญหรอไม บทวา ภกษเปนคาทพระผมพระภาคตรสเรยกพระโมฆราชเถระ. บทวา อาย ธมม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 186แปลวา รธรรมแลว คอไดแก รสจธรรมทง ๔. บทวา สงคาตตา เตป ภวนต แปลวา แมเทวดาและมนษยทงหลายเหลานน. . . ยอมเปนผลวงธรรมเครองของ อธบายวา เทวดาและมนษยเหลาใด ยอมไหวพระผมพระ-ภาคเจานนดวยกายหรอดวยวาจา หรอวา ดวยการปฏบตตาม เทวดาและมนษยเหลานนรสจจธรรม ๔ และละวจกจฉาแลว ยอมเปนผลวงพนธรรมเปนเครองของบาง ยอมเปนผอนบณฑต พงสรรเสรญบาง ดงนแล. จบอรรถกถานสนตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 187 ๕. อชฌานสญญสตร

วาดวยเทวดามงโทษ

[๑๐๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาผมความมงหมายเพงโทษมากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวน ทงสนใหสวางเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวจงไดลอยอยในอากาศ. [๑๐๗] เทวดาองคหนง ครนลอยอยในอากาศแลว ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลใดประกาศตนอนมอยโดย อาการอยางอน ใหเขารโดยอาการอยาง อน บคคลนนลวงปจจยเขากนดวยความ เปนขโมย เหมอนความลวงกนแหง พรานนก กบคคลทากรรมใด ควรพดถง กรรมนน ไมทากรรมใด กไมควรพดถง กรรมนน บณฑตทงหลายยอมรจกบคคล นน ผไมทา มวแตพดอย. [๑๐๘] พระผมพระภาคเจาตรสคาถาทงหลายนวา ใคร ๆ ไมอาจดาเนนปฏปทานดวย เหตสกวาพด หรอฟงสวนเดยว บคคลผ มปญญาทงหลาย ผมฌาน ยอมพนจาก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 188 เครองผกของมาร ดวยปฏปทาอนมนคงน บคคลผมปญญา ทงหลาย ทราบความเปน ไปของโลกแลว รแลว เปนผดบกเลส ขามตณหาเปนเครองเกยวของในโลกแลว ยอมไมพดโดยแท. [๑๐๙] ในลาดบนนแล เทวดาเหลานนลงมายนบนแผนดน หมอบลงใกลพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาแลว ไดทลคานกะพระผมพระ-ภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ โทษของพวกขาพเจาลวงไปแลวพวกขาพเจาเหลาใด เปนพาลอยางไร เปนผหลงแลวอยางไร เปนผไมฉลาดอยางไร ไดสาคญแลววาพระผมพระภาคเจาอนพวกเราพงรกราน ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดอดโทษของพวกขาพเจานน เพอจะสารวมในกาลตอไป. ในลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาไดทรงยมแยม. [๑๑๐] ในลาดบนนแล เทวดาเหลานนผเพงโทษโดยประมาณยงกลบขนไปบนอากาศ เทวดาองคหนงไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา เมอเราแสดงโทษอย ถาบคคลใดม ความโกรธอยในภายใน มความเคองหนก ยอมไมอดโทษให บคคลนนยอมสอด สวมเวร หากวาในโลกน โทษกไมม ความผดกไมม เวรทงหลายกไมสงบ ใน โลกนใครพงเปนคนฉลาด เพราะเหตไร โทษทงหลายของใคร ไมม ความผดของ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 189 ใครกไมม ใครไมถงแลวซงความหลงใหล ในโลกน ใครยอมเปนผมปญญา เปนผ มสตในกาลทงปวง [๑๑๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา โทษทงหลายไมม ความผดกไมม แกพระตถาคตนน ผตรสรแลว ผเอนด แกสตวทงปวง พระตถาคตนนไมถงแลว ซงความหลงใหล พระตถาคตนนยอม เปนผมปญญา เปนผมสตในกาลทงปวง เมอพวกทานแสดงโทษอย หากบคคลใด มความโกรธอยในภายใน มความเคอง- หนก ยอมไมอดโทษให บคคลนนยอม สอดสวมเวร เราไมชอบเวรนน เรายอม อดโทษแกทานทงหลาย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 190 อรรถกถาอชฌานสญญสตร

พงทราบวนจฉยในอชฌานสญญสตรท ๕ ตอไป :- บทวา อชฌานส กา แปลวา ผมความมงหมายเพงโทษอธบายวา เทวโลก ชอวา อชฌานสญญ ซงแยกออกไปจากเทวโลกอนนนมไดมกแตวา เทวดาเหลานอาศยบรโภคปจจย ๔ ของพระตถาคตเจา แลวมาเพงโทษอย. ไดยนวา เทวดานน ไดมความคดอยางนวา พระสมณโคดมพงกลาวลวงใหมความสนโดษดวยบงสกลจวรดวยคาขาวทหามาไดดวยการบณฑบาต ดวยการอยเสนาสนะโคนไม ดวยยาดองดวยนามตรเนา และยอมกลาวยกยองบคคลผยงกจนนใหสาเรจสดยอดแตพระองคเอง ทรงจวรอนประณตมผาโขมพสตรเนอละเอยดชนดด เปนตน ยอมเสวยโภชนะอนเลศ อนสมควรแกพระราชายอมบรรทมบนทนอนอนประเสรฐในพระคนธกฎอนควรเปนวมานของเทพยอมเสวยเภสชทงหลายม เนยใส เนยขน เปนตน ยอมแสดงธรรมแกมหาชนในกลางวน ถอยคาของพระองคกบการกระทาของพระองคเปนไปคนละอยางดงน จงมาโพนทะนามงหมายเพงโทษพระตถาคตเจา ดวยเหตนน พระธรรมสงคาหเถระทงหลาย จงเรยกชอเทวดาเหลานนวา อชฌานส กา แปลวาผมความมงหมายเพงโทษดงน. บทวา อถา สนต แปลวา มอยโดยอาการอยางอน คอไดแกเปนไปโดยอาการอยางอน. บทวา นกจจ แปลวา ลวงแลว ไดแก ลวงดวยการหลอกลวงเขากน. บทวา กตวสเสว น เทวดากลาววา เหมอนนายพรานนกลวงจบนก. จรงอย นายพรานนกนน เมออยในทมใชพมไมกเขาไปแสดงเหมอนลกษณะแหงพมไมโดยปกปดตน ดวยกงและใบไมเปนตน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 191ยงนกทงหลายมนกยงและนกกระทาเปนตนใหตาย การทาการเลยงภรรยา. บคคลผโกหกปกปดอตภาพดวยผาบงสกล ลวงมหาชนเพราะความทตนเปนคนฉลาด ในการพด เคยวกนอย เทยวไป การกนนนของบคคลนนดงขโมยทงการบรโภคปจจย ๔ แมทงหมดกดจขโมย เหมอนการกนเนอนกของนายพรานนก ผลวงนกอยางน เทวดากลาวดวยการลวงน ดวยประการฉะน โดยหมายเอาพระผมพระภาคเจา. บทวา ปรชานนต ปณฑตา แปลวาบณฑตทงหลาย ยอมรจกบคคลนน อธบายวา บณฑตทงหลายยอมรวาบคคลนเปนผกระทาการลวง หรอไมลวง ดงน. ดวยเหตนแหละ เทวดาเหลานนสาคญอยวา แมพระตถาคตของพวกเรานนแหละเปนผร จงกลาวแลวอยางนน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา จงตรสคาวา นยท ภาสตมตเตน เอกนตสวเนน วา อนกกมตเว สกกา ยาย ปฏปทา ทฬหา ยาย ธรา ปมจจนต ฌายโน มารพนธนา น เว ธรา ปกพพนต วทตวา โลกปรยาย อาย นพพตา ธรา ตณณา โลกา วสตตก . ใคร ๆ ไมอาจดาเนนปฏปทาน ดวยเหตสกวาพด หรอวาฟงสวนเดยว บคคลผมปญญาทงหลาย ผมฌาน ยอม พนจากเครองผกของมาร ดวยปฏปทาอน มนคง บคคลผมปญญาทงหลายทราบ ความเปนไปของโลกแลว รแลว เปนผ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 192 ดบกเลส ขามตณหาเปนเครองของในโลก แลว ยอมไมพดโดยแท. บรรดาบทเหลานน บทวา ยาย ปฏปทา ทฬหา อธบายวาปฏปทาน คอการปฏบตธรรมสมควรแกธรรม จรงอย บคคลทงหลายมปญญาคอ บณฑตทงหลายผมนคง เพงอยดวยฌานทง ๒ คอ อารมมณปนชฌานและลกขณปนชฌาน ยอมพนจากเครองผกของมารได ดวยปฏปทาใด บคคลไมอาจเพอหยงลง คอ เพอปฏบตปฏปทานนโดยสกแตพด หรอสกแตฟง.บทวา น เว ธรา ปกพพนต ความวา บคคลผมปญญาทงหลาย คอบณฑตทงหลาย รแจงแลวซงปรยายแหงโลก (วธการพดของสตวโลก) และรแลวซงความเกดขนและความเสอมไปของสงขารโลก เพราะรสจธรรม ๔จงนพพานแลวดวยกเลสนพพาน เปนผขามตณหาเปนเครองของในโลก ยอมไมการทาอยางน อธบายวา เรายอมไมพดคาเหนปานน. ในลาดบนนแหละ เทวดาเหลานนลงมายนบนแผนดน หมอบลงใกลพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาแลวไดทลวา อจจโย น ภนเตอจคมา เปนตน แปลความวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ โทษของพวกขาพระองคไดลวงเกนไปแลว พวกขาพระองคเหลาใด เปนพาลอยางไร เปนผหลงแลวอยางไร เปนผไมฉลาด อยางไร ไดสาคญแลววา พระผมพระ- ภาคเจา อนพวกเราพงรกราน ขาแต พระผมพระภาคเจาผเจรญ ขอพระผม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 193 พระภาคเจาโปรดอดโทษของพวกขา พระองคนน เพอจะสารวมในกาลตอไป. บทวา ปวย ปตฏหตวา แปลวา ยนบนแผนดน อธบายความวากรรมอนไมสมควร อนพวกขาพระองคทาแลว พวกขาพระองคใชคาพดเรยกพระองคผไมทากรรมอยางนน ดวยวาทะวากระทา เหตนแหละ พวกขาพระองคละอายอย ทงไมทาความเคารพในพระผมพระภาคเจาดจผเปนราวกะมหาพรหม กระทาพระผมพระภาคเจาดจกองอคคใหไมสบายพระทย ทาการนมสการอย กาวลงจากอากาศแลว ยนอยบนแผนดน. บทวา อจจโยแปลวา โทษ ไดแก ความผดพลาด. บทวา โน อจจคคมา แปลวาของพวกขาพเจาผลวงเกนแลว อธบายวา พวกขาพเจาลวงเกนแลวโทษนนครอบงาขาพระองคใหเปนไป บทวา อปสาเทตพพ แปลวา อนพวกเราพงรกราน อธบายวา อนพวกขาพระองคพงทาใหพระองคขดพระทยได. ไดยนวา เทวดานน กระทบกระทงพระผมพระภาคเจาดวยอาการ ๒ อยาง คอดวยกาย และดวยวาจา การไมถวายบงคมพระตถาคตเจา แลวยงยนอยในอากาศน ชอวา กระทบกระทงดวยกาย เมอเทวดาเหลานน กลาววาจาอนเปนวาทะของอสตบรษมประการตาง ๆ เหมอนคนชวนาโลมาปองกนตว ชอวา กระทบกระทงดวยวาจา. เพราะฉะนน ทานจงกลาวไววาพวกเทวดาเหลานน กลาววา พวกขาพระองคทงหลาย ไดสาคญพระองควาเปนผอนบคคลพงรกรานได. บทวา ปฏคคณหาต แกเปน ขมต แปลวา โปรดอดโทษบทวา อายต ส วราย แปลวา เพอจะสารวมในกาลตอไป อธบายวา เพอความสารวมในอนาคต และเพอไมกระทาความผด ความประทษราย ความตเตยนเหนปานนอก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 194 ลาดบนนแหละ พระผมพระภาคเจาไดทรงทาการแยมพระโอษฐให ปรากฏ ในขอนอธบายวา พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงถงพระองคผมการฝกอนยอดเยยมแลว จงแสดงลกษณะแหงความยนด. ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา ไดยนวา พวกเทวดาเหลานนบอกใหพระองคยกโทษใหแกพวกเทวดาโดยภาวะของตน ยอมกระทาพระตถาคตเจาซงเปนบคคลผเลศในโลกพรอมทงเทวโลก ใหเปนโลกยมหาชนเชนกบคนธรรมดาคนหนง. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาจงไดทรงทาการแยมใหปรากฏ โดยประสงควา เราจกแสดงกาลงแหงพระพทธเจากอนแลวจกอดโทษในภายหลงโดยถอยคาทจะกลาวขางหนา. บทวา ภยโยโส สตตาย แกเปน อตเรกปป-มาเณน แปลวา โดยประมาณยง. บทวา อม คาถ อภาส แปลวาเทวดาองคหนงไดกลาวคาถาน อธบายวา เทวดาองคหนงมความสาคญวาพระศาสดาน ทรงกรวพวกเรา จงไดกลาวแลว. บทวา น ปฏคคณหาตแกเปน น ขมต แปลวา ยอมไมอดโทษ คอ ยอมไมอดกลน. บทวาโกปนตโร แปลวา บคคลมความโกรธอนเกดขนแลวในภายใน. บทวาโทสคร แปลวา มความเคองจด คอ ถอเอาโทษหนกอย. บทวา ส เวรปฏมจจต แปลวา ยอมประสบเวร อธบายวา บคคลนน คอผเหนปานน ยอมประสบเวร ยอมตงไว ยอมในสละซงเวรนนในตน เหมอนบคคลคนฝทอกเสบ. บทวา อจจโย เจ น วชเชถ แปลวา หากวา โทษไมพงมอธบายวา ถาวากรรมคอการลวงเกนไมพงมไซร. บทวา โน จธ อปหต สยาแปลวา ความผดกไมพงม อธบายวา ผวา ชอวา ความพลงพลาดไมพงม.บทวา เกนธ กสโล สยา แปลวา ในโลกน ใครพงเปนคนฉลาด เพราะเหตไร อธบายวา ผวาเวรทงหลายไมพงสงบไซร ใครพงเปนคนฉลาดเพราะเหตไร. บทวา กสสจจยา แปลวา โทษทงหลายของใครไมพงม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 195คอไดแก โทษทกาวลวงทางวาจาของใครไมม ความผดพลาดของใครไมมใครเลา ยอมไมประสบความหลงใหล ใครเลา ชอวาเปนบณฑตตลอดกาลเปนนตยทเดยว. ไดยนวา การกระทาความแยมใหปรากฏของพระผมพระภาคเจา กเพอจะตรสคาถาน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงดารวา บดนเราจกแสดงกาลงของพระพทธเจา แลวจกอดโทษ แกพวกเทวดา จงตรสคาวาตถาคตสส พทธสส สพพภตานกมปโน เปนตน แปลความวา โทษทงหลายไมม ความผดกไมม แกพระตถาคตนน ผตรสรแลว ผทรง อนเคราะหสตวทงปวง พระตถาคตนน ยอมไมมถงความหลงใหล พระตถาคตนน ยอมเปนผมปญญา เปนผมสตในกาลทง ปวง เมอทานแสดงโทษอย หากบคคลใด มความโกรธอยในภายใน มความเคองจด ยอมไมอดโทษใหบคคลนน ยอมประสบ เวร เราไมชอบเวรนน เรายอมอดโทษแก ทานทงหลาย. บรรดาบทเหลานน บทวา ตถาคตสส อธบายวา พระนามวาตถาคต ดวยการณะทงหลายมคาเปนตนอยางนวา ตถา อาคโตต ตถาคโตแปลวา ชอวา ตถาคต เพราะเสดจมาแลวอยางนน คอเสดจมาโปรดเวไนยสตวตามประเพณของพระพทธเจาทงหลายในปางกอน. บทวา พทธสสอธบายวา พระผมพระภาคเจา มพระนามอนไดแลวอยางน ดวยอานาจแหงการ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 196แตงตงดวยวโมกขนตญาณ โดยการณะทงหลาย มการตรสรสจจะ ๔ เปนตน. บทวา อจจย เทสยนตน แปลวา เมอทานแสดงโทษอย อธบายวา คาใดททานทงหลายกลาวแกบคคลผแสดงโทษอย บคคลนน ยอมประสบเวรเพราะฉะนน คานนเปนอนทานกลาวดแลว กแตวา เรายอมไมยนด ไมปรารถนาเวร. บทวา ปฏคคณหาม โวจจย แกเปน ตมหาก อปราธขมาม แปลวา เรายอมอดโทษแกพวกเธอ ดงนแล. จบอรรถกถาอชฌานสญญสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 197 ๖. สทธาสตร

วาดวยศรทธา [๑๑๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลลปกายกามากดวยกน มวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๑๑๓] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ศรทธาเปนเพอนสองของคน หาก วาความเปนผไมมศรทธาไมตงอย แตนน บรวารยศและเกยรตยศยอมมแกเขานน อนง เขานนละทงสรระแลวกไปสสวรรค บคคลพงละความโกรธเสย พงทงมานะ เสย พงลวงสงโยชนทงปวงเสย กเลส เปนเครองเกยวของ ยอมไมเกาะเกยว บคคลนน ผไมเกยวของในนามรป ผไม มกเลสเปนเครองกงวล. [๑๑๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา พวกชนพาลผมปญญาทราม ยอมตาม ประกอบความประมาท สวนนกปราชญ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 198 ยอมรกษาความไมประมาท เหมอนบคคล รกษาทรพยอนประเสรฐ บคคลอยาตาม ประกอบความประมาท และอยาตาม ประกอบความสนทสนม ดวยอานาจความ ยนดทางกาม เพราะวาบคคลไมประมาท แลวเพงพนจอย ยอมบรรลบรมสข.

อรรถกถาสทธาสตร

พงทราบวนจฉยในสทธาสตรท ๖ ตอไป :- บทวา สทธา ทตยา ปรสสส โหต แปลวา ศรทธาเปนเพอนสองของคน คอไดแก เมอคนไปสเทวโลก และพระนพพาน ศรทธายอมเปนเพอนสอง คอ ยอมยงกจของสหายใหสาเรจ. บทวา โน เจ อสทธย อวตฏตแกเปน ยท อสทธย น ตฏต แปลวา หากวา ความเปนผไมมศรทธาไมตงอย. บทวา ยโส แปลวา ยศ ไดแก บรวาร. บทวา กตตแปลวา เกยรตยศ ไดแก การกลาวยกยองสรรเสรญ. บทวา ตตวสส โหตแปลวายอมมแกเขานน คอวา ตอจากนน ยอมมแกเขา. บทวา นานปตนตสงคา แปลวา กเลสเปนเครองเกยวของ ยอมไมเกาะเกยว คอไดแกกเลสเครองเกยวของ ๕ อยาง มราคะเปนเครองเกยวของเปนตน ยอมไมเขาถง. พระผมพระภาคเจาตรสวา พวกคนพาลผมปญญาทราม ยอม ตามประกอบความประมาท สวนนก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 199 ปราชญยอมรกษาความไมประมาท เหมอน บคคลรกษาทรพยอนประเสรฐ บคคลอยา ตามประกอบความประมาท และอยาตาม ประกอบความสนทสนม ดวยอานาจความ ยนดทางกาม เพราะวา บคคลไมประมาท แลว เพงพนจอย ยอมบรรลบรมสข. บทวา ปมาทมนยชนต แปลวา ยอมตามประกอบความประมาทอธบายวา ชนเหลาใดยอมกระทา คอยอมใหความประมาทเกดขน ชนเหลานนชอวา ยอมประกอบตามซงความประมาทนน. บทวา ธน เสฏ ว รกขตแปลวา เหมอนบคคลรกษาทรพยอนประเสรฐ คอไดแกเหมอนบคคลรกษาทรพยอนอดมมแกวมกดา และแกวมณอนมสาระเปนตน. บทวา ฌายนโตแปลวา เพงพนจอย อธบายวา เพงอยดวยลกษณปนชฌาน และอารมมณปนชฌาน ใน ๒อยางนน วปสสนา มรรค และผล ชอวา ลกขณปนชฌาน. จรงอย วปสสนา ชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะอรรถวา เขาไปเพงซงลกษณะทงสาม. มรรค ชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะอรรถวา ยอมใหสาเรจซงปหานกจทมาถงแลวโดยวปสสนา. ผล ชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะอรรถวา ยอมเขาไปเพงซงนโรธสจจะ อนเปนตถลกษณะ. แตสมาบต ๘บณฑตพงทราบวาเปนอารมมณปนชฌาน เพราะการเขาไปเพงอารมณแหงกสณ. อรหตสข ชอวา บรมสข อนพระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาแลวดงนแล. จบอรรถกถาสทธาสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 200 ๗. สมยสตร

วาดวยเทพชมนมกน

[๑๑๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปามหาวน กรงกบล-พสดแควนสกกะ กบดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป ลวนเปนพระอรหนต กพวกเทวดามาแตโลกธาตสบแลว ประชมกนมาก เพอจะเหนพระผมพระภาคเจาและพระภกษสงฆ. [๑๑๖] ในครงนนแล เทวดา ๔ องคทเกดในหมพรหมชนสทธาวาสไดมความดารวา พระผมพระภาคเจาพระองคนแล ประทบ อย ณ ปามหาวนกรงกบลพสด แควนสกกะ กบดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รปลวนเปนพระอรหนต กพวกเทวดามาแตโลกธาตสบประชมกนมาก เพอจะเหนพระผมพระภาคเจาและพระภกษสงฆ ไฉนหนอ แมเราทงหลายควรเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนเขาไปเฝาแลว พงกลาวคาถาองคละคาถา ในสานกพระผมพระภาคเจา. [๑๑๗] ในครงนนแล พวกเทวดาทง ๔ นนจงหายจากหมพรหมชนสทธาวาส มาปรากฏอยเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษผมกาลง เหยยดแขนทคออกหรอคแขนทเหยยดเขา ฉะนน. [๑๑๘] เทวดาองคหนง ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา การประชมใหญในปาใหญ มพวก เทวดามาประชมกนแลว พวกขาพเจามาส

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 201 ทชมนมอนเปนธรรมน เพอจะเยยมหม พระผทใคร ๆ ใหแพไมได. [๑๑๙] ในลาดบนนแล เทวดาองคอนอก ไดกลาวคาถานในสานก พระผมพระภาคเจาวา ภกษทงหลายในทประชมนนตงจต มนแลว ไดทาจตของตนใหตรงแลว ภกษ ทงปวงนนเปนบณฑตยอมรกษาอนทรย ทงหลาย ดจดงวานายสารถถอบงเหยน ฉะนน. [๑๒๐] ในลาดบนนแล เทวดาองคอนอก ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษทงหลายนนตดกเลสดงตะป เสยแลว ตดกเลสดงวาลมสลกเสยแลว ถอนกเลสดงวาเสาเขอนเสยแลว มไดม ความหวนไหว เปนผหมดจดปราศจาก มลทน อนพระพทธเจาผมจกษทรงฝก ดแลว เปนหมนาคหนมประพฤตอย. [๑๒๑] ในลาดบนนแล เทวดาองคอนอก ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชนเหลาใดเหลาหนงถงแลวซงพระ- พทธเจาเปนสรณะ ชนเหลานนจกไมไปส อบายภม ละรางกายอนเปนของมนษย แลวจกยงหมเทวดาใหบรบรณ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 202 อรรถกถาสมยสตร

พงทราบวนจฉยในสมยสตรท ๗ ตอไป :- บทวา สกเกส แปลวา ในแควนสกกะน ไดแก ชนบทแมหนงทเปนทอยของราชกมารทงหลาย ซงมชออนไดแลววา สกกะ เพราะอาศยคาอทานวา สกยา วต โภ กมารา แปลวา กมารผเจรญเหลานอาจหนอ(หรอ สามารถหนอ) ดงน ทานจงเรยกชนบทนนวา สกกะ ตามรฬหสททศาสตร. ในทนไดแก ในชนบทชอวาสกกะนน. บทวา มหาวเนแปลวา ในปาใหญ คอไดแก ในปาใหญทเนองเปนอนเดยวกน กบหมวนตอนเกดขนเองโดยธรรมชาตมไดมใครมาปลกไว. บทวา สพเพเทว อรหนเตหแปลวา ลวนเปนพระอรหนต คอไดแก พระอรหนตทบรรลแลวในวนทพระองคตรสสมยสตรนนนแหละ. ในสตรนน มอนปพพกถา คอวาจาเปนเครองกลาวโดยลาดบ ดงตอไปน.

เจาศากยะและโกลยะ ววาทกนเรองไขนาเขานา ไดยนวา เจาศากยะและโกลยะ ไดใหสรางทานบกนนาอนหนงใน แมนาชอ โรหณ ซงมอยระหวางนครกบลพสด กบโกลยนคร แลวใหทาขาวกลาทงหลาย. ในครงนน เปนเวลาตนเดอน ๗ (พฤษภาคม-มถนายนบาลใชคาวา เชฏมลมาเส) เมอขาวกลาทงหลาย กาลงเหยวแหง กรรมกรทงสองพระนครจงประชมกน. ในบรรดากรรมกรทงสองนน กรรมกรผอยในโกลยนครกลาววา นานนามาใชเพอขาวกลาแหงพวกเราทงสองพระนครจกไมเพยงพอ กขาวกลาของพวกเราจกสาเรจดวยนาทมาทางเดยวเทานน ขอพวกทานจงใหนานแกพวกเรา ดงน. กรรมกรผอยในพระนครกบลพสด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 203กลาววา เมอพวกทานยงขาวใหเตมยงแลวกถอเอากหาปณะเงนทองแกวไพฑรยและโลหะทงหลายดารงอย สวนพวกเรากจะมเพยงกระบง กระสอบเปนตน อยในมอ จกไมอาจเทยวไปใกลประตบานของพวกทาน ขาวกลาแมของพวกเรากจกสาเรจดวยนาทมาทางเดยวนนแหละ ขอพวกทานจงใหนานแกพวกเราดงน. กรรมกรผอยในโกลยนครกลาววา พวกเราจกไมให กรรมกรผอยในนครกบลพสดกกลาววาแมพวกเรากจกไมให จงเกดการโตเถยงกน คนหนงลกขนไปประหารคนหนง แมคนนนกประหารคนอน ๆ ครนประหารซงกนและกนอยางนแลว กสบตอไปถงชาต ถงราชตระกลยงความทะเลาะววาทกนใหเจรญแลวดวยประการฉะน. กรรมกรของชาวโกลยนครกลาววา พวกทานอยในกบลพสด จบพวกเดก ๆ ไปคกคาม ชนพวกใดอยรวมกบพนองหญงของตน ชนพวกนน เหมอนสนขจงจอก ชางทงหลาย มาทงหลาย โลอาวธทงหลายของชนพวกนน จกทาอะไรพวกเราได ดงน. กรรมกรของเจาศากยะเหลานนกลาววา พวกทานเปนโรคเรอนจกพวกเดก ๆ ไปขเขญ ชนพวกใดอาศยอยทตนกระเบา เหมอนคนอนาถาไมมทไป เปนดงสตวดรจฉาน ชางทงหลาย มาทงหลาย โลและอาวธทงหลายของชนพวกนน จกทาอะไรพวกเราได ดงน. กรรมกรเหลานน ตางกไปบอกแกอามาตยผประกอบในการงานนน.พวกอามาตยกกราบทลแกราชตระกล. ลาดบนน เจาศากยะทงหลายกลาววาพวกเราจกแสดงกาลงและพลของพวกเราทอยรวมกนกบพนองหญงทงหลายดงน เตรยมรบแลวกเสดจออกไป. แมเจาโกลยะทงหลายกกลาววา พวกเราจกแสดงกาลงและพลของพวกเราผอยทโกลพฤกษ (ตนกระเบา) ดงน เตรยมการรบแลวกเสดจออกไป.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 204 พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากพระมหากรณาสมาบตในเวลาใกลรง แหงราตรแลว ตรวจดสตวโลกอยไดทรงเหนชนเหลานนตระเตรยมรบอยางน ออกไปแลว ครนทรงเหนแลวจงใครครวญวา เมอเราไปแลว ความทะเลาะนจกสงบหรอไมหนอ ดงน ไดตกลงพระทยวา เราจกไปในทนนแลวจกกลาวชาดก ๓ ชาดก เพออนเขาไปสงบระงบความทะเลาะววาทกน กาลนนความทะเลาะววาทกจกสงบลง ตอจากนนเราจกแสดงชาดก ๒ ชาดก เพอแสดงความสามคดแลวจกแสดง อตตทณฑสตร แมชาวพระนครทงสองฟงเทศนาแลวกจะถวายพระกมารตระกลละ ๒๕๐ เราจกยงกมารเหลานนใหบรรพชา สมาคมใหญจกม ดงน. เพราะฉะนน เมอชาวพระนครทงสองน เตรยมรบแลวออกไปพระผมพระภาคเจามไดทรงบอกใคร ๆ ทางถอเอาบาตรและจวรดวยพระองคเองนนแหละ เสดจไปประทบนงขดสมาธในอากาศในระหวางเสนามาตยทงสองพระนครทรงเปลงฉพพณณรงสแลว. พวกชาวพระนครกบลพสดเหนพระผมพระภาคเจาแลวคดวา พระ-ศาสดาผประเสรฐ เปนพระญาตของพวกเราเสดจมาแลว ความบาดหมางกนของพวกเราพระองคทรงทราบแลวหนอ ดงน จงคดวากเมอพระผมพระภาคเจาเสดจมาแลว พวกเราไมอาจเพอจะใชศาสตรายงสรระของผอนใหตกไป พวกชาวโกลยนคร จงฆาพวกเรา หรอวา จงเผาพวกเรากตาม ดงน จงพากนทงอาวธทงหลายแลวนงลงถวายบงคมพระบรมศาสดา. แมชาวโกลยนครกคดเหมอนอยางนนนนแหละ พากนทงอาวธแลวจงนงถวายบงคมพระบรมศาสดาเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 205 พระผมพระภาคเจา ทงททรงทราบอยนนแหละ กตรสถามวาดกอนมหาบพตร พระองคเสดจมา เพราะเหตอะไร ดงน. พระราชาทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคมไดมาในทน เพอเลนกฬาททานา ทภเขา ทแมนา หรอชมทวทศนภเขา แตพวกขาพระองคยงสงความใหเกดขนแลวจงมา ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา มหาบพตร พระองคทรงอาศยอะไรจงทรงววาทกน. พระราชาทลวา นาพระเจาขา. พระผมพระภาคเจา. มหาบพตรนามคามากหรอ. พระราชา. มคานอยพระเจาขา. พระผมพระภาคเจา. ชอวา แผนดน มคาหรอมหาบพตร. พระราชา. หาคามได พระเจาขา. พระผมพระภาคเจา. กษตรยทงหลาย มคาหรอ. พระราชา. ธรรมดาวา กษตรยทงหลายหาคามได. พระผมพระภาคเจา. ดกอนมหาบพตร พระองคอาศยนาอนมคาเพยงเลกนอยแลวยงกษตรยทงหลายอนหาคามไดใหพนาศไป เพอประโยชนอะไรธรรมดาวา ความพอพระทยในความบาดหมางกน ยอมไมม ดกอนมหาบพตรความอาฆาตอนรกขเทวดาองคหนงกบหมผกพนกนแลว เพราะทาเวรในสงทไมควร ดวยอานาจแหงความทะเลาะกน ความอาฆาตนนจกเปนไปตลอดกปนแมทงสน ดงน แลวตรสผนทนชาดก. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา มหาบพตร พระองคไมพงเปนผชอวา มบคคลอนเปนปจจย เพราะวาบคคลมผอนเปนปจจยแลว หมสตวจตบาททงหลายในหมวนตอนแผไปตงสามพนโยชน จงไดพากนแลนไป

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 206แลวยงมหาสมทร ดวยถอยคาของกระตายตวหนง เพราะฉะนนแหละ พระองค จงไมควรมผอนเปนปจจย ดงน แลวตรสปฐวอทรยนชาดก. ลาดบนนแหละตรสวา ดกอนมหาบพตร ในกาลไหน ๆ สตวทมกาลงทรามเหนอยซงโทษ เหนโอกาสทประทษรายสตวทมกาลงมาก ดกอนมหาบพตร หรอวาในกาลไหน ๆ สตวทมกาลงมาก เหนโทษเหนโอกาสทจะประทษรายสตวทมกาลงทรามมอย เพราะวา แมนางนกมลไถ (คลายนกกระจาบฝนแตใหญกวาเลกนอย) กยงชางใหญใหตายได ดงน แลวตรสลฎกกชาดก ครนตรสชาดกทง ๓ เพอตองการความสงบระงบแหงความววาทอยางนแลว เพอตองการแสดงความสามคค จงตรสชาดกอก ๒ ชาดก. ถามวาพระองคตรสอยางไร. ตอบวา ตรสวา ดกอนมหาบพตร จรงอย ใคร ๆชอวายอมสามารถเหนชองทางแหงความเปนผพรอมเพรยงกน ดงน แลวกตรสรกขธมมชาดก. จากนน กตรสอกวา ดกอนมหาบพตร ใคร ๆ ไมสามารถเพอเหนชองทางแหงผพรอมเพรยงกนได กในกาลใด ชนทงหลายทาความบาดหมางซงกนและกน ในกาลนน บตรของนายพรานจงพาชนเหลานนไปฆาเสย เพราะเหตนน ขนชอวา ความชอบใจในความววาทกนจงไมม ดงน แลวตรสวฎฎกชาดก. ครนตรสชาดกทง ๕ เหลาน อยางนแลว ในทสดกตรสอตตทณฑสตร. พระราชาผอยในพระนครทงสองทรงเลอมใสแลว ตรสวา ถาพระ-ศาสดาไมเสดจมาแลวไซร พวกเราทงหลายผมอาวธในมอจกฆาซงกนและกนจกยงแมนาคอโลหตใหไหลไป พวกเราทงหลายกจกไมเหนบตรและพชาย นองชายของพวกเรา จกไมเหนแมประตบาน การนาขาวสาสนและการตอบขาวสาสนของพวกเรากจกไมไดมแลว ชวตของพวกเราไดแลว เพราะอาศย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 207พระศาสดา กถาวาพระศาสดาไดอยครอบครองราชสมบตไซร บรวารสองพน ทวปกจกอยในพระหตถ (ในอานาจ) ของพระองคซงเสวยราชสมบตในทวปทง ๔ ทงบตรของพระองคกพงมเกนพนแน คราวนนแหละ พระองคกจกมกษตรยเปนบรวารเทยวเสดจไป กแตวา พระองคทรงสละราชสมบตนนแลวแลเสดจออกมหาภเนษกรมณ บรรลสมโพธญาณแลว แมในบดนกขอใหพระองคมกษตรยเปนบรวารเสดจเทยวไปเถด ดงน แลวถวายพระกมารตระกลละ ๒๕๐ องค. พระผมพระภาคเจาทรงยงพระกมารเหลานนใหบวชแลวเสดจไปสมหาวน (ปาใหญ) ครงนน ความไมยนดยงเกดขนแลวแกภกษเหลานน ผ บวชดวยความเคารพตามความพอใจของตน. แมภรรยาเกาของทานเหลานนกคดวา การครองเรอนอยลาบาก ขอพระลกเจาจงสกเถด เปนตน แลวสงขาวนนไป. ภกษเหลานนมความกระวนกระวายใจเปนอนมาก. พระผมพระภาคเจาทรงใครครวญอยทรงทราบแลว ซงความทภกษเหลานนไมมความยนด ทรงพระดารวา พวกภกษเหลานอยรวมกบพระพทธเจาผเชนกบดวยเรายงกระสนอย (อยากสก) เอาเถอะ เราจกพรรณนาถงทะเลสาบแหงนกดเหวาแกภกษเหลานนแลวนาไปในทนน กจกบรรเทาความไมยนดไดดงน แลวไดกลาวพรรณนาถงทะเลสาบอนเปนทอาศยอยแหงนกดเหวานนแกภกษทงหลาย. ภกษเหลานนใครเพอจะเหนทะเลสาบแหงนกนน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอใครเพอจะเหนหรอ. พวกภกษกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคใครเพอจะเหน พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 208 พระผมพระภาคเจา. ถาพวกเธอประสงคอยางน กจงมา เราจกไป. ภกษ. ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคจกไปสทเปนทเขาถง ของบคคลผมฤทธไดอยางไร. พระผมพระภาคเจา. พวกเธอใครจะไป เรากจกพาไปดวยอานภาพของเรา. พระภกษ. ดแลว พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาทรงพาภกษ ๕๐๐ รป เหาะขนไปในอากาศแลวหยดลงททะเลสาบอนเปนทอาศยอยแหงพวกนกดเหวา แลวตรสกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ในทะเลสาบอนเปนทอาศยอยแหงนกดเหวานพวกเธอยงไมรจกชอปลาเหลาใด จงถามเราดงน ภกษเหลานนทลถามแลว ๆพระผมพระภาคเจากตรสบอกคาอนพวกภกษเหลานนทลถามแลว ๆ อนงทรงอนญาตใหพวกภกษเหลานนทลถามชอปลาเหลานนเทานนกหาไม ใหทลถามถงชอแหงตนไมทงหลายในไพรสณฑนนบาง ชอแหงพวกนกมสองเทาและสเทาบาง และกตรสบอกแลว. ลาดบนน นกดเหวาผเปนสกณราช เกาะททอนไมอนพวกนกเหลานนใชจงอยปากคาบถอเอาไวแวดลอมมาอยดวยหมแหงนกทงสองขาง คอ ทงขางหนาและขางหลง. พวกภกษเหนนกนนแลวทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคยอมสาคญวา นกดเหวาตวนนจกเปนราชาแหงพวกนกเหลาน พวกนกเหลานจกเปนบรวารของนกนน พระผมพระภาคเจาตรสวาอยางนนนนแหละ แมขอนกเปนเชนวงศของพวกเรา เปนประเพณของเราเหมอนกน. ภกษกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ในบดน พวกขาพระองคเหนนกเหลานเทานน แตพระผมพระภาคเจาตรสคาใดวา แมนกเปนวงศของเราเปนประเพณของเราเหมอนกน ดงน พวกขาพระองคใครเพอจะสดบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 209ฟงพระดารสนน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอ ตองการจะฟงหรอ. พวกภกษรบพระดารสวา พระพทธเจาขา. พระผมพระ-ภาคเจาตรสวา ถาอยางนน พวกเธอจงพง. พระผมพระภาคเจาจงตรสกณาลชาดก อนประดบดวยพระคาถา ๓๐๐ คาถา ทรงบรรเทาแลวซงความไมยนดยงของพวกภกษเหลานน. ในเวลาจบเทศนา ภกษแมทงหมด (๕๐๐)ตงอยเฉพาะแลวในโสดาปตตผล. แมฤทธของภกษเหลานนกมาแลว (สาเรจแลว) ดวยมรรคนนนนแหละ. เรองของภกษทงหลาย ขอหยดไวเพยงเทานกอน จากนน พระผมพระภาคเจาเสดจขนไป ในอากาศไดเสดจไปสมหาวนแลวทเดยว. แมภกษเหลานน ในเวลาไป ไดไปดวยอานภาพของพระทศพลในเวลามาไดแวดลอมพระผมพระภาคเจามาหยงลงในมหาวน ดวยอานภาพของตน. พระองคเสดจประทบนงบนอาสนะทปลาดไวแลวตรสเรยกภกษเหลานนมาดวยคาวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงมานง เราจกบอกกรรมฐานแกพวกเธอซงยงมกเลสทควรฆาดวยมรรค ๓ เบองบน ดงน แลวตรสบอกกรรมฐาน. ภกษทงหลายคดวา พระผมพระภาคเจาทรงทราบถงความทพวกเรามความไมยนดยง จงทรงนามายงทะเลสาบอนเปนทอาศยอยแหงพวกนกดเหวา ทรงบรรเทาความไมยนด โดยตรสกณาลชาดก เมอพวกเราบรรลโสดาปตตผลในทนนแลว บดน ไดประทานกรรมฐานเพอบรรลมรรค ๓ ในทมหาวนน กการทพวกเราใหเวลาผานไปโดยคดวา พวกเราเขาถงกระแสธรรมแลว ดงน. ยอมไมสมควรเลย การทพวกเราเปนเชนกบพวกชนทงหลายกไมสมควร ดงน. ภกษเหลานนจงถวายบงคมพระยคลบาทพระ-ศาสดาแลวลกขนจบผาสสทนะสาหรบนงสะบดแลวปนงในทเฉพาะตน และนงแลวทโคนไมใกลเงอมเขา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 210 พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา แมวา ภกษเหลานจะมการงานยงไมคนแลว ตามปกต แตชอวาเหตททาใหลาบากของภกษผไดอบายแลว ยอมไมม เมอภกษเหลานแยกยายกนไปปฏบต เรมตงวปสสนาบรรลอรหตแลวกจกมาสสานกของเรา ดวยประสงควา พวกเราจกบอกคณวเศษทตนแทงตลอดแลว ครนเมอภกษเหลานมาแลว พวกเทวดาในหมนจกรวาลจกประชมกนในจกรวาลหนง (น) มหาสมย คอ การประชมใหญ จกม เราจงควรนงในโอกาสอนสงด ดงน. ลาดบนน จงเสดจประทบนง ณ พทธอาสนะในทอนสงด. พระเถระผไปถอเอากรรมฐานกอนกวาภกษทงหมด บรรลแลวซงพระอรหต พรอมกบปฏสมภทาทงหลาย. ตอจากนน ภกษอนอก ๆ โดยทานองน ขยายออกไปจนถง ๕๐๐ รป บรรลพระอรหตพรอมกบปฏสมภทาทงหลาย เหมอนดอกปทมทงหลายขยายออกไปจากกอปทม ฉะนน. ภกษผบรรลพระอรหตกอนกวาภกษทงปวง คดวา เราจกกราบทลพระผมพระภาคเจา ดงน จงแยกบลลงกแลวลกขนจบผานสทนะสะบดแลวไดมงหนาตอพระทศพลไปแลว. ภกษอนอก ๆ ดวยอาการอยางนแมทง ๕๐๐ รปไดไปแลวโดยลาดบเทยว ราวกะวา เขาไปส โรงฉนอาหาร ภกษผมากอนถวายบงคมแลวปผานสทนะ (ผาสาหรบรองนง) แลวกนง ณ ทสมควรสวนขางหนงเปนผใครเพอจะบอกคณวเศษทตนแทงตลอดแลว และเหลยวกลบแลดทางทตนมา ดวยคดวา ใคร ๆ อนมอยหรอไมหนอ ดงน ไมเหนแลวแมบคคลอนเลย เพราะฉะนน ภกษเหลานน แมทงหมดมาแลวนงแลว ณ ทสมควรสวนขางหนง ๆ ภกษนมาอยกไมบอกแกภกษน แมภกษนมาแลวกไมบอกแกภกษนเหมอนกน ไดยนวาอาการ ๒ อยาง ยอมม แกพระขณาสพทงหลาย คอ ทานยงจตใหเกดขนวา โอหนอ สตวโลก พรอม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 211ทงเทวโลกพงแทงตลอดซงคณอนเราแทงตลอดไดโดยพลนเหมอนกนเถด ดงน และพระขณาสพทงหลาย ยอมไมประสงคจะบอกคณวเศษแกกนและกนเหมอนบรษผไดขมทรพยแลวไมบอกขมทรพยอนตนรเฉพาะแลวนน. กครนเมออรยมณฑล คอ มรรคอนยงผลใหเกดขนอยางน เกดขนแลว มณฑลแหงพระจนทรเพญกปราศจากเครองเศราหมองเหลาน คอ หมอกนาคาง ควนไฟ ธล และราห (เจาแหงพวกอสร) โดยรอบเทอกเขายคนธรแหงทศปราจน อนประกอบดวยสรดจลออนสาเรจดวยเงนทบคคลจบใหหมนไปอยโลดแลนขนดาเนนไปสกลางหาว (ทองฟา) เหมอนมณฑลแหงแวนใหญอนสาเรจแลวดวยเงนทยกขนไวทางทศปราจน เพอแสดงถงสงซงเปนทนาเพลดเพลนของโลกทประดบดวยพทธปบาทน ฉะนน. พระผมพระภาคเจาทรงประทบอยในสกกชนบทชวขณะหนง คอเปนเวลาชวระยะหนง ครหนงกบดวยหมแหงภกษ ๕๐๐ รปซงเปนหมใหญในปาใหญใกลพระนครกบลพสด ภกษทงหมดนนแหละเปนพระอรหนตดงพรรณนามาฉะน. พงทราบความตอไปอกวา แมพระผมพระภาคเจาทรงอบตขนในวงศแหงพระเจามหาสมมต แมพวกภกษ ๕๐๐ รปเหลานนกเกดในตระกลของพระเจามหาสมมต. พระผมพระภาคเจาทรงเกดในครรภแหงกษตรย แมภกษเหลานนกเกดในครรภแหงกษตรย พระผมพระภาคเจาเปนราชบรรพชต แมภกษเหลานนกเปนราชบรรพชต. พระผมพระภาคเจาทรงเศวตฉตรสละความเปนพระเจาจกรพรรดอนอยในเงอมพระหตถผนวชแลว แมภกษเหลานนกละเศวตฉตรสละความเปนพระราชาทงหลายอนอยในเงอมมอบวชแลว. พระผมพระภาคเจาทรงเปนผบรสทธแลวโดยพระองคเอง ในโอกาสอนบรสทธแลวในสวนแหงราตรอนบรสทธแลว ทรงมบรวารอนบรสทธแลวทรงมราคะปราศจากไปแลว มบรวารซงมราคะปราศจากไปแลว มโทสะปราศจากไปแลว มบรวารซงมโทสะปราศจากไปแลว มโมหะปราศ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 212จากไปแลว มบรวารซงมโมหะปราศจากไปแลว มตณหาออกแลว มบรวาร ผมตณหาออกแลว ไมมกเลส มบรวารผไมมกเลส ทรงสงบระงบแลว มบรวารผสงบระงบแลว ทรงฝกดแลว มบรวารทฝกดแลว ทรงเปนผพนแลว มบรวารผพนแลว จงรงโรจนยงในปาใหญนน ดงน . คาวา สกกะ นมมากประมาณเพยงไร บณฑตพงกลาวเพยงนน นชอวา วรรณภม. คาวา ภกษมประมาณ ๕๐๐ รปลวนเปนพระอรหนต น ทานกลาวหมายเอาภกษเหลาน ดวยประการฉะน. คาวา เยภยเยน แปลวา โดยมาก คอไดแก พวกเทวดาทงหลายทประชมกนมมาก พวกทไมไดประประชมกนมนอย คอ พวกทเปนอสญญ-สตวและเกดในอรปาวจรเทานน.

พวกเทวดาหมนจกรวาลประชมกน

พงทราบลาดบแหงเทวดาทงหลายทมาประชมกนในปามหาวน ดงตอไปน ไดยนวา พวกเทวดาผอาศยอยรอบ ๆ ปามหาวน สงเสยงดงวา ขา แตทานผเจรญทงหลาย พวกเราจงมา ชอวาการเหนพระพทธเจามอปการะมากการฟงธรรมมอปการะมาก การเหนพระสงฆกมอปการะมาก พวกเราทงหลายจงมา ๆ เถด ดงน จงมาถวายบงคมพระผมพระภาคเจา และพระขณาสพซงบรรลพระอรหตในครนนแลวไดยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนง. โดยอบายนนนแหละ พวกเทวดาทงหลายพงเสยงเทวดาเหลานนสนสามครงในหมวนตอนแผออกไปสามพนโยชนดวยสามารถแหงเสยงมเสยงระหวางกงคาวต หนง คาวต กงโยชน หนงโยชนเปนตน พวกเทวดาในชมพทวปทงสน คอผอาศยอยในพระนคร ๖๓ พน ทลารางนา ๙๙ แสน ทเมองทา ๙๖ แสน และในทเปน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 213ทเกดแหงรตนะ คอทะเล ๕๖ แสน ในจกรวาลทงสน คอ ในบพวเทหะ อมรโคยานะ อตตรกรและในทวปเลก ๒ พน ตอจากนน เทวดาทอยในจกรวาลทสอง โดยทานองนแหละ. บณฑตพงทราบวาพวกเทวดาทงหลายในหมนจกรวาลนาประชมกนแลว ดวยประการฉะน. กหมนจกรวาลในทน ทานประสงคเอาโลกธาตสบ ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ทสห จ โลกธาตห เทวตา เยภยเยน สนนปตกาโหนต (แปลวา กเทวดานาแตโลกธาตสบแลวประชมกนโดยมาก) ครนเมอความเปนอยางน หองแหงจกรวาลทงสน กเตมไปดวยเทวดาทงหลายผมาประชมกนแลวตงแตพรหมโลกมา ราวกะเขมทบคคลทะยอยใสในกลองเขมโดยไมขาดระยะฉะนน. ในทนนน พงทราบความสงของพรหมโลก อยางนวา ไดยนวา ในโลหปราสาท มกอนหนเทาเรอนยอดแหงบรรพต ตงอยในพรหมโลก ทงกอนหนนนลงมายงโลกมนษยน ๔ เดอน จงตกถงแผนดน.ในโอกาส คอทวางอนกวางใหญอยางน บคคลยนอยขางลางขวางปาดอกไมหรอตนไมยอมไมไดเพอไปในเบองบน หรอยนอยเบองบนเอาเมลดพรรณผกกาดโยนไปขางลาง ยอมไมไดชองเพอตกไปในเบองลางได ดวยอาการอยางนเทวดาทงหลายไดมาไมขาดระยะจนหาทวางมได. อนง ทเปนทประทบนงของพระเจาจกรพรรด ยอมไมคบแคบกษตรยทงหลายผมศกดใหญเสดจมาแลว ๆ ยอมไดโอกาส คอชองวาง ทเดยวความคบแคบยงขางนและขางนยอมไมมฉนใด ขอนกฉนนนแหละ ทเปนท ประทบนงของพระผมพระภาคเจา ไมคบแคบ ไมมสงขดขวาง พวกเทวดาผมศกดใหญ และพวกพรหมทงหลายมาแลว ๆ ยงทประทบของพระผมพระภาคเจายอมไมมสงขดขวางยอมไดโอกาส คอ ชองวางทเดยว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 214 ไดยนวา พวกเทพทงหลาย ๑๐ องคบาง ๒๐ องคบาง เนรมตอตภาพ ใหเลก แลวอยในทสกวาเจาะเขาไปเทาปลายขน ณ ทใกลพระผมพระภาคเจากม.พวกเทพ ๖๐ พวก ไดยนอยขางหนาของเทวดาทงปวง. บทวา สทธาวา-สกายกาน แปลวา ผอยในสทธาวาส. พรหมโลก ๕ ชน อนเปนทอยแหงพระอนาคามและพระขณาสพทงหลาย ชอวา สทธาวาส. บทวา เอตทโหสแปลวา พวกพรหมไดมความดาร. ถามวา เพราะเหตไร พวกพรหมจงมความดาร. ตอบวา ไดยนวา พวกพรหมเหลานนเขาสมาบตและกออกตามทกาหนดไว แลวแลดภพของพรหมทงหลายไดเหนความวางเปลา เหมอนเรอนภตในเวลาทบคคลกนแลว (ในเวลาภายหลงแหงภต) ทนน จงพจารณาดวาพวกพรหมเหลานนไปไหน ทราบแลวซงสมาคมใหญวา สมาคมน พวกเราโดยมากซงถกปลอยทงไวขางหลงแลว กโอกาสของบคคลผลาหลงยอมหาไดยากเพราะฉะนน พวกเราเมอไปกจะไมไปมอเปลา ควรแตงคาถาองคละคาถาแลวจกไป พวกเราจกใหเขารซงความทตนมาแลวในสมาคมใหญ ดวยคาถานและจะกลาวพรรณนาคณของพระทศพล ดงนดวยประการฉะน ความดารนจงไดมแลว เพราะความทพวกพรหมเหลานนออกจากสมาบตแลว พจารณา. พระบาลวา ภควโต ปรโต ปาตรห ส แปลความวา มาปรากฏอยเฉพาะหนาของพระผมพระภาคเจา คอไดแก พวกพรหมทกลาวคาถาในสานกพระผมพระภาคเจา เหมอนหยงลงในทเฉพาะหนา. กเนอความอยางนในทนไมพงเขาใจอยางนน กพวกพรหมเหลานนดารงอยในพรหมโลกนนแหละรอยกรองคาถาทงหลายแลว องคหนงหยงลงทขอบจกรวาลคานปรตถมทศ(ทศตะวนออก) องคหนงหยงลงทขอบจกรวาลดานทกษณ (ทศใต) องคหนงหยงลงทขอบจกรวาลดานปจฉม (ทศตะวนตก) องคหนงหยงลงทชอบจกรวาลดานอดร (ทศเหนอ).

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 215 ลาดบนน พระพรหมผหยงลงทชอบจกรวาลดานปรตถมทศ เขา สมาบตมนลกสณ เปนอารมณแลวปลอยรศมสเขยว ยงเทวดาในหมนจกรวาลใหรซงความทตนมาแลว เหมอนบคคลสวมใสอยซงหนงสาเรจแลวดวยแกวมณธรรมดาวา พทธวถใคร ๆ กไมอาจเพอจะใหยงกวา เพราะฉะนน พรหมจงมาตามพทธวถอนตนไมสามารถผานไป ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย. ณ ทสมควรสวนขางหนง ครนยนอย ณ ทสมควรแลวกไดภาษตคาถาทตนแตงมา. พระพรหมองคหนงซงหยงลงทขอบจกรวาลดานทกษณ เขาสมาบตมปตกสณเปนอารมณเดยว ปลอยรศมสทอง ยงพวกเทวดาในหมนจกรวาลใหรซงความทตนมาแลว เหมอนบคคลหมผาสทองอย แลวไดกระทาเหมอนอยางนนนนแหละ (เหมอนองคกอน). พระพรหมผหยงลงทขอบจกรวาลดานปจฉม เขาสมาบตมโลหตกสณเปนอารมณ แลวปลอยรศมสแดง ยงพวกเทวดาในหมนจกรวาลใหรซงความทตนมาแลว เหมอนบคคลพนกายอยดวยผากมพลอนประเสรฐซงมสแดง แลวกระทาเหมอนอยางนนนนแหละ. พระพรหมผหยงลงทขอบจกรวาลดานอดร เขาสมาบตโอทาตกสณแลวปลอยรศมสขาว ยงพวกเทวดาในหมนจกรวาลใหรซงความทตนมาแลวเหมอนบคคลหมอยซงแผนผาดอกมะล แลวไดทาเหมอนอยางนนเหมอนกน. แตในพระบาลกลาววา ในครงนนแหละ พวกเทวดา ๔ องคนนไดหายจากหมพรหมชนสทธาวาส มาปรากฏอยเฉพาะพระพกตรพระผมพระ-ภาคเจา ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนง ดงน ราวกะในขณะเดยวกนทง ๔ องค คอวา ความปรากฏเฉพาะพระพกตรดวย ความเปนคอถวายบงคมแลวไดยนอย ณ ทสมควรสวนขางหนงดวย ทแทนน พระพรหมนนไดมแลว โดยลาดบตามทกลาวแลวน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 216ทานกลาวแสดงกระทารวมกน. กการกลาวคาถาของเทวดาทง ๔ นน แม ในพระบาลทานกกลาวไวคนละสวนเหมอนกน. บรรดาบทเหลานน บทวา มหาสมโย แกเปน มหาสมโห แปลวาการประชมใหญ. พระผมพระภาคเจาตรสเรยก ปาใหญ วาไพรสณฑ. แมดวยคาทงสองน พระผมพระภาคเจากตรสวา การประชมกน คอการประชม-ใหญในไพรสณฑ ในวนน ดงน. ลาดบนน เพอแสดงถงเทวดาทประชมกนจงกลาววา เทวกายา สมาคตา แปลวา พวกเทวดามาประชมกนแลว. บรรดาคาเหลานน คาวา เทวกายา แกเปน เทวฆฏา แปลวาพวกเทวดา. บทวา อาคตมห อม ธมมสมย แปลวา พวกขาพเจามาแลวสทชมนมอนเปนธรรมน ความวา เพราะเหนหมเทวดามาประชมกนแลวอยางน แมพวกขาพเจากมาแลว สทประชมอนเปนธรรมน. ถามวาเพราะเหตไร. ตอบวา เพราะเพอจะเยยมพระสงฆผอนใคร ๆ ใหแพไมได.บทวา ทกขตาเยว อปราชตส ฆ แปลวา เพอจะเยยมหมพระอนใคร ๆใหแพไมไดน อธบายวา พวกขาพเจามาแลวเพอจะเหนพระสงฆผอนใคร ๆใหแพไมได ผมสงครามอนตนยายมารทงสามชนะไดแลวในวนนแล. กพรหมนน ครนกลาวคาถานแลว ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ขอบจกรวาลดานปรตถมทศ. ลาดบนน พรหมองคทสองกมาแลวโดยนยทกลาวแลวนนแหละ ไดกลาวคาถาวา ตตร ภกขโวสมาทห ส เป รกขนต ปณฑตา แปลความวา ภกษทงหลายในทประชมนนตงมน แลว ไดทาจตของตนใหตรงแลว ภกษ ทงปวงนนเปนบณฑต ยอมรกษาอนทรย ทงหลาย ดจดงวานายสารถถอบงเหยน ฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 217 บรรดาบทเหลานน บทวา ตตร ภกขโว แกเปน ตสม สนนปาตฏาเน ภกข แปลวา ภกษทงหลายในทประชมนน. บทวาสมาทห ส เเปลวา ตงจตมนแลว คอไดแก ประกอบแลวดวยสมาธ. บทวาอตตโน อชกมก ส แปลวา ไดทาจตของตนใหตรงแลว อธบายวาละแลวซงจตทงปวงของตน อนเปนสวนทคดโคงทไมตรงแลว ทาใหตรง.บทวา สารถว เนตตาน คเหตวา แปลวา นายสารถถอบงเหยนอธบายวา เมอมาสนธพวงไปดแลว นายสารถผมปะฏกหอยลงแลว ถอเอาซงบงเหยนทงปวงแลว ไมเตอนอย ไมเหยยดปะฏกออกอย ถอบงเหยนมนอยฉนใด ภกษ ๕๐๐ รป ทงหมดเหลาน ประกอบดวยฉฬงคเบกขา มทวารอนคมครองแลว เปนบณฑตยอมรกษาอนทรยทงหลาย ฉนนน ดวยอาการอยางนแหละ เทวดาทงหลายจงกลาววา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขา-พระองคมาแลวในทนเพอเหนภกษเหลานน. แมเทวดาองคนน ไปแลวกยนอยในทสมควรนนแหละ. ลาดบนน พรหม องคทสามกมาแลวโดยนยทกลาวแลวนนแหละไดกลาวคาถาวา เฉตวา ขล เฉตวา ปลฆ ฯเปฯ สส นาคา แปลวา ภกษทงหลายนนตดกเลสดงตะป เสยแลว ตดกเลสดงวาลมลลกเสยแลว ถอนกเลสดงวาเสาเขอนเสยแลว มไดม ความหวนไหว เปนผหมดจด ปราศจาก มลทน อนพระพทธเจาผมจกษทรงฝกด แลว เปนหมนาคหนมไปอย. บรรดาบทเหลานน บทวา เฉตวา ขล แปลวา ตดกเลสดงตะปเสยแลว คอวา ตดราคะโทสะและโมหะเพยงดงตะปเสยแลว. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 218ปลฆ แปลวา ลมสลก ไดแก ราคะโทสะและโมหะนนแหละเปนดงลมสลก บทวา อนทขล แปลวา เสาเขอน ไดแก ราคะโทสะและโมหะนนแหละเปนดงเสาเขอน. บทวา โอหจจมเนชา แปลวา มไดมความหวนไหวอธบายวา ภกษเหลานมไดมความหวนไหว ดวยความหวนไหว คอ ตณหาเปนผดงขนแลว ถอนขนแลวซงตณหา เพยงดง เสาเขอน. บทวา เต จรนตแปลวา ภกษเหลานนเทยวไปอย อธบายวา ยอมเทยวจารกไปโดยไมถกกระทบกระเทอนแลวในทศทง ๔. บทวา สทธา แปลวา เปนผหมดจดไดแก เปนผไมมอปกเลส. บทวา วมลา แปลวา ปราศจากมลทน คอไมมมลทน. คาวา ปราศจากมลทนนเปนไวพจนของคาวา เปนผหมดจดแลวนนนนแหละ บทวา จกขมา แปลวา ผมจกษ คอไดแก ผมจกษ ๕บทวา สทนตา แปลวา ฝกดแลว ไดแก ฝกแลวทางจกษบาง ทางโสตบางทางฆานะบาง ทางชวหาบาง ทางกายบาง และทางใจบาง. บทวา สส นาคาแปลวา เปนหมนาคหนม ไดแก เปนนาครนหนม. พงทราบวจนตถะในคาวา นาคะนน ดงน. ฉนทาทห น คจฉนตต นาคา ชนเหลาใด ยอมไมลาเอยง ดวยอคตทงหลายมฉนทะเปนตน เหตนนชนเหลานน จงชอวา นาคา. เตน เตน มคเคน ปหเน กเลเส น อาคจฉนตต นาคา ชนเหลาใด ยอมไมมาสกเลสทงหลายอนมรรคนน ๆ ละแลว เหตนนชนเหลานน จงชอวา นาคา. นานปปการ อาค น กโรนตต นาคา ชนเหลาใด ยอมไมกระทาความผดมประการตาง ๆ เหตนน ชนเหลานน จงชอวา นาคา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 219 นเปนเนอความยอในคาวา นาคะ น สวนความพสดาร พงทราบ โดยนยทกลาวไวในมหานทเทส. อกอยางหนง พงทราบเนอความอยางนในทนวา บคคลยอมไมทาความชว ยอมไมตดในเครองผกอนประกอบไวในโลกอยางใด ๆ ในททงปวงเปนผหลดพนแลว ทานเรยกวา นาคะ คอ ผคงทมนคง. ในบทวา สสนาคา นอธบายวา หมนาคหนม ถงแลวซงสมบตแหงความเปนนาคะ ดงน.พวกเทวดาเหลานน กลาววา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคมาแลวเพอเยยมพวกนาคหนมอนอาจารยผมความเพยรชนยอดเหนปานนฝกแลวแมพรหมองคนนกไดไปยนอยในทสมควรนนแหละ. ลาดบนน พรหมองคท ๔ มาแลวโดยนยทกลาวแลวนนแหละไดกลาวคาถาวา เยเกจ พทธ สรณ คตเส เปนตน แปลความวา ชนเหลาใดเหลาหนงถงแลวซง พระพทธเจาเปนสรณะ ชนเหลานนจกไม ไปสอบายภม ละรางกายอนเปนของ มนษยแลวจกยงหมเทวดาใหบรบรณ.บรรดาบทเหลานน บทวา คตาเส แปลวา ถงแลว ไดแก ถงสรณคมนอนปราศจากความแคลงใจ. แมพรหมนนกไดยนอยในทสมควรนนแหละดงนแล. จบอรรถกถาสมยสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 220 ๘. สกลกสตร

เทวดาสรรเสรญความอดทน [๑๒๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ มคทายวน ในสวนมททกจฉ กรงราชคฤห กโดยสมยนนแล พระบาทของพระผมพระภาคเจาถกสะเกดหนกระทบแลว ไดยนวา เวทนาทงหลาย ของพระผมพระภาคเจามาก เปนความลาบากมในพระสรระ กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบาย ไดยนวา พระผมพระภาคเจาทรงมพระสตสมปชญญะอดกลนเวทนาทงหลาย ไมทรงเดอดรอน ในครงนนแล พระผมพระภาคเจารบสงใหปผาสงฆาฏสชน ทรงสาเรจสหไสยาสนโดยพระปรศวเบองขวา ซอนพระบาทเหลอมดวยพระบาท ทรงมพระสตสมปชญญะอย. [๑๒๓] ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลล-ปกายกาเจดรอย มวรรณะงาม ยงสวนมททกจฉทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณทควรสวนขางหนง. [๑๒๔] เทวดาองคหนงครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนนาคหนอ กแหละพระสมณโคดม ทรงมพระสตสมปชญญะ ทรงอดกลนซงเวทนาทงหลายอนมในพระสรระเกดขนแลว เปนความลาบาก กลาแขง เผดรอนไมสาราญ ไมทรงสบาย ดวยความทพระสมณโคดมเปนนาค มไดทรงเดอดรอน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 221 [๑๒๕] ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผม พระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนสหะหนอ กแหละพระสมณโคดมทรงมพระสตสมปชญญะอดกลนซงเวทนาทงหลายอนมในพระสรระเกดขนแลวเปนความลาบาก กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบาย ดวยความทพระสมณโคดมเปนสหะ มไดทรงเดอดรอน. [๑๒๖] ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระ-ผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนอาชาไนยหนอ กแหละพระสมณโคดมทรงมพระสตสมปชญญะอดกลนเวทนาทงหลายอนมในพระสรระเกดขนแลว เปนความลาบาก กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบาย ดวยความทพระสมณโคดมเปนอาชาไนย มไดทรงเดอดรอน. [๑๒๗] ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนผองอาจหนอ กแหละพระสมณโคดมทรงมพระสดสมปชญญะอดกลนซงเวทนาทงหลาย อนมในพระสรระเกดขนแลว เปนความลาบาก กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบาย ดวยความทพระสมณโคดมเปนผองอาจ มไดทรงเดอดรอน. [๑๒๘] ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนผใฝธระหนอ กแหละพระ-สมณโคดมทรงมพระสตสมปชญญะอดกลนเวทนาทงหลายอนมในพระสรระเกดขนแลว เปนความลาบาก กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบายดวยความทพระสมณโคดมเปนผใฝธระ มไดทรงเดอดรอน. [๑๒๙] ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนผฝกแลวหนอ กแหละพระสมณโคดมทรงมพระสตสมปชญญะ อดกลนซงเวทนาทงหลายอนมใน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 222พระสรระเกดขนแลว เปนความลาบาก กลาแขง เผดรอน ไมสาราญ ไมทรงสบาย ดวยความทพระสมณโคดมเปนผฝกแลว มไดทรงเดอดรอน. [๑๓๐] ในครงนนแล เทวดาอนอก. ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ทานทงหลายจงดสมาธทพระสมณโคดมใหเจรญดแลว อนง จตพระสมณโคดมใหพนดแลว อนง จตเปนไปตามราคะ พระสมณโคดมไมใหนอมไปเฉพาะแลว อนง จตเปนไปตามโทสะ พระสมณโคดมไมใหกลบมาแลว อนง จตพระสมณโคดมหาตองตงใจขม ตองคอยหามกนไมบคคลใดพงสาคญพระสมณโคดมผเปนบรษนาค เปนบรษสหะ เปนบรษอาชาไนย เปนบรษองอาจ เปนบรษใฝธระ เปนบรษฝกแลวเหนปานนวาเปนผอนตนพงลวงเกน บคคลนนจะเปนอะไรนอกจากไมมตา. เทวดานนครนกลาวดงนแลว ไดกลาวคาถาทงหลายนวา พราหมณทงหลายมเวทหา มตบะ ประพฤตอยตงรอยป แตจตของพราหมณ เหลานนไมพนแลวโดยชอบ พราหมณ เหลานนมจตเลว ยอมไมลถงฝง. พราหมณเหลานน เปนผอนตณหา ครอบงาแลว เกยวของดวยพรตและศล ประพฤตตบะอนเศราหมองอยตงรอยป แตจตของพราหมณเหลานนไมพนแลว โดยชอบ พราหมณเหลานนมจตเลว ยอมไมลถงฝง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 223 ความฝกฝนยอมไมมบคคลทใคร มานะ ความรยอมไมมแกบคคลทมจตไม ตงมน บคคลผเดยวเมออยในปา ประมาท อยแลว ไมพงขามพนฝงแหงแดนมจจได. บคคลละมานะแลว มจตตงมนด แลว มจตด พนในธรรมทงปวงแลว ผเดยวอยในปา ไมประมาทแลว บคคล นนพงขามพนฝงแหงแดนมจจได.

อรรถกถาสกลสตร

พงทราบวนจฉยในสกกสตรท ๘ ตอไป :- บทวา มททกจฉ ไดแก สวนอนมชออยางน. จรงอย สวนนนเมอพระเจาอชาตศตรบงเกดในครรภแลว พระมารดาของพระเจาอชาตศตรนนมความประสงคจะใหครรภตกไป ดวยทรงดารวา ครรภอนอยในทองของเรานจกเปนศตรของพระราชา จะมประโยชนอะไรดวยครรภน ดงน จงใหทาลายครรภในสวนนน เพราะเหตนน สวนนน จงชอวา มททกจฉ ดงน. กปาททานเรยกวา มคทาย เพราะความทปานน อนพระราชาพระราชทาน เพอความปลอดภยแหงเนอทงหลาย. ในบทวา กโดยสมยนนแล นเปนอนปพพกถาคอ วาจาเปนเครองกลาวโดยลาดบ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 224 กพระเทวทตอาศยพระเจาอชาตศตรแลว แมสงนายขมงธนทงหลาย และชางธนปาลกะไปแลว กไมอาจเพอทาอนตรายชวตของพระตถาคตได จงคดวา เราจกยงพระตถาคตใหตายดวยมอของเราทเดยว ดงน ขนสภเขาคชฌ-กฎแลวยกศลาใหญประมาณเรอนยอดขวางไป ดวยคดวา พระสมณโคดม จงแหลกละเอยด ดงน. ไดยนวา พระเทวทตนนมกาลงมาก ยอมทรงกาลงถง ชางพลายหาเชอก. กแล อนตรายแหงชวตของพระพทธเจาทงหลายทจะพงมไดดวยความพยายามของบคคลอน ขอนนแลเปนอฐานะ คอเปนสงทเปนไปไมได เพราะฉะนน ศลาอนจงตงขนในอากาศแลวรบศลากอนนนซงมาอยตรงพระสรระของพระตถาคต. สะเกดแผนหนอนใหญตงขนแลว เพราะศลาทงสองกระทบกน จงกระเดนไปถกทสดแหงหลงพระบาทของพระผมพระ-ภาคเจา. พระบาทมพระโลหตหอขนราวกะถกประหารดวยขวานใหญ ราวกะยอมดวยนาเหลวของครง. พระผมพระภาคเจาทรงแลดเบองบนแลวไดตรสกะพระเทวทตวา ทานใด มจตประทษรายแลว มจตฆาทาโลหตของตถาคตใหตงขน (ใหหอ) ดกอนโมฆบรษ ทานนนประกอบสงทมใชบญเปนอนมากดงน ตงแตนนมาความไมผาสกไดเกดขนแลวแกพระผมพระภาคเจา. พวกภกษคดวา วหารนเปนทดอน ไมเรยบ ไมเหมาะแกชนจานวนมากมกษตรยเปนตน และแกบรรพชตทงหลาย. ภกษเหลานนจงชวยกนหามพระตถาคตดวยเสลยงแหงเตยงนอยนาไปสสวนชอวา มททกจฉ. ดวยเหตนนแหละ ทานพระอานนทเถระ จงกลาววา กโดยสมยนนแหละ พระบาทของพระผมพระภาคเจาถกสะเกดหนกระทบแลว. บทวา ภสาแปลวา มาก คอ มกาลงยง. บทวา สท สกวา เปนนบาต. บทวา ทกขาแปลวา ลาบาก ไดแกไมมความสข. บทวา ตปปา แปลวา กลา ไดแก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 225มมาก. บทวา ขรา แปลวา แขง ไดแก หยาบ. บทวา กฏกา แปลวาเผดรอน ไดแก กลาแขง. บทวา อาสาตา แปลวา ไมสาราญ ไดแกไมชมชน. ชอวา ไมทรงสบาย เพราะอรรถวา ใจยอมไมแนบสนทในอารมณเหลานน อารมณเหลานนไมยงใจใหเอบอาบ คอไมใหเจรญ. บทวา สโตสมปชาโน แปลวา มพระสตสมปชญญะ ไดแก เปนผประกอบดวยพระสตและสมปชญญะอดกลนในเวทนา. บทวา อวหมาโนป แปลวา ไมทรงเดอดรอน คอไมถกบบคนอย ไมไปสอานาจแหงเวทนาทงหลายอนใหเปนไป.ในบทวา สหเสยย น ไดแก การนอน ๔ อยางคอ กามโภคเสยยา คอการนอนของผมปกตเสพกาม เปตเสยยา คอการนอนของเปรต (ผตายแลว) สหเสยยา คอการนอนของสหะ ตถาคตเสยยา คอการนอนของพระตถาคต. ในการนอน ๔ เหลานน การนอนทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ด กอนภกษทงหลาย สตวผบรโภคกามโดยมากยอมนอนโดยขางเบองซาย (ตะแคงซาย) นชอวา กามโภคไสยา. จรงอยในบรรดาสตวผบรโภคกามเหลานนชอวา การนอนโดยขางเบองขวา (ตะแคงขวา) มไมมาก. การนอนทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เปรตทงหลาย โดยมากยอมนอนหงาย นชอวา เปตเสยยา. จรงอย เปรตทงหลาย ยอมไมอาจเพอนอนโดยขางหนงได เพราะความทตนมเนอและเลอดนอย เพราะความทโครงกระดกยงเหยง จงนอนหงายเทานน. การนอนทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย สหมคราช โดยมาก ใหหางของตนเขาไปในระหวางขาออน แลวนอนตะแคงขวา นชอวา สหไสยา. จรงอย สหมคราชมอานาจมาก เมอจะนอนกวาง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 226เทาหนา ๒ เทาไวทหนง วาง ๒ เทาหลงไวทหนง แลวเอาหางใสไวระหวาง ขาออน กาหนดโอกาสทวางเทาหนา เทาหลงและหางไว แลววางศรษะไวบนเทาหนาทงสองแลวนอน ครนนอนแมทงวน เมอตนกไมตกใจตน คอวายกศรษะขนกาหนดโอกาสทวางเทาหนาเปนตน ถาอะไร ๆ ตงผดไป กจะไมมใจเปนของ ๆ ตนจะเสยใจวา เหตน ไมสมควรแกชาตของทาน (ของตน)ทงไมสมควรแกความเปนผกลาหาญ ดงน ยอมนอนเหมอนอยางนน ไมยอมไปหาอาหาร กแตเมออวยวะมเทาหนาเปนตนตงไวเรยบรอย กจะมใจราเรงวาเหตนน สมควรแกชาตของทาน และสมควรแกความเปนผกลาหาญ ลกขนบดกายแบบราชสห สะบดขนสรอยคอบนลอสหนาทแลวกออกไปโคจร (หาอาหาร). การนอนในฌานท ๔ ตรสเรยกวา ตถาคตไสยา. ในการนอนทง ๔นน การนอนดงสหะมาในสตรน. จรงอย การนอนน ชอวา การนอนอนอดม เพราะความทการนอนนนเปนอรยาบถอนมอานาจมาก. บทวา ปาเท ปทไดแก วางเทาซายบนเทาขวา. บทวา อจจาธาย แปลวา ซอนเทา ไดแกเหลอมเทากนหนอยหนง เพราะวา ขอเทากระทบกบขอเทา เขากระทบกบเขาเวทนายอมเกดบอย ๆ จตกจะไมตงมน การนอนกไมผาสก คอวา การนอนยอมไมตดตอกน การเหลอมเทาแลววางอยางน เวทนายอมไมเกด จตยอมตงมน เพราะฉะนน จงนอนอยางน. บทวา สโต สมปชาโน ไดแก มสต-สมปชญญะกาหนดในการนอน. กบทวา อฏานส แปลวา มความสาคญในการทจะลกขนน ทานไมไดกลาวไวในทน. กการสาเรจสหไสยาของพระตถาคตนน เปนการนอนเพราะประชวร. ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว พวกเทวดาสตลลปกายกาเจดรอยมวรรณะงามยงสวนมททกจฉทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 227 บทวา สตตสตา แปลวา เจดรอย คอ เทวดาเหลานนแมทงหมด ในพระสตรน มาสทเปนทบรรทมประชวร. บทวา อทาน อทาเนส แปลวา ไดเปลงอทาน ไดแก พวกเทวดาผมาสทบรรทมประชวรแลว จะพงมโทมนสนนแหละไดเปลงแลว อธบายวา กพวกเทวดาเหลานน เหนความอดกลนตอเวทนาของพระตถาคตแลวจงเปลงอทานวา โอ ความทพระพทธเจาทงหลายมอานภาพมาก เมอเวทนาชอเหนปานนเปนไปอยแมสกวาการครางกมไดม ทรงบรรทมดวยพระวรกายอนไมหวนไหวราวกะรปอนสาเรจดวยทองทบคคลประดบแลวตงไวบนทนอนอนเปนสร บดน พระสรระของพระผมพระ-ภาคเจายอมรงโรจนยง ดจพระจนทรเพญสมบรณดวยรศม พระพกตรของพระผมพระภาคเจากงดงาม ดจดอกปทมกาลงแยมบาน ในขณะน แมวรรณะเเหงพระวรกายกผองใส ดจทองคาทหลอมดแลว ดงน. กในบทวา นาโค วต โภ แปลวา พระสมณโคดมผเจรญ เปนนาคหนอ นเปนคารองเรยกพระผมพระภาคเจาโดยธรรม. อธบายวา ชอวานาคะ เพราะอรรถวามกาลง. บทวา นาควตา แกเปน นาคภาเวน แปลวา เพราะความเปนนาคะ ในครงนนแล เทวดาอนอก ไดเปลงอทานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา พระสมณโคดม ทรงเปนสหะหนอ... พระสมณโคดม ทรงเปนอาชาไนยหนอ.. พระสมณโคดม ทรงเปนผอาจหนอ... พระสมณโคดม ทรงเปนผใฝธระหนอ... พระสมณโคดม ทรงเปนผฝกแลวหนอ... พงทราบวนจฉยในบทวา สโห วต เปนตน ชอวา สหะ เพราะอรรถวา เปนผไมสะดงตกใจ. ชอวา อาชาไนย เพราะอรรถวาปฏบตหนาท

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 228ดวยความเฉลยวฉลาด หรอเพราะรถงเหต. ชอวา นสภะ คอ ผองอาจ เพราะอรรถวา หาผเปรยบเสมอมได. จรงอย โคอสภะเปนสตวประเสรฐเปนหวหนาในฝงแหงโครอยตว โคอาสภะ เปนสตวประเสรฐสดเปนหวหนาในฝงแหงโคพนตว โคนสภะ บณฑต กลาววาเปนสตวประเสรฐสดกวาฝงแหงโครอยตวและพนตว. กพระผมพระภาคเจาทรงปฎญญา คอรบรองอาสภฐาน(ฐานะอนประเสรฐ) เพราะอรรถวาหาผเปรยบเสมอมได. ในทน เทวดากลาวคาวา นสภศพท ดวยอรรถนนนนแหละ. ชอวา เปนผใฝธระ เพราะอรรถวานาธระไป. ชอวา เปนผฝกแลว เพราะอรรถวา มการเสพผดออกแลว. บทวา ปสส แปลวา จงด ไดแก เปนคาสงทไมมกาหนดบทวา สมาธ ไดแก สมาธในอรหตผล. บทวา สวมตต แปลวาใหพนดแลว ไดแก ใหพนดแลวดวยความพนของผลจต. อนง จตเปนไปตามราคะพระสมณโคดมไมใหนอมไปแลว และจตเปนไปตามโทสะ พระ-สมณโคดมไมใหกลบมาแลวน เทวดากลาววา ไมใหนอมไปเฉพาะแลวและไมใหกลบมาแลว เพราะความไมมจตทงสองนน. บทวา น จ สสงขารนคคยห วารตวต ไดแก ไมตองขมไมตองหามกเลสทงหลายอนเปนไปกบสมปโยคะ อนเปนไปกบดวยสงขาร. คอ จตตงมนเปนไปกบดวยผลสมาธ เพราะทานตดกเลสทงหลายแลว. บทวาอตกกมตพพ แปลวา เปนผอนตนพงลวงเกน คอวา พงเปนผอนตนขมไดอนตนพงเบยดเบยนได. บทวา อทสสนา ไดแก ไมมญาณ จรงอยบคคลผไมมญาณ กตองเปนอนธพาลเทานน. คาวา เอวรเป สตถรปรชเฌยย ความวา เทวดาทงหลายยอมกลาวตเตยนพระเทวทตวา เมอพระศาสดามคณเหนปานน ทานยงทาอนตรายไค ดงน. บทวา ปจเวทาแปลวา มเวท ๕ ไดแก เปนผทรงไวซงเวททงหลาย มอตหาสเวทเปนท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 229(คอความรทางประเพณเปนท ๕). บทวา สต สม แกเปน วสสสตแปลวา รอยป. บทวา ตปสส แปลวา มตบะ ไดแก อาศยตบะ.บทวา จร แกเปน จรนตา แปลวา ประพฤตอย. บทวา น สมมา วมตตแปลวา ไมพนแลวโดยชอบ อธบายวา แมพราหมณทงหลายเหนปานน พระพฤตพรตอยตงรอยป ถงอยางนนจตของพราหมณนนกไมพนแลวโดยชอบ. บทวา หนตตรปา น ปาร คมา เต แปลวา พราหมณเหลานนมรปอนเลว ยอมไมลถงฝง อธบายวา พราหมณเหลานนมสภาวะอนเลว ยอมไมลถงพระนพพาน. พระบาลวา หนตถรปา ดงนกม อธบายวาพราหมณเหลานนมชาตอนเลว มประโยชนอนเสอมรอบแลว. บทวาคณหาธปนนา แกเปน ตณหาย อชโฌตถตา แปลวา พราหมณเหลานน เปนผอนตณหาครอบงาแลว. บทวา วตตสลพทธา แปลวาเกยวของแลวดวยพรตและศล อธบายวา พราหมณเหลานนเปนผอนพรตทงหลาย มความประพฤตดงแพะ และประพฤตดงสนข เปนตน และศลทงหลายเชนนนแหละผกพนไวแลว. บทวา ลข ตป แปลวา ตบะอนเศราหมอง ไดแก ตบะซงมความพอใจในการยางตน ๕ อยาง มการนอนบนหนาม เปนตน. บดน เทวดานน เมอจะกลาวถงความทศาสนาเปนนยานกธรรมจงกลาวคาวา น มานกามสส เปนอาท. คานน มเนอความไดกลาวไวแลวแล. จบอรรถกถาสกลกสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 230 ๙. ปฐมปชชนนธตสตร

คาถาของธดาทาวปชชนนะ

[๑๓๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฎาคารศาลาในปามหาวน กรงเวสาล ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว ธดาของทาวปชชนนะชอโกกนทา มวรรณะงาม ยงปามหาวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาท แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๑๓๒] ธดาของทาวปชชนนะ ชอโกกนทา ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาทงหลายนในสานกพระผมพระภาคเจาวา หมอมฉนชอวาโกกนทา เปนธดา ของทาวปชชนนะ ยอมไหวเฉพาะพระ- สมพทธเจาผเลศกวาสตว ผเสดจอยในปา กรงเวสาล สนทรพจนวา ธรรมอนพระ- สมพทธเจา ผมพระปญญาจกษ ตาม ตรสรแลวดงน หมอมฉนไดยนแลวใน กาลกอน แทจรง หมอมฉนนน เมอ พระสคตผเปนมนทรงแสดงอย ยอมร ประจกษในกาลน ชนเหลาใดเหลาหนงม ปญญาทราม ตเตยนธรรมอนประเสรฐ เทยวไปอย ชนเหลานน ยอมเขาถงโรรว-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 231 นรกอนรายกาจ ประสบทกขตลอดกาล- นาน สวนชนทงหลายเหลาใดแล ประกอบ ดวยความอดทนและความสงบในธรรมอน ประเสรฐ ชนทงหลายเหลานน ละรางกาย อนเปนของมนษย แลวจกยงหมเทวดาให บรบรณ.

อรรถกถาปชชนนธตสตร

พงทราบวนจฉยในปฐมปชชนนธตสตรท ๙ ตอไป :- บทวา ปชชนนสส ธตา แปลวา ธดาของทาวปชชนนะ อธบายวาธดาของทาวจาตมหาราชกาผเปนเทวราชของวสสวลาหก ชอวา ทาวปชชนนะ.บทวา อภวนเท แปลวา ยอมไหว อธบายวา ขาแตพระผมพระภาคเจาหมอมฉนยอมไหวพระยคลบาทของพระองค. บทวา จกขมตา แปลวาผมจกษ อธบายวา เทพธดากลาววา สนทรพจนวา ธรรมอนพระตถาคตผมจกษดวยจกษ* ๕ ตามตรสรแลว หมอมฉนไดยนแลวในสานกแหงชนเหลาอนอยางเดยวเทานน. บทวา สาห ทาน ตดบทเปน สา อห อทานแปลวา หมอมฉนนน...ในกาลบดน. บทวา สกข ชานาม แปลวายอมรประจกษ คอวา ยอมรประจกษ ดวยสามารถแหงการแทงตลอด. บทวาวครหนตา แปลวา ตเตยน คอไดแก ตเตยนอยางนวา ธรรมนมบทแหงอกขระและพยญชนะอนเลว หรอวา ธรรมนไมเปนนยยานกะ. บทวา โรรว* จกษ ๕ คอ มงสจกษ, ทพยจกษ, ปญญาจกษ พทธจกษ, และ สมนตจกษ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 232แปลวา โรรวนรก อธบายวา โรรวนรก ม ๒ คอ ธมโรรวนรก และ ชาลโรรวนรก. ในนรก ๒ นน ธมโรรวนรกมอยสวนหนง กคาวา ชาล-โรรวนรกนน เปนชอของอเวจมหานรก. เพราะวา ในโรรวนรกนน เมอไฟโพลงอย ๆ สตวทงหลาย ยอมรองบอย ๆ เพราะฉะนน นรกนน ทานจง เรยกวา โรรวะ ดงน. บทวา โฆร แปลวา รายกาจ ไดแก ทารณ.บทวา ขนตยา อปสเมน อเปตา แปลวา ผประกอบดวยความอดทนและความสงบ อธบายวา ครนชอบใจแลว ครนอดทนแลว จงชอวาประกอบแลวดวยขนตเปนเครองยดเหนยวและความสงบจากกเลสมราคะเปนตน ดงนแล. จบอรรถกถาปฐมปชชนนธตสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 233 ๑๐. ทตยปชชนนธตสตร

คาถาของธดาทายปชชนนะ

[๑๓๓] ขาพเจาไคสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฏาคารศาลาในปา มหาวน กรงเวสาล ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลว ธดาของทาวปชชนนะชอจลลโกกนทา มวรรณะงาม ยงปามหาวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผม-พระภาคเจา ครนแลวจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวยนอย ณ ท ควรสวนขางหนง. [๑๓๔] ธดาของทาวปชชนนะ ชอจลลโกกนทา ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ไดกลาวคาถาทงหลายในสานกพระผมพระภาคเจาวา ธดาของทาวปชชนนะ ชอโกกนทา มวรรณะสวางดงสายฟามาแลวในทนไหว พระพทธเจา และพระธรรม ไดกลาวแลว ซงคาถาทงหลายนมประโยชนเทยว หมอม ฉนพงจาแนกธรรมนนโดยปรยายแมมาก ธรรมเชนนนมอยโดยปรยาย ธรรมเทาใด ทหมอมฉนศกษาแลวดวยใจ หมอมฉน จกกลาวอรรถกถาอนลามกดวยวาจา ดวยใจ ไมควรทากรรมอนลามกดวยวาจา ดวยใจ หรอดวยกายอยางไร ๆ ในโลกทงปวง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 234 ใคร ๆ ละกามทงหลายแลว มสตสม- ปชญญะ ไมพงเสพทกขอนไมประกอบ ดวยประโยชน. จบ สตลลปกายกวรรค ท ๔

อรรถกถาทตยปชชนนธตสตร

พงทราบวนจฉยในทตยปชชนนธตสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา ธมม จ อธบายวา ธดาของทาวปชชนนะชอ จลลโกกนทากลาววา หมอมฉนมาในทน ไหวอยซงพระรตนตรย คอ ซงพระสงฆดวยคาวา จ ศพท คอวา ซงพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ. บทวา อตถวตแปลวา มประโยชน. บทวา พหนาป โข ต ความวา ไดแกเทพธดาชอจลล-โกกนทานน ไดกลาวธรรมใด แมธรรมนน หมอมฉนกพงจาแนกไดโดยปรยายมาก. บทวา ตาทโส ธมโม แปลวา ธรรมเชนนน อธบายวา เทพธดาชอจลลโกกนทา ยอมแสดงวา ขาแตพระผมพระภาคเจา กธรรมนมการดารงอยอยางนน มสวนเปรยบไดด เปนธรรมควรแกการจาแนกโดยปรยายทงหลายมาก ดงน. บทวา ลปยสสาม แกเปน กถยสสาม อธบายวา เทพธดาจลลโกกนทา กลาววาธรรมอนหมอมฉนศกษาดวยใจมประมาณเทาไร คอวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 235ธรรมมประมาณมากเพยงใดทหมอมฉนเรยนดวยใจ จกไมกลาวถงประโยชนของธรรมนนตลอดวน คอ จกกลาวโดยยอ สกวาครหนงเทานนเหมอนบคคลบบคนรงผง ฉะนน. คาทเหลอมเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาทตยปชชนนธตสตรท ๑๐ และจบสตลลปกายกวรรคท ๔ รวมสตรทกลาวในสตลลปกายกวรรค คอ ๑. สพภสตร ๒. มจฉรสตร ๓. สาธสตร ๔. นสนตสตร๕. อชฌานสญญสตร ๖. สทธาสตร ๗. สมยสตร ๘. สกลกสตร๙. ปฐมปชชนนธตสตร ๑๐. ทตยปชชนนธตสตร รวมสตร ๑๐ สตรพรอมทงอรรถกถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 236 อาทตตวรรคท ๕

๑. อาทตตสตร

วาดวยผลของการใหทาน

[๑๓๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล เมอปฐมยามลวงไปแลวเทวดาองคหนง ซงมวรรณะงาม ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวางเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๑๓๖] เทวดานนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาเหลานในสานกพระผมพระภาคเจาวา เมอเรอนลกไฟไหมแลว เจาของ เรอนขนเอาภาชนะไดออกไปได ภาชนะ นนยอมเปนประโยชนแกเขา สวนสงของ ทมไดขนออกไป ยอมไหมในไฟนน ฉนใด. โลก (คอหมสตว) อนชราและมรณะ เผาแลว กฉนนน ควรนาออก (ซงโภค- สมบต) ดวยการใหทาน เพราะทานวตถ ทบคคลใหแลว ไดชอวานาออกดแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 237 ทานวตถทบคคลใหแลวนนยอมมสข เปนผล ทยงมไดใหยอมไมเปนเหมอน เชนนน โจรยงปลนได พระราชายงรบได เพลงยงไหมได หรอสญหายไปได. อนง บคคลจาตองละรางกายพรอม ดวยสงเครองอาศยดวยตายจากไป ผม ปญญารชด ดงนแลว ควรใชสอยและ ใหทาน. เมอไดใหทานและใชสอยตามควร แลว จะไมถกตฉน เขาถงสถานทอน เปนสวรรค.

อรรถกถาอาทตตสตร

พงทราบวนจฉยในวรรคท ๕ แหงอาทตตสตรท ๑ ตอไป :- บทวา ชราย มรเณน จ น เปนหวขอแหงเทศนา อธบายวาโลกคอหมสตวถกไฟทงหลาย ๑๑ กอง* มราคะเปนตน แผดเผาแลวเทยว.บทวา ทาเนน ไดแกมเจตนาในการใหทาน. บทวา ทนน โหต สนภตความวา เจตนาอนเปนบญในการใหยอมมแกทายกนนแหละ เหมอนสงของอนเจาของเรอนนาออกแลว ดวยเหตนน ทานจงกลาววา โจรา หรนต* ไฟ ๑๑ กองคอ ราคะ, โทสะ, โมหะ, ชาต, ชรา, มรณะ, โสกะ, ปรเทวะ, ทกข, โทมนส,อปายาส

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 238อธบายวา เมอโภคะอนตนไมไดใหแลว แมโจรทงหลายกปลนได แมพระ-ราชาทงหลายยงรบได แมไฟยงไหมได หรอสญหายไป แมในทอนตนเกบไวแลว. บทวา อนเตน แปลวา ดวยการตาย. บทวา สรร สปรคคหอธบายวา รางกายและโภคะไมพนาศไปดวยสามารถแหงอนตรายทงหลายมโจรเปนตน. บทวา สคคมเปต อธบายวา ยอมบงเกดในสวรรคเหมอนสาธชนทงหลาย มพระเวสสนดรผเปนมหาราชเปนตน. จบอรรถกถาอาทตตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 239 ๒. กนททสตร

วาดวยเทวตาปญหา ๕ ขอ

[๑๓๗] เทวดาทลถามวา บคคลใหสงอะไรชอวาใหกาลง ให สงอะไรชอวาใหวรรณะ ใหสงอะไรชอวา ใหความสข ใหสงอะไรชอวาใหจกษ และบคคลเชนไรชอวาใหทกสงทกอยาง ขาพระองคทลถามพระองค ขอพระองค ตรสบอกแกขาพระองคดวยเถด. [๑๓๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลใหอาหารชอวาใหกาลง ใหผา ชอวาใหวรรณะ ใหยานพาหนะชอวาให ความสข ใหประทปโคมไฟชอวาใหจกษ และผทใหทพกพาอาศยชอวาใหทกสง ทกอยาง สวนผทพราสอนธรรมชอวาให อมฤตธรรม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 240 อรรถกถากนททสตร

พงทราบวนจฉยในกนททสตรท ๒ ตอไป :- บทวา อนนโท อธบายวา บคคลแมมกาลงมากแตไมไดกนอาหารหลาย ๆ วน (สองสามวน) กไมอาจเพอจะลกขน สวนบคคลผมกาลงทรามไดกนอาหารแลว กยอมถงพรอมดวยกาลงได เหตใด เพราะเหตนน พระ-ผมพระภาคเจาจงตรสวา บคคลใหอาหาร ชอวาใหกาลง ดงน. บทวาวตถโท อธบายวา บคคลแมมรปงาม แตมผาสกปรก ดงผาขรว หรอไมมผาเลยยอมเปนผนาเกลยด ถกเหยยดหยาม ไมนาด. บคคลมผาปกปดดแลวยอมงามราวกะเทพบตร เหตใด เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาบคคลใหผาชอวาใหวรรณะ ดงน. บทวา ยานโท ไดแก ยานทงหลายมหตถยาน (ยานชาง) เปนตน กแตวาในบรรดายานเหลานน ยานชาง ยานมายอมไมสมควรแกสมณะ การใหไปดวยรถกไมสมควรเหมอนกน ยานทสมควรแกสมณะกคอ รองเทาสาหรบสมณะผรกษาอยซงศลขนธ เพราะฉะนน บคคลใหรองเทา ไมเทาคนแก เตยง ตง อนง บคคลใดยอมชาระหนทาง ยอมทาบนได ยอมทาสะพาน ยอมมอบเรอใหแมทงหมดน กชอวา ใหยานเหมอนกน. บทวา สขโท โหต คอชอวา ใหความสข กเพราะนาความสขในยานมาให. บทวา จกขโท โหต อธบายวา ใหประทปโคมไฟ ชอวาใหจกษ เพราะความทบคคลทงหลาย ถงแมมตากไมสามารถมองเหนในทมดได ผใหประทปโคมไฟนนยอมไดแมซงความถงพรอมเหงทพยจกษเหมอนพระ-อนรทธเถระ. บทวา สพพโท โหต อธบายวา ผใหทกสงทกอยางดงทกลาวแลวนนแหละ คอมการใหกาลงเปนตน คอวา เมอภกษเทยวบณฑบาต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 241ไปสองสามบานไมไดอะไร ๆ มาอยกด เมออาบนาในสระโบกขรณอนเยน แลวเขาไปสทพกอาศย นอนในเตยงครหนงแลวลกขนมานงกด ยอมไดกาลงราวกะบคคลอนนามาใสใหในรางกาย. กบคคลเทยวไปในภายนอก ผวพรรณในกายยอมคลาไปดวยลมและแดด เมอเขาไปสทพกอาศยปดประตแลวนอนสกครหนง ความสบตอแหงวสภาคะยอมเขาไปสงบระงบ ความสบตอแหงสภาคะยอมกาวลง ยอมไดผวพรรณวรรณะ ราวกะบคคลนาใสไวให. กเมอบคคลเทยวไปภายนอก หนามยอมทมแทง ตอไมยอมกระทบ อนตรายทงหลายมงเปนตนและโจรภย ยอมเกดขน เมอเขาไปสทพกอาศยปดประตนอนแลว อนตรายทงหมดเหลานน ยอมไมม เมอสาธยายยอย ปตและความสขในธรรมยอมเกดขน เมอทากรรมฐานไวในใจอย ความสขอนสงบยอมเกดขนเมอบคคลเทยวไปภายนอกเหงอทงหลายยอมไหลออก ตาทงสองยอมฝาฟางในเวลาทเขาไปสเสนาสนะยอมเปนราวกะวาตกลงไปในหลม เตยงและตงยอมไมปรากฏ กเมอบคคลนอนพกสกครหนง ความผองใสแหงตากจะมได ราวกะวาบคคลนามาใสไวให ชองลมประตหนาตางและเตยงตงยอมปรากฏ ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา โส จ สพพทโท โหต โย ททาตอปสสย แปลวา กบคคลใดใหทพกพาอาศย บคคลนน ชอวาใหทกสงทกอยางดงน. บทวา อมต ทโท จ โส โหต อธบายวา เมอบคคลยงบณฑบาตใหเตมดวยโภชนะอนประณต แลวถวายอย ชอวา ใหความไมตาย. บทวาโย ธมมมนสาสต อธบายวา บคคลใด ยอมพราสอนธรรม ยอมบอกอรรถกถา ยอมสอนบาล ยอมแกปญหาทถามแลว ยอมบอกกรรมฐานยอมทาธรรมสวนะ แมทงหมดน ชอวา ยอมพราสอนธรรม. อนง การให

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 242ธรรมนเทานน บณฑตพงทราบวาเปนเลศกวาการใหทงหมด ขอน สมจรงดงทตรสไววา สพพทาน ธมมทาน ชนาต สพพรต ธมมรต ชนาต สพพรส ธมมรโส ชนาต ตณหกขโย สพพทกข ชนาต. การใหธรรมยอมชนะการใหทงปวง ความยนดในธรรมยอมชนะความยนด ทงปวง รสแหงธรรมยอมชนะรสทงปวง ความสนตณหายอมชนะทกขทงปวง ดงน. จบอรรถกถากนททสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 243 ๓. อนนสตร

วาดวยผลของการใหอาหาร

[๑๓๙] เทวดากราบทลวา เทวดาและมนษยทงสองพวก ตางก พอใจอาหารดวยกนทงนน เออ กผทไม พอใจอาหารชอวายกษโดยแท. [๑๔๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนเหลาใดมใจผองใสแลว ให อาหารนนดวยศรทธา อาหารนนแลยอม พะนอเขาทงในโลกนและโลกหนา เพราะ เหตนน บคคลพงนาความตระหน ออกไปเสย พงขมความตระหนซงเปน ตวมลทนแลวใหทาน เพราะบญทงหลาย เปนทพงของเหลาสตวในโลกหนา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 244 อรรถกถาอนนสตร

พงทราบวนจฉยในอนนสตรท ๓ ตอไป :- บทวา อภนนทต แปลวา ยอมปรารถนา. บทวา ภชต แปลวายอมมาถงเขา คอวา อานสงสนนยอมตดตามไปขางหลง ราวกะอานสงสทตดตามจตตคหบด และพระสวลเถระเปนตน. บทวา ตสมา อธบายวา เพราะการใหอาหารนนแหละ ยอมงามไปในโลกนและในโลกหนา เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา บคคลพงนาความตระหนออก พงขมความตระหนซงเปนมลทนแลวใหทาน. คาทเหลอ มเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาอนนสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 245 ๔. เอกมลสตร

วาดวยปรศนาธรรม

[๑๔๑] เทวดากราบทลวา บาดาล มรากอนเดยว มความ วนสอง มมลทนสาม มเครองลาดหา เปน ทะเล หมนไปไดสบสองดาน ฤาษขามพน แลว.

อรรถกถาเอกมลสตร

พงทราบวนจฉยในเอกมลสตรท ๔ ตอไป :- บทวา เอกมล ไดแกอวชชาเปนราก (มล) แหงตณหา ทงตณหากเปนราก (มล) แหงอวชชา แตในทน ทานประสงคเอาตณหา. กตณหานน ยอมหมนเปนไปสองอยาง คอ ดวยสสสตทฏฐ และอจเฉททฏฐ เพราะเหตนนตณหานน จงชอวา มความหมนเปนสอง. ตณหานน ชอวา มมลทนสามมราคะเปนตน. โมหะ กชอวามมลทนในทนนเพราะเปนเงอนแหงสหชาตของตณหานน. ราคะโทสะ มกามคณหาเปนเครองลาดของตณหานน เพราะเปนเงอนแหงอปนสสยะ (คอทอาศยอยางมนคง). ตณหานนแหละแผไปในธรรม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 246เหลานน เพราะเหตนน จงชอวา มเครองลาด ๕. กตณหานนแหละ ชอวา เปนสมทร (ทะเล) เพราะอรรถวา ไมรจกเตม. ตณหานน ยอมหมนเวยนเปลยนไปในอายตนะ ๑๒ ทงภายในและภายนอก เพราะเหตนน ตณหานนจงชอวาหมนไปได ๑๒ ดาน. กตณหานน ทานเรยกวา บาดาล เพราะอรรถวา ไมตงมน. ฤาษขามแลว ขามขนแลว ยอมกาวลวงซงบาดาล(ตณหา) นนซงมรากเดยว ฯลฯ. จบอรรถกถาเอกมลสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 247 ๕. อโนมยสตร

วาดวยเทวดาสรรเสรญ

[๑๔๒] เทวดากราบทลวา ทานทงหลายเชญดพระพทธเจาพระ- องคนน ผมพระนามไมทราม ผทรงเหน ประโยชนอนละเอยด ผใหซงปญญา ไมทรงของอยในอาลยคอกาม ตรสรธรรม ทกอยาง มพระปรชาด ทรงกาวไปในทาง อนประเสรฐ ผทรงแสวงคณอนใหญ.

อรรถกถาอโนมยสตร

พงทราบวนจฉยในอโนมยสตรท ๕ ตอไป :- บทวา อโนมนาม อธบายวา มพระนามอนไมบกพรอง มพระนามบรบรณ เพราะความทพระองคทรงประกอบดวยคณทงปวง. บทวา นปณตถ-ทสส อธบายวา พระผมพระภาคเจาทรงเหนประโยชนทงหลายละเอยดโดยมความแตกตางกนแหงขนธเปนตน เพราะเหตนน จงชอวา ทรงเหนประโยชนอนละเอยด. บทวา ปาทท อธบายวา ชอวา ผใหซงปญญา เพราะสามารถ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 248บอกปฏปทาเพอใหบรรลถงปญญา. บทวา กามาลเย อสตต ไดแก ไมทรง ของในอาลย คอกามคณ ๕. บทวา กมมาน อธบายวา พระผมพระภาคเจาทรงถงความผองใสทมหาโพธนนแหละ ดวยอรยมรรค มใชทรงถงในบดน. กคาน ทานกลาวหมายเอาอดตกาล. บทวา มเหส ไดแก ผคนหา ผแสวงหาคณอนใหญ คอ สลขนธเปนตน ดงนแล. จบอรรถกถาอโนมยสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 249 ๖. อจฉราสตร

วาดวยยานไปพระนพพาน

[๑๔๓] เทวดาทลถามวา ปาชฏชอโมหนะ อนหมนางอปสร ประโคมแลว อนหมปศาจสงอยแลว ทาไฉนจงจะหนไปได. [๑๔๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ทางนนชอวาเปนทางตรง ทศนน ชอวาไมมภย รถชอวาไมมเสยงดง ประ- กอบดวยลอคอธรรม หรเปนฝาของรถนน สตเปนเกราะกนของรถนน เรากลาวธรรม มสมมาทฏฐนาหนาวาเปนสารถ ยานชนด นมอยแกผใด จะเปนหญงหรอชายกตาม เขา (ยอมไป) ในสานกพระนพพานดวย ยานนแหละ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 250 อรรถกถาอจฉราสตร

พงทราบวนจฉยในอจฉราสตรท ๖ ตอไป :- บทวา อจฉราคณสงฆฏ ความวา ไดยนวา เทวบตรนบวชในพระศาสนาของพระศาสดา บาเพญวตรปฏบตอย ปวารณาแลวในกาลแหงตนมพรรษา ๕ ทามาตกาทงสองใหแคลวคลองแลว ศกษาแลวถงสงทควรทาและไมควรทา เรยนพระกรรมฐานอนเปนทพอใจแลว เปนผประพฤตเบาพรอมเขาไปสปา คดวา พระผมพระภาคเจาอนญาตวา มชฌมยามอนใด เปนสวนแหงการนอนดงน แมเมอมชฌมยามนนถงพรอมแลว เรากยงกลวตอความประมาท ดงน จงสละเตยงนอนแลว พยายามทงกลางคนและกลางวนทากรรมฐานนนแหละไวในใจ. ลาดบนน ลมทงหลายเพยงดงศสตราเกดขนในภายในแหงภกษนนทาลายชวตเสยแลว. ภกษนนไดทากาละในเพราะธระ คอความเพยรนนแหละ.อนง ภกษรปใดรปหนง จงกรมอยในเพราะการจงกรมกตาม ยนอยเพราะอาศยสวนทเปนเครองยดเหนยวไวกตาม วางจวรไวทสดแหงทจงกรมเหนอศรษะแลวนงหรอนอนกตาม กาลงแสดงธรรมบนธรรมาสนอนเขาตกแตงในทามกลางแหงบรษทกตาม ยอมกระทากาละ ภกษนนทงหมดชอวากระทากาละในเพราะธระ คอความเพยร. แมภกษนกทากาละแลว ในทเปนทจงกรม เพราะความทตนเปนผมอปนสยนอยจงยงมไดถงความสนไปแหงอาสวะ ไดถอปฏสนธในภพดาวดงสทประตวมานใหญ ราวกะวาหลบแลวตนขนฉะนนอตภาพของเทวบตรนนมสามคาวตเกดขน เหมอนเสาระเนยดปดทองในขณะนนนนแหละ. ภายในวมานนางอปสรประมาณหนงพนเหนเทวบตรนน แลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 251กลาววา เทวบตรผเปนเจาของวมานมาแลว พวกเราจกใหเทวบตรนนพอใจดงน จงถอเอาเครองดนตรมาแวดลอมแลว. เทวบตรนน ยอมไมรซงความทตนเปนผจตแลวกอน ยงสาคญวาตนเปนบรรพชตอยนนแหละ จงเกดความละอายเพราะเหนหญงทงหลายมาเทยวถงทอย จงเอาผาปดเฉวยงบาขางหนง ดจภกษผทรงผาบงสกลเอาผาทวางกองไวขางบนมาทาเฉวยงบาขางหนง สารวมอนทรยทงหลายแลวไดยนกมหนาอย. พวกนางอปสรเหลานนทราบวา เทวบตรนเปนเทวบตรมาแตสมณะโดยเหนการเคลอนไหวกายของเทวบตรนน จงกลาวอยางนวา ขาแตเทวบตรผเปนเจา นชอวา เทวโลก ขณะนมใชโอกาสทจะทาสมณธรรม ทนเปนโอกาสทจะเสวยสมบต ดงน. เทวบตรนน ไดยนอยเหมอนอยางนนนนแหละ. นางอปสรเหลานนคดวา เทวบตรนยงกาหนดไมได ดงน จงบรรเลงดนตรทงหลาย. เทวบตรนนกยงไมแลดอยนนแหละ ไดยนอยแลวเหมอนอยางนน. ลาดบนน เทพธดาทงหลายเหลานนจงวางกระจกอนใหเหนกายทงหมดไวขางหนา. เทวบตรนนเหนเงาในกระจกแลวจงทราบความทตนเปนผจตแลวไดเปนผมความเดอดรอนเพราะสมบต ดวยอนคดวา เราทาสมณธรรมมไดปรารถนาฐานะเชนน เราปรารถนาพระอรหตอนเปนอดมประโยชน ดงน.เทวบตรนน พจารณาดแผนผาดงสทอง จงคดวา ชอวา สมบตในสวรรคน เปนของหาไดงาย ความปรากฏแหงพระพทธเจาทงหลายหาไดยาก ราวกะนกมวยปลาหยงลงสททรบกน (ยอมตองการของมคา) แตกลบไดกาแหงหวมนดงน จงมไดเขาไปสวมานเลย ผอนหมแหงนางอปสรแวดลอมแลว ดวยทงศลยงมไดทาลายนนแหละมาสสานกของพระทศพล ถวายอภวาทแลวยนอย ณทควรสวนขางหนง ไดกลาวคาถาน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 252 บรรดาบทเหลานน บทวา อจฉราคณสงฆฏ ความวา อนหม แหงนางอปสรใหกกกองแลวดวยการขบรองและดนตร. บทวา ปสาจคณเสวตอธบายวา เทวบตรนน ยอมกลาวทาหมแหงนางอปสรนนนนแหละวาเปนหมแหงปศาจ. บทวา วน ความวา เทวบตรนนกลาวหมายเอาสวนชอ นนทนวน.จรงอย เทวบตรนยอมไมชอบใจทจะกลาว หมแหงเทวดาวาเปนหมแหงเทวดายอมกลาวหมแหงเทวดาวาเปนหมแหงปศาจ ดงน กเพราะจตตนยาม โดยความเปนผหนกแนนของตน. และไมกลาว สวนนนทนวนวาเปนสวนนนทนวนยอมกลาวสวนนนทนวนวาเปนบา โมหนะ (ปาเปนทหลง). บทวา กถยาตรา ภวสสต อธบายวา การออกไปจกมไดอยางไร การกาวออกไปจกมไดอยางไร ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคจงตรสบอกวปสสนาอนเปนปทฏฐาน (เหตใกล) แหงพระอรหตแกขาพระองค. ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงพจารณาอยวา เหตทเทวบตร นกาหนดอยนนแหละเปนอะไรหนอ ดงน ทรงทราบแลวซงความทเทวบตรนนเปนบรรพชตในศาสนาของพระองค จงทรงดารวา เทวบตรน ทากาละเพราะความเพยรอนแรงกลาแลวเกดในเทวโลกทงอตภาพของเธอนนในทเปนทจงกรมนนแหละ แมในวนนกมไดทาลายศลมาแลว ดงน. ธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลาย ยอมตรสบอกปฏปทาอนเปนสวนเบองตนกอนวา เธอจงชาระศลใหบรสทธกอน จงเจรญสมาธ จงทากมมสสกตปญญาใหทรง ดงน ราวกะนายชางจตรกรทาการตกแตงฝาผนง บอกแกอน-เตวาสกผไมมนใจในการกระทา ผเรมทาครงแรก ผไมชานาญในการทา ฉะนนแตวา เมอบคคลผกระทาเคยประกอบแลวประกอบทวแลว พระพทธเจา ทงหลายยอมตรสบอกสญญตาวปสสนาทเดยวซงเปนภาวะสขมลกซงอนเปน ปทฏฐานแหงพระอรหตมรรค.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 253 พระผมพระภาคเจา ทรงเขาพระทยดวา เทวบตรน เปนผกระทา ผมศลยงมไดทาลาย กมรรคหนงจกมแกเทวบตรนในอนาคต ดงน เมอจะทรงบอกสญญตาวปสสนา จงตรสคาวา อชโก นาม เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา อชโก อธบายวา มรรคประกอบดวยองคแปดชอวา ทางตรง เพราะความททางนนไมมการคดทงหลาย มการคดทางกายเปนตน. บทวา อภยา นาม สาทสา พระผมพระภาคเจา ตรสหมายเอาพระนพพาน. จรงอย ในพระนพพานนน ภยอะไร ๆ กไมม หรอวาภยนน ยอมไมมแกผถงพระนพพานแลว เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา อภยา นาม สาทสา แปลวา ทศนนชอวาไมมภย. บทวา รโถ อกชชโน ขอนพระผมพระภาคเจาทรงพระประสงคเอาอฏฐงคกมรรค. เหมอนอยางวา เมอเพลาแหงรถไมมนามนหยอด หรอวาเมอคนขนมากเกนไป ธรรมดารถกตองมเสยงดง คอยอมสงเสยงดง ฉนใดรถคออรยมรรค ฉนนนหามได จรงอย รถ คอ อรยมรรคนนแมสตวตงแปดหมนสพนขนอยโดยการนาไปคราวเดยวกน ยอมไมดง ยอมไมสงเสยง เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา อกชชโน แปลวา ไมมเสยงดง. บทวาธมมจกเกห ส ยโต อธบายวา ประกอบพรอมแลว ดวยลอคอธรรมทงหลาย กลาวคอความเพยรอนเปนไปทางกายและทางใจ. บทวา หร น แมโอตตปปะ พระผมพระภาคเจา กทรงถอเอาแลวดวยศพทวา หร นนแหละ.บทวา ตสส อปาลมโพ อธบายวา เมอนกรบทงหลายยนอยบนรถอนมในภายนอก ยอมมฝาททาดวยไมเพอตองการแกอนมใหตกไป ฉนใด หร และโอตตปปะแหงรถคอมรรคนอนมทงภายในและภายนอกเปนสมฏฐานเปนเครองปองกน ฉนนน. บทวา สตยสส ปรวารณ อธบายวา สตอนสมปยตดวยรถคอมรรคแมนเปนเกราะกาบง ราวกะรถของนกรบทหมดวยวตถทงหลายมหนงสหะเปนตน. บทวา ธมม ไดแก โลกกตรมรรค.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 254 บทวา สมมาทฏ ปเร ชว อธบายวา สมมาทฏฐแหงวปสสนา นา หนาไป คอเปนเครองดาเนนไปกอน (เปนประธาน) แหงมรรคนนมอยเพราะเหตนน มรรคนน จงชอวา มสมมาทฏฐนาหนา. ธรรมมสมมาทฏฐนาหนานน คอเหมอนอยางวา เมอราชบรษทงหลายทาหนทางใหสะอาดโดยการนาชนทงหลายมคนบอดคนงอยเปนตนออกไปกอน แลวพระราชาจงเสดจมาในภายหลง ฉนใด ครนเมอธรรมทงหลายมขนธเปนตน อนสมมาทฏฐแหงวปสสนาชาระใหหมดจดแลวดวยสามารถแหงความเหนโดยความเปนของไมเทยงเปนตน สมมาทฏฐแหงมรรคอนกาหนดรอยซงวฏฎะไดแลวในภม จงเกดขนในภายหลง ฉนนนนนแหละ. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ธมมาห สารถ พรม สมมาทฏ ปเร ชว แปลวา เรากลาวธรรมมสมมาทฏฐนาหนาวา เปนสารถ. พระผมพระภาคเจา ครนใหเทศนาสาเรจดวยประการฉะนนแลว ในทสดทรงแสดงสจจะ ๔ ในเวลาทสดลงแหงเทศนา เทวบตรตงอยเฉพาะแลวในโสดาปตตผล. เหมอนอยางวา ในเวลาทพระราชาเสวยพระกระยาหาร พระองคกยกขนเสวยโดยประมาณของพระองค บตรทนงอยทตกกยอมทาคาขาวโดยประมาณแกปากของตน ฉนใด ขอนกฉนนนนนแหละ เมอพระผมพระภาคเจาแมทรงแสดงเทศนาอนสดยอดคอพระอรหตอย สตวทงหลาย ยอมบรรลธรรมทงหลายมโสดาปตตผลเปนตนโดยสมควรแกธรรมเปนอปนสยของตน ฉะนน. แมเทวบตรนกบรรลโสดาปตตผลแลวบชาพระผมพระภาคเจาดวยวดถทงหลายมของหอมเปนตน แลวหลกไป. จบอรรถกถาอจฉราสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 255 ๗. วนโรปสตร

วาดวยเจรญบญไดทกเวลา

[๑๔๕] เทวดาทลถามวา ชนพวกไหนมบญ เจรญในกาลทก เมอทงกลางวนและกลางคน ชนพวกไหน ตงอยในธรรม สมบรณดวยศลเปนผไป สวรรค. [๑๔๖] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ชนเหลาใดสรางอาราม (สวนไม ดอกไมผล) ปลกหมไม (ใชรมเงา) สราง สะพาน และชนเหลาใดใหโรงนาเปนทาน และบอนาทงบานทพกอาศย ชนเหลานน ยอมมบญ เจรญในกาลทกเมอทงกลางวน และกลางคน ชนเหลานนตงอยในธรรม สมบรณดวยศล เปนผไปสวรรค.

อรรถกถาวนโรปสตร

พงทราบวนจฉยในวนโรปสตรท ๗ ตอไป ;- บทวา ธมมฏา สลสมปนนา แปลวา เทวดา ยอมทลถามวาชนพวกไหนตงอยในธรรมสมบรณดวยศล ดงน. พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงปญหานโดยวตถกอน จงตรสวา อารามโรปา เปนอาท. บรรดา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 256บทเหลานน บทวา อารามโรปา แปลวา ปลกสวนดอกไมและสวนผลไม.บทวา วนโรปา อธบายวา ทาการลอมเขตแดนในปาธรรมชาตทเกดขนเองแลว ทาเจดย ปลกตนโพธ ทาทจงกรม ทามณฑป กฏ ทหลกเรน และทพก ในเวลากลางวนและกลางคน. เมอบคคลปลกตนไมอาศยรมเงาใหอาศยอย ก ชอวา การปลกหมไม. บทวา เสตการกา ไดแกชนทงหลายสรางสะพานในทอนไมเสมอกนหรอ ยอมมอบเรอใหไป. บทวา ปป ไดแก โรงทใหนาดม. บทวา อทปาน ไดแก ทใดทหนงมสระโบกขรณและบอทมนาเปนตน. บทวา อปสสย ไดแก บานทพกอาศย พระบาลวา อปาสย กมแปลวา ใหเขาไปอาศย. บทวา สทา ป ปวฑฒต อธบายวา เมอไมตรกถงอกศลวตก หรอเมอไมหลบ บญยอมเจรญ. พระผมพระภาคเจาตรสวา บญยอมเจรญทกเมอ ดงน ทรงหมายเอาเนอความนวา กในกาลใดยอมระลกถง ในกาลนน บญยอมเจรญ ดงน. บทวา ธมมฏา สลสมปนนาอธบายวา ชอวา ตงอยแลวในธรรม เพราะความทบคคลนนดารงอยในธรรมชอวา สมบรณแลวดวยศล เพราะความทบคคลนนถงพรอมแลวดวยศลแมนน.อกอยางหนง เมอบคคลทงหลายทาบญทงหลายเหนปานน ชอวา ยอมบาเพญกศลธรรมสบ คอวาบคคลเหลานน ชอวา ตงอยแลวในธรรม เพราะความทบคคลเหลานน ตงอยในกศลธรรมสบเหลานน และชอวา สมบรณแลวดวยศลเพราะความทบคคลเหลานนถงพรอมแลวดวยศลนนนนแหละ ดงนแล. จบอรรถกถาวนโรปสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 257 ๘. เชตวนสตร

วาดวยสตวบรสทธดวยธรรม ๕ [๑๔๗] เทวดากราบทลวา กพระเชตวนมหาวหารนนน อนหม แหงทานผแสวงคณอยอาศยแลว อน พระพทธเจาผเปนพระธรรมราชาประทบ อยแลว เปนแหลงทเกดปตของขาพระองค กรรม ๑ วชชา ๑ ธรรม ๑ ศล ๑ ชวต อนอดม ๑ สตวทงหลายยอมบรสทธดวย คณธรรม ๕ น หาบรสทธดวยโคตรหรอ ดวยทรพยไม. เพราะเหตนนแหละ คน ผฉลาด เมอเหนประโยชนของตน ควร เลอกเฟนธรรมโดยอบายอนแยบคาย เพราะเมอเลอกเฟนเชนน ยอมหมดจดได ในธรรมเหลานน. พระสารบตรรปเดยวเทานน (เปนผ ประเสรฐ) ดวยปญญา ศล และความสงบ ภกษใดเปนผถงซงฝง ภกษนนกมทาน พระสารบตรนนเปนเยยม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 258 อรรถกถาเชตวนสตร

พงทราบวนจฉยในเชตวนสตรท ๘ ตอไป:- ในบทวา อท ห ต เชตวน ความวา อนาถบณฑกเทวบตรมากลาวอยางน เพอชมเชยพระเชตวนและพระอรยบคคลทงหลาย มพระ-พทธเจาเปนตน. บทวา อสส ฆนเสวต ไดแก อนหมแหงภกษอยอาศยแลวอนาถบณฑกเทวบตรนน ครนกลาวชมเชยพระเชตวนดวยคาถาทหนงอยางน แลว บดน เมอจะกลาวถงอรยมรรค จงกลาวคาวา กมม วชชา เปนตนแปลความวา กรรม ๑ วชชา ๑ ธรรม ๑ ศล ๑ ชวตอนอดม ๑ สตวทงหลายยอมบรสทธ ดวยคณธรรม ๕ น หาไดบรสทธดวยโคตร หรอดวยทรพยไม. เหตนนแหละ คนผฉลาดเมอเหน ประโยชนของตนควรเลอกเฟนธรรมโดย อบายอนแยบคาย เลอกเฟนเชนน ยอม หมดจดในธรรมเหลานน. บรรดาบทเหลานน บทวา กมม ไดแก มรรคเจตนา. บทวา วชชา ไดแก มรรคปญญา. บทวา ธมโม ไดแก ธรรมทงหลายอนเปนฝายสมาธ. บทวา สล ชวตมตตม อธบายวา เทวดานนยอมแสดงชวตอนสงสดของบคคลผตงอยในศล. อกอยางหนง บทวา วชชา ไดแก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 259สมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ. บทวา ธมโม ไดแก สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ. บทวา สล ไดแก สมมาวาจา และสมมากมมนตะ. บทวาชวตมตตม ไดแก ชวตของผตงอยในศลนเปนชวตสงสด. บทวา เอเตนมจจา สชฌนต ความวา สตวทงหลายยอมบรสทธไดดวยมรรคอนประกอบดวยองคแปดน. บทวา ตสมา ความวา สตวทงหลายยอมบรสทธดวยมรรค เหตใดเพราะเหตนน สตวทงหลายยอมไมบรสทธไดดวยโคตร และดวยทรพย.บทวา โยนโส วจเน ธมม อธบายวา พงวนจฉยธรรมอนเปนฝายสมาธโดยอบาย. บทวา เอว ตตถ วสชฌต ไดแก เลอกธรรมนนอยางนยอมหมดจดไดดวยอรยมรรค. อกอยางหนง บทวา โยนโส วจเน ธมมไดแก พงวนจฉยธรรม ๕ กองโดยอบาย. บทวา เอว ตตถ วสชฌตไดแก ยอมบรสทธในสจจะ ๔ เหลานนไดอยางไร. บดน อนาถบณฑกเทวบตรนน เมอจะกลาวชมเชยพระสารบตรเถระจงกลาวคาวา สารปตโตว เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สารปตโตวนเปนคากลาวถงตาแหนง อธบายวา อนาถบณฑกเทวบตรนนยอมกลาววาพระสารบตรเทานน เปนผประเสรฐสดดวยธรรมเหลานมปญญาเปนตน. บทวาอปสเมน ไดแก ความสงบจากกเลส. บทวา ปารคโต แปลวา ผถงพระนพพาน. อธบายวา เทวดานนยอมกลาววา ภกษรปใดรปหนงบรรลพระนพพาน ภกษนนเปนเยยม คอวา ชอวา เยยมกวาพระสารบตรเถระยอมไมม ดงน. คาทเหลอมเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาเชตวนสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 260 ๙. มจฉรสตร วาดวยวบากของคนตระหน

[๑๔๘] เทวดาทลถามวา คนเหลาใดในโลกน เปนคนตระหน เหนยวแนน ดแตวาเขา ทาการกดขวาง คนเหลาอนผใหอย. วบากของคนพวกนน จะเปนเชนไร และสมปรายภพของเขา จะเปนเชนไร. ขาพระองคมาเพอทลถาม พระผมพระภาคเจา ไฉนขาพระองคจงจะ รความขอนน. [๑๔๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา คนเหลาใดในโลกน เปนคนตระหน เหนยวแนน ดแตวาเขา ทาการกดขวาง คนเหลาอนผใหอย. คนเหลานนยอมเขา ถงนรก กาเนดสตวดรจฉาน หรอยมโลก ถาหากถงความเปนมนษย กเกดในสกล คนยากจน ซงจะหาทอนผา อาหาร ความ ราเรงและความสนกสนานไดโดยยาก. คนพาลเหลานนตองประสงคสงใดแตผอน เขายอมไมไดแมสงนน สมความปรารถนา นนเปนผลในภพน และภพหนากยงเปน ทคตอกดวย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 261 [๑๕๐] เทวดาทลถามวา กขอนขาพระองคเขาใจชดอยางน (แต) จะทลถามขออนกะพระโคดม ชน เหลาใดในโลกมไดความเปนมนษยแลวร ถอยคา ปราศจากความตระหน เลอมใส ในพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆ เปนผมความเคารพแรงกลา วบากของ ชนเหลานนจะเปนเชนไร และสมปรายภพ ของเขาจะเปนเชนไร ขาพระองคมาเพอ ทลถามพระผมพระภาคเจา ไฉนขาพระ- องคจงจะรความขอนน. [๑๕๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ชนเหลาใดในโลกนไดความเปน มนษยแลว รถอยคา ปราศจากความ ตระหน เลอมใสในพระพทธเจา พระ- ธรรมและพระสงฆ เปนผมความเคารพ แรงกลา ชนเหลานยอมปรากฏในสวรรค อนเปนทอบต หากถงความเปนมนษย ยอมเกดในสกลทมงคง ไดผาอาหารความ ราเรงและความสนกสนานโดยไมยาก พง มอานาจแผไปในโภคทรพยทผอนหา สะสมไว บนเทงใจอย นนเปนวบากใน ภพน ทงภพหนากเปนสคต.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 262 อรรถกถามจฉรสตร

พงทราบวนจฉยในมจฉรสตรท ๙ ตอไป :- บทวา มจฉรโน แปลวา ผประกอบดวยความตระหน. จรงอยคนบางคนไมยอมเหยยดมอออกไหวแมภกษทงหลายในทเปนทอยของตน คอวาอบาสกคนหนงไปในทอนเขาไปสวหารไหวโดยเคารพแลว ทาการทกทายปราศรย กบภกษดวยถอยคาอนไพเราะวา ขาแตทานผเจรญ ทานทงหลายยอมไมมาสทเปนทอยของพวกกระผม ทนน เปนประเทศอนสมบรณ พวกกระผมสามารถเพอทาการบารงพระผเปนเจาทงหลายดวยาคและภตเปนตน.ภกษคควาอบาสกนมศรทธาจะสงเคราะหพวกเราดวยขาวยาคเปนตน . ลาดบนน พระเถระรปหนงเขาไปบานนน เพอเทยวไปบณฑบาต. ฝายอบาสกนนเหนพระเถระนนแลว ยอมเลยงไปทางอน หรอเขาไปสเรอน คดวา ถาพระเถระมาประจญหนา เรากตองยกมอไหว แลวกตองถวายภกษาแกพระผเปนเจาอยากระนนเลย เราจะไปดวยการงานอะไรสกอยางหนง ดงนแลวหลบหลกไปพระเถระเทยวไปสบานทงสน เปนผมบาตรเปลาเทยวออกมาแลว. ขอน ชอวา ความตระหนอยางออน (มทมจฉรยะ). บคคลแมมใชทายก ยอมทาราวกะวาเปนทายก คอเปนผประกอบดวยเหตอนใดนน ในทนทานประสงคเอาบคคลผมความตระหนจด (ถทธ-มจฉรยะ) คอวา อบาสกนนประกอบดวยมจฉรยะอนใด เมอมผกลาววาภกษทงหลายเขาไปเพอบณฑบาต พระเถระทงหลายยนอยแลว ดงน กจะพดวา เทาของเราเจบมใชหรอ จะเปนผกระดางยนอย ดจเสาหน หรอดจตอไม ยอมไมกระทาแมสามจกรรม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 263 บทวา กทรยา ความเหนยวแนน นเปนไวพจนของความตระหน นนแหละ เพราะวา ความตระหนอยางออน ทานเรยกวา มจฉรยะ สวนความตระหนจด ทานเรยกวา กทรยะ. คาวา ปรภาสกา ดแตวาเขา คอวาเหนภกษทงหลาย ยนอยทประตบาน กจะคกคามดวยคาวา พวกทานไถนามาหรอ หรอหวานขาวมา จงมาเรวนก แมพวกเรากยงไมไดเพอตน จกไดอาหารเพอทานแตทไหน ดงนเปนตน. คาวา อนตรายกรา แปลวาทาการกดขวาง คอ เปนผทาอนตรายทงหลายของชนเหลานคอ ทาอนตรายสวรรคของทายก ทาอนตรายลาภของปฏคาหก และทาลายตวเอง. คาวาสมปราโย ไดแก ปรโลก. คาวา รต ไดแก ความราเรงในกามคณ ๕. คาวา ขฑฑา ไดแก ความสนกสนาน ๓ อยาง มความสนก-สนานทางกายเปนตน. คาวา ทฏเ ธมเม ส วปาโก ไดแก นนเปนวบากในภพปจจบน ซงเปนท ๆ คนเกดแลว ๆ. คาวา สมปราโย จ ทคคต ไดแก บคคลเหลานน ยอมเขาถงยมโลก เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ภพหนากเปนทคต. คาวา วท รถอยคา ความวา ภกษทงหลายยนอยทประตบานถงจะเปนผนงแมกจรง ถงอยางนน กชอวา ยอมกลาววา ขอพวกทานจงใหภกษาเพอประโยชน ดงน คอวา ชนเหลาใด ยอมแบงไทยธรรมโดยกลาววา พวกเราจะหงภต ชนพวกนยอมไมหง เมอเราไมหงอย พวกภกษจกไดภตแตทไหน ดงน เพราะเหตนน ชนเหลานน จงชอวา วทญแปลวา รถอยคา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 264 คาวา ปกาเสนต ยอมปรากฏ คอวา ยอมรงโรจนดวยรศมแหง วมาน. คาวา ปรสมภเตส แปลวา โภคทรพยทผอนหาสะสมไว ไดแกทผอนรวบรวมไว. คาวา ทงภพหนากเปนสคต ความวา สมปรายภพทพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางนวา เอเต มคคา ดงน ชอวา สคต.อกอยางหนง อธบายวา เมอชนเหลานนแมทงสองพวกเคลอนแลวจากทนนภพหนาอก ยอมเปนทคต และสคต ดงนแล. จบอรรถกถามจฉรสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 265 ๑๐. ฆฏกรสตร

วาดวยภกษ ๗ รป ตดเครองผก

[๑๕๒] ฆฏกรพรหมกราบทลวา ภกษ ๗ รปผเขาถงพรหมโลกชอวา อวหา เปนผหลดพนแลวมราคะ โทสะ สนแลว ขามเครองเกาะเกยวในโลกได แลว. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา กภกษเหลานนคอผใดบาง ผขาม เครองของเปนบวงของมารทขามไดแสน- ยาก ละกายของมนษยแลวกาวลวงซง ทพยโยคะ. ฆฏกรพรหมกราบทลวา คอทานอปกะ ๑ ทานผลคณฑะ ๑ ทานปกกสาต ๑ รวมเปน ๓ ทาน ทาน ภททยะ ๑ ทานขณฑเทวะ ๑ ทานพหทนต ๑ ทานสงคยะ ๑ (รวมเปน ๗ ทาน) ทานเหลานนลวนแตละกายของมนษย กาวลวงทพยโยคะไดแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 266 [๑๕๓] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ทานเปนผมความฉลาด กลาว สรรเสรญภกษเหลานน ผละบวงมารได แลว ภกษเหลานนตรสรธรรมของใครเลา จงตดเครองผกคอภพเสยได. [๑๕๔] ฆฏกรพรหมกราบทลวา ทานเหลานน ตรสรธรรมของผใด จงตดเครองผกคอภพเสยได ผนนไมมอน ไปจากพระผมพระภาคเจา และธรรมนน ไมมอนไปจากคาสงสอนของพระองค. นามและรปดบไมเหลอในธรรมใด ทานเหลานนไดรธรรมนนในพระศาสนา น จงตดเครองผกคอภพเสยได. [๑๕๕] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ทานกลาววาจาลกรไดยาก เขาใจ ใหดไดยาก ทานรธรรมของใคร จงกลาว วาจาเชนนได. [๑๕๖] ฆฏกรพรหมกราบทลวา เมอกอนขาพระองคเปนชางหมอ ทาหมออยในเวภฬงคชนบทเปนผเลยง มารดาและบดา ไดเปนอบาสกของพระ- กสสปพทธเจา เปนผเวนจากเมถนธรรม เปนผประพฤตพรหมจรรย ไมเกยวดวย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 267 อามส ไดเคยเปนคนรวมบานกบพระองค ทงไดเคยเปนสหายของพระองคในกาล ปางกอน ขาพระองครจกภกษ ๗ รป เหลาน ผหลดพนแลว มราคะและโทสะ สนแลว ผขามเครองของในโลกไดแลว. [๑๕๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา แนะนายชางหมอ ทานกลาวเรอง อยางใด เรองนนไดเปนจรงแลวอยางนน ในกาลนน เมอกอนทานเคยเปนชางหมอ ทาหมออยในเวภฬงคชนบท เปนผเลยง มารดาและบดา เปนอบาสกของพระ- กสสปพทธเจา เปนผเวนจากเมถนธรรม เปนผประพฤตพรหมจรรย ไมเกยวดวย อามส ไดเปนคนเคยรวมบานกนกบเรา ทงไดเคยเปนสหายของเราในปางกอน. พระสงคตกาจารยกลาววา สหายเกาทงสอง ผมตนอนอบรม แลว ทรงไวซงสรระมในทสด ไดมา พบกนดวยอาการอยางน. จบฆฏกรสตร จบ อาทตตวรรค ท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 268 อรรถกถาฆฏกรสตร

พงทราบวนจฉยในฆฏกรสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา ผเขาถง ไดแก เขาถงแลวดวยอานาจแหงความเกดขน.บทวา เปนผหลดพนแลว ไดแก เปนผหลดพนแลว ดวยความหลดพนแหงพระอรหตผลในระหวางแหงเวลาใกลชดกบความอบตขนในอวหาพรหมโลก. ในขอน พระผมพระภาคเจาตรสสงโยชนเบองตา ๕ อยางนวา มานสเทห แปลวากายของมนษย. ตรสสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ อยาง ดวยบทวา ทพพโยค แปลวา ทพยโยคะ น. บทวา อปจจค แปลวา กาวลวงแลว. บทวา ทานอปกะ เปนตน เปนชอของพระเถระเหลานน. บทวาความฉลาด ในคาวา ทานเปนผมความฉลาด กลาวสรรเสรญภกษเหลานน นมอยแกบคคลนใด เพราะเหตนน บคคลนน จงชอวา มความฉลาดอธบายวา ทานเปนผมความฉลาด มวาจาไมมโทษกลาวชมเชยสรรเสรญพระเถระเหลานน คอวา ตรสวา ดกอนเทวบตร ทานเปนผฉลาด. บทวาต เต ธมม อธาย ความวา พระเถระเหลานนรธรรมนนในพระศาสนาของพระองคน. บทวา คมภร ไดแก มอรรถอนลก. บทวา ผประพฤตพรหมจรรยไมเกยวดวยอามส ความวา ชอวา ผประพฤตพรหมจรรยไมเกยวดวยอามส คอ พระอนาคาม. อธบายวา ไดสาเรจเปนพระอนาคามแลว.บทวา อหวา แปลวา ไดเคยเปนแลว. บทวา สคาเมยโย แปลวา ไดเคยเปนคนรวมบานกบพระองค. ปรโยสานคาถา พระสงคตกาจารยทงหลายกลาว. จบอรรถกถาฆฏกรสตรท ๑๐ จบอาฑตตวรรคท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 269 สตรทกลาวในอาทตตวรรคนน คอ ๑. อาทตตสตร ๒. กนททสตร ๓. อนนสตร ๔. เอกมลสตร๕. อโนมยสตร ๖. อจฉราสตร ๗. วนโรปสตร ๘. เชตวนสตร๙. มจฉรสตร ๑๐. ฆฏกรสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 270 ชราวรรคท ๖

๑. ชราสตร

[๑๕๘] เทวดาทลถามวา อะไรหนอ ยงประโยชนใหสาเรจจน กระทงชรา อะไรหนอ ตงมนแลวยง ประโยชนใหสาเรจ อะไรหนอ เปนรตนะ ของคนทงหลาย อะไรหนอ โจรลกไปไม ได. [๑๕๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศลยงประโยชนใหสาเรจจนกระทง ชรา ศรทธาตงมนแลวยงประโยชนให สาเรจ ปญญาเปนรตนะของคนทงหลาย บญอนโจรลกไปไมได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 271 อรรถกถาชราสตร

พงทราบวนจฉยในสตรท ๑ แหงชราวรรคท ๖ ตอไป :- บทวา สาธ ความวา ยอมใหบรรลประโยชนอนด. พระผมพระ-ภาคเจา ยอมทรงแสดงคาวา สาธ น ดวยบทวา สล ยาว ชรา น กเครองประดบ ทงหลายมแกวมกดาแกวมณและผาเปนตน ยอมงามแกบคคลในเวลาทยงเปนหนมสาวเทานน เมอบคคลทรงเครองประดบเหลานนในเวลาทตนเปนผแกคราคราแลวเพราะชรา กจะประสบถอยคาอนบคคลพงกลาววาบคคลนยอมปรารถนาจะเปนเดกแมในวนน เหนจะเปนบา ดงน สวนศลหาเปนเชนนนไม เพราะวา ศลยอมงามตลอดกาลเปนนตย ชนทงหลายยอมรกษาศลในวยเดกกด ในวยกลางคนกด ในวยแกกด ยอมไมมผทจะกลาววามประโยชนอะไรดวยศลของบคคลน ดงน. บทวา ศรทธาตงมนแลวยงประโยชนใหสาเรจ อธบายวา ชอวา ศรทธาตงมนอนมาแลวดวยมรรคยอมยงประโยชนใหสาเรจ เหมอนศรทธาของชนทงหลายมหตถกะอบาสกชาวอาฬวกะและจตตคหบด เปนตน. ในคาวา ปญญาเปนรตนะของคนทงหลาย นบณฑตพงทราบวาเปน รตนะ เพราะชนทงหลายทาความยาเกรง. สมจรงตามทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ถาวารตนะ คอบคคลผอนบคคลพงทาความยาเกรงไซร พระผมพระภาคเจาผเปนบรษเพยงดงสหะ กเปนผอนบคคลพงทาความยาเกรงมใชหรอ แมชนทงหลายผควรยาเกรงในโลกมอย ชนเหลานน ควรทาความยาเกรงในพระผมพระภาคเจา ผวา รตนะ คอบคคลผประกอบความยนดไซร พระผมพระภาคเจาผเปนบรษเพยงดงสหะ กเปนผอนบคคลพงทาความยนดมใชหรอ เพราะเมอพระพฤตตามคาของพระองค

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 272ยอมอภรมยดวยความสข อนเกดแตความพอใจในฌาน และความสขอนเกด แตความยนด ผวา รตนะ คอ เปนผไมมใครเสมอไซร พระผมพระภาคเจาผเปนบรษเพยงสหะ กไมมบคคลเสมอ (มคณอนบคคลชงไมได) มใชหรอเพราะพระผมพระภาคเจา มพระบารมอนเปนความดยงกวาความดทงหลายใคร ๆ ไมอาจเพอจะเสมอ (ใคร ๆ ไมอาจเพอชงได) ผวา รตนะ คอ เปนบคคลหาไดโดยยาก พระผมพระภาคเจา ผเปนบรษเพยงดงสหะ กเปนบคคลทหาไดโดยยาก มใชหรอ ผวา รตนะ คอเครองใชสอยของสตวอนไมทรามพระผมพระภาคเจา กเปนผไมทรามดวยศล สมาธ ปญญา วมตต วมตตญาณ-ทสสนะ มใชหรอ. แตในทน ตรสวา ปญญาเปนรตนะ เพราะอรรถวาเปนความปรากฏแหงพระผมพระภาคเจาอนบคคลหาไดโดยยาก. บทวา บญ ไดแก บญเจตนา (เจตนาอนเปนบญ) เพราะวาเจตนานนถงความเปนภาวะมใชรป อนใคร ๆ ไมอาจเพอนาไปได ดงนแล. จบอรรถกถาชรสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 273 ๒. อชรสาสตร

[๑๖๐] เทวดาทลถามวา อะไรหนอ เพราะไมชารดจงยง ประโยชนใหสาเรจ อะไรหนอ ดารงมน แลว ยงประโยชนใหสาเรจ อะไรหนอ เปนรตนะของชนทงหลาย อะไรหนอ บคคลพงนาใหพนจากพวกโจรได. [๑๖๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศล เพราะไมชารดจงยงประโยชน ใหสาเรจ ศรทธา ดารงมนแลว ยง ประโยชนใหสาเรจ ปญญา เปนรตนะของ คนทงหลาย บญ อนบคคลพงนาไปให พนจากพวกโจรได.

อรรถกถาอชราสาสตร

พงทราบวนจฉยในอชรสาสตรท ๒ ตอไป :- บทวา อชรสา แปลวา เพราะไมชารด คอไมวบต. เพราะวาศลอนไมวบตนนแหละ ยอมยงประโยชนใหสาเรจ. ชนทงหลายแมจะเปนอาจารยและอปชฌายเปนตน ยอมไมสงเคราะหบคคลผมศลวบตแลว ดงนน บคคลพงฝกตนในท ๆ ตนไปแลว ๆ นนแหละ ดงนแล. จบอรรถกถาอชราสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 274 ๓. มตตสตร

[๑๖๒] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนมตรของคนเดนทาง อะไรหนอเปนมตรในเรอนของตน อะไร เปนมตรของคนมธระเกดขน อะไรเปน มตรตดตามไปถงภพหนา. [๑๖๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา พวกเกวยน พวกโคตางเปนมตร ของคนเดนทาง มารดาเปนมตรในเรอน ของตน สหายเปนมตรของคนผมธระเกด ขนเนองๆ บญทตนทาเองเปนมตรตดตาม ไปถงภพหนา.

อรรถกถามตตสตร

พงทราบวนจฉยในมตตสตรท ๓ ตอไป :- บทวา สตโถ ไดแก คนเดนทางรวมกน หรอเดนทางดวยลาแขงหรอวาคนเดนทางดวยเกวยน. บทวา มตต ไดแก เมอโรคเกดขนแลวบคคลชอวา เปนมตร เพราะนาไปดวยวอ หรอวาดวยยานอนใหถงทดวยความปลอดภย. บทวา ในเรอนของตน ความวา เมอโรคเหนปานนน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 275เกดขนแลวในบานของตน ชนทงหลายมบตรและภรรยาเปนตน ยอมรงเกยจ แตมารดา ยอมสาคญแมซงของไมสะอาดของบตร ราวกะวาทอนจนทนเพราะฉะนน มารดานน จงชอวา เปนทงมตรทงสหายในเรอนของตน. บทวาอตถชาตสส แปลวา ของบคคลผมธระเกดขน อธบายวา บคคลใด ยอมนากจนนไป ทาใหสาเรจ บคคลนนชอวา สหาย ชอวา มตร เพราะความเปนคอใหกจทงหลายสาเรจรวมกน. แตวา ชนทงหลายผเปนสหายในการดมนาเมา มสราเปนตน ไมชอวา เปนมตร. บทวา สมปรายก ไดแก เปนประโยชนเกอกลในภพหนา. จบอรรถกถามตตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 276 ๔. วตถสตร

[๑๖๔] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนทตงของมนษยทง- หลาย อะไรหนอเปนสหายอยางยงในโลกน เหลาสตวมชวตทอาศยแผนดน อาศย อะไรหนอเลยงชพ. [๑๖๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บตรเปนทตงของมนษยทงหลาย ภรรยาเปนสหายอยางยง เหลาสตวมชวต ทอาศยแผนดน อาศยฝนเลยงชพอย.

อรรถกถาวตถสตร

พงทราบวนจฉยในวตถสตรท ๔ ตอไป :- บทวา ปตตา วตถ อธบายวา บตรทงหลาย ชอวา เปนทตงเพราะอรรถวาปฏบตในเวลาทมารดาบดาเปนคนแก. บทวา ปรมา ความวาภรรยา ชอวา เปนเพอนอยางยง เพราะความทความลบแมตนไมบอกบคคลอน กตองบอกแกภรรยา ดงนแล. จบอรรถกถาวตถสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 277 ๕. ปฐมชนสตร

[๑๖๖] เทวดาทลถามวา อะไรหนอยงคนใหเกด อะไรหนอ ของเขายอมวงพลาน อะไรหนอเวยนวาย ไปยงสงสาร อะไรหนอเปนภยใหญ ของเขา. [๑๖๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ตณหายงคนใหเกด จตของเขายอม วงพลาน สตวเวยนวายไปยงสงสาร ทกข เปนภยใหญของเขา.

อรรถกถาปฐมชนสตร

พงทราบวนจฉยในปฐมชนสตรท ๕ เปนตน :- บทวา วธาวต ไดแก ยอมวงไปทางนและทางน ดวยอานาจแหงการไปในทตาง ๆ มสมทรเปนตน. บทวา ทกขา ไดแก จากวฏทกข.บทวา ปรายน ไดแก ความเกดขนแหงวบาก เปนทพง. จบอรรถกถาปฐมชนสตรท ๕ เปนตน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 278 ๖. ทตยชนสตร

[๑๖๘] เทวดาทลถามวา อะไรหนอยงคนใหเกด อะไรหนอ ของเขายอมวงพลาน อะไรหนอเวยนวาย ไปยงสงสาร สตวยอมไมหลดพนจาก อะไร. [๑๖๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ตณหายงคนใหเกด จตของเขายอม วงพลาน สตวเวยนวายไปยงสงสาร สตว ยอมไมหลดพนจากทกข.

๗. ตตยชนสตร

[๑๗๐] เทวดาทลถามวา อะไรหนอยงคนใหเกด อะไรหนอ ของเขายอมวงพลาน อะไรหนอเวยนวาย ไปยงสงสาร อะไรหนอเปนทพานกของ สตวนน. [๑๗๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ตณหายงคนใหเกด จตของเขายอม วงพลาน สตวเวยนวายไปยงสงสาร กรรม เปนทพานกของสตวนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 279 ๘. อปปถสตร

[๑๗๒] เทวดาทลถามวา อะไรหนอบณฑตกลาววาเปนทางผด อะไรหนอสนไปตามคนและวน อะไรหนอ เปนมลทนของพรหมจรรย อะไรหนอ มใชนาแตเปนเครองชาระลาง. [๑๗๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ราคะบณฑตกลาววาเปนทางผด วยสนไปตามคนและวน หญงเปนมลทน ของพรหมจรรย หมสตวนยอมตดอยใน หญงน ตบะและพรหมจรรยนน มใชนา แตเปนเครองชาระลาง. อรรถกถาอปปถสตร

พงทราบวนจฉยในอปปถสตรท ๘ ตอไป :- บทวา ราโค อปปโถ ความวา ราคะนนมใชทางของผไปสสคตและพระนพพาน. บทวา รตตทวกขโย ไดแก ยอมสนไปทงกลางคนและกลางวน. บทวา อตถ อธบายวา มลทนภายนอกทเหลอ (นอกจากมลทนของพรหมจรรย) บคคลอาจเพอชาระลางใหสะอาดไดโดยการตกแตงแกไขให

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 280ปราศจากไปเปนตน สวนผทถกตองมลทน คอ มาตคาม ไมอาจเพอใหบรสทธได เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา หญงเปนมลทน ดงน. บทวา เอตถ แปลวา หมสตวยอมตดอยในหญงน. บทวา ตโปความวา เปนชอของอนทรยสงวร ธดงคคณ และทกกรกรยา แตในทนยกเวนทกกรกรยาเสย จงสมควรเปนปฏปทาทเผากเลสแมทงหมด. บทวาพรหมจรย ไดแก เมถนวรต ดงนแล. จบอรรถกถาอปปถสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 281 ๙. ทตยสตร

[๑๗๔] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนเพอนของคน อะไร หนอยอมปกครองคนนน และสตวยนด ในอะไรจงพนจากทกขทงปวงได. [๑๗๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศรทธาเปนเพอนของคน ปญญา ยอมปกครองคนนน สตวยนดในพระ- นพพานจงพนจากทกขทงปวงได.

อรรถกถาทตยสตร

พงทราบวนจฉยในทตยสตรท ๙ ตอไป :- บทวา กสส จาภรโต แปลวา ยนดในอะไร. บทวา ทตยาแปลวา เปนเพอนของผไปสสวรรคและพระนพพาน. บทวา ปา เจนปสาสต อธบายวา ปญญา ยอมแนะนาวา เจาจงกระทาสงน อยากระทาสงนกะคนนน ดงน. จบอรรถกถาทตยสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 282 ๑๐. กวสตร

[๑๗๖] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนตนเหตของคาถา อะไรหนอเปนเครองปรากฏ (พยญชนะ) ของคาถาเหลานน คาถาอาศยอะไรหนอ อะไรหนอเปนทอาศยของคาถา. [๑๗๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ฉนทเปนตนเหตของคาถา อกขระ เปนเครองปรากฏ (พยญชนะ) ของคาถา คาถาอาศยแลวซงชอ กวเปนทอาศยของ คาถา.

อรรถกถากวสตร

พงทราบวนจฉยในกวสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา ฉนโท นทาน ความวา ฉนทอนมคายตฉนท (ขบรอง)เปนอาท เปนตนเหตของคาถาทงหลาย อธบายวา กวเมอเรมคาถา อนตงขนในเบองตน กยอมเรมวา ขอคาถาจงมอยโดยฉนทอนเราทาแลวดงน.บทวา วยชน ไดแก การใหเกดขน. เพราะวาอกขระยอมยงบทใหเกดบทกยอมยงคาถาใหเกด. คาถายอมสองถงเนอความ. บทวา นามสนนสสตา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 283ไดแก อาศยการตงชอเชนมคาวา สมทรเปนตน อธบายวา คาถาเมอเรมก ตองอาศยนาม (ชอ) อยางใดอยางหนง มสมทร แผนดนเปนตนนนแหละแลวจงเรม. บทวา อาสโย แปลวา เปนทอาศย อธบายวา เพราะคาถาทงหลายยอมเปนไปเพราะกว ทงกวนนกเปนทอาศยของคาถาทงหลาย ดงน. จบอรรถกถากวสตรท ๑๐ และจบชราวรรคท ๖

รวมพระสตรในชราวรรคท ๖ ๑. ชราสตร พรอมทงอรรถกถา ๒. อชรสาสตร พรอมทงอรรถกถา ๓. มตตสตร พรอมทงอรรถกถา ๔. วตถสตร พรอมทงอรรถกถา ๕. ปฐมชนสตร พรอมทงอรรถกถา ๖. ทตยชนสตร พรอมทงอรรถกถา ๗. ตตยชนสตร พรอมทงอรรถกถา ๘. อปปถสตร พรอมทงอรรถกถา ๙. ทตยสตร พรอมทงอรรถกถา ๑๐. กวสตร พรอมทงอรรถกถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 284 อนธวรรคท ๗

๑. นามสตร

วาดวยเทวตาปญหา ๓ ขอ

[๑๗๘] เทวดาทลถามวา อะไรหนอครอบงาสงทงปวง สง ทงปวงทยงขนไปกวาสงอะไร ยอมไมม สงทงปวงเปนไปตามอานาจของธรรมอน หนง คออะไร. [๑๗๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ชอยอมครอบงาสงทงปวง สง ทงปวงทยงขนไปกวาชอไมม สงทงปวง เปนไปตามอานาจของธรรมอนหนงคอชอ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 285 อรรถกถานามสตร

พงทราบวนจฉยในนามสตรท ๑ แหงอนธวรรค ตอไป :- บทวา นาม สพพ อนธภว แปลวา นามยอมครอบงาสงทงปวงคอ ยอมเกดขน อธบายวา สตวหรอวาสงขารทพนจากนามอนเปนกตตศพทในภายนอกเกดขน ยอมไมม. จรงอย ชนทงหลายยอมไมรนามคอชออนน แหงตนไมใด หรอวาแผนดนใด คาไมมชอนนแหละ กเปนนาม (ชอ) ของสงนนได. จบอรรถกถานามสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 286 ๒. จตตสตร

[๑๘๐] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรยอมนาไป อนอะไร หนอยอมเสอกไสไป โลกทงหมดเปนไป ตามอานาจของธรรมอนหนง คออะไร. [๑๘๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกอนจตยอมนาไป อนจตยอม เสอกไสไป โลกทงหมดเปนไปตามอานาจ ของธรรมอนหนงคอ จต.

อรรถกถาจตตสตร

พงทราบวนจฉยในจตตสตรท ๒ ตอไป :- บทวา สพเพว จ สมนวต ความวา ธรรมเหลาใดยอมไปสอานาจของจต จตนยอมครอบงาธรรมเหลานนนนแหละทงสน. จบอรรถกถาจตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 287 ๓. ตณหาสตร

[๑๘๒] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรหนอยอมนาไป อน อะไรหนอยอมเสอกไสไป โลกทงหมด เปนไปตามอานาจของธรรมอนหนงคอ อะไร. [๑๘๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกอนตณหายอมนาไป อนตณหา ยอมเสอกไสไป โลกทงหมดเปนไปตาม อานาจของธรรมอนหนง คอตณหา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 288 ๔. สญโญชนสตร

[๑๘๔] เทวดาทลถามวา โลกมอะไรหนอเปนเครองประกอบ ไว อะไรหนอเปนเครองเทยวไปของโลก นน เพราะละขาดซงธรรมอะไรจงเรยกวา นพพาน. [๑๘๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกมความเพลดเพลนเปนเครอง ประกอบไว วตกเปนเครองเทยวไปของ โลกนน เพราะละตณหาเสยไดขาด จง เรยกวานพพาน.

อรรถกถาสญโญชนสตร

พงทราบวนจฉยในสญโญชนสตรท ๔ ตอไป :- บทวา กส ส โยชโน ความวา อะไรเปนสงโยชน อะไรเปนเครองผกไว. บทวา วจรณ ไดแก เทาทงหลายเปนเครองเทยวไป. บทวาวจรณ นเปนคาเอกพจนใชในอรรถแหงพหพจน. บทวา วตกกสส วจรณาไดแก วตก เปนเทาของโลก. จบอรรถกถาสญโญชนสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 289 ๕. พนธนสตร

[๑๘๖] เทวดาทลถามวา โลกมอะไรหนอเปนเครองผกไว อะไรหนอเปนเครองเทยวไปของโลกนน เพราะละเสยไดซงอะไร จงตดเครองผก ไดหมด. [๑๘๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกมความเพลดเพลนเปนเครองผก ไว วตกเปนเครองเทยวไปของโลกนน เพราะละตณหาเสยไดขาด จงตดเครองผก ไดหมด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 290 ๖. อพภาหตสตร

[๑๘๘] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรหนอกาจดแลว อน อะไรหนอลอมไวแลว อนลกศรคออะไร เสยบแลว อนอะไรเผาแลวในกาลทกเมอ. [๑๘๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกอนมฤตยกาจดแลว อนชราลอม ไวแลว อนลกศรคอตณหาเสยบแลว อน ความอยากเผาใหรอนแลวในกาลทกเมอ.

อรรถกถาอพภาหตสตร

พงทราบวนจฉยในอพภาหตสตรท ๖ ตอไป :- บทวา เกนสส อพภาหโต แกเปน เกน อพภาหโต แปลวาอะไร กาจดแลว. ส อกษรเปนเพยงนบาต. บทวา อจฉาธมายโต แกเปน อจฉาย อาทตโต แปลวา อนความอยากเผาใหรอนแลว. จบอรรถกถาอพภาหตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 291 ๗. อฑฑตสตร

[๑๙๐] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรหนอดกไว อนอะไร หนอลอมไว โลกอนอะไรหนอปดไว โลก ตงอยแลวในอะไร. [๑๙๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกอนตณหาดกไว อนชราลอมไว โลกอนมฤตยปดไว โลกตงอยแลวในทกข.

อรรถกถาอฑฑตสตร

พงทราบวนจฉยในอฑฑตสตรท ๗ ตอไป:- บทวา ตณหาย อฑฑโต แกเปน ตณหาย อลลงฆโต แปลวา อนตณหาดกไว อธบายวา กเชอก คอ ตณหารอยรดมดจกษใหตดกบหลกคอรป รอยรดโสตเปนตน กบเสยงเปนตน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา โลกอนตณหาดกไวแลว ดงน. บทวา มจจนา ปหโตแปลวา อนมฤตยปดแลว อธบายวา กรรมกระทาอตภาพใหตดกนไปเปนพดกสตวทงหลายยอมไมรความเกดคดตอกน ไปแหงจตดวงหนงทไมหางกนเพราะถกเวทนาในเวลาใกลตอความตายทมกาลงปดบงไว (ทวมทบแลว) ราวกะถกภเขาปดบงอย ยอมไมรความตายอนนน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา โลกอนมฤตยปดบงไว ดงน. จบอรรถกถาอฑฑตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 292 ๘. ปหตสตร

[๑๙๒] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรหนอปดไว โลกตงอย แลวในอะไร โลกอนอะไรหนอดกไว อน อะไรหนอลอมไว. [๑๙๓] พระผมพระภาคเจาตอบวา โลกอนมฤตยปดไว โลกตงอยแลว ในทกข โลกอนตณหาดกไว อนชราลอม ไว. ในปหตสตรท ๘ กคอปญหาท ๗ นนนนแหละ เทวดาทลถามดวยสามารถแหงปญหาอนกาหนดเอาเนอความขางลางสลบกบเนอความขางบน. ๙. อจฉาสตร

[๑๙๔] เทวดาทลถามวา โลกอนอะไรผกไว เพราะกาจดอะไร เสยจงจะหลดพน เพราะละอะไรไดขาด จงตดเครองผกไดทกอยาง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 293 [๑๙๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา โลกอนความอยากผกไว เพราะ กาจดความอยากเสยได จงหลดพน เพราะ ละความอยากไดขาด จงตดเครองผกได ทงหมด. บททงปวงในอจฉาสตรท ๙ มเนอความงายทงนนแล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 294 ๑๐. โลกสตร

[๑๙๖] เทวดาทลถามวา เมออะไรเกดขน โลกจงเกดขน โลก ยอมชมเชยในอะไร โลกยดถอซงอะไร โลกยอมเดอดรอนเพราะอะไร. [๑๙๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เมออายตนะ ๖ เกดขน โลกจงเกด ขน โลกยอมทาความชมเชยในอายตนะ ๖ โลกยดถออายตนะ ๖ นนแหละ โลกยอม เดอดรอนเพราะอายตนะ ๖ จบโลกสตร จบ อนธวรรค ท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 295 อรรถกถาโลกสตร

พงทราบวนจฉยในโลกสตรท ๑๐ ตอไป :- ในคาวา กสม โลโก สมปปนโน นเทวดาทลถามวา เมออะไรเกดขน โลกจงเกดขน บทวา ฉส น พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เมออายตนะภายใน ๖ เกดขน โลกจงเกดขน. บทวา ฉส กพพต ไดแก ยอมทาความชมเชยในอายตนะ ๖ เหลานนนนแหละ. บทวา อปาทาย อธบายวากโลกยดถอ คอ อาศยแลว เกยวเนองแลวซงอายตนะเหลานนนนแหละเปนไป. บทวา วหต แปลวา ยอมเดอดรอน คอยอมบบคน ในเพราะอายตนะ ๖ เหลานนนนเอง อธบายวา ปญหานมาดวยสามารถแหงอายตนะอนเปนภายในดวยประการฉะน สวนการนามาดวยสามารถแหงอายตนะทงภายในและภายนอก กยอมสมควร. เพราะวา เมออายตนะภายใน ๖ เกดขนแลวอายตนะภายนอกนกชอวาเกดขนแลว ดงนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวาโลกยอมทาความชมเชยในอายตนะภายนอก ๖ โลกยดถออายตนะภายใน ๖ โลกยอมเดอดรอน ในเพราะอายตนะภายนอก ๖ ดงน. จบอรรถกถาโลกสตรท ๑๐ จบอนธวรรคท ๗

สตรทกลาวในอนธวรรคนน คอ ๑. นามสตร ๒. จตตสตร ๓. ตณหาสตร ๔. สญโญชนสตร ๕.พนธนสตร ๖. อพภาหตสตร ๗. อฑฑตสตร ๘. ปหตสตร ๙. อจฉาสตร๑๐. โลกสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 296 ฆตวาวรรคท ๘

๑. ฆตวาสตร

วาดวยเทวตาปญหา ๓ ขอ

[๑๙๘] เทวดานน ยน ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ฆาอะไรหนอจงอยเปนสข ฆา อะไรหนอจงไมเศราโศก ขาแตพระโคดม พระองคชอบฆาอะไรซงเปนธรรมอนเดยว. [๑๙๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ฆาความโกรธเสยไดจงอยเปนสข ฆาความโกรธเสยจงไมเศราโศก แนะ เทวดา พระอรยเจาทงหลาย สรรเสรญ การฆาความโกรธ ซงมรากเปนพษ ม ยอดหวาน เพราะฆาความโกรธนนเสย แลว ยอมไมเศราโศก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 297 อรรถกถาฆตวาสตร พงทราบวนจฉยในฆตวาสตรท ๑ แหงฆตวาวรรคตอไป :- บทวา ฆตวา แปลวา ฆาแลว. บทวา สข เสต เเปลวา อยเปนสข อธบายวา ชอวา อยเปนสขเพราะไมตองถกแผดเผาดวยความเรารอนคอ ความโกรธ. บทวา น โสจต แปลวา ไมเศราโศก อธบายวา ชอวาไมเศราโศก เพราะความทโทมนส คอความโกรธพนาศไปแลว. บทวาวสมลสส แปลวา มรากเปนพษ คอ มวบากเปนทกข. บทวา มธรคคสสแปลวา มยอดหวาน อธบายวา เพราะคาตอบบคคลผดาแลว เพราะประหารตอบบคคลผประหารแลว ความสบายยอมเกดขน. ความโกรธนน ทานกลาววา มยอดหวาน หมายเอาความสขนน. ในทนความสนสด ทานกลาววา ยอดดงน. บทวา อรยา ไดแก พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน. จบอรรถกถาฆตวาสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 298 ๒. รถสตร

[๒๐๐] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนสงาของรถ อะไร หนอเปนเครองปรากฏของไฟ อะไรหนอ เปนสงาของแวนแควน อะไรหนอเปน สงาของสตร. [๒๐๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ธงเปนสงาของรถ ควนเปนเครอง ปรากฏของไฟ พระราชาเปนสงาของ แวนแควน ภสดาเปนสงาของสตร.

อรรถกถารถสตร

พงทราบวนจฉยในรถสตรท ๒ ตอไปน :- ธงชอวา เปนสงา เพราะอรรถวา เปนเครองปรากฏ (แหงรถนน). บทวา ธโช รถสส ความวา กนกรบนนเหนธงแตทไกล คอบนยอดแหงสงครามใหญ ยอมทราบวารถน เปนของพระราชาพระนามโนนเพราะฉะนน รถนนจงปรากฏได (ดวยธงนน) ดวยคานนแหละ พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ธโช รถสส ปาณ แปลวา ธงเปนความสงา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 299ของรถ ดงน. แมไฟ กยอมปรากฏดวยควนแตทไกลเหมอนกน. แมแวนแควน คอแควนโจฬะ แควนปณฑ กยอมสงาปรากฏดวยพระราชา. สวนหญง แมเปนพระธดาของพระเจาจกรพรรด กยอมสงาปรากฏดวยภสดาวา ผนเปนภรรยาของผน นนแหละ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ธโม ปาณ-มคคโน เปนอาท แปลวา ควนเปนเครองปรากฏของไฟ เปนตน ดงน. จบอรรถกถารถสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 300 ๓. วตตสตร

[๒๐๒] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนทรพยเครองปลมใจ อยางประเสรฐของคนในโลกน อะไรหนอ ทบคคลประพฤตดแลวนาความสขมาให อะไรหนอเปนรสดกวาบรรดารสทงหลาย คนมชวตเปนอยอยางไร นกปราชญ ทงหลายกลาววา มชวตประเสรฐ. [๒๐๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศรทธาเปนทรพยเครองปลมใจอยาง ประเสรฐของคนในโลกน ธรรมทบคคล ประพฤตดแลวนาความสขมาให ความ จรงเทานนเปนรสทดยงกวารสทงหลาย คนทเปนอยดวยปญญานกปราชญทงหลาย กลาววา มชวตประเสรฐ.

อรรถกถาวตตสตร

พงทราบวนจฉยในวตตสตรท ๓ ตอไป :- บทวา สทธธ วตต แปลวา ศรทธาเปนทรพยเครองปลมใจในโลกน อธบายวา คนมศรทธา ยอมไดเครองปลมใจทงหลาย แมมแกวมกดาเปนตน บคคลถงซงกลสมปทา (คอการถงพรอมดวยสกล) ๓ กามสวรรค ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 301พรหมโลก ๙ แลวในทสดยอมไดแมการเหนอมตมหานพพาน เพราะเหตนน ศรทธาเปนทรพยเครองปลมใจอนประเสรฐยงกวาทรพยเครองปลมใจอนมแกวมณและแกวมกดาเปนตน. บทวา ธมโม ไดแก กศลกรรมบถ ๑๐.บทวา สขมาวหาต แปลวา นาความสขมาให คอวา ยอมนาซงอาสวะออกไปจากผมสพพอาสวะ ใหมความสข ปราศจากเครองเศราหมอง. บทวาสาธตร แปลวา รสดยงกวา คอวา สจจะ (ความจรง) เทานน เปนรสดกวารสทงปวงอนมรสเคมและรสเปรยวเปนตน อธบายวา บคคลตงอยในสจจะ ยอมยงแมแมนาอนไหลเชยวใหไหลกลบได ยอมนาพษรายออกได ยอมหามแมไฟ ยอมยงฝนใหตกกได เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สจจะนนเปนรสด ยงกวารสทงปวง ดงน. บทวา ปาชว ชวตมาห เสฏ แปลวา คนทเปนอยดวยปญญานกปราชญทงหลายกลาววามชวตประเสรฐ ความวา บคคลใดเปนอยดวยปญญา เปนคฤหสถยอมดารงอยในศล ๕ เรมตงสลากภตเปนตน จงชอวาเปนอยดวยปญญา หรอวาเปนบรรพชต เมอปจจยเกดขนแลวโดยธรรม กยอมพจารณาสงทมอยนแลวจงบรโภค ถอเอากรรมฐาน เรมตงวปสสนา ชอวาเปนอยดวยปญญา เพราะสามารถบรรลอรยผลได ดวยเหตนน นกปราชญทงหลายจงกลาววา บคคลผเปนอยดวยปญญานน มชวตเปนอยอนประเสรฐดงนแล. จบอรรถกถาวตตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 302 ๔. วฏฐสตร

[๒๐๔] เทวดาทลถามวา บรรดาสงทงอกขน สงอะไรหนอ ประเสรฐ บรรดาสงทตกไปอะไรหนอ ประเสรฐ บรรดาสตวทเดนดวยเทา ใคร เปนผประเสรฐ บรรดาชนผแถลงคารม ใครเปนผประเสรฐ. [๒๐๕] เทวดาผหนงแกวา บรรดาสงทงอกขน ขาวกลาเปน ประเสรฐ บรรดาสงทตกไป ฝนเปน ประเสรฐ บรรดาสตวทเดนดวยเทา เหลา โคเปนประเสรฐ บรรดาชนผแถลงคารม บตรเปนประเสรฐ. [๒๐๖] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บรรดาสงทงอกขน ความรเปน ประเสรฐ บรรดาสงทตกไป อวชชาเปน ประเสรฐ บรรดาสตวทเดนดวยเทา พระสงฆเปนประเสรฐ บรรดาชนผแถลง คารม พระพทธเจาเปนประเสรฐ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 303 อรรถกถาวฏฐสตร

พงทราบวนจฉยยในวฎรสตรท ๔ ตอไป:- บทวา พช ไดแก ธญญพช ๗ ชนด ชอวาประเสรฐกวาพชทงหลายทเกดขน เพราะวา เมอธญญพชนนงอกขนแลว ชนบทยอมเปนแดนเกษมคอมภกษาหาไดโดยงาย. บทวา นปตต ความวา แมบรรดาสงทตกไปทงหลาย เมฆฝนประเสรฐเพราะเมอเมฆฝนมอย ขาวกลาทงหลาย ชนดตาง ๆยอมเกดงอกขน ชนบทยอมเจรญเปนแดนเกษม มภกษาหาไดโดยงาย. บทวาปวชชมานาน ความวา บรรดาสตวเดนดวยลาแขง คอ ไปดวยเทาทงหลายโคประเสรฐ เพราะสตวทงหลายไดอาศยบรโภคเบญจโครสแลว ยอมอยสบาย.บทวา ปวทต แปลวา บรรดาผแถลงคารม อธบายวา บคคลผพดในททงหลายมทามกลางแหงราชสกลเปนตน บตรประเสรฐ เพราะบตรนนยอมไมกลาวรายใหมารดาบดา. ไดยนวา เทวดาองคหนงยนอยในทใกลฟงปญหานนกอนทพระผม-พระภาคเจา จะตรสตอบวา บรรดาสงทงอกขนวชาประเสรฐ ดงน ไดกลาวแกปญหาตามลทธของตนวา ดกอนเทวดา เพราะเหตไร ทานจงถามปญหาน กะพระทศพล เราจกบอกแกทานเอง ดงน. ลาดบนน เทวดานอกนจงกลาวกะเทวดานนวา ดกอนเทวดา ผกาจดทกอยาง ผคนองปาก (ปากจด ) ตลอดเรองเราจะถามปญหากะพระผมพระภาคเจาผตรสรแลว เพราะเหตไร ทานจงกลาวแกเรา ดงน แลวกลบไปทลถามปญหานนกะพระทศพล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 304 ลาดบนน พระศาสดา เมอจะทรงวสชนาปญหานน จงตรสคาวาวชชา อปปตต เปนอาท แปลวา บรรดาสงทงอกขน วชชา (ความร) เปนประเสรฐ บรรดาสงทตกไป อวชชา เปนประเสรฐ บรรดาสงทเดนดวยเทา พระสงฆเปนประเสรฐ บรรดาชนผแถลง คารม พระพทธเจาเปนประเสรฐ. บรรดาบทเหลานน บทวา วชชา ไดแกวชชาในมรรค ๔ เพราะวาวชชานน เมอเกดยอมถอนขนซงอกศลธรรมทงปวง ฉะนน พระผมพระ-ภาคเจาจงตรสวา วชชา อปปตต เสฏา แปลวา บรรดาสงทงอกขนวชชาเปนประเสรฐ. บทวา อวชชา ไดแก มหาอวชชาอนมวฏฏะเปนมลเพราะอวชชาทตกไป นนเปนสงประเสรฐกวาสงทตกไป คอทจมลงไป. บทวาปวชชมานาน ไดแก บรรดาสตวผไปดวยเทา คอผไปดวยลาแขง พระสงฆผเปนนาบญอนไมทรามเปนผประเสรฐ เพราะวา สตวทงหลายเหนพระสงฆนนในทนน ๆ แลว ยอมถงความสวสด. บทวา พทโธ อธบายวา บตรหรอวาบคคลอน ๆ จงพกไวกอน บรรดาชนเหลาใดเหลาหนงผแถลงคารมพระพทธเจาเปนผยอดเยยม เพราะวาเหลาสตวทงหลายจานวนหลายแสนอาศยการแสดงธรรมของพระองคแลว กหลดพนจากเครองผกได ดงนแล. จบอรรถกถาวฏฐสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 305 ๕. ภตสตร

[๒๐๗] เทวดาทลถามวา ประชมชนเปนอนมากในโลกน กลว อะไรหนอ มรรคเทานน พระพทธเจาตรส ไวดวยเหตมใชนอย ขาแตพระโคดมผม ปญญาดจแผนดน ขาพระองคขอถามถง เหตนน วาบคคลตงอยในอะไรแลว ไม พงกลวปรโลก. [๒๐๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลตงวาจาและใจไวโดยชอบ มไดทาบาปดวยกาย อยครอบครองเรอน ทมขาวและนามาก เปนผมศรทธา เปน ผออนโยน มปกตเออเฟอเผอแผ ทราบ ถอยคา ผทตงอยในธรรม ๔ อยางเหลาน ชอวาผดารงในธรรม ไมตองกลวปรโลก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 306 อรรถกถภตสตร

พงทราบวนจฉยในภตสตรท ๕ ตอไป :- บทวา กสธ ภตา แกเปน ก ภตา แปลวา กลวอะไร. บทวามคโค วเนกายตน ปวตโต แปลวา มรรคเทานน พระพทธเจาตรสไวดวยเหตมใชนอย อธบายวา พระผมพระภาคเจา ตรสไวดวยเหตเปนเครองกระทามใชนอย ดวยสามารถแหงอารมณ ๓๘ ครนเมอเปนเชนนน เทวดาจงกลาววา ประชมชนนยดถอทฐ ๖๒ กลวแลวตออะไร ดงน. บทวา ภรปาแปลวา มปญญาดจแผนดน ชอวา มปญญามาก มปญญาหนาแนน. บทวาปรโลก น ภาเย แปลวา ไมพงกลวปรโลก คอวา เมอไปสปรโลก จากโลกน ไมพงกลว. บทวา ปณธาย แปลวา ตงไวแลว. บทวา ฆรมาวสนโตแปลวา อยครอบครองเรอน อธบายวา บคคลผอยครอบครองเรอนทมขาวและนามาก ดจชนทงหลาย มอนาถบณฑกเศรษฐเปนตน. บทวา ส วภาคแปลวา มปกตเออเฟอเผอแผ อธบายวา เปนผยงวตถแมอนตนถอเอาเพยงนวมอ กยงแบงดวยเลบใหแกคนอนแลวจงบรโภค. บทวา วท มเนอความไดกลาวไวแลว. บดน พงยกองค (สวนประกอบ) แหงคาถาขนแสดงตอไป. จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสวาจาสจรต ๔ อยาง ทบคคลศกษาแลว ดวยคาวา วาจา น และตรสมโนสจรต ๓ ดวยคาวา ใจ. ตรสกายสจรต ๓ อยางดวยคาวา ดวยกาย. กศลกรรมบถ ๑๐ เหลาน ชอวาเปนองค ทบรสทธในเบองตน ดวยประการฉะน. ดวยบทวา อยครอบครองเรอนทมขาวและนามาก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 307น พระผมพระภาคเจา ทรงถอเอาสงทนามาเปนเครองบชาอนสาเรจแลวดวย การให. บทวา ศรทธา เปนองคอนหนง. บทวา ผออนโยน เปนองคอนหนง. บทวา เออเฟอเผอแผ เปนองคอนหนง. บทวา วท (ผทราบถอยคา) เปนองคอนหนง. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาผตงอยในธรรม ๔ เหลาน หมายเอาองค ๔ เหลาน. อกปรยายหนง บทวา วาจา เปนตน เปนองค ๓. อนง ดวยบทวา มขาวและนามาก นทรงถอเอาสงทเขานามาเปนเครองบชา. เปนผมศรทธาเปนผออนโยน มปกตเออเฟอเผอแผ ทราบถอยคา ทง ๔ น เปนองคอนหนง. ชอวานยทสองอกปรยายหนง คอ บทวา วาจา หรอวา ใจ นเปนองคหนง. บทวา มไดทาบาปดวยกาย อยครอบครองเรอนทมขาวและนามาก นเปนองคอนหนง. บทวา มศรทธา มความออนโยน เปนองคอนหนง. บทวา มปกต เออเฟอเผอแผ ทราบถอยคา นเปนองคอนหนง. ผทตงอยในธรรม ๔ อยางเหลาน ชอวา ผดารงอยในธรรม. กบคคลนน เมอไปสปรโลกจงไมกลว ดงน. จบอรรถกถาภตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 308 ๖. นชรตสตร

[๒๐๙] เทวดาทลถามวา อะไรหนอยอมทรดโทรม อะไรไม ทรดโทรม อะไรหนอทานเรยกวาทางผด อะไรหนอเปนอนตรายแหงธรรม อะไร หนอสนไปตามคนและวน อะไรหนอเปน มลทนของพรหมจรรย อะไรไมใชนาแต เปนเครองชาระลาง ในโลกมชองกชองทจต ไมตงอยไดขาพระองคมาเพอทลถามพระ ผมพระภาคเจา ไฉนขาพระองคจะรความ อนนนได. [๒๑๐] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา รปของสตวทงหลายยอมทรดโทรม นามและโคตรยอมไมทรดโทรม ราคะทาน เรยกวาทางผด ความโลภเปนอนตรายของ ธรรม วยสนไปตามคนและวน หญงเปน มลทนของพรหมจรรย หมสตวนยอมของ อยในหญงน ตบะและพรหมจรรยทงสอง นน มใชนาแตเปนเครองชาระลาง ใน โลกมชองอย ๖ ชองทจตไมตงอยได คอ ความเกยจคราน ๑ ความประมาณ ๑ ความ ไมหมน ๑ ความไมสารวม ๑ ความมกหลบ ๑.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 309 ความอางเลศไมทางาน ๑ พงเวนชองทง ๖ เหลานนเสยโดยประการทงปวงเถด.

อรรถกถานชรตสตร

พงทราบวนจฉยในนชรตสตร ท ๖ ตอไป :- บทวา นามแลโคตรยอมไมทรดโทรม ความวา นามและโคตรของพระพทธเจาทงหลายในอดต จนถงทกวนน บณฑตยงกลาวอย เพราะฉะนน นามและโคตรนน จงตรสวา ยอมไมทรดโทรม. อนง โบราณาจารยกลาววา เมอเวลาผานไปนาน ๆ นามและโคตรนนจกไมปรากฏ แตสภาวะททรดโทรมยอมไมมเลย. บทวา อาลสย แปลวา ความเกยจคราน คอวาดวยความเกยจครานอนใด ดจบคคลผยนอยในทอนตนยนอยนนแหละ นงแลวกนงอยนนแหละ ถงผมทงหลายอนตงอยในทสงเปยกชมอยกไมกระทา (ไมสนใจทา). บทวา ปมาโท ความวา ชอวา ความประมาทเพราะหลบหรอดวยอานาจแหงกเลส. บทวา อนฏาน ไดแก ไมมความเพยรเปนเครองทาการงานในเวลาแหงการงาน. บทวา อสโม คอวา ไมมความระวงศลมอาจาระอนทอดทงเสยแลว. บทวา นททา อธบายวา เมอเดนกด ยนอยกด นงแลวกด ยอมหลบ เพราะความเปนผมากดวยความหลบ กจะปวยกลาวไปไยถงการนอนเลา. บทวา ตนท ไดแก ความเกยจครานอนจรมาดวยอานาจแหงความกระหายจดเปนตน. บทวา เต นทเท แปลวา ชองเหลานน ไดแก ชองทง ๖. บทวา สพพโส แปลวา โดยประการทงปวง.บทวา ต แปลวา สกวา เปนนบาต. บทวา ววชชเย แปลวา พงเวนคอ พงละเสย. จบอรรถกถานชรตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 310 ๗. อสสรสตร

[๒๑๑] เทวดาทลถามวา อะไรหนอเปนใหญในโลก อะไร หนอเปนสงสดแตงภณฑะทงหลาย อะไร หนอเปนดงสนมศสตราในโลก อะไรหนอ เปนเสนยดในโลก ใครหนอนาของไปอย ยอมถกหาม แตใครนาไปกลบเปนทรก ใครหนอมาหาบอย ๆ บณฑตยอมยนด ตอนรบ. [๒๑๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา อานาจเปนใหญในโลก หญงเปน สงสดแหงภณฑะทงหลาย ความโกรธเปน ดงสนมศสตราในโลก พวกโจรเปนเสนยด ในโลก โจรนาของไปอยยอมถกหาม แต สมณะนาไปกลบเปนทรก สมณะมาหา บอย ๆ บณฑตยอมยนดตอนรบ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 311 อรรถกถาอสสรสตร

พงทราบวนจฉยในอสสรสตรท ๗ ตอไป:- บทวา สตถมล ไดแก ศสตราทมสนมเกาะแลว. บทวา กสหรนต วาเรนต คอยอมปองกนมใหนาไป. บทวา วโส ไดแก ความเปนไปทวแหงอานาจ. บทวา อตถ ความวา พระผมพระภาคเจาตรสวาหญง เปนสงสดแหงภทฑะทงหลายคอเปนภณฑะอนประเสรฐ เพราะเปนภณฑะทไมพงทอดทง. อกอยางหนง พระโพธสตวทงหลายและพระเจาจกรพรรดแมทงหมด ยอมเกดในทองของมารดาเทานน เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา หญงเปนสงสด แหงภณฑะทงหลาย ดงน. บทวา โกโธ สตถมล อธบายวา ความโกรธเชนกบดวยศสตราอนสนมเกาะกนแลว. อกอยางหนง เปนสนมของศสตราคอ ปญญา เพราะฉะนนจงตรสวา สนมของศสตรา ดงน. บทวา อพพท ไดแก เปนเหตแหงความพนาศ อธบายวา พวกโจรเปนผทาความพนาศในโลก. บทวา หรนโตความวา ถอเอาวตถทงหลายมสลากภตเปนตนไปอย. จรงอยางนน สมณะเมอนาวตถทงหลายมสลากภตเปนตนเหลานนอนมนษยทงหลาย สละถวายแลวในเวลาทตงไวนนแหละไป ชอวา ยอมเปนทรกของมนษยเหลานน. เมอสมณะไมนาวตถไป พวกมนษยยอมเปนผวปปฏสาร (เดอดรอน) เพราะอาศยความเสอมจากบญ (ทจะได). จบอรรถกถาอสสรสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 312 ๘. กามสตร

[๒๑๓] เทวดาทลถามวา กลบตรผใครประโยชนไมควรใหสง อะไร คนไมควรสละอะไร อะไรหนอท เปนสวนดงามควรปลอย แตทเปนสวน ลามกไมควรปลอย. [๒๑๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บรษไมพงใหซงตน ไมพงสละซง- ตน วาจาทดควรปลอย แตวาจาทลามก ไมควรปลอย.

อรรถกถากามสตร

พงทราบวนจฉยในกามสตรท ๘ ตอไป :- บทวา ไมพงใหซงตน น ทานอธบายวา ยกเวนพระโพธสตวทงหลายแลว บคคลไมพงใหซงตนโดยการทาตนใหเปนทาสของผอน. บทวาน ปรจจเช อธบายวา ยกเวนพระโพธสตวทงหลายนนแหละ บคคลไมพงสละซงตนใหแกสตวทงหลายมสหะและพยคฆรายเปนตน. บทวา กลยาณไดแก วาจาสภาพออนโยน. บทวา ปาปก คอ วาจาหยาบคาย. จบอรรถกถากามาสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 313 ๙. ปาเถยยสตร

[๒๑๕] เทวดาทลถามวา อะไรหนอยอมรวบรวมไวซงสะเบยง อะไรหนอ เปนทมานอนแหงโภคทรพย ทงหลาย อะไรหนอ ยอมเสอกไสนรชน ไป อะไรหนอ ละไดยากในโลก สตวเปน อนมากตดอยในอะไร เหมอนนกตดบวง. [๒๑๖] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศรทธายอมรวบรวมไวซงสะเบยงสร (คอมงขวญ) เปนทมานอนแหงโภคทรพย ทงหลาย ความอยากยอมเสอกไสนรชนไป ความอยากละไดยากในโลก สตวเปน อนมากคดอยในความอยาก เหมอนนก ตดบวง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 314 อรรถกถาปาเถยยสตา

พงทราบวนจฉยในปาเถยยสตรท ๙ ตอไป :- บทวา ศรทธายอมรวบรวมไวซงสะเบยง อธบายวา บคคลยงศรทธาใหเกดขนแลว ยอมใหทาน ยอมรกษาศล ยอมทาอโบสถกรรมดวยเหตนแหละ พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ศรทธายอมรวบรวมไวซงสะเบยง ดงน. บทวา สร ไดแก ความเปนใหญ. บทวา อาสโย ไดแกเปนทอาศย. จรงอย โภคะทงหลายยอมมาจากทางบกบาง ทางนาบางมงหนาเฉพาะผเปนใหญเทานน ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาสรเปนทมานอนแหงโภคทรพย ดงน. บทวา ปรกสสต ไดแก ยอมฉดคราไป. จบอรรถกถาปาเถยยสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 315 ๑๐. ปชโชตสตร

[๒๑๗] เทวดาทลถามวา อะไรหนอ เปนแสงสวางในโลก อะไร หนอ เปนธรรมเครองตนอยในโลก อะไร หนอ เปนสหายในการงานของผเปนอย ดวยการงาน อะไรหนอ เปนเครองสบตอ ชวตของเขา อะไรหนอบคคลผเกยจคราน บาง ไมเกยจครานบาง ยอมพะนอเลยง ดจมารดาเลยงดบตร เหลาสตวมชวตท อาศยแผนดนอาศยอะไรหนอเลยงชวต. [๒๑๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ปญญาเปนแสงสวางในโลก สต เปนธรรมเครองตนอยในโลก ฝงใดเปน สหายในการงานของผเปนอยดวยการงาน ไถเปนเครองตอชวตของเขา ฝนยอมเลยง บคคลผเกยจครานบาง ไมเกยจครานบาง เหมอนมารดาเลยงบตร เหลาสตวมชวตท อาศยแผนดน อาศยฝนเลยงชวต.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 316 อรรถกาปชโชตสตร

พงทราบวนจฉยในปชโชตสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา แสงสวาง ไดแกแสงสวางดจประทป. บทวา เครองตนอยไดแก ยอมเปนดจชาครกพราหมณ (พราหมณผตนอย). บทวา ฝงโคเปนสหายในการงานของผเปนอย อธบายวา ฝงโคเทานนเปนสหายในการงานชอวา มการงานเปนเพอนสอง ในการงานของพวกชนทมชวตอยกบการงานคอวา พวกเขา ยอมยงกสกรรมเปนตนใหสาเรจกบดวยโคมณฑลทงหลาย.บทวา สตสส อรยาปโถ ไดแก ไถเปนอรยาบถ คอเปนเครองสบตอแหงชวตของหมสตวนน. บทวา สต แปลวา คนไถ. เพราะวา นาของ ชาวนาคนใด แมมประมาณนอย ยอมไมทาการไถแลว เขายอมกลาววาเราจกเปนอยไดอยางไร ดงน. จบอรรถกถาปชโชตสตรท ๑๐

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 317 ๑๑. อรณสตร

[๒๑๙] เทวดาทลถามวา คนพวกไหนหนอไมเปนขาศกใน โลกน พรหมจรรยทอยจบแลวของชน พวกไหน ยอมไมเสอม คนพวกไหนกา- หนดรความอยากไดในโลกน ความเปน ไทมแกคนพวกไหนทกเมอ มารดาบดา หรอพนองยอมไหวบคคลนน ผตงมนใน ศล คอ ใครหนอ พวกกษตรย ยอมอภ- วาทใครหนอในธรรมวนยน ผมชาตตา. [๒๒๐] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา สมณะทงหลายในธรรมวนยน ไม เปนขาศกในโลก พรหมจรรยทอยจบแลว ของสมณะทงหลายยอมไมเสอม สมณะ ทงหลายยอมกาหนดรความอยากได ความ เปนไทยอมมแกสมณะทงหลายทกเมอ มารดาบดาหรอพนองยอมไหวบคคลนน ผตงมน (ในศล) คอสมณะ ถงพวก กษตรยกอภวาทสมณะในธรรมวนยน ผม ชาตตา. จบ อรณสตรท ๑๑ จบ ฆตวาวรรคท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 318 อรรถกถาอรณสตร

พงทราบวนจฉยในอรณสตรท ๑๑ ตอไป :- บทวา ไมเปนขาศก คอไดแก ไมมกเลส. บทวา วสต แปลวาอยจบแลว. บทวา โภชสย ไดแก ความไมเปนทาส. บทวา สมณะทงหลาย ไดแก สมณะผมอาสวะสนแลวทงหลาย. เพราะวาสมณะผขณาสพเหลานน ชอวา ไมมกเลสโดยสนเชง. บทวา พรหมจรรยทอยจบแลวของสมณะยอมไมเสอม อธบายวา การอยดวยอรยมรรค ยอมไมเสอมไป. บทวา ปรชานนต อธบายวา พระเสกขะทงหลาย จาเดมแตเปนกลยาณปถชน ชอวา ยอมกาหนดรดวยปรญญาอนเปนโลกยะและโลกตระ.บทวา โภชสย อธบายวา ชอวา ความเปนไท ตลอดกาลเปนนตย ยอมมแกสมณะผเปนพระขณาสพเทานน. บทวา วนทต ความวา ยอมไหวตงแตวนบวช. บทวา ปตฏ ต ไดแก ตงมนในศล. บทวา สมณธ แปลวาซงสมณะในโลกน. บทวา ชาตหน ไดแก บวชมาจากตระกลจณฑาลกม.บทวา พวกกษตรย อธบายวา พวกกษตรย เทานนกหาไม แมพวกเทพกยอมอภวาทสมณะผสมบรณแลวดวยศลเหมอนกน ดงนแล. จบอรรถกถาอรณสตรท ๑๑ และจบ ฆตวาวรรคท ๘ พรรณนาเทวดาสงยตแหงอรรถกถาสารตถปกาสน สงยตตนกาย จบเพยงเทาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 319 รวมสตรทกลาวในฆตวาวรรค คอ ๑. ฆตวาสตร ๒. รถสตร ๓. วตตสตร ๔. วฏฐสตร ๕. ภตสตร๖. นชรตสตร ๗. อสสรสตร ๘. กามสตร ๙. ปาเถยยสตร ๑๐. ปชโชตสตร๑๑. อรณสตร พรอมทงอรรถกถา จบ เทวตาสงยต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 320 เทวปตตสงยต

วรรคท ๑

๑. ปฐมกสสปสตร

[๒๒๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน กสสปเทวบตร เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะอนงามยงนกทาพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง กสสปเทวบตรไดทลพระผมพระภาคเจาวาพระผมพระภาคเจาทรงประกาศภกษไวแลว แตไมทรงประกาศคาสงสอนของภกษ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนกสสปเทวบตร ถาอยางนนคาสงสอนนน จงแจมแจง ณ ทนเถด. [๒๒๒] กสสปเทวบตร ไดทลวา บคคลพงศกษาคาสภาษต ศกษาการ เขาไปนงใกลสมณะ ศกษาการนงในทเรน ลบแตผเดยว และศกษาการสงบาระงบจต. พระศาสดาไดทรงพอพระทย. ลาดบนน กสสปเทวบตรทราบวา พระศาสดาทรงโปรดเราแลว จงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 321 อรรถกถาปฐมกสสปสตร

พงทราบวนจฉยในกสสปสสท ๑ วรรคท ๑ ตอไป :- บทวา เทวปตโต ความวา บรษผเกดทตกเทวดา ชอวา เทพ-บตร สตรผเกดทตกเทวดา ชอวา เทพธดา. เทวดาทไมปรากฏนามทานเรยกวา เทวดาองคหนง เทพทปรากฏนาม ทานเรยกวา เทพบตรมชออยางน. เพราะฉะนน เทวดาองคใดองคหนง ทานกลาวไวในหนหลงแลว ในสตรนจงกลาววา เทพบตร. บทวา อนสาส แปลวา คาสงสอน. เขาวา เทพบตรองคนไดฟงวาพระผมพระภาคเจา ทรงทายมกปาฎหารยในพรรษาท ๗ นบแตตรสร ทรงเขาจาพรรษา ณ เทวบร (ดาวดงส) แสดงพระอภธรรม ตรสภกขนทเทสไวในฌานวภงคอยางนวา บทวา ภกข ไดแก ชอวา ภกษเพราะสมญญา ชอวา ภกษ เพราะปฏญญา แตเทพบตรนน ไมไดฟงคาโอวาทภกษ คาสงสอนภกษ อยางนวา พวกเธอจงตรกอยางน อยาตรกอยางน จงใสใจอยางน อยาใสใจอยางน จงละขอน จงเขาถงขอนอย. เทพบตรนน หมายเอาขอนน จงกลาววา พระผมพระภาคเจาทรงประกาศภกษไวไมทรงประกาศคาสงสอนของภกษ. บทวา เตนห ความวา กเพราะเหตทพระผมพระภาคเจาตรสวาเราไมประกาศคาสงสอนของภกษฉะนน. บทวา ตเเวตถปฏภาต ความวา การประกาศคาสงสอนนจงปรากฏแกทานผเดยว. ความจรง ผใดประสงคจะกลาวปญหา กไมอาจจะกลาวเทยบกบพระสพพญญาณได หรอวา ผใดไมประสงคจะกลาว กอาจจะกลาวปญหาได หรอวา ผใดไมประสงคจะกลาวทงไมอาจจะกลาวดวย. พระผมพระภาคเจา ยอมไมทรงทาปญหาของคนเหลา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 322นนทงหมดใหเปนภาระ แตเทพบตรองคน ประสงคจะกลาวดวย ทงอาจกลาว ไดดวย. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงทาปญหาใหเปนภาระของเทพบตรนนผเดยว จงตรสอยางน. แมเทพบตรนน กกลาวปญหา. บรรดาบทเหลานน บทวา สภาสตสส สกเขถ ความวา พงศกษาคาสภาษต คอพงศกษาวจสจรต ๔ อยาง ทองอาศยสจจะ ๔ องอาศยกถาวตถ ๑๐ องอาศยโพธปกขยธรรม ๓๗ เทานน. บทวา สมณปาสนสส จความวา การเขาถงความสงบ อนสมณะทงหลายพงเสพ คอพงศกษา พงเจรญกมมฎฐาน ๓๘ ประเภท. อกอยางหนง แมการเขาไปหาเหลาภกษผเปนพหสตกชอวา การเขาไปนงใกลสมณะ. อธบายวา พงศกษาประโยชนแหงความรดวยปญญา โดยการถามปญหาวา ทานเจาขา แมขอนนกเปนกศลหรอ ดงนเปนตน. บทวา จตตวปสมสส จ ความวา และพงศกษาความสงบจต ดวยอานาจสมาบต ๘. ดงนน สกขา ๓ เปนอนเทพบตรกลาวแลว. จรงอยเทพบตรนนกลาวอธศลสกขาดวยบทแรก กลาวอธปญญาสกขาดวยบทท ๒กลาวอธจตตสกขา ดวยการสงบจต เพราะฉะนน คาสอนแมทงสน จงเปนอนเทพบตรนนประกาศแลว ดวยคาถานแล. จบอรรถกถากสสปสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 323 ๒. ทตยกสสปสตร

[๒๒๓]. . . อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. . . กสสปเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษพงเปนผเพงพนจ มจตหลดพน แลว พงหวงธรรมอนไมเปนทเกดขนแหง หฤทย อนง ภกษผมงตอพระอรหตนน พงรความเกดขน และความเสอมไปแหง โลก พงมใจด อนตณหาและทฎฐไมอง อาศยแลว.

อรรถกถาทตยกสสปสตร

พงทราบวนจฉยในกสสปสตรท ๒ ตอไป :- บทวา ฌาย ไดแกเปนผเพงพนจ ดวยฌานทง ๒ [คออารมมณ-ปนชฌาน และ ลกขณปนชฌาน]. บทวา วมตตจตโต ไดแกมจตหลดพนแลวดวยกมมฏฐาน. บทวา หทยสสานปปตต ไดแก พระอรหต.บทวา โลกสส ไดแก สงขารโลก. บทวา อนสสโต ไดแก ผอนตณหาและทฐไมองอาศยแลว อกอยางหนง ไมองอาศยตณหาและทฐ. บทวาตทานส โส ไดแก ผมงตอพระอรหต. ทานอธบายวา ภกษผมงตอพระ-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 324อรหต เมอปรารถนาพระอรหต พงเปนผเพงพนจ พงมจตหลดพน พง ทราบความเกด และความดบไปแหงโลกแลว ไมมตณหาและทฐอาศยแลว.กตนตธรรม ธรรมทเปนแบบแผน เปนบพภาคสวนเบองตนแหงธรรมทงปวงในพระศาสนาแล. จบอรรถกถากสสปสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 325 ๓. มาฆสตร

[๒๒๔]. . . อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถครงนน มาฆเทวบตร เมอสนราตรปฐมยามแลว มวรรณะอนงามยงนก ทาพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคมแลว ไดยนอยณ ทควรสวนขางหนง [๒๒๕] มาฆเทวบตรไดทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา บคคลฆาอะไร จงจะอยเปนสข ฆา อะไร จงจะไมเศราโศก ขาแตพระโคดม พระองคทรงชอบการฆาธรรมอะไร ซง เปนธรรมอนเอก. [๒๒๖] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลฆาความโกรธแลว ยอมอย เปนสข ฆาความโกรธแลว ยอมไมเศรา โศก ดกอนทาววตรภ พระอรยะทงหลาย สรรเสรญการฆาความโกรธ ซงมรากเปน พษ มยอดหวาน ดวยวา บคคลฆาความ โกรธนนไดแลวยอมไมเศราโศก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 326 อรรถกถามาฆสตร

พงทราบวนจฉยในมาฆสตรท ๓ ตอไป :- คาวา มาฆะ นเปนนามของทาวสกกะ. ทาวสกกะนนแล ชอวาวตรภ เพราะอรรถวา ครอบงาผอนดวยวตรแลวถงความเปนใหญ อกอยางหนง ชอวา วตรภ เพราะอรรถวา ทรงครอบงาอสรทชอวาวตรภ. จบอรรถกถามาฆสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 327 ๔. มาคธสตร

[๒๒๗] มาคธเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวได ทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา แสงสวางในโลก มอยาง ขา พระองคมาเพอทลถามพระผมพระภาคเจา แลว ไฉนจะพงทราบอนนได. [๒๒๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา แสงสวางในโลกม ๔ อยาง อยางท ๕ ไมมในโลกน พระอาทตยสองสวางใน กลางวน พระจนทรสองสวางในกลางคน สวนไฟสองสวางในทนน ๆ ทงกลางวน และกลางคน พระสมพทธเจาประเสรฐสด วาแสงสวางทงหลาย แสงสวางนเปน ยอดเยยม. อรรถกถามาคธสตรท ๔ มเนอความเหมอนทกลาวมาแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 328 ๕. ทามลสตร

[๒๒๙] . . . อารามแหงอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน ทามลเทวบตร เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลว ไดยน ณทควรสวนขางหนง [๒๓๐] ทามลเทวบตร. . . ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผม-พระภาคเจาวา พราหมณผไมเกยจคราน พงทา ความเพยรน เขาไมปรารถนาภพดวย เหตนน เพราะละกามไดขาด. [๒๓๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ทามล กจไมมแกพราหมณ เพราะวา พราหมณทากจเสรจแลว สตวเกดยงไมได ทาจอดในแมนาทงหลาย เพยงใด เขาตอง พยายามดวยตวทกอยาง เพยงนน กผนน ไดทาทจอดแลว ยนอยบนบก ไมตอง พยายาม เพราะวา เขาถงฝงแลว. ดกอนทามลเทวบตร นเปนขอ อปมาแหงพราหมณ ผสนอาสวะแลว ม ปญญาเพงพนจ พราหมณนน ถงทสด แหงชาตและมรณะแลว ไมตองพยายาม เพราะถงฝงแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 329 อรรถกถาทามลสตร

พงทราบวนจฉยในทามลสตรท ๕ ตอไป :- บทวา น เตนาสสเต ภว ความวา เขาไมปรารถนาภพใดภพ หนง ดวยเหตนน. เทพบตรผมความเพยรตดตอองคน คดวา ความสนสดกจของพระขณาสพไมม ดวยวา พระขณาสพ ทาความเพยรมาตงแตตนเพอบรรลพระอรหต ตอมา กบรรลพระอรหต เพราะเหตนน ทานจงอยานงเสย จงทาความเพยร จงบากบนในทนน ๆ นนแล ดงนแลวจงกลาวอยางน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา เทพบตรองคนไมกลาวการจบกจของพระขณาสพ กลาวแตคาสอนของเราวาเปนอนยยานก ไมนาสตวออกจากทกข เราจกแสดงการจบกจของพระขณาสพนน ดงนแลว จงตรสวานตถ กจจ ดงนเปนตน. ไดยนวา ในปฎกทงสาม คาถาน ไมแตกตางกน. ดวยวา ขนชอวา โทษของความเพยร พระผมพระภาคเจามไดทรงแสดงไวในทอน. แตในทามลสตรน ทรงปฏเสธเทพบตรองคน จงตรสอยางนเพอทรงแสดงการจบกจของพระขณาสพวา เบองตนภกษอยปา ถอเอากมมฏ-ฐานทาความเพยร เพอความสนไปแหงอาสวะสาเรจเปนพระขณาสพ [สนกเลสหมด] แลว ตอมา ถาเธอประสงคจะทาความเพยรกทา ถาไมประสงค เธอจะอยตามสบาย กได ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา คาธ แปลวาทาเปนทจอด. จบอรรถกถาทามลสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 330 ๖. กามทสตร

[๒๓๒] กามทเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา การทาสมณธรรมทาได โดยยาก ขาแตพระผมพระภาคเจา การทาสมณธรรมทาไดโดยแสนยาก. พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนทงหลาย ผตงมนแลวดวยศล แหงพระเสขะ มตนตงมนแลว ยอมกระ- ทาสมณธรรม แมททาไดโดยยาก ความ ยนด ยอมนาสขมาใหแกบคคลผเขาถง แลว ซงการบวชไมมเรอน. [๒๓๓] กามทเทวบตรทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอทหาไดยาก คอ สนตฏฐ ความสนโดษ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนเหลาใด ขนดแลวในความสงบ แหงจต ชนเหลาใด มใจยนดแลวใน ภาวนา ทงกลางวนและกลางคน ชน- เหลานน ชอวา ยอมไดแมซงสงทได โดยยาก. [๒๓๔] กามทเทวบตรทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ธรรมชาตทตงมนไดยาก คอ จต.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 331 พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนเหลาใด ยนดแลวในความสงบ อนทรย ชนเหลานนชอวายอมตงมนซงจต ทตงมนไดยาก ดกอนกามทเทวบตร อรยะ ทงหลายเหลานนยอมตดขายแหงมจจไป. [๒๓๕] กามทเทวบตรทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ทางทไปไดยาก คอ ทางทไมเรยบ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนกามทเทวบตร พระอรยะ ทงหลาย ยอมไปได แมในทางทไมเรยบ ทไปไดยาก ผมใชอรยะ ยอมเปนผบาย ศรษะลงตาเบองตา ตกไปในทางอนไมเรยบ ทางนนยอมสมาเสมอสาหรบอรยะทงหลาย เพราะอรยะทงหลาย เปนผสมาเสมอ ใน ทางอนไมเรยบ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 332 อรรถกถากามทสตร

พงทราบวนจฉยในกามทสตรท ๖ ตอไป :- บทวา ทกกร ความวา ไดยนวา เทพบตรองคน เคยเปนพระ-โยคาวจร ขมกเลสทงหลาย ดวยความพากเพยร เพราะเปนผมกเลสหนากระทาสมณธรรม กยงไมบรรลอรยภม เพราะมอปนสยในปางกอนนอยกระทากาละ [ตาย] แลวไปบงเกดในเทวโลก ไปยงสานกพระตถาคตมาดวยหวงจะทลบอกวา. สมณธรรมทาไดยาก จงทลอยางน. บรรดาบทเหลานนบทวา ทกกร ความวา ขนชอวา การกระทาสมณธรรมใหบรสทธโดยสวนเดยวตลอด ๑๐ ปบาง ฯลฯ ๖๐ ปบาง ชอวากระทาไดยาก. บทวา เสกขา ไดแกพระเสขะ ๗. บทวา สลสมาหตา แปลวา ตงมนเขาประกอบแลวดวยศล.บทวา ตตตา แปลวา สภาวะทตงมนแลว พระผมพระภาคเจา ครนทรงแกปญหาทเทพบตรทลถามอยางนแลว บดน เมอจะทรงตงปญหาใหสงขนไปอก จงตรสวา อนคารยเปตสส เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวาอนคารยเปตสส ไดแก ผเขาถงความไมมเรอน คอปราศจากเรอน. จรงอยภกษอยบนปราสาทแม ๗ ชน เมอถกพระภกษผแกกวามาบอกวา เสนาสนะนตกถงผม ดงน ยอมถอเอาบาตรจวรออกไปโดยด เพราะฉะนน ภกษนนพระผมพระภาคเจาจงตรสเรยกวา ผเขาถงความไมมเรอน. บทวา ตฏ ไดแกความสนโดษดวยปจจย ๔. บทวา ภาวนาย ไดแก ในการอบรมความสงบ แหงจต. บทวา เต เฉตวา มจจโน ชาล ความวา พระอรยะเหลาใดยนดแลวในความสงบแหงอนทรย ทงกลางวนและกลางคน พระอรยะเหลานน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 333ยอมตงมนจตทตงมนไดยาก. พระอรยะเหลาใด มจตตงมนแลว พระอรยะ เหลานน ทาความสนโดษในปจจย ๔ ใหบรบรณ ยอมไมลาบาก พระอรยะเหลาใดสนโดษแลว พระอรยเหลานน ทาศลใหบรบรณ ยอมไมลาบากพระอรยเหลาใดตงมนในศล พระอรยะเหลานน คอพระเสขะ ๗ ตดขายคอกเลส ทเรยกวา ขายมจจไป. คาทงหมดวา ทคคโม น ทานอธบายวาเทพบตรทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ พระอรยะเหลาใด ยนดในอนทรยอนสงบ พระอรยะเหลานน ยอมตงมนจตทตงมนไดยาก พระอรยะเหลาใดตงมนในศล พระอรยะเหลานนตดขายมจจไปได กบคคลนจกไปไดอยางไรขาแตพระผมพระภาคเจา ทางนเปนทางทไปไดยาก เปนทางทไมเรยบมใชหรอ ดงน ในขอนน อรยมรรคไมเปนทางทไปไดยาก ไมเปนทางทไมเรยบ กจรงอย ถงอยางนน อนตรายเปนอนมาก ยอมมแกบคคลนนเพราะปฏปทาเปนบพภาคสวนเบองตน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางนน. บทวา อว สรา ไดแก เปนผบายศรษะลง เพราะศรษะคอญาณ ยอมตกไป และเพราะไมอาจยกขนสอรยมรรคได ชนเหลานนพระผมพระภาคเจาจงตรสเรยกวา ตกไปในทางอนไมเรยบ. บทวา อรยานสโม มคโค ความวา ทางนนนนแล ยอมเปนทางเรยบของพระอรยะทงหลาย.บทวา วสเม สมา ความวา แทจรง พระอรยะทงหลายเปนผเรยบอยางเดยว ในหมสตวทไมเรยบ. จบอรรถกถามทสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 334 ๗.ปญจาลจณฑสตร

[๒๓๖] ปญจาลจณฑเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลผมปญญามาก ไดพบโอกาส ชองทางในทคบแคบหนอ ผใดไดรฌาน เปนผตน ผนนเปนผองอาจในการเรน เปนมน. [๒๓๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนปญจาลจณเทวบตร ชนเหลา ใด แมอยในทคบแคบ แตกลบไดซงสต เพอการบรรลธรรม คอพระนพพาน ชนเหลานน ชอวา ตงมนดแลวโดยชอบ.

อรรถกถาปญจาลจณฑสตร

พงทราบวนจฉยในปญจาลจณฑสตรท ๗ ตอไป :- ในบทวา สมพาเธ ทคบแคบม ๒ ไดแก ทคบแคบ คอ นวรณ ทคบแคบ คอ กามคณ. ในทคบแคบทงสองนน ในพระสตรน ทานประสงคเอาทคบแคบ คอ นวรณ. คาวา โอกาโส นเปนชอของฌาน. บทวาปฏลนนสโภ แปลวา เปนผหลกออกไดประเสรฐสด. ผละมานะไดแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 335ตรสเรยกชอวา ผหลกออก เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผหลกออกเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน มอสมมานะ [ความถอวาเปนเรา] อนละไดแลว มมลอนถอนเสยแลว ทาเปนดจตนตาลมรากอนถอนแลว ทาใหไมม ไมมการเกดขนตอไป ดงน. บทวาปจจลทธ ส แปลวา ไดเฉพาะแลว. ดวยบทวา สมมา เต ทานกลาวฌานผสมกนไววา ชนเหลาใดไดเฉพาะสต เพอบรรลพระนพพาน ชนเหลานนเปนผตงมนดแลว แมดวยโลกตรสมาธ. จบอรรถกถาปญจาลจณฑสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 336 ๘. ตายนสตร

[๒๓๘] ครงนน ตายนเทวบตรผเปนเจาลทธมาเกากอน เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะอนงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลว เขา ไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวกถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒๓๙] ตายนเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถาเหลาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ทานจงพยายามตกกระแสตณหา จง บรรเทากามเสยเถดพราหมณ. มนไมละกาม ยอมเขาไมถงความท จตมอารมณเปนหนงได ถาบคคลจะพง ทาความเพยร พงทาความเพยรนนจรง ๆ พงบากบนทาความเพยรนนใหมน เพราะ วาการบรรพชาทปฏบตยอหยอน ยงโปรย โทษดจธล. ความชวไมทาเสยเลยประเสรฐกวา ความชวยอมเผาผลาญในภายหลง. กกรรมใดทาแลว ไมเดอดรอนใน ภายหลง กรรมนนเปนความด ทาแลว ประเสรฐกวา หญาคาอนบคคลจบไมด ยอมบาดมอนนเอง ฉนใด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 337 ความเปนสมณะ. อนบคคลปฏบต ไมด ยอมฉดเขาไปในนรก ฉนนน. กรรมอนยอหยอนอยางใดอยางหนง วตรอนใด ทเศราหมอง และพรหมจรรยท นารงเกยจ ทงสามอยางนน ไมมผลมาก. ตายนเทวบตร ครนไดกลาวดงนแลว กถวายบงคมพระผมพระภาคเจาทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง. [๒๔๐] ครงนน โดยลวงราตรนนไป พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย เมอคนน เทวบตรนามวาตายนะผเปนเจาลทธแตเกากอนเมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวาง เขามาหาเรา อภวาทเราแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขาง-หนง ตายนเทวบตร กลาวคาถาเหลานในสานกของเราวา ทานจงพยายามตดกระแสตณหา จง บรรเทากามเสยเถดพราหมณ. มนไมละกาม ยอมเขาไมถงความท จตมอารมณเปนหนงได ถาบคคลจะพง ทาความเพยร พงทาความเพยรนนจรง ๆ พงบากบนทาความเพยรนนใหมน เพราะ วาการบรรพชาทปฏบตยอหยอน ยงโปรย โทษดจธล. ความชวไมทาเสยเลยประเสรฐกวา ความชวยอมเผาผลาญในภายหลง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 338 กกรรมใดทาแลวไมเดอดรอนใน ภายหลง กรรมนนเปนความด ทาแลว ประเสรฐกวา หญาคาอนบคคลจบไมด ยอมบาดมอนนเอง ฉนใด. ความเปนสมณะ อนบคคลปฏบต ไมด ยอมฉดเขาไปในนรก ฉนนน. กรรมอนยอหยอนอยางใดอยางหนง วตรอนใดทเศราหมอง และพรหมจรรยท นารงเกยจ ทงสามอยางนน ไมมผลมาก. ดกอนภกษทงหลาย ตายนเทวบตรครนไดกลาวดงนแลว กอภวาทเราทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลาย จงศกษา จงเลาเรยน จงทรงจาตายนคาถาไว ดกอนภกษทงหลายตายนคาถาประกอบดวยประโยชน เปนเบองตนแหงพรหมจรรย. อรรถกถาตายนสตร

พงทราบวนจฉยในตายนสตรท ๘ ตอไป :- บทวา ปราณตตถกโร แปลวา ผเปนเจาลทธมาแตกอน. ในคาวาปราณตตถกโร นน ทฎฐ ๖๒ ชอวา ลทธ [ตตถ]. ศาสดาผกอกาเนดลทธเหลานน ชอวา เจาลทธ คอใคร. คอ นนทะ มจฉะ กสะ สงกจจะและทชอวา เดยรถยทงหลาย มปรณะเปนตน. ถามวา กตายนเทพบตรนกอทฎฐขนแลวบงเกดในสวรรคไดอยางไร. ตอบวา เพราะเปนกมมวาท.ไดยนวา ตายนเทพบตรน ไดใหอาหารในวนอโบสถเปนตน เรมตงอาหาร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 339ไวสาหรบคนอนาถา ทาทพก ใหขดสระโบกขรณทงหลายไดทาความดมาก แมอยางอน. เพราะผลวบากแหงความดนน เขาจงบงเกดในสวรรค แตเขาไมรวา พระศาสนาเปนธรรมนาสตวออกจากทกข. เขามายงสานกพระตถาคตดวยประสงคจะกลาวคาถาคารอยกรอง ประกอบดวยความเพยรอนเหมาะแกพระศาสนา จงกลาวคาถาวา ฉนท โสต ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉนท เปนคาสงทไมแนนอน. บทวาโสต ไดแกกระแสตณหา. บทวา ปรกกม ไดแก ทาความเพยร. บทวากาเม ไดแก กเลสกามบาง วตถกามบาง. บทวา ปนท แปลวา จงนาออก.บทวา เอกตต ไดแก ฌาน. ทานอธบายวา มนไมละกามทงหลาย ยอมไมเขาถง คอ ไมไดฌาน. บทวา กยรา เจ กยราเถน ความวา ถาบคคลพงทาความเพยรไซร กไมพงทอถอยความเพยรนน. บทวา ทฬหเมนปรกกเม ความวา พงทาความเพยรนนใหมนคง. บทวา สถโล ห ปรพ-พาโช ไดแก บรรพชาทถอไวหยอน ๆ. บทวา ภยโย อากรเต รชแปลวา พงโปรยธล คอกเลสไวเบองบนมากมาย. บทวา อกต ทกกฏเสยโย แปลวา ความชว ไมทาเสยเลยดกวา. บทวา ยงกจ ความวามใชแตสามญญผล คณเครองเปนสมณะ ทผบวชทาชวทาไวอยางเดยว แมกจกรรมอยางอนอะไร ๆ ทผบวชทายอหยอน กเปนเชนนนเหมอนกน. บทวาสงกลฏ ความวา วตรททาไดยาก คอ ธดงควตร ทสมาทานเพราะปจจยลาภเปนเหตในพระศาสนาน กเศราหมองทงนน. บทวา สงกสสรไดแก ทระลกดวยความรงเกยจ คอทสงสย รงเกยจอยางนวา แมขอน กจกเปนขอทผนกระทาแลว แมขอนกจกเปนขอทนกระทาแลว. บทวา อาท-พรหมจรยกา ไดแก เปนเบองตน คอ เปนทปรากฏแหงมรรคพรหมจรรย. จบอรรถกถาตายนสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 340 ๙. จนทมสตร

[๒๔๑] พระผมพระภาคเจาประทบ . . . กรงสาวตถ สมยนน จนทมเทวบตรถกอสรนทราหเขาจบแลว ครงนนจนทมเทวบตรระลกถงพระผมพระภาคเจา ไดกลาวคาถานในเวลานนวา ขาแตพระพทธเจา ผแกลวกลา ขอ ความนอบนอมจงมแตพระองค พระองค เปนผหลดพนแลวในธรรมทงปวง ขา พระองคถงฐานะอนดบขน ของพระองค จงเปนทพงแหงขาพระองคนน. [๒๔๒] ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงปรารภจนทมเทวบตรไดตรสกะอสรนทราหดวยพระคาถาวา จนทมเทวบตร ถงตถาคตผเปน พระอรหนต วาเปนทพง ดกอนราห ทานจงปลอยจนทมเทวบตร พระพทธเจา ทงหลายเปนผอนเคราะหโลก. [๒๔๓] ลาดบนน อสรนทราห ปลอยจนทมเทวบตรแลว เรงรบเขาไปหาทาวเวปจตตจอมอสร แลวกเปนผเศราสลด เกดขนพอง ไดยนอยณ ทควรสวนขางหนง. [๒๔๔] ทาวเวปจตตจอมอสตร ไดกลาวกะอสรนทราหดวยคาถาวา ดกอนราห ทาไมหนอ ทานจง เรงรบปลอยพระจนทรเสย ทาไมหนอ ทานจงมรปสลด มายนกลวอย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 341 [๒๔๕] อสรนทราหกลาววา ขาพเจาถกขบ ดวยคาถาของ พระพทธเจา หากขาพเจาไมพงปลอย จนทมเทวบตร ศรษะของขาพเจาพงแตก เจดเสยงมชวตอย กไมพงไดความสข.

อรรถกถาจนทมสตร

พงทราบวนจฉยในจนทมสตรท ๙ ตอไป :- บทวา จนทมา คอเทพบตรผสถตอย ณ จนทรวมาน. บทวาสพพธ ไดแก ในขนธอายตนะ เปนตนทงหมด. บทวา โลกานกมปกาไดแก เปนผอนเคราะห ทงทาน ทงจนทรเทพบตร เชนเดยวกน. บทวาสนตรมาโน ไดแก ดจรบดวน. คาวา ปมจส เปนปจจปนกาลลงในอรรถอดตกาล. จบอรรถกถาจนทมสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 342 ๑๐. สรยสตร

[๒๘๖] สมยนน สรยเทวบตร ถกอสรนทราหเขาจบแลว ครงนนสรยเทวบตร ระลกถงพระผมพระภาคเจาไดกลาวคาถานในเวลานนวา ขาแตพระพทธเจา ผแกลวกลา ขอ ความนอบนอมจงมแดพระองค พระองค เปนผหลดพนแลวในธรรมทงปวง ขา พระองคถงฐานะอนดบขน ขอพระองค จงเปนทพงแหงขาพระองคนน. [๒๔๗] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงปรารภสรยเทวบตรไดตรสกะอสรนทราหดวยพระคาถาวา สรยเทวบตร ถงตถาคตผเปนพระ- อรหนต วาเปนทพง ดกอนราห ทานจง ปลอยสรยะ พระพทธเจาทงหลาย เปนผ อนเคราะหโลก สรยะใดเปนผสองแสง กระทาความสวางในทมดมด มสณฐาน เปนวงกลม มเดชสง ดกอนราห ทาน จงปลอยสรยะ ผเปนบตรของเรา. [๒๔๘] ลาดบนน อสรนทราห ปลอยสรยเทวบตรแลว เรงรบเขาไปหาทาวเวปจตตจอมอสร แลวกเปนผเศราสลด เกดขนพอง ไดยนอยณ ทควรสวนขางหนง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 343 [๒๔๙] ทาวเวปจตตจอมอสร ไดกลาวกะอสรนทราห ดวยคาถาวา ดกอนราห ทาไมหนอ ทานจงเรง รบ ปลอยพระสรยะเสย ทาไมหนอ ทาน จงมรปเศราสลด มายนกลวอย. [๒๕๐] อสรนทราห กลาววา ขาพเจาถกขบ ดวยคาถาของ พระพทธเจา ถาขาพเจาไมพงปลอยพระ- สรยะ ศรษะของขาพเจาพงแตกเจดเสยง มชวตอย กไมพงไดรบความสข. จบสรยสตร จบ วรรคท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 344 อรรถกถาสรยสตร

พงทราบวนจฉยในสรยสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา สรโย คอ เทวบตร ผสถตอย ณ สรยวมาน. บทวา อนธ-กาเร ไดแก ในการทาความมดดจตาบอด เพราะหามความเกดแหงจกษวญญาณ. บทวา เวโรจโน แปลวา สองสวาง. บทวา มณฑล ไดแกมสณฐานกลม ดวยบทวา มา ราห คล จรมนตลกเข ดงน พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนราห ทานอยากลนสรยะผโคจรไปในอากาศเลย. ถามวากราหนนกลนสรยะนนไดหรอ. ตอบวา กลนไดส เพราะวา ราหมอตภาพใหญ วาโดยสวนสง สงถง ๔,๘๐๐ โยชน ชวงแขน ยาว ๑,๒๐๐โยชน วาโดยสวนหนา ๖๐๐ โยชน ศรษะ ๙๐๐ โยชน หนาผาก ๓๐๐ โยชนระหวางคว ๕๐ โยชน คว ๒๐๐ โยชน ปาก ๒๐๐ โยชน จมก ๓๐๐ โยชนขอบปากลก ๓๐๐ โยชน ฝามอฝาเทาหนา ๒๐๐ โยชน ขอนว ๑๕ โยชน.ราหนนเหนจนทระและสรยะ สองสวางอย มความรษยาเปนปกตอยแลว กลงสวถโคจรของจนทรและสรยะนน ยนอาปากอย. จนทรวมานหรอสรยวมานกเปนประหนงถกใสเขาไปในมหานรก ๓๐๐ โยชน เทวดาทงหลายทสถตอยในวมานถกมรณภยคกคาม กรองเปนอนเดยวกน ราหนน บางคราวกเอามอบงวมานบางคราวกใสไวใตคาง บางคราวกเอาลนเลย บางคราวกวางในกระพงแกมเหมอนกนทาแกมตย แตราหนน ไมอาจชลอความเรวได คดวาเราจกฆาเสย กยนอมทาแกมตย หรอคดวาขมองของเทพบตรนนจกแตกออกไป ราหกคราวมานนนนอมเขามา. เพราะฉะนน เทพบตรนน จงไปพรอมดวยกนกบวมาน. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 345ปช มม ความวา ไดยนวา เทพบตรแมทงสองคอ จนทระและสรยะ บรรลโสดาปตตผล ในวนทตรสมหาสมยสตร. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ปช มม อธบาย นนเปนบตรของเรา. จบอรรถกถาสรยสตรท ๑๐ จบวรรคท ๑

รวมพระสตรในวรรคน ๑. ปฐมกสสปสตร ๒. ทตยกสสปสตร ๓. มาฆสตร ๔. มาคธสตร๕. ทามลสตร ๖. กามทสตร ๗. ปญจาลจณฑสตร ๘. ตายนสตร ๙. จน-ทมสตร ๑๐. สรยสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 346 อนาถปณฑกวรรคท ๒

๑. จนทมสตร

วาดวยผถงฝง

[๒๕๑] พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน จนทมสเทวบตร เมอสนปฐมยาม มวรรณะงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวกถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒๕๒] จนทมสเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา กชนเหลาใด เขาถงฌาน มจตเปน สมาธ มปญญา มสต ชนเหลานน จกถง ความสวสด ประดจเนอในชะวากเขา ไร รนยง ฉะนน. พระผมพระภาคเจาตรสวา กชนเหลาใด เขาถงฌาน ไมประ- มาท ละกเลสได ชนเหลานน จกถงฝง คอ นพพาน ประดจปลา ทาลายขายได แลว ฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 347 อนาถปณฑกวรรคท ๒

อรรถกถาจนทมสสตร

พงทราบวนจฉยในจนทมสสตรท ๑ วรรคท ๒ ตอไป :- บทวา กจเฉว แปลวา ประดจชะวาก ชะวากเขากด ชะวากไมและนากด ชอวา ชะวาก. บทวา เอโกพนปทา ไดแกประกอบดวยจตตมอารมณเดยว และปญหาเครองรกษาตว. บทวา สตา แปลวา มสต. ทานอธบายวา ชนเหลาใดไดฌาน มจตมอารมณอนเดยวผดขน มปญญาเครองรกษาตวมสตอย ชนเหลานน จกถงความสวสด เหมอนเหลามฤค ในชะวากเขา หรอชะวากแมนา ทไมมยง. บทวา ปาร ไดแกพระนพพาน บทวา อมพโชแปลวา ปลา. บทวา รณ ชหา แปลวา ละกเลส. ทานอธบายวา ชนเหลาใดไดฌานไมประมาท ยอมละกเลสได ชนเหลานน กจกถงพระนพพานเหมอนปลาทาลายขายททาดวยดายฉะนน. จบอรรถกถาจนทมสสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 348 ๒. เวณฑสตร

[๒๕๔] เวณฑเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาว คาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชนเหลาใด นงใกลพระสคต ประกอบความเพยรในศาสนาของพระ- โคดม ไมประมาทแลว ตามศกษาอย ชนเหลานน มความสขหนอ. [๒๕๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนเหลาใด เปนผเพงพนจ ตาม ศกษาในขอสงสอน อนเรากลาวไวแลว ชนเหลานน ไมประมาทอยในกาล กไม พงตกอยในอานาจแหงมจจ.

อรรถกถาเวณาฑสตร

พงทราบวนจฉยในเวณฑสตรท ๒ ตอไป :- คาวา เวณฑะ [บาลวา เวณฑ] เปนชอของเทพบตรองคนน. บทวาปยรปาสย ไดแก เขาไปนงใกล. บทวา อนสกขเร ไดแก ศกษา. บทวา สตถปเท ไดแก บท คอ คาสงสอน. บทวา กาเล เต อปปมช-ชนตา ไดแก กระทาความไมประมาทในกาล. จบอรรถกถาเวณฑสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 349 ๓. ทฆลกฐสตร

[๒๕๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเวฬวน อนเปนทประทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห ครงนน ทฆลฏฐเทวบตร เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะอนงามยงนก ทาพระวหารเวฬวนใหสวางทวแลวเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒๕๗] ทฆลฏฐเทวบตร ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระ-ภาคเจาวา ภกษพงเปนผมปกตเพงพนจฌาน มจตหลดพนแลว พงหวงความไมเกดขน แหงหทย คอพระอรหตผล รความเกดขน และควานเสอมไปแหงโลกแลว มใจด อนตณหาและทฐไมองอาศยแลว มพระ- อรหตผลนนเปนอานสงส.

อรรถกถาทฆลฏฐสตร

พงทราบวนจฉยในทฆลฏฐสตรท ๓ ตอไป :- บทวา ทฆลฏ ความวา เหลาเทพในเทวโลก มพฤตนยวา มขนาดเทากนหมด สวนทฆลฏฐเทพบตรนน มชออยางน กเพราะเมออยในมนษยโลกมตวสง. เขาทาบญทงหลาย แมบงเกดในเทวโลก กปรากฏชออยางนนนนแหละ. จบอรรถกถาทฆทฏฐสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 350 ๔. นนทนสตร

[๒๕๘] นนทนเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทล พระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ขาแตพระโคดม ผมพระปญญา กวางขวาง ขาพระองคขอทลถามพระองค ถงญาณทสสนะ อนไมมอะไรขวางกน ของพระผมพระภาคเจา บณฑตทงหลาย เรยกบคคลชนดไรวา เปนผมศล เรยก บคคลชนดไรวา เปนผมปญญา บคคล ชนดไรลวงทกขอยได เทวดาทงหลาย บชาบคคลชนดไร. [๒๕๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลใด มศล มปญญา อบรม ตนแลว มจตตงมน ยนดในฌาน มสต ปราศจากความโศกทงหมด ละไดขาดสน อาสวะแลว ทรงไวซงรางกายสดทาย บณฑตทงหลายเรยกบคคลชนดนนวา เปนผมศล เรยกบคคลชนดนนวา เปนผ มปญญา บคคลชนดนนลวงทกขอยได เทวดาทงหลายบชาบคคลชนดนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 351 อรรถกถานนทนสตร

พงทราบวนจฉยในนนทนสตรท ๔ ตอไป :- นนทนเทพบตร เรยกพระผมพระภาคเจาโดยพระโคตรวา โคตม.บทวา อนาวฏ ความวา เมอพร ะตถาคตทรงสงพระสพพญคญาณ ตนไมหรอภเขา ไมสามารถจะขวางกนไดเลย เพราะฉะนน นนทนเทพบตรจงกลาววา อนาวฏ . ครนชมพระตถาคตดงนนแลว เมอจะถามปญหาซงแตงไวในเทวโลก จงทลถามวา กถ วธ เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวาทกขมตจจ อรยต แปลวา ลวงทกขอย. บทวา สลวา ไดแก พระ-ขณาสพ ผประกอบดวยศล ทเปนโลกยะและโลกตระ. ปญญา เปนตน กพงทราบวา ระคนกนเหมอนกน. บทวา ปชยนต ความวา บชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน. จบอรรถกถานนทสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 352 ๕. จนทนสตร

[๒๖๐] จนทนเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา บคคลผไมเกยจครานทงกลางคน และกลางวน จะขามโอฆะไดอยางไร ใครไมจมในหวงนาลก อนไมมทพง ไม มทยดเหนยว. [๒๖๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลผสมบรณดวยศล ทกเมอ ม ปญญา มใจตงมนดแลว ปรารภความ เพยร มตนสงไปแลว ยอมขามโอฆะทขาม ไดยาก เขาเวนขาดแลวจากกามสญญา ลวงรปสญโญชนได สนภพเปนทเพลด เพลนแลว ยอมไมจมในหวงนาลก.

อรรถกถาจนทนสตร

พงทราบวนจฉยในจนทนสตรท ๕ ตอไป :- บทวา อปปตฏเ อนาลมเพ ไดแก ไมมทพงในเบองตา ไมมทยดในเบองบน. บทวา สสมาหโต ไดแก ตงมนดวยด ดวยอปปนาสมาธบาง ดวยอปจารสมาธบาง. บทวา ปหตตโต แปลวา มตนสงไปแลว

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 353บทวา นนทภวปรกขโณ แปลวา สนภพเปนทเพลดเพลนแลว. อภสงขารคอกรรม ๓ [ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร และอเนญชาภสงขาร] ชอวา ภพเปนทเพลดเพลน. ดงนน ในพระคาถาน สงโยชนเบองตา ๕ พระผมพระภาคเจาทรงถอเอาดวยศพทวา กามสญญา สงโยชนเบองบน ๕ ทรงถอเอาดวยศพทวา รปสงโยชน อภสงขาร คอกรรม ๓ ทรงถอเอาดวยศพทวานนทภพ. ผใดละสงโยชน ๑๐ และอภสงขารคอกรรม ๓ ไดอยางน ผนน ยอมไมจมลงในโอฆะใหญทลก. อกนยหนง กามภพทรงถอเอาดวยกามสญญารปภพทรงถอเอาดวยรปสงโยชน อรปภพทรงถอเอาดวยศพททงสองนนอภสงขารคอกรรม ๓ ทรงถอเอาดวยนนทภพ. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงแมวา ผใดไมมสงขาร ๓ ในภพ ๓ อยางน ผนน ยอมไมจมลงในหวงนาลก ดงน. จบอรรถกถาจนทนสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 354 ๖. วาสทตตสตร

[๒๖๒] วาสทตตเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ได กลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษพงมสตเพอละกามราคะ งด เวนเสย ประดจบคคลถกแทงดวยหอก ประดจบคคลถกไฟไหมศรษะอย. [๒๖๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษพงมสตเพอการละสกกายทฏฐ งดเวนเสย ประดจบคคลถกแทงดวยหอก ประดจบคคลถกไฟไหมศรษะอย. อรรถกถา วาสทตตสตรท ๖ มเนอความกลาวมาแลวทงนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 355 ๗. อพรหมสตร

[๒๖๙] สพรหมเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา จตนสะดงอยเปนนตย ใจนหวาด เสยวอยเปนนตย ทงเมอกจไมเกดขนทง เกดขนแลวกตาม ถาความไมสะดงกลวม อย ขาพระองคทลถามแลว โปรดตรส บอกความไมสะดงนนแกขาพระองคเถด. [๒๖๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา เรายงมองไมเหนความสวสดแหง สตวทงหลาย นอกจากปญญาและความ เพยร นอกจากความสารวมอนทรย นอก จากความสละวางทกสงทกอยาง. สพรหมเทวบตรไดกลาวดงนแลว ฯลฯ กอนตรธานไปในทนนเอง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 356 อรรถกถาสพรหมสตร

พงทราบวนจฉยในสพรหมสตรท ๗ ตอไป :- บทวา สพรหมา ความวา ไดยนวา เทพบตรนน อนเหลาเทพอปสรหอมลอมแลว ไปยงสนามกฬานนทนวน นง ณ อาสนะทจดไว ไดโคนตนปารฉตร เหลาเทพธดา ๕๐๐ กนงลอมเทพบตรนน. เหลาเทพธดา๕๐๐ กปนขนตนไม. ถามวา กตนไมแมสง ๑๐๐ โยชน กนอมลงมาถงมอดวยอานาจจตของเหลาเทวดามใชหรอ เหตไร เทพธดาเหลานน จงตองปนขนเลา. ตอบวา เพราะเทพธดาเหลานนสนใจแตจะเลน แตครนปนขนไปแลว กขบเพลงดวยเสยงอนไพเราะทาดอกไมทงหลายใหหลนลง เหลาเทพธดานอกน (ทไมไดปนขน) เกบดอกไมเหลานน เอามารอยทาเปนพวงมาลยขวเดยวกนเปนตน. ครงนน เหลาเทพธดา ทปนขนตนไม กทากาละ (จต)ดวยอานาจอปจเฉทกกรรมประหารครงเดยวเทานน ไปบงเกดในอเวจนรกเสวยทกขใหญ. เมอเวลาลวงไป เทพบตรกนกราพงวา ไมไดยนเสยงเทพธดาเหลานน ดอกไมกไมหลน เขาไปไหนกนหนอ. กเหนไปบงเกดในนรก เกดรนทดใจ เพราะความโศกในของรก จงดารวา ดวยเหตเพยงเทาน เหลาเทพธดากไปตามกรรม ตวเราจะมอายสงขารเทาไรกนเลา เทพบตรนน ดารวา ในวนท ๗ เรากจะพงทากาละ พรอมกบเหลาเทพธดา ๕๐๐ สวนทเหลอพากนไปบงเกดในนรกนนเหมอนกน รนทดระทมเพราะความโศกทรนแรง. เทพบตรนน กดารวา ในมนษยโลกพรอมทงเทวโลก นอกจากพระตถาคตแลว กไมมใครสามารถดบความโศกของเรานได จงไปเฝากลาวคาถาวา นจจมตรสต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 357ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา อท เทพบตรนน แสดงจตของตน. บทท ๒ เปนไวพจนของบทตนนนแหละ. กบทวา นจจ ไมพงถอเอาความวา จาเดมแตกาลทบงเกดในเทวโลก. พงทราบความนนวาเปน นตย จาเดมแตเวลาทสะเทอนใจ. บทวา อนปปนเนส กจเจส ไดแกในทกขทงหลายทเกดขน โดยลวงไป ๗ วน แตวนน. ดวยบทวา อโถอปปตตเตส จ เทพบตรนนแสดงวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ในทกขทงหลายทเกดขนแลวและยงไมเกดขนเหลาน อยางน คอ ในทกขทขาพระองคเหนนางอปสร ๕๐๐ บงเกดในนรก จตของขาพระองคกหวาดสะดงเปนนตยขาพระองคเปนประหนงถกไฟเผาอยในอก. บทวา นาตร โพชฌงคตปสา ความวา นอกจากการเจรญโพชฌงคและ คณคอตปะ เรามองไมเหนความสวสดในทอน. บทวาสพพนสสคคา ไดแก พระนพพาน. กในบทน พระผมพระภาคเจาทรงถอเอาการเจรญโพชฌงคกอน ภายหลงกทรงถอเอาอนทรยสงวรกจรงอย ถงอยางนน โดยใจความอนทรยสงวร กพงทราบวา ทรงถอเอากอน ดวยวาเมอภกษถอเอาอนทรยสงวรแลว กเปนอนถอเอาจตปารสทธศลดวย. ภกษตงอยในจตปารสทธศลนน เปนนสสยมตตกะ (พนจากการถอนสสยกบอปชฌายหรออาจารย) สมาทานตปคณ กลาวคอธดงคเขาปาเจรญกมมฏฐาน ยอมทาโพชฌงคใหเกดมพรอมกบวปสสนา. อรยมรรคของภกษนน ทานพพานธรรมอนใดเปนอารมณแลวเกดขน นพพานธรรมอนนน ชอวา สพพนสสคคะ.พระผมพระภาคเจาทรงเปลยนเทศนาเปนสจจะ ๔. เมอจบเทศนา เทพบตรกตงอยในโสดาปตตผล. จบอรรถกถาสพรหมสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 358 ๘. กกธสตร

[๒๖๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระอญชนวน ทพระราชทานอภยแกเนอ เมองสาเกต ครงนน กกธเทวบตร เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะงามยงนก ทาอญชนวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผม-พระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว กถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒๖๗] กกธเทวบตร ทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระสมณะพระองคทรงยนดอยหรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนผมอาย เราไดอะไรจงจะยนด. กกธเทวบตรกราบทลวา ขาแตพระสมณะ ถาอยางนนพระองคทรงเศราโศกอยหรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนผมอาย เราเสอมอะไรจงจะเศราโศก. กกธเทวบตรกราบทลวา ขาแตพระสมณะ ถาอยางนนพระองคไมทรงยนดเลย ไมทรงเศราโศกเลยหรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา เปนเชนนน ผมอาย. [๒๖๘] กกธเทวบตร กราบทลวา ขาแตภกษ พระองคไมมทกขบาง หรอ ความเพลดเพลนไมมบางหรอ ความ เบอหนายไมครอบงาพระองคผประทบนง แตพระองคเดยวบางหรอ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 359 [๒๖๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนทานผอนคนบชา เราไมทกข เลย และความเพลดเพลนกไมม อนง ความเบอหนาย กไมครอบงาเราผนงแต ผเดยว. [๒๗๐] กกธเทวบตรทลถามวา ขาแตภกษ ทาไมพระองคจงไมม ทกข ทาไมความเพลดเพลนจงไมม ทาไม ความเบอหนาย จงไมครอบงาพระองคผ นงแตผเดยว. [๒๗๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ผมทกขนนแหละ จงมความเพลด- เพลน ผมความเพลดเพลนนนแหละ จงม ทกข ภกษยอมเปนผไมมความเพลดเพลน ไมมทกข ทานจงรอยางนเถด ผมอาย. [๒๗๒] กกธเทวบตรทลวา นานหนอ ขาพระองคเพงพบเหน ภกษ ผเปนพราหมณดบสนทแลว ไมม ความยนด ไมมทกข ขามพนเครองของ ในโลกแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 360 อรรถกถากกธสตร

พงทราบวนจฉยในกกธสตรท ๘ ตอไป :- บทวา กกโธ เทวปตโต ความวา ไดยนวา เทพบตรองคน เปนบตรอปฏฐากของพระมหาโมคคลลานเถระ ในโกฬนคร เมอวยรนอยในสานกของพระเถระ ทาฌานใหเกดแลว ทากาละ [ตาย] ไปอบตในพรหมโลกแมในพรหมโลกนน เหลาพรหมกรจกเขาวากกธพรหมนนแล. บทวา นนทสแปลวา ยนด. บทวา ก ลทธา ความวา บคคลไดของทพอใจไร ๆ ชอวาผยนด เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางน. บทวา ก ชยตถความวา กผใดเสอมเสยสงของมผาเปนตนทพอใจไร ๆ ผนนยอมเศราโศกเพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางนน. บทวา อรต นาภกรตความวา ความระอายอมไมครอบงา. บทวา อฆชาตสส ความวา ผเกดทกขคอตงอยในวฏทกข. บทวา นนทชาตสส ไดแก ผเกดตณหา. จรงอย วฏทกขของบคคลเหนปานนนกมา [เรยก] วา อฆะ. สมจรง ดงคาททานกลาววา ผเปนทกข ยอมปรารถนาสข. ดงนน ความยนด จงมแกผเกดทกข. สวนทกขกมาเหมอนกน เมอสขแปรปรวนไป เหตนน ทกขจงมแกผเกดความยนด. จบอรรถกถากกธสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 361 ๙. อตตรสตร

[๒๗๓] ราชคฤหนทาน. อตตรเทวบตร ยนอย ณ ทควร สวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ชวตมอายนอย ถกชราตอนเขาไป ชวตทถกชราตอนเขาไปแลว ยอมตาน ทานไมได บคคลเลงเหนภยในมรณะน แลว พงทาบญอนจะนาความสขมาให. [๒๗๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชวตมอายนอย ถกชราตอนเขาไป ชวตทถกชราตอนเขาไปแลว ยอมตาน ทานไมได ผเหนภยในความตายนมงตอ สนต พงละโลกามสเสย.

อรรถกถา

อตตรสตรท ๙ มเนอความกลาวมาแลวเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 362 ๑๐. อนาถปณฑกสตร

[๒๗๕] อนาถบณฑกเทวบตร ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถาเหลาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา กพระเชตวนนนน อนหมแหงทาน ผแสวงคณพานกอย พระธรรมราชาก ประทบอยแลว เปนทใหเกดปตแกขา พระองค. สตวทงหลาย ยอมบรสทธดวย สวน ๕ น คอ กรรม วชชา ธรรม ศล และชวตอนอดม หาใชบรสทธดวยโคตร หรอทรพยไม. เพราะเหตนนแหละ บรษ ผเปนบณฑต เมอเลงเหนประโยชนของ ตน พงเลอกเฟนธรรมโดยแยบคายอยางน จงจะบรสทธในธรรมนน พระสารบตรรป เดยวเทานน เปนผประเสรฐดวยปญญา ศล และอปสมธรรม เครองสงบระงบ ภกษใดเปนผถงซงฝง คอนพพาน ภกษ นนกพงเทยบเทาทานพระสารบตรนน. อนาถบณฑกเทวบตร ครนไดกลาวดงนแลว กถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง. [๒๗๖] ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอลวงราตรนนแลวจงตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย เมอคนนเทวบตรองคหนง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 363เมอสนราตรปฐมยาม มวรรณะงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลวเขามาหาเรา อภวาทเราแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง เทวบตรนนไดกลาวคาถาเหลานในสานกเราวา กพระเชตวนนนน อนหมแหงทาน ผแสวงคณพานกอย พระธรรมราชาก ประทบอยแลว เปนทใหเกดปตแกขา พระองค. สตวทงหลายยอมบรสทธดวยสวน ๕ น คอ กรรม วชชา ธรรม ศล และ ชวตอนอดม หาใชบรสทธดวยโคตรหรอ ทรพยไม. เพราะเหตนนแล คนผเปนบณฑต เมอเหนประโยชนของตน พงเลอกเฟน ธรรมโดยแยบคาย อยางน จงจะบรสทธ ในธรรมนน พระสารบตรรปเดยวเทานน เปนผประเสรฐดวยปญญา ศล และ อปสมธรรมเครองสงบระงบ ภกษใดเปน ผถงซงฝง ภกษนนกพงเยยมเทาทาน พระสารบตรนน. ดกอนภกษทงหลาย เทวบตรนนครนไดกลาวดงนแลว กอภวาทเราทาประทกษณแลว อนตรธานไปในทนนเอง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 364 [๒๗๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระอานนทไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ กเทวบตรนนเหนจะเปนอนาถบณฑกเทวบตรแน อนาถบณฑกคฤหบดไดเลอมใสยงนกในทานพระ-สารบตร. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท ดละ ๆ ขอทจะพงคาดถงเธอคาดถกแท ดกอนอานนท เทวบตรนน กคอ อนาถบณฑกเทวบตร. จบ อนาถปณฑกสตรท ๑๐ จบ อนาถบณฑกวรรคท ๒

อรรถกถา

ในอนาถบณฑกสตรท ๑๐ พระสงคตกาจารยกลาววา เทวบตรองคใดองคหนง ดงน เพอประกาศความรโดยอนมานของพระอานนทเถระ. จบอรรถกถาอนาถปณฑกสตรท ๑๐ จบ วรรคท ๒

รวมพระสตรในอนาถบณฑกวรรคท ๒ ๑. จนทมสสตร ๒. เวณฑสตร ๓. ทฆลฏฐสตร ๔. นนทนสตร๕. จนทนสตร ๖. วาสทตตสตร ๗. สพรหมสตร ๘. กกธสตร ๙. อตตสตร๑๐. อนาถบณฑกสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 365 นานาตตถยวรรคท ๓

๑. สวสตร

วาดวยการสมาคมกบสตบรษ

[๒๗๘] ขาพเจาไดสดบมาแลว อยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน เมอลวงปฐมยามแลวสวเทวบตร มวรรณะงามยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว จงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๒๗๙] สวเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาเหลาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา บคคลควรสมาคมกบพวกสตบรษ เทานน ควรทาความสนทสนมกบพวก สตบรษ บคคลรทวถงพระสทธรรมของ พวกสตบรษแลว กเปนคนด ไมเปน คนชว บคคลควรสมาคมกบพวกสตบรษ เทานน ควรทาความสนทสนมกบพวก สตบรษ บคคลรทวถงพระสทธรรมของ พวกสตบรษแลว ยอมไดปญญา ไมได อยางอน บคคลควรสมาคมกบพวกสต-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 366 บรษเทานน ควรทาความสนทสนมกบ พวกสตบรษ บคคลรทวถงพระสทธรรม ของพวกสตบรษแลว ยอมไมเศราโศก ทามกลางความเศราโศก บคคลควร สมาคมกบพวกสตบรษเทานน ควรทา ความสนทสนมกบพวกสตบรษ บคคลร ทวถงพระสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอมรงโรจนทามกลางหมญาต บคคลควร สมาคมกบพวกสตบรษเทานน ควรทา ความสนทสนมกบพวกสตบรษ เหลาสตว รทวถงพระสทธรรมของพวกสตบรษแลว ยอมถงสคต บคคลควรสมาคมกบพวก สตบรษเทานน ควรทาความสนทสนมกบ พวกสตบรษ เหลาสตวรทวถงพระสทธรรม ของพวกสตบรษแลว ยอมดารงอยได ยงยน. [๒๘๐] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาไดตรสตอบสวเทวบตรดวยพระคาถาวา บคคลควรสมาคมกบพวกสตบรษ เทานน ควรทาความสนทสนมกบพวก สตบรษ บคคลรทวถงสทธรรมของพวก สตบรษแลว ยอมพนจากทกขทงปวง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 367 นานาตตถยวรรคท ๓

อรรถกถาสวสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ มเนอความกลาวมาแลวทงนน.

๒. ขมสตร

[๒๘๑] เขมเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถาเหลาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา คนพาลผมปญญาทราม ยอมประ- พฤตกบตวเองดงศตร ยอมทากรรมชวท มผลเผดรอน บคคลทากรรมใดแลว ยอม เดอดรอนภายหลง มหนานองดวยนาตา รองไหอย เสวยผลแหงกรรมใด กรรม นนทาแลวไมดเลย บคคลทากรรมใดแลว ไมเดอดรอนในภายหลง มหวใจแชมชน เบกบานเสวยผลแหงกรรมใด กรรมนน ทาแลวเปนการด บคคลรกรรมใดวาเปน ประโยชนแกตน ควรลงมอกระทากรรม นนกอนทเดยว อยางพยายามเปนนกปราชญ เจาความร ดวยความคดอยางพอคาเกวยน พอคาเกวยนละหนทางสายใหญทเรยบเสย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 368 ไปทางไมเรยบ เพลาเกวยนกหกสะบน ตองซบเซา ฉนใด บคคลออกนอกธรรม หนไปประพฤตตามอธรรม กฉนนน เปน คนเขลาเบาปญญา ดาเนนไปทางมฤตย ตองซบเซาอย เหมอนพอคาเกวยนมเพลา เกวยนหก ฉะนน.

อรรถกถาเขมสตร

พงทราบวนจฉยในเขมสตรท ๒ ตอไป :- บทวา ปฏกจเจว แปลวา กอนทเดยว. บทวา อกขจฉนโนวฌายต ความวา พอคาเกวยน มเพลาเกวยนหกเสยแลว ยอมซบเซา คอตองใชความคดมาก. ในคาถาท ๒. บทวา อกขจฉนโนว แปลวา เหมอนพอคาเกวยนมเพลาเกวยนหกเสยแลว. จบอรรถกถาเขมสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 369 ๓. เสรสตร

[๒๘๒] เสรเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคาถาทลถวายพระผมพระภาคเจาวา เทวดาและมนษยทงสองพวก ตาง ยนดขาวและนาดวยกนทงนน เออ กผ ทไมยนดขาวและนาชอวายกษโดยแท. [๒๘๓] พระผมพระภาคเจาไดตรสตอบเสรเทพบตร ดวยพระคาถาวา ชนเหลาใดมใจผองใส ใหขาวและ นานนดวยศรทธา ขาวและนานนแล ยอม พะนอชนเหลานนในโลกนและโลกหนา เพราะเหตนน พงเปลองความตระหนเสย ครอบงามลทนคอความตระหนเสย ให ทาน บญเทานนยอมเปนทพงของเหลา สตวในโลกหนา. [๒๘๔] ส. นาอศจรรยพระเจาขา ไมเคยมมา พระเจาขา พระ-ดารสนพระผมพระภาคเจาตรสดแลววา ชนเหลาใดมใจผองใส ใหขาวและ นานนดวยศรทธา ขาวและนานนแล ยอม พะนอชนเหลานนทงในโลกนและโลก หนาเพราะเหตนน พงเปลองความตระหน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 370 เสย ครอบงามลทนคอความตระหนเสย ใหทาน บญเทานนเปนทพงของเหลาสตว ในโลกหนา. [๒๘๕] ขาแตพระองคผเจรญ เรองเคยมมาแลว ขาพระองคไดเปนพระเจาแผนดน มนามวาเสร เปนทายก เปนทานบด เปนผสรรเสรญการใหทาน. ทประตทง ๔ ดาน ขาพระองคไดใหทานแกสมณพราหมณ คนกาพรา คนเดนทางไกล วณพกและยาจกทงหลาย ครนตอมา พวกฝายในพากนเขาไปหาขาพระองค ไดพดปรารภขนวา พระองคทรงบาเพญทาน แตพวกหมอมฉนไมไดใหทาน เปนการชอบทพวกหมอมฉนจะไดอาศยฝาพระบาทใหทานกระทาบญ ขาพระองคจงคดเหนวา เราเองกเปนทายก เปนทานบดเปนผสรรเสรญการใหทาน เมอมผพดวา พวกหมอมฉนจะใหทาน เราจะวาอะไร แลวจงมอบประตดานแรกใหเเกพวกฝายในไป เขาพากนใหทานในทนน ทานของขาพระองคกลดไป ขาแตพระองคผเจรญ ครนตอมา พวกเจาพระราชวงศพากนเขาไปหาขาพระองค ไดพดปรารภขนวา พระองคทรงบาเพญทาน พวกฝายในกบาเพญทาน แตพวกขาพระพทธเจาไมไดใหทานเปนการชอบทพวกขาพระพทธเจาจะไดอาศยฝาพระบาทใหทานกระทาบญ ขาพระองคกคดเหนวา เราเองกเปนทายก เปนทานบด เปนผสรรเสรญการใหทาน เมอมผพดวา พวกขาพระพทธเจาจะใหทาน เราจะวาอะไร แลวจงมอบประตดานทสองใหแกพวกเจาพระราชวงศไป พวกเจาพระราชวงศตางกพากนใหทานในทนน ทานของขาพระองคกลดไป ขาแตพระองคผเจรญ ครนตอมา พวกฝายทหาร เขาไปหาขาพระองคไดพดปรารภขนวา พระองคกทรงบาเพญพระราชกศล พวกฝายในกทรงบาเพญพระกศล พวกเจาพระราชวงศกทรงบาเพญพระกศล พวกขาพระเจามไดใหทานเปนการชอบทพวกขาพระเจา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 371จะไดอาศยฝาพระบาทใหทานกระทาบญ ขาพระองคจงคดเหนวา เราเองกเปนทายกเปนทานบด เปนผสรรเสรญการใหทาน เมอมผพดวา พวกขาพระเจา จะใหทาน เราจะวาอะไรแลวจงมอบประตดานทสามใหพวกฝายทหารไป เขากพากนใหทาน ในทนน ทานของขาพระองคกลดไป ขาแตพระองคผเจรญครนตอมา มพวกพราหมณคฤหบด เขาไปหาหมอมฉนไดพดปรารภขนวาพระองคกทรงบาเพญพระราชกศล พวกฝายในกทรงบาเพญพระกศล พวกเจาพระราชวงศกทรงบาเพญพระกศล พวกฝายทหารกใหทาน แตพวกขาพเจาไมไดใหทาน เปนการชอบทพวกขาพระเจาจะไดอาศยฝาพระบาทใหทานกระทาบญ ขาพระองคจงคดเหนวา เราเองกเปนทายก เปนทานบด เปนผสรรเสรญการใหทาน เมอมผพดวา พวกขาพเจาจะใหทาน เราจะวาอะไร แลวจงมอบประตดานทสใหพวกพราหมณคฤหบดไป เขาตางกพากนใหทานในทนนทานของขาพระองคกลดไป ขาแตพระองคผเจรญ พวกเจาหนาททงหลายตางพากนเขาไปหาขาพระองคแลว ไดทลขนวา บดนพระองคจะไมทรงบาเพญทานในทไหน ๆ อกหรอ เมอเขาทลอยางน ขาพระองคจงกลาวตอบไปวาทานทงหลาย ถาอยางนน ในทองถนชนบทนอก ๆ ออกไป มรายไดใด ๆเกดขน พวกทานจงรวบรวมรายไดนน ๆ สงเขาไปในเมอง (เขาทองพระคลง)เสยกงหนง อกกงหนงพวกทานจงใหทานแกสมณพราหมณ คนกาพรา คนเดนทางไกล วณพกและยาจกทงหลายในชนบทนนเถด ขาพระองคจงยงไมถงทสดแหงบญทไดบาเพญไว แหงกศลทไดกอสรางไวตลอดกาลนานอยางน โดยทจะมาคานงถงวา เทานกเปนบญแลว เทานกเปนผลของบญแลว หรอเทานทเรากพงตงอยในสามคคธรรมได. [๒๘๖] ส. นาอศจรรย พระเจาขา ไมเคยมมา พระเจาขา พระดารสน พระผมพระภาคเจาตรสดแลววา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 372 ชนเหลาใดมใจผองใส ใหขาวและ นาดวยความศรทธา ขาวและนานนแล ยอมพะนอชนเหลานนทงในโลกนและโลก หนา เพราะเหตนน พงเปลองความตระหน เสย ครอบงามลทนคอความตระหนเสย ใหทาน บญเทานนยอมเปนทพงของเหลา สตวในโลกหนา.

อรรถกถาเสรสตร

พงทราบวนจฉยในเสรสตรท ๓ ตอไป :- บทวา ทายโก แปลวา ผใหทานเปนปกต. บทวา ทานปต ไดแกเปนเจาแหงทานทใหแลวให ไมใชเปนทาส ไมใชเปนสหาย. จรงอย ผใดบรโภคของอรอยดวยตนเอง และใหของไมอรอยแกคนอน ผนน ชอวา เปนทาสแหงไทยธรรม กลาวคอทาน ใหทาน [ทาสทาน]. กผใดบรโภคของใดดวยตนเองใหของนนนนแหละ ผนนชอวาเปนสหายใหทาน [สหายทาน]. สวนผใดดารงชวตดวยของนนใดดวยตนเอง และใหของอรอยแกผอน ผนน ชอวาเปนเจา เปนใหญ เปนนายใหทาน [ทานบด]. เสรเทพบตรนนกลาววาขาพระองคไดเปนเชนนน. บทวา จตส ทวาเรส ความวา ไดยนวา พระราชาพระองคนนไดมรฐ ๒ รฐ คอ สนธวรฐ และ โสวรกรฐ. มนครชอโรรวนครทประต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 373แตละประตแหงนครนน เกดทรพยแสนหนงทก ๆ วน ณ สถานทวนจฉย-คด ภายในนคร กเกดทรพยแสนหนง. ทาวเธอทอดพระเนตรเหนกองเงนกองทองเปนอนมาก ทาใหเกดกมมสสกตาญาณ โปรดใหสรางโรงทานทง ๔ประต แตงตงอมาตย เจาหนาทไวสงวา พวกเจาจงเอารายไดทเกดขน ณ ประตนน ๆ ใหทาน ดวยเหตนน เสรเทพบตรนนจงกลาววา ใหทานทง ๔ ประต ในคาวา สมณพราหมรณกปณทธกวณพพกยาจกาน น ผถอบวชชอวา สมณะ ผมปกตทลวาผเจรญ ชอวาพราหมณ แตสมณพราหมณทวาน ไมไดในสมณพราหมณ ผสงบบาปและผลอยบาป คนเขญใจ คนยากจนมคนตาบอด คนงอยเปนตน ชอวา กปณะ. คนกาพรา คนเดนทาง ชอวาอทธกะ. คนเหลาใด เทยวสรรเสรญทานโดยนยวา ใหทานทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ใหตามกาลใหทานทไมมโทษ ทาจตใหผองใส ทานผเจรญกจะไปพรหมโลกดงนเปนตน ชนเหลานน ชอวา วณพก. ชนเหลาใดกลาววา โปรดใหสกฟายมอเถด โปรดใหสกขนจอกเกด ดงนเปนตน เทยวขอไปชนเหลานน ชอวายาจก. บทวา อฏาคารสส ทาน ทยตถ ความวาพวกฝายในไดใหทานมากกวาทานทพระราชาพระราชทาน เพราะเตมทรพยแมสวนอนลงในทรพยแสนหนง ซงเกดทประตนน เพราะไดรบประตแรก ถอนอมาตยของพระราชาเสยตงอมาตยของตนทาหนาทแทน. เสรเทพบตรหมายเอาขอนน จงกลาวอยางน. บทวา มม ทาน ปฏกกม ความวา ทานของขาพระองคทให ณ ประตนน กเปลยนไป แมในประตทเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา โกจ แปลวา ในทไหน ๆ. บทวา ทฆรตต ไดแก ๘๐,๐๐๐ป ไดยนวา ทานของพระราชาพระองคนน ปรากฏตลอดกาลประมาณเทานน. จบอรรถกถาเสรสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 374 ๔. ฆฏการสตร*

[๒๘๗] ฆฏการเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษ ๗ รป ผเขาถงพรหมโลกชน อวหาเปนผหลดพนแลว สนราคะโทสะ แลว ขามพนตณหาทซานไปในโลกเสย ไดแลว. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา กภกษเหลานน คอใครบางผขาม พนเครองของแหงมจจมาร อนแสนยากท จะขามได ละกายของมนษยแลว กาวลวง เครองประกอบอนเปนทพย. ฆฏการเทพบตรกราบทลวา คอ ทานอปกะ ๑ ทานผลคณฑะ ๑ ทานปกกสาต ๑ รวมเปน ๓ ทาน ทาน ภททยะ ๑ ทานขณฑเทวะ ๑ ทานพาห- รคค ๑ ทานสงคยะ ๑ (รวมเปน ๗ ทาน) ทานเหลานนลวนแตละกายของมนษย กาวลวงเครองประกอบอนเปนทพยได แลว.* ในอาทตตวรรคท ๕ สตรท ๑๐ เปนฆฏกรสตรม. เปนฆฏการสตร เหมอนกนทง ๒ สตร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 375 [๒๘๘] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ทานเปนเทพมความฉลาด กลาว สรรเสรญภกษเหลานน ผละบวงมารได แลว ภกษเหลานนรทวถงธรรมของใคร จงไดตดเครองผกคอภพเสยได. [๒๘๙] ฆฏการเทพบตรกราบทลวา ทานเหลานน รทวถงธรรมของผใด จงตดเครองผกคอภพเสยได ผนนนอก จากพระผมพระภาคเจา และธรรมนน นอกจากคาสอนของพระองคแลวเปนไมม. นามและรปดบไมเหลอในธรรมใด ทานเหลานนไดรทวถงธรรมนน จงตด เครองผกคอ ภพได. [๒๙๐] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ทานกลาววาจาลาลก รไดยาก เขาใจไดแสนยาก ทานรทวถงธรรมของ ใคร จงกลาววาจาเชนนได. [๒๙๑] ฆฏการเทพบตรกราบทลวา ครงกอนขาพเจาเปนชางหมอ ทา หมออยในเวภฬงคชนบท เปนผเลยงด มารดาบดา เปนอบาสกของพระกสสป พทธเจา เวนขาดจากเมถนธรรม ประพฤต พรหมจรรย ไมมอามส ไดเคยเปนคน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 376 รวมบานกบพระองค ทงเคยไดเปนสหาย ของพระองคในปางกอน ขาพเจารจก ภกษทง ๗ รปเหลาน ผหลดพนแลว สน ราคะโทสะแลว ขามพนเครองของตาง ๆ ในโลกไดแลว. [๒๙๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา แน นายชางหมอ ทานพดอยางใด กไดเปนจรงแลวอยางนน ในกาลนน ครงกอนทานเปนชางหมอ ทาหมออยใน เวภฬงคชนบท เปนผเลยงดมารดาบดา เปนอบาสกของพระกสสปพทธเจา งดเวน จากเมถนธรรม ประพฤตพรหมจรรย ไมมอามส ไดเปนคนเคยรวมบานกนกบ เราทงไดเคยเปนสหายของเราในปางกอน. พระสงคตกาจารยกลาววา สหายเกาทงสอง ผอบรมตนแลว ทรงไวซงสรระครงสดทาย ไดมาพบกน ดวยอาการอยางนแล.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 377 อรรถกถา

ฆฏการสตรท ๔ มเนอความกลาวมาแลวทงนน.

๕. ชนตสตร

[๒๙๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง ภกษเปนจานวนมากอยในกฎอนตงอยในปาขางเขาหมวนตแควนโกศล เปนผฟงซาน เยอหยง ฟงเฟอ ปากกลา วาจาพลอย ๆหลงลม ขาดสมปชญญะ ไมมนคง มจตคดนอกทาง ปลอยตวเยยงคฤหสถ. [๒๙๔] วนหนงเปนวนอโบสถ ๑๕ คา ชนตเทพบตรเขาไปหาพวกภกษเหลานน แลวจงไดกลาวกะภกษเหลานนดวยคาถาทงหลายวา แตกอน พวกภกษสาวกพระโคดม เปนอยงาย ๆ ไมมกไดแสวงหาบณฑบาต ไมมกไดแสวงหาทนอนทนง. ทานรวาสงทงปวงในโลกไมเทยง กระทาทสดแหงทกขได. สวนทานเหลาน ทาตนใหเปนคน เลยงยากเหมอนนายบานในตาบลบาน กน ๆ แลวกนอน ชอบประจบไปในเรอน ของคนอน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 378 ขาพเจาขอทาอญชลตอทาน ขอพด ทานบางพวกในทนวา พวกทานถกเขา ทอดทงหมดทพง เปนเหมอนเปรต. ทขาพเจากลาวนหมายเอาบคคล จาพวกทอยประมาท สวนทานพวกใดอย ไมประมาท ขาพเจาขอนมสการทานพวก นน.

อรรถกถาชนตสตร

พงทราบวนจฉยในชนตสตรท ๕ ตอไป :- บทวา โกสเลส วหรนต ความวา เหลาภกษเปนอนมาก รบกมมฏฐานในสานกของพระผมพระภาคเจาแลว พากนไปอยแควนโกศล. บทวาอทธตา ไดแก เปนผมปกตฟงซาน เพราะสาคญในสงทไมควรวาควรสาคญในสงทควรวาไมควร สาคญในทไมมโทษวามโทษ สาคญในสงทมโทษวาไมมโทษ. บทวา อนนฬา ไดแก มมานะดจไมออทชขน ทานอธบายวายกมานะทเปลา ๆ ขน. บทวา จปลา ไดแก ประกอบดวยความฟงเฟอมแตงบาตรจวรเปนตน. บทวา มขรา แปลวา ปากกลา ทานอธบายวามถอยคากราว. บทวา วกณณวาจา ไดแก ไมประหยดถอยคา [เพอเจอ] เจรจาถอยคาทไรประโยชนไดทงวน. บทวา มฏสสต ไดแก มสตหายไปเวนจากสต กจททาในทน ภกษทงหลายกหลงลมเสยในทน. บทวา อสมป-ชานา ไดแก ปราศจากความรอบร. บทวา อสมาหตา ไดแก เวนจาก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 379สมาธทเปนอปปนาและอปจาระ เสมอนเรอทผกไวในกระแสนาเชยว. บทวา วพภนตจตตา ไดแก มจตไมมนคง เสมอนมฤครายทขนทาง. บทวาปากตนทรยา ไดแก มอนทรยเปดเหมอนครงเปนคฤหสถ เพราะไมมความสารวม. บทวา ชนต ไดแก เทพบตรมนามอยางน. บทวา ตทหโปสเถ ไดแก ในอโบสถวนนน อธบายวา ในวนอโบสถ. ศพทวา ปณณรเสหามวนอโบสถ ๑๔ คาเปนตนเสย. บทวา อปสงกม ไดแก เขาไปหาเพอทกทวง ไดยนวา ชนตเทพบตรนนคดวา ภกษเหลานรบกมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลว พากนออกไป บดน กอยเปนผประมาท กแกภกษเหลาน ถกเราทกทวงในสถานทนงแยก ๆ กน จก ไมถอคาเรา จาเราจกทกทวงในเวลาทมารวมกนถงวนอโบสถ รวาภกษเหลานนประชมกน แลวจงเขาไปหา. บทวาคาถาย อชฌภาส ความวา เทพบตรยนอยทามกลางเหลาภกษทงหมดไดกลาวดวยคาถาทงหลาย ในคาถาเหลานน เพราะเหตทสภาพมใชคณ [โทษ]ของผไรคณ ยอมปรากฏพรอมกบการกลาวคณ ฉะนน เทพบตรเมอกลาวถงคณกอน จงกลาวคาถาวา สขชวโน ปเร อาส เปนตน. บรรดาบทเหลานนบทวา สขชวโน ปเร อาส ความวา พวกภกษแตกอน เปนผบารงเลยงงายเทพบตรกลาวอยางน โดยอธบายวา พวกภกษแตกอน ยงชพใหเปนไปดวยอาหารคลกกน ซงเทยวไปตามลาดบตรอกในตระกลสงและตาไดมา. บทวาอนจฉา ไดแก ปราศจากตณหา เทพบตรครนกลาวคณของเหลาภกษเกากอนอยางนแลว บดน เมอจะกลาวโทษของภกษเหลานน จงกลาววา ทปโปสเปนตน. บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา คาเม คามณกา วย เทพบตรกลาวอธบายวา เปรยบเหมอนนายบาน เยยมประชาชนในตาบลบาน ใหลกบานนานมสดนมสมขาวสาร เปนตน มากน ฉนใด แมพวกทาน ตงอยในอเนสนา แสวงหาไมสมควร มาเลยงชวตของพวกทาน กฉนนน. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 380นปชชนต ไดแก ไมตองการดวยการเรยนอเทศ สอบถาม และใสใจ กมมฏฐาน นอนปลอยมอเทาอยบนทนอน. บทวา ปราคาเรส ความวาในเรอนของผอน คอในเรอนสะใภของตระกลเปนตน. บทวา มจฉตา ไดแกหมกมน ดวยอานาจกเลส. บทวา เอกจเจ ไดแก พวกทควรจะกลาวถงนแหละ. บทวา อปวฏา ไดแก ทเขาทอดทงแลว. บทวา อนาถา ไดแกไมมทพง. บทวา เปตา ไดแก คนทตายแลว เขาทงในปาชา เปรยบเหมอนคนตายทเขาทงไวในปาชา ยอมถกนกตาง ๆ เปนตนจกกน แมเหลาญาตกเปนทพงของคนเหลานนไมได รกษาไมได คมครองไมได ฉนใด ภกษทงหลายเหนปานนน กฉนนนเหมอนกน ยอมไมไดรบโอวาทและคาพราสอนแตสานกของอาจารยและอปชฌายเปนตน เพราะฉะนน ภกษเหลานนจงถกทอดทงไมมทพง เปนเหมอนคนตายทเขาละทงแลว ฉะนน. จบอรรถกถาชนตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 381 ๖. โรหตสสสตร

[๒๙๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน เมอลวงปฐมยาม โรหตสสเทวบตรมวรรณะงานยงนก ทาพระวหารเชตวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบครน แลวจงถวายอภวาทแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. โรหตสสเทพบตรยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดทลพระ-ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ณ โอกาสใดหนอ บคคลจงจะไมเกด ไมแกไมตาย ไมจต ไมอปบต ขาแตพระองคผเจรญ อนบคคลอาจ หรอบรรลทสดโลกไดดวยการเดนทางไดบางไหมหนอ. [๒๙๖] พระผมพระภาคเจา. ผมอาย โอกาสใดบคคลไมเกด ไมแกไมตาย ไมจต ไมอปบต เราไมเรยกโอกาสนนวาทสดของโลกวา ทควรรควรเหน ควรบรรลดวยการเดนทาง. ร. นาอศจรรย พระเจาขา ไมเคยมมา พระเจาขา. พระดารสน พระผมพระภาคเจาตรสดแลววา ผมอาย โอกาสใดบคคลไมเกด ไมแก ไมตายไมจต ไมอปบต เราไมเรยกโอกาศนนวาทสดของโลก ทควรร ควรเหนควรบรรลดวยการเดนทาง. [๒๙๗] ร. ขาแตพระองคผเจรญ แตปางกอน ขาพระองคเปนฤาษชอโรหตสสะ เปนบตรของอสรชน มฤทธ เหาะไปในอากาศได มความเรวประดจอาจารยสอนศลปธน จบธนมน ชาญศกษา ชานาญมอ เคยประลองยงธนมาแลว ยงผานเงาตาลตามขวางไดดวยลกศรขนาดเบาโดยสะดวกดาย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 382ยางเทาของขาพระองคเหนปานน ประดจจากมหาสมทรดานทศบรพา กาวถง มหาสมทรดานทศประจม ขาพระองคมาประสงคอยแตเพยงวา เราจกบรรลถงทสดของโลกดวยการเดนทาง ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคประกอบดวยความเรวขนาดน ดวยยางเทาขนาดน เวนจากการกน การขบเคยว และการลมรสอาหาร เวนจากการถายอจจาระ ปสสาวะ. เวนจากระงบความเหนดเหนอยดวยการหลบนอน มอายถงรอยป ดารงชพอยถงรอยป เดนทางตลอดรอยป กยงไมถงทสดของโลกได แตมาทากาลกรยาเสยในระหวาง นา-อศจรรยนก พระเจาขา ไมเคยมมา พระเจาขา พระดารสน พระผมพระภาคเจาตรสดแลววา ผมอาย ณ โอกาสใดบคคลไมเกด ไมแก ไมตายไมจต ไมอปบต เราไมเรยกโอกาสนนวาทสดของโลก ทควรร ควรเหนควรบรรล ดวยการเดนทาง. [๒๙๘] พ. ดกอนผมอาย ณ โอกาสใดบคคลไมเกด ไมแก ไมตายไมจต ไมอปบต เราไมเรยกโอกาสนนวาทสดของโลก ทควรร ควรเหนควรบรรล ดวยการเดนทาง กถาหากเรายงไมบรรลถงทสดของโลกแลว กจะไมกลาวถงการกระทาทสดทกข กแตวาเราบญญตโลก เหตใหเกดโลก การดบของโลก และทางใหถงความดบโลก ในเรอนราง มประมาณวาหนงน และพรอมทงสญญา พรอมทงใจครอง. แตไหนแตไรมา ยงไมมใครบรรลถงท สดโลกดวยการเดนทาง และเพราะทยงบรรล ถงทสดโลกไมได จงไมพนไปจากทกข. เหตนนแล คนมปญญาด รแจงโลกถง ทสดโลกได อยจบพรหมจรรยแลว รทสดโลก แลว เปนผสงบแลว จงไมหวงโลกนและโลกอน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 383 อรรถกถาโรหตสสสตร

พงทราบวนจฉยในโรหตสสสตรท ๖ ตอไป :- บทวา ยตถ เปนสตตมวภตต ลงในโอกาสหนงแหงโลกจกรวาล.คาวา น จวต น อปปชชต น ทานถอเอาดวยอานาจ การจตปฏสนธในภพตอ ๆ ไป. บทวา คมเนน ไดแก ดวยการเดนไปดวยเทา พระ-ศาสดาตรสวา นาหนต โลกสส อนต ดงน ทรงหมายถงทสดแหงสงขารโลก.ในบทวา าเตยย เปนตน ความวา พงรพงเหนพงถง เทพบตรทลถามถงทสดแหงโลกจกรวาล ดวยประการฉะน พระศาสดาตรสถงทสดแหงสงขารโลก. แตเทพบตรนนราเรงดวยสาคญวา คาพยากรณของพระศาสดา สมกบปญหาของตน จงกลาววา นาอศจรรยเปนตน. บทวา ทฬหธมโม แปลวามธนมน คอประกอบดวยธนขนาดเยยม. บทวา ธนคคโห แปลวา อาจารยฝกธน. บทวา สสกขโต ไดแก ศกษาศลปธนมา ๑๒ ป. บทวา กตหตโถไดแก ชอวา ชานาญมอ เพราะสามารถยงปลายขนทรายได แมในระยะอสภะหนง. บทวา กตปาสโน ไดแกยงธนชานาญ ประลองศลปะมาแลว.บทวา อสเนน ไดแกลกธน. บทวา อตปาเตยย ไดแกพงผาน. เทพบตรแสดงคณสมบตคอความเรวของตนวา ลกธนนนพงผานเงาตาลเพยงใดขาพระองคกผานจกรวาลไปโดยกาล [ชวขณะ] เพยงนน. ดวยบทวา ปรมาสมททา ปจฉโม เทพบตรกลาววา ขาพระองคยางเทากาวไดไกล ทานองไกลจากสมทรดานตะวนออกจดสมทรดานตะวนตก. ไดยนวา เทพบตรนนยนทขอบปากจกรวาลทศตะวนออก ยางเทาแรกกาวเลยขอบปากจกรวาลทศ-ตะวนตกไป ยางเทาทสองออก กกาวเลยขอบปากจกรวาลอน ๆ ไป. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 384อจฉาคต แปลวา ความอยากไดนนเอง. เทพบตรแสดงความไมชกชาดวย บทวา อเตรว ไดยนวา โรหตสสฤษนน ในเวลาไปภกขาจาร เคยวไมชาระฟน ชอนคลดาแลวบวนปากทสระอโนดาด ถงอตตรกรทวปแลวออกหาอาหาร นงทชอบปากจกรวาล ฉนอาหาร ณ ทนน พกชวครกเหาะไปเรวอก.บทวา วสสสตายโก ไดแก ยคนน เปนยคทมนษยมอายยน. แตโรหตสสฤษน เรมเดนทางเมออายเหลอ ๑๐๐ ป. บทวา วสสสตชว ไดแกเปนอยโดยไมมอนตรายตลอด ๑๐๐ ปนน. บทวา อนตราว กาลกโต ไดแกยงไมทนถงทสดโลกจกรวาลกตายเสยในระหวาง กโรหตตสสฤษนนแมทากาละในภพนน กมาบงเกดในจกรวาลนนแล. บทวา อปปตวา ไดแก ยงไมถงทสดแหงสงขารโลก. บทวา ทกขสส ไดแก วฏทกข. บทวา อนตกรยไดแก การทาทสด. บทวา กเฬวเร ไดแก ในอตภาพ. บทวา สสมหสมนเก ไดแกมสญญา มจต. บทวา โลก ไดแกทกขสจ. บทวา โลกสมทยไดแก สมทยสจ. บทวา โลกนโรธ ไดแก นโรธสจ. บทวา ปฏปทไดแก มรรคสจ ดวยประการฉะน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ดกอนผมอาย เราไมบญญตสจจะ ๔ นลงในหญาและไมเปนตน แตเราบญญตลงใน กายทประกอบดวยมหาภตรป ๔ นเทานน. บทวา สมตาว ไดแกสงบบาป.บทวา นาสสต ไดแก ไมปรารถนา. จบอรรถกถาโรหตสสสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 385 ๗. นนทสตร

[๒๙๙] นนทเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนง แลวไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา กาลยอมลวงไป ราตรยอมผานไป ชนแหงวยยอมละลาดบไป บคคลเลงเหน ภยในมรณะน ควรทาบญอนนาความสข มาให. [๓๐๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา กาลยอมลวงไป ราตรยอมผานไป ชนแหงวยยอมละลาดบไป บคคลเลงเหน ภยในมรณะน มงตอสนต ควรละโลกา- มสเสย.

๘. นนทวสาลสตร

[๓๐๑] นนทวสาลเทพบตร ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวจงไดกลาวคาถาทลถวายพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเปนมหาวรบรษ สรรยนต มจกร ๔ มทวาร ๙ เตมไป ดวยของไมสะอาด ประกอบดวยความ โลก ยอมเปนประดจเปอกตม ไฉนจกม ความออกไปจากทกขได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 386 [๓๐๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลตดความผกโกรธดวย กเลส เปนเครองรดดวย ความปรารถนาและ ความโลภอนชวชาดวย ถอนตณหาพรอม ทงอวชชาอนเปนมลรากเสยได อยางน จงออกไปจากทกขได.

อรรถกถา

นนทสตรท ๗ และนนทวสาลสตรท ๘ มเนอความกลาวมาแลวทงนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 387 ๙. สสมสตร

[๓๐๓] สาวตถนทาน. ณ กาลครงหนง ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบครนแลวจงถวายอภวาท นงอย ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทานพระอานนทวา อานนท เธอชอบสารบตรหรอไม. อ. ขาแตพระองคผเจรญ ใครเลาทไมใชคนพาล ไมใชคนมทะลไมใชคนงมงาย ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบทานพระสารบตร เพราะทานเปนบณฑต มปญญามาก มปญญาแนนหนา มปญญาชวนราเรง มปญญาไว มปญญาแหลม มปญญาคม มกนอย สนโดษ สงดกาย สงดใจไมคลกคลดวยหม ปรารภความเพยร เขาใจพด อดทนตอถอยคา โจทกทวงคนผด ตาหนคนชว ขาแตพระองคผเจรญ ใครเลาทไมใชคนพาล ไมใชคนมทะล ไมใชคนงมงาย ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบทานสารบตร. [๓๐๔] พ. อยางนน ๆ อานนท ใครเลาทไมใชคนพาล ไมใชคนมทะล ไมใชคนงมงาย ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบสารบตร เพราะสารบตรเปนบณฑต มปญญามาก มปญญาแนนหนา มปญญาชวนราเรง มปญญาเรว มปญญาแหลม มปญญาคม มกนอย สนโดษ สงดกาย สงดใจไมคลกคลดวยหม ปรารภความเพยร เขาใจพด อดทนตอถอยคา โจทกทวงคนผด ตาหนคนชว อานนท ใครเลาทไมใชคนพาล ไมใชคนมทะล ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบสารบตร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 388 [๓๐๕] ณ กาลครงนน สสมเทพบตร แวดลอมไปดวยเทพบตร บรษทเปนอนมาก ขณะทพระผมพระภาคเจาและอานนทเถระ กาลงกลาวสรรเสรญคณทานพระสารบตรอย ไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายอภวาทแลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ทลพระผมพระภาคเจาวา จรงอยางนนพระผมพระภาคเจา จรงอยางนน พระสคต อนใครเลาทไมใชคนพาล ไมใชคนมทะล ไมใชคนงมงาย ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบทานพระสารบตร เพราะทานเปนบณฑต ฯลฯ ตาหนคนชว ขาแตพระองคผเจรญ เพราะขาพระองคไดเขารวมประชมเทพบตรบรษทใด ๆ กไดยนเสยงแนนหนาวา ทานพระสาร บตรเปนบณฑตฯลฯ ตาหนคนชว ขาแตพระองคผเจรญ ใครเลาทไมใชคนพาลไมไชคนทะล ไมใชคนงมงาย ไมใชคนมจตวปลาส จะไมชอบทานพระสาร-บตร. [๓๐๖] ครงนน เทพบตรบรษทของสสมเทพบตร ขณะทสสมเทพ-บตรกาลงกลาวสรรเสรญทานพระสารบตรอย เปนผปลมใจ เบกบาน เกดปตโสมนส มรศมแหงผวพรรณแพรวพราวอย. [๓๐๗] เปรยบเหมอนแกวมณและแกวไพฑรย อนงาม โชตชวงแปดเหลยมอนเขาเจยรไนเรยบรอยแลว วางไวบนผากมพลสเหลอง ยอมสองแสงแพรวพราวรงรวง ฉนใด เทพบตรบรษทของสสมเทพบตร ขณะทสสมเทพบตรกาลงกลาวสรรเสรญทานพระสารบตรอย เปนผปลมใจ เบกบานเกดปตโสมนส กมรศมแหงผวพรรณแพรวพราวอย ฉนนน. [๓๐๘] เปรยบเสมอนแทงทองชมพนท ทบตรนายชางทองผขยนหมนใสเบาหลอมไลราคจนสนแลว วางไวบนผากมพลสเหลอง ยอมขนสผดผองเปลงปลง ฉนใด เทพบตรบรษทของสสมเทพบตร ขณะทสสมเทพบตรกาลงกลาวสรรเสรญทานพระสารบตรอย เปนผปลมใจ เบกบาน เกดปต-โสมนส มรศมแหงผวพรรณแพรวพราวอย ฉนนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 389 [๓๐๙] เปรยบเหมอนดาวประกายพฤกษ ขณะทอากาศปลอดโปรง ปราศจากหมเมฆในฤดสรทกาล ยอมสองแสงสกสกาววาวระยบ ฉนใดเทพบตรบรษทของสสมเทพบตร ขณะทสสมเทพบตรกาลงกลาวสรรเสรญทานพระสารบตรอย เปนผปลมใจ เบกบาน เกดปตโสมนส มรศมแหงผวพรรณแพรวพราวอย ฉนนน. [๓๑๐] เปรยบเหมอนดวงอาทตยขณะทอากาศปลอดโปรง ปราศจากหมเมฆในฤดสรทกาล พวยพงขนสทองฟา ขจดความมดทมอยในอากาศทงปวง ยอมแผดแสงแจมจารงโรจน ฉนใด เทพบตรบรษทของสสมเทพบตรขณะทสสมเทพบตรกาลงกลาวสรรเสรญทานพระสารบตรอย เปนผปลมใจเบกบาน เกดปตโสมนส มรศมแหงผวพรรณแพรวพราวอย ฉนนน. [๓๑๑] ครงนน สสมเทพบตร ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาปรารภถงทานพระสารบตรวา ทานพระสารบตรคนรจกทานดวา เปนบณฑตไมใชคนมกโกรธ มกนอย สงบเสงยม ฝกฝนมาด มคณงามอนพระ- ศาสดาทรงนามาสรรเสรญ เปนผแสวงคณ. [๓๑๒] พระผมพระภาคเจาไดตรสคาถาตอบสสมเทพบตรปรารภถงทานพระสารบตรวา สารบตรใคร ๆ กรจกวาเปนบณฑต ไมใชคนมกโกรธ มกนอย สงบเสงยม อบรม ฝกฝนมาด จานงอยกแตกาลเปน ทปรนพพาน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 390 อรรถกถาสสมสตร

พงทราบวนจฉยในสสมสตรท ๙ ตอไป :- บทวา ตยห ป โน อานนท สารปตโต รจจต ความวาพระศาสดามพระประสงคจะตรสคณของพระเถระ กธรรมดาวาคณน ไมสมควรกลาวในสานกของบคคลทไมชอบกน เพราะวา คณทกลาวในสานกของบคคลทไมชอบกนนน จะกลาวไมทนจบ. จรงอย บคคลผไมชอบกนนนเมอเขากลาวคณวา ภกษชอโนนมศล กจะกลาวคาวา ศลของภกษนนเปนอยางไร ภกษนนมศลอยางใดหรอ ภกษอนทมศลทานไมเคยเหนหรอ เมอเขากลาวคณวา ภกษชอโนนมปญญา กจะกลาวคาเปนตนวา ปญญาเปนอยางไร ภกษอนทมปญญานน ทานไมเคยเหนหรอ ดงน กจะทาอนตรายแกคาถาพรรณนาคณ. สวนพระอานนทเถระ เปนผชอบพอของพระสารบตรเถระ ไดปจจยมจวรเปนตนอนประณต กถวายแกพระเถระ ใหเดกของอปฏฐากตนบรรพชา ใหถออปชฌายในสานกพระเถระ. แมพระสารบตรกกระทาเทาพระอานนทเถระอยางนนเหมอนกน เพราะเหตไร เพราะเลอมใสในคณทงหลายของกนและกน. จรงอย พระอานนทเถระ ดารวา พชายของพวกเราบาเพญบารมมาถงหนงอสงไขยแสนกป แทงตลอดปญญา ๑๖ อยางดารงอยในตาแหนงพระธรรมเสนาบด แมทพธรรม เลอมใสในคณทงหลายของพระเถระ จงชอบใจรกใครพระเถระ. ฝายพระสารบตรเถระกดารวาพระอานนททากจทกอยาง มถวายนาบวนพระโอษฐเปนตน ทเราพงทาแดพระสมมาสมพทธะ อาศยอานนท เราจงไดเขาสมาบตตามทปรารถนา ๆ แลวเลอมใสในคณทงหลายของทาน จงชอบใจรกใครพระอานนทเถระ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 391เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา มพระประสงคจะตรสคณของพระสารบตร-เถระ จงทรงเรมในสานกของพระอานนทเถระ. บรรดาบทเหลานน ในบทวาตยห ป ปอกษรลงในอรรถวาประมวลความ. ทานอธบายไวดงนวา ดกอน อานนท สารบตรมอาจาระ โคจร วหารธรรม การกาวไป การถอยกลบการแลเหลยว การค การเหยยด ชอบใจเรา ชอบใจพระอสตมหาสาวกชอบใจมนษยโลกทงเทวโลก ชอบใจแมแกเธอ. แตนน พระเถระกมใจยนดประหนงนกมวยปลาทมกาลง ไดชองในชองผา ดารวา พระศาสดามพระ-ประสงคจะใหกลาวคณของสหายเรา เราจกไดกลาวคณของพระสารบตรเถระของพวกเรา เหมอนถอนตนหวาใหญ อนเปนธงแหงชมพทวปเสยในวนนเหมอนนาดวงจนทรออกจากชองพลาหก [เมฆฝน] แสดงอยฉะนน เมอจะนาคาสนทนาของบคคลทงหลาย ดวยบททง ๔ กอนคาอนมา จงทลวา กสส หนาม ภนเต อพาลสส ดงนเปนตน จรงอย คนเขลา ชอวา คนโกรธเพราะเขลา ชอวา คนหลง เพราะเปนคนมโทสะ. ชอวา มจตวปลาส คอ บาเพราะโมหะ ยอมไมรคณวาคณ โทษวาโทษ หรอวา ผนเปนพระพทธเจาผนเปนสาวก. ธรรมดาวา คนทไมเขลาเปนตน ยอมร. เพราะฉะนน พระ-อานนทเถระจงทลวา อพาลสส เปนตน. บทวา น รเจยย ความวากพระเถระนน ไมพงชอบใจแกเหลาคนเขลาเปนตนเทานน พระเถระไมพงชอบใจแกใครอน พระอานนทเถระ ครนนาถอยคาสนทนาของบคคลมาฉะน แลว เมอจะกลาวคณตามเปนจรง ดวยบท ๑๖ บท จงทลวา ปณฑโต ภนเตเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปณฑโต ไดแก ผประกอบดวยความเปนบณฑต คานเปนชอของทานผตงอยในความฉลาด ๔ อยาง. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนอานนท โดยเหตใดแล ภกษยอม เปนผฉลาดในธาต ๑ เปนผฉลาดในอายตนะ ๑ เปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 392เปนผฉลาดในฐานะและอฐานะ ๑ ดกอนอานนท ดวยเหตเพยงนนแล ภกษนน ควรเรยกวา ภกษบณฑต ดงน. ในบทวา มหาปโ เปนตนความวา ประกอบดวยมหาปญญาเปนตน. ความมปญญามากเปนตน ในบทวามหาปโ เปนตนนน ตางกนดงน. มหาปญญาเปนไฉน ชอวา มหาปญญาเพราะกาหนดถอศลขนธอยางใหญ ชอวา มหาปญญา เพราะกาหนดถอสมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธ วมตตญาณทสสนขนธอยางใหญ ชอวามหาปญญา เพราะกาหนดถอฐานะและอฐานะอยางใหญ วหารสมาบตอยางใหญ อรยสจอยางใหญ สตปฏฐาน สมมปปธาน อทธบาทอยางใหญอนทรยและโพชฌงคอยางใหญ อรยมรรคอยางใหญ สามญญผลอยางใหญอภญญาอยางใหญ ปรมตถนพพานอยางใหญ กมหาปญญานนปรากฏแกพระเถระ เมอพระศาสดา เสดจลงจากเทวโลก ประทบยน ณ ประตสงกสสนคร ตรสถามปญหา ชอวา ปถชนปญจกะ แลวทลถวายวสชนาปญหานน. ปถปญญาเปนไฉน. ชอวา ปถปญญา เพราะญาณเปนไปในขนธตาง ๆ แนนหนา. . . เปนไปในธาตตาง ๆ แนนหนา . . . ในอรรถตาง ๆแนนหนา. . . ในปฏจจสมปบาทตาง ๆ แนนหนา. . . ในความหนวงสญญตาตาง ๆ แนนหนา. . . ในอรรถธรรมนรกตปฏภาณแนนหนา. . . ในสลขนธตาง ๆ แนนหนา. . . ในสมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธ วมตตญาณทสสนขนธตาง ๆ แนนหนา. . . ในฐานะและอฐานะตาง ๆ แนนหนา. . . ในวหารสมาบตตาง ๆ แนนหนา. . . ในอรยสจตาง ๆ แนนหนา. . . ในสต-ปฏฐาน สมมปปธาน อทธบาท อนทรย พละ โพชฌงคตาง ๆ แนนหนา. . .ในอรยมรรค สามญญผล อภญญาตาง ๆ แนนหนา. . . ญาณเปนไปในปรมตถนพพาน ลวงธรรมททวไปแกชนตาง ๆ แนนหนา. ชอวา หาสปญญาเปนไฉน ชอวาหาสปญญา เพราะบางคนในโลกน มความราเรง แชมชน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 393ยนด ปราโมทย บาเพญศล บาเพญอนทรยสงวร บาเพญโภชเนมตตญตา ชาครยานโยค สลขนธ สมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธ วมตตญาณทสสนขนธ. ชอวา หาสปญญา เพราะเปนผมากดวยความราเรง ปราโมทยแทงตลอดฐานะและอฐานะ. ชอวา หาสปญญา เพราะเปนผมากดวยความราเรงบาเพญวหารสมาบต. ชอวา หาสปญญา เพราะเปนผมากดวยความราเรงแทงตลอดอรยสจ. ชอวา หาสปญญา เพราะอบรมสตปฏฐาน สมมปปธานอทธบาท อนทรย พละ โพชฌงค อรยมรรค. ชอวาหาสปญญา เพราะเปนผมากดวยความราเรง กระทาใหแจงสามญญผล แทงตลอดอภญญา. ชอวาหาสปญญา เพราะเปนผมากดวยความราเรง มากดวยความแชมชน ยนดปราโมทย กระทาใหแจงปรมตถนพพาน. ชอวา หาสปญญา กเพราะพระเถระครงเปนดาบส ชอนารท กระทาความปรารถนาเปนพระอครสาวกแทบเบองพระบาท ของพระผมพระภาคเจาพระนามวา อโนมทสส นบตงแตครงนนมากเปนผมากดวยความราเรง กระทาการบาเพญศลเปนตน. ชวนปญญาเปนไฉนกเพราะปญญาพจารณาเหนรป อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคตปจจบน ทงไกล ทงใกล รปทงหมดโดยเปนของไมเทยง แลนไปเรว. ชอวาชวนปญญา กเพราะปญญาพจารณาเหนรป โดยความเปนทกข แลนไปเรวโดยความเปนอนตตา แลนไปเรว. ชอวา ชวนปญญา กเพราะพจารณาเหนเวทนา ฯลฯ วญญาณ อยางใดอยางหนงทงทเปนอดต อนาคต ปจจบนวญญาณทงหมด โดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา แลนไปเรว.ชอวา ชวนปญญา กเพราะพจารณาจกษ ฯลฯ ชรามรณะ ทงทเปนอดตอนาคต ปจจบน โดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา แลนไปเรว. ชอวา ชวนปญญา กเพราะพจารณาใครครวญแจมชดจะแจงวา รปทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน ชอวา ไมเทยง เพราะอรรถสนไป ชอวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 394ทกข เพราะอรรถวานากลว ชอวา อนตตา เพราะหาแกนสารมได แลนไปเรวใน พระนพพานเปนสวนดบแหงรป. ชอวา ชวนปญญา กเพราะพจารณาใครครวญแจมชดจะแจงวา เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกษ ฯลฯ ชรามรณะทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน ชอวาไมเทยงเพราะอรรถวาสนไป ฯลฯ แลนไปเรวในพระนพพาน เปนสวนดบแหงชรามรณะ. ชอวาชวนปญญากเพราะพจารณาใครควรญแจมชดจะแจงวา รป ทงทเปนอดตอนาคตปจจบน ฯลฯวญญาณ จกษ ฯลฯ ชรามรณะ ไมเทยง อนปจจยปรงแตง อาศยปจจยเกดขน มอนสนไป เสอมไป ดบไปเปนธรรมดา แลนไปเรวในพระนพพานเปนสวนดบแหงชรามรณะ. ตกขปญญาเปนไฉน. ชอวา ตกขปญญา เพราะตดกเลสทงหลายไดเรว. ชอวา ตกขปญญา เพราะไมพกไวซงกามวตก พยาบาทวตกวหงสาวตกทเกดขน ไมพกอกศลบาปธรรมทเกดขนอก ไมพก ละ บรรเทาทาใหสน ทาใหไมม ซงราคะโทสะโมหะ โกธะ อปนาหะ มกขะ ปลาสะอสสา มจฉรยะ มายา สาไถย ถมภะ สารมภะ มานะ อตมานะ มทะ ปมาทะทเกดขนแลว กเลสทจรตทงหมด อภสงขารทงหมด กรรมทใหถงสงสารภพทงหมด. ชอวา ตกขปญญาเพราะปญญาทบรรล กระทาใหแจงสมผสมรรค ๔สามญญผล ๔ ปฏสมภทา ๔ อภญญา ๖ ณ ทนงแหงเดยว. เมอพระผมพระ.ภาคเจากาลงทรงแสดงเวทนาปรคคหสตรแกทฆนขปรพาชก หลานชาย พระ-เถระยนถวายงานพด กตดกเลสไดทงหมด ชอวามปญญาแหลม ตงแตแทงตลอดสาวกบารมญาณ. ดวยเหตนน พระอานนทเถระจงทลวา ตกขปโภนเต อายสมา สารปตโต พระเจาขา ทานพระสารบตรมปญญาแหลมดงน. นพเพธกปญญา เปนไฉน ชอวานพเพธกปญญา เพราะบางคนในโลกน มากดวยความหวาดสะดงเออมระอาไมยนดนก เบอนหนาหนไมไยดในสงขารทงปวง เจาะทาลายกองโลภะ ทไมเคยเจาะไมเคยทาลาย ในสงขาร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 395ทงปวง. ชอวา นพเพธกปญญา เพราะเจาะทาลายกองโทสะกองโมหะ โกธะ อปนาหะ ฯลฯ ทไมเคยเจาะไมเคยทาลายกรรมทใหถงภพทงหมด. บทวาอปปจโฉ ไดแก เปนผประกอบดวยลกษณะอยางนวา ปกปดคณทมอย รจกประมาณในการรบ นเปนลกษณะของผมความมกนอย. บทวา สนตฏโ ไดแกเปนผประกอบดวยสนโดษ ๓ ในปจจย ๔ คอ ยถาลาภสนโดษ ยถาพลสนโดษยถาสารปปสนโดษ. บทวา ปววตโต ไดแกผไดวเวก ๓ เหลาน คอ กายวเวกของผมกายตงอยในความสงด ผยนดในเนกขมมะ จตตวเวก ของผมจตบรสทธ ผถงความผองแผวอยางยง และอปธวเวก ของเหลาบคคลผไรอปธผถงวสงขาร.บทวา อส สฏโ ไดแกผเวนจากการคลกคล ๕ อยางเหลาน คอ คลกคลดวยการฟง คลกคลดวยการเหน คลกคลดวยการสนทนา คลกคลดวยการบรโภคคลกคลดวยกาย. การคลกคล ๕ อยางน ยอมเกดกบบคคล ๘ จาพวก คอ พระ-ราชา อมาตยของพระราชา เดยรถย สาวกของเดยรถย อบาสก อบาสกา ภกษภกษณ ความคลกคลแมทงหมดนนไมมแกพระเถระ เหตนน พระเถระจงวาผไมคลกคล. บทวา อารทธวรโย ไดแก เปนผประคองความเพยร มความเพยรบรบรณในขอนน ภกษผปรารภความเพยร ยอมไมยอมใหกเลสทเกดขณะเดนตดมาถงขณะยน ไมยอมใหกเลสทเกดขณะยน ตดมาถงขณะนง ไมยอมใหกเลสทเกดขณะนง ตดมาถงขณะนอน. กเลสเกดในทนน ๆ กขมไวไดในทนน ๆ นนแหละ. กพระเถระมไดเหยยดหลงบนเตยงมาถง ๔๘ ป. พระอานนทเถระหมายถงขอนนจงทลวา อารทธวรโย ผปรารภความเพยร. บทวา วตตาไดแกเปนผกลาวกาจดโทษ. พระเถระเหนความประพฤตทรามของเหลาภกษกไมผดเพยนวา คอยพดกนวนน พดกนวนพรงน อธบายวา ทานสงสอนพราสอนในทนน ๆ เลย. บทวา วจนกขโม ไดแก ยอมทนฟงคาของผอน จรงอย ภกษรปหนงชอบสอนผอน แตตวเองถกผอนสอนเขา กโกรธ.สวนพระเถระใหโอวาทแกผอนดวย ตวเองแมถกโอวาท กยอมรบดวยเศยร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 396เกลา เลากนมาวา วนหนง สามเณรอาย ๗ ขวบ เรยนพระสารบตรเถระวา ทานสารบตรขอรบ ชายผานงของทานหอยลงมาแนะ. พระเถระไมพดอะไรเลยไป ณ ทเหมาะแหงหนง นงเรยบรอยแลวกมา ยนประณมมอพดวา เทานเหมาะไหม อาจารย พระเถระกลาววา ผบวชในวนนน เปนคนด อาย ๗ ขวบโดยกาเนด ถงผนนพงสงสอนเรา เรากยอมรบดวยกระหมอมดงน. บทวาโจทโก ไดแกสงสอนตามแบบธรรมเนยมวา ธรรมดาวาภกษ เหนวตกกมโทษในเมอเรองเกดขนแลวกตาม ยงไมเกดขนกตาม พงนงอยางน พงหมอยางน เดนอยางน ยนอยางน นงอยางน เคยวอยางน ฉนอยางน. บทวา ปาปครหไดแกไมเหนแกคนชว ไมฟงคาคนชวเหลานน ไมยอมอยในจกรวาลเดยวกบคนชวเหลานน. พระอานนทเถระทลวา พระเจาขา ทานพระสารบตรตาหนบาป ดวยเหต ๒ ประการ คอ ตาหนคนชวอยางนบางวา มา เม กทาจ ปาปจโฉ กสโต หนวรโย อปปสสโต อนาทาโน สมนตา กตถจ อห ในกาลไหน ๆ ขอเพอนสพรหมจาร ของเราอยาเปนผมความปรารถนาลามก เกยจคราน หยอนความเพยร มสตะนอย ไมยดถอรอบดานไมมในทไหน ๆ เลย. ตาหนธรรมฝายชวอยางนบางวา ธรรมดาวาสมณะไมพงตกอยในอานาจราคะ ในอานาจโทสะและโมหะ ราคะโทสะโมหะ ทเกดขนแลว พงละเสย ดงน. เมอทานพระอานนทกระทาการประกาศคณตามความเปนจรงของพระเถระดวยบท ๑๖ บท อยางนแลว บคคลชวไร ๆ กอยาไดกลาววาทาไมพระอานนทไมไดกลาวคณสหายทรกของตน คาอะไรทพระอานนทนน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 397กลาวแลว กเปนอยางนนนนแล. พระอานนทนนเปนสพพญ หรอพระ- ศาสดา เมอทรงกระทาการกลาวคณนน ทไมกาเรบเปนคาตรสของพระสพพญพทธะ กเทากบประทบแหวนตราชนลญจกร [ตราพระชนเจา] จงตรสวา เอวเมต ดงนเปนตน. เมอพระตถาคตและพระอานนทเถระกาลงกลาวคณของพระมหาสาวกอย เหลาภมมเทวดา เทวดาผอยภาคพนดนกลกขนกลาวคณดวยบท ๑๖ บทเหลานนเหมอนกน. แตนนเหลาอากาสฏฐกเทวดาคอ เทวดาผอยในอากาศ เทวดาฝนเยน เทวดาฝนรอน เทวดาชนจาตม-มหาราชตลอดถงอกนฏฐพรหมโลก กลกขนกลาวคณดวยบท ๑๖ บทเหลานนเหมอนกน. เทวดาในหมนจกรวาลตงตนแตจกรวาลหนง กลกขนกลาวโดยอบายนน. ครงนน สสมเทพบตร สทธวหารกของทานพระสารบตรดารวา เทพบตรเหลาน ละกฬาในงานนกษตรของตน ๆ เสยแลวดารงอยในทนน กลาวคณอปชฌายของเราเทานน จาเราจะไปสานกพระตถาคต กระทาการกลาวคณนนนนแหละ ซงเปนคาของเทวดา. เทพบตรนน กไดกระทาอยางนน เพอจะแสดงความขอนน ทานจงกลาววา อถ โข สสโม เทวปตโตดงนเปนตน. ในบทวา อจจาวจา ในทอน ๆ ประณต ทานเรยกวาอจจะ(สง) เลวทานเรยกวา อวจะ (ตา) แตในสตรน บทวา อจจาวจา ไดแกวรรณะและรศมของวรรณะ ตาง ๆ อยาง. เขาวา รศมแหงวรรณะของเทวบรษทนนปรากฏชดม ๔ อยาง คอทเขยวกเขยวจด ทเหลองกเหลองจด ทแดงกแดงจด ทขาวกขาวจด ดวยเหตนนนนแล อปมา ๔ ขอจงมาวา เสยยถาปนามเปนตน. ในอปมา ๔ ขอนน บทวา สโภ แปลวาด. บทวา ชาตมาแปลวา ถงพรอมดวยชาต. บทวา สปรกมมกโต ไดแกเจยระนยดแลวดวยบรกรรมมลางเปนตนวางไวบนผากมพลเหลอง. บทวา เอวเมว ความวามณทงหมดเรมสองประกายพรอมกน ดงมณทวางบนผากมพลแดง. บทวาเนกข ไดแกเครองประดบททาดวยทองคาเกนเนอหา. จรงอย เครองประดบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 398นน ยอมเหมาะแกการยาและชด. บทวา ชมโพนท ไดแกทองทเกดในแม นาทไหลไปทางกงชมพใหญ หรอเมอรสผลชมพใหญจมดน หนอทองคาผดขนอธบายวา เครองประดบททาดวยทองคานน. บทวา กมมารปตต อกกาม-เขส กสล สมปหฏ ไดแก ทบตรชางทองผฉลาด หลอมทางปากเบาสกควางแลว. ในคมภรธาตวภงค ทานถอเอาทองชมพนท ทยงไมทารปพรรณ.แตในพระสตรน ทานถอเอาทองททารปพรรณแลว. บทวา วทเธ แปลวาอยไกล. บทวา เทเว ไดแก อากาศ. บทวา นภ อพภสสกกมาโนไดแก โลดขนสอากาศ. ดวยบทน ทานแสดงภาพดวงอาทตยออน ๆ. บทวาโสรโต ไดแก ประกอบดวยความสงบเสงยม. บทวา ทนโต ไดแกหมดพยศ. บทวา สตถวณณภโต แปลวา มคณทพระศาสดาทรงนามาแลว.จรงอย พระศาสดาประทบนงทามกลางบรษท ๘ ทรงนาคณของพระเถระมาโดยนยวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงคบสารบตรและโมคคลลานะ ดงน เปนตน. พระเถระกชอวา เปนผมคณทพระศาสดาทรงนามาแลว. บทวากาล กงขต ไดแก ปรารถนากาลเปนทปรนพพาน. จรงอย พระขณาสพยอมไมกระหยมยนดความตาย ไมมงหมายความเปน แตปรารถนา อธบายวายนคอยดกาลเวลา เหมอนบรษยนคอยคาจางไปวนหนง ๆ. ดวยเหตนน ทานพระสารบตรจงกลาววา นาภนนทาม มรณ นาภนนทาม ชวต กาล จ ปาฏกงขาม นพพส กตโก ยถา เราไมยนดความตาย เราไมยนด ความเปนอย แตเรารอเวลา [ปรนพพาน] เหมอนลกจาง รอคาจางฉะนน. จบอรรถกถาสสมสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 399 ๑๐. นานาตตถยสตร

[๓๑๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬวน อน เปนทใหเหยอแกกระแต กรงราชคฤห ณ กาลครงหนง เมอลวงปฐมยามพวกเทพบตรผเปนสาวกเดยรถยตาง ๆ เปนอนมาก คอ อสมเทพบตรสหลเทพบตร นกเทพบตร อาโกฏกเทพบตร เวฏมพรเทพบตร มาณวคามย-เทพบตร มวรรณะงามยง ทาพระวหารเวฬวนใหสวางทวแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวจงอภวาท แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๓๑๔] อสมเทพบตร ครนยนอย ณ สวนทควรขางหนงแลว ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจา ปรารภถงทานปรณะกสสปวา ครปรณะกสสป เพยงแตมองไมเหน บาปหรอบญของตน เพราะเหตทสตวถก ฟน ถกฆา ถกโบย เสอมเสย ในโลกน เทานน ทานบอกใหวางใจเสย ทานยอม ควรทจะไดรบยกยองวาเปนศาสดา. [๓๑๕] สหลเทพบตร ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาปรารภถงทานมกขลโคศาล ตอไปวา ครมกขลโคศาล สารวมตนดแลว เพราะรงเกยจบาปดวยตบะ ละวาจาทกอ ใหเกดความทะเลาะกบคนเสย เปนผ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 400 สมาเสมอ งดเวนจากสงทมโทษ พดจรง ทานมกขลโคศาล จดวาเปนผคงท ไม กระทาบาปโดยแท. [๓๑๖] นกเทพบตร ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาปรารภถงทานนครนถ นาฏบตร ตอไปวา ครนครนถ นาฏบตร เปนผเกลยด บาป มปญญารกษาตว เหนภยในสงสาร เปนผระมดระวงทง ๔ ยาม บอกสงทตน เหนแลวและฟงแลว นาจะไมใชผหยาบชา โดยแท. [๓๑๗] อาโกฏกเทพบตร ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาปรารภถงพวกเดยรถยตาง ๆ ตอไปอกวา ทานปกธะกจจายนะ ทานนครนถ นาฏบตร และพวกทานมกขลโคศาล ทานปรณะกสสปเหลาน ลวนแตเปน ศาสดาของหม บรรลผลแหงสมณธรรม แลว ทานเหลานนคงเปนผไมไกลไปจาก สตบรษแนนอน. [๓๑๘] เวฏมพรเทพบตร ไดกลาวตอบอาโกฏกเทพบตรดวยคาถาวา สนขจงจอกสตวเลว ๆ ใครจะตตน เสมอราชสห แมจะไมใชสตวขเรอน แต กมบางคราวททาตนเทยมราชสห ครของ หมเปลอยกาย พดคาเทจ มมรรยาทนา- รงเกยจ จะเทยบกบสตบรษยอมไมได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 401 [๓๑๙] ลาดบนน มารผมบาปเขาสงเวฏมพรเทพบตรแลวไดกลาวคาถาน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา สตวเหลาใด ขวนขวาย ในความเกลยด บาปดวยตบะ รกษาความสงบสงดอย ตด อยในรป ปรารถนาเทวโลก สตวเหลานน ยอมสงสอนชอบ เพอปรโลกโดยแท. [๓๒๐] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นเปนมารตวรายกาจ จงไดตรสคาถาตอบมารผมบาปวา รปใด ๆ จะอยในโลกนหรอโลกอน และจะอยในอากาศ มรศมรงเรองกตามท รปทงหมดเหลานน อนมารสรรเสรญแลว วางดกสตวไวแลว เหมอนเขาใสเหยอลอ เพอฆาปลา ฉะนน. [๓๒๑] ลาดบนน มาณวคามยเทพบตร ไดกลาวคาถาเหลานในสานกพระผมพระภาคเจา ปรารภถงพระผมพระภาคเจาวา ภเขาเวปละ เขากลาวกนวา สงเปน เยยมกวาภเขาทตงอยในกรงราชคฤห เสตบรรพตเปนเลศกวาภเขาทตงอยในปา หมวนต ดวงอาทตยเปนเลศกวาสงทไป ในอากาศ มหาสมทรเปนเลศกวาหวงนา ทงหลาย ดวงจนทรเปนเลศกวาดวงดาว ทงหลาย พระพทธเจากลาวกนวาเปนเลศ กวาประชมในทงโลก พรอมทงเทวโลก. จบนานาตตถยสตร จบ นานาตตถยวรรค ท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 402 อรรถกถานานาตตถยสตร

พงทราบวนจฉยในนานาตตถยสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา นานาตตถยสาวกา ความวา เทพบตรสาวกของเดยรถยตาง ๆ เหลานน เปนกมมวาท นบถอกรรม เพราะฉะนน จงกระทาบญทงหลายมทานเปนตน บงเกดในสวรรค เทพบตรเหลานน สาคญวาเราบงเกดในสวรรค เพราะเลอมใสในศาสดาของตน จงมาดวยหมายใจวาเราจะไปยนในสานกของพระทศพล กลาวคณศาสดาของเรา แลวกลาวดวยคาถาองคละ ๑ คาถา. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉนทตมารเต จ หตชานสไดแก ในการโบย และในการเสอมทรพยทงหลาย. ดวยบทวา ป วาปน อสมเทพบตร ไมตามพจารณาแมแตบญของตน กลาวโดยยอวา วบากของบญและบาปไมม ดงน. บทวา ส เว วสสาสมาจกข ความ อสม-เทพบตรนนแล เมอกลาววา วบาก ทงของบาปททาแลว ทงของบญททาแลวไมม ดงน จงบอกทพกอาศย ทพงของสตวทงหลาย เพราะฉะนน จงกลาววาศาสดาปรณกสสป ควรแกการนบถอ การไหว การบชา. บทวา ตโปชคจฉายไดแก เพราะเกลยดบาป ดวยตปะคอการทากายใหลาบาก. บทวา สส วโตไดแก ประกอบแลว หรอปดแลว. บทวา เชคจฉ ไดแก เกลยดบาปดวยตปะ. บทวา นปโก ไดแก บณฑต. บทวา จาตยามสส วโต ไดแกสารวมดวยดดวยาม ๔ สวนทง ๔ เหลาน คอ ผหามนาทงปวง ผประกอบในการหามบาปทงปวง ผกาจดบาปทงปวง ผหามบาปทงปวงถกตอง ชอวายาม ๔. บรรดาบทเหลานน บทวา สพพวารวารโต จ ไดแก หามนาทงหมด อธบายวา นาเยนทงหมดหามขาด เขาวานครนถนาฏบตรนน สาคญ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 403วามตวสตวในนาเยน เพราะฉะนน จงไมใชนาเยนนน. บทวา สพพวาร-ยตโต ไดแก ประกอบดวยการหามบาปทกอยาง. บทวา สพพวารธโตไดแก กาจดบาปเสยแลว ดวยการหามบาปทกอยาง. บทวา สพพวารผฏโไดแก ผอนการหามบาปทงปวงถกตองแลว. บทวา ทฏ สตจ อาจกขไดแก บอกวาสงทเหนเราเหนแลว ขอทฟง เราฟงแลวไมปดเลย. บทวานห นน กพพส ความวา ศาสดาเหนปานนน ยอมชอวา เปนผกระทาความชวราย. บทวา นานาตตถเย ความวา เขาวา อาโกฏกเทพบตรนนเปนอปฏฐากของเหลาเดยรถยตาง ๆ นนแล เพราะฉะนน เขาจงกลาวปรารภเดยรถยเหลานน. บทวา ปกทธโก กาตยาโน ไดแก ศาสดาชอปกธ-กจจายนะ. บทวา นคนโถ ไดแก ศาสดาชอนาฎบตร. บทวา มกขลปรณาเสไดแก ศาสดาชอมกขล และชอปรณะ. บทวา สามปปตตา ไดแกถงทสดในสมณธรรม. ดวยบทวา นห นน เต อาโกฏกเทพบตรกลาววาศาสดาเหลานนไมไกลไปจากสตบรษทงหลายเลย ศาสดาเหลานนนนแล จงชอบทจะเปนสตบรษในโลก. บทวา ปจจภาส ความวา เวฏนพรเทพบตรคดวา อาโกฏกเทพบตรผน ยนกลาวคณของศาสดาชเปลอย ผไรสรเหลาน ในสานกของพระทศพล ดงนน เราจกกลาวโทษของศาสดาเหลานน แลวจงกลาวโตตอบ. บทวา สห รจตมตเตน ไดแก พรอมดวยเหตเพยงแตงถอยคา. บทวา ฉโว สงคาโล ไดแก สนขจงจอกตาบอด ตาทราม.บทวา โกฏโก เปนไวพจนของคานนนนแหละ. บทวา สงกสสราจาโรไดแก มความประพฤตทนารงเกยจ. บทวา น สต สรกขโก ความวาศาสดาของทานจะเทยมสตบรษผเปนบณฑตหาไดไม ทานกเสมอนสนขจงจอกตาบอด ยงจะทาเดยรถยใหเปนราชสหหรอ. บทวา อนวาวสตวา ความวามารผมบาป ดารวา เวฎมพรเทพบตรผน กลาวโทษของเหลาศาสดาเหน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 404ปานนน ดวยเหตนนนนแหละ เราจะใหเขากลาวคณดวยปากนนแหละ จงเขาสงในรางของเวฎมพรเทพบตรนน นอมใจตามไป ชอวา เขาไปอาศยอย ดวย ประการฉะน. บทวา อายตตา ไดแก ขวนขวายขมกเขมน ในอนเกลยดตปะ.บทวา ปาลย ปวเวก แปลวา รกษาความสงด ไดยนวา เดยรถยเหลานนถอนผมตนเอง ดวยคดวา เราจกรกษาความสงดจากการแตงผม เปลอยกายเทยวไป ดวยคดวา เราจกรกษาความสงดจากผา กนอาหารทพนดนหรอทมอดจสนข ดวยคดวา เราจกรกษาความสงดจากอาหาร นอนบนหนามเปนตนดวยคดวา เราจกรกษาความสงดจากทนงทนอน. บทวา รเป นวฏาไดแก ตงอยในรป ดวยตณหาและทฐ. บทวา เทวโลกาภนนทโนไดแก ปรารถนาเทวโลก. บทวา มาตยา ไดแก สตวทตองตาย มารผมบาปกลาววา เหลาเดยรถยยอมสงสอนสตวทจะตองตายเหลานนแหละ โดยชอบเพอประโยชนแกปรโลก. บทวา อต วทตวา ความวา พระผมพระภาคเจาทรงระลกวา เทพบตรผน กลาวโทษของศาสดาเหลานกอนแลว บดน กลบมากลาวคณ ผนเปนใครหนอ แลวกทรงทราบ. บทวา เย จนตลกขสมปภาสวณณา ความวา บรรดารปรศมดวงจนทร รศมดวงอาทตย ประกายเพชรพลอย รงกนนา และดวงดาวทงหลาย รปเหลาใดมวรรณะสวางไสวในทองฟา. บทวา สพเพว เต เต ไดแก รปเหลานนทงหมด อนทานสรรเสรญแลว. พระผมพระภาคเจาตรสเรยกมารวา นมจ. ดวยบทวา อามส วมจฉาน วธาย ขตตา พระผมพระภาคเจาตรสวา มารยอมเหวยงเหยอตดปลายเบด เพอตองการฆาปลาทงหลาย ฉนใด ทานกลาวสรรเสรญหวานรปเหลานนกเพอมดสตวทงหลาย ฉนนน. บทวา มาณวคามโยความวา ไดยนวา เทพบตรองคน เปนพทธอปฏฐาก. บทวา ราชคหยาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 405ไดแก ภเขาในกรงราชคฤห. บทวา เสโต ไดแก เขาไกรลาส. บทวาอฆคามน ไดแก ทโคจรไปในอากาศ. บทวา อทธน ไดแก รองรบนา.ทานอธบายไวดงนวา ภเขาวบลบรรพตประเสรฐสด แหงบรรดาภเขาทตงอยในกรงราชคฤห ภเขาไกรลาสประเสรฐสด แหงบรรดาภเขาในปาหมพานต ดวงอาทตยประเสรฐสด แหงบรรดาสภาวะทโคจรไปในอากาศ สมทร [ทะเล]ประเสรฐสด แหงบรรดาสภาวะทรองรบนา ดวงจนทรประเสรฐสด แหงบรรดาดวงดาวทงหลาย ฉนใด พระพทธเจากประเสรฐสด แหงโลกพรอมทงเทวโลก ฉนนน. จบอรรถกถานานาตตถยสตร ท ๑๐ วรรคท ๓ เทวปตตสงยตจบเพยงเทาน

พระสตรในนานาตตถยวรรคท ๓ น คอ ๑. สวสตร ๒. เขมสตร ๓. เสรสตร ๔. ฆฏการสตร ๕. ชนตสตร๖. โรหตสสสตร ๗. นนทสตร ๘. นนทวสาลสตร ๙. สสมสตร ๑๐. นานาตตถยสตร พรอมทงอรรถกถา. จบ เทวปตตสงยต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 406 โกสลสงยต

ปฐมวรรค

๑. ทหรสตร

วาดวยของ ๔ อยางไมควรดหมน [๓๒๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล พระเจาปเสนทโกศลไดเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวจงไดทรงปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงประทบนง ณทควรสวนขางหนง. [๓๒๓] พระเจาปเสนทโกศลไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา แมทานพระโคดมทรงปฏญาณหรอไมวา ไดตรสรพระสมมาสมโพธญาณอยางยอดเยยม. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาบพตร กพระองคเมอจะตรสโดยชอบกพงตรสถงอาตมภาพวา ตถาคตไดตรสรพระสมมาสมโพธญาณอยางยอดเยยม ดกอนมหาบพตร เพราะวาอาตมาภาพไดตรสรสมมาสมโพธญาณอยางยอดเยยมแลว. [๓๒๔] พระเจาปเสนทโกศลทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ แมสมณพราหมณบางพวก เปนเจาหม เจาคณะ เปน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 407คณาจารย มชอเสยง มเกยรตยศ เปนเจาลทธ ชนสวนมากยกยองวาด คอปรณกสสป มกขลโคศาล นครนถนาฏบตร สญชยเวลฏฐบตร ปกธกจจายนะอชตเกสกมพล. สมณพราหมณแมเหลานน เมอถกขาพระองคถามวา ทานทงหลายยอมปฏญาณไดหรอวา เราไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณดงน กยงไมปฏญาณตนไดวา ไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ สวนพระโคดมผเจรญยงทรงเปนหนมโดยกาเนดและยงทรงเปนผใหมโดยบรรพชา ไฉนจงปฏญาณไดเลา. [๓๒๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาบพตร ของ๔ อยางเหลาน ไมควรดถกดหมนวาเลกนอย ๔ อยางเปนไฉน ของ ๔ อยางคอ ๑. กษตรยไมควรดถกดหมนวายงทรงพระเยาว ๒. ง ไมควรดถกดหมนวาตวเลก ๓. ไฟ ไมควรดถกดหมนวาเลกนอย ๔. ภกษ ไมควรดถกดหมนวายงหนม ดกอนมหาบพตร ของ ๔ อยางเหลาน ไมควรดถกดหมนวาเลกนอย. [๓๒๖] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคารอยกรองตอไปอกวา นรชนไมพงดถกดหมน กษตรยผ ถงพรอมดวยพระชาต มพระชาตสง ผ ทรงพระยศวายงทรงพระเยาว เพราะเหต วา พระองคเปนจอมมนษย ไดเสวยราช-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 408 สมบตแลว ทรงพระพโรธขน ยอมทรงลง พระราชอาญาอยางหนกแกเขาได เพราะ ฉะนน ผรกษาชวตของตน พงงดเวนการ หมนพระบรมเดชานภาพกษตรยนนเสย. นรชนเหนงทบานหรอทปากตาม ไมวา พงดถกดหมนวาตวเลก (เพราะเหตวา) งเปนสตวมพษ (เดช) ไมวาจะเปนพนธ ไร ๆ งนนพงฉกกดชายหญงผเขลาในบาง คราว เพราะฉะนน ผรกษาชวตของตน พงงดเวนการดหมนงนนเสย. นรชนไมพงดถกดหมนไฟทกนเชอ มาก ลกเปนเปลว มทางดา (ทๆไฟไหม ไปดา) วาเลกนอย เพราะวาไฟนนไดเชอ แลวกเปนกองไฟใหญ พงลามไหมชาย หญงผเขลาในบางคราว เพราะฉะนน ผ รกษาชวตของตน พงงดเวนการดหมนไฟ นนเสย. (แตวา) ปาใดทถกไฟไหมจนดาไป แลว เมอวนคนลวงไป ๆ พนธหญาหรอ ตนไมยงงอกขนทปานนได สวนผใดถก ภกษผมศลแผดเผา ดวยเดช บตรธดาและ ปศสตวของผนนยอมพนาศ ทายาทของ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 409 เขากยอมไมไดรบทรพยมรดก เขาเปนผ ไมมพนธ ยอมเปนเหมอนตาลยอดดวน. เพราะฉะนนบคคลผเปนบณฑต พจารณาเหนง ไฟ กษตรยผทรงยศ และ ภกษผมศล วาเปนภยแกตน พงประพฤต ตอโดยชอบทเดยว. [๓๒๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสจบลงแลว พระเจาปเสนทโกศลไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก บคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสองประทปในทมดดวยหวงวา ผมจกษจะไดเหนรป ฉนใด พระผมพระภาคเจาไดทรงแสดงธรรมโดยปรยายเปนอนมาก กฉนนนเหมอนกน ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคนขอถงพระผมพระภาคเจา พระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนทพงทระลกขอพระผมพระภาคเจาจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงสรณคมนจนตลอดชวตทงแตวนนเปนตนไป.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 410 โกสลสงยต

อรรถกถาทหรสตร

พงทราบวนจฉยในทหรสตรท ๑ ตอไป:- บทวา ภควตา สทธ สมโมท ความวา แมพระเจาปเสนทโกศลกทรงมความยนดรวมกบพระผมพระภาคเจา โดยอาการอยางเดยวกบพระผมพระภาคเจาตรสถามถงขนธปญจกพอทนไดเปนตน ยนดกบทาวเธอ คอทรงนาความยนดเปนอนหนงอนเดยวกนเหมอนนาเยนกบนารอน ฉะนน อนงพระเจาปเสนทโกศลทรงยนด [บนเทง] ดวยถอยคาอนใดเปนตนวา ทานพระโคดม พอทนหรอ พอเปนไปไดหรอ ทานพระโคดมและเหลาสาวกของพระโคดมมอาพาธนอย มโรคนอย คลองแคลว มเรยวแรง อยเปนสขอยหรอ ทรงนาถอยคานน ทนายนด นาใหระลกถงกนลวงไป ใหถงทสด คอจบลงดวยปรยายเปนอนมากอยางน คอ ชอวา สมโมทนยะ เพราะใหเกดความยนดกลาวคอ ปตปราโมทย และควรทจะยนด ชอวา สาราณยะ เพราะมอรรถพยญชนะไพเราะ และเพราะเปนถอยคาทควรระลก โดยควรทจะใหระลกถงตลอดกาลนาน ๆ คอเปนไปเปนนตย ไมทรงทราบความลก หรอความตน โดยคณและโทษ เพราะไมเคยพบพระตถาคต จงประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง เมอประทบนงแลว กตรสวา ภว ป โน เปนตนเพอจะทลถามปญหาเรองการสลดออกจากโลกและการลงสภพคอ ความเปนพระสมมาสม-พทธะของศาสดา ททาวเธอเสดจมาทาเปนโอวฏฏกสารปญหา คอปญหาทมสาระวกวน. ศพทวา ภวมป ในคาทลถามนน เปนนบาตลงในอรรถวาประมวล พระเจาปเสนทโกศลทรงประมวลศาสดาทง ๖ ดวยศพทนน. อธบายวา ทานพระโคดมกปฏญาณ เหมอนศาสดาทง ๖ มปรณกสสปเปนตน ท

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 411ปฏญญาวาเราเปนสมมาสมพทธะหรอ แตพระราชามไดทลถามปญหาน โดย ลทธของพระองคเอง ตรสถามโดยอานาจปฏญญาทมหาชนในโลกถอกน. ครงนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงบนลอพทธสหนาท จงตรสวา ย ห ตมหาราช ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อห ห มหาราช ความวา เราตถาคตตรสรยงซงสมมาสมโพธกลาวคอพระสพพญตญาณ อนยอดเยยม ประเสรฐสดแหงญาณทงหมด. บทวา สมณพราหมณา ไดแกชอวาสมณะ เพราะเขาบวช ชอวาพราหมณ โดยกาเนด. ในบทวา สงฆโน เปนตน ทชอวา สงฆ เพราะสมณพราหมณเหลานน มสงฆกลาวคอชมนมนกบวช. ทชอวา คณ กเพราะสมณพราหมณ มคณะนนนนแหละ ทชอวาคณาจารย กเพราะเปนอาจารยของคณะนน โดยใหศกษาอาจาระ. บทวาาตา แปลวาทเขารจกกนทว คอปรากฏแลว. ทชอวา ยสสส [มยศ]กเพราะสมณพราหมณเหลานน มยศ [เกยรตยศ] ฟงขจรอยางนวา ทานเปนผมกนอย สนโดษ ไมนงแมแตผา เพราะเปนผมกนอย. บทวา ตตถกราแปลวาเจาลทธ. บทวา สาธสมมตา ไดแกทเขาสมมตอยางนวาเปนคนสงบเปนคนด. บทวา พหชนสส ไดแกปถชนคนอนธพาล ผมไดสดบฟง[ศกษา]. คาวา ปรณะ เปนตน เปนชอตวและโคตร [สกล] ของเจาลทธเหลานน. จรงอย คาวาปรณะเปนชอตวเทานน. คาวา มกขล กเหมอนกน. กมกขลนน เรยกกนวา โคสาล กเพราะเกดในโรง [คอก] โค.บทวา นาฏปตโต แปลวา บตรของนกรา. บทวา เวลฏปตโต แปลวา บตรของชางสานเสอลาแพน. บทวา กจจายโน เปนโคตร [สกล]ของเดยรถยชอ ปกทธะ. เรยกกนวา อชต เกสกมพล กเพราะครองผากมพลทาดวยผมคน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 412 บทวา เตป มยา ความวา หลาหล* ม ๓ คอ กปปหลาหล พทธหลาหล จกกวตตหลาหล. บรรดาหลาหลทง ๓ นน หลาหลทวา กปจกปรากฏทสดแสนป ชอวา กปปหลาหล. เหลาเทวดาเทยวปาวรองในถนมนษยวา ในทสดแสนปแตนไป โลกจกพนาศ ผนรทกขทงหลายจงเจรญเมตตากรณา มทตา อเบกขากนเถด. สวนหลาหลทวา พระพทธเจาจกอบตในทสดพนป ชอวา พทธหลาหล. เหลาเทวดาปาวรองวา ในทสดพนปแตน ไป พระพทธเจาจกเสดจอบตขน อนพระสงฆรตนะผปฏบตธรรมสมควรแกธรรมแวดลอมแลว จกเสดจจารกแสดงธรรมโปรด. สวนหลาหลทวา ในทสดรอยป พระเจาจกรพรรดจกอบต ชอวา จกกวตตหลาหล. เหลาเทวดาปาวรองวา ในทสดรอยปแตนไป พระเจาจกรพรรด ผสมบรณดวยรตนะ๗ ประการ เปนใหญในทวปทง ๔ มพระราชโอรสกวาพนองคเปนบรวารเสดจไปทางอากาศได [เหาะได] จกทรงอบต ดงน. กในหลาหลทง ๓ นศาสดาทง ๖ เหลาน ไดยนเรองพทธหลาหล กเขาไปหาอาจารยเลาเรยนวชาวาดวยแกวสารพดนกเปนตน แลวกปฏญญาวา เราเปนพทธะ มหาชนหอมลอมจารกไปตลอดชนบท มาถงกรงสาวตถตามลาดบ. เหลาอปฏฐากคนบารง ของศาสดาเหลานน กเขาไปเฝาพระราชา กราบบงคมทลวา ขาแตพระมหาราชเจา ไดยนวา ทานปรณกสสป ฯลฯ อชตเกสกมพล เปนพทธะเปนสพพญ. พระราชาตรสสงวา พวกทานจงนมนตศาสดาเหลานนเขามา ศาสดาทง ๖ นน อนอปฏฐากเหลานนบอกวา พระราชานมนตพวกทาน โปรดไปรบอาหารในพระราชวงเถด ดงน กไมกลาไป เมอถกรบเราบอย ๆ เขา กรบเพอตองการรกษานาใจของเหลาอปฏฐาก กไปพรอมกนทงหมด พระราชา* คาวา หลาหล ม ๓ คอ กปปหลาหล พทธหลาหล จกกวตตหลาหลน อรรถกถาของพมาใชคาวา โกลาหล ๓ คอ กปปโกลาหล พทธโกลาหล จกกวตตโกลาหล. . .

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 413โปรดใหจดปอาสนะ รบสงใหนง. พระราชอานาจแผสรานไปทวตวเหลา นครนถ. นครนถเหลานน ไมอาจนงเหนออาสนะทสมควรอยางใหญได กนงบนแผนกระดานและพนดน. ดวยเหตเพยงเทานนแล พระราชากตรสวาธรรมอนสะอาดภายในของนครนถเหลานนไมม จงไมพระราชทานอาหารตรสถามวา พวกทานเปนพทธะ หรอไมใชพทธะ ประหนงทรงเอาคอนตผลตาลหลนจากตนตาล ฉะนน นครนถเหลานนคดวา ถาทลวา เราเปนพทธะพระราชาตรสถามในพทธวสย เรากไมอาจทลตอบได ทาวเธอกจะตรสวาพวกทานเทยวลวงมหาชนวาเราเปนพทธะ กจะพงโปรดใหตดลนเสย พงทาความพนาศแมอยางอน ดงนแลว จงกลาวปฏญญาของตนอยางเดยววา ขาพเจาไมไดเปนพทธะ ดงนน พระราชาจงใหลากตวนครนถเหลานน ไปเสยจากพระราชวง. พวกนครนถเหลานน ออกจากพระราชวงแลว เหลาอปฏฐากกพากนถามวา ทานอาจารย พระราชาตรสถามปญหาแลว ไดทรงกระทาสกการะและสมมานะอะไร. เหลานครนถกลาววา พระราชาตรสถามวา พวกทานเปนพทธะ หรอไมใชพทธะ ตอนน พวกเราคดวา ถาพระราชาพระองคนไมทรงทราบปญหาทตรสถามในพทธวสย กจกขดพระทยในพวกเรา จกทรงประสบสงทไมใชบญเปนอนมาก เพราะความเอนดพระราชา พวกเราจงไมทลวา พวกเราเปนพทธะ แตความจรงพวกเรากเปนพทธะนนแหละ ความเปนพทธะของพวกเรา ใคร ๆ กไมอาจเอานาลางออกไปได ดงนน พวกเราจงเปนพทธะภายนอก. พวกนครนถไมทลในสานกของพระราชาวา พวกเราเปนพทธะ พระราชาทรงถอเอาขอน จงตรสอยางน. ในขอนน พระราชาทรงถอปฏญญาของพระองค จงตรสคานวา ทานพระโคดม ยงหนมโดยกาเนดและยงใหม โดยการบวช ทาไมจงทรงปฏญาณวา ตรสรยงพระอนตตระสมมาสมโพธเลา. บรรดาบทเหลานน บทวา ก เปนคาปฏเสธ. นครนถ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 414เหลานน โดยกาเนดกเปนคนแก และบวชมานาน ยงไมปฏญาณวาเราเปน พทธะ ทานพระโคดม โดยกาเนดกยงหนม และโดยบรรพชากยงใหม ทาไมจงปฏญญาณ อธบายวา กอยาปฏญาณส. บทวา น อาตพพา ไดแกไมพงดหมน. บทวา น ปรโภตพพา ไดแก ไมพงดแคลน. บทวากตเม จตตาโร เปน กเถตกมยตสปจฉา ถามเองตอบเอง. บทวาขตตโย ไดแก พระราชกมาร. บทวา อรโค แปลวา งพษ บทวาอคค กแปลวา ไฟนนแหละ. กในบทวา ภกข น พระผมพระภาคเจาทรงแสดงถงบรรพชตผมศล ยกพระองคเปนภายใน [ตวอยาง] เพราะทรงฉลาดในเทศนาวธ. ในสภาวะ ๔ อยางนน บคคลพบพระราชกมารหนมทรงดาเนนสวนทาง ไมถวายทาง ไมลดผาหม ไมลกจากทนงทนงอย ไมลงจากหลงชางเปนตน กระทาความประพฤตทไมสมควรเหนปานนนแมอยางอนโดยดหมนวาอยในทตา ชอวา ดหมนกษตรย. เมอกลาววา พระราชกมารผนารกพระองคน พระปรางยยอทรพลย จกทรงสามารถระงบโจรผราย ทรงปกครองราชกจในตาแหนงใดตาแหนงหนงไดหรอ ดงนเปนตน ชอวา ดแคลน. เอาลกงพษแมขนาดเทาไมปายยาตามาประดบหเปนตน ใหมนกดนวมอกดลนกด ชอวา ดหมนง. เมอกลาวคาวา งพษตวนนาเอนดหนอ เหมอนงนาจกสามารถกดอะไร ๆ ไดหรอ จกสามารถแผพษไปในรางกายของใคร ๆ ไดหรอ ดงนเปนตน ชอวา ดแคลนง. จบไฟแมเทาหงหอย เลนดวยมอเหวยงไปทหมอสงของ เหวยงไปทมวยผมกด ทหลงทนอนผากระสอบเปนตนกด ชอวา ดหมนไฟ. กลาววา ไฟนนาเอนดหนอ จกหงตมขาวตมขาวสวยอะไรไดบางหนอ จกปงปลาและเนออะไรไดบาง จกบรรเทาความหนาวของใครได ดงนเปนตน ชอวา ดแคลน. อนง บคคลพบภกษหนมและสามเณร

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 415เดนสวนทางแลวไมถวายทาง กระทาความประพฤตทไมสมควร ซงกลาวไว แลวในเรองพระราชกมาร ชอวา ดหมนภกษ. กลาววา สามเณรรปนนา-เอนดหนอ แกมยย ทองพลย จกสามารถเรยนพระพทธวจนะอยางใดอยางหนงได จกสามารถยดปาแหงใดแหงหนงอยได จกเปนทนาพอใจในเวลาเปนพระสงฆเถระไดหรอ ดงนเปนตน ชอวา ดแคลน. พระผมพระภาคเจาเมอทรงแสดงวา ขอนนแมทกขอไมควรทา จงตรสวา ไมควรดหมน ไมควรดแคลน. บทวา เอตทโวจ ความวา ไดตรสคาทผกเปนคาถาน กชอวาคาถาเหลาน ยอมแสดงความขอนนบาง แสดงความทแปลกออกไปบาง.บรรดาคาถาเหลานน คาถาเหลาน ยอมแสดงทงความขอนน ทงความแปลกออกไปทเดยว. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนวาเสฏฐะและภารทวาชะ ทานผเปนเจาแหงทดนทงหลาย เพราะเหตนน จงเกดอกขระท ๒ ขนวา กษตรย ๆ ดงน. บทวา ชาตสมปนน ไดแก สนบรณดวยชาตโดยชาตกษตรย โดยชาตกษตรยนนแล. บทวา อภชาต ไดแก เกดสงเกนตระกลทง ๓ [คอ ขตตยมหาศาล พราหมณมหาศาล และคหปตมหาศาล]. บทวา าน แปลวา มเหต. บทวา มนสสนโท ไดแก เปนหวหนามนษย. บทวา ราชทณเฑน ไดแก ดวยอาชญาทพระราชายกขนราชอาชญานน ไมชอวา เลกนอย คอ ปรบไหมหมนหนง สองหมนทเดยว. บทวา ตสม ปกกมเต ภส ไดแก พยายามลงโทษอยางรายแรงในบคคลนน. บทวา รกข ชวตมตตโน ไดแก เมอรกษาชวตตน กพงละเวน ไมกระทบกระทงกษตรยนนเลย. บทวา อจจาวเจห ไดแก ตาง ๆ อยาง. บทวา วณเณห ไดแก ดวยทรวดทรงทงหลาย. จรงอย งนน เมอทองเทยวดวยเพศอยางใดอยางหนง จงจะไดเหยอ งทงหลายจงเทยวไปดวยเพศงธรรมดาบาง งนาบาง ง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 416เรอนบาง โดยทสดแมดวยเพศกระแต. บทวา อาสชช แปลวา ถง. บทวาพาล ความวา งถกคนเขลาผใดกระทบแลว กพงกดคนเขลาผนนไมวา ชายหรอหญง. บทวา ปหตพภกข แปลวามอาหาร [เชอ] มาก. ความจรงชอวาอาหารของไฟไมมดอก. บทวา ชาลน แปลวา ลกโชน. บทวา ปาจกแปลวาไฟ. ปาฐะ วา ปาวก กม. บทวา กณหวตตน ความวา ทางชอวาวตตน ทางทไฟไปแลว ยอมดา ๆ เพราะฉะนน ไฟทานจงเรยกวา กณห-วตตน ทางดา. บทวา มหา หตวา แปลวา เปนของใหญ ไฟบางครงกมขนาดเทาพรหมโลก. บทวา ชายนต ตตถ ปาโรหา ความวา ในปาทไฟไหมแลวนน ตนไมใบหญายอมเกดขน ตนไมใบหญาเปนตน ทานเรยกวาปาโรหา. จรงอย ตนไมใบหญาเหลานน ในท ๆ ไฟไหมแลว ยงเหลอแมเพยงหว กงอก เกด เจรญไดจากหวนน เพราะฉะนนจงเรยกวา ปาโรหา.อกนยหนง ตนไมใบหญาชอวา ปาโรหา เพราะอรรถวางอกไดอก. บทวาอโหรตตานมจจเย แปลวาในกาลลวงไปแหงวนและคนทงหลาย. แมเมอฝนแลง พอฝนตก ตนไมใบหญากเกด. ในบทวา ภกข ฑหต เตปสา น ขนชอวาภกษ ดาตอบภกษผดา ทะเลาะตอบผทะเลาะ ประหารตอบผประหาร ยอมไมสามารถเอาเดชเผาภกษไรๆ ได. สวนภกษรปใด ไมดาตอบผดา ไมทะเลาะตอบผทะเลาะ ไมประหารตอบผประหาร ไมผดในภกษนน ดวยเดชแหงศลของภกษนน ยอมเผาภกษนนได ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา น ตสส ปตตาปสโว ดงน อธบายวา ทงบตรธดาของผนน ทงโคกระบอไกสกรเปนตน กไมม พนาศหมด. บทวา ทายาทา วนทเร ธน ความวา แมทายาทของผนน กไมไดทรพย. บทวา ตาลวตถ ภวนต เต ความวา ชนเหลานนถกเดชภกษเผาแลว กเปนเหมอนตนตาลขาดยอด คงเหลอเพยงลาตน คอ ยอมไมเจรญดวยบตรธดาเปนตน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 417 บทวา ตสมา แปลวา กเพราะชนเหลานน ถกเดชของสมณะเผาแลว มอนไมงอกงามเปนธรรมดา เหมอนตนตาลขาดยอดฉะนน. บทวา สมมเทวสมาจเร แปลวา พงประพฤตเออเฟอโดยชอบ. ถามวา อะไร อนผประพฤตเออเฟอโดยชอบพงทา. ตอบวา กอนอนเมอพจารณาเหนอานสงสมตาบลแขวงยานพาหนะเปนตนทไดมา เพราะอาศยพระมหากษตรย อานสงสมผาเงนทองเปนตนทพงไดดวยการใหงนนเลนกฬา เพราะอาศยง อานสงสมตมหงขาวตมขาวสวยและบรรเทาความหนาวเปนตน ทพงไดปรารภดวยอานาจของไฟนน เพราะอาศยไฟ อานสงสมไดฟงเรองทยงไมไดฟง ทาเรองทฟงแลวใหแจมแจง และการบรรลมรรคของตนเปนตน ทพงถงดวยอานาจภกษนน เพราะอาศยภกษ. พงละโทษมประการทกลาวมาแตกอน เพราะอาศยสภาวะทง ๔ เหลานเสย แตไมพงละโดยประการทงปวงดวยคดวา จะมประโยชนอะไรกบสงเหลาน อนผตองการจะเปนใหญ ไมทาการดหมนดแคลนดงกลาวแลว พงทาขตตยกมารใหทรงยนดดวยอบาย มตนกอนนอนหลงเปนตน แตนนกจกถงความเปนใหญ ดวยประการฉะน. อนหมอง ไมพงทาความสนทสนมในง รายวชามนตงเอาไมสองงาม [เทาแพะ] ยนคอ เอารากไมถอนพษลางเขยวงแลวใสไวในลง ใหมนเลนกฬา อาศยงนนกจกไดอาหารและผาเปนตน ดวยประการฉะน อนผประสงคจะตมขาวเปนตน. ไมใสไฟลงในหมอใสของ ไมจบตองดวยมอ กอไฟดวยโคมย [ขไต] ละเอยดเปนตนพงตมขาวตมเปนตน อาศยไฟนน กจกไดรบผลดดวยประการฉะน. อนผประสงคจะฟงเรองทยงไมไดฟงเปนตน คนเคยสนทกบภกษ ไมใชทานใหทาตวเปนหมอ รบใชกอสรางเปนตน พงบารงดวยปจจย ๘ โดยเคารพ อาศยภกษนน กจกไดพระพทธพจนทไมเคยฟง ดวยประการฉะน. บคคลถงการวนจฉยปญหาทไมเคยฟง ประโยชนในปจจบนและภายหนา กลสมบต ๓กามาวจรสวรรค ๖ พรหมโลก ๙ แลวจกไดการเหนอมตมหานพพาน พระผม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 418พระภาคเจาทรงหมายถงประโยชนดงกลาวมาน จงตรสวา สมมเทว สมาจเรดงน. บทวา เอตทโวจ ความวา พระเจาปเสนทโกศล ทรงฟงพระธรรมเทศนาแลวทรงเลอมใส จะทรงทาความเสอมใสใหชดเจนแลว จงตรสคาวาอภกกนต เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อภกกนต แปลวา นาใคร นาปรารถนา นาพอใจอยางยง อธบายวา ดเหลอเกน. พระเจาปเสน-ทโกศล ทรงชมเทศนาดวยอภกกนตศพท ๆ หนง ในคาวา อภกกนต เปนตนนนวา พระเจาขา พระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจานาฟงจรง ๆ ทรงชมความเสอมใสของพระองค ดวยอภกกนตศพทอกศพทหนงวา พระเจาขานาชนใจจรง ๆ ทขาพระองคอาศยพระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจาแลวจงเลอมใส. ตอจากนน กทรงชมพระธรรมเทศนาดวยอปมา ๔ ขอ. บรรดาบทเหลานน บทวา นกกชชต แปลวาของทวางคราหนาหรอเอาหนาไวลาง. บทวา อกกชเชยย แปลวาพงทาหนาไวขางบน [หงาย]. บทวา ปฏจฉนนแปลวาของทปดไวดวยหญาเปนตน. บทวา ววเรยย แปลวา พงเพก [เปด].บทวา มฬหสส แปลวา คนหลงทศ [ทาง]. บทวา มคค อาจกเขยยไดแกจบมอบอกวา นนทาง. บทวา อนธกาเร ไดแกในความมด ๔ อยางคอ แรม ๑๔ คา, เทยงคน, ปาทบและแผนเมฆ ทานอธบายไวดงนวา พระผมพระภาคเจา ผทรงยกขาพระองค ซงตกไปในอสทธรรมหนหนาหนจากสทธรรม ไวในสทธรรม เหมอนใคร ๆ หงายของทควา ทรงเปดพระศาสนาทการถอมจฉาทฏฐปดไว ตงแตพระศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวากสสปอนตรธานไป เหมอนทรงเปดของทปดทรงกระทาทางสวรรคและนพพานใหชดแจงแกขาพระองค ผดาเนนทางชวทางผด เหมอนทรงบอกทางแกผหลง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 419ทาง ทรงชดวงประทปคอพระธรรมเทศนาทกาจดความมด คอโมหะอนปด พระศาสนานน แกขาพระองคผจมลงในความมด คอโมหะ ผไมเหนรปคอพระรตนะมพระพทธรตนะเปนตน เหมอนทรงสองประทปนามน ในความมดทรงประกาศธรรมแกขาพระองค โดยปรยายเปนอนมาก เพราะทรงประกาศดวยปรยายเหลานน. พระเจาปเสนทโกศล ครนทรงชมพระธรรมเทศนาอยางนแลวมพระ-ทยเลอมใสในพระรตนตรยดวยเทศนาน เมอทรงทาอาการของผเลอมใส จงตรสวา เอสาห ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา เอสาห แยกสนธวา เอโส อห แปลวา ขาพระองคนน. บทวา ภควนต สรณ คจฉามธมมจ ภกขสงฆจ แปลวา ขอถงพระรตนตรยน คอ พระผมพระภาคเจา พระธรรมและพระสงฆเปนสรณะ. บทวา อปาสก ม ภนเต ภควาธาเรต ความวา ขอพระผมพระภาคเจา โปรดทรงจา รบรขาพระองคอยางนวา ผนเปนอบาสก. บทวา อชชตคเค แปลวา ตงแตวนนเปนตนไป.อกอยางหนง. ปาฐะวา อชชทคเค ดงนกม. ทอกษร ทาสนธบท. ความวา ตงตนแตวนนไป. บทวา ปาณเปต แปลวา เขาถงดวยปราณคอชวต.สงเขปความในขอนอยางนวา ชวตของขาพระองคยงดาเนนไปเพยงใด ขอพระผมพระภาคเจา โปรดทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผทาแตสงทสมควรผถงสรณะดวยสรณคมน ๓ ไมนบถอศาสดาอน เขาถงดวยชวตเพยงนน. สวนความพสดาร กลาวไวแลวทกอาการในสามญญผลสตร ในอรรถกถาทฆนกายชอสมงคลวลาสนแล. จบอรรถกถาทหรสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 420 ๒. ปรสสตร

[๓๒๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม แหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวจงทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวประทบนง ณทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศลประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมกอยางเมอบงเกดขนในภายในของบคคล ยอมบงเกดขนเพอความไมเปนประโยชน เพอความทกขเพอความอยไมสบาย. [๓๒๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาบพตร ธรรม ๓อยาง เมอบงเกดขนในภายในของบรษ ยอมบงเกดขนเพอความไมเปนประโยชน เพอความทกข เพอความอยไมสบาย ธรรม ๓ อยางเปนไฉนธรรม ๓ อยาง คอ. ๑. โลภะ ๒. โทสะ ๓. โมหะ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 421 ดกอนมหาบพตร ธรรม ๓ อยางนแล เมอบงเกดขนในภายในของ บคคล ยอมบงเกดขนเพอความไมเปนประโยชน เพอความทกข เพอความอยไมสบาย. [๓๓๐] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา โลภะ โทสะ และโมหะ ทเกดขน ในตนยอมฆาบคคลผใจบาป เหมอนขย ไผยอมฆาตนไผ ฉะนน.

อรรถกถาปรสสตร

พงทราบวนจฉยในปรสสตรท ๒ ตอไป :- บทวา อภวาเทตวา ความวา พระเจาปเสนทโกศล ทรงอภวาทในสตรน กเพราะทรงถงสรณะแลวในสตรกอน. บทวา อชฌตต ไดแกภายในตวเอง อธบายวา เกดขนในสนดานของตน. บรรดาอกศลมล ๓ มโลภะเปนตน โลภะมลกษณะละโมบ โทสะมลกษณะขดเคอง โมหะมลกษณะลมหลง. บทวา หสนต ไดแก เบยดเบยน ทาใหเสยหาย ทาใหพนาศ.บทวา อตตสมภตา แปลวา เกดแลวในตน. บทวา ตจสาร ว สมผลความวา ผลของตวเอง ยอมเบยน คอ ทาตนไมทมเปลอกเปนแกน ไมวาตนไผหรอตนออใหพนาศ ฉนใด อกศลมลทงหลาย กเบยน คอทาใหพนาศฉนนน. จบอรรถกถาปรสสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 422 ๓. ราชสตร

[๓๓๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามแหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวจงทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวประทบนง ณทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศล ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ผทเกดมาแลวทพนจากชราและมรณะมอยบางหรอไม. [๓๓๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาบพตร คนเกดมาแลวทจะพนจากชรามรณะไมมเลย แมกษตรยมหาศาลซงเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มทองและเงนมากมาย มทรพยเครองปลมใจมากมายมทรพยคอขาวเปลอกมากมาย กไมพนจากชรามรณะ แมพราหมณมหาศาลซงเปนผมงคง ฯลฯ กไมพนจากชรามรณะ แมคฤหบดมหาศาล กไมพนจากชรามรณะ ภกษแมทกรป ซงเปนพระอรหนต สนอาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว กระทากรณยะเสรจแลว วางภาระหนกลงไดแลว ไดบรรลประโยชนของตนแลว สนกเลสเครองประกอบไวในภพแลว หลดพนแลวเพราะรโดยชอบ รางกายนแมแหงพระอรหนตเหลานน กเปนสภาพแตกดบ ตองทอดทงเปนธรรมดา. [๓๓๓] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 423 ราชรถอนวจตรดยอมคราคราโดยแท อนง แมสรระกยอมเขาถงชรา แตวา ธรรมของสตบรษหาเขาถงชราไม สตบรษ กบสตบรษเทานน ยอมรกนได.

อรรถกถาราชสตร

พงทราบวนจฉยในราชสตรท ๓ ตอไป :- บทวา อตร ชรามรณา ความวา พระเจาปเสนทโกศลทลถามวา คนทพนจากชรามรณะมอยหรอ. บทวา ขตตยมหาสาลา แปลวากษตรยมหาศาล คอกษตรยทถงความเปนผมสารสมบตมาก. จรงอย กษตรยเหลาใด มทรพยเกบไว ๑๐๐ โกฎเปนอยางตา มกหาปณะ ๓ หมอ จดกองไวกลางคฤหะ (เรอน) สาหรบใชสอย กษตรยเหลานน ชอวา กษตรยมหาศาล. พราหมณเหลาใด มทรพยเกบไว ๘๐ โกฏ มกหาปณะหมอครง จดกองไวกลางคฤหะ สาหรบใชสอย พราหมณเหลานน ชอวา พราหมณมหาศาล.คฤหบดเหลาใด มทรพยเกบไว ๔๐ โกฏ มกหาปณะหมอหนง จดกองไวกลางคฤหะ สาหรบใชสอย คฤหบดเหลานน ชอวา คฤหบดมหาศาล. บทวา อฑฒา ไดแก เปนใหญ. ชอวา มทรพยมาก กเพราะทรพยทเกบไวมมาก. ชอวา มโภคะมาก กเพราะของใชสอยมภาชนะทองเงนเปนตนมมาก. ชอวา มทองและเงนมากพอ กเพราะทองและเงนทยงไมไดเกบไวมมากพอ. ชอวา มอปกรณทรพยเครองปลมใจมากพอ กเพราะม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 424อปกรณทรพยเครองปลมใจ คอเหตแหงความยนดมมากพอ. ชอวา มทรพย และขาวเปลอกมากพอ กเพราะทรพยคอโคเปนตน และขาวเปลอก ๗ อยางมมากพอ. บทวา เตสมป ชาตาน นตถ อตร ชรามรณา ความวาอสรชน ดงกลาวมาแมเหลานน เกดมาแลว คอบงเกดแลวจะละเวนจากชรามรณะไมม คอชอวา พนจากชรามรณะ เพราะเกดมาแลวนนแลไมม อสรชนเหลานน ตกอยภายในชรามรณะนนเทยว. ในบทวา อรหนโต เปนตน เหลาภกษชอวา อรหนต เพราะไกลจากกเลสทงหลาย ชอวา ขณาสพ กเพราะภกษเหลานน สนอาสวะ ๔ แลว ชอวาวสตวนตะ กเพราะอยประพฤตพรหมจรรยแลว คอ อยจบพรหมจรรยแลว.ชอวา กตกรณยะ เพราะภกษเหลานน มกจทควรทาดวยมรรค ๔ ทาเสรจแลว. ชอวา โอหตภาระ เพราะภกษเหลานน ปลงภาระเหลาน คอ ขนธภาระกเลสภาระ อภสงขารภาระ กามคณภาระเสยแลว. ชอวา อนปปตตสทตถะกเพราะภกษเหลานนบรรลประโยชนของตน กลาวคอพระอรหตแลว ชอวาภวปรกขณสงโยชนะ เพราะภกษเหลานนสนภวสงโยชนทง ๑๐ แลว ชอวาสมมทญญาวมตตะ เพราะภกษเหลานนหลดพนแลวเพราะรโดยชอบ คอโดยเหต อธบายวา รสจธรรม ๔ ดวยมรรคปญญาแลว หลดพนโดยผล-วมตต. บทวา เภทนธมโม แปลวา มอนแตกไปเปนสภาพ. บทวานกเขปนธมโม แปลวา มอนจะพงทอดทงเปนสภาพ. จรงอย แมธรรมคอความไมชราของพระขณาสพมอย คอพระนพพานททานแทงตลอดโดยอารมณ แทจรง พระนพพานนน ยอมไมชรา แตในสตรน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงธรรม คอความชราของพระขณาสพนน จงตรสอยางน. ไดยนวาการตงพระสตร มอตถปตต เหตเกดเรอง ดงน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 425 อาจารยบางพวกกลาววา เปนเรองทนงพดกนทโรงเกบวอ. ณ ทนน พระผมพระภาคเจาทรงเหนยาน คอรถเปนตน อนงดงาม จงทรงทาสงท ทรงเหนนนแหละ ใหเปนขอเปรยบเทยบ ตรสพระคาถาวา ชรนต เวราชรถา สจตตา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ชรนต ไดแก เขาถงชรา. บทวาราชรถา ไดแก รถอนงดงามของพระราชา. บทวา สจตตา ไดแก อนงามดดวยทองและเงนเปนตน. บทวา อโถ สรรมป ชร อเปต ความวาเมอรถทงหลายอนทาดวยไมแกน ไมมใจครองเหนปานน คราคราไป คาอะไรๆทจะพงกลาวในสรระ ททาดวยเนอและเลอดเปนตน ซงมใจครองอนเปนภายในน คอ สรระกถงความชราทงนน. บทวา สนโต หเว สพภ ปเวท-ยนต ความวา เหลาสตบรษ ยอมรกนกบเหลาสตบรษอยางนวา ธรรมของเหลาสตบรษไมถงความชรา พระนพพาน ชอวา ธรรมของเหลาสตบรษพระนพพานนนไมชรา. อธบายวา เหลาสตบรษกลาวอยางนวา พระนพพานไมแก ไมตาย. อกอยางหนง กเพราะอาศยพระนพพาน กเลสทงหลายทมสภาพจมจงแตกไป ฉะนน พระนพพานนน ทานจงเรยกวา สพภ. พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงเหต ของบทตน จงตรสวา สนโต หเว สพภปเวทยนต. จรงอย ทานอธบายไวดงน วาธรรมของเหลาสตบรษ ยอมไมเขาถงชรา. เพราะเหตไร เพราะเหลาสตบรษ ยอมประกาศกบเหลาสตบรษ.อธบายวา ยอมบอกกนวา พระนพพานทไมแก ชอวา ธรรมของเหลาสตบรษอกนยหนง คาวา สพภ น เปนชอทด อธบายวา เหลาสตบรษยอมประกาศบอกพระนพพาน ทเปนสพภธรรม สพภธรรมของสตบรษอนใด ธรรมของเหลาสตบรษอนนน ยอมไมเขาถงความชรา. จบอรรถกถาราชสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 426 ปยสตรท ๔

[๓๓๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามแหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว จงทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศลทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ(วนน) ขาพระองคเขาหองสวนตวพกผอนอย ไดเกดความนกคดอยางนวา ชนเหลาไหนหนอแลชอวารกตน ชนเหลาไหนชอวาไมรกตน ขาพระองคจงไดเกดความคดตอไปวา กชนเหลาใดแลยอมประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนเหลานนชอวาไมรกตน ถงแมชนเหลานนจะพงกลาวอยางนวา เรารกตน ถงเชนนน ชนเหลานนกชอวาไมรกตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตว าชนผไมรกใครกนยอมทาความเสยหายใหแกผไมรกใครกนไดโดยประการใดชนเหลานนยอมทาความเสยหายใหแกตนดวยตนเองไดโดยประการนน ฉะนนชนเหลานนจงชอวาไมรกตน สวนวาชนเหลาใดแล ยอมประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนเหลานนชอวารกตน ถงแมชนเหลานนจะพงกลาวอยางนวา เราไมรกตน ถงเชนนนชนเหลานนกชอวารกตน ขอนนเปนเพราะเหตไรกเพราะเหตวา ชนผทรกใครกนยอมทาความดความเจรญ ใหแกผทรกใครกนไดโดยประการใด ชนเหลานนยอมทาความดความเจรญ ใหแกตนดวยตนเองไดโดยประการนน ฉะนน ชนเหลานนจงชอวารกตน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 427 [๓๓๕] พระผมพระเจาตรสวา ถกแลว ๆ มหาบพตร เพราะวาชน บางพวกยอมประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนเหลานนไมชอวารกตน ถงแมพวกเขาจะกลาวอยางนวา เราทงหลายมความรกตน ถงเชนนนพวกเขากชอวาไมมความรกตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตวา ชนผไมรกใครกนยอมทาความเสยหายใหแกผไมรกไดโดยประการใด พวกเขาเหลานนยอมทาความเสยหายแกตนดวยตนเองไดโดยประการนน พวกเขาเหลานนจงชอวาไมรกตน สวนวาชนบางพวกยอมประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ พวกเหลานนชอวารกตน ถงแมพวกเขาจะกลาวอยางนวา เราไมรกตน ถงเชนนนพวกเหลานนกชอวารกตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตวาชนผรกใครกนยอมทาความดความเจรญใหแกชนผทรกใครกนไดโดยประการใด พวกเหลานนยอมทาความดความเจรญแกตนดวยตนเองไดโดยประการนน ฉะนน พวกเหลานนจงชอวารกตน. [๓๓๖] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ถาบคคลรวาตนเปนทรกไซร กไม พงประกอบดวยบาป เพราะวาความสขนน เปนผลทบคคลผทาชวจะไมไดโดยงายเลย. เมอความตายเขาถงตวแลว บคคล ยอมละทงภพมนษยไป กอะไรเปนสมบต ของเขา และเขาจะพาเอาอะไรไปได อนง อะไรเลาจะตดตามเขาไปประดจเงาตดตาม ตนไป ฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 428 มจจาผทมาเกดแลวจาจะตองตายใน โลกน ยอมทากรรมอนใดไว คอบญและ บาปทงสองประการ บญและบาปนนแล บาปทงสองประการ บญและบาปนนแล และบาปนนไป อนง บญและบาปนนยอม เปนของตดตามเขาไปประดจเงาตดตาม ตนไป ฉะนน. เพราะฉะนน บคคลพงทากลยาณ กรรมสะสมไวเปนสมบตในปรโลก ดวย วา บญทงหลายยอมเปนทพงของสตวทง หลายในปรโลก.

อรรถกถาปยสตร

พงทราบวนจฉยในปยสตรท ๔ ตอไป :- บทวา รโคตสส แปลวา ไป [อย] ในทลบ. บทวา ปฏสล-ลนสส ไดแกเรนอยผเดยว. พระผมพระภาคเจา เมอทรงนาสตรน ใหเปนคาตรสของพระสพพญ จงตรสในสตรนวา เอวเมต มหาราช ดงน.บทวา อนตเกนาธปนนสส แปลวา ผถกความตายครอบงาแลว. จบอรรถกถาปยสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 429 ๕. อตตรกขตสตร

[๓๓๗] พระเจาปเสนทโกศล ประทบนง ทควรสวนขางหนงแลวไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ วนนขาพระองคไดเขาหอง สวนตวพกผอนอย ไดเกดความนกคดอยางนวา ชนพวกไหนหนอ ชอวาเปนผรกษาตน ชนพวกไหนหนอ ชอวาเปนผไมรกษาตน ขาพระองคไดคดตอไปวา กชนบางพวกยอมประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนพวกนนชอวาเปนผไมรกษาตน ถงแมพลชาง พลมา พลรถ หรอพลเดนเทา จะพงรกษาเขา ถงเชนนนชนพวกนน กชอวาไมเปนผรกษาตน ขอนนเปนเพราะเหตไรกเพราะเหตวา การรกษาเชนนน เปนการรกษาภายนอก มใชเปนการรกษาภายใน ฉะนน ชนพวกนนจงชอวาเปนผไมรกษาตน สวนวาชนบางพวกยอมประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนพวกนนชอวาเปนผรกษาตน ถงแมวาพลชาง พลมา พลรถหรอพลเดนเทา จะไมรกษาเขา ถงเชนนนชนพวกนนกชอวาเปนผรกษาตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตวาการรกษาเชนนน เปนการรกษาภายใน มใชเปนการรกษาภายนอก ฉะนน ชนพวกนนจงชอวาเปนผรกษาตน. [๓๓๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ถกแลว ๆ มหาบพตร กชนบางพวกยอมประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ชนพวกนนชอวาเปนผไมรกษาคน ถงแมชนพวกนนจะมพลชาง พลมา พลรถ หรอพลเดนเทา คอยรกษาถงเชนนนชนพวกนนกชอวาไมรกษาตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตวาการรกษาเชนนนเปนการรกษาภายนอก มใชเปนการรกษาภายใน ฉะนนชนพวกนนจงชอวาไมรกษาตน สวนวาชนบางพวกยอมประพฤตสจรตดวยกาย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 430วาจา ใจ ชนพวกนนชอวาเปนผรกษาตน ถงแมชนพวกนนจะไมมพลชาง พลนา พลรถ หรอพลเดนเทา คอยรกษา ถงเชนนนชนพวกนนกชอวารกษาตน ขอนนเปนเพราะเหตไร กเพราะเหตวาการรกษาเชนนนเปนการรกษาภายใน มใชเปนการรกษาภายนอก ฉะนน ซนพวกนนจงชอวาเปนผรกษาตน. [๓๓๙] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา การสารวมทางกายเปนการด การ สารวมทางวาจาเปนการด การสารวมทาง ใจเปนการด การสารวมในททงปวงเปน การด บคคลสารวมในททงปวงแลวม ความละอายตอบาป เรากลาววาเปนผ รกษาตน.

อรรถกถาอตตรกขตสตร

พงทราบวนจฉยในอตตรกขตสตรท ๕ ตอไป :- บทวา หตถกาโย ไดแก หมพลชาง. แมในหมพลทเหลอกนยน เหมอนกน. บทวา ส วโร ไดแก ปด. ดวยบทวา สาธ สพพตถ ส วโรน พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงความสารวมแหงกรรมทยงไมถงความแตกแหงกรรมบถ. บทวา ลชช แปลวา ผมหรละอาย แมโอตตปปะ กเปนอนทรงถอเอาแลวดวย ลชช ศพทในบทน. จบอรรถกถาอตตรกขตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 431 ๖. อปปกสตร

[๓๔๐] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามแหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวจงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศลไดทล พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญวนน หมอมฉนไดเขาหองสวนตวพกผอนอยไดเกดความคดอยางนวา สตวเหลาใดไดโภคทรพยยง ๆ แลว ยอมไมมวเมา ไมประมาท ไมตดอยในกามคณและไมพระพฤตผดในสตวทงหลาย สตวเหลานนมจานวนนอยในโลก สวนวาสตวเหลาใดไดโภคทรพยยง ๆ แลวยอมมวเมา ประมาท ตดอยในกามคณและประพฤตผดในสตวทงหลาย สตวเหลานนแลมจานวนมากมายในโลก. [๓๔๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ถกแลว ๆ มหาบพตร สตวเหลาใดไดโภคทรพยยง ๆ แลว ยอมไมมวเมา ไมประมาท ไมตดอยในกามคณ และไมประพฤตผดในสตวทงหลาย สตวเหลานนมจานวนนอยในโลก สวนวาสตวเหลาใดไดโภคทรพยยง ๆ แลว ยอมมวเมา ประมาท ตดอยในกามคณ และประพฤตผดในสตวทงหลาย สตวเหลานนมจานวนมากมายในโลก. [๓๔๒] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 432 สตวทงหลายเปนผกาหนดกลาใน โภคทรพยทนาใคร มกมากหมกมนใน กามคณยอมไมรสกตววาละเมด (ประพฤต ผดในสตวพวกอน) เหมอนพวกเนอไมร สกตววามแรวโกงดกไว ฉะนน ผลเผด รอนยอมมแกสตวพวกนนในภายหลง เพราะวากรรมนนมวบากเลวทราม.

อรรถกถาอปปกสตร

พงทราบวนจฉยในอปปกสตรท ๖ ตอไป :- บทวา อฬาเร อฬาเร ไดแกอนประณตและมาก. บทวา มชชนตไดแกเมาดวยความเมาดวยมานะ. บทวา อตสาร ไดแกลวงเขาไป. บทวากฏ ไดแกบวง. บทวา ปจฉาส แยกออกวา ปจฉา เตส . จบอรรถกถาอปปกสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 433 ๗. อตถกรณสตร

[๓๔๓] พระเจาปเสนทโกศล ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ วนน หมอมฉนไดนง ณ ศาลพจารณาคด เหนกษตรยมหาศาลบาง พราหมณมหาศาลบาง คฤหบดมหาศาลบาง ซงเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มทองและเงนมากมาย มทรพยเครองปลมใจมากมาย. มทรพยคอขาวเปลอกมากมาย ยงกลาวมสาทงทรสกอย เพราะเหตแหงกาม เพราะเรองกาม เพราะมกามเปนเคามล หมอมฉนไดเกดความนกคดอยางนวา เปนการไมสมควรทเราจะพจารณาคดในบดน (เพราะ) บดน ราชโอรสนามวาวฑฑภะผมหนาชนบาน จกมาพจารณาคด. [๓๔๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ชอบแลว ๆ มหาบพตรกษตรยมหาศาล พราหมณมหาศาล คฤหบดมหาศาล แมบางพวกเปนผมงคงมทรพยมาก ฯลฯ มทรพยคอขาวเปลอกมากมาย ยงจกกลาวมสาทงทรสกอยเพราะเหตแหงกาม เพราะเรองกาม เพราะมกามเปนเคามล ขอนนจกเปนไปเพอความเสอมประโยชน เพอความทกขแกพวกเขาตลอดกาลนาน. [๓๔๕] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา สตวทงหลายเปนผกาหนดกลาใน โภคทรพยทนาใคร มกมาก หมกมนใน กามคณ ยอมไมรสกตววากาวลวง เหมอน พวกปลากาลงเขาไปสเครองดก ซงอาดก อย ไมรสกตวฉะนน ผลอนเผดรอน ยอมมแกสตวพวกนนในภายหลง ดวยวา กรรมนนมวบากเลวทราม.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 434 อรรถกถาอตถกรณสตร

พงทราบวนจฉยในอตถกรณสตรท ๗ ตอไป :- บทวา กามเหต ไดแก มกามเปนมล. บทวา กามนทาน ไดแกมกามเปนปจจย. บทวา กามาธกรณ ไดแกมกามเปนเหต หมดทกบทนนเปนคาไวพจนของกนและกน. บทวา ภทรมโข แปลวา หนาด. ไดยนวาวนหนง พระราชาเสดจออกประทบนง ฟงการพจารณาคดความ. ในคดนน พวกอมาตยรบสนบนเขามากอนนงวนจฉยคด กตดสนใหผมใชเจาของทรพยสนกลายเปนเจาของทรพยสนไป. พระราชาทรงทราบเรองนนแลว ทรงพระดารวา ตอหนาเราผเปนใหญในแผนดน อามาตยพวกนยงกระทาถงเพยงนลบหลงเรา เขาจกไมทากระไรได บดน วฑฑภเสนาบดจกปรากฏเปนพระราชาเอง ประโยชนอะไรของเราจะนงทเดยวกบพวกอมาตยกนสนบน พดมดเทจเหนปานน เพราะฉะนน จงตรสอยางน. บทวา ขปป ว โอฑฑต ไดแกเหมอนปลาเขาไปสเครองดก อธบายวา ปลาทงหลายเขาไปสเครองดกทเขาดกไวยงไมรสกตวฉนใด สตวทงหลายลวงเขาไปสวตถกาม ดวยกเลสกามกไมรสกตว ฉนนน. จบอรรถกถาอตถกรณสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 435 ๘. มลลกาสตร

[๓๘๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย พระวหารเชตวน อารามแหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนน พระเจาปเสนทโกศลกบพระนางมลลการาชเทวไดประทบณ ปราสาทอนประเสรฐชนบน. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลไดตรสกบพระนางมลลการาชเทววามลลกา คนซงเปนทรกยงกวาตน มแกเธอบางไหม. พระนางมลลกาไดทลสนองวา ขาแตมหาราชเจา คนซงเปนทรกยงกวาตน ไมมแกหมอมฉนดอก มแกพระองคบางหรอ. พระเจาปเสนทโกศลตรสวา แนะมลลกา คนซงเปนทรกยงกวาตนยอมไมมแมแกฉน. [๓๔๗] ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจลงจากปราสาทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคม แลวประทบ นง ณ ทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศล ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ วนน ขาพระองคไดอยทปราสาทอนประเสรฐชนบนกบพระนางมลลกา-ราชเทว ไดพดกบพระนางมลลการาชเทววา แนะมลลกา คนซงเปนทรกยงกวาตน มอยแกเธอบางไหม ขาแตพระองคผเจรญ พระนางมลลการาชเทวไดตอบวา ขาแตพระมหาราชเจา คนซงเปนทรกยงกวาตน ไมมแกหมอมฉนดอก มอยแกพระองคบางไหม ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดพดกบพระนางมลลการาชเทววา แนะมลลกา คนซงเปนทรกยงกวาตน ไมมแมแกฉนเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 436 [๓๔๘] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนนแลว จงไดตรสพระคาถานในเวลานนวา บคคลคนหาดวยจตตลอดทกทศ ไมไดพบใครซงเปนทรก ยงกวาตนในท ไหน ๆ เลย สตวทงหลายเหลาอนกรก คนมากเชนนนเหมอนกน เพราะฉะนน ผรกตนจงไมควรเบยดเบยนผอน.

อรถกถามลลกาสตร

พงทราบวนจฉยในมลลกาสตรท ๘ ตอไป :- เพราะเหตไร พระเจาปเสนทโกศลจงตรสถามวา อตถ โข เตมลลเก เปนตน. ไดยนวา พระนางมลลกาน เปนธดาของนายชางทาดอกไมผเขญใจ วนหนง ถอขนมจากตลาด คดวาจกไปสวนดอกไมแลวจงจกกนขนมเดนไปพบพระผมพระภาคเจา มภกษเปนบรวาร เสดจเขาไปแสวงหาอาหารสวนทางกน กมจตเลอมใส ไดถวายขนมนนแดพระผมพระภาคเจา พระผม-พระภาคเจาทรงแสดงอาการจะประทบนง. พระอานนทเถระจงไดปผาถวาย.พระผมพระภาคเจา ประทบนง ณ ทนนแลวเสวยขนม ลางพระโอษฐแลวไดทรงทาความแยมพระโอษฐใหปรากฏ. พระเถระทลถามวา ดวยการถวายขนมน จกมผลอะไร พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา อานนท วนน นแหละ นางมลลกานนไดถวายโภชนะแกตถาคตเปนคนแรก วนนนแหละ นางกจกไดเปนอครมเหสของพระเจาโกศล วนนนนนแล พระราชาผอน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 437พระเจาหลาน (พระเจาอชาตศตร) ทรงใหปราชยในการรบทหมบานกาส (กาสก คาม) พายหนไป กลบมาสพระนคร เสดจเขาไปยงสวนดอกไม ทรงคอยหมทหารกลบมา. นางมลลกานน ไดทาการปรนนบตถวายทาวเธอ. พระเจาปเสนทโกศล ทรงเลอมใสในขอวตรปฏบตทนางทาถวาย จงโปรดใหนานางเขาไปภายในพระบร ทรงสถาปนานางไวในตาแหนงพระอครมเหส. ตอมาวนหนง พระเจาปเสนทโกศล ทรงพระดารวา เราใหอศรยยศอยางใหญแกธดาของตระกลทเขญใจผน ถากระไร เราจะควรถามนางวาใครเปนทรกของเจา. นางจะตอบวา พระมหาราชเจา พระองคทรงเปนทรกของหมอมฉน แลวจกถามเราอกวา เมอเปนดงนน เราจะบอกแกนางวาเจาคนเดยวเปนทรกของเรา ดงน. พระเจาปเสนทโกศลนน เมอจะตรสพระ-วาจาทบนเทง เพอใหเกดความสนทสนมกะกนแลกน จงถาม. สวนพระนางมลลกาเทวนน เปนบณฑต เปนอปฏฐายกาของพระพทธเจา เปนอปฏฐายกาของพระสงฆ มปญญามาก เพราะฉะนน พระนางจงทรงดารอยางนวา เราไมพงเหนแกหนาพระราชา ตอบปญหาน. ครนตรสตอบตามรสนยมของตนแลว กทลถามพระราชาบาง. พระราชาเมอกลบพระวาจาไมได เพราะพระนางตรสตามรสนยมของพระนางเอง แมพระองคเองกตรสตามรสนยมเหมอนกนทรงพระดารวา จกใหพระนางกราบทลเหตนแดพระตถาคต ดงนแลว กเสดจไปกราบทลแดพระผมพระภาคเจา. บทวา เนวชฌคา แปลวา ไมพบ.บทวา เอว ปโย ปถ อตตา ปเรส ความวา คนเปนทรกของตนเทานนฉนใด คนอนกเปนทรกของคนอน ๆ แมเปนอนมาก ฉนนน. จบอรรถกถามลลการสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 438 ๙. ยญญสตร

[๓๔๙] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามแหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนน พระเจาปเสนทโกศลไดตระเตรยมการบชามหายญโคผ ๕๐๐ตว ลกโคผ ๕๐๐ ตว ลกโคตวเมย ๕๐๐ แพะ ๕๐๐ ตว และแกะ ๕๐๐ตว ถกนาไปผกไวทหลกเพอบชายญ แมชนบางคนของพระเจาปเสนทโกศลนน เปนทาส คนใชหรอกรรมกรทมอย แมชนเหลานนกถกอาชญา ถกภยคกคาม มหนานองดวยนาตารองไหพลาง กระทาบรกรรมไปพลาง. [๓๕๐] ครงนนแล พวกภกษหลายรปครองผาเรยบรอยแลวในเวลาเชาถอบาตรและจวรเขาไปสกรงสาวตถ เพอบณฑบาต กลบจากบณฑบาตในเวลาหลงภตแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระ-ผมพระภาคเจาแลว ไดนงอย ณ ทควรสวนขางหนง. ภกษเหลานน ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญวนน พระเจาปเสนทโกศลไดตระเตรยมการบชามหายญโคผ ๕๐๐ ตว ลกโคผ๕๐๐ ตว ลกโคตวเมย ๕๐๐ ตว แพะ ๕๐๐ ตว และแกะ ๕๐๐ ตว ถกนาไปผกไวทหลกเพอบชายญ แมชนบางคนของพระเจาปเสนทโกศลนน เปนทาสคนใชหรอกรรมกรทมอย ชนแมเหลานนกถกอาชญา ถกภยคกคาม มหนานองดวยนาตารองไหพลาง กระทาบรกรรมไปพลาง. [๓๕๑] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนนแลว จงไดตรสพระคาถาเหลานในเวลานนวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 439 มหายญทมการตระเตรยมมาก มการ ฆาแพะ แกะ โค และสตวชนดตาง ๆ คอ อศวเมธ๑ ปรสเมธ๒ สมมาปาสะ๓ วาชเปยยะ๔ นรคคฬะ๕ มหายญเหลานน เปนยญไมมผลมาก (เพราะ) พระพทธเจา เปนตนผแสวงหาคณอนยงใหญ ผดาเนน ปฏปทาอนชอบ ยอมไมแนะนายญนน. ๑. อศวเมธ ไดแกการฆามาบชายญ แตชอนหมายความกวางกวานน คอ หมายถงยญทบชาดวยสมบตทกอยาง เวนทดนแลคน ซงเขาตงเสายญ ๒๑ เสา สาหรบผกปศสตวทจะตองฆาประมาณ ๕๙๗ ชนด เพอบชายญ แลวทาการบชาอยหลายวนกวาจะเสรจพธ แตฉบบพมาเพยนไปเปน สสสเมธ แปลวาสสสเมธ เปนยญในพระพทธศาสนาทพระพทธเจาทรงแสดงแกพระเจามหาวชตราชในกฏทนตสตร หมายความวาการเกบคานาตามธญญาหารทสาเรจผลสบสวน เกบไวเปนสวนหลวงสวนหนง นเปนสงคหวตถประการหนงของพระเจาจกรพรรดไมตรงกบเรองในพระสตรน. ๒. ปรสเมธ ไดแกการฆาคนบชายญ แตความจรงหมายเฉพาะยญทบชาดวยสมบตตาง ๆ อยางอศวเมธนน แตรวมทดนเขาดวย แตในพระพทธศาสนา หมายถงการพระราช-ทานทรพยเปนเบยเลยงและบาเหนจบานาญแกทวยหาญทก ๖ เดอน เปนสงคหวตถของพระเจาจกรพรรดประการหนง. ๓. สมมาปาสะ ไดแกการผกสตวบชายญ โดยเขาทาพธเหวยงทอนไมสาหรบตอนสตวเขาไปทหลกบชาเพลงทงค แลวรายเวทตรงททอนไมนนตก ทาการบชาตามพธผบชาตองเปนคนไดเดนทางยอนไปตามแมนาสวสดแลวดวย จงจะเขาพธได แตทในพระพทธศาสนาจดเปนสงคหวตถของพระเจาจกรพรรด หมายถงการเรยกหนงสอสารกรรมธรรมกแตชาวเมองทขดสนแลวพระราชทานทรพยใหก โดยไมเรยกดอกเบยเปนเวลา ๓ ป. ๔. วาชเปยยะ ไดแกยญอกชนดหนงซงเขาผกปศสตว ๗ ชนดบชา แตทเปนสงคหวตถของพระเจาจกรพรรด หมายถงการตรสพระวาจาอนออนหวาน เปนทดดดมนาใจของประชาชน ๕. นรคคฬะ ไดแกยญทไมตองมหลกยญสาหรบบชา หมายถงพธชนดเดยวกบอศวเมธ แตบชาดวยสมบตทกอยาง ไมมยกเวนอะไร ฉะนนจงมชอเรยกอกอยางหนงวาสรรพเมธ แตทในพระพทธศาสนาจดเปนสงคหวตถของพระเจาจกรพรรด หมายถงผลทพระมหากษตรยสงเคราะหดวยสงคหวตถ ๔ ขางตนนน ทเปนเหตใหรฐมงคงสมบรณ ไมมโจรผรายและประชาราษฎรบนเทงใจเปนอย อยางทกลาววา ประตเรอนไมตองลงลมกลอนระวงกไดฉะนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 440 สวนยญใด มการตระเตรยมนอย ไมมการฆา แพะ แกะ โค และสตว ชนดตาง ๆ ซงบคคลบชาสบตระกลคณอน พระพทธเจาเปนตนผแสวงหาคณอน ยงใหญ ผดาเนนปฏปทาอนชอบ ยอม แนะนายญนน. ผมปญญาควรบชายญนน ยญนน เปนยญมผลมาก เมอบคคลบชายญนน นนแหละ ยอมมแตความด ไมมความ ชวชาเลวทราม ยญกเปนยญอยางไพบลย และเทวดายอมเลอมใส.

อรรถกถายญญสตร

พงทราบวนจฉยในยญญสตรท ๙ ตอไป :- บทวา ถนปนตาน ไดแกนาเขาไปยงหลก ผกไวกบหลก. บทวาปรกมมาน กโรนต ไดแก ยญทพระราชาทรงเรม ถกภกษเหลานน กราบทลแดพระตถาคต ดวยเหตมประมาณเทาน. กเพราะเหตไร พระราชาจงทรงเรมยญน. กเพราะจะทรงกาจดฝนราย. เลากนวา วนหนง พระราชาประดบเครองอลงการทกอยาง ประทบบนคอชางตนตวด เลยบพระนคร ทอดพระเนตรเหนสตรผหนงเปดหนาตางมองด (กระบวน) มพระทยปฏพทธตอนางเสดจกลบจากทนนทนทเขาสพระราชวงตรสบอกความนนแกราชบรษคนหนง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 441แลวทรงสงเขาไป สงใหสบวา สตรผนน มสามหรอยงไมมสาม ราชบรษนนกไปถามสตรผนน. สตรผนนกแสดงวา นนสามของดฉนนงทตลาด ราชบรษ กกลบมาทลความนนแดพระราชา พระราชาโปรดใหเรยกบรษผ [สาม] นนมาสงวา เจาจงปรนนบตเรา [เปนองครกษ] ถกบรษนนทล ทดทานวาขอเดชะ ขาพระองคไมรทจะปรนนบต พระเจาขา รบสงวา ธรรมดาวาการปรนนบต ไมจาตองเลาเรยนในสานกอาจารยดอกแลวทรงใหเขาถออาวธและโลโดยพลการ ตงเขาใหทาหนาทคนปรนนบต บรษนนพอปรนนบตแลวกกลบบานเลย โปรดใหเรยกเขามาอก รบสงวา ธรรมดาวาผปรนนบต จะตองทาตามคาสงของพระราชา. เจาจงไปสระโบกขรณสาหรบชาระศรษะของเรา ทหนทางโยชนหนงจากทนมอย จงเอาดนสแดงเรอและดอกอบลสแดงจากสระนนมา ถาเจามาไมทนวนน เราจกลงราชอาชญาเจาแลวทรงสงเขาไป บรษนนกออกไป เพราะกลวราชภย. เมอบรษนนไปแลว แมพระราชา กใหเรยกนายประตเมองมาสงวาวนน พอตกเยนกปดประตเมองเลย แมจะมคนบอกวา เราเปนราชทต หรออปทตกอยาเปด บรษนน ไดดนและดอกอบลแลวกมาถง เมอประตเมองปดพอด แมจะพดมากมายอยางไรกเขาไมได จงเลยไปยงวดพระเชตวน เพราะกลวอนตราย. ถงพระราชาเองกถกความรมรอนอยางแรงครอบงา เดยวนงเดยวยน เดยวบรรทม. เมอตกลงพระทยไมได กประทบนง ณ ทแหงใดแหงหนง หลบแบบลงหลบ [ทรงเคลมไป]. แมยคกอน บตรเศรษฐ ๔ คนในพระนครนนนนแหละทาปรทารก-กรรม บงเกดในนรกโลหกมภ ชอนนโทปนนทา. สตวนรกเหลานนถกเคยวรางเปนฟอง ๓๐,๐๐๐ ป จงลงไปถงกนหมออก ๓๐,๐๐๐ ปจงขนถงปากหมอ. วนหนง พวกเขาเหนแสงสวาง ประสงคจะกลาวคาถาตนละคาถา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 442เพราะกลวกรรมททาชว แตกไมอาจจะกลาวได กลาวไดเพยงคนละอกษร เทานน ตนหนงกลาว ส* อกษร ตนหนงกลาว โส อกษร ตนหนงกลาวน อกษร ตนหนงกลาว ท อกษร พระราชา จาเดมแตไดยนเสยงของสตวนรกเหลานน กไมไดความสข ปลอยเวลาทเหลอของราตรนนใหลวงไป. เมอรงอรณ ปโรหตมาทลถามถงความบรรทมเปนสข. ทาวเธอกรบสงวา เราจะเปนสขไดแตทไหนเลา อาจารย จงตรสเลาวา เราฝนวาไดยนเสยงอยางน. พราหมณคดวา เพราะพระสบนนของพระราชาพระองคน ความเจรญหรอความเสอมคงไมม กแตวา สงใดมในเรอนหลวงน สงนนกจะตกแกพระสมณโคดม ตกแกสาวกของพระสมณโคดม แมพวกพราหมณกจะไมไดอะไรๆ เลย จาเราจะทาอาหารใหเกดขนแกพวกพราหมณ ดงนแลวจงกราบทลวา ขาแตพระมหา-ราชเจา พระสบนรายนกในความเสอม ๓ อยาง จกปรากฏความเสอมอยางหนงคอ จกมอนตรายแกราชสมบต จกมอนตรายแกพระชนมชพ หรอใตฝาพระบาทจกประทบอยไมได พระเจาขา. รบสงถามวา ความสวสดจะพงมไดอยางไรเลาอาจารย กราบทลวา ตองปรกษากนจะรได พระเจาขา รบสงวา ไปปรกษากบพวกอาจารยแลว มาทาความสวสดแกเรา. พราหมณปโรหตนน ประชมพวกพราหมณทโรงเกบวอ [ยานพาหนะ]บอกความนนแลว ทาใหเปน ๓ พวกดวยตกลงกนวา ตางคนตางไปกราบทลอยางน. พราหมณทงหลายกไปเขาเฝา ทลถามพระราชาถงการบรรทมเปนสข พระราชากตรสโดยทานองทตรสแกพราหมณปโรหตนนแลวรบสงถามวา ความสวสดจะพงมไดอยางไรเลา อาจารย พวกพราหมณผใหญพากนกราบทลวาเพราะทรงบชายญอยางละ ๕๐๐ ทกอยาง พระองคกจะพงมความสวสด อาจารยทงหลายกลาวกนอยางน พระเจาขา. พระราชาทรงฟงพราหมณเหลานนแลวไมทรงรบ ไมทรงปฏเสธ นงเสย ลาดบนน แมพราหมณพวกท ๒ กมากราบทลอยางนนเหมอนกน. แมพราหมณพวกท ๓ กอยางนน ครงนนพระราชา* คาถาสตวนรก ๔ ตน ในทอนกลาววา ท. ส. น. โส. กม. . .

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 443มพระราชโองการสงวา พวกเจาหนาทจงจดทายญทงหลาย. นบแตนน พวก พราหมณกใหนาสตวมชวตเชนโคเปนตนมา. ในพระนครกเกดเสยงออองขนานใหญ พระนางมลลกาทรงทราบเรองนนแลว กทรงชกนาพระราชาไปยงสานกของพระตถาคต ทาวเธอเสดจไปถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณ ทสมควรสวนหนง. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะทาวเธอวา ถวายพระพร มหาบพตรเสดจไปไหนมาแตวน. พระราชาทลวาพระเจาขา ขาพระองคฝนไป ไดยนเสยง ๔ เสยง จงถามพวกพราหมณพวกพราหมณบอกวา ฝนราย พวกเขาจะทาการบชายญ อยางละ ๕๐๐ ทกอยางจงจะแกได ดงนน พวกเขาจงเรมยญ. ตรสถามวา มหาบพตรไดยนเสยงวากระไร. ทาวเธอกทลตามททรงไดยน ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสกะทาวเธอวา ถวายพระพร แตกาลกอน ในพระนครทนแหละ บตรเศรษฐ ๔ คนกระทาความผดในภรรยาผอน บงเกดในโลหกมภนรก ขมนนโทปนนทา จมลงสด ๖๐,๐๐๐ ป บรรดาสตวนรก ๔ ตนนน ตนหนงตองการจะกลาวคาถาหนงวา สฏ วสสสหสสาน ปรปณณน สพพโส นรเย ปจจมานาน กทา อนโต ภวสสต เราไหมอยในนรกตง ๖๐,๐๐๐ ปเตม ครบทกอยาง เมอไร จกสนสดกนเสยท. ตนท ๒ ตองการจะกลาวคาถาหนงวา โสห นน อโต คนตวา โยน ลทธาน มานส วท สลสมปนโน กาหาม กสล พห เรานนพนไปจากโลหกมภนแลว ได กาเนดเปนมนษย รถอยคาของยาจก (ให ทาน) มศลลมบรณ จกตองสรางกศลไวให มาก เปนแนแท.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 444 ตนท ๓ ตองการจะกลาวคาถาหนงวา นตถ อนโต กโต อนโต น อนโต ปฏทสสต ตทา ห ปกต ปาป มม ตมหจ มารสา ไมมสนสด จะสนสดไดแตทไหน ความสนสดไมปรากฏเลย ดราพวกเราเอย กเพราะขากบเจาทาบาปกรรมไวมาก ใน ครงนน. ตนท ๔ ตองการจะกลาวคาถาหนงวา ทชชวตมชวมหา เยส เตน ททมห เส วชชมาเนส โภเคส ทปนนากมห อตตโน พวกเราเมอมโภคสมบตอย ไมได ใหทานเลย ไมไดทาทพงสาหรบตนเลย จดวามชวตอยอยางชวชาต. สตวนรกเหลานน ไมอาจกลาวคาถาเหลานได กลาวอกษรไดตนละอกษรเทานนเอง แลวกจมหายไปอยางนนนนแหละ ถวายพระพร สตวนรกเหลานน พากนรองดวยประการฉะน เพราะทรงไดยนเสยงนนเปนเหตความเสอมหรอความเจรญ มไดมแกนหาบพตรดอก แตกรรมคอการเขนฆาปศสตวเหนปานนส หนกนก พระผมพระภาคเจาทรงขดวยภยในนรกแลวกตรสธรรมกถา. พระราชาทรงเลอมใสในพระทศพล ทลวา ขาพระองคจะปลอย จะใหชวตแกปศสตวเหลานน คนทงหลายจงใหของเขยวและหญาปศสตวเหลานน จงใหดมนาทเยนสนท ลมจงโชยแกปศสตวเหลานนแลว ทรงสงคนทงหลายใหไปนาปศสตวออกไป คนเหลานนไปไลพวกพราหมณใหหนไปแลว ปลดฝงสตวออกจากเครองจองจาแลวใหตธรรมเภรกลองประกาศธรรมในพระนคร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 445 ขณะนน พระราชาประทบนงในสานกพระผมพระภาคเจา ทลวา พระเจาขา ธรรมดาวาคนหนงม ๓ ยาม แตวนน ๒ คน ปรากฏแกขาพระองคเหมอนตดตอกนเปนคนเดยว. บรษ (สามนางผนน ) แมนน นงอยในทนนดวยกกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมดาวาโยชนหนง กม ๓ คาวตแตวนน ๒ โยชนปรากฏแกขาพระองคเหมอนตดตอกนเปนโยชนเดยว. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสวา คนหนงปรากฏยาวนานสาหรบคนตนนอนไมหลบกอนอน โยชนหนงปรากฏยาวไกลสาหรบคนเดนลา แกสงสารวฏ ทมเบองตนตามไปไมรแลว ยดยาวสวนเดยวเทานน สาหรบปถชนผเขลา ซงตกอยในวฏฏะ ทรงปรารภพระราชา บรษผนน และเหลาสตวนรกแลวไดตรสคาถานในคมภรพระธรรมบทวา ทฆา ชาครโต รตต ทฆ สนตสส โยชน ทโฆ พาลาน ส สาโร สทธมม อวชานต คนหนงยาวนานสาหรบคนนอนไมหลบ โยชนหนงยาวไกล สาหรบคนเมอยลา สงสารวฏยดยาวสาหรบเหลาคนเขลาผไมร พระสทธรรม ดงน. เมอจบพระคาถา บรษผเปนสามของสตรแมนน กตงอยในโสดาปตตผล. บทวา เอตมตถ วทตวา แปลวา ทรงทราบเหตนน. บทวา สสสเมธ ความวา ไดยนวา ในรชสมยของพระราชาแตโบราณ ไดมสงคหวตถ ๔ คอ สสสเมธะ ปรสเมธะ สมมาปาสะ วาชเปยยะทพระราชาทงหลายทรงสงเคราะหโลก. บรรดาสงคหวตถ ๔ นน การถอเอาสวนท ๑๐ จากขาวกลาทสาเรจแลว ชอวา สสสเมธะ อธบายวา ความเปนผฉลาดในอบายอนจะทาขาวกลาใหสมบรณ. การมอบใหคาจางบาเหนจประจา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 446๖ เดอน แกเหลานกรบใหญ ชอวา ปรสเมธะ อธบายวา ความเปนผฉลาด โดยการสงเคราะหบรษ. การรบหนงสอ (เอกสารการกยม) จากมอของเหลาผคนทยากจน แลวมอบใหทรพยหนงพนสองพน ปลอดดอกเบย ๓ ป ชอวาสมมาปาสะ. จรงอย กจอนนน ยอมคลองเหลาผคนไวโดยชอบ เหมอนผกใจไวเพราะฉะนน จงเรยกวา สมมาปาสะ. สวนการพดวาจาไพเราะ โดยนยวาพอ ลง เปนตน ชอวา วาชเปยยะ อธบายวา วาจานารก (ควรดมไวในใจ)รฐคอแวนแควน ทสงเคราะหดวยสงคหวตถ ๔ อยางน ยอมมนคง แผขยายมขาวนามาก มความเกษม ไรภยนตราย ผคนทงหลาย กราเรงบนเทงใจใหลกรายราอยบนอก ไมตองปดประตบานเรอนอยกน. ขอทเรยกวา นรคคฬะเพราะไมมลกกลอนใสประตบานเรอน. นเปนประเพณโบราณ. แตตอมาครงพระเจาโอกกากราช พวกพราหมณเปลยนสงคหวตถ ๔ เหลาน และสมบตของรฐเสย แลวขนานชอยญ ๕ ม อสสเมธะ ปรสเมธะเปนตน ทาใหมมลคาสงขน. บรรดายญ ๕ อยางนน ทชอวา อสสเมธะ(อศวเมธ) เพราะฆามาในยญนน คานเปนชอยญททาทกษณาสมบตทกอยางทเหลอเวนทดนและบรษ มเสา ๒๑ เสา ทพงบชาดวยปรยญทง ๒ มการฆาปศสตว ๕๙๗ ตวทนาสะพงกลว ในวนกลางวนหนงเทานน. ทชอวาปรสเมธะเพราะฆาบรษในยญนน คานเปนชอยญ ททาทกษณาสมบตดงกลาวแลวในอสสเมธะ พรอมทงทดน ทพงบชาดวยปรยญทง ๔. ทชอวา สมมาปาสะเพราะคลองทอนไมในยญนน. คานเปนชอสตตยาคะ (ของทบชา ๗ อยาง)ทคนเหวยงทอนไม กลาวคอไมสอดเขาไปในชองแอกทก ๆ วนแลว รายเวทในโอกาสททอนไมนนตก เดนยอนกลบตงแตโอกาสทดาลงในแมนาสรสวดพงบชาดวยเสาเปนตน ทเคลอนทได (ยกเอาไปได). ทชอวา วาชเปยยะเพราะดมวาชะ (กาลงหรอสงคราม) ในยญนน คานเปนชอยญ ททาของ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 447ทกษณา มรส ๗ อยาง ใชเสาไมมะตม ทพงบชาดวยเหลาปศสตว มรส ๗ ชนด ดวยปรยญอยางหนง. ทชอวา นรคคฬะ เพราะไมมลมกลอนในยญนน คานเปนชอยญทกาหนดไวในอสสเมธะ มชอเรยกอกอยางหนงวาสรรพเมธะ ททาทกษณาสมบตดงกลาวไวในอสสเมธะ พรอมทงทดนและเหลาบรษ ทพงบชาดวยปรยญ ๙. บทวา มหารมภา ไดแก มกจมากมกรณยะมาก. บทวา สมมคคตา ไดแก ผดาเนนไปโดยชอบ มพระพทธเจาเปนตน. บทวา นภรมภา ไดแก มความตองการนอย มกจนอย. บทวายชนตานกล ไดแก บชาตามตระกล. อธบายวา พวกผคนไมเขาไปตดทานมนตยภตเปนตน ทบรพบรษตงไวแลวใหทานสบ ๆ ตอไป. จบอรรถกถายญญสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 448 ๑๐. พนธนสตร

วาดวยเครองจองจาทมนคง

[๓๕๒] สมยนน หมมหาชนถกพระเจาปเสนทโกศลใหจองจาไวแลวบางพวกถกจองจาดวยเชอก บางพวกถกจองจาดวยขอคา บางพวกถกจองจาดวยโซตรวน. ครงนน ภกษหลายรปครองผาเรยบรอยแลวในเวลาเชาถอบาตรและจวรเขาไปสกรงสาวตถ เพอบณฑบาต ครนกลบจากบณฑบาตในเวลาหลงภตตาหารแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคม แลวไดนงอย ณทควรสวนขางหนง. พวกภกษเหลานน ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ วนนหมมหาชนถกพระเจาปเสนทโกศลใหจองจาไวแลว บางพวกถกจองจาดวยเชอก บางพวกถกจองจาดวยขอคา บางพวกถกจองจาดวยโซตรวน. [๓๕๓] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนนแลว จงไดตรสพระคาถาเหลานนในเวลานนวา นกปราชญทงหลายไมไดกลาววา เครองจองจาททาดวยเหลก ทาดวยไม และทาดวยหญา (เชอก) เปนเครองจองจา ทมน นกปราชญทงหลายกลาววาความรก ใครนกในแกวมณและกณฑล และความ อาลยในบตรและภรรยาทงหลายวาเปนเครอง จองจาทมน พาใหตกตา เปนเครองจองจาท

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 449 หยอน ๆ แตแกยาก นกปราชญทงหลาย ตดเครองจองจาแมเชนนนออกบวช เปน ผไมมความอาลย ละกามสขเสยแลว. จบ ปฐมวรรค

อรรถกถาพนธนสตร

พงทราบวนจฉยในพนธนสตรท ๑๐ ตอไป :- ภกษเหลานน ทลเหตทพระอานนทเถระกระทาดในมนษยเหลานนดงนวา อธ ภนเต รา. ไดยนวา แกวมณ ๘ เหลยม ททาวสกกะประทานแกพระเจากสราช มาสบ ๆ กน ตามประเพณ. เวลาทรงประดบ พระราชาตรสสงใหนาแกวมณนนมา. มนษยทงหลาย กราบทลวา พวกขาพระองคไมพบในทเกบ. พระราชาจงใหจองจาพนกงานทปฏบตงานภายในพระราชนเวศนไว สงวา พวกเจาจงเสาะหาแกวมณนนมาให. พระอานนทเถระเหนคนเหลานนแลวกใหกนมานไว แลวบอกอบายแกพวกคนเกบรกษา. คนเหลานน กกราบทลแดพระราชา. พระราชารบสงวา พระเถระเปนบณฑต พวกเจาจงทาตามพระเถระ พวกคนเกบรกษา กตงหมอนาไวทพระลานหลวงกนมานไว แลวบอกผคนเหลานนวา พวกทานจงหมผาแลวไปทนนจงจนมอลง. คนขโมยแกวมณคดวา เราไมอาจจาหนายหรอใชสอยของของพระราชาไดกลบไปเรอน เอาแกวมณหนบรกแรหมผามาแลวใสลงในหมอนา แลวกหลกไป. เมอมหาชนกลบไปแลว พวกคนของพระราชา เอามอควานในหมอนากพบแกวมณแลวนาไปถวายแดพระราชา. ไดยนวา พระอานนทเถระเหนแกวมณ โดยนยทแสดง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 450แลว. มหาชนกโกลาหลแตกตน. ภกษเหลานน เมอกราบทลเหตทพระอานนท เถระทาดนน แดพระตถาคต จงกราบทลเรองน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ไมอศจรรยเลย ทอานนทใหนาแกวมณ ทตกอยในมอพวกมนษยมาได พวกบณฑตแตกอน ตงอยในญาณของตนแลวกใหนาสงของทตกอยในความครอบครอง แมของสตวดรจฉานซงบงเกดในอเหตกปฏสนธมาถวายแดพระราชาได แลวตรสมหาสารชาดกวา อกกฏเ สรมจฉนต มนเตส อกตหล ปยจ อนนปานมห อตเถ ชาเต จ ปณฑต ในคราวคบขนตองการคนกลา ใน คราวปรกษาตองการคนไมพดพลาม ใน คราวมขาวนาตองการคนรก ในคราวเกด คด ตองการบณฑต. บทวา น ต ทฬห ความวาปราชญทงหลายไมกลาววาเครองจองจานนมนคง. บทวา ยทายส ไดแก เครองจองจาใดทาดวยเหลก. บทวาสารตตรตตา ไดแก ยนดแลวยนดเลาดวยด หรอยนดแลว โดยยนดนกแลว อธบายวา ยนดแลวดวยความสาคญวาสงนเปนสาระ. บทวา อเปกขาไดแกความอาลย ความเยอใย. บทวา อาห แปลวากลาว. บทวา โอหารนไดแก คราไปในอบาย ๔. บทวา สถล ไดแก ไมหามอรยาบถ เหมอนอยางเครองจองจามเหลกเปนตน. จรงอย เหลาคนทถกจองจาดวยเครองจองจานน ยอมไปประเทศอนกได สมทรอนกไดทงนน. บทวา ทปปมจไดแก ไมอาจแกได เวนแตโลกตรญาณ. จบอรรถกถาพนธนสตรท ๑๐ จบปฐมวรรค

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 451 รวมพระสตรในปฐมวรรค คอ ๑. ทหรสตร ๒. ปรสสตร ๓. ราชสตร ๔. ปยสตร ๕ อตตรก-ขตสตร ๖. อปปกสตร ๗. อตถกรณสตร ๘. มลลกาสตร ๙. ยญญสตร๑๐. พนธนสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 452 ทตยวรรคท ๒

๑. ชฏลสตร

ไมควรวางใจ เพราะเหนครเดยว

[๓๕๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร-บพพารามปราสาทของมคารมารดา กรงสาวตถ. สมยนน ในเวลาเยน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนแลวประทบนงทนอกซมประต. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลวถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. [๓๕๕] สมยนน ชฏล ๗ คน นครนถ ๗ คน อเจลก ๗ คน เอก-สาฎกนครนถ ๗ คน ปรพาชก ๗ คน ผมขนรกแร เลบ และขนยาว ถอเครองบรขารตาง ๆ เดนผานไปในทไมไกล พระผมพระภาคเจา. ทนใดนน พระเจาปเสนทโกศลกเสดจลกจากอาสนะทรงกระทาพระ-ภษาเฉวยงพระองสาขางหนง ทรงจดพระชานมณฑลเบองขวา ณ พนแผนดนทรงประณมอญชลไปทางชฎล ๗ คน นครนถ ๗ คน อเจลก ๗ คน เอก-สาฎก ๗ คน ปรพาชก ๗ คน เหลานนแลว ทรงประกาศพระนาม ๓ ครงวาทานเจาขา ขาพเจาคอ พระราชาปเสนทโกศล . . . ทานเจาขา ขาพเจา คอพระราชาปเสนทโกศล. ลาดบนน เมอชฎล ๗ คน นครนถ ๗ คน อเจลก ๗ คน เอก-สาฎก ๗ คน ปรพาชก ๗ คนเหลานน เดนผานไปไดไมนาน พระเจา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 453ปเสนทโกศล เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลว ประทบนงณ ทควรสวนขางหนง. พระเจาปเสนทโกศล ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกนกบวชเหลานน คงเปนพระอรหนต หรอทานผบรรลพระอรหตมรรคเหลาใดเหลาหนงในโลก. [๓๕๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร พระองคเปนคฤหสถบรโภคกาม ครอบครองเรอน บรรทมเบยดพระโอรสและพระชายาทาจรณจนทนอนมาแตแควนกาส ทรงมาลาของหอมและเครองลบไล ยนดเงนและทอง ยากทจะรเรองนวา คนพวกนเปนพระอรหนต หรอคนพวกน บรรลอรหตมรรค. ดกอนมหาบพตร ศลพงรไดดวยการอยรวมกน กศลนนจะพงรไดโดยกาลนาน ไมใชดวยกาลเลกนอย ผใสใจจงจะรได ผไมใสใจกไมร ผมปญญาจงจะรได ผมปญญาทรามกไมร. ดกอนมหาบพตร ความสะอาดพงรไดดวยการงาน กความสะอาดนนจะพงรไดดวยกาลนาน ไมใชดวยกาลเลกนอย ผใสใจจงจะรได ผไมใสใจกไมร ผมปญญาจงรได ผมปญญาทรามกไมร. ดกอนมหาบพตร กาลงใจพงรไดในคราวมอนตราย กกาลงใจนนจะพงรไดดวยกาลนาน ไมใชดวยกาลเลกนอย ผใสใจจงจะรได ผไมใสใจกไมร ผมปญญาจงจะรได ผมปญญาทรามกไมร. ดกอนมหาบพตร ปญญาพงรไดดวยการสนทนา กปญญานนจะพงรไดดวยกาลนาน ไมใชดวยกาลเลกนอย ผใสใจจงจะรได ผไมใสใจกไมร ผมปญญาจงจะรได ผมปญญาทรามกไมร.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 454 [๓๕๗] พระเจาปเสนทโกศลกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นา อศจรรย ขาแตพระองคผเจรญ เรองไมเคยมแลว ขาแตพระองคผเจรญ เทาทพระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร พระองคเปนคฤหสถ บรโภคกาม... ยากทจะรเรองน... ผมปญญาจงจะรได ผมปญญาทรามกไมร ดงน เปนอนตรสดแลว. ขาแตพระองคผเจรญ นกบวชเหลานนเปนคนของขาพระองค เปนจารบรษ เปนคนสบขาวลบ เทยวสอดแนมไปยงชนบทแลวพากนมา ในภาย หลงขาพระองคจงจะรเรองราวทคนเหลานนสบไดกอน. ขาแตพระองคผเจรญ บดนคนเหลานน ชาระลางละอองธลนนแลวอาบต ประเทองผวด โกนผมและหนวดแลว นงหมผาขาว เอบอมเพรยบพรอมดวยเบญจกามคณ บาเรอขาพระองคอย. [๓๕๘] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบความนแลว จงไดตรสพระคาถาเหลานในเวลานนวา คนผเกดมาด ไมควรไววางใจเพราะ ผวพรรณและรปรางไมควรไววางใจเพราะ การเหนกนชวครเดยว เพราะวานกบวชผ ไมสารวมทงหลาย ยอมเทยวไปยงโลกน ดวยเครองบรขารของเหลานกบวชผสารวม ดแลว ประดจกณฑลดน และมาสกโลหะ หมดวยทองคาปลอมไว คนทงหลายไม บรสทธในภายใน งามแตภายนอก แวด ลอมดวยบรวารทองเทยวอยในโลก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 455 อรรถกถาชฏลสตร

พงทราบวนจฉยในชฎลสตรท ๑ วรรคท ๒ ตอไป :- บทวา ปพพาราเม มคารมาตปาสาเท ไดแกบนปราสาทของนางวสาขา มารดาของมคารเศรษฐ ในวหารทชอวาปพพาราม. ในเรองปพพา-รามนน ลาดบความดงน

เรอง ปพพาราม

ครงอดตกาล เมอสดแสนกป อบาสกาผหนงนมนตพระผมพระ-ภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ ถวายทานแกภกษแสนรป มพระพทธเจาเปนประธาน หมอบอยแทบเบองบาทของพระผมพระภาคเจา ทาความปรารถนาวา ขาพระองคขอเปนอปฏฐายกาผเลศของพระพทธเจา เชนกบพระองคในอนาคตกาลดวยเถด. ตอมา นางทองเทยว [เวยนวายตายเกด] ในเหลาเทวดาและมนษยถงแสนกป ถอปฏสนธในครรภนางสมนเทว ในเรอนของธนญชยเศรษฐ บตรเมณฑกเศรษฐในภททยนคร ในกาลของพระผมพระภาคเจาของเรา. เวลาเกดบดามารดาขนานนามวา วสาขา. คราวใด พระผมพระภาคเจาเสดจภตทยนคร คราวนน นางพรอมดวยเดกหญงหารอยคน กจะรบเสดจพระ-ผมพระภาคเจา ไดเปนโสดาบน ในการพบครงแรกเลยทเดยว. ตอมานางไปสเรอน [มเรอน] ของปณณวฒนกมาร บตรมคารเศรษฐ กรงสาวตถ. ณ ทนน มคารเศรษฐสถาปนานางไวในตาแหนงมารดา เพราะฉะนน นางจงถกเรยกวา มคารมารดา. ในปราสาททมคารมารดาสรางแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 456 บทวา พหทวารโกฏเก แปลวา ภายนอกซมประตปราสาท ไมใชภายนอกซมประตพระวหาร. ไดยนวา ปราสาทนนลอมดวยกาแพง ซง ประกอบซมประตไว ๔ ประต โดยรอบเหมอนโลหประสาท. บรรดาซมประตทง ๔ นน พระผมพระภาคเจาประทบนงเหนอพทธอาสนอนประเสรฐตรวจด โลกธาตดานทศตะวนออก ทรมเงาของปราสาทภายนอกซมประตดานตะวนออก. บทวา ปรฬหกจฉนขโลมา ไดแกมขนรกแรงอกแลว มเลบงอกแลว มขนงอกแลว อธบายวา มขนยาวทรกแรเปนตน และมเลบยาว. บทวาขารววธ แปลวาบรขารตาง ๆ ไดแกสงของทเปนบรขารของนกบวชตาง ๆชนด. บทวา อวทเร อตกกมนต ไดแกเขาไปยงพระนครโดยทางนไมไกล. บทวา ราชาห ภนเต ความวา ทานเจาขา ขาพเจา คอพระเจาปเสนทโกศล ขอทานทงหลายจงทราบนามของขาพเจาเถด.ถามวา เพราะเหตไร พระราชาประทบนงในสานกของบคคลผเลศแลว จงยงทรงประคองอญชล แกนกบวชเปลอยผไรสรเหนปานนนเลา. ตอบวา เพราะเพอประโยชนแกการสงเคราะห. แทจรง พระราชานน ทรงพระดารอยางน วา ถาเราจกไมทาอญชลแมเพยงเทาน แกนกบวชเหลานนไซร นกบวชเหลานน กจกคดวา เสยแรงเราละลกเมยไปเสวยทกขมกนลาบากนอนลาเคญเปนตน เพอประโยชนแกพระองค พระราชาพระองคนกยงไมทาเพยงอญชลแกเราดงนแลว กจกปกปดสงทเหนทฟงมาดวยตนเองแลวไมยอมบอก แตเมอเราทาอญชลอยางนแลว พวกเขากจกไมปกปดยอมบอก เพราะฉะนน พระ-ราชาจงทลอยางน. อกอยางหนง ทรงทาอยางน กเพอทจะทรงทราบอธยาศยของพระศาสดา. บทวา กาสกจนทน ไดแก พรอมทงจนทนอนละเอยด. บทวามาลาคนธวเลปน ไดแก ทดทรงดอกไมเพอประโยชนแกสและกลน ของหอม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 457เพอประโยชนแกความเปนของหอม และเครองลบไล กเพอประโยชนแกสและกลน. บทวา ส วาเสน แปลวา โดยการอยรวมกน. บทวา สล เวทตพพไดแกเมออยรวมกน ใกลชดกนกพงทราบไดวาผนมศล คอปกต หรอปกตชว. บทวา ตจ โข ทเฆน อทธนา น อตร ความวา กศลนนบคคลพงรโดยกาลนาน ๆ ไมใชนดหนอย. เปนความจรง อาการสารวม และอาการของผสารวมอนทรย อาจแสดงออกมา ๒-๓ วน. บทวา มนสกโรตาความวา ศลแมนน ผใสใจ พจารณาดวา เราจกกาหนดถอศลของผนน กอาจรได นอกนกรไมได. บทวา ปวตา ความวา ศลนน อนบณฑตผมปญญาเทานนจงจะรได เพราะวา คนเขลาถงใสใจกไมสามารถจะรได. บทวา ส โวหาเรน แปลวา ดวยการสนทนากน. โวหารในคานวา โย ห โกจ มนสเสส โวหาร อปชวต เอว วาเสฏ ชานาห วาณชโช โส น พราหมโณ ในหมมนษย ผใดผหนง อาศยการ ซอขายเลยงชวต ดกอนวาเสฏฐะ ทาน จงรอยางนวา ผนนเปนพานช ไมใช พราหมณ ดงนชอวา สงโวหาร. โวหาร ในคานวา อรยโวหาร ๔ อนรยโวหาร ๔ชอวา เจตนาโวหาร. โวหาร ในคานวา สงขา การนบ สมญญา การตงชอบญญตโวหาร โวหาร คอการบญญต ชอวา บญญตตโวหาร. โวหารในคานวา ผนนพงพด โดยสกวาโวหาร ชอวา กถาโวหาร. แมในทน กประสงคเอากถาโวหารนเทานน. จรงอย คาพดตอหนาของคนบางคน ไม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 458สมกบคาพดลบหลง และคาพดลบหลงไมสมกบคาพดตอหนา คาพดคากอนกบ คาพดคาหลง และคาพดคาหลงกบคาพดคากอน กเหมอนกน ผนน อนผพดดวยเทานน อาจรไดวาบคคลนไมสะอาด. สวนคากอนกบคาหลงของผมความสะอาดเปนปกต และคาหลงกบคากอน ทเขาพดตอหนายอมสมกบคาทเขาพดลบหลง และคาพดลบหลง กสมกบคาพดทเขาพดตอหนา เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอทรงประกาศวา ผพดอาจรความเปนผสะอาดได จงตรสอยางน. บทวา ถาโม ไดแก กาลงแหงญาณ. จรงอย กาลงญาณของผใดไมม เมอเกดอปทวนตรายขน ผนนกมองไมเหนการถอสงทควรถอ กจทควรทา ยอมประพฤตเหมอนดงเขาไปยงเรอนทมดตอ ดวยเหตนน พระ-ผมพระภาคเจาตรสวา ถวายพระพร บคคลพงรกาลง [ญาณ] ไดกในคราวมอนตราย. บทวา สากจฉาย ไดแก การสนาทนากน. จรงอย ถอยคาของคนทรามปญญา ยอมเลอนลอย เหมอนลกยางลอยนา ปฎภาณของผมปญญาพดไมมทสนสด. เปนความจรง โดยอาการทนาไหว เขากรไดวา ปลาตวเลกหรอตวโต. บทวา โอจรกา ไดแกประพฤตเบองตา [ใตดน] จรงอยพวกจารบรษ แมจะพระพฤตอยตามยอดเขา กชอวาประพฤตตาทงนน. บทวาโอจรตวา ไดแกพระพฤตตา สอดแนม สอดรเรองนน ๆ. บทวา รโชชลลไดแก ธลและนา. บทวา วณณรเปน ไดแก โดยวรรณะและทรวดทรง.บทวา อตรทสสเนน ไดแก การเหนกนนดหนอย. บทวา วยชเนนไดแกเครองบรขาร. บทวา ปฏรปโก มตตกกณฑโล จ ไดแก ตมหทองเทยม ตมหดน. บทวา โลหฑฒมาโส ไดแก มาสกทาดวยโลหะ. จบอรรถกถาชฏลสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 459 ๒. ปญจราชสตร

วาดวยยอดกาม

[๓๕๙] พระผมพระภาคเจาประทบ ... กรงสาวตถ. สมยนน พระราชา ๕ พระองค มพระเจาปเสนทโกศลเปนประมขผเอบอมเพรยบพรอมไดรบบาเรออยดวยเบญจพธกามคณ เกดกลาวถามในระหวางสนทนาขนวา อะไรเปนยอดแหงกามทงหลาย. บรรดาพระราชาเหลานน บางองคไดตรสอยางนวา รปทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย. บางองคไดตรสอยางนวา เสยงทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย. บางองคไดตรสอยางนวา กลนทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย. บางองคไดตรสอยางนวา รสทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย. บางองคไดตรสอยางนวา โผฏฐพพะทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย. เพราะเหตทพระราชาเหลานน ไมอาจทรงยงกนและกนใหเขาพระทยได พระเจาปเสนทโกศล จงไดตรสกะพระราชาเหลานนวา มาเถดทานสหายทงหลาย เราจกเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา จกทลถามความขอนกะพระผม-พระภาคเจา พระผมพระภาคเจาจกทรงพยากรณแกเราทงหลายอยางใด เราทงหลายพงจาคาพยากรณนนไวอยางนนเถด. พระราชาเหลานน ทรงรบพระดารสของพระเจาปเสนทโกศลแลว. [๓๖๐] ครงนน พระราชา ๕ พระองคเหลานน มพระเจาปเสนท-โกศลเปนประมข เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวกถวายบงคมประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 460 พระเจาปเสนทโกศล ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลายในทน เปนราชาทง ๕ คน เอบอม เพรยบพรอมไดรบบาเรออยดวยเบญจกามคณ เกดกลาวถามกนระหวางสนทนาขนวา อะไรเปนยอดแหงกามทงหลาย บางทานกลาวอยางนวา รปทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย บางทานกลาวอยางนวา เสยงทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย บางทานกลาวอยางนวา กลนทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลายบางทานกลาวอยางนวา รสทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย บางทานกลาวอยางนวา โผฏฐพพะทงหลายเปนยอดแหงกามทงหลาย ขาแตพระองคผเจรญอะไรเปนยอดแหงกามทงหลาย. [๓๖๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ทสดแหงความพอใจนนแหละ อาตมาภาพกลาววาเปนยอดในเบญจกามคณ ดกอนมหาบพตร รปเหลาใดเปนทพอใจของคนบางคน รปเหลานนไมเปนทพอใจของคนบางคน เขาดใจ มความดารบรบรณดวยรปเหลาใด รปอนจากรปเหลานน จะยงกวา หรอประณตกวา เขากไมปรารถนา รปเหลานนเปนอยางยงสาหรบเขา รปเหลานนเปนยอดเยยมสาหรบเขา ดกอนมหาบพตรเสยงเหลาใด. . . ดกอนมหาบพตร กลนเหลาใด. . . ดกอนมหาบพตรรสเหลาใด. . . ดกอนมหาบพตร โผฏฐพพะเหลาใด เปนทพอใจของคนบางคน โผฏฐพพะเหลานน ไมเปนทพอใจของคนบางคน เขาดใจ มความดารบรบรณดวยโผฏฐพพะเหลาใด โผฏฐพพะอนจากโผฏฐพพะเหลานนจะยงกวา หรอประณตกวา เขากไมปรารถนา โผฏฐพพะเหลานนเปนอยางยงสาหรบเขา โผฏฐพพะเหลานนเปนยอดเยยมสาหรบเขา. [๓๖๒] สมยนน จนทนงคลกอบาสกนงอยในบรษทนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 461 ลาดบนน จนทนงคลกอบาสกลกจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบาขางหนง ประนมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจา แลวไดกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เหตอยางหนง ยอมแจมแจงกะขาพระองค ขาแตพระสคตเหตอยางหนงยอมแจมแจงกะขาพระองค. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนจนทนงคลกะ ขอเหตนนจงแจม-แจงเถด. ลาดบนน จนทนงคลกอบาสก ไดสรรเสรญพระผมพระภาคเจาเฉพาะพระพกตร ดวยคาถาทสมควรแกเหตนนวา ดอกปทมชอโกกนท บานในเวลาเชา ยงไมสนกลน ยงมกลนหอมอย ฉนใด ทานจงดพระองครส ผไพโรจนอยดจ ดวงอาทตย รงโรจนอยในอากาศ ฉนนน. [๓๖๓] ลาดบนน พระราชา ๕ พระองคเหลานน ทรงใหจนทนง-คลกอบาสกหมดวยผา ๕ ผน (คอพระราชทานผาหม ๕ ผน). ทนใดนน จนทนงคลกอบาสก กถวายใหพระผมพระภาคเจาทรงหมดวยผา ๕ ผนเหลานน.

อรรถกถาปญจราชสตร

พงทราบวนจฉยในปญจราชสตรท ๒ ตอไป :- บทวา รปา ไดแก อารมณคอรป ตางโดยรปสเขยวสเหลองเปนตน.บทวา กามาน อคค ความวา ผหนกในรปกกลาวรปนนวา สงสดประเสรฐสดแหงกามทงหลาย แมในอารมณทเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 462ยโต แปลวา ในกาลใด. บทวา มนาปปรยนต ไดแก ทาอารมณทนา พอใจใหเสรจชอวาเปนยอดอารมณทนาพอใจ. ในคาวา มนาปปรยนต นนอารมณทนาพอใจม ๒ คอ อารมณทนาพอใจของบคคล อารมณทนาพอใจโดยสมมต สงใด เปนของทนาปรารถนา นาใครของบคคลคนหนง สงนนนนแหละ ไมนาปรารถนาไมนาใครของบคคลอน ชอวาสงทนาพอใจของบคคล.เปนความจรง ไสเดอน ยอมเปนของทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ของชาวปจจนตประเทศ แตชาวมชฌมประเทศเกลยดนก. สวนเนอนกยงเปนตนเปนทนาปรารถนาของชาวมชฌมประเทศเหลานน แตสาหรบชาวปจจนต-ประเทศนอกนเกลยดนก. นคอสงทนาพอใจของบคคล. สงทนาพอใจโดยสมมตเปนอยางไร. ชอวา อฏฐารมณ (นาปรารถนา) และอนฏฐารมณ (ทไมนาปรารถนา) ทแยกกนในโลกไมมเลย แตกพงจาแนกแสดง. แตเมอจะจาแนกกจาตองยกพระเจามหาสมมตปฐมกษตรย พระเจามหาสทสสนะและพระเจาธรรมาโศกราช เปนตน จาแนกแยกแยะ. จรงอย อารมณแมสาเรจจากทพย กปรากฏวา ไมสมพระทย ของกษตรยเหลานนแตไมพงจาแนก โดยยกเอาขาวนาทหายาก สาหรบคนเขญใจอยางยง. จรงอยคนเขญใจอยางยงเหลานน เมลดขาวสวยปลายเกวยนกด รสเนอเนากด กมรสอรอยเหลอเกน เสมอนอมฤตรส. แตพงจาแนก โดยยกคนปานกลางเชนหวหนาหม มหาอามาตย เศรษฐ กฎมพและพาณชเปนตน ซงบางคราวกไดสงทนาปรารถนา บางคราวกไดสงทไมนาปรารถนา กแตวา สงทนาปรารถนาและสงทไมนาปรารถนานน กไมอาจกาหนดชวนจตในอารมณได.จรงอย ชวนจต ยอมยนดในสงทนาปรารถนากม ในสงทไมนาปรารถนากมยนรายในสงทนาปรารถนากม ในสงทไมนาปรารถนากม. ดวยวา วบากจต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 463ยอมกาหนดอารมณทนาปรารถนาและไมนาปรารถนา โดยอารมณอนเดยว กน. จรงอย พวกมจฉาทฏฐเหนพระพทธเจากด พระสงฆกด อารมณอนโอฬารมมหาเจดยเปนตนกด ยอมปดตา ประสบความเสยใจ ไดยนเสยงแสดงธรรม กปดหทงสอง แตจกขวญญาณและโสตวญญาณ กเปนกศลวบากของพวกเขา. สกรกนคถเปนตน ไดกลนคถกเกดความดใจวา เราจกกนคถดงน กจรงอย ถงกระนนจกขวญญาณของมนในการเหนคถ ฆานวญญาณในการดมกลนคถนน และชวหาวญญาณในการลมรส ยอมเปนอกศลวบากโดยแท. พระผมพระภาคเจา ทรงหมายเอาความเปนสงทนาพอใจของบคคลจงตรสวา เต จ มหาราช รปา เปนตน. คาวา จนทนงคลโย* น เปนชอของอบาสกนน. บทวา ปฏภาต มภควา ความวา เหตอยางหนง ยอมปรากฏแจมแจงแกขาพระองค. จนทนง-คลกอบาสกนน เหนพระราชาทง ๕ พระองคทรงสวมกณฑลมณ แมเสดจมาดวยพระอสรยยศและสมบตอยางเยยม ดวยราชานภาพอยางใหญ โดยประทบนงรวมกน ณ พนทสาหรบดม ซงจดไว ตางกสนสงาสนความงาม ตงแตประทบยน ณ สานกของพระทศพลเหมอนดวงประทปเวลากลางวน เหมอนถานไฟทเอานารก และเหมอนหญงหอย เวลาพระอาทตย จงเกดปฏภาณขนวา ทานผเจรญ ธรรมดาวาพระพทธะทงหลายใหญหนอ เพราะฉะนนเขาจงกลาวอยางน. คาวา โกกนท น เปนไวพจนขอปทมนนเอง. บทวา ปาโตไดแก ตอกาลเทยว. บทวา สยา แปลวา พงม. บทวา อวตคนธ ไดแกไมปราศจากกลน. บทวา องครส ไดแก พระสมมาสมพทธเจา. จรงอยพระรศมทงหลาย ยอมซานออกจากพระวรกายของพระผมพระภาคเจา เพราะฉะนน จงเรยกวา องครโส พระองครส. ความยอในคาน มดงนวา* บาลเปน จนทนงคลโก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 464ดอกปทม กลาวคอดอกโกกนท บานแตเชาตร ยงไมปราศจากกลน หอมระรนฉนใด ทานจงดพระผมพระภาคเจาพระนามวา องครส ทรงรงโรจนดจดวง อาทตย สองแสงจา กลางนภากาศ ฉนนนเหมอนกน. บทวา ภควนตอจฉาเทส ความวา ไดถวายแดพระผมพระภาคเจา. แตวาโดยโวหารโลกในขอน คากมเชนน. ไดยนวา อบาสกนนคดวา พระราชาเหลาน ทรงเลอมใสในพระคณทงหลายของพระตถาคต พระราชทานผาหมแกเราถง ๕ ผนจาเราจกถวายผาหมเหลานน แดพระผมพระภาคเจาแตพระองคเดยว ดงน จงไดถวาย. จบอรรถกถาปญจราชสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 465 ๓. โทณปากสตร

คาถากนบรโภคอาหารมาก

[๓๖๔] พระผมพระภาคเจาประทบอย. . . กรงสาวตถ. สมยนน พระเจาปเสนทโกศลเสวยพระสธาหารหงดวยขาวสารหนง-ทะนาน เสวยแลวทรงอดอด เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. [๓๖๕] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา พระเจาปเสนท-โกศลนนเสวยแลวทรงอดอด จงไดตรสพระคาถานในเวลานนวา มนษยผมสตอยทกเมอ รจกประมาณ ในโภชนะทไดมา ยอมมเวทนาเบาบาง เขายอมแกชา อายยน. [๓๖๖] สมยนน มหาดเลกหนมชอสทศนะ ยนอยเบองพระ-ปฤษฎางคพระเจาปเสนทโกศล. ลาดบนน พระเจาปเสนทโกศลจงตรสเรยกสทศนมาณพมารบสงวามาน สทศนะ เจาจงเรยนคาถานในสานกพระผมพระภาคเจา แลวจงกลาวในเวลาเราบรโภคอาหาร อนง เราจะใหคาอาหารแกเจาวนละ ๑๐๐ กหาปณะทกวน. สทศนมาณพรบสนองพระดารสพระเจาปเสนทโกศลวา เปนพระมหากรณาอยางยง พระเจาขา ดงน แลวเรยนคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาแลวกลาวในเวลาทพระเจาปเสนทโกศล เสวยพระกระยาหารวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 466 มนษยผมสตอยทกเมอ รจกประ- มาณในโภชนะทไดมา ยอมมเวทนาเบา บาง เขายอมแกชา อายยน. [๓๖๗] ครงนน พระเจาปเสนทโกศล ทรงดารงอยโดยมพระกระ-ยาหารหนงทะนานขางสกเปนอยางมากเปนลาดบมา. ในลาดบตอมา พระเจาปเสนทโกศลมพระวรกายกระปรกระเปราดทรงลบพระวรกายดวยฝาพระหตถ ทรงเปลงพระอทานนในเวลานนวา พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงอนเคราะหเราดวยประโยชนทง ๒ คอประโยชนปจจบนและประโยชนภายหนาหนอ.

อรรถกถาโทณปากสตร

พงทราบวนจฉยในโทษปากสตรท ๓ ตอไป :- บทวา โทณปากสท ไดแก พระกระยาหาร คอขาวสกแหงขาวสารทะนานหนง. อธบายวา พระเจาปเสนทโกศลเสวยขาวสกแหงขาวสารทะนานหนง และแกงกบทเหมาะแกขาวสกนน. บทวา ภตตาว ความวาทรงบรรเทาความเมาในพระกระยาหารกอนแลวพกผอนครหนงแลวจงเสดจไปเฝาพระพทธองค แตวนนน ทาวเธอกาลงเสวย ระลกถงพระทศพล กลางพระหตถแลวเสดจไป. บทวา มหสสาส ความวา ทาวเธอกาลงเสดจไปกเกดความกระวนกระวายเพราะพระกระยาหาร อยางรนแรง เพราะฉะนน จงทรงหายใจ ดวยพระอสสาสะอยางแรง หยาดพระเสโทกไกลออกจากพระวรกายของพระองค พวกราชบรษตองยนประคองทงสองขาง พดวพระองคดวยขวใบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 467ตาลค แตทาวเธอกไมอาจบรรทม เพราะทรงคารวะในพระพทธองค. ทานหมาย เอาขอนจงกลาววา มหสสาส. บทวา อม คาถ อภาส ความวา พระผม พระภาคเจา ทรงพระดารวา พระราชาทรงลาบาก เพราะไมทรงรจกประมาณในโภชนะ เราจกทาพระองคใหอยผาสก ณ บดน แลวจงไดตรส [พระคาถาน].บทวา มนชสส แปลวา สตว. บทวา กหาปณสต ไดแก ๑๐๐ กหาปณะอยางนคอ เวลาพระกระยาหารเชา ๕๐ เวลาพระกระยาหารเยน ๕๐. บทวาปาปณตวา ความวาไปกบพระราชาไดหนอยหนง กทลวาขอเดชะขาพระบาทจะใหพระแสงดาบมงคลเลมนแกใคร พระเจาขา เมอทาวเธอรบสงวา ใหแกคนโนน สทศนมาณพนน กใหดาบนน กลบมาสานกพระทศพล ยนถวายบงคมแลวทลวา ทานพระโคดมเจาขา โปรดตรสพระคาถาแลวกเรยนพระคาถาทพระผมพระภาคเจาตรสแลว. ถามวา ไดยนวา สทศนมาณพกลาวพระ-คาถาทกเวลาทเทยบพระเครองกลาวอยางไร. ตอบวา กลาวโดยทานองทพระผมพระภาคเจาทรงสอน. ความจรง พระผมพระภาคเจาทรงสอนมาณพนนอยางนวา ดกอนมาณพ เจาอยากลาวคาถานพราเพรอ ในทไปถง ๆ (เหมอนนกรองนกรา) จงยนใกลทเสวยของพระราชา อยากลาวเมอเสวยพระกระยาหารกอนแรก พงกลาวเมอทรงถอกอนสดทาย พระราชาทรงไดยนแลว จกทรงทงกอนขาว เมอเปนดงนน เมอทรงลางพระหตถแลว กพงชกถาดออกมานบเมลดขาว[ไดเทาใด] รจกกบแกลมทผสมกบขาวนน [แยกกบขาวออก] วนรงขน กพงลดขาวสารเสยเพยงเทานน พงกลาวเฉพาะในเวลาเสวยพระกระยาหารเชาอยากลาวในเวลาเสวยพระกระยาหารเยน มาณพนนรบพระพทธดารสแลว ไดกลาวคาถาโดยทานองทพระผมพระภาคเจาทรงสอนในเวลาเสวยพระกระยา-หารเยน เพราะในวนนนพระราชาเสวยพระกระยาหารเชาเสรจเสดจไปเสยแลว. พระราชาทรงระลกถงพระดารสของพระทศพล กทงกอนขาวลงในถาด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 468นนแหละ เมอทรงลางพระหตถแลว มาณพกชกถาดออกมานบเมลดขาว [ได เทาใด] วนรงขน กลดขาวสารเสยเทานน. บทวา นาฬโกทนปรมตาย สณาส ความวา ไดยนวา มาณพนน ไปสานกพระตถาคตทกวนเปนผคนกบพระทศพล. ตอมาวนหนง พระผมพระภาคเจาตรสถามมาณพนนวา พระราชาเสวยเทาไร. มาณพนนทลตอบวาขาวสกทะนานหนง พระเจาขา ตรสวาดวยปรมาณเพยงเทาน สวนของบรษน นบวาเหมาะ ตงแตนไป เจาอยากลาวคาถาเลย. ดงนน พระราชาจงดารงอยในปรมาณนนนนแล ในคาวา ทฏธมมเกน เจว อตเถน สมปรายเกน จนความทพระราชามพระสรระ สละสลวย ชอวาเปนประโยชนปจจบน. ศลชอวาประโยชนภายหนา. ดวยวา ความเปนผรจกประมาณในโภชนะ ยอมชอวาเปนองค [สวน] ของศลแล. จบอรรถกถาโทณปากสตรท ๓

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 469 ๔. ปฐมสงคามวตถสตร

ผชนะยอมกอเวร

[๓๖๘] พระผมพระภาคเจาประทบอย . . . กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงแตงจตรง-คนเสนา ยกไปรกรานพระเจาปเสนทโกศล ทางดานแควนกาส. พระเจาปเสนทโกศลไดทรงสดบขาววา พระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนายกมารกรานเราทางแควนกาส. ลาดบนน พระเจาปเสนทโกศลจงทรงแตงจตรงคนเสนา ยกออกไปตอสกบพระเจาแผนดนมคธ อชาตศตร เวเทหบตร ปองกนแควนกาส. ครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร กบพระเจา-ปเสนทโกศล ทรงทาสงครามตอกน แตในสงครามครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตรทรงชานะพระเจาปเสนทโกศล. ฝายพระเจาปเสนทโกศลผปราชย กเสดจลาทพกลบกรงสาวตถราชธานของพระองค. [๓๖๙] ครงนน เวลาเชา ภกษเปนจานวนมากนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถแลวในเวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา กถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวนงอย ณ ทควรสวนขางหนง. ภกษเหลานน ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนา ยกมารกรานพระเจาปเสนทโกศลทางแควนกาส พระเจาปเสนทโกศลไดทรงสดบขาววา พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 470ยกมารกรานเราทางแควนกาส ขาแตพระองคผเจรญ ลาดบนน พระเจา- ปเสนทโกศล จงทรงแตงจตรงคนเสนา ยกออกไปตอสพระเจาแผนดนมคธ-อชาตศตร เวเทหบตร ปองกนแควนกาส ครงนนพระเจาแผนมคธอชาตศตรเวเทหบตร กบพระเจาปเสนทโกศลทรงทาสงครามตอกน แตในสงครามครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงชานะพระเจาปเสนทโกศลขาแตพระองคผเจรญ ฝายพระเจาปเสนทโกศลผปราชย กเสดจลาทพกลบกรงสาวตถราชธานของพระองค. [๓๗๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร มมตรเลวทราม มสหายเลวทราม มพระทยนอมไปในคนเลวทราม ดกอนภกษทงหลาย ฝายพระเจาปเสนทโกศลมมตรดงาม มสหายดงาม มพระทยนอมไปในคนดงาม ดกอนภกษทงหลายวนน พระเจาปเสนทโกศลทรงแพมาแลวอยางน จกบรรทมเปนทกขตลอดราตรน. [๓๗๑] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวจบลงแลว จงไดตรสพระคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ผชานะยอมกอเวร ผแพยอมนอน เปนทกข บคคลละความชนะและความ แพเสยแลว จงสงบระงบ นอนเปนสข.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 471 อรรถกถาปฐมสงคามวตถสตร

พงทราบวนจฉยยในปฐมสงคามวตถสตรท ๔ ตอไป :- คาวา เวเทห ในคาวา เวเทหปตโต น เปนชอของบณฑต อธบายวา บตรของสตรผเปนบณฑต. บทวา จตรงคน ไดแกประกอบดวยองค ๔กลาวคอ ทพชาง ทพมา ทพรถ ทพพลเดนเทา [ราบ]. บทวา สนนยหตวาไดแกใหกระทาเกราะดวยการสวมหนงเปนตน. บทวา สงคาเมส แปลวารบกน. รบกนเพราะเหตอะไร. ไดยนวา พระเจามหาโกศล [พระชนกของพระเจาปเสนทโกศล] เมอยกพระธดาถวายพระเจาพมพสาร ไดพระราชทานกาสคาม[หมบานกาส] ซงมรายไดเกดขนวนละแสน ในระหวางพระราชาทงสองแกพระราชธดา. แตเมอพระเจาอชาตศตรปลงพระชนมพระชนกแลว แมพระ-ชนนของพระองคกทวงคต ตอมาไมนาน เพราะทรงเศราเหตวโยคพลดพรากพระราชา. ตอนน พระเจาปเสนทโกศล ทรงพระดารวา เจาอชาตศตร ทาพระชนกชนนใหทวงคตแลว หมบานซงเปนสมบตของพระชนกเรา กตองกลบเปนของเราส แลวทรงกอคดความเมอง เพอตองการหมบานนน. แมพระเจาอชาตศตรกทรงเถยงวา หมบาน เปนสมบตของพระชนนเรา กตองเปนของเราส. ดงนน สองลงและหลานจงรบกน เพอตองการหมบานนน. พระเจาอชาตศตรนนมมตรเชน พระเทวทตเปนตนชว เพราะเหตนนจงทรงชอวา มมตรชว. ทรงมคนชวเหลานนเปนสหาย เพราะเหตนน จงชอวา ทรงมพระสหายชว. ทรงมพระทยนอมคลอยไปตามชนเหลานนนนแลเพราะเหตนน จงทรงชอวา มผคลอยตามชว. พงทราบวา พระเจาปเสนทโกศล

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 472ทรงมมตรด [กลยาณมตร] กโดยยกพระสารบตรเถระเปนตน [เปนมตร].บทวา ทกข เสสสต ไดแกเมอทรงเศราโศกถงชางเปนตนทพระเจาอชาต-ศตรทรงชนะไป กจกบรรทมเปนทกข พระผมพระภาคเจาทรงเหนเหตแหงชยชนะของพระเจาปเสนทโกศลนนอก จงตรสคาน. บทวา ชย เวร ปสวตไดแก ผชนะ ยอมประสบเวร คอไดบคคลทเปนไพร. จบอรรถกถาปฐมสงคามวตถสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 473 ๖. ทตยสงคามวตถสตร

[๓๗๒] ครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรง แตงจตรงคนเสนา ยกไปรกรานพระเจาปเสนทโกศลทางแควนกาส. พระเจาปเสนทโกศลไดทรงสดบขาววา พระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนา ยกมารกรานเราทางแควนกาส. ลาดบนน พระเจาปเสนทโกศลจงทรงแตงจตรงคนเสนา ยกออกไปตอสพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร. เวทหบตร ปองกนแควนกาส. ครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร กบพระเจา-ปเสนทโกศลทรงทาสงครามตอกน แตในสงครามครงนนพระเจาปเสนทโกศลทรงชานะพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร และไดทรงจบพระองคเปนเชลยศก. [๓๗๓] ครงนน พระเจาปเสนทโกศลไดมพระดารวา ถงแมพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตรน จะประทษรายเราผมไดประทษราย แตเธอกยงเปนพระภาคไนยของเรา อยากระนนเลย เราควรยดพลชางทงหมดยดพลมาทงหมด ยดพลรถทงหมด ยดพลเดนเทาทงหมดของพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร แลวปลอยพระองคไปทงยงมพระชนมอยเถด. ลาดบนน พระเจาปเสนทโกศลทรงยดพลชางทงหมด ทรงยดพลมาทงหมด ทรงยดพลรถทงหมด ทรงยดพลเดนเทาทงหมด ของพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร แลวทรงปลอยพระองคไปทงยงมพระชนมอย. [๓๗๔] ครงนน เวลาเชา ภกษเปนจานวนมาก นงแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลวในเวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 474ประทบ ครนแลวกถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวนงอย ณ ทควรสวน ขางหนง. ภกษทงหลาย ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนา ยกมารกรานพระเจาปเสนทโกศลทางแควนกาส พระเจาปเสนทโกศลไดทรงสดบขาววา พระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร ทรงแตงจตรงคนเสนายกมารกรานเราถงแควนกาส ขาแตพระองคผเจรญ ลาดบนน พระเจาปเสน-ทโกศลจงทรงจดจตรงคนเสนา ยกออกไปตอสพระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตร ปองกนแควนกาส ครงนน พระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตรกบพระเจาปเสนทโกศล ทรงทาสงครามกนแลว ขาแตพระองคผเจรญ แตในสงครามครงนน พระเจาปเสนทโกศลทรงชานะพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตร และทรงจบพระองคเปนเชลยศกไดดวย ครงนน พระเจาปเสนทโกศลไดมพระดารวา ถงแมพระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตรน จะประทษรายเราผมไดประทษราย แตเธอกยงเปนพระภาคไนยของเรา อยากระนนเลย เราควรยดพลชางทงหมด ยดพลมาทงหมด ยดพลรถทงหมด ยดพลเดนเทาทงหมด ของพระเจาแผนดนมคธอชาตศตร เวเทหบตรแลวปลอยพระองคไปทงยงมพระชนมอยเถด ขาแตพระองคผเจรญ ลาดบนนพระเจาปเสนทโกศลทรงยดพลชางทงหมด ทรงยดพลมาทงหมด ทรงยดพลรถทงหมด ทรงยดพลเดนเทาทงหมด ของพระเจาแผนดนมคธอชาตศตรเวเทหบตร แลวทรงปลอยพระองคไปทงยงมพระชนมอย. [๓๗๕] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนแลวจงไดตรสพระคาถาเหลานในเวลานนวา บรษจะแยงชงเขาได กชวกาลทกาล แยงชงของเขายงพอสาเรจได แตเมอใด

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 475 คนเหลาอนยอมแยงชง ผแยงชงนน ยอม กลบถกเขาแยงชงเมอนน. เพราะวา คนพาลยอมสาคญวาเปน ฐานะ ตราบเทาทบาปยงไมใหผล แตบาป ใหผลเมอใด คนพาลยอมประสบทกขเมอ นน. ผฆายอมไดรบการฆาตอบ ผชานะ ยอมไดรบการชนะตอบ ผดายอมไดรบการ ดาตอบ และผขงเคยดยอมไดรบความขง เคยดตอบ ฉะนน เพราะความหมนกลบ แหงกรรม ผแยงชงนน ยอมถกเขา แยงชง. อรรถกถาทตยสงคามวตถสตร

พงทราบวนจฉยในทตยสงคามวตถสตรท ๕ ตอไป :- บทวา อพภยยาส ความวา พระเจาปเสนทโกศลทรงสงวาพวกเจานาตาหนในการพายแพ จงไปวดฟงการสนทนาของเหลาพระภกษ ทรงสดบเหตแหงชยชนะทภกษพทธรกขต ผบวชตอแกพดแกภกษธรรมรกขต ผบวชตอแกในเวลากลางคนวา ถาพระราชาทรงทาอบายอยางนเสดจไป กจะพงชนะอกแลวจดทพไปรกราน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 476 บทวา ยาวสส อปกปปต ความวา ตราบเทาความชวงชง จะพอสาเรจได. บทวา ยทา จเ ความวา กเมอใด คนอน ๆ จะปลนบคคลทปลนเขามาแลวนน. บทวา วลมปต ไดแก ยอมถกเขาปลน. บทวา านห มต ความวา กยอมสาคญวามเหต. บทวายทา แปลวา ในกาลใด. บทวา เชตาร ลภเต ชย ความวา บคคลผชนะ ยอมไดผชานะภายหลง. บทวา โรเสตาร ไดแก ซงผโกรธ. บทวาโรสโก ไดแก ผโกรธ. บทวา กมมววฏเฏน ไดแก ดวยความแปรปรวนแหงกรรม คอดวยการใหวบากแหงกรรมคอการปลนนน. บทวา โส วลตโตวลมปต ไดแก ผปลนนน กจะถกเขาปลน. จบอรรถกถาทตยสงคามวตถสตรท ๕

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 477 ๖. ธตสตร

วาดวยสตรกเปนผประเสรฐได

[๓๗๖] สาวตถนทาน. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบถวายบงคมแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. ลาดบนน ราชบรษเขาไปเฝาพระเจาปเสนทโกศล แลวกราบทล ณทใกลพระกรรณของพระเจาปเสนทโกศลวา ขาแตพระองคผประเสรฐพระนางมลลกาเทวประสตพระธดาแลว. เมอบรษกราบทลอยางนแลว พระเจาปเสนทโกศลกไมทรงเบกบานพระทย. [๓๗๗] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา พระเจาปเสนท-โกศลไมทรงเบกบานพระทย จงไดตรสพระคาถาเหลานในเวลานนวา ดกอนมหาบพตร ผเปนใหญยงกวา ปวงชน แทจรง แมสตรบางคนกเปนผ ประเสรฐ พระองคจงชบเลยงไว สตรท มปญญา มศล ปฏบตแมผวพอผวดง เทวดา จงรกสาม. บรษทเกดจากสตรนน ยอมเปนคน แกลวกลา เปนเจาแหงทศได บตรของ ภรยาดเชนนน กครองแมราชสมบตได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 478 อรรถกถาธตสตร

พงทราบวนจฉยในธตสตรท ๖ ตอไป :- บทวา อปสงกม ความวา พระเจาปเสนทโกศลโปรดใหจดเรอนประสต เวลาพระนางมลลกาเทวประสต พระราชทานการอารกขาแลวเสดจไปเขาเฝาพระผมพระภาคเจา. บทวา อนตตมโน อโหส ความวา ทรงเสยพระทยวา เราใหอสรยะอยางใหญ แกธดาของตระกลทเขญใจ ถานางไดลกชาย กจกประสบสกการะอยางใหญแนแท บดน นางสญสนจากสกการะนนไปเสยแลว. บทวา เสยยา ความวา สตรบางคนถงจะเสมอกบผมปญญาชกชา กยงประเสรฐกวาลกเปนใบ. บทวา โปส แปลวา โปรดทรงชบเลยงไว.พระผมพระภาคเจาตรสเรยกพระราชาผปกครองประชาชนวา ชนาธป. บทวาสลสเทวา ไดแก แมผวและพอผวเปนดงเทวดา. บทวา ทสมปตไดแก ผเปนใหญในทศ. บทวา ตาทสา สภรยา แปลวา ของภรยาทดเชนนน. จบอรรถกถาธตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 479 ๗. ปฐมอปปมาทสตร

[๓๗๘] พระผมพระภาคเจาประทบ. . . กรงสาวตถ. . . พระเจา-ปเสนทโกศล ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมอยางหนงทยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอประโยชนปจจบนน และประโยชนในภายหนา มอยหรอ พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ธรรมอยางหนงทยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอ ประโยชนปจจบนน และประโยชนในภายหนามอย. พระเจาปเสนทโกศลทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมอยางหนงทยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอ ประโยชนปจจบนน และประโยชนในภายหนา คออะไร. [๓๗๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร คอ ความไมประมาท. ดกอนมหาบพตร รอยเทาของสตวทงหลายทสญจรไปบนแผนดนชนดใดชนดหนง รอยเทาเหลานนทงหมด ยอมรวมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชาง ยอมกลาวกนวา เปนเลศกวารอยเทาเหลานน เพราะเปนของใหญขอนมอปนา ฉนใด ดกอนมหาบพตร ธรรมอยางหนงทยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอ ประโยชนปจจบน และประโยชนในภายหนา คอความไมประมาทกมอปไมยฉนนน. [๓๘๐] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 480 บคคลปรารถนาอยซงอาย ความไม มโรค วรรณะ สวรรค ความเกดใน ตระกลสง และความยนดอนโอฬารตอ ๆ ไป พงบาเพญความไมประมาท บณฑต ทงหลายยอมสรรเสรญความไมประมาทใน บญกรยาทงหลาย บณฑตผไมประมาท ยอมยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอ ประ- โยชนปจจบนน และประโยชนในภพหนา เพราะยดไวไดซงประโยชนนน ผมปญญา ทานจงเรยกวา "บณฑต".

อรรถกถาปฐมอปปมาทสตร

พงทราบวนจฉยในปฐมอปปมาทสตรท ๗ ตอไป :- บทวา สมตคคยห แปลวา ยดไวได อธบายวา ถอไวได. อปปมาทธรรมทหนนใหทาบญ ชอวา อปปมาท ความไมประมาท. บทวา สโมธานไดแก ตงลงพรอม คอ รวมลง. ดวยบทวา เอวเมว โข พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา การาปกอปปมาท (ความไมประมาทอนอดหนนบคคลผกระทาตาม) เหมอนรอยเทาชาง กศลธรรมทเปนไปในภม ๔ ทเหลอ กเหมอนรอยเทาสตวทเหลอ กศลธรรมเหลานน ยอมประชมลงในอปปมาทธรรมเปนไปภายในอปปมาทธรรม เหมอนรอยเทาสตวทเหลอรวมลงในรอยเทาชาง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 481อนง รอยเทาชางเลศ ประเสรฐสด ใหญกวารอยเทาสตวทเหลอ ฉนใด อปปมาทธรรม กเลศประเสรฐสด ใหญกวาธรรมทงหลายทเหลอ ฉนนน.จรงอย อปปมาทธรรมนน แมเปนโลกยะอย กยงเลศอยนนเอง เพราะอรรถวาเปนเหตใหไดธรรมทเปนมหคคตะและโลกตระ. บทวา อปปมาท ปส สนต ความวา บณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญความไมประมาทเทานนวา ผปรารถนาอายเปนตนเหลานน พงทาความไมประมาทอยางเดยว. อกอยางหนง กเพราะบณฑตทงหลาย สรรเสรญความไมประมาทในการกระทาบญทงหลาย ฉะนน ผปรารถนาอายเปนตนพงทาความไมประมาทโดยแท. บทวา อตถาภสมยา ไดแก เพราะไดประโยชน. จบอรรถกถาปฐมอปปมาทสตรท ๗

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 482 ๘. ทตยอปปมาทสตร

[๓๘๑] พระผมพระภาคเจาประทบ. . . กรงสาวตถ. . . พระเจา ปเสนทโกศลประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ความปรวตกแหงใจบงเกดขนแกขาพระองคผเขาหองสวนตวพกผอนอยอยางนวา ธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสดแลวนนแหละสาหรบผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทด ไมใชสาหรบผมมตรชวมสหายชว มจตนอมไปในคนทชว. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนนดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนน ธรรมทอาตมาภาพกลาวดแลวนนแหละสาหรบผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนด ไมใชสาหรบผมมตรชวมสหายชว มจตนอมไปในคนทชว. [๓๘๒] ดกอนมหาบพตร สมยหนง อาตมภาพอยทนคมของหมเจาศากยะ ชอวานครกะ สกกชนบท ครงนน ภกษอานนท เขาไปหาอาตมภาพอภวาท แลวนงอย ณ ทควรสวนขางหนง ดกอนมหาบพตร ภกษอานนทไดกลาวกะอาตมภาพวา ขาแตพระองคผเจรญ ความเปนผมมตรด มสหายดมจตนอมไปในคนทด เปนคณกงหนงแหงพรหมจรรย ดกอนมหาบพตรเมอภกษอานนทกลาวอยางนแลว อาตมภาพไดกลาวกะภกษอานนทวา ดกอนอานนท เธออยากลาวอยางนน ดกอนอานนท ความเปนผมมตรด มสหายดมจตนอมไปในคนทดน เปนพรหมจรรยทงหมดเลย ดกอนอานนท นภกษผมมตรดพงปรารถนา ภกษผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทด จกเจรญอรยมรรคมองคแปด จกกระทาซงอรยมรรคมองคแปดใหมากได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 483 [๓๘๓] ดกอนอานนท กภกษผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทด ยอมเจรญอรยมรรคมองคแปด ยอมกระทาซงอรยมรรคมองคแปดใหมากไดอยางไร. ดกอนอานนท ภกษในศาสนาน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวกอาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปเพอความสละคน ยอมเจรญสมมาสงกปปะ... ยอมเจรญสมมาวาจา. . . ยอมเจรญสมมากมมนตะ. . . ยอมเจรญสมมาอาชวะ...ยอมเจรญสมมาวายามะ. . . ยอมเจรญสมมาสต. . . ยอมเจรญสมมาสมาธอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปเพอความสละคน. ดกอนอานนท ภกษผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทดยอมเจรญอรยมรรคมองคแปด ยอมกระทาซงอรยมรรคมองคแปดใหมากไดอยางนแล. ดกอนอานนท โดยปรยายแมน พงทราบวา ความเปนผมมตรดมสหายด มจตนอมไปในคนทด นเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว. ดกอนอานนท ดวยวาอาศยเราเปนมตรด สตวทงหลายผมความเกดเปนธรรมดา ยอมหลดพนจากความเกดได สตวทงหลายผมดวยามแกเปนธรรมดา ยอมหลดพนจากความแกได สตวทงหลายผมความเจบปวยเปนธรรมดา ยอมหลดพนจากความเจบปวยได สตวทงหลายผมความตายเปนธรรมดา ยอมหลดพนจากความตายได สตวทงหลายผมความโศก ความราไรความทกข ความเสยใจ และความคบแคนใจเปนธรรมดา ยอมหลดพนจากความโศก ความราไร ความทกข ความเสยใจ และความคบแคนใจได. ดกอนอานนท โดยปรยายนแล พงทราบวา ความเปนผมมตรดมสหายด มจตนอมไปในคนทดน เปนพรหมจรรยทงหมด.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 484 [๓๘๔] ดกอนมหาบพตร เพราะเหตนนแหละ พระองคพงทรงสาเหนยกอยางนวา เราจกเปนผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทดดกอนมหาบพตร พระองคพงทรงสาเหนยกอยางนแล. ดกอนมหาบพตร ธรรมอยางหนงน คอความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย พระองคผมมตรด มสหายด มจตนอมไปในคนทด พงทรงอาศยอยเถด. ดกอนมหาบพตร เมอพระองคไมประมาท อาศยความไมประมาทหมนางสนมผตามเสดจจกมความคดอยางนวา พระราชาเปนผไมประมาทอาศยความไมประมาท ถากระนน แมพวกเรากจกเปนผไมประมาท อาศยความไมประมาท. ดกอนมหาบพตร เมอพระองคไมประมาท อาศยความไมประมาทแมกษตรยทงหลายผตามเสดจจกมความคดอยางนวา พระราชาเปนผไมประมาทอาศยความไมประมาท ถากระนน แมพวกเรากจกเปนผไมประมาท อาศยความไมประมาท. ดกอนมหาบพตร เมอพระองคไมประมาท อาศยความไมประมาทแมกองทพ (ขาราชการฝายทหาร) กจกมความคดอยางนวา พระราชาเปนผไมประมาท อาศยความไมประมาท ถากระนน แมพวกเรากจกเปนผไมประมาท อาศยความไมประมาท. ดกอนมหาบพตร เมอพระองคไมประมาท อาศยความไมประมาทแมชาวนคมและชาวชนบทกจกมความคดอยางนวา พระราชาเปนผไมประมาทอาศยความไมประมาท ถากระนน แมพวกเรากจกเปนผไมประมาท อาศยความไมประมาท.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 485 ดกอนมหาบพตร เมอพระองคไมประมาท อาศยความไมประมาทแมพระองคเองกจกเปนผไดรบคมครองแลว ไดรบรกษาแลว แมหมนางสนมกจกเปนผไดรบคมครองแลว ไดรบรกษาแลว แมเรอนคลงกจกเปนอนไดรบคมครองแลว ไดรบรกษาแลว. [๓๘๕] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณ คารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา บคคลผปรารถนาโภคะอนโอฬาร ตอ ๆ ไป พงบาเพญความไมประมาท บณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญความไม ประมาทในบญกรยาทงหลาย บณฑตผ ไมประมาทยอมยดไวไดซงประโยชนทง ๒ คอประโยชนปจจบน และประโยชน ในภพหนา เพราะยดไวไดซงประโยชน นน ผมปญญาทานจงเรยกวา "บณฑต".

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 486 อรรถกถาทตยอปปมาทสตร

พงทราบวนจฉยในทอปปมาทสตรท ๘ ตอไป :- บทวา โส จ โข กลยาณมตตสส ความวา กธรรมนนน ยอมชอวา สวากขาตธรรมของผมมตรดเทานน หาใชสวากขาตธรรมของผมมตรชวไม จรงอย. ธรรมเปนสวากขาตธรรม แมของทกคนกจรง ถงอยางนนยอมทาประโยชนใหเตมแกผมมตรด ผตงใจฟงดวยด ผเชอถอ เหมอนยาเปนประโยชนแกผใช หาเปนประโยชนแกคนผไมใชไม ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสคาน พงทราบวาเทศนาธรรมในคาวา ธมโม น. บทวา อปฑฒมท ความวา ไดยนวา พระเถระเจาไปในทลบคดวา เมอมตรดผโอวาทพราสอนมอย สมณธรรมนยอมสาเรจประโยชนแกผตงอยในความพยายามเฉพาะตว ดงนน พรหมจรรยกงหนงมาจากมตรด กงหนงมาจากความพยายามเฉพาะตว. ครงนน พระเถระดารวา เราอยในปเทสญาณ(ญาณในธรรมบางสวน) รบางสวน ไมอาจคดไดหมดทกสวน จาตองทลถามพระศาสดา จงจกหมดสงสย เพราะฉะนน ทานจงเขาไปเฝาพระศาสดาแลวกลาวอยางนน. บทวา พรหมจรยสส ไดแก อรยมรรค. บทวา ยทท กลยาณ-มตตตา ความวา ความเปนผมมตรดทได ยอมมาสพรหมจรรยกงหนงจากพรหมจรรยกงหนง. ดงนน พระเถระจงกลาววา อรยมรรคมสมมาทฏฐเปนตนครงหนง ยอมมาจากความเปนผมมตรด อกครงหนง ยอมมาจากความพยายามเฉพาะตว. กจรงอย นเปนความปรารถนาของพระเถระ แทจรงแมในทน ธรรมทแบงแยกไมไดน กไมอาจแบงแยกไดวา บรรดาอรยมรรค

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 487มสมมาสมทฏฐเปนตน เทานเกดจากความมมตรด เทานเกดจากความพยายาม เฉพาะตน เปรยบเหมอนเมอคนมากคนยกเสาหน กแบงแยกไมไดวา ทเทานคนโนนยก ทเทานคนโนนยก และเหมอนอยางวา เมอบตรอาศยมารดาบดาเกดขน กแบงแยกไมไดวาเกดจากมารดาเทาน เกดจากบดาเทาน ฉะนน. ถงกระนน พรหมจรรยชอวากงหนง ตามอธยาศยของพระเถระวา เพราะเปนผมมตรด กไดคณกงหนง พรหมจรรยชอวาทงสน ตามอธยาศยของพระผมพระภาคเจาวา กไดคณทงสน. กดวา กลยาณมตตตา นทานถอวา ชอวาไดคณทเปนสวนเบองตน วาโดยใจความ กไดแกขนธ ๔ คอ ศลขนธ สมาธขนธ วปสสนาขนธ อนอาศยกลยาณมตรไดมา อาจารยบางพวกกลาววาสงขารขนธกม. บทวา มา เหว อานนท ความวา อยาพดอยางน เธอเปนพหสตบรรลปฏสมภทาฝายเสขะ รบพร ๘ ประการแลวอปฏฐากเรา เธอผประกอบดวยอจฉรยพภตธรรม ๔ ประการ ไมควรกลาวอยางน แกบคคลเชนนน.พระผมพระภาคเจาตรสดานวา ดกอนอานนท ความมมตรด ความมสหายดความมเพอนด เปนพรหมจรรยทงสน ดงน ทรงหมายวา มรรค ๔ ผล ๔วชชา ๓ อภญญา ๖ ทงหมด มมตรดเปนมลทงนน. บดน เมอจะทรงแสดงเหต โดยการเปลงพระวาจานนแล จงตรสดาวา กลยาณมตตสเสต เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปาฏกงข ความวา พงหวง พงปรารถนาวามอยแท. บทวา อธ เเปลวา ในศาสนาน. กอนอน อาทบททง ๘ ในคาวา สมมาทฏ ภาเวต เปนตน มพรรณนาสงเขปดงน. สมมาทฏฐมลกษณะเหนชอบ สมมาสงกปปะ มลกษณะยกสหชาตธรรมขนสอารมณชอบสมมาวาจา มลกษณะกาหนดอารมณชอบ สมมากมมนตะ มลกษณะตงตนไวชอบ. สมมาอาชวะ มลกษณะทาอารมณใหผองแผวชอบ. สมมาวายามะ ม

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 488ลกษณะประคองชอบ สมมาสต มลกษณะปรากฏชอบ สมมาสมาธ มลกษณะ ตงมนชอบ บรรดามรรคมองค ๘ นน มรรคองคหนง ๆ มกจ ๓ คอ กอนอนสมมาทฏฐ ยอมละมจฉาทฏฐ พรอมกบเหลากเลสทเปนขาสกของตนอยางอนๆ ๑ทานโรธใหเปนอารมณ ๑ และเหนสมปยตธรรมเพราะไมลมหลง โดยกาจดโมหะอนปกปดสมปยตธรรมนน ๑ แมสมมาสงกปปะเปนตน กละมจฉาสง-กปปะเปนตน และทานโรธใหเปนอารมณ อยางนนเหมอนกน แตโดยเฉพาะอยางยง ในมรรคมองค ๘ นน สมมาสงกปปะ ยอมยกอารมณขนสสหชาต-ธรรม. สมมาวาจา ยอมกาหนดถอเอาชอบ สมมากมมนตะ ยอมตงตนไวชอบ สมมาอาชวะ ยอมผองแผวชอบ สมมาวายามะ ยอมประคองความเพยรๆ ชอบ สมมาสต ยอมตงไวชอบ สมมาสมาธ ยอมตงมนชอบ. อนงเลา ธรรดาสมมาทฏฐน ในสวนเบองตน ยอมมขณะตาง ๆ มอารมณตาง ๆ แตในขณะมรรคจตมขณะอนเดยว มอารมณอยางเดยว. แตวาโดยกจ ยอมไดชอ ๔ ชอ ม ทกเข าณ รในทกขดงนเปนตน แมสมมาสงกปปะเปนตน ในสวนเบองตน กมขณะตางกน มอารมณตางกน แตในขณะแหงมรรคจต ยอมมขณะอนเดยว มอารมณอยางเดยว. ในมรรคมองค ๘ นน สมมาสงกปปะวาโดยกจ ยอมไดชอ ๓ ชอ มเนกขมมสงกปปะเปนตน. สมมาวาจาเปนตน ยอมเปนวรต ๓ บาง เปนเจตนาเปนตนบางแตในขณะแหงมรรคจต กเปนวรตเทานน. สมมาวายามะและสมมาสตทงสองดงวามาน วาโดยกจ กไดชอ ๔ ชอโดยสมมปปธาน ๔ สตปฏฐาน ๔. สวนสมมาสมาธ ทงในสวนเบองตน ทงในขณะแหงมรรคจต กสมาธอยางเดยว. ครนทราบการพรรณนาอาทบททง ๘ ททานกลาวโดยนยวา สมมทฏ ดงนเปนตนอยางนกอนแลว บดน พงทราบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 489ความ ในคาวา ภาเวต วเวกนสสต เปนตน ดงน. บทวา ภาเวตแปลวาเจรญ. อธบายวา ทาใหเกด บงเกดในจตสนดานของตน. บทวาวเวกนสสต แปลวา อาศยวเวก. บทวา วเวโก ไดแก ความเปนผสงด พงทราบความดงนวา ความเปนผสงดน ไดแก วเวก ๕ อยางคอ ตทงค-วเวก วกขมภนวเวก สมจเฉทวเวก ปฏปสสทธวเวก นสสรณวเวก. วเวกม ๕ อยางดงน. บทวา วเวกนสสต กไดแก เจรญสมมาทฏฐ ทอาศยตทงควเวก อาศยสมจเฉทวเวก และอาศยนสสรณจะวก อนงเลา พระโยค[โยคาวจร] ผประกอบเนอง ๆ ซงอรยมรรคภาวนาน ในขณะเจรญวปสสนายอมเจรญสมมาทฏฐ ทอาศยตทงควเวก โดยกจ ทอาศยนสสรณวเวกโดยอธยาศย แตในขณะแหงมรรคจต ยอมเจรญสมมาทฏฐทอาศยสมจเฉทวเวกโดยกจ ทอาศยนสสรณวเวกโดยอารมณ ในบทวาทอาศยวราคะเปนตน กนยน. กวราคะเปนตน กมวเวกความสงดเปนอรรถนนแหละ กในทนอยางเดยว โวสสคคะ ม ๒ อยางคอ ปรจาคโวสสคคะ และปกขนทนโวสสคคะ.บรรดาโวสสคคะ ๒ อยางนน การละกเลสดวยอานาจตทงคปหานในขณะเจรญวปสสนา และการละกเลสดวยอานาจสมจเฉทปหาน ในขณะแหงมรรคจตชอวาปรจาคโวสสคคะ. ในขณะเจรญวปสสนา กแลนไปสพระนพพานดวยความเปนผนอมไปในพระนพพานนน แตในขณะแหงมรรคจต กแลนไปสพระ-นพพาน ดวยการทาพระนพพานใหเปนอารมณ ชอวาปกขนทนโวสสคคะ. โวสสคคะแมทงสองนน ยอมควรในอรรถกถานย ทผสมทงโลกยะและโลกตระน. จรงอยางนน สมมาทฏฐน ยอมสละกเลสและแลนไปสพระนพพาน โดยประการตามทกลาวแลว ดวยคาทงสนนวา โวสสคคปรณาม ทานอธบายไวดงนวา กาลงนอมไปและนอมไปแลว กาลงบมและบมสกแลว เพอโวสสคคะ.จรงอย ภกษผประกอบเนอง ๆ ซงอรยมรรคภาวนาน ยอมเจรญสมมาทฏฐ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 490โดยอาการทสมมาทฏฐนน กาลงบมเพอโวสสคคะคอการสละกเลส และเพอโวสสคคะ คอการแลนไปสพระนพพาน และโดยอาการทสมมาทฏฐนนบมสกแลว. ในองคมรรคทเหลอกนยน. บทวา อาคมม ไดแก ปรารภหมายถง อาศยแลว. บทวา ชาต-ธมมา ไดแกมการเกดเปนสภาวะ คอมการเกดเปนปกต [ธรรมดา]. บทวาตสมา ความวา เพราะเหตทแมอรยมรรคทงสนอาศยกลยาณมตรจงได ฉะนนศพทวา หนท เปนนบาตลงในอรรถวาเชอเชญ. บทวา อปปมาทปส สนต ไดแก บณฑตทงหลายยอมสรรเสรญความไมประมาท เพราะฉะนนจงควรทาความไมประมาท. บทวา อตถาภสมยา แปลวา เพราะไดประโยชน. จบอรรถกถาทตยอปปมาทสตรท ๘

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 491 ๙. ปฐมาปตตกสตร

[๓๘๖] สาวตถนทาน. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ใน เวลาเทยงวน ถวายบงคมแลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะพระเจาปเสนทโกศลวา เชญเถดมหาบพตรพระองคเสดจจากไหนมาในเวลาเทยงวน. พระเจาปเสนทโกศลทลวา ขาแตพระองคผเจรญ คฤหบคผเปนเศรษฐในกรงสาวตถน กระทากาลกรยาแลว ขาพระองคใหขนทรพยสมบตอนไมมบตรรบมรดกนน มาไวในพระราชวงแลวกมา ขาแตพระองคผเจรญเฉพาะเงนเทานนม ๘,๐๐๐,๐๐๐ สวนเครองรปยะไมตองพดถง กแตคฤหบดผเปนเศรษฐนน ไดบรโภคอาหารเหนปานน คอบรโภคปลายขาวกบนาสมพะอมไดใชผาเครองนงหมเหนปานน คอนงหมผาเนอหยาบทตดเปนสามชนเยบตดกน ไดใชยานพาหนะเหนปานน คอใชรถเกา ๆ กนรมทาดวยใบไม. [๓๘๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนน ดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนน ดกอนมหาบพตร อสตบรษไดโภคะอนโอฬารแลว ไมทาตนใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนาเลยไมทามารดาและบดาใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ไมทาบตรและภรรยาใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ไมทาทาสกรรมกรใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ไมทามตรเละอามาตยใหไดรบความสขใหไดรบความอมหนา ไมทาทกษณาอนมผลในเบองบน มอารมณด มวบากเปนสข เปนไปเพอสวรรค ใหตงอยในสมณพราหมณทงหลาย โภคะเหลานน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 492ของเขาทมไดใชสอยโดยชอบอยางน พระราชาทงหลายเอาไปบาง โจรทงหลายเอาไปบาง ไฟไหมเสยบาง นาพดไปเสยบาง ทายาททงหลายผไมเปนทรกเอาไปบาง. ดกอนมหาบพตร เมอเปนเชนน โภคะทมไดใชสอยโดยชอบของเขาเหลานน ยอมหมดสนไปเปลาโดยไมมการบรโภคใชสอย. ดกอนมหาบพตร ในทของอมนษย มสระโบกขรณซงมนาใส มนาเยน มนาจดสนท ใสตลอด มทาด นารนรมย นานนคนไมพงตกเอาไปเลย ไมพงดม ไมพงอาบ หรอไมพงกระทาตามทตองการ ดกอนมหาบพตรกเมอเปนเชนน นาทมไดบรโภคโดยชอบนน พงถงความหมดสนไปเปลา โดยไมมการบรโภค แมฉนใด ดกอนมหาบพตร อสตบรษไดโภคะอนโอฬารแลวไมทาตนใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนาเลย ฯลฯ ดกอนมหาบพตรเมอเปนเชนน โภคะทมไดบรโภคโดยชอบของเขาเหลานน ยอมถงความหมดสนไปเปลาโดยไมมการบรโภค ฉนนนเหมอนกน. [๓๘๘] ดกอนมหาบพตร สวนสตบรษไดโภคะอนโอฬารแลว ยอมทาตนใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ยอมทามารดาและบดาใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ยอมทาบตรและภรรยาใหไดรบความสขใหไดรบความอมหนา ยอมทาทาสกรรมกรใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ยอมทามตรและสหายใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ยอมประดษฐานซงทกษณาอนมผลในเบองบน มอารมณด มวบากเปนสข เปนไปเพอสวรรค ไวในสมณพราหมณทงหลาย โภคะเหลานนของเขา ทบรโภคโดยชอบอยอยางน พระราชาทงหลายกเอาไปไมได โจรทงหลายกเอาไปไมไดไฟกไมไหม นากไมพดไป ทายาททงหลายผไมเปนทรกกเอาไปไมได.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 493 ดกอนมหาบพตร เมอเปนเชนน โภคะทบรโภคอยโดยชอบของเขา เหลานน ยอมมการบรโภค ไมหมดสนไปเปลา. ดกอนมหาบพตร ในทไมใกลคามหรอนคม มสระโบกขรณ ซงมนาใส มนาเยน มนาจดสนท ใสตลอด มทาด นารนรมย นานนคนพงตกไปบาง พงดมบาง พงอาบบาง พงกระทาตามทตองการบาง ดกอนมหาบพตรกเมอเปนเชนน นาทบรโภคอยโดยชอบนน พงมการบรโภค ไมหมดสนไปเปลา แมฉนใด ดกอนมหาบพตร สตบรษไดโภคะอนโอฬารแลว ยอมยงตนใหไดรบความสข ใหไดรบความอมหนา ฯลฯ เมอเปนเชนน โภคะทบรโภคอยโดยชอบของเขาเหลานน ยอมมการบรโภค ไมหมดสนไปเปลา ฉนนน เหมอนกน. [๓๘๙] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา นามอยในถนของอมนษย คนยอม งดนาทไมพงดมนน ฉนใด คนชวได ทรพยแลว ยอมไมบรโภคดวยตนเอง ยอมไมใหทาน ฉนนน สวนวญชนผม ปญญา ไดโภคะแลว เขายอมบรโภค และทากจ เขาเปนคนอาจหาญ เลยงด หมญาต ไมถกตเตยน ยอมเขาถงแดน สวรรค.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 494 อรรถกถาปฐมาปตตกสตร

พงทราบวนจฉยในปฐมาปตตกสตรท ๙ ตอไป :- บทวา ทวาทวสส แปลวา วนแหงวน อธบายวา เวลากลางวน(เทยงวน). บทวา สาปเตยย แปลวา ทรพย. บทวา โก ปน วาโทรปยสส ความวา กจะปวยกลาวไปไยถงสง ทงททาเปนแทง ตางโดยเปนเงน ทองแดง เหลก สารดเปนตน ทงทเปนรปยภณฑ ตางโดยเปนภาชนะใชสอยเปนตน คอจะพดกาหนดอะไรกนวา ชอมเทาน. บทวา กณาชกไดแก ขาวมรา (ขาวกลอง). บทวา ทลงคทตย แปลวา มนาสมพะอมเปนทสอง. บทวา สาณ ไดแก ผาททาดวยเปลอกปาน. บทวา ตปกข-วสน ไดแก ผาทตดเปน ๓ ชน เยบรมทงสองตดกน. บทวา อสปปรโส แปลวา บรษผเลว. ทกษณาชอวา อทธคคกาในคาวา อทธคคก เปนตน เพราะมผลในเบองบน (สง) โดยใหผลในภมสง ๆ ขนไป. ชอวา โสวคคกา เพราะเปนประโยชนเกอกลแกสวรรคเหตใหอบตในสวรรคนน. ชอวา สขวปากา เพราะทกษณานนมสขเปนวบากในทบงเกดแลวบงเกดเลา. ชอวา สคคส วตตนกา เพราะเปนทบงเกดของวเศษ มวรรณะทพยเปนตนอนเลศด. อธบายวา ทกษณาทานเหนปานน ยอมประดษฐานอย. บทวา สาโตทกา ไดแก มนารสอรอย. บทวา เสตกา ไดแกนาอนขาว เพราะนาในทคลนแตกกระจาย สขาว. บทวา. สปตตถา แปลวามทาอนด. บทวา ตชโน ความวา นาทจดสนท โดยนาชนดใด ชนหา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 495พงบรรจนาชนดนนใสภาชนะนาไปไดไม. บทวา น ยถาปจจย กเรยย ความวา กจดวยนาใด ๆ บคคลพงทาดวยนา เขาหาพงทากจดวยนานน ๆไดไม. บทวา ตทเปยยมาน แปลวา นานนเขาดมไมได. บทวา กจจกโร จ โหต ความวา ผทากจคอการงาน และผทากจคอกศลของตน ยอมบรโภคยอมประกอบการงานและใหทาน. จบอรรถกถาปฐมาปตตกสตรท ๙

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 496 ๑๐. ทตยาปตตกสตร

[๓๙๐] ครงนน พระเจาปเสนทโกศล เสดจเขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจาในเวลาเทยงวน ถวายบงคมแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะพระเจาปเสนทโกศลวาเชญเถดมหาบพตรพระองคเสดจจากไหนมา ในเวลาเทยงวน. พระเจาปเสนทโกศลทลวา ขาแตพระองคผเจรญ คฤหบดผเปนเศรษฐในกรงสาวตถน กระทากาลกรยาแลว ขาพระองคใหขนทรพยสมบตอนไมมบตรรบมรดกนน มาไวในวงแลวกมา ขาแตพระองคผเจรญ เฉพาะเงนเทานนม ๑๐,๐๐๐,๐๐๐ สวนเครองรปยะไมตองพดถง ขาแตพระองคผเจรญกคฤหบดผเปนเศรษฐนน ไดบรโภคอาหารเหนปานน คอบรโภคปลายขาวกบนาสมพะอม ไดใชผาเครองนงหมเหนปานน คอนงหมผาเนอหยาบทตดเปนสามชนเยบตดกน ไดใชยานพาหนะเหนปานน คอใชรถเกา ๆ กนรมทาดวยใบไม. [๓๙๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนน ดกอนมหาบพตร ขอนเปนอยางนน ดกอนมหาบพตร เรองเคยมมาแลว คฤหบคผเปนเศรษฐนน ไดสงใหจดบณฑบาตถวายพระปจเจก-สมพทธะ นามวา ตครสข วาทานทงหลาย จงถวายบณฑะแกสมณะแลวลกจากอาสนะเดนหลกไป แตครนถวายแลว ภายหลงไดมความเสยดายวาบณฑบาตน ทาสหรอกรรมกรพงบรโภคยงดกวา นอกจากนเขายงปลงชวต บตรนอยคนเดยวของพชาย เพราะเหตทรพยสมบตอก ดกอนมหาบพตรการทคฤหบดผเปนเศรษฐนน สงใหจดบณฑบาตถวายพระตครสขปจเจก

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 497สมพทธะ ดวยวบากของกรรมนน เขาจงเขาถงสคตโลกสวรรค ๗ ครง ดวย วบากอนเปนสวนเหลอของกรรมนนเหมอนกน ไดครองความเปนเศรษฐในกรงสาวตถนแหละถง ๗ ครง. ดกอนมหาบพตร การทคฤหบดผเปนเศรษฐนนถวายแลวภายหลงไดมความเสยดายวา บณฑบาตนทาสหรอกรรมกรพงบรโภคยงดกวา ดวยวบากของกรรมนน จตของเขาจงไมนอมไปเพอบรโภคอาหารอนโอฬาร จตของเขาจงไมนอมไป เพอใชผาเครองนงหมอนโอฬาร จตของเขาไมนอมไปเพอใชยานพาหนะอนโอฬาร จตของเขาจงไมนอมไปเพอบรโภคเบญจกามคณอนโอฬาร. ดกอนมหาบพตร กแหละการทคฤหบดผเปนเศรษฐนน ปลงชวตบตรนอยคนเดยวของพชาย เพราะเหตทรพยสมบต ดวยวบากของกรรมนนเขาจงถกไฟเผาอยในนรกหลายป หลายรอยป หลายพนป หลายแสนป ดวยวบากอนเปนสวนเหลอของกรรมนนเหมอนกน ทรพยสมบตอนไมมบตรรบมรดกของเขาน จงถกขนเขาพระคลงหลวงเปนครงท ๗. ดกอนมหาบพตร กบญเกาของคฤหบดผเปนเศรษฐนนหมดสนแลวและบญใหมกไมไดสะสมไว. ดกอนมหาบพตร กในวนน คฤหบดผเปนเศรษฐ ถกไฟเผาอยในมหาโรรวนรก. พระเจาปเสนทโกศลทลวา ขาแตพระองคผเจรญ คฤหบดผเปนเศรษฐ เขาถงมหาโรรวนรกอยางนนหรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา อยางนน มหาบพตร คฤหบดผเปนเศรษฐเขาถงมหาโรรวนรกแลว.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 498 [๓๙๒] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสพระคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ขาวเปลอก ทรพย เงนทอง หรอ ขาวของ ทหวงแหนอยางใดอยางหนงมอย ทาส กรรมกร คนใช และผอาศยของ เขา พงพาเอาไปไมไดทงหมด จะตองละ ทงไวทงหมด. กบคคลทากรรมใด ดวยกาย ดวย วาจา หรอดวยใจ กรรมนนแหละ เปน ของ ๆ เขา และเขายอมพาเอากรรมนน ไป อนงกรรมนนยอมตดตามเขาไป เหมอนเงาตดตามตน ฉะนน เพราะ ฉะนน บคคลควรทากรรมด สงสมไว สาหรบภายหนา บญทงหลายยอมเปนทพง ของสตวทงหลายในปรโลก. จบ ทตยาปตตกสตร จบทตยวรรคท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 499 อรรถกถาทตยาปตตกสตร

พงทราบวนจฉยในทตยาปตตกสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา ปณฑปาเตน ปฏปาเทส ไดแกประกอบไวกบบณฑบาตอธบายวา ไดถวายบณฑบาต. บทวา ปกกาม ไดแกไปโดยกจบางอยางคอโดยกจมเขาเฝาพระราชาเปนตน. บทวา ปจฉา วปปฏสาร อโหส ความวา ไดยนวา เศรษฐนนพบพระปจเจกสมพทธเจาพระองคนน แมในวนอนๆแตเขามไดเกดจตคดจะถวายทาน. ในวนนน พระปจเจกสมพทธเจาพระนามวา ตครสข บตรคนท ๓ ของนางปทมวดเทว พระองคน ยบยงอยดวยสขเกดแตผลสมาบต ณ ภเขาคนธมาทน ลกขน ณ เวลาเชา บวนโอษฐ ณสระอโนดาด นงสบงสแดงดงนาชาด คาดประคดเอว ถอบาตรจวร เขาจตตถฌานอนเปนบาทแหงอภญญา เหาะไปดวยฤทธลงทประตนครหมจวรแลวถอบาตร ถงประตเรอนของเศรษฐตามลาดบ ดวยอากปปะอาการมกาวไปเปนตนทนาเลอมใสประหนงวางของมคาพนหนงทประตนครสาหรบชาวนครทงหลาย วนนน เศรษฐตนแตเชาตร บรโภคอาหารอนประณต ปอาสนะ ณซมประตเรอน นงทาความสะอาดฟนอย เศรษฐนนเหนพระปจเจกสมพทธเจาแลว เกดจตคดจะถวายทาน เพราะวนนนเศรษฐบรโภคอาหารเชาแลวนงอยจงเรยกภรรยามาสงวา เจาจงถวายบณฑบาตแกสมณะผนแลวกหลกไป. ภรรยาเศรษฐคดวา โดยเวลาถงเพยงเทาน เราไมเคยไดยนคาวาเจาจงถวายทานแกผน แตวนน เศรษฐ แมเมอสงใหถวายทาน กมไดสงใหถวายแกผ นนผน แตใหถวายทานแกพระปจเจกสมพทธเจาผปราศจากราคโทสและโมหะผคายกเลส ผปลงภาระแลว จาเราจกไมถวายทานสงนนสงน แตจกถวายบณ-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 500ฑบาตอนประณต นางออกจากเรอนแลวไหวพระปจเจกสมพทธเจาดวยเบญ-จางคประดษฐแลวรบบาตรนมนตใหนงเหนออาสนะทจดไว ณ ภายในนเวศนปรงอาหารดวยขาวสารขาวสาลอนบรสทธด กาหนดกบทควรเคยวและแกงทพอสมกบ ประดบของหอมไวขางนอกบรรจงวางไวในมอทงสองของพระปจเจกพทธเจาแลวไหว พระปจเจกพทธเจายงไมฉนดวยคดจะทาการสงเคราะห พระ-ปจเจกพทธเจาองคอน ๆ จงกระทาอนโมทนาแลวหลกไป. เศรษฐแมนนแลกาลงเดนมาแตขางนอกเหนพระปจเจกพทธเจาถามวา เราสงใหเขาถวายบณฑบาตแกทานแลวหลกไป ทานไดบณฑบาตแลวหรอ. พระปจเจกพทธเจาตอบวา ถกละ เศรษฐ เราไดแลว เศรษฐหมายใจวาจะด จงชะเงอคอขนด.ขณะนนเองกลนบณฑบาตของพระปจเจกพทธเจานนกพลงขนกระทบโพรงจมก.เขาไมอาจสารวมจตได ภายหลงกมวปปฏสารรอนใจ คาวา วรเมต เปนตน เปนการแสดงอาการของความรอนใจทเกดขน แตเขากฆาบตรคนเดยวของพชายเสย เพราะเหตแหงทรพยสมบต. ไดยนวา ครงนน เมอกองทรพยยงมไดแบงกน มารดาบดาและพชายของเขากตายไป เขาจงอยรวมกบภรรยาของพชาย. แตพชายของเขามบตรอยคนหนง.เดกนนกาลงเลนอยทถนน คนทงหลายกพดกนวา นทาส นทาส นยาน นทรพยเปนของ ๆ เจา เดกนนกจบคาของคนเหลานนเอามาพดวา บดน นเปนของ ๆเราดงนเปนตน. ฝายอาของเดกนนคดวา เดยวน เดกนยงพดอยางน เมอแกตวเขากจะพงตดกองทรพยเสยระหวางกลาง บดนนแหละ เราจาจกตองทาการทจะพงทาแกเดกน. วนหนง เขาถอมดสงวา มานแนลก เราจะไปปากน แลวนาเดกนนไปปาฆาเดกนน ซงกาลงรองโหยหวน โยนลงในบอกลบดวยฝน. ทานหมายเอาขอนจงกลาวคาน. บทวา สตตกขตต แปลวา ๗ ครง. กในคาน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 501พงทราบความ โดยเจตนาตนและเจตนาหลง. จรงอย ในการถวายบณฑบาต ครงหนง เจตนาคราวเดยว ยอมไมใหปฏสนธสองครง. กเศรษฐนน บงเกดในสวรรค ๗ ครง ในตระกลเศรษฐ ๗ ครง กดวยเจตนาตนและเจตนาหลง.บทวา ปราณ ไดแก กรรมคอเจตนาในบณฑบาตทานทถวายแกพระปจเจกพทธเจา. บทวา ปรคคห ไดแก สงของทหวงแหน. บทวา อนชวโนไดแก เหลาตระกล จานวน ๕๐ บาง ๖๐ บาง อาศยตระกลใหญตระกลหนงเลยงชพอย. ทานหมายเอาคนเหลานน จงกลาวคาน. บทวา สพพนนาทาย คนตพพ ไดแก พาเอาทรพยนนทงหมดไปไมได. บทวา นกขปคามน ไดแกทรพยนน ทงหมดมอนตองทงไวเปนสภาพ อธบายวา มอนจาตองสละเปนสภาวะทงนน. จบอรรถกถาทตยาปตตกสตรท ๑๐ จบทตยวรรคท ๒

พระสตรในวรรคท ๒ น คอ ๑. ชฎลสตร ๒. ปญจราชสตร ๓. โทณปากสตร ๔. ปฐมสงคามวตถสตร ๕. ทตยสงคามวตถสตร ๖. ธตสตร ๗. ปฐมอปปมาทสตร๘. ทตยอปปมาทสตร ๙. ปฐมาปตตกสตร ๑๐. ทตยาปตตกสตร พรอมทงอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 502 ตตยวรรคท ๓

๑. ปคคลสตร

วาดวยบคคล ๔ ประเภท [๓๙๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน พระเจาปเสนทโกศล เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาทรงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวไดประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทาวเธอวา ดกอนมหาบพตร บคคล๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก บคคล ๔ จาพวกเปนไฉน บคคล ๔ จาพวกคอ บคคลผมดมามดไปจาพวก ๑ บคคลผมดมากลบสวางไปจาพวก ๑ บคคลผสวางมาแลวกลบมดไปจาพวก ๑ บคคลผสวางมาแลวสวางไปจาพวก ๑. [๓๙๔] ดกอนมหาบพตร กอยางไร บคคลชอวามดมามดไปดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน เกดมาภายหลงในตระกลอนตา คอตระกลจณฑาล ตระกลชางจกสาน ตระกลพราน ตระกลชางรถ หรอตระกลคนเทหยากเยอ ซงขดสน มขาวนาโภชนาหารนอย เปนอยฝดเคอง เปนตระกลทหาอาหารและผานงหมไดโดยยาก และเขาเปนคนทมผวพรรณทรามไมนาดไมนาชม เปนคนเลกแคระ มอาพาธมาก เปนคนเสยจกษ เปนงอยเปนคนกระจอกหรอเปนเปลย๑ มกหาขาว นา ผานงหม ยวดยาน ดอกไม๑. คนกระจอก คอเดนขาเขยก ฯ คนเปลย คอเปนอมพาต ตายแถบหนง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 503ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย เครองประทปไมใครได เขาซา ประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนเขาประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจแลว ครนตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ดกอนมหาบพตรเปรยบเหมอนบรษพงไปจากความมดมดสความมดมด หรอพงไปจากความมดมวสความมดมว หรอพงไปจากโลหตอนมมลทนสโลหตอนมมลทน ฉนใดดกอนมหาบพตร ตถาคตกลาววา บคคลน มอปไมยฉนนน ดกอนมหาบพตรอยางนแล บคคลชอวาเปนผมดมามดไป. [๓๙๕] ดกอนมหาบพตร กอยางไร บคคลชอวาเปนผมดมาแลวกลบสวางไป ดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน เปนคนเกดมาภายหลงในตระกลอนตาทราม คอตระกลจณฑาล ตระกลชางจกสาน ตระกลพรานตระกลชางรถ หรอตระกลคนเทหยากเยอ ขดสน มขาวนาโภชนาหารนอยมความเปนอยฝดเคอง เปนตระกลทหาอาหารและผานงหมไดโดยยาก และเขาเปนคนมผวพรรณทราม ไมนาดไมนาชม เปนคนเลกแคระ มอาพาธมากเปนคนเสยจกษ เปนคนงอย เปนคนกระจอก หรอเปนคนเปลย มกหาขาวนา ผา ยวดยาน ดอกไม ของหอมเครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และเครองประทปไมใครได แมกระนน เขากประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจครนเขาประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจแลว ครนตายไป ยอมเขาถงสคต-โลกสวรรค ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนบรษพงขนจากแผนดนสบลลงกหรอพงขนจากบลลงกสหลงมา หรอพงขนจากหลงมาสคอชาง หรอพงขนจากคอชางสปราสาท แมฉนใด ดกอนมหาบพตร ตถาคตยอมกลาววา บคคลน มอปไมยฉนนน ดกอนมหาบพตร อยางนแล บคคลชอวาเปนผมดมาแลวกลบสวางไป.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 504 [๓๙๖] ดกอนมหาบพตร กอยางไร บคคลชอวาเปนผสวางมาแลว กลบมดไป ดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดมาภายหลงในตระกลสง คอตระกลขตตยมหาศาล ตระกลพราหมณมหาศาล หรอตระกลคฤหบดมหาศาล มงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมาก มทองและเงนมากมายมของใชนาปลมใจมากมาย มทรพยคอขาวเปลอกมากมาย และเขาเปนคนมรปงาม นาดนาชม ประกอบดวยความงามแหงผวเปนเยยม มกหาขาว นาผา ยวดยาน ดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และเครองประทปไดสะดวก แตเขากลบประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนเขาพระพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจแลว ตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคตวนบาต นรก ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนบรษลงจากปราสาทสคอชางหรอลงจากคอชางสหลงมา หรอลงจากหลงมาสบลลงก หรอลงจากบลลงกสพนดน หรอจากพนดนเขาไปสทมด แมฉนใด ดกอนมหาบพตร ตถาคตกลาววา บคคลนมอปไมยฉนนน ดกอนมหาบพตร อยางนแล บคคลชอวาเปนผสวางมาแลวกลบมดไป. [๓๙๗] ดกอนมหาบพตร กอยางไร บคคลชอวาเปนผสวางมาแลวสวางไป ดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน เปนคนเกดมาภายหลงในตระกลสง คอตระกลขตตยมหาศาล ตระกลพราหมณมหาศาล หรอตระกลคฤหบดมหาศาล อนมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมาก มทองและเงนมากมาย มของใชนาปลมใจมากมาย มทรพยคอขาวเปลอกมากมาย และเขาเปนคนมรปสวย นาดนาชม ประกอบดวยความงามแหงผวเปนเยยม มกหาขาว นา ผา ยวดยาน ดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศยและเครองประทปไดสะดวก เขายอมประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนเขาประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจแลว ตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 505ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนบรษพงกาวไปดวยดจากบลลงกสบลลงก หรอพงกาวไปดวยดจากหลงมาสหลงมา หรอพงกาวไปดวยดจากคอชางสคอชาง หรอพงกาวไปดวยดจากปราสาทสปราสาท แมฉนใด ดกอนมหาบพตรตถาคตยอมกลาววา บคคลนมอปไมยฉนนน ดกอนมหาบพตร อยางนแลบคคลชอวาเปนผสวางมาแลวสวางไป. ดกอนมหาบพตร บคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก ดงน. [๓๙๘] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสพระคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ดกอนมหาบพตร บรษเขญใจไมม ศรทธา เปนคนตระหนเหนยวแนน ม ความดารชว เปนมจฉาทฏฐ ไมมความ เออเฟอ ยอมดายอมบรภาษสมณะหรอ พราหมณหรอวณพกอน ๆ เขาเปนคนไม มประโยชน เปนคนมกขงเคยด ยอมหาม คนทกาลงจะใหโภชนาหารแกคนทขอ ดกอนมหาบพตรผเปนใหญแหงประชา- ราษฎร คนเชนนนเมอตายไป ยอมเขา ถงนรกอนโหดราย นชอวาผมดแลวมดไป. ดกอนมหาบพตร บรษ (บางคน) เปนคนเขญใจ (แต) เปนคนมศรทธา ไม มความตระหน เขามความดารประเสรฐ มใจไมฟงซาน ยอมใหทาน ยอมลกรบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 506 สมณะหรอพราหมณ หรอวณพกอน ๆ ยอมสาเหนยกในจรรยาอนเรยบรอย ไม หามคนทกาลงจะใหโภชนาหารแกคนทขอ ดกอนมหาบพตรผเปนใหญแหงประชา- ราษฎร คนเชนนนเมอตายไป ยอมเขาถง ไตรทพสถาน นชอวาผมดแลวกลบสวาง ไป. ดกอนมหาบพตร บรษ (บางคน) ถงหากจะมงม (แต) ไมมศรทธา เปนคน มความตระหนเหนยวแนน มความดารชว เปนมจฉาทฏฐ ไมมความเออเฟอ ยอมดา ยอมบรภาษสมณะหรอพราหมณ หรอ วณพกอน ๆ เขาเปนคนไมมประโยชน เปนคนมกขงเคยด ยอมหามคนทกาลง จะใหโภชนาหารแกคนทขอ ดกอน มหาบพตรผเปนใหญแหงประชาราษฎร คนเชนนนเมอตายไป ยอมเขาถงนรก อนโหดราย นชอวา ผสวางมาแลวกลบ มดไป. ดกอนมหาบพตร บรษ (บางคน) ถงหากจะมงม กเปนคนมศรทธา ไมม ความตระหน เขามความดารประเสรฐ มใจไมฟงซาน ยอมไมทาน ยอมลกรบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 507 สมณะหรอพราหมณ หรอแมวณพกอน ๆ ยอมสาเหนยกในจรรยาอนเรยบรอย ไม หามคนทกาลงจะใหโภชนาหารแกผท ขอ ดกอนมหาบพตรผเปนใหญแหงประ- ชาราษฎร คนเชนนนเมอตายไป ยอมเขา ถงไตรทพสถาน นชอวาผสวางมาแลว สวางไป ดงน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 508 อรรถกถาปคคลสตร

พงทราบวนจฉยในปคคลสตรท ๑ วรรคท ๓ ตอไป :- บคคลชอวา ตมะ มดมา เพราะประกอบดวยความมดมชาตเปนตนในภายหลง ในตระกลทตา ทชอวา ตมปรายนะ มดไป เพราะเขาถงความมดคอนรกซาอก ดวยกายทจรตเปนตน. ดงนน จงเปนอนทานกลาวถงความมดคอขนธ แมดวยบททงสอง ทชอวา โชต สวางมากเพราะประกอบดวยความสวางมชาตเปนตนในภายหลงในตระกลมงม. ทานอธบายวาเปนผสวาง. ทชอวา โชตปรายนะ สวางไป เพราะเขาถงความสวางคอการเขาถงสวรรคอกตอ ดวยกายสจรตเปนตน. พงทราบบคคลทงสอง แมนอกนโดยนยน. บทวา เวณกเล ไดแกตระกลชางสาน. บทวา เนสาทกเล ไดแกตระกลของพวกพรานลาเนอเปนตน. บทวา รถการกเล ไดแกตระกลชางหนง. บทวา ปกกสกเล ไดแกตระกลคนทงดอกไมเปนตน. บทวากสรวตตเก ไดแกดารงชพลาเขญ. บทวา ทพพณโณ ไดแก มผวดงตอไฟไหม เหมอนปศาจคลกฝน. บทวา ทททสสโก ไดเเก ผพบเหนไมชอบใจ แมแตแมบงเกดเกลา.บทวา โอโกฏมาโก ไดแก เปนคนเตย. บทวา กาโณ ไดแก เปนคนตาบอดขางเดยวหรอตาบอดสองขาง. บทวา กณ ไดแก มองอยขางเดยวหรอมองอยสองขาง. บทวา ขโช ไดแก มเทางอยขางเดยวหรอเทางอยสองขาง. บทวา ปกขหโต ไดแก คนมสขาง ถกลมขจดเสยแลว คอคน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 509เปลย [อมพาต]. บทวา ปทเปยยสส ไดแกเครองอปกรณแหงประทปมนาและภาชนะนามนเปนตน. ในคาวา เอว โข มหาราช นทานกลาววาบคคลคนหนง ไมทนเหนแสงสวางภายนอกกมาตายเสยในทองแมนนเองบงเกดในอบาย ทองเทยวอยตลอดกปแมทงสน บคคลแมนน ชอวามดมามดไปแท. กบคคลผมดมามดไปนน พงเปนบคคลหลอกลวง ดวยวาบคคลหลอกลวง ยอมไดรบผลตผลเหนปานน. กในคาน ทานแสดงถงความวบตแหงการมา และความวบตแหงปจจยทเกดขนในอดต ดวยคาวา นจกเล ปจฉา ชาโต โหต จณฑาล-กเลวา เปนตน. แสดงถงความวบตแหงปจจยในปจจบน ดวยคาวา ทลทเทเปนตน. แสดงถงความวบตแหงอตภาพ ดวยคาวา กสรวตตเก เปนตน.แสดงถงการประจวบเหตแหงทกข ดวยคาวา พหวาพาโธ เปนตน. แสดงถงความวบตเหตแหงสข และความวบตแหงเครองอปโภค ดวยคาวา น ลาภเปนตน. แสดงถงการประจวบเหตแหงความเปนผมดไป ดวยคาวา กาเยนทจจรต เปนตน. แสดงถงความเขาถงความมดทเปนไปภายภาคหนา ดวยคาวา กายสส เภทา เปนตน. พงทราบฝายขาวโดยนยตรงขามกบฝายดาทกลาวมาแลว. บทวา อกโกสต ไดแก ดาดวยเรองทใชดา ๑๐ เรอง. บทวาปรภาสต ไดแก บรภาษดากระทบกระเทยบ ดวยคาตะคอกวา เหตไรพวกเจาจงหยดงานกสกรรมเปนตนของขา พวกเจาทากนแลวหรอดงนเปนตนตน.บทวา อพยคคมนโส ไดแก มจตมอารมณอนเดยว. จบอรรถกถาปคคลสตรท ๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 510 ๒. อยยกาสตร

[๓๙๙] สาวตถนทาน. ครงนนเปนเวลากลางวน พระเจาปเสนทโกศลเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายอภวาทแลว ประทบอย ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทาวเธอวา เชญเถดมหาบพตร พระองคเสดจจากไหนมาแตวน. พระเจาปเสนทโกศลทลวา พระพทธเจาขา พระอยยกาของขาพระ-องค ผทรงชรา เปนผเฒา เปนผใหญ ลวงกาลผานวย มพระชนม ๑๒๐พรรษา ไดเสดจทวงคตเสยแลว ทานเปนทรก เปนทพอใจของขาพระองคมาก พระเจาขา หากขาพระองคจะพงไดสมหวงวา ขอพระอยยกาเจาของเราอยาไดเสดจทวงคตเลย ดงน แมดวยใชชางแกวแลกไซร ขาพระองคพงใหแมซงชางแกวเพอใหไดสมหวง ดงน พระเจาขา หากขาพระองคพงไดสมหวงวา ขอพระอยยกาเจาของเราอยาไดเสดจทวงคตเลย แมดวยใชมาแกวแลกไซรขาพระองคพงใหแมซงมาแกวเพอใหไดสมหวง พระเจาขา หากขาพระองคพงไดสมหวงวา ขอพระอยยกาเจาของเราอยาไดเสดจทวงคตเลย ดงน แมดวยใชบานสวยแลกไซร ขาพระองคพงใหแมซงบานสวยเพอใหไดสมหวง พระ-เจาขา หากขาพระองคพงไดสมหวงวา ขอพระอยยกาเจาของเราอยาไดเสดจทวงคตเลย ดงน แมดวยใชชนบทแลกไซร ขาพระองคพงใหแมซงชนบทเพอใหไดสมหวง พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาไดตรสคานไววา สตวทงหลายทงปวง มมรณะเปนธรรมดา มมรณะเปนทสด ไมลวงพนมรณะไปไดเลย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 511ดงน พระเจาปเสนทโกศลทลวา ขาแตพระองคผเจรญ คาทตรสนน เปนคาตรสทชอบ เปนของอศจรรย ไมเคยมมาแลว. [๔๐๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ขอนนเปนอยางนน มหาบพตรขอนนเปนอยางนน มหาบพตร สตวทงหลายทงปวง มความตายเปนธรรมดามความตายเปนทสด ไมลวงพนความตายไปไดเลย ดกอนมหาบพตร ภาชนะดน ชนดใดชนดหนง ทงทดบทงทสก ภาชนะดนเหลานนทงหมด มความแตกเปนธรรมดา มความแตกเปนทสด ไมลวงพนความแตกไปไดเลย แมฉนใด ดกอนมหาบพตร สตวทงหลายทงปวง มความตายเปนธรรมดา มความตายเปนทสด ไมลวงพนความตายไปไดเลย ฉนนนเหมอนกน. [๔๐๑] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสพระคาถาคารอยกรองตอไปอกวา สตวทงปวงจกตาย เพราะชวตม ความตายเปนทสด สตวทงหลายจกไปตาม กรรม เขาถงผลแหงบญและบาป คอผม กรรมเปนบาป จกไปสนรก สวนผมกรรม เปนบญ จกไปสสคต. เพราะฉะนน เมอสงสมกรรมอนม ผลในภายหนาพงทาแตกรรมงามน บญ ทงหลายยอมเปนทพงของสตวทงหลาย ในปรโลก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 512 อรรถกถาอยยกาสตร

พงทราบวนจฉยในอยยกาสตรท ๒ ตอไป :- บทวา ชณณา ไดแก แกเพราะชรา. บทวา วฑฒา ไดแกเจรญโดยวย. บทวา มหลลกา ไดแก แกเฒาโดยชาต. บทวา อทธคตาไดแก ลวงกาลไกล คอกาลนาน. บทวา วโยอนปปตตา ไดแกถงปจฉมวย.บทวา ปย มนาปา ความวา ไดยนวา เมอพระชนนของพระราชาทวงคตแลว พระราชากทรงสถาปนาพระอยยกาไวในตาแหนงพระชนนแลวทรงทน-บารง ดวยเหตนน ทาวเธอจงทรงมความรกแรงกลาในพระอยยกา เพราะฉะนน จงตรสอยางน. บทวา หตถรตเนน ความวา ชางมคาแสนหนงประดบดวยเครองประดบมคาแสนหนง ชอวา หตถรตนะ. แมในอสสรตนะกนยนเหมอนกน. แมบานสวย กคอหมบานทมรายไดเกดขนแสนหนงนนเอง.บทวา สพพาน ตาน เภทนธมมาน ความวา บรรดาภาชนะของชางหมอเหลานน ภาชนะบางอนทชางหมอกาลงทาอยนนแหละ ยอมแตกได บางอนทาเสรจแลว เอาออกจากแปนหมนกแตก บางอนเอาออกแลวพอวางลงทพนกแตก บางอนอยไดเกนไปกวานนกแตก แมในสตวทงหลาย กอยางนนเหมอนกน บางคนเมอมารดาตายทงกลม ไมทนออกจากทองมารดากตาย บางคนพอตลอดกตาย บางคนอยไดเกนไปกวานนกตาย เพราะฉะนน พระผมพระ-ภาคเจาจงตรสอยางน. จบอรรถกถาอยยกาสตรท ๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 513 ๓. โลกสตร

[๔๐๒] สาวตถนทาน. พระเจาปเสนทโกศลประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดทลพระ-ผมพระภาคเจาวา พระเจาขา ธรรมเทาไรหนอแลเมอเกดขนแกโลก ยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ. [๔๐๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร ธรรม ๓ อยางเมอเกดขนแกโลก ยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ ธรรม ๓ อยางเปนไฉน. ๑. ดกอนมหาบพตร ธรรมคอโลภะความโลภ เมอเกดขนแกโลกยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ. ๒. ดกอนมหาบพตร ธรรมคอโทสะความโกรธ เมอเกดขนแกโลกยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ. ๓. ดกอนมหาบพตร ธรรมคอโมหะความหลง เมอเกดขนแกโลกยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ. ดกอนมหาบพตร ธรรม ๓ อยางนแล เมอเกดขนแกโลก ยอมเกดขนเพอไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกข เพอความอยไมสาราญ. [๔๐๔] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา โลภะ โทสะ และโมหะ อนบงเกด แกตนยอมทาลายบรษ ผมใจบาป ดจ ขยไผทาลายตนไฝ ฉะนน.

อรรถกถาโลกสตร

ในโลกสตรท ๓ คาทงหมดมเนอความงายทงนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 514 ๔. อสสตถสตร

[๔๐๕] สาวตถนทาน. พระเจาปเสนทโกศลประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทาน บคคลควรใหในทไหนหนอ. พ. ดกอนมหาบพตร ควรใหในททจตเลอมใส. ป. ขาแตพระองคผเจรญ และทานทใหแลวในทไหนจงมผลมาก. [๔๐๖] พ. ดกอนมหาบพตร ทานควรใหในทไหนนนเปนขอหนงและทานทใหแลวในทไหนจงมผลมาก นนเปนอกขอหนง ดกอนมหาบพตรทานทใหแลวแกผมศลแลมผลมาก ทานทใหแลวในผทศลหามผลมากไมดกอนมหาบพตร ดวยเหตนน อาตมภาพจกยอนถามมหาบพตรในปญหาขอนนบาง. มหาบพตรพอพระทยอยางใด พงพยากรณอยางนน [๔๐๗] มหาบพตรจะสาคญความขอนนเปนไฉน ณ ทนการยทธพงปรากฏเฉพาะหนาแดพระองค สงครามพงประชดกน ถาวาเจาหนม ๆ ผไมไดศกษา ไมไดหดมอ ไมมความชานาญ ไมไดประลองการยง เปนคนขขลาด หวาดสะดง มกวงหน พงมาอาสาไซร พระองคพงทรงชบเลยงบรษนนหรอ และพระองคยงจะทรงตองการบรษเชนนนหรอ. ป. ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนไมพงชบเลยงบรษเชนนนและหมอมฉนไมตองการบรษเชนนนเลย. พ. ถาวา พราหมณหนม ผไมไดศกษา ฯลฯ พงมาอาสาไซร ฯลฯถาวาแพศยหนม ผไมไดศกษา ฯลฯ พงมาอาสาไซร ฯลฯ ถาวาศทรหนมผไมไดศกษา ฯลฯ พงมาอาสาไซร พระองคพงทรงชบเลยงบรษนนหรอและพระองคยงจะทรงตองการบรษเชนนนหรอ.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 515 ป. ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนไมพงชบเลยงบรษนน และ หมอมฉนไมพงตองการบรษเชนนนแล. [๔๐๘] พ. ดกอนมหาบพตร พระองคจะทรงสาคญความขอนนเปนไฉน ณ ทนการยทธพงปรากฏแกพระองค สงครามพงประชดกน ถาวาเจาหนม ๆ ผศกษาดแลว ไดหดมอแลว มความชานาญแลว ไดประลองการยงมาแลว ไมเปนคนขขลาด ไมหวาดสะดง ไมวงหน พงมาอาสาไซรพระองคพงทรงชบเลยงบรษนนหรอ และพระองคพงทรงตองการบรษเชนนนหรอ. ป. ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนพงชบเลยงบรษนน และหมอมฉนพงตองการบรษเชนนน. พ. ถาวาพราหมณหนม ผศกษาดแลว ฯลฯ พงมาอาสาไซร ฯลฯถาวา แพศยหนม ผศกษาดแลว ฯลฯ พงมาอาสาไซร ฯลฯ ถาวา ศทรหนมผศกษาดแลว ฯลฯ พงมาอาสาไซร พระองคจะพงทรงชบเลยงบรษนนหรอและพระองคจะพงทรงตองการบรษเชนนนหรอ. ป. ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนพงชบเลยงบรษนน และหมอมฉนพงตองการบรษเชนนน. [๔๐๙] พ. ฉนนนนนแล มหาบพตร แมหากวา กลบตรออกจากเรอนไมมเรอน บวชจากตระกลไร ๆ และกลบตรนน เปนผละองค ๕ ไดแลว เปนผประกอบแลวดวยองค ๕ ทานทใหแลวในกลบตรนน ยอมมผลมากองค ๕ อนกลบตรนนละไดแลวเปนไฉน กามฉนทะอนกลบตรนนละไดแลวพยาบาทอนกลบตรนนละไดแลว ถนมทธะอนกลบตรนนละไดแลว อทธจจ-กกกจจะอนกลบตรนนละไดแลว วจกจฉาอนกลบตรนนละไดแลว องค ๕เหลานอนกลบตรนนละไดแลว กลบตรนนเปนผประกอบดวยองค ๕ เปนไฉน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 516กลบตรนนเปนผประกอบดวยสลขนธ ของพระอเสขะ ประกอบดวยสมาธขนธ ของพระอเสขะ ประกอบดวยปญญาขนธของพระอเสขะ ประกอบดวยวมตต-ขนธของพระอเสขะ ประกอบดวยวมตตญาณทสสนขนธของพระอเสขะกลบตรนนเปนผประกอบแลวดวยองค ๕ เหลาน ทานทใหแลวในกลบตรผละองค ๕ ไดแลว ผประกอบแลวดวยองค ๕ ดงน ยอมมผลมาก. [๕๑๐] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ศลปะธน กาลงเขมแขง และความ กลาหาญมอยในชายหนมผใด พระราช ผทรงการยทธ พงทรงชบเลยงชายหนม เชนนน ไมพงทรงชบเลยงชายหนมผไม กลาหาญ เพราะเหตแหงชาต ฉนใด. ธรรมะคอขนต และโสรจจะ ตงอย แลวในบคคลใด บคคลพงบชาบคคลนน ผมปญญา มความประพฤตเยยงพระอรยะ แมมาชาตตา ฉนนนเหมอนกน. พงสรางอาศรมอนเปนทรนรมย อาราธนาพระพหสตทงหลายใหอย ณ ทนน พงสรางบอนาไวในปาทกนดารนา และ สรางสะพานในทเปนหลม พงถวาย ขาว นา ของเคยว ผา และเสนาสนะในทาน ผซอตรงทงหลาย ดวยนาใจอนผองใส

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 517 เมฆมสายฟาแลบแปลบปลาบ (เมฆอน ประกอบดวยถองแถวแหงสายฟา) มยอด ตงรอยกระหมอย ทาแผนดนใหโชกชมอย ยอมทาทดอนและทลมใหเตม แมฉนใด. ทายกผมศรทธา เปนบณฑตไดฟง แลว ตกแตงโภชนาหารเลยงวณพก ดวย ขาวนาใหอมหนา บนเทงใจ เทยวไปใน โรงทาน สงวา ทานทงหลายจงให ทาน ทงหลายจงให ดงน และทายกนนบนลอ เสยงเหมอนเสยงกระหมแหงเมฆ เมอฝน กาลงตก ธารแหงบญอนไพบลยนน ยอมหลงรดทายกผใหฉนนน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 518 อรรถกถาอสสตถสตร

การตงขนแหงอสสตถสตรท ๔ มอตถปปตต เหตเกดเรองดงน :- ไดยนวา ในปฐมโพธกาล พระผมพระภาคเจา และภกษสงฆมลาภสกการะเกดขนเปนอนมาก. เหลาเดยรถยเสอมลาภสกการะ กเทยวพดไปในตระกลทงหลาย อยางนวา พระสมณโคดมกลาวอยางนวา พงใหทานแกเราเทานน ไมพงใหทานแกพวกอน พงใหทานแกสาวกของเราเทานน ไมพงใหทานแกเหลาสาวกของพวกอน ทานทใหแกเราเทานนมผลมาก ทานทใหแกพวกอน ไมมผลมาก ทานทใหแกสาวกของเราเทานน มผลมาก ทานทใหแกเหลาสาวกของพวกอน ไมมผลมาก. แมทงทตนเองกยงอาศยภกขาจารควรละหรอทมาทาอนตรายแกปจจย ๔ ของพวกอน ซงกอาศยภกขาจารเหมอนกน พระสมณโคดมทาไมถก ไมสมควรเลย ถอยคานนกแผกระจายไปถงราชสกล. พระราชาทรงสดบแลว ทรงพระดารวา มใชฐานะเลย (เปนไปไมได) ทพระตถาคตจะพงทรงทาอนตรายแกสาวกของตนพวกอน มแตคนอนเหลานน กระเสอกกระสน เพอไมใหมลาภ เพอไมใหมยศแกพระตถาคตถาเรายงอยในทนนแหละ กจะพงพดวา พวกทานอยาพดอยางน พระศาสดายอมไมตรสอยางนน ถอยคานน ไมพงถงความไมมมลทนโทษ เราจกทาถอยคานนใหหมดมลทน ในเวลาทมหาชนนชมนมกน จงทรงนงรอคอยวนมหรสพวนหนงอย. สมยตอมา เมอมหาชนชมนมกน พระราชาทรงพระดารวา เวลาน เปนกาลแหงมหรสพน แลวโปรดใหตกลองประกาศไปในพระนครวา คนทงหลายไมวามศรทธาหรอไมมศรทธา เปนสมมาทฏฐ หรอมจฉาทฏฐ ยกเวน

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 519เดกหรอสตรเฝาเรอน ตองไปยงพระวหาร ผใดไมไปจะตองถกปรบไหม ๕๐ กหาปณะ แมพระองคเอง กทรงสรงสนานแตเชาตร เสวยพระกระยาหารเชาแลว ทรงประดบพระองคดวยเครองประดบทกอยาง แลวไดเสดจไปยงพระวหาร พรอมดวยหมทหารหมใหญ เมอกาลงเสดจ ทรงพระดารวาเราจกทลถามปญหาทไมควรจะถามอยางนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เขาวาพระองคตรสวา พงใหทานแกเราเทานน ฯลฯ ทานทใหแกเหลาสาวกของคนพวกอน ไมมผลมาก ดงน กพระผมพระภาคเจาตรสตอบปญหาของเรากจกทรงทาลายวาทะของเหลาเดยรถยไดในทสด ทาวเธอเมอทรงทลถามปญหาจงตรสวา ขาแตพระองคผเจรญ บคคลควรใหทานในทไหนหนอ. บทวายตถ ความวา จตเลอมใสในบคคลใด พงใหทานในบคคลนน หรอพงใหแกบคคลนน. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางน พระราชากทอดพระเนตรดเหลาผคนทบอกกลาวคาของเหลาเดยรถย. ผคนเหลานนพอสบพระเนตรพระราชากเกอเขน กมหนายนเอาหวนวเทาขดพนดน. พระราชาเมอจะทรงประกาศแกมหาชน กไดตรสดวยพระสรเสยงอนดง บทเดยวเทานนวา พวกเดยรถยถกขจดแลว ครนตรสพระดารสอยางนแลว จงทลถามวา ขาแตพระผมพระ-ภาคเจา ขนชอวา จตยอมเลอมใสในเหลานครนถอเจลกและปรพาชกเปนตนเหลาใดเหลาหนง กทานทใหแลวในคนพวกไหนเลามผลมาก. บทวา อโข เอต ความวา พระผมพระภาคเจาตรสวา ถวายพระพร มหาบพตรตรสถามครงแรกอยางหนง ครงหลงกทรงกาหนดอกอยางหนง แมการตอบปญหาน กเปนภาระหนาทของอาตมภาพ จงตรสวา สลวโต โข เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อธ ตยสส แยกเปน อธ เต อสส การยทธพงปรากฏตอมหาบพตรในทน. บทวา สมปพยฬโห แปลวา ปะทะกนเปนกลม ๆ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 520บทวา อสกขโต ไดแก ไมศกษาในธนศลป. บทวา อกตหตโถ ไดแกมมอยงไมพรอม โดยการพนมอเปนตน. บทวา อกตโยคโค ไดแก ยงฝกไมชานาญ ในการกองหญากองดนเปนตน. บทวา อกตปาสโน ไดแกฝมอยงธนยงมไดแสดง [ประลอง] ตอพระราชาและมหาอมาตยของพระราชา.บทวา ฉมภ ไดแก มกายสนเทา. ในบทวา กามฉนโท ปหโน เปนตน กามฉนทะ เปนอนละไดดวยพระอรหตมรรค. พยาบาท ละไดดวยอนาคามมรรค. ถนมทธะและอทธจจะ กละไดดวยอรหตมรรคเหมอนกน กกกจจะ ละไดดวยมรรคท ๓เหมอนกน วจกจฉา เปนอนละไดดวยมรรคแรก. บทวา อเสกเขน สลก-ขนเธน ความวา สลขนธของพระอเสกขะ ชอวา สลขนธ ฝายอเสกขะ.ในบททกบท กนยน. กบรรดาบทเหลานน สลสมาธปญญาและวมตต ทงโลกยะและโลกตระ ทานกลาวดวย ๔ บทตน วมตตญาณทสสนะ ยอมเปนปจจเวกขณญาณ ปจจเวกขณญาณนน เปนโลกยะเทานน. บทวา อสสตถ ไดแก ธนศลป. ในบทวา พลวรย น วาโยธาตชอวา พละ วรยะกคอความเพยรทางกายทางจต. บทวา ภเร แปลวา พงเลยง.บทวา นาสร ชาตปจจยา ความวา ไมพงเลยงคนไมกลา เพราะถอชาตเปนเหต อยางนวา ผนสมบรณดวยชาต. อธวาสนขนต ชอวา ขนต ในคาวา ขนตโสรจจ น. บทวาโสรจจ ไดแก พระอรหต. บทวา ธมมา ไดแก ธรรมทงสองน. บทวาอสสเม แปลวา ทอย. บทวา ววเน แปลวา ทเปนปา อธบายวา พงสรางสระโบกขรณ ๔ เหลยมเปนตนในปาทไมมนา. บทวา ทคเค ไดแกในทขลขละ. บทวา สงกมนาน ความวา พงทาทางเดน มทรายสะอาดเกลยเรยบ ๕๐-๖๐ ศอก.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 521 บดน เมอจะตรสบอกธรรมเนยมภกขาจาร ของเหลาภกษผอยใน เสนาสนะปาเหลานน จงตรสวา อนนปาน เปนตน. บรรดาบทเหลานนบทวา เสนาสนาน ไดแก เตยงและตงเปนตน. บทวา วปปสนเนนความวา แมเมอจะถวายแกพระขณาสพ ไมถวายดวยจตมความสงสย มมลทนคอกเลส พงถวายดวยจตทผองใสเทานน. บทวา ถนย ไดแก คาราม.บทวา สตกกกก ไดแก มปลายรอยหนง อธบายวา มยอดเปนอนมาก.บทวา อภสงขจจ ไดแก ปรงแตง คอรวบรวมทาเปนอาหาร. บทวา อนโมทมาโน ไดแก เปนผมใจยนด. บทวา ปกเรตไดแก เทยวในโรงทาน หรอประหนงโปรยใหทาน. บทวา ปธรา ไดแกธารแหงบญทสาเรจมาแตทานเจตนามใชนอย. บทวา ทาตาร อภวสสตความวา สายนาทหลงออกจากเมฆ ซงตงในในอากาศ ยอมตกรดแผนดนเปยกชม ฉนใด ธารแหงบญทเกดในภายในทายกแมน กหลงรดภายในทายกนนใหชมเตมเปยม ฉนนนเหมอนกน ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ทาตาร อภวสสต. จบอรรถกถาอสสตถสตรท ๔

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 522 ๕. ปพพโตปมสตร

[๔๑๑] สาวตถนทาน. ครงนน พระเจาปเสนทโกศลไดเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ในตอนกลางวน ครนแลวไดทรงอภวาท แลวประทบอย ณ ทควรสวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาจงไดตรสกะทาวเธอวา เชญเถดมหาบพตรพระองคเสดจไปไหนมา แตวน. ป. ขาแตพระองคผเจรญ พระราชากษตรยผไดมรธาภเษกแลวผเมาแลวเพราะความเมาในความเปนใหญ ถกความกาหนดในกามรมแลวถงแลวซงความมนคงในชนบท ชนะปฐพมณฑลอนใหญแลวครอบครองอยยอมมราชกรณยะอนใด บดน ขาพระองคกขวนขวายในราชกรณยะเหลานน. [๔๑๒] พ. ดกอนมหาบพตร พระองคจะทรงสาคญความขอนนเปนไฉน ณ ทนขาราชการของพระองค ผควรเชอถอ มวาจาเปนหลกฐานพงมาแตทศตะวนออก เขามาเฝาพระองค แลวกราบทลอยางนวา ขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคพงทรงทราบฝาละอองพระบาท ขาพระเจามาจากทศตะวนออก ณ ทนน ไดเหนภเขาใหญสงเทยมเมฆ กาลงกลงบดปวงสตวมาพระเจาขา สงใดทพระองคจะพงทรงกระทา ขอไดโปรดกระทาเสย ลาดบนนขาราชการคนท ๒ ผควรเชอถอ มวาจาเปนหลกฐาน พงมาแตทศใต ฯลฯตอจากนน ขาราชการคนท ๓ ผควรเชอถอ มวาจาเปนหลกฐาน พงมาจากทศตะวนตก ฯลฯ ตอจากนน ขาราชการคนท ๔ ผควรเชอถอ มวาจาเปนหลกฐาน มาจากทศเหนอ เขามาเฝาพระองคแลว พงกราบทลอยางนวา

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 523ขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคทรงทราบฝาละอองพระบาท ขาพเจา มาจากทศเหนอ ณ ทนน ไดเหนภเขาใหญสงเทยนเมฆ กาลงกลงบดปวงสตวมา พระเจาขา สงใดทพระองคจะพงทรงกระทา ขอไดโปรดกระทาเสยเถด. ดกอนมหาบพตร ครนเมอมหาภยอนรายกาจ ทใหญโตถงเพยงน บงเกดขนแลวแกพระองค อะไรเลา ทพระองคจะพงทรงการทาในความเปนมนษยทไดยาก สมยจะสนมนษย. ป. ขาแตพระองคผเจรญ ครนเมอมหาภยอนรายกาจ ทใหญโตถงเพยงนน บงเกดขนแกหมอมฉน อะไรจะพงเปนกจทหมอมฉนพงกระทาในความเปนมนษยทไดยากสมยสนมนษยเลา นอกจากประพฤตธรรม นอกจากพระพฤตสมาเสมอ นอกจากทากศล นอกจากทาบญ. [๙๑๓] พ. ดกอนมหาบพตร อาตมภาพขอบอกกลาว ขอเตอนใหทรงทราบ ดกอนมหาบพตร ชราและมรณะยอมครอบงาพระองค ดกอนมหาบพตรกและเมอชรามรณะครอบงาพระองคอย อะไรเลา จะพงเปนกจทมหาบพตรพงกระทา. ป. ขาแตพระองคผเจรญ กและเมอชรามรณะครอบงาขาพระองคอย อะไรเลาจะพงเปนกจทหมอมฉนควรจะทา นอกจากประพฤตธรรม นอกจากประพฤตสมาเสมอ นอกจากทากศล นอกจากทาบญ. ขาแตพระองคผเจรญพระราชากษตรย ผไดมรธาภเษกแลว ผเมาแลวเพราะความเมาในความเปนใหญ ถกความกาหนดในกามรมแลว ผถงความมนคงในชนบท ผชานะปฐพมณฑลอนใหญ แลวครอบครองอย ทรงทาการรบดวยทพชางเหลาใดขาแตพระองคผเจรญ เมอชรามรณะครอบงาอย กไมใชวสยทจะทาการรบดวยทพชางแมเหลานน๑ ขาแตพระองคผเจรญ พระราชากษตรย ผไดมรธา-๑. สดวสยทจะรบดวยชาง

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 524ภเษกแลว ผเมาแลวเพราะความเมาในความเปนใหญ ผถกความกาหนดใน กามรมแลว ผถงความมนคงในชนบท ผชานะปฐพมณฑลอนใหญแลวครอบครองอย ทรงทาการรบดวยทพมาแมเหลาใด ฯลฯ รบดวยทพรถแมเหลาใดฯลฯรบดวยทพทหารเดนเทาแมเหลาใด ขาแตพระองคผเจรญ เมอมรณะครอบงาอยกไมใชวสยทจะทาการรบดวยทพทหารเดนเทาแมเหลานน ขาแตพระองคผเจรญในราชสกลน มหาอามาตยมผมนต ซงสามารถจะใชมนตทาลายขาศกทยกมา กมอยเหมอนกน ขาแตพระองคผเจรญ แตเมอชรามรณะครอบงาสกไมใชคตวสยทจะทาการรบดวยมนต แมเหลานน ขาแตพระองคผเจรญ อนงในราชสกลน เงนทองทงทอยในพนดน ทงทอยในเวหาส ซงพวกขาพระองคสามารถจะใชเปนเครองมอยแหยใหขาศกทยกมาแตกกนกมอยเปนอนมาก ขาแตพระองคผเจรญ แตเมอชรามรณะครอบงา กไมใชวสยทจะทาการรบดวยทรพยแมเหลานน ขาแตพระองคผเจรญ กแลเมอมรณะครอบงาอย อะไรเลาจะพงเปนกจทหมอมฉนควรทา นอกจากประพฤตธรรม นอกจากประพฤตสมาเสมอ นอกจากทากศล นอกจากการทาบญ. [๔๑๔] ป. ถกแลว ๆ มหาบพตร กเมอชรามรณะครอบงาอยอะไรเลาจะพงเปนกจทพระองคควรทานอกจากประพฤตธรรม นอกจากประพฤตสมาเสมอ นอกจากทากศล นอกจากการทาบญ. [๔๑๕] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณคารอยแกวนจบลงแลว จงไดตรสคาถาคารอยกรองตอไปอกวา ภเขาใหญลวนแลวดวยศลา จดทอง ฟา กลงบดสตวมาโดยรอบทง ๔ ทศ แม ฉนใด ชราและมจจกฉนนน ยอมครอบ

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 525 งาสตวทงหลาย คอ พวกกษตรย พวก พราหมณ พวกแพศย พวกศทร พวก จณฑาล และคนเทมลฝอย ไมเวนใครๆ ไวเลย ยอมยายเสยสน ณ ทนน ไมมยทธ ภมสาหรบพลชาง ไมมยทธภมสาหรบ พลรถ ไมมยทธภมสาหรบพลราบ และ ไมอาจจะเอาชนะแมดวยการรบดวยมนต หรอดวยทรพย เพราะฉะนนแล บรษผ เปนบณฑตมปญญา เมอเหนประโยชนตน พงตงศรทธาไวในพระพทธเจา ในพระ- ธรรมและในพระสงฆ ผใดมปกตประพฤต ธรรมดวยกาย ดวยวาจา หรอดวยใจ บณฑตทงหลายยอมสรรเสรญผนน ใน โลกนนนเทยว ผนนละโลกนไป ยอม บนเทงในสวรรค. จบปพพโตปมสตร จบ โกสลสงยต

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 526 อรรถกถาปพพโตปมสตร

พงทราบวนจฉยในปพพโตปมสตรท ๕ ตอไป :- บทวา มทธาวสตาน ไดแก ผอนเขารดนาแลวบนพระเศยรดวยอภเษกเปนกษตรย ชอวาผอนเขาทาการอภเษกแลว. บทวา กามเคธปรยฏ -ตาน แปลวา ผอนความกาหนดในกามทงหลายกลมรม คอครอบงาแลว.บทวา ชนปทถาวรยปปตตาน แปลวา ผถงความมนคงในชนบท. บทวา ราชกรณยาน แปลวา การงานของพระราชา คอกจทพระราชาพงทรงกระทา. บทวา เตสวาห ตดเปน เตส อห . บทวา อสสก อาปนโนแปลวา ถงความขวนขวาย ไดยนวา พระราชานน เขาเฝาพระผมพระภาคเจาวนละ ๓ ครง เสดจไประหวางนน กหลายครง เมอทาวเธอเสดจไปเปนประจา หมทหารกมากบาง นอยบาง ตอมาวนหนง โจร ๕๐๐ คดกนวาพระราชาพระองคน เสดจไปเฝาพระสมณโคดม โดยหมพลจานวนนอย ในเวลาไมสมควร จาเราจกดกระหวางทางยดสมบต. โจรเหลานนกพากนไปซมซอนอยในปาอนธวน. กธรรมดาพระราชาทงหลายยอมเปนผมบญญาธการมาก.ครงนน บรษผหนงออกไปจากกลมโจรเหลานนนนแหละ กราบทลแดพระราชา.พระราชากพาหมทหารจานวนมาก ไปลอมปาอนธวน จบโจรเหลานนไดหมดโปรดใหปกหลาวไวใกลสองขางทางตงแตอนธวนจนถงประตพระนคร ใหเหลาโจรหวาดเสยวทหลาวทงหลาย โดยประการทเหลาโจรไดแตเอาตาจดจองมองตากนและกน พระราชาทรงหมายถงเรองน จงตรสอยางนน. ครงนนพระศาสดาทรงพระดารวา ถาเราจะกลาววา ถวายพระพรเมอพระสมมาสมพทธเจา เชนเราอย ณ วหารใกล ๆ กรรมอนทารณทมหา-

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 527บพตรทรงทาแลว ไมสมควรมหาบพตรกทรงทาเสยแลว ดงน เมอเปนดงนน พระราชาพระองคน กจะทรงเกอเขน ไมอาจเหนยวรงพระทยได เมอเรากาลงกลาวธรรมโดยปรยายกจกทรงกาหนดไมได เมอทรงเรมพระธรรมเทศนา จงตรสวา ต ก มส ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สทธายโกความวา ผททานพงเชอฟงคา. คาวา ปจจยโก เปนไวพจนของคาวาสทธายโก นนนนแหละ อธบายวา ผททานพงเธอถอคา. บทวา อพภสมไดแก เสมออากาศ. บทวา นปโปเถนโต อาคจฉต ความวา ภเขาใหญสงเทยมเมฆ กลงมาตงแตพนแผนดนจดอกนฎฐพรหมโลก บดสตวทงสนทาใหแหลกละเอยดเหมอนผงงา. บทวา อตร ธมมจรยาย ความวา เวนธรรมจรยา การประพฤตธรรมเสย กไมมกรรมอยางอนทควรทา การประพฤตธรรมกลาวคอกศลกรรมบถ ๑๐ เทานน ควรทาพระเจาขา. บทวา สมจรยา เปนตนเปนไวพจนของบทวา ธมมจรยา นนนนแหละ. บทวา อาโรเจม แปลวาบอก. บทวา ปฏเวทยาม ไดแก ใหร. บทวา อธวตตต ไดแกทวมทบ. บทวา หตถยทธาน ไดแก กจทควรขนชางทประดบศรษะดวยขายทอง เชนชางนาฬาครแลวรบ. บทวา คต ไดแก ความสาเรจ. บทวาวสโย ไดแกโอกาสหรอสมรรถภาพ จรงอยใคร ๆ กไมอาจตอตานชรามรณะดวยทพเหลานนได. บทวา มนตโน มหามตตา ไดแกมหาอามาตย เชนมโหสถบณฑตและวธรบณฑต ผพรงพรอมดวยปญญา. บทวา ภมคต ไดแกเงนทองทเขาบรรจหมอเหลกใหญวางไวบนดน. บทวา เวหาสฏ ไดแกทเขาบรรจในกระสอบหนงแขวนไวทขอและจนทนเปนตน และทบรรจวางไวทหอคอยเปนตน. บทวา อปลาเปต ไดแกเพอทาลายกนและกน คอเพอทาโดยอาการทคนสองคนไมไปทางเดยวกน.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 528 บทวา นภ อาหจจ ไดแก เตมอากาศ. บทวา เอว ชรา จมจจ จ ในสตรน ทรงถอเอาภเขา ๒ เทานน สวนในราโชวาท ภเขามา ๔ ลกคอ ชรา มรณะ พยาธ วบต อยางนวา ชรามาถงแลวกปลนวยหนมสาว เสยสน. บทวา ตสมา ไดแก กเพราะเหตทใคร ๆ กไมสามารถเอาชนะชรามรณะไดดวยการตอยทธดวยทพชางเปนตน ฉะนน. บทวา สทธ นเวสเยไดแก พงดารงพงตงไวซงศรทธา. จบอรรถกถาปพพโตปมสตรท ๕ จบวรรคท ๓ โกสลสงยต เพยงเทาน

รวมพระสตรในตตยวรรคท ๓ ๑. ปคคลสตร ๒. อยยกาสตร ๓. โลกสตร ๔. อสสตถสตร๕. ปพพโตปมสตร พรอมทงอรรถกถา โกสลสงยตวรรคนม ๕ สตรพระพทธเจาผประเสรฐ สคตตรสเทศนาแลว.